UDK 314.96–053.9(497.113)

ORIGINALAN NAU^NI RAD

J o v a n P l a v { a, M i l k a B u b a l o - @ i v k o v i }Prirodno matemati~ki fakultetDepartman za geografiju, turizam i hotelijerstvoTrg Dositeja Obradovi}a 3, 21000 Novi Sad

KO JE NAJSTARIJI U VOJVODINI?

SA@ETAK: Stanovni{tvo Vojvodine je za samo osam decenija (od 1921.do 2002. godine) ostarilo za ~ak deset godina, {to predstavqa veliki pro-blem za budu}nost populacije na ovom prostoru. U svetu, sredwa starost sta-novni{tva na po~etku 21. veka je 27,6 godina i to pokazuje da je mla|a negopopulacija u Vojvodini na po~etku tre}e decenije dvadesetog veka. Me|utim,ni svo stanovni{tvo u Vojvodini ne stari istim tempom. Posmatrawem po po-jedinim etni~kim grupama autori ovog rada su utvrdili razliku u sredwoj sta-rosti. Do{lo se do zakqu~ka da je najmla|e sanovni{tvo ono koje ima i ve}estope nataliteta, a to je slu~aj kod Goranaca i Roma. Pored nataliteta nasredwu starost uti~e i brojnost same populacije, tako da se javqa ve}a sred-wa starost kod onih etni~kih grupa koje su malobrojnije. Na osnovu raspro-strawenosti pojedinih etni~kih grupa u Vojvodini utvr|ena je i razlika sred-we starosti stanovni{tvo po pojedinim regionalnim celinama.

KQU^NE RE^I: Vojvodina, sredwa starost, etni~ke grupe.

UVOD

Svetska populacija je sve starija, a proces starewa stanovni{tva za-hvatio je gotovo sve zemqe sveta. Bez obzira na planetarne razmere ovogprocesa, intenzitet starewa je razli~it. Razlike su vidqive, kako pokontinentima, tako i po pojedinim regionima i dr`avama, a tako|e izra-`ene su i u lokalnoj sredini. Pored toga, razlike u starosti stanovni-{tva, uo~qive su i kada se analiziraju po pojedinim etni~kim grupama,koje `ive na istoj teritoriji. Etni~ka {arolikost Vojvodine je posledi-ca burnih istorijskih zbivawa, koja su se de{avala na teritoriji ~itaveEvrope, a mo`da jo{ vi{e u Panonskoj niziji i na Balkanskom poluostr-vu. Mada je priroda Vojvodine uglavnom jednoli~na, ipak su savremena de-{avawa i istorijske prilike uticale na razli~it razvoj pojedinih etni~-

kih grupa. Razlike su o~igledne i kod sredwe starosti pojedinih etni~-kih grupa, ~ak i kod onih koji `ive na jednoli~nom prostoru mawih op-{tina i sela. Analiza sredwe starosti pojedinih naroda i nacionalnihmawina, koji `ive u Vojvodini, ukazuje na regionalne i op{tinske razli-ke, ali i na zna~ajnu {arolikost u pojedinim op{tinama.

SREDWA STAROST STANOVNI[TVA VOJVODINE

Ako se analizira sredwa starost ukupne populacije Vojvodine, odprvog popisa posle Prvog svetskog rata (1921) do popisa 2002. godine,uo~ava se da je stanovni{tvo sve starije. Izme|u dva svetska rata sredwastarost stanovni{tva Vojvodine rasla je veoma sporo, odnosno sa 28,9 go-dina u 1921. do 29,2 godine u 1931. To zna~i da je sredwa starost sta-novni{tva tokom pomenutih deset godina porasla za svega ~etiri meseca.Interesantno je pomenuti da je u istom periodu sredwa starost ukupnogstanovni{tva Srbije ~ak smawena za osam i po meseci (Tabela 1).

Tabela 1. – Sredwa starost stanovni{tva Vojvodine i Srbije u periodu 1921–2002.

