Kennis- en Onderwijscentrum Bodem en Ondergrond

Leergang Oriëntatie Bodem en Ondergrond

Oriëntatie Bodem en OndergrondOverzicht modulen:1. Integrale (duurzame) gebiedsontwikkeling excursie

2.1 Bodem en ondergrond2.2 Watermanagement

3.1 Draagfunctie3.2 Ondergronds bouwen

4.1 Archeologie4.2 Landschap en bewoning (geologie en geomorfologie)

5.1 Leefomgevingvraagstukken5.2 Integrale gebiedsontwikkeling

2

Module 5.1

Leefomgevingvraagstukken

Zorgvuldig omgaan met bodem en bodemprocessen

3

Fasen gebiedsontwikkeling

4

Inhoudsopgave

• Milieu en duurzame gebiedsontwikkeling• Bodem- en ecosysteemdiensten• Rol milieukundige bij gebiedsontwikkeling• Milieukundige bodemambities: lokaal

schaalniveau• Milieukundige bodemambities: mondiaal

schaalniveau

Milieukwaliteit als onderdeel van duurzame gebiedsontwikkeling

Duurzaamheid = kwaliteit op verschillende niveaus

Bodem en ecosysteemdiensten

Wat doet een gezonde bodem voor mensen?

Ecosysteemdiensten: Wat doet een gezonde

bodem voor mensen?

• Produceren: leveren voedsel, energie en grondstoffen

Producerende diensten

• Reguleren: biologische, chemische en natuurkundige processen beïnvloeden

Regulerende diensten

• Dragen: ondersteunen van gebouwen, wegen; bergen en beschermen van leidingen

Culturele en informatiediensten

• Informeren en inspireren: kennis bieden over heden en verleden; groeiplaats bieden voor aantrekkelijk groen en waardevolle natuur

Rol milieukundige bij gebiedsontwikkeling

Hoe draagt een milieukundige bij aan het leveren van

ecosysteemdiensten door een gezond bodem- en watersysteem?

Rol milieukundige

• Beschermen en verbeteren milieukwaliteit lokaal en mondiaal

• Goede milieukwaliteit genereert randvoorwaarden voor economische mogelijkheden en kwaliteit van bestaan

signaleren & beschermen &

verbeteren

voorspellen &beoordelen

selecteren & synergie creëren & enthousiasmeren

adviseren & uitvoeren & controleren

toezicht & monitoring

Milieukundige ambities: lokaal schaalniveau

Welke milieukundige ambities dragen bij aan de kwaliteit van

gebiedsontwikkeling, binnen de grenzen van het plangebied?

Bodemambities lokaal (1)

• Veilige en gezonde bodem: geen chemische verontreiniging of verzilting

Benodigde milieukundige kennis

• Vervuilende activiteiten; bronnen• Verspreiding van stoffen• Omzetting van stoffen• Gezondheidsbeïnvloeding door stoffen• Saneringsmethoden• Verzilting (via ondergronds zeewater / als gevolg

van irrigatie)

Voorbeeld: Oostergasfabriek Amsterdam

Verspreiding verontreinigingen. Bron: SKB

De sanering in bedrijf

De beoogde nieuwe ontwikkeling

Bodemambities lokaal (2)

• Geen overschot of tekort aan water door voldoende mogelijkheden voor infiltratie en berging

Benodigde milieukundige kennis

• Waterinfiltratie• Ondergronds watertransport• waterbeheer

Waterkringloop. Bron: TTE

Stedelijke waterproblemen

Water vasthouden en bergen: grindkoffers en wadi’s

Bodemambities lokaal (3)

• Groen, water en openbare ruimte zijn van hoge kwaliteit dankzij een gezonde bodem

• Bodem is duurzaam in staat om voeding en andere gewassen te leveren zonder de omgeving te vervuilen.

Benodigde milieukundige kennis

• Bodembestanddelen• Bodemvormende processen• Bodemprofielen• Relatie bodem, water & vegetatie• Relatie bodem, water & voedingsgewassen

Bodembestanddelen

• Minerale delen• Voedingsstoffen (meststoffen, nutriënten)• Water• Lucht• Dood organisch materiaal en humus• Levende organismen

Bodemvormende processen

Bodemprofielen: podzol

Bodemprofiel: veen

Voorbeeld: water in de stad (Deventer)

Voorbeeld: stadslandbouw

Milieukundige kwaliteitsambities: mondiaal niveau

Hoe zorg je ervoor dat gebiedsontwikkeling ook buiten de

grenzen van het plangebied leidt tot meer kwaliteit?

