kemal saylan

ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)

Volume 5 Issue 6,Special Issue on Balkan Wars, p. 113-130, November 2013

H i s t o r y S t u d i e s

Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013

Bir Mltecinin Balkan zlenimleri (1849-1851) Balkan Impressions of A Refugee (1849-1851)

Yrd. Do. Dr. Kemal Saylan

Gmhane niversitesi - Gmhasne

z: Bu almada 1848 Macar ihtilal hareketine yzba rtbesiyle katlan ancak alnan yenilgi zerine Osmanl Devletine snan Joseph Hutterin Balkan corafyasndaki yolculuu srasnda urad yerleim yerleriyle ilgili gzlemleri ve Osmanl toplumu hakkndaki izlenimleri ele alnmaktadr. Hutter, bu zorlu gnlerde tuttuu notlarnda o dnemin Balkan corafyasna dair olduka canl tasvirlerde bulunmu, zellikle urad ehirleri detaylaryla anlatmtr. Osmanl corafyasn gezen birok Batl seyyahn aksine Hutter Trke renmi, evlerde misafir olmu, kahvehane ve hamamlar ziyaret ederek halkn gndelik yaamna girerek onlar anlamaya almtr. Lgostan yola kan Hutterin de iinde bulunduu mlteciler, karayoluyla nce Osmanl snrndaki Orsovaya, oradan Vdn, Lm Palanka, Plevne, Tirnova, Osmanpazar, Eskicuma ve Sumnu gzerghini izleyerek Varnaya buradan da deniz yoluyla stanbula gelmilerdir. Hutter, Osmanl Balkanlarnda geirdii gnlere ait notlar tutarak daha sonra bunlar 1851 tarihinde Braunschweigde yaynlanmtr.

Anahtar Kelimeler: Macaristan, Joseph Hutter, Osmanl Devleti, Balkanlar

Abstract: This study examines the Balkan impressions of Hungarian revolutionary lieutenant Joseph Hutter, who was forced to escape to the Ottoman Empire after the 1848 Hungarian Revolution failed. In his travel

notes Hutter provided rich and detailed information about the Balkans and Balkan cities. Unlike many western

travellers, Hutter learned Turkish, was hosted in their homes, and visited coffee houses and hamams in order to

understand the daily life of Ottoman peoples. The refugees set out from Lugos and reached to Orsova on the

Ottoman border. From there they travelled through Vidin, Lom Palanke, Plevne, Trnova, Osmanpazar, Eskicuma and umnu to Varna. Finally they took the sea route to Istanbul. Hutter published his notes on the Ottoman Balkans in Braunschweig in 1851.

Keywords: Hungary, Joseph Hutter, Ottoman Empire, Balkans

Giri

Sosyalist ve liberal taleplerin ar bast 1848 ihtilalleri, Avrupada birok lkede olduu gibi Avusturya mparatorluunda da etkisini gstermi ve Macarlar arasnda milli talepleri de beraberinde getirerek bir bamszlk hareketine dnmtr. Ancak bu bamszlk hareketi baarya ulaamamtr.1 Bu nedenle makalemizin mellifi Hutter, Macar zgrlk Savan kahramanca bir sava dram olarak tanmlamtr.2

Macarlarn Avusturya egemenliinden kurtulmak iin balattklar zgrlk sava 12 Mart 1848 ylnda balamtr. Macarlar, mcadelelerinin ilk aylarnda baarl olmularsa da, kazanlan zafer uzun srmemitir. 9 Austos 1849da Temevar Savann kaybedilmesinden sonra ise Rus ve Avusturya ordular Macaristana girince ihtilalciler btn mitlerini

1 Musa Gm, Mehmet Sadk Paa (Michal Czajkowski) ve Osmanl Devletinde Kazak Svari

Alay, Turkish Studies, Volume: 5/3, Summer 2010, s. 1364. 2 Joseph Hutter, Von Orsova bis Kiutahia, Braunschweig 1851, s. 3-4.

Bir Mltecinin Balkan zlenimleri (1849-1851) 114



kaybetmilerdir.3 Bunun zerine ihtilalciler 11 Austos 1849da Aradda toplant yaptktan sonra Lugos zerinden Trk snrna doru harekete gemilerdir.4 htilalcilerin lideri Kossuth, snr ehri Orsovaya geldiklerinde Abdlmecide bir mektup yazarak Osmanl Devletine iltica talebinde bulunmu, padiahn kendilerine gvence vermesi zerine de kafile Osmanl Devletine snmtr.5 Bu kafileyi daha sonra Polonyallar ve talyanlar takip etmilerdir. 6

ok sayda mltecinin Osmanl Devletine snmas ksa srede diplomatik bir krizi beraberinde getirmitir. lk olarak Avusturya Bykelisi Strmer 14 Austos 1849 tarihinde Osmanl Devletine nota vererek mltecilerin iadesini talep etmitir. Avusturyann notasndan iki gn sonra da Rus Bykelisi Titof bir nota vermitir.7 Bu iki devletin verdikleri notaya Osmanl Devletinin verdii cevap ise n- kh- velnimete ve nms- cell-i askeriyyeye uygun olmayaca ynnde olmutur.8

Kesin uyar nitelii tayan bu iki notaya Osmanl Devletinin olumsuz cevap vermesi, iki byk devletin tepkisine ve dmanlna neden olunca mesele uluslararas bir soruna dnmtr.

Bu mesele Osmanl Devletinin uluslararas arenada saygnlna darbe vuracak nitelikteydi. Devlet adamlar buna dikkat ediyorlard. Osmanl Devletinin bu devletleri karsna almas sava ihtimalini gndeme getirecekti. Bu dnemde devlet siyas ve asker gcn kaybetmiti. Dier taraftan Osmanl Devletinin yzlerce yllk bir devlet gelenei sz konusuydu.

9 Bu ortam iinde devletin ileri gelenleri Rusya ve Avusturyadan gelen notalar

deerlendirerek ortaya koyulacak politika zerinde tarttlar. Hem bu devletlerin tepkisinin azaltlmas hem de mltecilerin iade edilmemesinin yolunu aradlar.10 Bu srete devlet adamlarnn elini glendiren gelime ise Fransa ve ngilterenin Osmanl Devletine yannda olduklarn bildirmeleri oldu. Bu gelimeyle birlikte iki gl devletin desteini arkasna alan Osmanl Devleti, Avusturya ve Rusyann basklarna kar dik durma karar ald.11

Osmanl Devleti ile Avusturya ve Rusya arasnda uzun sren grmeler neticesinde anlamaya varld. Bu anlamaya gre Osmanl Devleti, mlteci liderlerinin ilgili devlet aleyhinde herhangi bir faaliyette bulunamayacak ekilde muhafazasndan sorumlu olacakt. Mltecilerin yerletirilmesi iin Balkanlardan uzak blgeler tespit edilecekti. Kossuth ile birlikte olan Hristiyan mltecilerin Ktahya, Bem ile birlikte olan Mslman mltecilerin Halep, bir ksm mltecilerin Malta, Osmanl ynetiminde grev almak ya da eitli Avrupa lkelerine gitmek isteyen mltecilerin ise umnuda yerletirilmelerine karar verildi.12

3 Vahot Imrefi, Die Ungarischen Flchtlinge in der Trkei, Leipzig 1851, s. 3.

4 K.M. Pataky, Bem in Siebenbrgen zur Geschichte des Ungarischen Kriges 1848 und 1849, Leipzig

1850, s. 124. 5 Philipp Korn, Kossuth und die Ungarn in der Trkei, Hamburg und New York 1851, s. 35.

6 lk gelen mlteci kafilesinde 36s subay gerisi avu, onba ve er olmak zere 1.120 kii

bulunmaktayd. BOA (Babakanlk Osmanl Arivi), DUT (Dosya Usul radeler), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 75-1/13-2. 7 Musa Gm, 1848 Mlteciler Meselesi rneinde 19. Yzyl Trk Diplomasisi, History Studies,

Volume: 2/2, Samsun 2010, s. 261-262. 8 Ahmed Refik, Mlteciler Meselesine Dir Fuat Efendinin ar Birinci Nikola ile Mlakat, Trk

Tarih Encmeni Mecmuas, Numara 41, stanbul 1341, s. 37. 9 Gm, 1848 Mlteciler Meselesi rnei.., s. 265.

10 Ayhan ztrk, Macar Mltecileri Meselesi (1848-1849), Trkiye Sosyal Aratrmalar Dergisi, C.

II, S. 1, Ankara 1998, s. 84. 11

Andrew Adam Hental, The Polish Question During The Crimean War 1853-1856, Michigan 1986, s.

476. 12

Bayram Nazr, Macar ve Polonyal Mlteciler Osmanlya Snanlar, stanbul 2007, s. 278-287.