Izra~unato na osnovu podataka Popisa stanovni{tva

Posle Drugog svetskog rata porast sredwe starosti stanovni{tvaVojvodine se ubrzava, pa je za pet godina (1948–1953) porasla za sedammeseci, a za slede}ih osam godina (do 1961) za skoro ~itavu godinu, od-nosno za 11 meseci. Tokom slede}ih 41 godinu porast sredwe starosti sta-novni{tva Vojvodine kretao se od 2,4 godine u razdobqu 1961–1971, do1,5 godina u periodu 1981–1991. I u posledwem me|upopisnom periodu(1991–2002) sredwa starost je porasla za vi{e od dve godine (2,2) i iz-nosi 39,4 godine. Sredwa starost `enskog stanovni{tva (41,3 godine) uVojvodini, ve}a je za 3 godine od sredwe starosti mu{ke populacije(38,3). Prose~na starost `ena je ve}a kod ve}ine etni~kih grupa, a razli-ka se kre}e od 11,9 godina kod Nemaca, do 0,1 godinu kod Goranaca. Ve-lika razlika u sredwoj starosti polova je i kod Buwevaca (`ene 48,7, amu{karci 43,3 godine), ^eha (`ene 47,7 mu{karci 42,1), Hrvata (`ene47,5 mu{karci 42,3), Slovenaca (`ene 51,4 mu{karci 46,3) i Ma|ara(`ene 45,0, mu{karci 40,9). Prose~na starost `ena mawa je od iste kodmu{karaca samo kod populacije albanske nacionalnosti (`ene 28,1 godi-na, mu{karci 35,0) i kod onih koji su se izjasnili kao muslimani (`ene36,1 mu{karci 36,9 godina).

U periodu posle Drugog svetskog rata sredwa starost ukupnog sta-novni{tva Srbije tako|e je rasla, ali sa ni`im vrednostima i usporeni-

282

1921.

28,9

27,7

1931.

29,2

27,0

1948.

30,6

28,9

1953.

31,3

29,4

1961.

32,2

30,5

1971.

34,6

32,4

1981.

36,2

33,7

1991.

37,7

35,1

2002.

39,8

40,2

Vojvodina

Srbija

jim trendom, nego {to je to bilo kod populacije Vojvodine. Izuzetak ~i-ni me|upopisni period 1991–2002. kada je sredwa starost stanovni{tvaSrbije porasla za ~itavih 5,1 godinu, da bi 2002. godine bila za ~etirimeseca vi{a od iste u Vojvodini (Tabela 1). Vi{a sredwa starost popula-cije Srbije u vreme popisa 2002. najve}im delom posledica je neu~estvo-vawa ve}ine stanovni{tva albanske nacionalnosti u pomenutom popisu.

Karte 1 i 2 – Sredwa starost i indeks starosti

stanovni{tva Vojvodine (op{tine) 2002. godine

Analiza sredwe starosti stanovni{tva Vojvodine po op{tinama uka-zuje na pora`avaju}u ~iwenicu da su 2002. godine 24 op{tine bile u sta-dijumu demografske starosti, a 21 op{tina u stadijumu duboke demograf-ske starosti1 (Karte 1 i 2). Verovatno je u protekle ~etiri godine (po-sle popisa 2002) sredwa starost stanovni{tva pove}ana, pa je danas pre-ko 50% op{tina u stadijumu duboke demografske starosti.

