kemal gözler İnsan haklari h gİrİŞ · 2019-08-07 · kemal gözler İnsan haklari hukukuna...

Kemal Gözler

İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ

Bu metin, Kemal Gözler, İnsan Hakları Hukukuna Giriş (Bursa, Ekin, 2017, XVI+368 s.) isimli kitabımızdan tanıtım amacıyla seçilmiş çeşitli sayfalardan oluşmaktadır. Sayfalar ardışık değildir. Metinde ileri sürülen görüşleri kendi bütünlüğü içinde değerlendirmek gerekir. Bunun için kağıt kitabın bütününe bakılması tavsiye edilir. Her hâlükârda metinden alıntı yapılacak ise, bilimsel yazma kurallarına uygun şekilde alıntı yapılmalı ve kaynağı aşağıdaki şekilde açıkça gösterilmelidir:

Kemal Gözler, İnsan Hakları Hukukuna Giriş, Bursa, Ekin, 1. Baskı, 2017, XVI+368 s. (http://www.anayasa.gen.tr/ihhg-secki.pdf).

Kitap hakkında bilgiye şu linkten ulaşabilirsiniz: http://www.anayasa.gen.tr/ihhg.html

EKİN BASIM YAYIN DAĞITIM

Ekin Basım Yayın Dağıtım, ISBN: 978-605-327-492-6 2017. Her hakkı mahfuzdur.

Birinci Baskı: Temmuz 2017

Düzeltme: Burcu Uykun ve Sibel Yılmaz Dizgi ve Sayfa Düzeni: Kemal Gözler

Kapak: Kemal Gözler (Fikir); Fusun Baykan (Uygulama) Eleştirileriniz İçin: [email protected]

Kitabın Tanıtımı: www.anayasa.gen.tr/ihhg.html

Baskı: Star Ajans Ltd. Şti. Alaaddinbey Mah., 634. Sokak, NİLTİM,

Ayaz Plaza no 24, Nilüfer - BURSA Tel: 0224 249 23 20 Sertifika No: 15366

Dağıtım: Ekin Basım Yayın Dağıtım, Şehreküstü Mahallesi,

Cumhuriyet Caddesi, Durak Sokak No 2, Osmangazi - BURSA Tel: 0224 220 16 72; 223 04 37; Faks: 0224 223 41 12 Web: ww.ekinyayinevi.com

E-mail: [email protected] Sertifika No: 0607-16-008681

Kütüphane Tasnif Numaraları

Library of Congress: K3240.G69 2017 Dewey: 342.02 GÖZ 2017

KORSAN YAYINCILARA VE FOTOKOPİCİLERE UYARI: 5846 Sayılı Fikir ve Sa-nat Eserleri Kanununun 71’inci maddesi, bir kitabı, yazarının yazılı izni olmaksızın, herhangi bir şekilde (fotokopi dahil) çoğaltanları, dağıtanları, satanları, her türlü işaret, ses veya görüntü nakline yarayan araçlarla umuma iletenleri, ticari amaçla satın alanla-rı, elinde bulunduran ya da depolayanları bir yıldan beş yıla kadar hapis veya adlî pa-ra cezasıyla cezalandırmaktadır.

İKTİBAS KONUSUNDA UYARILAR: 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun 35’inci maddesine göre, bir kitaptan iktibas (alıntı) yapılabilmesi için şu şartlara uyulması gerekir: (1) İktibas, bir eserin “bazı cümle ve fıkralarının” bir başka esere alınmasıyla sınırlı olmalıdır (m.35/1). (2) İktibas, maksadın haklı göstereceği bir nispet dahilinde ve münderecatını aydın-latmak maksadıyla yapılmalıdır (m.35/3). (3) İktibas, belli olacak şekilde yapılmalıdır (m.35/5) [Bilimsel yazma kurallarına göre, aynen iktibasların tırnak içinde verilmesi ve iktibasın üç satır-dan uzun olması durumunda iktibas edilen satırların girintili paragraf olarak dizilmesi gerek-mektedir]. (4) İktibas ister aynen, ister mealen olsun, eserin ve eser sahibinin adı belirtilerek ik-tibasın kaynağı gösterilmelidir (m.35/5). (5) İktibas edilen kısmın alındığı yer (sayfa numarası) belirtilmelidir (m.35/5).

5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (m.71/3, 5), yukarıdaki şartlara aykırı olarak, “bir eserden kaynak göstermeksizin iktibasta bulunan” kişilerin altı aydan iki yıla kadar hapis veya adlî para cezasıyla cezalandırılmasını öngörmektedir.

Ayrıca Yargıtay İçtihadı Birleştirme Genel Kurulunun 18 Şubat 1981 tarih ve E.1980/1, K.1981/2 sayılı İçtihadı Birleştirme Kararına göre “iktibas hususunda kullanılan eser sahibinin ve eserinin adı belirtilse bile eser sahibi, haksız rekabet hükümlerine dayanarak Borçlar Kanununun 49. madde-sindeki koşulların gerçekleşmesi hâlinde manevi tazminat isteyebilir”.

Bu Kitaptan Yapılacak İktibaslar Konusunda Açıklamalar: (1) Bu kitabın metninden ikti-bas yapılırken yukarıdaki koşullara uyulmalı ve kaynak gösterilse dahi iktibas oranı haksız re-kabet teşkil edecek düzeye ulaşmamalıdır. (2) 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun 35’inci maddesi, iktibası “bazı cümle ve fıkraların bir başka esere alınması” ile sınırlandırdığına gö-re, bu kitapta kullanılan orijinal şekil, diyagram, şema, tablolar yazarın yazılı izni olmaksızın, kay-nak gösterilerek dahi iktibas edilemezler.

Kemal Gözler

İNSAN HAKLARI

HUKUKUNA GİRİŞ Birinci Baskı

EKİN BASIM YAYIN DAĞITIM BURSA - Temmuz 2017

KİTABIN ZİKREDİLMESİ KONUSUNDA UYARI: Elinizde tuttuğunuz İnsan Hakları Huku-

kuna Giriş başlıklı 368 sayfalık bu kitap, 568 sayfalık İnsan Hakları Hukuku (Bursa, Ekin, 2017)

başlıklı kitabımızın kısaltılmış halidir. Kitapların başlıkları birbirine benzemektedir. O nedenle ki-

taplar anılırken, başlıklarının tam olarak zikredilmesinde, özellikle de elinizde tuttuğunuz kitaptan

bahsedilirken “Giriş” kelimesinin unutulmamasında yarar vardır.

KORSAN KİTAP SATIN ALAN ÖĞRENCİLERE UYARI

Elinizde tuttuğunuz kitap, kağıt ve mürekkepten ibaret değildir. Yazarın alın terinin ürünüdür. Bu kitabın ortaya çıkmasında yazarın yanında, musahhih, grafi-ker, matbaacı, yayıncı, dağıtımcı gibi daha pek çok kişinin emeği vardır. Bir yayı-nevi ve matbaada onlarca kişi çalışır.

Bir kitabın korsan baskısı veya fotokopi yoluyla çoğaltılması, başta yazar ol-mak üzere, bu kitabın ortaya çıkması için çalışan pek çok kişinin emeğinin çalınma-sı anlamına gelir. Korsan veya fotokopi kitap satın alarak emek hırsızlığına ortak olmayınız! Lütfen bu kitabın korsan veya fotokopi nüshalarını satanları Ekin Yayı-nevine (0224 223 04 37) veya yazara ([email protected]) bildiriniz. Bandrolsüz nüshalar veya bandrolü olup da bandrol numarası arka kapakta belirtilen bandrol seri numarası aralığında olmayan kitaplar korsandır.

Bir kitabın fiyatı ile o kitabın korsan baskısının veya fotokopisinin fiyatını kar-şılaştırmamak gerekir. Bir kitabın fiyatı, kağıt ve baskı giderinin yanında, telif hak-kı, dizgi ve grafiker ücreti, yayıncı ve dağıtımcı payı ve vergilerden oluşmaktadır. Örneğin kitabın KDV’sinden başka, yazar telif ücretinin yüzde 17’si oranında, ya-yınevi de elde ettiği gelir üzerinden en az yüzde 20 oranında vergi ödemektedir. Korsan yayıncının veya fotokopicinin ise kağıt ve mürekkepten başka bir gideri yoktur.