115 Kemal Saylan



Osmanl diplomasi tarihine Mlteciler Meselesi olarak geen bu hadise Osmanl Devletinin istedii dorultuda halledilmi ve devletin itibarn artrmtr. Ayrca dnemin nde gelen ahsiyetleri Reid, l ve Fuad Paalar baarl bir snav vermi oldular.13

te Joseph Hutterin zorunlu yolculuu bu olayla balad. Hutter, ne resmi grevle ne de kendi hesabna geldi Osmanl Devletine. Onun Osmanl Devletine gelii yukarda da aklamaya altmz gibi mecburiyettendi. Kendisi dierleri gibi bir mlteciydi ve sz konusu savaa yzba rtbesiyle katlmt. Macaristandaki son gnlerini tasvir etmekte zorlanan Hutter Eer mmkn olsayd bunlar bir resimle gstermek isterdim. nk bazen tek bir fra izi bile yzlerce kelimeden fazla ey syler demektedir.14 O da dier Macar ihtilalcileri gibi Temevarn dman eline gemesinden sonra Osmanl Devletine snmtr. lkesini zorunlu olarak terk ediini yle bir karar ve atlm ki terimin donmasna sebep oldu eklinde ifade etmektedir.15

Lajos Kossuth ve onun etrafnda yer alan sekinlerin Vidinde, umnuda ve Ktahyadaki hayatlar yeteri kadar incelenmiken,16 sekin olmayan mltecilerin anlar hakknda fazla alma bulunmamaktadr. Oysa bu kiilerin yazdklar hatratlar bazen tarih ve corafya hakknda ok daha nemli bilgiler verebilmektedir. Sekin bir kii olmayan ancak almamzn mellifi olan Hutter geirmi olduu mltecilik gnlerine dair notlar tutmutur. Tuttuu notlarnda zor gnlerini, yaad skntlar anlatmann yan sra zorunlu misafirlii srasnda kendisine kucak aan Osmanl lkesini, milletini ve kltrn tantmaya almtr. Tuttuu notlar ise daha sonra Von Orsova bis Kiutahia adyla toplayarak 1851 tarihinde Braunschweigde17 yaynlamtr. Kitap, 265 sayfa ve 19 blmden olumaktadr. Lugostan yola kan Hutterin dhil olduu kafile karayoluyla nce Osmanl snrndaki Orsovaya, oradan Vidin, Lom Palanka, Plevne, Trnova, Osmanpazar, Eskicuma ve umnu gzerghn izleyerek bir liman ehri olan Varnaya gelmitir. Buradan deniz yoluyla stanbula oradan da kara yoluyla nce Bursaya daha sonra Ktahyaya gemitir.

Hutter, bu zorunlu yolculuk esnasnda tuttuu notlarnda ihtilalcilerin Osmanl Devletindeki gndelik yaantlar hakknda nemli bilgiler vermenin yan sra o zamanki Balkan corafyasna dair olduka canl tasvirlerde bulunmutur. zellikle uradklar ehirleri detaylaryla anlatmtr. almamzda Joseph Hutterin gznden dnemin Balkanlarn aktarmaya alacaz.

Joseph Hutter ve Beraberindekilerin Osmanl Devletine Snmalar: Hutter ve beraberindekilerin Osmanl Devletine snmadan nce ka yollar

zerindeki ilk duraklar Lugos ehri olmutur. Bu ehir Transilvanya Alplerinin eteklerinden geen Osma Nehrinin kenarnda, meyve bahelerinden, tarlalardan ve meralardan oluan bir dzlkte kurulmutur. Nfusu 10.000 olan bu ehrin yarsn Almanlar, dier yarsn da Macar ve Romenler oluturmaktadr.18 ehirde biri doudaki Orsovaya giden, dieri kuzeybatdaki

13

Bayram Nazr, Macar ve Polonyal htilalcilerin Osmanl Devletine lticas ve Diplomatik Kriz, Trkler, C. XII, Ankara 2002, s. 813. 14

Hutter, age, s. 19. 15

age, s. 153. 16

Bayram Nazr, 1848-1849 Macar Hrriyet Savalarndan Polonyal General Jozef Bemin Osmanl Devletindeki Hayat Trklk Aratrmalar Dergisi, S. 18, s.153-163; Bayram Nazr, Lajos Kossuthu Ktahyadan Karma Giriimleri, Tarih ve Toplum, C. XXXVI, S. 215, Kasm 2001, s. 15-19; Musa Gm, Mehmed Sadk Paa (Michal Czajkowski) ve Osmanl Devletinde Kazak Svari Alay, Turkish Studies, Volume 5/3, Summer 2010, s. 1362-1368 vs. 17

Braunschweig, gnmzde Almanyann Aa Saksonya Eyaletine bal bir ehirdir. 18

Hutter, age, s. 7.




Temevara uzanan iki yol bulunmaktadr. Lugos gzel binalar ve iyi denmi caddeleriyle dzenli bir ehirdir. ehirdeki kpr, kilise ve belediye binas dikkate deer yaplar arasndadr. Hutter, Lugosun doal bir gzellie sahip olduunu ve Osma Nehrinin bu ehre saysz gzellik kattn belirtmektedir.19 Ancak bu dnemde Lugos, bir mlteci kafilesine ev sahiplii yapmak zorunda kalan sknt ve elemin ehri olmutur.20

Hutterin dhil olduu kafile burada bir sre kaldktan sonra 90 km. uzaklkta bulunan snr ehri Orsovaya gitmek zere yola ktlar. lk olarak yol zerindeki Mehadiaya uradlar. Buras Alman ve Romenlerin birlikte yaad kraliyet snr tugayna ait birka kla, birahane ve kaplcalarn bulunduu bir ehirdir.21 Hutter, kaplcalaryla nl olan bu ehre her yl Asya ve Avrupadan ok sayda insann ifa bulmak iin geldiini sylemektedir. Yiyecek sknts nedeniyle burada fazla kalmayan kafile tekrar yola karak yaklak 2 mil uzaklktaki Orsovaya geldi.22 Hutter, Orsovaya gelilerini ve Osmanl Devletine snlarn u ekilde anlatmaktadr: Tunann Macar lkesine veda ettii ve dalgalarn Demirkap denilen Osmanl Devletine geirdii Orsovada Macar mlteclerinin ounluu son olarak vatan topran inemek ve ona elveda demek iin toplandlar. Orsovada hala hayatta olan eski arkadalarn gne yan yzleriyle karlatm. Ne kadar ac dolu bir karlama. O yzlerde derin bir ciddiyet, ac ve moral bozukluu vard. Sessiz bir el skmasyd karlkl ho geldin selam. Eilmi kafalar Tuna kenarnda aa yukar dolayorlard. Sadece sada ve solda askerlerden ve sivillerden oluan gelecein ne getireceini tartan gruplar grebiliyordunuz23

Hutterin iinde bulunduu 2.000 kiilik mlteci grubu Demirkap24 denilen yerden Trk tarafna gemitir. Hutter bu gei srasnda Tunann ortasnda bulunan Adakale (Yeni Orsova)

25 adnda ve zerinde Trklerin yaad bir adadan bahsetmektedir. Bu gei srasnda

adadaki yarm aya benzeyen minare ularnn kendilerine mit verdiini sylemektedir. Kafile,

19

age, s. 7. 20

age, s. 19. 21

age, s. 7, 20. 22

age, s. 21. 23

age, s. 21-22. 24

Bu geit Gney Karpat dalarnda Tuna Nehri zerinde bulunan kayal da boaznda, alayanl, dar yatanda akt yere Demirkap adn verilmitir. Imre Baski, Demirkaplar (Temir Qapg, Vaskapu, Dmrkapu), Turkish Studies, Volume: 2/2, Spring 2007, s. 77-78; Buras girdaplaryla olduka tehlikeli bir mevkiidir. Evliya elebi, Evliy elebi Tam Metin Seyahatname, C. VII, stanbul 1993, 446-456; Demirkap, ortalama yatak geniliinin 1,5 km. olduu Tuna Nehrinin Belgrad ile Turnu-Severin arasnda kalan geniliinin 80 metreye kadar dt blgede bulunmaktadr. Nehrin darald bu blge Orta Avrupa, Adriyatik, Balkanlar ve Karadenizden gelen yollarn kesime noktasdr. Bu blgenin her iki kysnda bulunan merkezlerin stratejik nemi de fazladr. Dolaysyla Demirkapnn girii olan Orsova ile aa knda yer alan Vidin de stratejik adan ok nemli ehirlerdir. M. Emre Klaslan, XVIII. Yzylda Tuna Demirkaps ve Girdaplar daresi, Karadeniz Aratrmalar, Bahar 2010, S. 25, s. 60-61.

25 Vidin Sancanda Feth-l slam civarnda salam bir kaledir. Osmanllar zamannda merkez livaya bal bir nahiye merkeziydi. 1815 tarihinde Srbistan ihtilali srasnda bu kalenin muhafz Recep Aa idam edilince biraderleri kalenin iine kapanarak, Feth-l slam civarlarn dahi zabt ederek isyan etmilerdir. emsettin Sami, Kmsul-Alam, C. I, Tpkbasm, Ankara 1996, s. 221; 12 Mays 1913'te Avusturya-Macaristan tarafndan igal edilen ve Macaristan ksmna balanan Adakale 1923 Lozan Antlamas ile Romanya idaresine brakld. 1967 senesinde ise Romanya ve Yugoslavya'nn Tuna Nehri zerinde ortaklaa ina ettii baraj sularnn altnda kald. Burada yaayan Trklerin byk bir ksm Trkiye'ye az bir ksm ise Kstence ve Bkre'e g etti. Mehmet nder, Ramazan'da Sulara Gmlecek Olan Bir Trk Kasabas: Adakale, Trk Kltr, S. 54, Nisan 1967, s. 427-433.