Ako se posmatra ~itava Vojvodina zapa`a se da prose~no starije sta-novni{tvo imaju op{tine u pograni~nom prostoru, odnosno severna Ba-~ka, te severni i isto~ni Banat. Ne{to povoqniju starosnu strukturuimaju op{tine u centralnom delu Vojvodine (oko Novog Sada) i one kojese grani~e sa sredi{wim delom Srbije (Karte 1 i 2). Koliko je starosnastruktura nepovoqna ukazuje i ~iwenica da neki narodi imaju tri puta(Bugari) ili 3,4 puta (Rusi) vi{e lica u skupini starijoj od 60 godina uodnosu na populaciju mla|u od 20 godina. Treba naglasiti da je prose~na

283

1 Ako je sredwa starost stanovni{tva mawa od 20 godina populacija je u stadijumu ra-ne demografske mladosti. Sredwa starost populacije 20,0–24,9 godina karakteri{e se kaodemografska mladost, a 25,0–29,9 godina kao demografska zrelost. Kada je sredwa staroststanovni{tva 30,0–34,9 godine populacija je na pragu demografske starosti. Sredwa sta-rost stanovni{tva 35,0–39,9 godina je demografska starost, a starost od 40,0 do 42,9 go-dine je duboka demografska starost. Kada je sredwa starost stanovni{tva ve}a od 43 godi-ne populacija se nalazi u stadijumu najdubqe demografske starosti (\ u r | e v, 2002).

starost stanovni{tva pojedinih nacionalnosti ve}a u onim op{tinamagde su pripadnici te skupine u malom broju.

Tabela 2. – Sredwa starost stanovni{tva Vojvodine po etni~kim grupama (2002)

Najve}u sredwu starost ima stanovni{tvo op{tine Plandi{te, kojaje po povr{ini me|u najmawim u Vojvodini, a nalazi se uz granicu sa Ru-munijom. Sredwa starost ukupne populacije ove op{tine je 42,3 godine,dok je kod mu{kog stanovni{tva 40,8, a kod `enskog 43,8 godina. Najmawusredwu starost stanovni{tva imaju op{tine @abaq (ukupna populacija38,1 godina, mu{karci 36,8 i `ene 39,4), Temerin (ukupna populacija38,3, mu{karci 37,1 i `ene 39,4) i Vrbas (ukupna populacija 38,3, mu-{karci 36,8 i `ene 39,8). Koliko je populacija Vojvodine u poodmaklojdobi, dovoqno govore podaci da je ~ak i stanovni{tvo op{tina sa najni-`om prose~nom starosti u stadijumu demografske starosti.

SREDWA STAROST POJEDINIH ETNI^KIH GRUPA

Ve} je pomenuto da je sredwa starost ve}a kod grupa koje imaju mawibroj pojedinaca i koje su uz to dosta zatvorene, odnosno slabije se me{ajusa ve}inskom populacijom. Tako najve}u prose~nu starost u Vojvodiniimaju Nemci. Sredwa starost Nemaca dosti`e 52,1 godinu, {to zna~i daje ova populacija ve} odavno u najdubqoj demografskoj starosti. @enskapopulacija kod ove etni~ke grupe ima sredwu starost 56,3 godine, a mu-{ka je gotovo deset godina mla|a (46,4 godine). Vlasi imaju oko dve godi-ne mawu sredwu starost (50,2), a kod wih je znatno mawa razlika u sred-

284

Sv

M

@

Ukupno

39,8

38,3

41,3

Srbi

39,4

38,1

39,3

Crno-

gorci

38,4

37,8

39,3

Jugoslo-

veni

35,6

34,3

36,8

Albanci

32,5

35,0

28,1

Bo{wa-

ci

38,4

37,9

39,0

Bugari

49,1

47,7

50,6

Buwevci

46,1

43,3

48,7

Sv

M

@

Vlasi

50,2

49,2

51,4

Goranci

29,7

29,6

29,7

Ma|ari

43,1

40,9

45,0

Make-

donci

43,5

42,9

44,1

Musli-

mani

36,5

36,9

36,1

Nemci

52,1

46,4

56,3

Romi

27,2

26,7

27,8

Rumuni

42,5

40,8

44,2

Sv

M

@

Rusi

48,4

47,0

49,2

Rusini

42,8

41,0

44,6

Slo-

vaci

41,9

39,9

43,8

Slo-

venci

49,1

46,3

51,4

Ukra-

jinci

41,7

39,8

43,3

Hrvati

45,3

42,3

47,5

^esi

45,0

42,1

47,7

Neizja-

{weni

32,9

31,4

34,1

Region.

opred.