Bir kitabın “kağıt değeri” ile o kitabın “emek değeri” arasında nasıl bir fark oluğunu anlamanız için size şunu yapmanızı tavsiye ederiz: Bu kitabın sonunda yer alan 7 sayfa uzunluğundaki dizini yapmaya çalışınız. Bunun için kitabı baştan sona ciddi bir şekilde okumanız, dizin girdisi olabilecek ortalama 800 adet kavramı tespit etmeniz, bunların kitapta kaçıncı sayfalarda geçtiğini yanlarına yazmanız, sonra da bunları alfabetik olarak sıralamanız gerekmektedir. Böylece bu kitabın 7 sayfadan oluşan dizinini siz yapmış olacaksınız. Bu iş için en az yedi gün çalışma-nız gerekir. Ancak sizin harcadığınız bu yedi günlük emeği, bu kitabın dizin bölü-münü yedi saniyede fotokopi ederek bir başkası gasp edebilmektedir.

Bir kitaptan yazar telif ücreti alamıyor, yayıncı kitaba yatırdığı parayı çıkara-mıyorsa, o kitabın yeni baskı yapma ihtimali yoktur. Keza yazdığı kitaptan telif üc-reti alamayan bir yazardan kitabın güncelleştirilmiş yeni baskısını hazırlamasını beklemek gerçekçi bir beklenti değildir. Eğer üniversite ders kitabı yazarları, bir gün, kitap yazmaktan vazgeçerlerse, bundan en büyük zararı üniversite öğrencileri görür. Korsan veya fotokopi kitap alan öğrencilerin şunu çok iyi bilmesi gerekir: Bütün öğrencilerin korsan veya fotokopi kitap aldığı gün Türkiye’de yeni bir ders kitabı yayınlanmayacaktır ve o zaman bu öğrenciler fotokopi ettirecek kitap da bulmayacaklar-dır. Korsan baskı ve fotokopi, kitabı öldürmek üzere. Haberiniz olsun!

ÖNSÖZ

Bu kitap yazılırken şu üç hususa dikkat edilmiştir: İnsan hakları hukuku-nun saf teorisi içinde kalmak, aşırı içtihadî yaklaşımdan kaçınmak ve ayrıntılı mevzuat incelemesinden uzak durmak.

1. Şüphesiz ki insan haklarının tarihle, ekonomiyle, sosyolojiyle, felsefeyle, politikayla yakından ilgisi vardır. Ama insan hakları hukuku, bir “hukuk” da-lıysa saf olmalı; ekonomi, sosyoloji, felsefe, siyaset bilimi ve benzeri yaklaşım-lardan elden geldiğince uzak durmalıdır.

2. Biz insan hakları hukukunda içtihadî yaklaşıma karşı değiliz. Ama günü-müzde bu yaklaşıma gereğinden fazla değer verildiği kanısındayız. İçtihadî yaklaşımda aşırılığa kaçıldığında, rasyonalizmin yerini sistemsiz ve dağınık açıklamalar alıyor. İçtihadî yaklaşımda tek tek olaylarla uğraşılırken, büyük resim unutuluyor. Teorinin başlangıç varsayımları hatırlanmıyor. Bir süre son-ra, içtihadî yaklaşım, kendi kendinden sonuç istihraç eden, kerameti kendin-den menkul bir doktrin hâline geliyor. Öyle ki, hukukî sorunlar çözümlenir-ken, sorunun kendisine göre çözümlendiği hukuk kuralına değil, aslında bu kuralın uygulanmasına örnek teşkil etmekten başka bir anlam ve değeri olma-yan falanca mahkemenin filanca kararına atıf yapılıyor. Bu şekilde de kural unutuluyor ve karar ezberleniyor. Neticede ortaya “içtihat fetişizmi” çıkıyor. Falanca mahkemenin filanca kararı zikredildiğinde akan sular duruyor ve artık daha fazla tartışma yapılmasına gerek kalmıyor.

Türk üniversite öğrencilerine insan hakları hukuku alanında, içtihattan önce, genel eserler gerekli. Öğrencinin öncelikle, falanca hukuk normunun fi-lanca olaya falanca mahkeme tarafından nasıl uygulandığını değil, bu normun kendisini ve bu normun parçası olduğu düzenin ne olduğunu bilmesi gerekir.

Sistematik eserlerin olmadığı bir yerde, içtihat incelemesi, öğrenciye bazı hukuk normları hakkında parça parça bilgi verse de, bu normların ait olduğu hukuk düzeninin bütününün ne olduğunu göstermekte yetersiz kalır.

3. Günümüzde insan hakları hukuku, içtihadî yaklaşımın içine gömüldüğü gibi mevzuat inceleme ve derlemelerinin içine de gömülmüş durumdadır. Piyasa-da insan hakları hukuku alanında içtihat derlemesi olduğu kadar, mevzuat derlemesi de vardır. Dahası bir genel eser olma iddiasında olan insan hakları hukuku kitaplarından bazıları da, gerçekte kısmen mevzuat derlemesi niteli-ğindedir. En azından insan hakları hukuku ders kitaplarında, ulusal ve ulusla-rarası mevzuattan bitmez tükenmez alıntılar yapılmaktadır. Bazı kitaplarda öğrencilerin nerede olduğunu bilmediği devletler arasında imzalanmış ulusla-rarası insan hakları sözleşmeleri hakkında uzun açıklamalar ve bu sözleşme-lerden yapılmış uzun alıntılar vardır. Bunları öğrenmek, öğrenci için herhalde bir kabus olsa gerek!

VI İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ

Biz bu tarz bir mevzuat incelemesine de karşıyız. Mevzuatın böylesine ay-rıntılı bir tasvirinin üniversite öğrencisinin yetişmesine yapacağı bir katkı yok-tur. Tersine böyle bir yaklaşım öğrenciyi köreltir.

* * * Bu kitap, üniversite öğrencileri için hazırlanmış bir “ders kitabı”dır. Bu ki-

tabın Birinci Kısmında “İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisi”; İkinci Kısmın-da “Türk İnsan Hakları Hukuku Dogmatiği”, Üçüncü Kısmında ise “Uluslararası İnsan Hakları Hukuku” incelenmiştir.

Yirmi İkinci Bölüm haricinde, kitabın bütününde tek tek hak ve hürriyetler değil, bütün hak ve hürriyetler için genel olarak geçerli olan kavram, kurum, sistem, ilke ve usûller incelenmektedir. Dolayısıyla bu kitap, Yirmi İkinci Bö-lümü dışında, insan hakları hukuku alanında bir “genel esaslar” kitabıdır.

* * * Bu kitapta da, diğer ders kitaplarımızda olduğu gibi, Türk üniversite ders

kitaplarında pek görülmeyen bazı yeni yöntemler kullanılmıştır. Her bölümde o konuyla ilgili ayrıntı sayılabilecek bazı bilgiler, metin içinde verilmek yerine “kutu” içinde verilmiştir. Bazı yerlerde yine kutu içinde “yan notlar” düşül-müştür. Keza metin içinde verilen bilgiler, bazı yerlerde ayrıca “tablolar” hâ-linde özetlenmiştir. Aynı şekilde, metin içinde yapılan bazı sınıflandırmalar, “şema” veya “diyagram” olarak gösterilmiştir. Yine kitabımızda bazı yerlere o konuyla ilgili “resimler” konulmuştur. Bu yenilikler sayesinde öğrencinin bu kitaptan ders çalışırken sıkılmayacağını ve konuları daha iyi öğreneceğini umuyoruz.

* * * Elinizde tuttuğunuz İnsan Hakları Hukukuna Giriş başlıklı 368 sayfalık bu

kitap, 568 sayfalık İnsan Hakları Hukuku başlıklı kitabımızın kısaltılmış halidir. Bu kitapta yer yokluğundan veya pedagojik nedenlerle pek çok konuda kendi görüşümüzü ve eleştirilerimizi vermek yerine doktrindeki hâkim görüş verilip geçilmiştir. Keza aynı nedenlerle kitapta pek çok yerde konuların teknik ayrın-tılarına girilmemiş, doktrindeki tartışmalar üzerinde durulmamış ve yargı içti-hatları yeterince incelenmemiş ve eleştirilmemiştir.