117 Kemal Saylan



bu yeni corafyaya bir bayram gn girmitir.26 Isten veled szp hazam! (Allah seninle olsun gzel anayurdum) szleriyle yurduna veda eden Hutterin aclarn dindiren ey Trklerin ho geldin szleri olmutur.27

Hutterin Tunann halici olarak nitelendirdii Orsova, Tuna Nehri kenarnda kurulmu bir snr ehridir. Nehir, ehri ortadan ikiye ayrmaktadr.28 ehrin bir tarafnda Tunann en gzel yerindeki Srp tepeleri, dier tarafnda ise Tunann sa tarafnda Eflak snrn oluturan Alliom tepeleri bulunmaktadr. Her iki tepenin zerinde sk allklar ve karanlk ormanlar, ceviz aalar, hlamur aalar, topran zerinde byk talar vardr. alayanlar ve kvrmlar oluturarak akan Tuna Nehrinin sesi bu ehri ziyadesiyle sarar. Hutter, bata paann evi olmak zere ehirdeki btn evlerin durumunun ok kt olduunu, paann evinin dahi Macaristandaki alelade bir ifti kulbesiyle karlatrlamayacan sylemektedir. Ayrca ehir dnda ordu iin yaptrlm kk klalarn dier binalara nazaran daha temiz grndn belirtmektedir.29

Hutterin Vidin ehrine Gelii ve ehir Hakkndaki zlenimleri: Orsovada ok kalmayan Hutterin de iinde bulunduu mlteci grubu, silahlar

alndktan sonra 60 Trk askerinin gzetiminde Vidine doru yola karlmtr.30 Mltecilerin Orsovadan sonraki duraklar Vidin ehri olmutur. Vidin, bu tarihlerde 25.000 nfuslu bir ehirdir.31 Nfusunun 2/5ini Mslmanlar, 2/5ini Hristiyanlar ve 1/5ini de Yahudiler oluturmaktadr.32 Yahudilerin burada bir ibadethaneleri, bir okullar vardr ve Hristiyanlardan ok daha fazla imtiyaza sahiptirler.33 Ayrca, ehrin kenar mahallelerinde, merkezde yaayanlara nazaran her ynyle geri kalm ve sayca ok az olan Bulgarlar ve Srplar oturmaktadr.34 ehrin ticar hayat byk lde Trklerin elindedir. Terzilik ve yelken bezi ustal Bulgarlar; ttn ticareti, kahve ekicilii, silah yapm, semercilik ve frnclk gibi meslekler de Trkler tarafndan icra edilmektedir. Ayrca buradaki memurlar da Trktr.35 Hutter, btn bu ticar faaliyetlere ramen, ehrin kendi nfusunu doyuracak ekonomik potansiyele sahip olmadn sylemektedir.36

Huttere gre Vidin uzaktan ok gzel grnen bir ehirdir. Gemiyle Vidini dardan gren seyyahlar bu ehri muhteem olarak nitelendirmektedirler. Btn dou ehirlerinin zellii olan saysz minareler, ehri ok gzel bir grntye brmektedir. Ancak Hutter, ehir surlarnn uzaktan bakldnda insan yanlttn sylemektedir. Parlayan surlar grenlerin byk bir beklenti iine girdiklerini ancak ehre girince hayal krklna uradklarn ifade etmektedir. Huttere gre, aslnda bu hayal krkl btn Trk ve dou ehirlerinde yaanmaktadr. Hutter, ehrin etrafn saran surlarn arkasnda ok sayda top

26


age, s. 27. 28

age, s. 22. 29

Hatta Huttere gre valinin evi alelade Macar bir iftinin sahip olduu evden daha kt durumdadr. age, s. 29. 30

age, s. 28. 31

Mlteciler arasnda yer alan Philipp Korn da Kossuth und die Ungarn in der Turkei adl 1951 ylnda baslan kitabnda Hutterin verdii bu rakam dorulamaktadr. Nazr, agm, s. 815. 32


age, s. 45. 34

age, s. 45. 35

age, s. 44-45. 36

Charles dEszlary, Lmigration hongroise de Louis Kossuth en Turque entre 1849-1850, Trk Tarih Kongresi (20-26 Ekim 1961), C. IV, Ankara 1967, s. 437.




bulunduunu, ancak toplarn ounun atl durumda olduunu belirtmektedir. Sadece birka tanesi sadece bayram gnlerinde ylda birka kez kullanlmaktadr.37

Hutter, ehre girebilmek iin ehrin etrafn saran hendeklerden gemek gerektiini ancak hendeklerin zerinde bulunan kprlerin durumunun ok kt olduunu, bu yzden buradan geenlerin (bacanz veya banz krmak istemiyorsanz ifadelerini kullanarak) ok dikkatli admlarla gemeleri gerektiini belirtmektedir. Kalenin iinde birka kerpi kulbe, kla, paa kona ve cami bulunduunu belirten Huttere gre bu yaplar iinde dikkate deer yap ise saray denilen Paa Konadr. Onun haricindeki her ey rm, odundan ibarettir. Hutter, Paa Konan u ekilde anlatmaktadr: Koridorlarn tek ss in usul kt fenerlerdir. Odalarnn demesi de ayn derecede fakirdir. Bu konan tek ayrcal halkn evlerinde hasr deme varken burada hal deme bulunmasdr. Oturma odas basit bir kla odasna benzemektedir. Tamamen beyaza boyanm bu odann tek ss rahlenin zerindeki Kuran- Kerim ile birka krk tabaktr. Yerde bulunan hallarn yzlerine baklamayacak kadar ktdr. Odada en fazla dikkati eken nesne ise beyaz minedir. Bu haliyle Paa Konann da bir harabe olduunu belirten Hutter, bu konan iinde bulunduu kt durumu daha iyi ifade edebilmek iin Ziya Paann bu konakta oturma cesaretine hayran kaldn sylemektedir. nk ona gre konak, kk bir sallantda dalacakm gibi durmakta ve koridorlarnn demesi rk tahtadan yapld iin zerinden gemek olduka tehlikeli grnmektedir. 38

Hutter, muhtemel bir kuatmada kacak bir yangnda ehrin kurtarlmasnn imknsz olduunu ifade etmektedir.39 Bir zamanlar ok nemli bir konuma sahip olan bu ehrin dier dou ehirleri gibi kntyle kar karya bulunduunu syleyen Hutter, nceki dnemlerde yaplan binalarn hepsinin yklmaya yz tuttuunu belirtmektedir. Hutter, oryantalist bir sylemle tembel olarak grd Trklerin bu berbat durumu dzeltmeye kabiliyetlerinin olmadn, buralarn kalknmasnn Avrupal ellere teslim edilmesi durumunda her eyin daha iyi olacan ifade etmektedir.40

Bu tarihlerde Vidinin sur dnda kalan kenar mahallelerinde Bulgar, Romen ve Srplarn yaadn, fakir olan Bulgarlarn terzilik, yelken bezi yapm gibi ilerle urarken biraz daha zengin kesimin zel ilerde altn, ttn ve pipo retimi, kahve ekicilii, meyve ve ekerleme ticareti, silah yapm, semercilik, frnclk ve askerlik gibi mesleklerin tamamen Trklerin elinde olduunu sylemektedir.41 Huttere gre, kalenin dnda bulunan en gzel ev Ruslarn desteiyle yaptrlan evdir. Burada ehirde yaayan Yunanllarn din vecibelerini yerine getirmeleri iin grevlendirilen Bulgar papaz oturmaktadr. Burada dikkati eken dier bir ev ise dardan bakldnda ok irkin grnen fakat Avrupa bir anlayla dzenlenmi olan Avusturya Konsolosunun evidir. Hutter, yabanc seyyahlar iin ehirde konforlu bir hayat bulabilecekleri tek yerin bu ev olduunu vurgulamaktadr.42

Hutter, Vidin caddelerinin ok pis olduunu sylemektedir. Bu durumu ise abartl ifadelerle birbirini avlamaya alan akbabalarla nl bir ehir diyerek ifade etmektedir.

43 Ayrca Hutter, burada kalan, havasn teneffs eden, bcekler tarafndan rahatsz

37


age, s. 42-43. 39

age, s. 42. 40

age, s. 41; Hutterin bu oryantalist gzleminin pek ok batl seyyah ve gzlemci tarafndan tekrar edilen bir sylem olduunu belirtmek gerekir. 41

age, s. 44. 42

age, s. 45. 43

age, s. 82.