Bodemambities mondiaal (1)

• Bodem en ondergrond leveren een bijdrage aan energiebesparing en duurzame energievoorziening

• Bodem en ondergrond dragen bij aan het terugdringen van klimaatverandering

Benodigde milieukundige kennis

• Koolstofkringloop• WKO / geothermie

Bodem en koolstofkringloop

• Veel vastgelegde koolstof in de bodem (veen, opgehoopt methaan, humus)

• Vaak vergeten bij discussie over klimaatverandering

Verlies van koolstof uit bodem

• Bodemdegradatie (humus CO2)• Oxidatie van veen (veen CO2)• Ontsnappen van methaan uit natte bodems

(rijst, moerassen) en permafrost (ontdooiende toendra’s)

• Voorbeeld: veenoxidatie door palmolieteelt• http://www.youtube.com/watch?v=KsWHLGEVodk

Toevoeging van koolstof aan bodem

• Vorming strooisellaag• Humusvorming• Veenvorming

Lokale maatregelen (Nederland)

• Bestaande veenpakketten behouden via hoog grondwaterpeil

• Organische stofgehalte in grond op peil houden / verhogen

• Bos aanplanten• Groene daken = bodemvorming stimuleren

op nieuwe locaties

Bodem-energie-systemen

Gesloten systemen / bodemwarmtewisselaars

• Water of antivries in kunststof leidingen• 0 – 150 m diepte• Warmte + koude toevoegen / onttrekken• 5 – 30 graden Celcius• Vanaf 1 woning• http://www.aardwarmtesystemen.nl/bodem

warmtewisselaar.html

Open systemen / WKO

• Grondwater wordt onttrokken en teruggepompt, via 2 of meer bronnen op enige afstand van elkaar

• Warmte + koude onttrekken / toevoegen• 20 – 300 meter diepte• 5 – 25 graden Celsius• Vanaf ca 50 woningen• http://www.devo-veenendaal.nl/energiesysteem/h

oe-werkt-het/

Geothermie

• Diepe onttrekking van warmte, geen koude• 500 – 5000 meter• 30 – 120 graden Celsius• Vanaf meer dan 100 woningen

• http://www.aardwarmtedenhaag.nl/

Wko en bodemsanering

Open systeem reactieve zone

WKO en bovengrondse zuivering

Voorbeelden bodemenergie gecombineerd in de waterketen: bodemenergie en opslag restwarmte

Bodemenergie – proceswater en gietwater

Bodemambities mondiaal (2)

• Bodem levert bijdragen aan het sluiten van grondstoffenkringlopen, o.a. fosfaat

• Bodem biedt productiecapaciteit voor voldoende voeding voor alle wereldburgers

Benodigde milieukundige kennis

• Vorming / verlies bodemvruchtbaarheid• Fosfaatkringloop• Bodem en voedselproductie

Fosfaat in NL

• Toevoer via import veevoer en aanvoer kunstmenst

• Ophoping in de bodem; leidt tot eutrofiering e.a.

• Ophoping in rioolslib; leidt (door verbranding van rioolslib) tot verlies van nutrienten

Fosfaat wereldwijd

• Fosfaatmijnen op slechts enkele plaatsen in de wereld

• Uitputting verwacht binnen 50 – 100 jaar• Geen alternatieve bronnen van fosfaat• Open kringloop; ophoping / verlies op plaatsen

met veel mensen en intensieve landbouw

Voorbeeld: gebiedsgericht grondwaterbeheer

Achtergrond documentatie

• SKB (2009) Bodemecologie: wat is het en wat kun je ermee? SKB Cahier• T.C.P. Melman & C.M. van der Heide (2011). Ecosysteemdiensten in

Nederland: verkenning betekenis en perspectieven. Achtergrondrapport bij Natuurverkenning 2011

• SLO (2008). De Bodem Leeft. Gecertificeerde NLT module voor HAVO 4/5, versie 1.2.

• Stowa (2009). Fosfaat, van leegloop naar kringloop. Resultaten workshop 20 mei 2009 en achtergrondgegevens. Stowa, Amersfoort.

• Smit, Bert (z.j.) Fosfaat: kringloop of eenmalig gebruik. PPT, Wageningen Universiteit en Research Centrum WUR.

• Vrieswijk, Siebe, Annelies Everts en Arne Alphenaar (2010). Pionieren in de ondergrond. TTE. Deventer, in opdracht van het Ministerie van VROM.

• De Bruijn (2004). Samen werken aan duurzame ontwikkeling. Om de toekomst van onze leefomgeving. Lectorale rede, Saxion lectoraat Duurzame Leefomgeving.