35,3

34,6

35,9

woj starosti mu{karaca (49,2) i `ena (51,4). Svu dramati~nost demo-grafskog starewa Vlaha, pokazuju podaci za neke op{tine. U op{tini Be-la Crkva sredwa starost populacije Vlaha je ~ak 75,2 godine (mu{karci82,5, `ene 72,0 godine). Sredwa starost Bugara i Slovenaca koji `ive uVojvodini je skoro 50 godina (49,1), a u stadijumu najdubqe demografskestarosti jo{ su i Rusi (48,4), Buwevci (46,1), Hrvati (45,3), ^esi (45,0),Makedonci (43,5) i Ma|ari (43,1). Po{to je od popisa pro{lo ~etirigodine, mo`e se zakqu~iti da su u stadijumu duboke demografske starostii populacije Rusina (sredwa starost 2002. bila je 42,8 godina) i Rumuni(42,5).

S obzirom na do sada poznate demografske karakteristike (velikinatalitet i prirodni prira{taj), sasvim je logi~no da najmawu sredwustarost ima populacija Roma (27,2 godine ukupno stanovni{tvo, 26,7 mu-{karci i 27,8 `ene), koja je u stadijumu demografske zrelosti. Najni`usredwu starost Romi imaju u op{tini Subotica (23,9 ukupno stanovni-{tvo, 24,5 mu{karci i 23,3 `ene), a najve}u starost u op{tini In|ija(33,7 ukupno, 32,1 mu{karci i 35,1 `ene). Populacija Goranaca ima sredwustarost skoro trideset godina (ukupno 29,7) i nalazi se na pragu demograf-ske starosti. Etni~ka skupina koja se izja{wava kao Albanci je u stadi-jumu praga demografske starosti (32,5). Interesantno je pomenuti da u„mla|e” stanovni{tvo spadaju grupe koje se nisu nacionalno izjasnile,odnosno neizja{weni (32,9), regionalno opredeqeni (35,3) i Jugosloveni(35,6). Po{to su ovo lica koja su uglavnom ro|ena ili `ive u me{ovitimbrakovima, moglo bi se zakqu~iti da ove grupacije pokazuju ve}u vital-nost u odnosu na najbrojnije nacionalnosti. Ne{to ve}u sredwu starostod Jugoslovena imaju lica koja su se izjasnila kao muslimani (36,5).

Karte 3 i 4 – Sredwa starost i indeks starosti Srba u Vojvodini

285

Kako se mo`e zakqu~iti sa karata 3 i 4 povoqniju sredwu starostSrbi imaju u op{tinama koje zauzimaju sredi{wi deo Vojvodine i u poja-su uz Centralnu Srbiju, mada je populacija i tih op{tina (26) u stadiju-mu demografske starosti.

U stadijumu duboke demografske starosti nalazi se stanovni{tvo 18op{tina, dok je populacija jedne op{tine u najdubqoj demografskoj sta-rosti (Plandi{te 43,1 ukupno, 41,6 mu{karci i 44,6 `ene). Najni`usredwu starost Srbi imaju u op{tini Temerin (37,1 ukupno, 36,2 mu{kar-ci, 38,0 `ene), a sli~no stawe je i u op{tini Novi Sad.

Grafikon 1. – Polno-starosna piramida Srba u Vojvodini (u %) za 2002.