Bu nedenle, özellikle yüksek lisans ve doktora öğrencilerinin, araştırmacı-ların ve yazarların bu 368 sayfalık “Giriş” kitabımızı değil, 568 sayfalık “İnsan Hakları Hukuku” başlıklı kitabımızı kullanmalarını tavsiye ederiz.

Yine aynı nedenle, çalışmamıza atıf yapacak yazarların bu “Giriş” kitabı-mıza değil, 568 sayfalık “İnsan Hakları Hukuku” başlıklı kitabımıza atıf yapma-ları uygun olur.

Bu kitabın düzeltmeleri Burcu Uykun ve Sibel Yılmaz tarafından yapılmış-tır. Kendilerine teşekkür ederim.

Bursa, 14 Temmuz 2017, Kemal Gözler

İÇİNDEKİLER

Birinci Kısım İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN

GENEL TEORİSİ

Bölüm 1 İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN BİLGİ KAYNAKLARI

I. Mevzuat.......................................................................................................................................3 A. Resmî Kaynaklar ..................................................................................................................3 B. Özel Kaynaklar .....................................................................................................................4

II. Yargı Kararları...........................................................................................................................4 A. Türk Yargı Kararları.............................................................................................................4 B. Yabancı Yargı Kararları .......................................................................................................5

III. Bilimsel Eserler .....................................................................................................................6 A. Genel Eserler ........................................................................................................................7 B. Monografiler.........................................................................................................................7 C. Makaleler..............................................................................................................................8

III. İnternet Kaynakları ...................................................................................................................9 IV. Kaynak Arama ve Temin Etme ..............................................................................................10

Bölüm 2 İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN İSMİ, YAKLAŞIM BİÇİMLERİ, TANIMI,

KONUSU, KISIMLARI VE DİĞER HUKUK DALLARIYLA İLİŞKİSİ I. İsimlendirme Meselesi ..............................................................................................................11

A. Fransa’da İsimlendirme Meselesi .......................................................................................11 B. Türkiye’de İsimlendirme Meselesi .....................................................................................12

II. İnsan HaKları Hukukunun Tanımı...........................................................................................13 III. İnsan Hakları Hukukunun Konusu .........................................................................................14 IV. İnsan Hakları Hukukunun Kısımları ...................................................................................16

A. İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisi - İnsan Hakları Hukuku Dogmatiği Ayrımı .......16 B. İnsan Hakları Hukukunun Genel Kısmı - İnsan Hakları Hukukunun Özel Kısmı Ayrımı ..19

Türk İnsan Hakları Hukukunun Genel Kısmı - Özel Kısmı Ayrımı (Genel Hükümler - Özel Hükümler Ayrımı) ................................................................................................20

C. İç veya Ulusal İnsan Hakları Hukuku - Uluslararası İnsan Hakları Hukuku Ayrımı ..........21 V. İnsan Hakları Hukuku ile Hukukun Diğer Dalları Arasındaki İlişkiler....................................22

A. Uluslararası Hukuk ile İlişkisi ............................................................................................22 B. Anayasa Hukuku ile İlişkisi................................................................................................23 C. İdare Hukuku ile İlişkisi .....................................................................................................24 D. Ceza Hukuku ile İlişkisi .....................................................................................................25 F. İnsan Hakları Hukukunun Özel Hukuk Dallarıyla İlişkisi...................................................27 Diğerleri ..................................................................................................................................29 Sonuç: İnsan Hakları Hukuku Bir Disiplinler Arası Hukuk Dalıdır ........................................29

VI. İnsan Hakları Hukukunun Bağımsızlığı veya Özerkliği Sorunu (Özgüllüğü Sorunu)............29 VII. İnsan Hakları Hukuku Eğitiminin Yararları ..........................................................................31 VIII. İnsan Hakları Hukukunun “Hukukîleşme” İhtiyacı .............................................................32

VIII İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ

Bölüm 3 KAVRAMLAR

I. Hürriyet Kavramı ......................................................................................................................37 A. Tanımı ................................................................................................................................37 B. Hukukî Rejimi ....................................................................................................................39 C. Hukukî Rejimini Dikkate Alarak Hürriyet Kavramının Tanımlanması ..............................39

II. Hak Kavramı............................................................................................................................40 A. Birinci Unsur: Hakkın maddî içeriği “Hürriyet”tir .............................................................41 B. İkinci Unsur: Hukuk Düzeni Tarafından Korunma Unsuru................................................42

III. Hürriyet – Hak Ayrımı ...........................................................................................................43 A. Aralarındaki Farklar ...........................................................................................................43 B. Aralarındaki Benzerlikler ...................................................................................................45 C. Hürriyet ve Hak Terimlerinin Birbirinin Yerine Kullanılması veya Birlikte Kullanılması.46 D. Hürriyet ve Hak Terimleri Yerine Başka Terimlerin Kullanılması ....................................47

IV. Ödev Kavramı ........................................................................................................................47 A. Tanım .................................................................................................................................47 B. Hak-Ödev İlişkisi................................................................................................................49 C. Liberal Rejimlerde Hak ve Ödev İlişkisi ............................................................................51

1. Uluslararası Belgelerde Hak ve Ödev İlişkisi..................................................................................52 2. Çeşitli Anayasalarda Hak ve Ödev İlişkisi ......................................................................................52

D. Totaliter ve Otoriter Rejimlerde Hak ve Ödev İlişkisi (Anti-Liberal Rejimlerde Ödeve Vurgu) ..55 V. İnsan Hakları kavramı..............................................................................................................57 VI. Kamu Hürriyetleri ..................................................................................................................62 VII. “Temel Haklar”, “Temel Hürriyetler” veya “Temel Hak ve Hürriyetler” .............................65

A. Terimler..............................................................................................................................65 B. Temelliğin Kriteri: Bir Hak veya Hürriyete “Temellik” Özelliğini Kazandıran Şey Nedir? .66

VIII. “İnsan Hakları”, “Kamu Hürriyetleri” ve “Temel Hak ve Hürriyetler” Kavramları Arasında Karşılaştırma ............................................................................................................68 A. Kaynakları Bakımından......................................................................................................68 B. Tanıyan İşlem Bakımından.................................................................................................69 C. Güvenceleri Bakımından ....................................................................................................69 D. Kapsamları Bakımından .....................................................................................................70

Hangi Kavram Kullanılmalı? .............................................................................................71 V. Diğer Kavramlar ......................................................................................................................72

A. Anayasal Haklar .................................................................................................................73 B. Medenî Haklar ....................................................................................................................73 C. Vatandaş Hakları ................................................................................................................73 D. Kişi Hak ve Hürriyetleri (Ferdî Hak ve Hürriyetler) ..........................................................74 E. Siyasal Haklar .....................................................................................................................75 F. Sosyal Haklar ......................................................................................................................75

Bölüm 4 İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN KAYNAKLARI

II. İç (Ulusal) İnsan Hakları Hukukunun Kaynakları....................................................................77 A. Asıl Kaynaklar....................................................................................................................77

1. Yazılı Kaynaklar ............................................................................................................78 a) Anayasa ....................................................................................................................78 b) Kanun .......................................................................................................................79 c) Kanun Hükmünde Kararnameler (KHK’ler) ............................................................79 d) Uluslararası Andlaşmalar .........................................................................................81 e) Düzenleyici İdarî İşlemler: Tüzükler, Yönetmelikler ve Diğerleri .....................82

2. Yazısız Kaynak: Örf ve Âdet Hukuku ...........................................................................84

İÇİNDEKİLER IX

B. Yardımcı Kaynaklar ...........................................................................................................85 1. Yargısal Kararlar (İçtihatlar)..........................................................................................86 2. Bilimsel Görüşler (Doktrin, Öğreti) ...............................................................................88

III. Uluslararası İnsan Hakları Hukukunun Kaynakları ................................................................88

Bölüm 5 İNSAN HAKLARININ TARİHSEL VE DÜŞÜNSEL GELİŞİMİ

I. Eski Çağda İnsan Haklarının Gelişimi ......................................................................................90 A. Doktrin ...............................................................................................................................90

1. Platon.............................................................................................................................. 90 2. Aristo .............................................................................................................................. 90 3. Stoacılar .......................................................................................................................... 90 2. Uygulama ........................................................................................................................ 91

II. Orta Çağda İnsan Haklarının Gelişimi .....................................................................................93 A. Genel Olarak ......................................................................................................................93