119 Kemal Saylan



edilen, kpek srleri ve merkepler tarafndan gece yars rahatsz edilen ve bunun gibi birok derdi Vidinin tesellisiz skc hayatnda yaamak zorunda kalanlarn Tanrnn zulmne uradklarna inanmaya balayacaklarn vurgulamaktadr.44

Hutterin iinde bulunduu mlteci kafilesinin gelmesinin ardndan ehirde zaman ilerledike mltecilerin says gn getike artmaya balamtr. Ziya Paann verdii rakamlara gre, 26 Austos 1849da Vidindeki toplam mlteci says 53 Macar, 833 Polonyal ve 464 de talyan olmak zere toplam 1.350 kiiye ulamtr.45 Bunlarn ou asker olmakla birlikte aralarnda tccarlar, kadnlar ve sanatkrlar da bulunmaktayd.46 27 Austosta 2.700 Orsoval birliin ehre gelmesi 28 Austosta ise Bem, Stein ve Kmeth ile yanlarndaki 200 askerin de ehre gelmesi zerine ehirdeki mlteci says aa yukar 5.000e ulat.47

Vidindeki mltecilerin gvenlii Bb- l iin ok nemliydi. Bu sebeple burada ikamet eden mltecilerin muhafazas iin Vidine bir tabur asker gnderildi.48 Ayrca Vali Ziya Paa, mlteciler ehre geldikten sonra ehrin btn klarn kapatt ve mlteciler arasnda yer alan komutanlara ehirde evler tahsis etti.49 Dier mlteciler ise surlarn dnda Tuna kysnda bulunan ve bir yandan toplarla dier yandan askerlerle korunan bir klaya yerletirildi.50 Ancak grevlendirilen askerler ve alnan tedbirler mltecilerin gvenliklerini salamak iin yeterli deildi. Bb- l, mltecilerden birinin karlmas durumunda devletleraras diplomaside karlaaca zorluklar kolayca kestirebiliyordu. Bu yzden de bunlarn baka tarafa firar etmemeleri zerinde byk bir titizlikle duruyordu.51 te yandan Fuad Efendi, Bb- lye yollad tahrrtnda, mltecilerin muhafazas maddesinin ok nemli olduunu dile getirmi ve bu maksatla da iki tabur askere nezaret etmek zere Mraly smail Aann Vidine gnderildiini bildirmiti.52

Hutterin Vidinden umnuya Yolculuu Srasndaki zlenimleri: Mlteciler geici olarak Vidine yerletirilmiti. Ancak daimi ikametghlarnn neresi

olaca, halledilmesi gereken nemli bir sorun olarak Osmanl Devletinin karsnda duruyordu. nk Vidinin Rusya snrna yakn olmas sebebiyle Ruslarn ani bir basknla mltecileri alp gtrmeleri muhtemeldi. Ayrca mltecilerin nehir yoluyla firar etmeleri de ihtimal dhilindeydi.53 Konu, stanbulda yaplan bir toplantda ele alnd. Bunlarn Anadoluya geirilmeleri gndeme gelmise de meselenin diplomatik safhas neticelenmeden byle bir karar alnmasnn doru olmayaca gr benimsendi. Toplantda gndeme gelen Edirne ve Varna ehirleri ise birincisinin ak olmas, ikincisinin deniz kenarnda olmas nedeniyle kabul grmedi. Neticede mlteciler iin en uygun yerin umnu olduuna karar

44

age, s. 82. 45

Bunlarn 949u asker, 365i subay, 4 general, 2si miralay, 2si politikac, 10u hizmeti ve 18 vasfszdr. BOA, DUT, No: 75-1/11-7; Ahmed Refik, Trkiyede Mlteciler Meselesi, stanbul 1926, s. 44-45; Abdullah Saydam, Osmanllarn Siyas lticalara Bak ya da 1849 Macar-Leh Mltecileri Meselesi, Belleten, S. LXI/231, Austos 1997, s. 350. 46

BOA, RA. HAR. (rade Hariciye), No: 3051. 47

Hutter, age, s. 35-37. 48

BOA, DUT, No: 75-1/22-2; BOA, A. AMD (Sadaret Amed Kalemi), No: 10-72; BOA, DUT, No: 75-1/22-1. 49


Hutterin ambar olarak szn ettii yap kladr. age, s. 35. 51

BOA, DUT, No: 75-1/22-2. 52

BOA, DUT, No: 75-1/23. 53

Bu konuda Vidin ehrinden birka baarl ka gerekletiinin bilindii ifade edilmektedir. Gyrgy Csorba, Macar Mltecileri, Trkler, ev. Erol Hatipli, C. XII, Ankara 2002, s. 805.




verildi.54

nk bu ehir, gerek stanbula yaknl gerekse ikliminin uygunluu bakmndan onlar iin daha elveriliydi. stelik savunma asndan da Vidine gre ok daha iyi bir konuma sahipti.

55 Bunun zerine Vidinde gerekli tm hazrlklar yapldktan sonra 30 Ekim

sabah mlteciler umnuya doru yola karld. umnuya nakledilecek mltecilerin sorunlaryla ilgilenmek zere Kaymakam Faik Bey grevlendirildi.56

Faik Bey nezaretinde Tuna nehri zerinden umnuya giden kafile yol zerinde bulunan Lom Palanka ehrine urad. Kafilenin ehre giriini Hutter yle anlatmaktadr: Burada manzara ok gzeldi. leden sonra saat drt sularnda farkl rklardan insanlar ve zellikle ehrin kadnlar merak ettikleri iin kafileyi izlemek zere evlerinden dar kmlard. Gvenlik sebebiyle 50-60 kiilik gruplar halinde duran bu kadnlar Prusyann ulusal renkleri olan siyah kaftan ve beyaz rt tamakta ve bunlarn arasndan sadece parlayan gzleri grnmekteydi. Erkekler ve ocuklar da kafileyi izlemek iin gruplar halinde bir araya gelmilerdi.57 Hutter burada ok sayda Bulgarn yaadn ve byk blmnn zanaatkr ve tccar olduklarn sylemektedir.58

Lom Palankada birka gn kalan kafile buradan ayrlarak Tuna Nehri boyunca ilerlemeye devam etti. Kafile nehir zerinde bulunan ok sayda kk yerleim yeri ve kye uradktan sonra Tunadan ayrlarak talk alanlarda yol ald. Tunay besleyen kk dereler, dalar ve vadilerden geerek geceyi Motres isimli bir Bulgar kynde geirdi.59

Hutter, bu gzergh boyunca urad kylerin genelde dere kenarnda kurulduunu ve aralarnda ortalama bir mil mesafe bulunduunu sylemektedir. Bu kyler ve evlerle ile ilgili tasvirleri yledir: Her ky birbirlerinden otlarla ayrlan kulbe denen 4-5 tane baraka grubundan oluuyordu. Kaln itli bu yaplar uzaktan bir ot denizinin iindeki adalara benziyordu. Bu gruplar oluturan kulbelerin says 14-15 civarndayd. Sazlardan yapldklar iin sepet gibi grnmekteydiler. atlar da saman ya da rengrenk otlarn geliigzel dizilmesiyle oluturulmutu. Binalar drt ke olarak topran zerine kondurulmulard. Evlerin ounda aileler (kulbenin yatak odas, yemek odas ve mutfak olarak kullanlmasna ramen), tavuklar, koyunlar, domuzlar, kpekler ve kedilerle birlikte yayorlard. Bu karanlk evin birka alak basamakla ulalabilen bir ats insann eilmeden geemeyecei kadar alak olan kaplar bulunmaktayd. Aile reisi, evin tam ortasnda alm bir delikte yanan ateten oluan ocan etrafnda bir postun zerinde yatyordu.60 Bu evlerin atlar piramit eklindeydi ve zerlerinde leylekler yuva yapmlard. Hutter, btn gn uzun bacaklarnn stnde hi hareket etmeden yuvalarn bekleyen kularn Asya uygarlnn en belirgin karakteri olduunu ifade etmektedir. Ayrca maaraya benzettii bu evlerde Allahn hayvanlarla bir arada yaama anlay verdii insanlarla birlikte bir gece geirme dncesinin kendisini titrettiini belirtmektedir.61

Hutter, yerleim yerlerinin yan sra doa manzaralaryla da yakndan ilgilenmi, yol zerindeki da, dere vb. coraf oluumlar tasvir etmekten geri durmamtr. Kenarndan getikleri Ogustul Deresinin gr sularla ok gzel aladn, nsistara Deresinin tabiatn

54

BOA, DUT, No: 75-1/30-1; Refik, age, s. 74. 55

Charles, Deszlary, Lmigration hongroise de Louis Kossuth en Turque Entre 1849-1850, Trk Tarih Kongresi (20-26 Ekim 1961), C. IV, Ankara 1967, s. 442. 56

BOA, DUT, No: 75-1/47-2. 57


age, s. 97. 59

age, s. 98. 60

age, s. 99. 61

age, s. 100.

121 Kemal Saylan



becerikli elleriyle iledii bir doa harikas olduunu, bu derenin kenarndaki ot ve ieklerin ise dereye ayr bir gzellik kattn anlatmaktadr. Derenin her iki tarafnda imenle kapl alanlarn bazen tek, bazen de gruplar halinde mee ve armut aalaryla enlendiini, kuzeye doru ilerleyince vadiyi kapatarak gneye gemeye izin vermeyen bir da srasna denk gelineceini, buralarn mee ormanlaryla kapl olduunu anlatmaktadr.62 Bu gzelliklerine karn her iki derenin de doasnn buradaki insanlar tarafndan bozulmasn bir trl anlayamadn ifade etmektedir. nsanlarn ilgisizlii yznden Ogustul Deresinin yatann her yl genilediini, nsistara Deresinin kenarnda kurulan kylerin ise bu doaya hi yakmadn sylemektedir.63

Bu gzel doa ziyafetiyle yoluna devam eden kafile 11 Kasmda Plevne ehrine geldi. Kafile burada iki gn kalaca iin Hutter kendisine bir oda tuttu. Oda ok konforlu olmasa da gzel hallar ve altn ilemeli yastklaryla Hutteri cezbetmiti. Hutter, burada kald sre iinde her eyi bol ve ucuza bulabildiklerini sylemektedir. Ayrca ehirde kahvehanelere, hamamlara ve ehir arsnda kahve, meyve ve slam dininde kutsal bir yiyecek (auch eine heilige speise des slam)64 ile buna benzer daha binlerce deiik eye rastladklarn ifade etmektedir.