Populacija Ma|ara koji `ive u Vojvodini je u stadijumu najdubqe de-mografske starosti (43,1 ukupno, 40,9 mu{karci i 45,0 `ene). Stanovni-{tvo ma|arske nacionalnosti u svim op{tinama nalazi se u stadijumu du-boke demografske starosti ili najdubqe demografske starosti. Najve}uprose~nu starost imaju Ma|ari koji `ive u op{tini Pe}inci (51,7 ukup-no, 53,3 mu{karci i 51,0 `ene), a veoma visoku sredwu starost imaju i uop{tini Novi Sad (47,7 ukupno, 45,1 mu{karci i 49,7 `ene). Najni`usredwu starost imaju Ma|ari koji `ive u op{tini Temerin (41,7 ukupno,40,0 mu{karci i 43,3 `ene). U ovoj op{tini i Srbi imaju najni`u sred-wu starost, pa se mo`e re}i da je to verovatno uticalo i na populacijuMa|ara.

U populaciji Ma|ara, koji `ive u Vojvodini, ima 1,5 puta vi{e sta-novni{tva u starosnoj skupini starijoj od 60 godina, u odnosu na skupinumla|u od 20 godina.

286

Karte 5 i 6 – Sredwa starost i indeks starosti Ma|ara u Vojvodini (2002)

Grafikon 2. – Polno-starosna piramida (u %) Ma|ara u Vojvodini (2002)

Po sredwoj starosti (41,9) populacija Slovaka u Vojvodini nalazi seu stadijumu duboke demografske starosti. Stanovni{tvo osam op{tina jeu stadijumu demografske starosti, a sve ostale u dubokoj demografskojstarosti ili najdubqoj demografskoj starosti. Slovaci su najbrojniji uop{tini Kova~ica, mada je i populacija ove administrativne jedinice ustadijumu demografske starosti (39,6 ukupno, 38,3 mu{karci, 40,9 `ene).

287

Karte 7 i 8 – Sredwa starost i indeks starosti Slovaka u Vojvodini (2002)

Populacija Hrvata u Vojvodini spada me|u najstarije etni~ke grupe.Prose~na starost ovog stanovni{tva je 45,3 godine (mu{karci 42,3, `ene47,5), te pripada stadijumu najdubqe demografske starosti. Jedino uop{tini Subotica ova populacija je u stadijumu duboke demografske sta-rosti (41,2 ukupno, 39,8 mu{karci, 42,5 `ene). U nekim op{tinama, sa ma-lim brojem Hrvata, wihova sredwa starost prelazi 55 godina (Novi Be~ej55,8; Nova Crwa 55,0). U starosnoj grupi preko 60 godina je dva puta vi-{e stanovnika nego u skupini mla|oj od 20 godina.

Karte 9 i 10 – Sredwa starost i indeks starosti Hrvata u Vojvodini (2002)

288

Po sredwoj starosti (42,5), Rumuni koji `ive u Vojvodini, su u sta-dijumu duboke demografske starosti. Uz to sredwa starost `ena je ve}a za3,4 godine (44,2 `ene, 40,8 mu{karci). S obzirom da su Rumuni najbroj-niji u Banatu, moglo bi se o~ekivati da u op{tinama tog dela Vojvodineimaju i najpovoqniju starosnu strukturu. Me|utim, nije takvo stawe. Topotvr|uju i podaci za op{tinu @iti{te, gde je sredwa starost stanov-ni{tva 47,4 godine, a sli~no je i u op{tini Alibunar (44,0). Rumuni ko-ji `ive u op{tini Novi Sad imaju ni`u sredwu starost (39,0 ukupno,37,6 mu{karci, 40,1 `ene).

Karte 11 i 12 – Sredwa starost i indeks starosti Rumuna u Vojvodini (2002)

Mada karte 11 i 12 ukazuju da ima op{tina u kojima je sredwa sta-rost Rumuna relativno mala, ali to je posledica veoma malog broja `ite-qa (ponegde par osoba) na pojedinim teritorija.