1. Hıristiyanlığın Ortaya Çıkması ve Yayılması..................................................................... 93 2. Feodalitenin Ortaya Çıkması ............................................................................................ 94

B. Doktrin................................................................................................................................94 1. Thomas Aquinas .............................................................................................................. 94 2. Marsilius Patavinus .......................................................................................................... 96

C. Uygulama ...........................................................................................................................96 III. Mutlak Monarşiler Devrinde İnsan haklarının Gelişimi ........................................................97 IV. 17 ve 18’inci Yüzyıllarda Tabiî Hukuk Akımı (Tabiî Hak Doktrini) .....................................97

A. Tabiat Hâli Hipotezi ...........................................................................................................97 B. Sosyal Sözleşme Hipotezi...................................................................................................98 C. Hipotezlerden Çıkan Sonuç: Devletin Dokunamayacağı Haklar Vardır.............................98 D. Temsilcileri.........................................................................................................................98 E. Eleştiri.................................................................................................................................99

V. Ferdiyetçi Doktrin....................................................................................................................99 VI. Sosyal Haklar doktrini..........................................................................................................102 VII. Çağdaş Hürriyet Anlayışı ....................................................................................................103

Bölüm 6 HÜRRİYET KARİNESİ: “HÜRRİYET ASILDIR”

I. Sıfat-ı Arızada Aslolan Ademdir (Mecelle, m.9) (Aslî Niteliğin Varlığı, Arızî Niteliğin Yokluğu Asıldır)....................................................................................................................105

II. “Sıfat-I Arızada Aslolan Ademdir” İlkesinin Hürriyetler Alanına Uygulanması...................107 III. Çavuş Prişibeyev’in Hürriyet Anlayışı .................................................................................108 IV. Hürriyet Karinesi vs. Yasak Karinesi ...................................................................................110 V. Hürriyet Karinesinden Çıkan Sonuçlar ..................................................................................111 VI. Hürriyet Karinesinin Pozitif Hukuk Metinleri Tarafından Tanınması ..................................114 VII. Hürriyet karinesinin paraleli olarak Devletin Yetkisiz Olması karinesi ..............................115

Bölüm 7 İNSAN HAK VE HÜRRİYETLERİNİN TASNİFİ

I. Jellinek’in Sınıflandırması ......................................................................................................117 A. Negatif Statü Hakları........................................................................................................118 B. Pozitif Statü Hakları .........................................................................................................118 C. Aktif Statü Hakları............................................................................................................119

II. Konularına Göre Tasnif: Fizik Hürriyetler, Düşünce Hürriyetleri ve Kolektif Hürriyetler ....119 A. Fizik Hürriyetler ...............................................................................................................119

X İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ

B. Düşünce hürriyetleri .........................................................................................................120 C. Kolektif Hürriyetler ..........................................................................................................120

III. Kullanılış Biçimlerine Göre Tasnif: Bireysel Hürriyetler ve Kolektif Hürriyetler Ayrımı ...120 A. Bireysel Hürriyetler ..........................................................................................................120 B. Kolektif Hürriyetler ..........................................................................................................121

IV. Ortaya Çıkış sıralarına Göre Tasnif (İnsan Haklarının Üç Kuşağı) ......................................121 A. Birinci Kuşak Haklar: Bireysel ve Siyasal Haklar............................................................122 B. İkinci Kuşak Haklar: Sosyal ve Ekonomik Haklar ...........................................................122 C. Üçüncü Kuşak Haklar ......................................................................................................123 D. Üç Kuşak Arasında Farklar ..............................................................................................125 E. Üç Kuşak Haklar Ayrımının Eleştirisi..............................................................................125 F. Dördüncü Kuşak Haklar? .................................................................................................126

1. Bilişim Teknolojisi Alanındaki Gelişmeler: Kişisel Verilerin Korunması ve Unutulma Hakkı.....126 2. Genetik Mühendisliğindeki Gelişmeler: İnsan Onurunun Korunması Hakkı ..................................127

V. Bağlayıcılıklarına Göre Hak ve Hürriyetlerin Tasnifi: “Program Haklar”- “Normatif Haklar” Ayrımı......................................................................................................................128

Bölüm 8 HAK VE HÜRRİYETLERİN POZİTİF HUKUK

TARAFINDAN TANINMASI I. Tanıma Kavramı .....................................................................................................................130 II. Tanıma Çeşitleri.....................................................................................................................131

A. Anayasayla Tanıma ..........................................................................................................131 B. Bildirgelerle Tanıma.........................................................................................................131 C. Hak ve Hürriyetler, Anayasa Altı Normlarla (Kanunla, Yönetmelikle) Tanınabilir mi? ..131 D. Kanunla Tanıma ...............................................................................................................132 E. Kanun Altı Normlarla Tanıma ..........................................................................................132 F. Uluslararası Andlaşma ve Sözleşmelerle Tanıma .............................................................132

III. Tanıma Çeşitleri Arasında Ne Fark Var?..............................................................................133 IV. Pozitif Hukuk Tarafından Tanınmamış Hak ve Hürriyetler Dışlanmış Mıdır?

(“Sayılmamış Hürriyetler” veya “İsimsiz Hürriyetler” Meselesi) ........................................133

Bölüm 9 HAK VE HÜRRİYETLERİN ÖZNELERİ VE YÜKÜMLÜLERİ

I. Hak ve Hürriyetlerin Özneleri .................................................................................................135 A. İnsanlar .............................................................................................................................136 B. Vatandaşlar .......................................................................................................................136 C. Belli Kategoriler ...............................................................................................................136 D. Yabancılar ........................................................................................................................136 E. Hak ve Hürriyet Özneliği Bakımından Gerçek Kişiler ile Tüzel Kişiler...........................137

1. Gerçek Kişiler; a) Cenin….137; b) Ölüler...................................................................................138 2. Tüzel Kişiler..................................................................................................................................141

II. Hak ve Hürriyetlerin “Yükümlüleri” (“Muhatapları”) ...........................................................142 A. Devlet ...............................................................................................................................142 B. Özel Kişiler.......................................................................................................................142 C. Temel Hakların Dikey ve Yatay Etkisi Meselesi ..............................................................144

Bölüm 10 HAK VE HÜRRİYETLERİN DÜZENLENMESİNDE SİSTEMLER

I. Serbestlik Sistemi (Düzeltici veya Bastırıcı Sistem) ...............................................................146 Tanımı…146; Temeli: Hürriyet Karinesi …147; “Bihakkın” Sistem Niteliği .......................................147 Serbestlik Sisteminin İşleyiş Süreci…147; Avantaj ve Dezavantajları...................................................148

İÇİNDEKİLER XI

Serbestlik Sisteminin Gerçekten Özgürlükçü Olmasının Koşulları .........................................................148 II. İzin Sistemi (Önleyici Sistem) ...............................................................................................149

Tanımı…149; Yetkili Makamlar…149; Hürriyet Karinesine Aykırılığı .............................. 149 İstisnaî Niteliği…150; Temeli…150; Avantaj ve Dezavantajları ......................................... 150 İzin Sisteminde İdarenin Takdir Yetkisi ................................................................................... 151

III. Bildirim Sistemi....................................................................................................................151 Tanımı… 151; Temeli…152; Bildirimin Yapılması…152; İdarenin Görevi................................ 153 Bildirimden Sonra İdare Yasaklama Kararı Alabilir mi? ........................................................... 153 Bildirim Sistemi ile İzin Sistemi Arasında Ne Fark Var?........................................................... 154 Bildirim Sisteminin Avantaj ve Dezavantajları ........................................................................ 154

Sonuç..........................................................................................................................................155

Bölüm 11 HAK VE HÜRRİYETLERİN SINIRLARI

I. Kavramlar ve Ayrımlar ...........................................................................................................158 A. Hukukî Sınırlar-Fiilî Sınırlar Ayrımı................................................................................158 B. Sınırlama Kavramı ve Benzer Kavramlardan Ayrılması ..................................................159

1. “Sınırlama” Kavramının Tanımı ..................................................................................... 159 2. Sınırlama - Düzenleme Ayrımı ....................................................................................... 159 3. Sınırlama - Sınırlılık Ayrımı........................................................................................... 160

II. Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması .........................................................................................161 III. Hak ve Hürriyetlerin Anayasayla Sınırlanması ....................................................................161