65

ki gnn sonunda Plevneden ayrlan kafile Losda (Lowas)ya ulat. Aa yukar 37,5 km. uzunluundaki Losdann ounluunu bu tarihlerde Trkler oluturmaktayd. Bununla birlikte ehirde az sayda Bulgar yaamaktayd. ounluu Trklerden oluan 12.000 kiilik bir nfusu olan Losda ehri Osma Nehri kysnda kurulmutu. Hutter, bu ehrin yerleim yeri ve mimarisinin gzellii ile birok ehrin sahip olamad gzel bir ortama sahip olduunu belirtmektedir.66 ehrin doudan ve batdan hafif ykseltilerle balayp sonradan iki da srasna dnerek zm Dalar tarafndan evrildiini, batsnda ise ta duvarlar bulunduunu ifade eden Hutter, bu durumun gayri ihtiyari insana ehrin hibir k olmad izlenimini verdiini sylemektedir. Hutter, konuyla ilgili yorumlarna yle devam etmektedir: Ancak insanlar ehirden kmak iin geri dnmek zorunda kalacaklarn dnmeye baladklarnda dalarn arasndan geen dar bir geidi fark ederler. ehri batdan kuatan ve grgen ormanlaryla kapl bu dan yan duvarlar gn sadece birka nnn gemesini salayacak kadar diktir.67 Buradaki corafyann ruhuna yansmasn ise Buradaki derin uurumdan geerken insan yerin altna doru bir yolculua km hissine kaplmakta ifadeleriyle anlatmaktadr. Hutter, sadece buradaki halk tarafndan bilinen patika yollardan getikten sonra srlerin otlatld ok ferah bir ovaya klacan ve burada dalarn yosunlam duvarlarndan Osma Nehrine akan inanlmaz temizlikte saysz fkran su kaynaklarnn bulunduunu vurgulamaktadr. Trklerin bu tr romantik ya da daha ok tehlikeli yerlerde ev kurmay ne kadar ok sevdiklerini dzle doru deil de daa doru genileyen Losda ehri ispatlyor diye de eklemektedir. Hutter, bu dalarn zerlerinde ev yaplacak dereceye getirilene kadar oyulduunu, neredeyse tamamen oynak yapda olan bu dalarn zerinde ev kurmann nereden akla geldiini merak ettiini sylemektedir. Halka burada oturmaktan korkup korkmadklarn sorduunda Aada Osma Nehrinin dibinde yatan talar gryor musun? Onlarn hepsi korkun bir grltyle dalardan kopup nehre

62

age, s. 102. 63

age, s. 101. 64

Hutter, bu yiyecein yapln Hz. brahime bir melein rettiini, eker ve bal karmndan olutuunu ifade etmektedir. 65


age, s. 106. 67

age, s. 107.




yuvarlandlar. Fakat Allah hibir zaman bizim evlerimizden birine zarar vermeyi ya da onu rahatsz etmeyi istemedi. Burada bir kpek dahi rahatsz olmad. Zarar yok Allah byktr! cevabn aldn ifade etmektedir.68

Losdada bulunan ve Osmanl kltrn yanstan zeri kapal kpr ise Hutterin ok ilgisini ekmitir. Bu yzden de her an akntya kaplacakm gibi duran bu kprnn zerinde dkkn bulunan ayakkabc, terzi, eyerci, arabac gibi zanaatkrlara deinmeden edememitir.69 Hutter, buradaki ihtiyalarnn kaba Bulgarlardan ok daha dost canls olan Trk iftileri tarafndan karlandn syleyerek Trk misafirperverliine olan hayranln da dile getirmektedir.

70

Buradan 14 Kasmda yola kan kafile karl blgelerden geerek yoluna devam etti. Bu yolculuk esnasndaki manzarann gzelliini Hutter yle anlatmaktadr: Yaklatka ressamlar zendirecek manzaralar veren patikalardan getik. Bu karl dalar daha yakndan grebilmek iin elimdeki son paray seve seve bir perspektife verebilirdim.71 Ancak Hutterin bu yolculuk srasndaki duygular karktr. Bir taraftan yrtc kularn rpertici atmosferinde kalan ve sadece ince bir gn nn geebildii oyuklarda ylanlarn, sincaplarn vs. hayvanlarn yaadn dnmek onu biraz huzursuz etmitir. Dier taraftan bir ksmnn atlarn ve kanlarn zerinde bir ksmnn da yaya olarak seyahat ettii 350 kiilik kafiledeki araba gcrts ve arabaclarn tela, nehirlerin seslerinin yan sra her sesin yankland bu dalarda Trklerin durmadan Mehter Mar sylemeleri Huttere ok ilgin gelmitir.72

Bu uzun yolculuun ardndan kafile Gabrova adl Bulgar kynde bir sre konaklad.73 Yine uzun ve yorucu bir yolculuun ardndan 16 Kasm tarihinde mehur bir Trk-Bulgar ehri olan Trnovaya gelindi. Hutter, bir zamanlar ok kalabalk olan bu ehrin bu dnemde kle kle 10.000 kiilik bir ehircik haline geldiini belirtmektedir. Ayrca Hutter, dar sokaklar, byk pazarlaryla bir dan eteklerinde kurulan bu ehir etraf erik, hlamur aalar ve zm tarlalaryla evrili olan bu ehrin Bulgarlar iin kutsal olduunu ifade etmektedir.74

Ortaan ihtiaml Trnovasndan neredeyse hi bir hatrann kalmadn belirten Hutter, Bulgarlarn bu ehri bir gn gelip onlar esaretten kurtaracaklarna inandklar iyi ruhlarn ve iyi krallarn yaadna dair inanlar yznden kutsal saydklarn ve buray bir eit hac yeri gibi grdklerini sylemektedir. ehirde Glen Bey tarafndan yaptrlan biri stanbula dieri ise Edirneye giden iki yol bulunmaktadr. ehrin evresinde bir ka tane kk manastr bulunmaktadr. Hutter, bu manastrlarn iinde Yunan papazlarnn oturduunu ve bunlarn halkn75 zerinde oyunlar oynayarak kimsenin giremedii bu evlerde mthi zenginlikler iinde yaadklarn ifade etmektedir. Ayrca, Bulgarlarn son krallarnn yaad bu ehirde kraln saray ve katedral hala ayakta durmaktadr.76

Trnovada bir gn kalan kafile Saltar Nehrini aarak 18 Kasmda Slatarizca Kyne geldi. Ancak Hutter, burada hi de dosta karlanmadklarn sylemektedir. Buradan yola kan kafile Trk kyllerinin mlteciler iin yaptklar asma kprlerden geerek 19 Kasmda Osman Pazar denilen Trk kyne ulat. Hutter, burada da Trk

68

age, s. 108. 69

age, s. 108-109. 70

age, s. 106. 71

age, s. 109. 72

age, s. 110. 73

age, s. 111. 74

age, s. 111. 75

Yazar bu blmde halk iin aptal sfatn kullanmaktadr. 76

Hutter, age, s. 112.

123 Kemal Saylan



misafirperverliine vurgu yaparak ky sakinlerinin kendilerine yiyecek vermelerine ramen yiyecekler iin para almak istemediklerini belirtmektedir.77

21 Kasm gn leden sonra kafile Eskicuma ehrine ulat. Hutter, tamam Trk olan buradaki halkn ilgisinden ok memnun kaldn sylemektedir. Konuyla ilgili olarak bu ehrin sakinlerinin evlerinden karak kafileyi karladklarn ve kafiledekilere misafir olarak ho geldiniz dediklerini, valinin ise mltecilerin lideri Kossutha sonsuz bir sayg gstererek olabilecek her trl eksiklikten dolay srekli zr dilediini ifade etmektedir. Bu ilgiden ok memnun kalan Hutter, Osmanl Devletinin hibir yerinde burada karlandklar kadar iyi bir ev sahipliine rastlamadn da vurgulamaktadr. Hutter, bu konudaki memnuniyetini Ask suratl adamlarn hepsinin evlerinde bizi rahat yataklar gzel yemekler ve sonsuz bir sayg bekliyordu cmlesiyle talandrmaktadr.78 Burada bir trkn evinde misafir olan Hutter, Trklerin parmaklaryla yemek yemelerini de ok garipsemitir.79

Hutterin umnu Gnleri: 22 Kasm 1849 gn ehirden ayrlan kafile umnuya gitmek zere yola kt. Hutter,

kendilerinin umnuya geldiklerinde Vidinde olduu gibi byk bir itenlikle karlandklarn ve 24 minareli bu tarihi ehrin de dier Trk ehirleri gibi sevimli ve davetkr bir ehir olduunu sylemektedir. Mlteciler burada kendileri iin hazrlanan klalara yerletirildiler.80