Sredwa starost Rusina tako|e prelazi 42 godine (42,8 ukupno, 41,0mu{karci, 44,6 `ene). Ne{to je povoqnija u op{tini Vrbas (40,8 ukup-no, 39,2 mu{karci, 42,4 `ene), dok je u op{tini Kula gotovo na nivouproseka Vojvodine (42,1 ukupno, 40,5 mu{karci, 43,7 `ene). S obzirom darelativno veliki broj Rusina `ivi u Novom Sadu, moglo bi se o~ekivatida u ovoj op{tini imaju povoqniju starosnu strukturu. Me|utim, sredwastarost Rusina u Novom Sadu je ve}a od proseka (45,7 ukupno, 43,5 mu-{karci, 47,5 `ene).

289

Grafikon 3. – Sredwa starost stanovni{tva u Vojvodini po etni~kim grupama

ZAKQU^NA RAZMATRAWA

Analiza sredwe starosti stanovni{tva Vojvodine ukazuje na wenostalno pove}avawe, a ako se ovaj trend nastavi (izme|u dva posledwa po-pisa sredwa starost je porasla za vi{e od dve godine), bi}e ugro`enonormalno funkcionisawe velikog broja seoskih naseqa, pa ~ak i nekihmawih gradskih. Bez obzira koliko to sada zvu~alo neverovatno, ako senastavi pozitivan ekonomski trend u razvoju Srbije i Vojvodine, u nekimsredinama, kroz nekoliko godina nedostaja}e radna snaga, jer u wima ne}ebiti radno-sposobne populacije. Pored toga, jo{ detaqnija analiza, odno-sno analizirawe sredwe starosti u pojedinim seoskim naseqima, ukazalobi na jo{ negativnije stawe i trendove, posebno u agrarnim i pograni~-nim prostorima. Trenutni demografski procesi ukazuju da se proces mi-gracija selo – grad i daqe nastavqa, ali i u Vojvodini i u ~itavoj Sr-biji prisutne su i migracije grad – grad, odnosno od mawih gradova pre-ma Novom Sadu, Beogradu i Ni{u. Da se ne bi desilo da se najve}i deopopulacije Srbije preseli u ova tri grada (~itava Srbija u tri grada)hitno se moraju preduzeti raznolike mere (na nivou naseqa, op{tina, Po-krajine i Republike), koje bi dale efekta i u seoskim i u gradskim sre-dinama. Jedna od prvih mera mora biti revitalizacija sela, ne samo krozekonomski razvoj, ve} i kroz ru{ewe uvre`enih stavova koji govore o`ivqewu na selu kao o lo{em i nepo`eqnom `ivotu. Tako|e, borba zavi{e dece mora da se vodi stalno, u svim sredinama i u svim situacija-ma, kako u porodici, tako i u {koli. Mora se prevazi}i sve izra`enijasebi~nost bra~nih parova, koji radi lagodnijeg `ivota, karijere, trke zamaterijalnim dobrima ili drugih razloga, sve ~e{}e ne `ele da imaju de-cu ili imaju samo jedno dete.

290

LITERATURA

\ u r | e v, B. (2002): Osnovne tehnike u demografiji, PMF Departman za geogra-fiju, Novi Sad

Popisi stanovni{tva, Savezni zavod za statistiku, Beograd

WHO IS THE OLDEST IN VOJVODINA?

by

Jovan Plav{a, Milka Bubalo-@ivkovi}

Summary

For only eight decades (from 1921 to 2002), the population of Vojvodina gotolder for even ten years, which represents a great problem for the future of the popu-lation in this region. In the world, the average age of the population at the beginningof the 21st century is 27,6 years, showing that it is younger than the population inVojvodina was at the beginning of the third decade of the 20th century. However, allpopulation in Vojvodina does not get old at the same speed. Observing specific ethnicgroups, the authors of this paper established differences related to the average age.There is a conclusion that the youngest population is the one which also has greaterbirthrates, and that is the case with the Goranci and the Roma. In addition to birthrate,the average age is also influenced by the number of the population itself, so thegreater average age appears in these ethnic groups which are less numerous. On thebasis of the spread of some ethnic groups in Vojvodina, the paper also established thedifference in the average age of the population related to some regional units.

291