A. Anayasayla Sınırlamanın Hukukî Rejimi Nedir? .............................................................162 B. Anayasayla Sınırlama Yöntemleri ve Anayasayla Konulan Sınırlara Örnekler................163 C. Anayasanın Kanun Koyucuya Sınırlama Yetkisi Vermesi Başka Şey, Anayasayla

Sınırlama Başka Şeydir ....................................................................................................163 IV. Hak ve Hürriyetlerin Kanunla Sınırlanması .........................................................................164

A. Olağan Dönemlerde Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması Sistemi ......................................164 1. Sınırlama Sadece Kanunla Yapılmalıdır (Kanunîlik ilkesi) .........................................165 2. Sınırlama Belli Sebeplere Dayanmalıdır ..................................................................168

a) Genel Sınırlama Sebepleri.......................................................................................................168 b) Özel Sınırlama Sebepleri.........................................................................................................169

3. Sınırlama, Anayasaya Aykırı Olmamalıdır ..................................................................172 4. Sınırlamada Ölçülülük İlkesine Uyulmalıdır................................................................173

a) Elverişlilik İlkesi ...................................................................................................... 175 b) Gereklilik İlkesi ....................................................................................................... 176 c) Orantılılık İlkesi ....................................................................................................... 177

5. Ek Şartlar: Hakkın Özüne Dokunma Yasağı, Demokratik Toplum Düzeninin Gereklerine Uygunluk Şartı, vb. .................................................................................178

Hak ve Hürriyetlerin Yabancılar İçin Sınırlandırılması ...................................................179 B. Olağanüstü Hâl Rejimlerinde Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması.....................................179

1. Olağanüstü Yönetim Usûllerinden Biri İlan Edilmiş Olmalıdır ...................................180 2. Ölçülülük İlkesine Uyulmalıdır....................................................................................180 3. Uluslararası Hukuktan Doğan Yükümlülükler İhlâl Edilmemelidir.............................180 4. Çekirdek Alana (Negatif Listeye) Dokunulmamalıdır .................................................180 5. Veya Pozitif Listede Yer Almayan Hak ve Hürriyetlere Dokunulmamalıdır..............182 6. Olağanüstü Yönetim Usûlünün İlan Edilmediği Yerlerde Hak ve Hürriyetlere Dokunulamaz ..183 7. Olağanüstü Yönetim Usûlünün İlan Süresi Dışında Hak ve Hürriyetlere Dokunulamaz....183

Bölüm 12 HAK VE HÜRRİYETLERİN ÇATIŞMASI

I. Hak ve Hürriyetlerin Yarışması ............................................................................................. 184 II. Hak ve Hürriyetlerin Çatışması: Örnekler, Tanım, Bildirgeler ve Anayasalar...................... 185

XII İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ

II. Çatışma Nasıl Çözümlenir? ................................................................................................ 1786 A. Hak ve Hürriyetler Arasındaki Çatışma Hukuk Normları Arasındaki Çatışma Çözme

Kurallarıyla Çözümlenmelidir......................................................................................... 186 1. Çatışmanın Lex Superior İlkesiyle Çözümlenmesi ........................................................... 187 2. Çatışmanın Lex Posterior İlkesiyle Çözümlenmesi .......................................................... 188 3. Çatışmanın Lex Specialis İlkesiyle Çözümlenmesi ........................................................... 188

B. Çatışmanın UzlAştırmayla Çözümlenmesi: Pratik UyuşuM İlkesi.................................. 189 C. Sıfat-ı Asliye ile Sıfat-ı Arıza Çatıştığında Sıfat-ı Asliye Tercih Edilir........................... 190 D. Diğer Durumlarda............................................................................................................ 191

III. Türk İnsan Hakları Hukukunda Çatışma Sorunu................................................................. 192

İkinci Kısım

TÜRK İNSAN HAKLARI HUKUKU DOGMATİĞİ

Birinci Alt-Kısım TÜRK İNSAN HAKLARI HUKUKU DOGMATİĞİNİN

GENEL KISMI

Bölüm 13 TÜRK HUKUKUNDA İNSAN HAKLARI ALANINDA

KULLANILAN KAVRAMLAR I. İnsan Hakları ...........................................................................................................................200 II. Kamu Hürriyetleri..................................................................................................................200 III. Anayasal Haklar ...................................................................................................................200 IV. Temel Hak ve Hürriyetler.....................................................................................................201 V. Hak ve Hürriyetler .................................................................................................................202 VI. Sadece “Hak” Terimi veya Sadece “Hürriyet” Terimi .........................................................203 VII. Tercihimiz: “Temel Hak ve Hürriyetler” ............................................................................204 VIII. “Temel Haklar ve Ödevler” Terimi ...................................................................................204

Bölüm 14 1982 ANAYASASINA GÖRE TEMEL HAK VE

HÜRRİYETLERİN TASNİFİ I. Kişinin Hakları ve Ödevleri ....................................................................................................206 II. Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler ................................................................................206 III. Siyasî Haklar ve Ödevler ......................................................................................................207 IV. Anayasada Düzenlenmemiş Hürriyetler: “İsimsiz Hürriyetler” Sorunu ...............................208

Bölüm 15 1982 ANAYASASININ HAK VE HÜRRİYETLER

KONUSUNDAKİ TEMEL YAKLAŞIMI I. Tabiî Hak Anlayışı mı, Pozitivist Hak Anlayışı mı? ...............................................................211 II. “İnsan Haklarına Dayanan Devlet - İnsan Haklarına Saygılı Devlet” Tartışması ..................212 III. 1982 Anayasasında İnsan Haklarına Saygı “Toplumun Huzuru, Millî Dayanışma ve

Adalet” Anlayışı ile Çerçevelendirilmiş midir?.....................................................................213 IV. Devletin “Özgürleştirme” Ödevi ..........................................................................................214 V. Hak - Ödev İlişkisi.................................................................................................................214 VI. Hürriyet - Otorite Dengesi....................................................................................................215

İÇİNDEKİLER XIII

Bölüm 16 TÜRK HUKUKUNDA HAK VE HÜRRİYETLERİN

ÖZNELERİ VE YÜKÜMLÜLERİ I. Hak ve Hürriyetlerin Özneleri .................................................................................................217

A. İnsanlar (=Herkes, Kimse) .................................................................................................. 218 B. Vatandaşlar ........................................................................................................................ 218 C. Belli Kategoriler ................................................................................................................. 219 D. Yabancıların Durumu.......................................................................................................... 220 E. Hak ve Hürriyet Özneliği Bakımından Gerçek Kişiler ile Tüzel Kişiler ................................. 221

II. Temel Hak ve Hürriyetlerin “yükümlüleri” (“Muhatapları”).................................................221 A. Devlet ................................................................................................................................ 221 B. Özel Kişiler ........................................................................................................................ 222

Bölüm 17 HAK VE HÜRRİYETLERİN KÖTÜYE KULLANILMASI YASAĞI

I. Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağının Genel Teorisi (İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisinde Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağı).......................................................225 A. Özel Hukukta....................................................................................................................226 B. İnsan Hakları Hukukunda .................................................................................................226

1. Örnekler ........................................................................................................................ 227 2. Hakkın Kötüye Kullanılması Nasıl Tespit Edilir: Kriterler ............................................... 228 3. Hakkın Kötüye Kullanılmasının Sonuçları: Yaptırımlar ................................................... 229 4. Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağının Kaynağı ............................................................. 229 5. Mahiyeti Gereği Kötüye Kullanılması İmkansız Hak ve Hürriyetler ................................ 230

II. Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağının Dogmatik Teorisi (İnsan Hakları Hukuku Dogmatiğinde Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağı) ............................................................230 A. Avrupa İnsan Hakları Hukukunda Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağı .........................230 D. Türkiye’de Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağı..............................................................232

1. Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağı Konusunda Genel Hüküm: Anayasa, m.14................ 233 2. Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağı Konusunda Özel Hükümler ...........................................234

Bölüm 18 HAK VE HÜRRİYETLERİN ANAYASAYLA SINIRLANMASI

I. Hak ve Hürriyetler Anayasayla Sınırlanabilir mi?.................................................................... 238 II. Anayasayla Sınırlamanın Hukukî Rejimi Nedir? .................................................................. 238 III. Anayasayla Sınırlama Yöntemleri ve Anayasayla Konulan Sınırlara Örnekler.................. 239