Hutter, burasnn dalarn eteklerinde uzanan uzunluu yaklak 2,5 km. genilii ise 15-30 dakika arasnda olan bir ehir olduunu sylemektedir.81 umnunun gzel grntsnn ehre batdan girildiinde daha iyi alglanabileceini ifade eden Hutter, ehrin dou blgesinin gz alabildiince dz, kuzey blgesinde ise sadece bir ka ykseltinin bulunduunu sylemektedir. Ayrca, uzun otlarla kapl olan bu blgeye yanllkla giren bir kiinin kolayca yolunu kaybedebilecei vurgulamaktadr. ehrin dou blm hari dier blmlerinin Balkanlarn en dik ta duvarlaryla evrili olduunu, bu yzden kimsenin ehre bu taraflardan yaklamaya cesaret edemeyeceini belirtmektedir. Bu zelliinden dolay Hutter, burasnn tarihte Trklere, Avusturya ve Rusyaya kar yaptklar savalarda bir st grevi grdn ifade etmektedir. Hutter, ehrin stratejik durumunu bu ekilde anlattktan sonra Bilindii gibi Trkler arkalarnn salam olduklarndan emin olduklarnda yenilmezdirler ve bylece Ruslara kar nemli baarlar elde etmilerdir eklinde bir yorum yapmaktadr.82

ehrin dousunda ise yklmak zere olan doal ta duvarlar bulunmaktadr. Doudan ve batdan ehir boyunca Balkan dalarna kadar uzanan bu ta duvarlarn kuzey blmnde 250, gney blmnde ise 200 tane Trk-Macar mcadelesinden kalan top bulunmaktadr. ehrin giriindeki iki dan arasna da birer tane duvar yaplarak zerlerine top yerletirilmitir. Hutter uzaktan bakldnda ehrin 900 topla evrili olduunun zannedileceini, fakat bu toplardan sadece iki tanesinin alr durumda olduunu, bunlarn da sadece bayramlarda ve karlama trenlerinde kullanldn ifade etmektedir. Palanga ismini

77

age, s. 112. 78

age, s. 113. 79

age, s. 114. 80

age, s. 115; htilalcilerin lideri Kossutha ise bir ev tahsis edildi. Mavi renkli, kabul odas, alma ve yatak odalar ile bir mutfaktan oluan bu evde Kossutha bir hizmeti bir yaver ve tercman verilmiti. mrefi, bu evi lks olarak nitelendirmekte ve Kossuthun bu evde rahat ve sade bir hayat srdrdn sylemektedir. Vahot Imrefi, Die Ungarischen Flchtlinge in der Trkei, Leipzig 1851, s. 218. 81

Hutterin ehrin uzunluu ve genilii ile ilgili ifadesi bu ekildedir. Hutter, a.g.e, s. 118. 82

age, s. 116.




verdikleri ehir surlarn korumak iin ise Trklerin buralarda 30.000-40.000 asker bulundurmas gerektiini ilave etmektedir.83

Hutter, ehrin d grnn bu ekilde anlattktan sonra ehir hakknda u bilgileri vermektedir: 50.000 nfuslu ehir Grad ve Varo denilen iki blmden olumaktadr. ehrin asl blm Grad denilen blmdr. 30.000 kiinin yaad bu blmn hemen tamam Trklerden olumaktadr. ehrin bu blmnde ok sayda gme benzeyen ve parlak kubbeli camiler bulunmaktadr. Ayrca burada gnlk alveri yapt pazar, zanaatkrlara ait ok sayda iyeri, ehrin nde gelenleri ve halka ait evler vardr. stanbula alan kuzey kapsnn anahtar konumundaki bu ehirde Ruslara kar baaryla kar koyan Hasan Paann grkemli bir trbesi de bulunmaktadr.84 Hutter, ehri ehir yapan btn zelliklerin bu blmde bulunduunu, ancak Trklerin evlerini bir plana gre yapmadklar iin ehrin ana caddeleri haricindeki dier caddelerinin plansz olduunu sylemektedir. Yan yana olan evlerin yksek kerpi duvarlarla evrili olmasn evdeki kadnlarn sokaktan geen erkeklerle flrt etmesini engellemek amacn tadn syleyen Hutter, baz evlerde panjur bulunmasn ise kadnlarn dardan grnmesini engellemek iin olduunu ifade etmektedir. Hutterin ifadesiyle buradaki evler, kerpiten yaplm, ailelerin ancak barnabilecei kulbe eklindeki derme atma yaplardr. Bunlarn arasnda iki veya katl bina bulmak ok zordur. Bu evlerin iinde ayr bir kabul blm, yatak odas, oturma odas, alma odas, oyun odas ve salon gibi blmler yoktur.85 Bu evler kadnlara ait harem blm, erkekler iin bir oda ve misafirler iin kullanlan kk bir oda olmak zere toplam blmden olumaktadr. Yemein piirildii mangallarda btn gn kahve piirmek iin ya da sigara yakmak iin kz bulunmaktadr. Gndz zerinde oturulan hallar ve kilimler ayn geceleyin yatmak iin kullanlrlar.86 Hutter, Prusyal mhendisler tarafndan yaplan kla ve askeri hastanenin ehirdeki en gzel yaplar olduunu sylemektedir. 87

Hutter, 5.000 civarnda Bulgar ve 15.000 civarnda Yunan, Ermeni ve Yahudi cemaatinin yaad Varo blmnde ise her cemaatin kendine ait ibadethanesi olduunu sylemektedir. Hutter, Avrupa ehirleriyle kyaslandnda umnudaki nfus younluunun ok fazla olduunu ve bu kadar insann buraya nasl sdklarna hayret ettiini ifade etmektedir. Ayrca bu insan younluuna ramen ehirde nasl hala ok byk (hipodromlar ina edebilecek kadar) geni alan kaldna hayret ettiini belirtmektedir. Bu durumu anlayabilmek iin Trklerin inaat usullerini ve kanaatkrlklarnn incelenmesi gerektiini vurgulamaktadr.88 Hutter, ehirdeki plansz yaplamay yine oryantalist bir sylemle Trklerin Avrupadaki varlklarnn daimi olmayacaklarn dnmelerine balamaktadr. Bu nedenle buralarda fazla masraf yapmak istememekte ve kacak bir yangnda fazla hasar nlemeyi dnmektedirler der.

Hutter, buradaki paann ynetim gcne de vurgu yaparak Paa emirlerini buradan vermekte ve tam bir salahiyetle ehri ynetmektedir. Paa burada snrsz gce sahiptir. Szleri bir anlamda kanundur ve bu emirlere kimse kar gelemez demektedir.89 ehrin temizlii ve bakm ile ilgili ise umnu sokaklarnda babo kpeklerin cirit attn, halkn ise bu yzne baklmaz hayvanlarn vebaya kar kendisini koruduuna inand ve sokaa att

83

age, s. 117. 84

age, s. 117. 85

age, s. 118. 86

age, s. 120. 87

age, s. 119. 88

age, s. 118. 89

age, s. 120.

125 Kemal Saylan



her eit p annda temizledikleri iin halkn bunlara dokunmadn ok mbalaal bir dille anlatmaktadr 90

Hutter, mltecilik yllarnn byk bir blmn umnuda geirmitir. Bu nedenle dier ehirlerde daha ok ehirlerin yaps ve yerleim yerleri hakknda bilgiler umnunun ekonomik ve sosyal yapsn ayrntlaryla anlatmaktadr. Ekonomik adan nemli bir ehir izlenimi veren umnu sanayisinin daha ocuk yata olduunu sylemektedir. Bununla birlikte burasnn bakrclaryla ve ipek reticiliiyle mehur olduunu, buradaki bakrlarn btn douda bilindiini ifade etmektedir.91 Ancak bu iki zanaat kolu haricindeki zanaatlarn ok geri kaldn sylemektedir.92

Dier Trk ehirlerinde olduu gibi bu ehirdeki insanlarn da yokluk, pislik ve fakirlik iinde bulunduklarn, acnacak bir hayatlarnn olduunu ve gnlk ekmek ihtiyalarn karlamak iin byk mcadeleler verdiklerini sylemektedir. ehrin entellektel hayat hakknda da eletirilerde bulunmaktadr. Burada kitap bulunamayacan, okulun olmadn ve hi bir konuma ya da tartma ortamnn sz konusu olmadn, yani insann ruhunu gelitirebilecei hi bir ey olmad gibi insanlarn kitap okumas iin hibir istek ve tevikin de bulunmadn belirten Hutter, bu ekilde insann sadece karnn doyurmak ve her yerde var olan tehlikelerden korunmak iin yaamas durumunda hayvandan farksz olacan ifade etmektedir.