A. Açıkça Sınır Koyma ........................................................................................................... 239 B. Sınırlı Bir Şekilde Tanıma................................................................................................... 239

V. Anayasanın Öngördüğü Sınırlama Sebepleri başka şey, Anayasal Sınırlar başka şeydir...... 240

Bölüm 19 1982 ANAYASASINA GÖRE HAK VE HÜRRİYETLERİN SINIRLANMASI

(Anayasa Altı Normlarla Sınırlama) (Olağan Dönemlerde) Ön Açıklamalar ......................................................................................................................... 241

1. Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanmasında Olağan Dönem - Olağanüstü Dönem Ayrımı (“Madde 13”-“Madde 15” Ayrımı)...................................................................................... 241

2. Tarihsel Bilgi ...................................................................................................................... 241 3. 13’üncü Maddenin Yeni Şeklinin Getirdiği Şartların Listesi .................................................. 243 4. Şartların Uygulanması Sırası................................................................................................ 243

I. Birinci Şart: Sınırlama Kanunla Yapılmalıdır ........................................................................ 244 II. İkinci Şart: Sınırlama, Anayasada Belirtilen Sebeplere Dayanmalıdır.................................. 248

A. 2001 Öncesi Durum: Sınırlama Genel veya Özel Sebeplere Dayanmalıdır..............................248 B. 2001’den Sonraki Durum: Sınırlama, Anayasanın İlgili Maddesinde Belirtilen

Sebeplere Dayanmalıdır ...........................................................................................................249

XIV İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ

III. Üçüncü Şart: Sınırlama Anayasanın Sözüne ve Ruhuna Uygun Olmalıdır ......................... 250 A. Anayasanın Sözüne Uygunluk......................................................................................... 250 B. Anayasanın Ruhuna Uygunluk...................................................................................... 252

IV. Dördüncü Şart: Sınırlama Ölçülülük İlkesine Uygun Olmalıdır.......................................... 252 A. Elverişlilik İlkesi ............................................................................................................. 253 B. Gereklilik İlkesi ............................................................................................................... 254 C. Oranlılık İlkesi................................................................................................................. 255 Üç Alt İlkenin Uygulama Sırası ............................................................................................257 Ölçülülük Değerlendirmesi Nasıl Yapılır? ............................................................................257

V. Beşinci Şart: Sınırlama Demokratik Toplum Düzeninin Gereklerine Uygun olmalıdır........ 257 VI. Altıncı Şart: Sınırlama Temel Hak ve Hürriyetlerin Özlerine Dokunmamalıdır ................. 258 VII. Yedinci Şart: Sınırlama Lâik Cumhuriyetin Gereklerine Aykırı Olmamalıdır................... 261

Bölüm 20 OLAĞANÜSTÜ YÖNETİM USÛLLERİ DÖNEMİNDE HAK VE

HÜRRİYETLERİN SINIRLANMASI I. Ön Sorunlar ............................................................................................................................ 263 II. Anayasanın 15’inci Maddesine Göre Olağanüstü Yönetim Usûllerinde Temel Hak ve

Hürriyetlerin Sınırlanmasının Şartları .................................................................................. 264 A. Savaş, Seferberlik, Sıkıyönetim veya Olağanüstü Hâllerden Biri Mevcut Olmalıdır ...... 265 B. Milletlerarası Hukuktan Doğan Yükümlülükler İhlâl Edilmemelidir .............................. 265 C. Ölçülülük İlkesine Uyulmalıdır ....................................................................................... 267 D. Çekirdek Alana Dokunma Yasağı ................................................................................... 269

III. Olağanüstü Yönetim Usûllerinde Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanmasının Yer, Sebep ve Zaman Unsurları Bakımından Sınırları ................................................................ 270 A. Yer Bakımından Sınırlar.................................................................................................. 270 B. Zaman Bakımından Sınırlar............................................................................................. 271 C. Sebep bakımından Sınırlar............................................................................................... 272

IV. Olağanüstü Yönetim Usûllerinde Sınırlandırma Aracı: Kanun Hükmünde Kararnameler .. 273 V. Olağan ve Olağanüstü Yönetim Usûllerinde Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması Şartları Arasındaki Farklar (13’üncü Madde ile 15’inci Madde Karşılaştırması) ................ 275

Bölüm 21 HAK VE HÜRRİYETLERİN KORUNMASI

I. İç Koruma ...............................................................................................................................280 A. Yasama Organına Karşı Koruma......................................................................................280 B. Yürütme Organına (İdareye) Karşı Koruma .....................................................................281

1. Teşriî Başvuru Yoluyla Hak ve Hürriyetlerin Korunması .............................................................281 2. İdarî Başvuru Yoluyla Hak ve Hürriyetlerin Korunması ...............................................................282 3. Ombudsman vb. Bağımsız Kurumlara Başvuru Yolları ................................................................283 Türkiye’de Bağımsız Kurumlara Başvuru Yolları.............................................................................283

a) Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumuna Başvuru..............................................................283 b) Kamu Denetçiliği Kurumuna Başvuru ....................................................................................284

4. Yargısal Başvuru (Dava) Yoluyla Hak ve Hürriyetlerin Korunması .............................................286 a) Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Yolu.......................................................................286

Türkiye’de Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru.............................................................287 Bireysel Başvurunun Şartları…287; 2. Bireysel Başvuruların İncelenme Usûlü ..............288

b) İdarî Yargıya Başvuru Yolu (İdarî Dava Yolu) .......................................................................290 c) Adlî Yargıya Başvuru Yolu (Hukuk ve Ceza Davaları Yolu)..................................................290

C. Özel Kişilere Karşı Koruma .............................................................................................290 1. Özel Hukuk Yolları .......................................................................................................................290 2. Ceza Hukuku Yolları.....................................................................................................................291

II. Uluslararası Koruma ..............................................................................................................291

İÇİNDEKİLER XV

A. Birleşmiş Milletler Çerçevesinde İnsan Haklarının Korunması .......................................291 B. Avrupa Konseyi Çerçevesinde İnsan Haklarının Korunması: Avrupa İnsan Hakları

Sözleşmesi ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ............................................................292

Birinci Alt-Kısım TÜRK İNSAN HAKLARI HUKUKU DOGMATİĞİNİN

ÖZEL KISMI

Bölüm 22 1982 ANAYASASINDA DÜZENLENEN

ÇEŞİTLİ TEMEL HAK VE HÜRRİYETLER I. Kişinin Hakları ve Ödevleri………..…..294

1. Kişi Dokunulmazlığı (m.17) .......................294 2. Zorla Çalıştırma Yasağı (m.18)...................294 3. Kişi Hürriyeti ve Güvenliği (m.19) .............295 4. Özel Hayatın Gizliliği (m.20) .....................295 5. Konut Dokunulmazlığı (m.21) ....................296 6. Haberleşme Hürriyeti (m.22) ......................296 7. Yerleşme ve Seyahat Hürriyeti (m.23)..........297 8. Din, Vicdan ve İbadet Hürriyeti (m.24).......297 9. Düşünce ve Kanaat Hürriyeti (m.25) ..........297 10. Düşünceyi Açıklama ve Yayma H.(m.26) 298 11. Bilim ve Sanat Hürriyeti (m.27)................298 12. Basın Hürriyeti (m.28) ..............................298 13. Süreli ve Süresiz Yayın Hakkı (m.29).........299 14. Dernek Kurma Hürriyeti (m.33)................299 15. Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü

Düzenleme Hakkı (m.34) ..........................299 16. Mülkiyet Hakkı (m.35) .............................300 17. Hak Arama Hürriyeti (m.36).....................300 18. Kanunî Hâkim Güvencesi (m.37)..............300 19. Suç ve Cezalara İlişkin Esaslar (m.38) .........301 20. İspat Hakkı (m.39) ....................................301 21. Temel Hak ve H.lerin Korunması (m.40)..301

II. Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler….301 1. Ailenin Korunması ve Çocuk

Hakları (m.41) .......................................... 301 2. Çalışma, Sözleşme ve Özel Teşebbüs

Kurma Hürriyeti (m.48)............................ 302 3. Çalışma Hakkı ve Ödevi (m.49) ................. 302 4. Çalışma Şartları ve Dinlenme Hakkı (m.50). 302 5. Sendika Kurma Hakkı (m.51)..................... 302 6. Toplu İş Sözleşmesi ve Toplu Sözleşme

Hakkı (m.54)............................................. 303 7. Grev Hakkı ve Lokavt (m.54)..................... 303

III. Siyasî Haklar ve Ödevler......................... 304 1. Vatandaşlık Hakkı (m.66) .......................... 304 3. Parti Kurma, Partilere Girme ve

Partilerden Ayrılma Hakkı (m.68) ............ 305 4. Kamu Hizmetlerine Girme Hakkı (m.70) ... 305 5. Vatan Hizmeti Hakkı (m.72) ...................... 305 6. Vergi Ödevi (m.73) .................................... 305 7. Dilekçe, Bilgi Edinme ve Kamu

Denetçisine Başvurma Hakkı.................... 305

Üçüncü Kısım ULUSLARARASI İNSAN HAKLARI HUKUKU

I. İç veya Ulusal İnsan Hakları Hukuku .....................................................................................309 II. Uluslararası İnsan Hakları Hukuku........................................................................................309

A. Evrensel Uluslararası İnsan Hakları Hukuku....................................................................309 B. Bölgesel İnsan Hakları Hukukları.....................................................................................310

1. Amerikan İnsan Hakları Hukuku...................................................................................................310 2. Avrupa İnsan Hakları Hukuku.......................................................................................................310

III. Uluslararası İnsan Hakları Hukukunun Yaratıcı Kaynakları ................................................311 A. Uluslararası İnsan Hakları Hukukunun Asıl Kaynakları ..................................................312

1. Yazılı Kaynaklar: Uluslararası Andlaşmalar................................................................312 2. Yazısız Kaynaklar ........................................................................................................313

a) Uluslararası Teamül.................................................................................................. 313 b) Hukukun Genel İlkeleri............................................................................................. 314

B. Uluslararası İnsan Hakları Hukukunun Yardımcı Kaynakları ..........................................317 1. Yargısal Kararlar: İçtihatlar .........................................................................................317 2. Doktrin: En Vasıflı Kamucuların Öğretileri.................................................................318

XVI İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ

V. Uluslararası İnsan Hakları Hukukunun Bilgi Kaynakları ......................................................318 A. Sözleşmeler; 1. İnternet Kaynakları…319; 2. Kağıt Kaynaklar .......................................319 B. Yargı Kararlarının Bulunacağı Yerler ..............................................................................320 C. Bilimsel Eserler ................................................................................................................320

1. Genel Uluslararası İnsan Hakları Hukuku....................................................................320 2. Avrupa İnsan Hakları Hukuku .....................................................................................320

Bölüm 23 AVRUPA İNSAN HAKLARI HUKUKU

I. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ...........................................................................................322 II. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin Kuruluşu: A. Hâkimleri…327; B. Birimleri...............327 III. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine Başvuru Çeşitleri .......................................................327

A. Devlet Başvurusu ..................................................................................................................... 328 B. Bireysel Başvuru ...................................................................................................................... 329

V. Bireysel Başvuru Hakkı...............................................................................................................330 A. Başvuru Hakkına Sahip Olanlar ............................................................................................... 329 B. Mağdur Olma Şartı ................................................................................................................... 330

VI. Bireysel Başvuruların Kabul Edilebilirlik Koşulları.............................................................331 A. İç Hukuk Yollarının Tüketilmesi Gerekir .....................................................................332 B. Başvurunun Altı Aylık Süre İçinde Yapılması Gerekir ..................................................333 C. Başvurunun Anonim Olmaması Gerekir .......................................................................334 D. Başvurunun Daha Önce İncelenmiş Bir Başvuru ile Aynı Olmaması Gerekir .................335 E. Başvurunun Diğer Bir Uluslararası Soruşturma veya Çözüm Merciine Sunulmuş Bir

Başvuru ile Aynı Olmaması Gerekir.............................................................................335 F. Başvurunun, Başvuru Hakkının Kötüye Kullanımı Niteliğinde Olmaması Gerekir ..........335 G. Başvurunun, Sözleşme veya Protokollerin Hükümleriyle Bağdaşmazlık İçinde

Olmaması Gerekir .......................................................................................................335 1. Kişi Bakımından (Ratione Personae) Bağdaşmazlık ........................................................ 336 2. Yer Bakımından (Ratione Loci) Bağdaşmazlık ................................................................ 337 3. Zaman Bakımından (Ratione Temporis) Bağdaşmazlık .................................................... 337 4. Konu Bakımından (Ratione Materiae) Bağdaşmazlık....................................................... 337

H. Başvurunun Açıkça Temelden Yoksun Olmaması Gerekir .................................................... 338 I. Başvurucu, Önemli Bir Zarar Görmüş Olmalıdır.................................................................... 339

VII. Mahkemeye Başvuru Usûlü...............................................................................................340 A. Başvuru Dilekçesinde Bulunması Gereken Hususlar .......................................................340 B. Başvurunun Yapılması......................................................................................................340

VIII. Bireysel Başvuruların İncelenmesi Usûlü........................................................................341 A. Kabul Edilebilirlilik İncelemesi........................................................................................341

1. Tek Hâkimin Yapacağı Kabul Edilebilirlik İncelemesi..................................................... 341 2. Komitenin Yapacağı Kabul Edilebilirlik İncelemesi ........................................................ 342 3. Dairenin Yapacağı Kabul Edilebilirlik İncelemesi ........................................................... 342

B. Esas Bakımından İnceleme...............................................................................................343 1. Olayların İncelenmesi .................................................................................................... 344 2. Dostça Çözüm ............................................................................................................... 344 3. Tek Taraflı Deklarasyon Usûlüyle Kayıttan Düşürme Kararı ............................................ 345 4. Esas Hakkında Hüküm Aşaması...................................................................................... 345

C. Esas Hakkında Hükümlere Karşı Başvuru Yolları............................................................348 IX. Yüksek Mahkemelerin Danışma Görüşü Başvurusu ............................................................349 X. AİHM Hükümlerinin Yerine Getirilmesi ve Yerine Getirmenin Denetlenmesi.....................349

A. Hükümlerin Devletlerce Yerine Getirilmesi (İnfazı)........................................................349 B. Yerine Getirmenin Bakanlar Komitesi Tarafından Gözetimi (Denetlenmesi) ..................350

Bibliyografya..............................................................................................................................353 Dizin...........................................................................................................................................361 Yazarın Özgeçmişi ve Yayın Listesi ..........................................................................................368

SUNUŞ

Ayrıntılarını aşağıda ayrıca göreceğimiz üzere, insan hakları hukuku, kendi içinde öncelikle “insan hakları hukukunun genel teorisi” - “insan hakları hukuku dogmatiği” şeklinde iki kısma ayrılır. İnsan hakları hu-kuku dogmatiği, her devletin pozitif hukuk kurallarına bağlıdır. Biz bu kitapta hâliyle “Türk insan hakları hukuku dogmatiği”ni inceleyeceğiz.

Diğer yandan insan hakları hukuku, kendi içinde “iç insan hakları hukuku” ve “uluslararası insan hakları hukuku” olarak ikiye ayrılır. Türk insan hakları hukuku dogmatiği, insan hakları hukukunun “iç” kısmında yer alır.

Buna göre bu kitap aşağıdaki gibi kendi içinde üç kısma ayrılmıştır:

PLÂN: Birinci Kısım.- İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisi İkinci Kısım.- Türk İnsan Hakları Hukuku Dogmatiği Üçüncü Kısım.- Uluslararası İnsan Hakları Hukuku

Şimdi bu kısımları sırasıyla inceleyelim:

Bölüm 2 İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN İSMİ, YAKLAŞIM BİÇİMLERİ, TANIMI, KONUSU, KISIMLARI VE

DİĞER HUKUK DALLARIYLA İLİŞKİSİ*

Bu bölümde insan hakları hukukunun ismini, yaklaşım biçimlerini, tanımı-nı, konusunu, kısımlarını ve insan hakları hukuku ile hukukun diğer dalları ara-sındaki ilişkileri göreceğiz. Önce plânı verelim:

PLÂN: I. İsimlendirme Meselesi II. İnsan Hakları Hukukunun Tanımı III. İnsan Hakları Hukukunun Konusu IV. İnsan Hakları Hukukunun Kısımları V. İnsan Hakları Hukuku ile Hukukun Diğer Dalları Arasındaki İlişkiler VI. İnsan Hakları Hukukunun Bağımsızlığı veya Özerkliği VII. İnsan Hakları Hukuku Eğitiminin Yararları IX. İnsan Hakları Hukukunun “Hukukîleşme” İhtiyacı

Şimdi isim meselesiyle başlayalım:

I. İSİMLENDİRME MESELESİ

Bu hukuk dalının isimlendirilmesinde Fransa’da ve Türkiye’de birlik yok-tur. Önce Fransa’daki durumu görelim:

A. FRANSA’DA İSİMLENDİRME MESELESİ

Fransa’da hukuk fakültelerinde “kamu hürriyetleri (libertés publiques)” dersi, önce 1954 yılında seçimlik ders olarak, 1962 yılında da zorunlu ders ola-rak konulmuştur1. 30 Nisan 1997 tarihli Milli Eğitim Bakanlığı kararnamesiyle dersin adı “temel hürriyetler hukuku (droit des libertés fondamentales)” olarak değiştirilmiştir2.