93

Hutter, burada yabanclarn vakit geirebilecekleri tek yerin sayca ok olan kahvehaneler ve hamamlar olduunu sylemektedir. zellikle kahvehaneler buradaki sosyal hayat iin ok nemlidir. Kahvehaneler burada hem gazino hem elence yeri hem de gerektiinde bir mahkeme solunu grevi grmektedir. Dier bir deyile burada kahvehaneler her eydir. Eer Trke renmek istiyorsanz bir kahvehaneye gidip oradaki aydnn szlerini, ifadelerini, yz hareketlerini takip ederek arlacak kadar ksa bir srede Trke rendiinizi greceksiniz demektedir. Bunlarn da olmamas halinde insan burada skntdan lebileceini belirtmektedir94

umnunun hamamlar ynnden ok zengin olduunu, bunlar dou konforunun bel kemiini oluturduunu, hem erkekler hem de kadnlar tarafndan ok sevildiini syleyen

90

Hutterin konuyla ilgili ifadeleri u ekildedir: Bu blgede sadece bir toplum birimi pisliki sokak temizleyicisi sokak doldurucusu rahat bozucu ve daha bunun gibi birok tanm olan zanaatn ok ileriye gtrmlerdir. Bunlar kpeklerdir. Bunlardan binlercesi srlm yabani yada yaral bir halde insan irendirecek ekilde dar, pis ve iren kokulu sokaklarda dolayorlar. Bunlarn saylar genellikle 10-12 arasnda deien enikleri sokaklarda bir oraya bir buraya dolayorlar ve hi kimse onlara dikkat etmiyor. Bu kpekler ikametgahlarn gruplar halinde ehrin bir ok blgelerinde amlardr. Eer bir kpek baka kpeklerin blgesine adm atarsa kaan tarafndan korkun bir feryadn kovalayan tarafndan kzgn bir uultunun ortaya kt ok byk bir kavga oluur. Eer byle bir kavga dar bir sokakta oluyorsa o zaman bu sokak kzgn savalarn siniri geene kadar kapaldr. Fakat sokaklar btn kpekler ldnde len kpeklerin leleriyle dolunca ne yapacaklarn kestiremiyorum. Kpekler, kpekleri yemezler. u anda umnuda 10.000 tane kendi balarna braklm sahipsiz kpek var. Bu kpekler ok hzl rediklerinden iki yl sonra burada sokaklar dolduracak 20.000 kpek oluacak. Eer bunlar bir kuduz olurlarsa, geri srekli temiz su bulabildiklerinden bu ok kk bir ihtimal, o zaman sayn Trkler ne yapacaklar? Bu kpek ilikisinden baka umnuda grlecek pek bir ey yoktur. age, s. 121. 91

age, s. 120. 92

age, s. 120-121. 93

age, s. 121. 94

Kendisinin Trkeyi renirken bu metodu uyguladn da dipnot olarak eklemektedir. age, s. 123.




Hutter, ancak bu hamamlarn ilk defa giren bir Avrupal iin korkun bir imtihan yeri olacan belirtmektedir. Hutter, ilk hamam tecrbesini de u ekilde anlatmaktadr.

Elbiselerinizi kardktan ve hamamcnn size vermi olduu havlular vcudunuza sardktan sonra yksek tahta terliklerin zerinde ilk nce iinde terinizin hepsinin dokularnzdan fkrana kadar iinde kaldnz bir buhar banyosuna giriyorsunuz. Bu buhar banyosu genellikle otuz drt dereceye kadar stlyor. Buradan ktktan sonra tellal tarafndan acmaszca ovulduunuz lk banyoya geiyorsunuz. Bu prosedr kulaklara geldii kadar ho bir olay deildir. nk nazik olmayan Trkn elindeki kaba havlu insann vcudunu korkun derecede styor. Fakat daha bitmedi. Yeteri kadar ovulduktan sonra tellal vcudunuzun zerinde diz kyor ve btn kemikleriniz tlayana kadar sizi ekitiriyor. Bundan sonrada ho kokulu bir sabunla ykanp durulanyorsunuz. imdi baka bir grevli geliyor vcudunuzu ince havlularla banz da bir trbanla sardktan sonra sizi yumuak hallarn ve yastklarn olduu bir odaya getiriyor ve size kahve ya da ubuk ikram ediyor. Btn vcudunuzu ok rahatlatc ve dinlendirici bir duygu saryor. Btn eklemleriniz ve btn kemikleriniz serbest ve hafif oluyor. Btn o inemelerden sonra insan kendini hi olmad kadar hafif hissediyor. Byle bir banyo ve o banyodan sonra insann vcudunu saran kuvvet tarif edilemez.

95

Hutter, Osmanl insannn sessizlii ve rahat ok sevdiklerini de sylemektedir. Bu yzden seyyahlarn bu insanlar hakkndaki ilk izlenimleri olan sessizce divanlarnda oturuyorlar, kimse kimseyle konumuyor dndkleri tek ey ubuklarnn dumann iyi bir ekilde ilerine ekebilmek v.s. eklindeki ifadelerin yanl olduunu, nk bu insanlarn yeri geldiinde olduka konukan ve ho sohbet olabildiklerini belirtmektedir.96

Bir sre kafiledeki dier mltecilerle birlikte ehre yarm saat mesafedeki klada kalan Hutter daha sonra mlteci subaylarna ehirde ev tutma izni verilince arkadayla birlikte ehirde Bulgar bir dulun evini kiralamtr. Tuttuu evi u ekilde tasvir etmektedir: Evimiz iinde ancak yatabileceimiz ve oturabileceimiz kadar bykt. Fakat zerinde yemek piirdiimiz bir oca vard. Yerde sngerler vard ve duvarlar da harika aziz resimleriyle doluydu.97

Dier taraftan mltecilerin umnudaki zorunlu ikametleri devam ederken Bb- l uluslararas arenada mlteciler meselesini halletmi, Avusturya ve Rusya ile bir anlama yapmt. Yeni belirlenen yerleim yerlerine gnderilecek mltecilerin isimlerini tespit etmek amacyla da Ahmed Vefik Efendi grevlendirilmiti.98 5 ubat 1851de Ahmed Vefik Efendi umnuya gelerek, mltecilerin lideri Kossuth ile bir grme yapt. Bu grmede Ktahya ve Halep ehirlerine gnderilecek mltecilerin isimleri belirlendi.99

Ancak Mlteciler, Ktahya ve Halepe gitmek istemediler. Bunun iin Bb- l nezdinde baz giriimlerde bulundular. Ancak yaptklar btn giriimler neticesiz kald. Hariciye Nazr Ali Paa, kendilerine Osmanl Devleti asndan bu meselenin kapandn ve Avusturya ile varlan anlama gereince mltecilerin Ktahyaya gnderilmelerinin kesinlik

95

age, s. 124-125. 96

age, s. 124. 97

age, s. 130-131. 98

BOA, DUT, No: 75-1/59-1; bnlemin Mahmut Kemal nal, Son Sadrazamlar, C. I, stanbul 1982, s. 652. 99

Hutter, age, s. 145.

127 Kemal Saylan



kazandn belirtince 15 ubatta Hristiyan, 24 ubatta da Mslman mlteciler Ktahya ve Halepe gitmek zere umnudan yola karldlar.100

Hutter, 7 ay geirdii umnudan ayrln u ekilde anlatmaktadr: Elveda etrafmdaki plak dalar! Elveda evim demek zorunda kaldm tahta baraka artk beni barndrmyorsun! Elveda gzlerimden en tatl uykumu karan kpek ulumalarnla ve merkep seslerinle gardiyan ehir umnu!101

Kafileyle birlikte Ktahyaya gitmek iin yola kan Hutterin de iinde bulunduu kafilenin ilk dura Varna ehri oldu. Mlteciler buradan deniz yoluyla stanbul oradan da kara yoluyla nce Bursa daha sonra Ktahyaya sevk edileceklerdi. Varnaya giderken Dobrucadan geen Hutter, akama doru yol zerinde bir hana gelerek geceyi burada geirdi. Hutterin konakladklar handan hareketle Osmanl Devletindeki hanlar hakkndaki yorumlar yledir: Trk devletindeki btn hanlar rakdan, yumurtadan ve kahveden baka bir ey ikram etmeyen kk iletmelerle balantldrlar. Bu konaklarn ya da hanlarn odalarndaki eyalar yorgun yolcunun kendini dinlendirebilecei bir ot yataktan ibarettirler.102 Ertesi sabah yola kan Hutter Balkanlardaki bu son yolculuu srasnda da grd manzaray tasvir etmekten geri durmamtr. Karadenizden bir ka saat ierde bulunan ve balk asndan ok zengin olan Devira Gln, bu gln kysnda avclar tarafndan rahatsz edilmeyen su kularn, nadir grnen medikal bitki eitlerini kendi slubuyla anlatmtr.103

18 ubat 1851de lene doru Karadenizin ilk grntsne ve onun nndeki Varna ehrinin ilk minarelerine ulaan kafile buradan datma tabi tutulmak zere klalara yerletirildi. Hutter, nceleri ok nemli bir ehir olan Varnann, Ruslar tarafndan yamaladktan sonra 25.000 nfuslu bir ehir mesabesine dtn ancak ehrin son yllarda tekrar nem kazanmaya baladn ifade etmektedir. fadesine gre ngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya, Belika, Sardunya ve Yunanistan bir ka yl nce burada elilikler amlardr. Bu da limandaki gemi trafiinin tekrar canlanmasn salamtr.104 Hutter, Varna ehrinin eski Odipus Efsanesinde sylendii gibi stanbulun en kuzey noktasndaki savunma kalesi olduunu sylemektedir. ehir hakknda bilgi vermeye devam ederek burann tek ve en nemli imtiyaznn Bulgaristann deniz kenarndaki tek ehri olmasndan kaynaklandn ifade etmektedir. Ayrca, Varnann, hem dou hem de bat rzgrlarndan korunabilen uzun, derin ve gvenli bir limana sahip olduunu, kn bile gemilerin limana rahatlkla girebildiini bunun da ehre byk bir imtiyaz saladn belirtmektedir.105 Varnada bir gn kalan kafile buradan ahin Derya adl gemiye binerek gn sren deniz yolculuunun ardndan nce stanbula, daha sonra kara yoluyla Bursa, oradan da Ktahyaya gnderilmitir.106

SONU

Osmanl Devleti, tarih boyunca kendisine snan herkese sadece barnak salamakla kalmam, ayn zamanda onlar korumak iin sava dahi gze almtr. 1849 senesinde

100

BOA, DUT, No: 75-2/39-2; Istvan Hajnal, Kossuth-Emigracio Trkorszgban, Belge No:14, Budapest 1927, s. 649. 101


age, s. 197. 103

age, s. 197-199. 104

age, s. 200. 105

age, s. 200. 106

age, s. 201.




milliyeti duygularla bamszlk mcadelesine girien ancak baarl olamayarak Osmanl Devletine snan Macar Mlteciler konusunda da durum byle olmutur.

Ancak Osmanl Devletinin bu dnemde siyasi, askeri ve ekonomik gc nceki dnemlere nazaran ktdr. Bu durum da Osmanl Devlet adamlarn temkinli davranmaya itmitir. Bununla birlikte devlet mltecilerin zarar grmemesi ve rahat etmesi iin elinden gelen btn imknlarn seferber etmitir. Bu srete Osmanl Devletinin mltecilere yapt yardmlar gz ard edilemez. Devlet bir taraftan mltecilerin ayrln kolaylatrmaya dier taraftan da kalanlarn yeni hayat tarzna almalarn salamaya almtr. almamzn kahraman Hutter de byle bir ortamda mlteci olarak Osmanl lkesine snmtr.

imdiye kadar Osmanl Devletine seyahat eden ok sayda batl seyyah olmutur. Bu seyyahlar gittikleri grdkleri yerler hakkndaki izlenimlerini hatratlarnda birok defalar tekrar etmilerdir. Bu tr hatratlar genel bir deerlendirmeye tabi tutulduunda yzeysel ve n yargl olduklar, dou insann tam olarak yanstmadklar grlr. Zaten birka gnlk seyahatte bir kltr ve toplumu derinlemesine analiz etmek mmkn deildir. Ancak Hutter, dier batl seyyahlardan farkl olarak Osmanl lkesinde yaklak iki yl sren mltecilik hayat geirmitir. Bu dnem boyunca bulunduu corafyann insann yakndan tanma imkn bulmutur. Trklerin ilerine girerek dillerini renmi, kahvehanelerine giderek gnlk sohbetler yapm, hamamlarna giderek temizlik alkanlklarn tecrbe etmi, evlerinde kalarak misafirperverliklerini ve komuluk ilikilerini yaamtr. Ksacas halkn iine girerek onlar anlamaya almtr. Hutterin hatratn dier seyyahlarn anlarndan ayran en temel fark budur.

Hutterin hatrat incelendiinde ncelikle dou konforunun azlndan ikyeti olduu grlr. Kendi kltr, askerlik meslei ve mlteci olmann verdii psikoloji ile yapt yorumlar zaman zaman ar eletirileri ve kmsemeyi beraberinde getirmitir. Hutterin eserine genel olarak bakldnda aslnda Avrupa insannn Osmanl halkna bak asnn bir yansmas grlmektedir. Hutter de Osmanl haremini ok cezp edici bir unsur olarak grmekte ve merak etmektedir. Bu nedenle kadnlarn hamama gidilerini ev terifatndaki rollerini ve toplum hayatndaki konumlarn hatratnda ayrntl anlatmaktadr. Trk kltrn ve slam dinini derinlemesine bilmedii iin Trklerin hayat anlayn iyi alglayamamtr. Bu nedenledir ki halkn baz davranlarn garipsemi, ehirlerin kurulu yerini ve mimarisini acmaszca eletirmitir.

Hutterin bu yorumlarnda, bir asker olarak iinde bulunduu durumda etkili olmutur. ncelikle Hutter, Osmanl lkesine gnll gelmemitir. Bamszlk savandan yenik ayrlan bir asker kimlii ile Osmanl Devletine snmtr. Bu durum haliyle Hutterin psikolojisini olumsuz etkilemitir. Ayrca askerliin verdii disiplin algs Hutterin dou insann ve hayata bak asn anlamasn zorlatrmtr. rnein ehirlerin tekdze olmamas ve evlerin bitiik halde bulunmas Hutteri ok rahatsz etmitir. Bu durumun Trklerin hayat anlayndan ve kltrnden kaynaklandn dnmek yerine, siyasi otoritenin tavrndan kaynaklandn dnmeye itmitir. Ayrca Hutter, asker olmann verdii marur ve gururlu bir bakla bat grnden kendini kurtaramamtr. Bununla birlikte yine de nemli deerlendirmelerde bulunmutur. zellikle Osmanl sosyal hayatn batl zihniyetiyle anlamaya almtr. Dier taraftan ilk bakta farkl alglanabilecek baz noktalarn, derinlemesine incelendiinde hi de grnd gibi olmadna vurgu yapmtr.

129 Kemal Saylan



KAYNAKLAR:

Ariv Kaynaklar: --- BOA, DUT (Dosya Usul radeler), No: 75-1/11-7; No: 75-1/13-2; No: 75-1/22-1; No: 75-1/22-2; No: 75-1/23;

No: 75-1/30-1; No: 75-2/39-2; No: 75-1/47-2; No: 75-1/59-1.

--- BOA, A. AMD (Sadaret Amed), No: 10-72.

--- BOA, RA. HAR (rade Hariciye), No: 3051.

Kitap ve Makaleler:

--- Ahmed REFK, Trkiyede Mlteciler Meselesi, Matba-i Amire, stanbul, 1926. --- Ahmed REFK, Mlteciler Meselesine Dir Fuat Efendinin ar Birinci Nikola ile Mlakat, Trk Tarih Encmeni Mecmuas, Numara: 41, stanbul, 1341. --- BASK, Imre, Demirkaplar (Temir Qapg, Vaskapu, Dmrkapu), Turkish Studies, Volume: 2/2, Spring 2007.

--- CELEP, yk, 1848-1849 Macar zgrlk Mcadelesi ve Osmanl Siyasetinde Macar-Polonyal Mlteciler Sorunu, Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Eskiehir, 2009. --- DESZLARY, Charles, Lmigration hongroise de Louis Kossuth en Turque entre 1849-1850, Trk Tarih Kongresi (20-26 Ekim 1961), C. IV, Ankara. 1967. --- Evliya ELEB, Evliy elebi Tam Metin Seyahatname, C. VII, dal Neriyat, stanbul, 1993. --- GM, Musa, Mehmet Sadk Paa (Michal Czajkowski) ve Osmanl Devletinde Kazak Svari Alay, Turkish Studies, Volume: 5/3, Summer 2010. --- GM, Musa, 1848 Mlteciler Meselesi rneinde 19. Yzyl Trk Diplomasisi, History Studies, Volume: 2/2, Samsun, 2010.

--- GYRGY, Csorba, Macar Mltecileri, Trkler Ansiklopedisi, C. XII, Ankara, 2002. --- HAJNAL, Istvan, Kossuth-Emigracio Trkorszgban, Belge No:14, Budapest, 1927. --- HENTAL, Andrew Adam, The Polish Question During The Crimean War 1853-1856,

Michigan, 1986.

--- HUTTER, Joseph, Von Orsova bis Kiutahia (Orsovadan Ktahyaya), Berlag von Georg Jeyer, Braunschweig, 1851.

--- IMREFI, Vahot, Die Ungarischen Flchtlinge in der Trkei, Leipzig, 1851. --- NAL, bnlemin Mahmut Kemal, Son Sadrazamlar, C. I, Dergh Yaynlar, stanbul, 1982.

--- KILIASLAN, M. Emre, XVIII. Yzylda Tuna Demirkaps ve Girdaplar daresi, Karadeniz Aratrmalar, S. 25, Bahar 2010. --- KORN, Philipp, Kossuth und die Ungarn in der Trkei, Hamburg und New York, 1851. --- NAZIR, Bayram, Osmanlya Snanlar (Macar ve Polonyal Mlteciler), Yeditepe Yaynlar, stanbul, 2007. --- NAZIR, Bayram, Macar ve Polonyal htilalclarn Osmanl Devletine lticas ve Diplomatik Kriz, Trkler Ansiklopedisi, C. XII, Ankara, 2002. --- NAZIR, Bayram, 1848-1849 Macar Hrriyet Savalarndan Polonyal General Jozef Bemin Osmanl Devletindeki Hayat Trklk Aratrmalar Dergisi, S. 18, s. 153-163.




--- NAZIR, Bayram, Lajos Kossuthu Ktahyadan Karma Giriimleri, Tarih ve Toplum, C. XXXVI, S. 215, Kasm 2001, s. 15-19. --- PATAKY, K. M., Bem in Siebenbrgen zur Geschichte des Ungarischen Kriges 1848 und 1849, yaynevi, Leipzig, 1850. --- NDER, Mehmet, Ramazan'da Sulara Gmlecek Olan Bir Trk Kasabas: Adakale, Trk Kltr, Say: 54, Nisan 1967. --- ZTRK, Ayhan, Macar Mltecileri Meselesi (1848-1849), Trkiye Sosyal Aratrmalar Dergisi, C. II, S. 1, Ankara, 1998. --- SAYDAM, Abdullah, Osmanllarn Siyas lticalara Bak Ya da 1849 Macar-Leh Mltecileri Meselesi, Belleten, S. LXI/231, Austos 1997. --- emsettin SAM, Kmsul-Alam, C. I, Tpkbasm, Kakar Neriyat, Ankara, 1996.

kemal saylan

Documents

balkan cities

balkan wars volume

travel notes hutter

ottoman balkans

ottoman empire

ottoman border

bu almada

print volume