Fransa’da bu alanda yazılan kitapların isimlendirilmesi konusunda bir te-rim birliği yoktur. Bu alanda yazılan kitaplarda başlık olarak “libertés publi- * Bu bölüm İnsan Hakları Hukuku isimli kitabımızın ikinci bölümünden özetlenmiştir (op. cit.,

s.17-49). Bu konuda daha geniş bilgi için oraya bakınız. 1. Jean Rivero ve Hugues Moutouh, Libertés publiques, Paris, PUF, Thémis, 9. Baskı, 2003, c.I, s.2;

Roseline Letteron, Libertés publiques, Paris, Dalloz, Precis 9. B., 2012 (Kindle 2016), s.8. 2. Rivero ve Moutouh, op. cit., c.I, s.2. Ayrıca bkz.: Arrêté du 30 avril 1997 relatif au diplôme d'études

universitaires générales Droit et aux licences et aux maîtrises du secteur Droit et science politique https://www.legifrance.gouv.fr/affichTexte.do?cidTexte=JORFTEXT000000382767.

16 BİRİNCİ KISIM: İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN GENEL TEORİSİ

suna girer. Örneğin yaşama hakkı, zorla çalıştırma yasağı, konut dokunulmaz-lığı, din ve vicdan hürriyeti, dernek kurma hakkı, basın hürriyeti, ifade hürriye-ti, mülkiyet hakkı, eğitim hakkı, sosyal güvenlik hakkı, çevre hakkı, seçme ve seçilme hakkı, spesifik olarak ve ayrıntılarıyla hangi hukuk dalında inceleniyor olursa olsun, insan hakları hukukunun inceleme alına girer. Bu anlamda insan hakları hukuku, bir kamu hukuku dalı olduğu kadar, bir özel hukuk dalıdır. İn-san hakları hukuku, disiplinlerarası bir hukuk dalıdır. İnsan hakları hukuku ala-nında çalışan bir hukukçu, bazen anayasa hukuku, bazen idare hukuku, bazen ceza hukuku, bazen medenî hukuk, bazen borçlar hukuku, bazen ticaret hukuku bilgilerine ihtiyaç duyar. Bu nedenle insan hakları hukuku, hiçbir hukuk dalının tekeli altında değildir. Çoğunlukla anayasa hukukçuları bu alanda çalışıyorlarsa da, bir ceza hukukçusunun veya bir medenî hukukçunun insan hakları alanında çalışmasına engel bir şey yoktur.

KUTU 2.4: “İNSAN HAKLARI BİLİMİ” DİYE BİR SOSYAL BİLİM DALI VAR MI?

İnsan Hakları Evrensel Bildirgesinin yazarlarından biri olan meşhur Fransız hukukçu Nobel Barış ödülü sahibi René Cassin, Institut international des droits de l’homme tarafından 5-6 Mart 1971 tari-hinde Nice’te düzenlenen Kolokyumda sosyal bilimlerin bir dalı olarak “insan hakları bilimi” diye bir bi-lim olduğu düşüncesini ileri sürmüş ve bu bilimi şu şekilde tanımlamıştır:

“İnsan hakları bilimi, her bir insanın kişiliğinin gelişimi için bütünü gerekli olan hak ve ehliyetleri

belirleyerek, insan onuruna göre insanlar arasında ilişkileri inceleyen sosyal bilimlerin özel bir dalı

olarak tanımlanır”17.

Bir “insan hakları bilimi”nin mevcut olması düşüncesi ilginç bir düşüncedir. Bu bilimin konusunun ise insanlar arasındaki ilişkileri insan onuruna göre incelemek olduğu bilgisini okumak insana heyecan ver-mektedir. Ancak böyle “sosyal bilim dalı”nın olması mümkün değildir; çünkü böyle bir dalın, kendine özgü bir metodolojisi yoktur. İnsan hakları konusunda insan hakları felsefesi olabilir, insan hakları hukuku olabilir; insan hakları sosyolojisi, psikolojisi, antropolojisi de olabilir; ama “insan hakları bilimi” olamaz.

IV. İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN KISIMLARI

İnsan hakları hukuku, kendi içinde çeşitli kısımlara ayrılabilir. Önce ay-rımları bir plân olarak verelim:

A. İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisi - İnsan Hakları Hukuku Dogmatiği Ayrımı B. İnsan Hakları Hukukunun Genel Kısmı - İnsan Hakları Hukukunun Özel Kısmı Ayrımı C. İç veya Ulusal İnsan Hakları Hukuku - Uluslararası İnsan Hakları Hukuku Ayrımı

Genel teori ve hukuk dogmatiği ayrımı ile işe başlayalım:

A. İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN GENEL TEORİSİ - İNSAN HAKLARI HUKUKU DOGMATİĞİ AYRIMI

İnsan hakları hukuku öncelikle “insan hakları hukukunun genel teorisi” ve “insan hakları hukuku dogmatiği” olmak üzere iki kısma ayrılır. Ama önce “genel teori-hukuk dogmatiği” ayrımı hakkında kutu içinde genel bilgi verelim: 17. Aktaran: Karel Vasak (ed.) Les dimensions internationales des droits de l’homme, Paris,

UNESCO, 1978, s.12 (http://unesdoc.unesco.org/images/0013/001342/134209fo.pdf).

BÖLÜM 2: İSİM, TANIM; KONU, YAKLAŞIM BİÇİMLERİ VS. 17

KUTU 2.5: Hukukun Genel Teorisi-Hukuk Dogmatiği Ayrımı.- Bir konuya hukukî açı-

dan da iki değişik şekilde yaklaşılabilir: Bir kere, incelenmesi istenilen konu, belirli bir devletin pozitif

hukuk kuralları çerçevesinde ele alınabilir. Bu konuyu düzenleyen hukuk kurallarının anlam ve içeriği

ile ilgili sistematik açıklamalar getirilebilir. İkinci olarak, aynı konu belirli bir devletin pozitif hukuk ku-

rallarından ve bunların uygulanmasına ilişkin sorunlardan bağımsız olarak, genel bir düzeyde ele alı-

nabilir18.

Bu yaklaşım olanaklarından birincisi, idare hukuku, ceza hukuku, medenî hukuk, ticaret hukuku

gibi hukukun özel disiplinlerini, daha teknik bir terimle hukuk dogmatiğini; ikincisi ise hukukun genel

teorisini oluşturur. Hukukun genel teorisi, belirli bir ülkede yürürlükte bulunan hukuk kurallarının içeri-

ğini değil, bu kuralların yapısını inceler. Hukuk dogmatiği belirli bir ülkenin hukuk düzenini incelerken, hukukun genel teorisi, pek çok ülkenin hukuk düzenleri için geçerli olabilecek, genel, soyut ve evren-

sel düzeyde açıklamalarda bulunur19.

TANIM: “Hukuk dogmatiği (dogmatique

juridique Rechtsdogmatik)”, belli bir konuda, belli bir ülkede, belli bir zamanda yürürlükte

olan pozitif hukuk kurallarının anlamı, içeriği ve

uygulanmasıyla ilgili açıklamalar yapan hukuk

bilimi dalıdır20.

TANIM: “Hukukun genel teorisi (théorie gé-

néral du droit)” veya kısaca “hukuk teorisi (théorie

du droit, Rechtstheorie)”, pozitif hukuk kurallarının

içeriğini değil, bu kuralların biçimsel yapısını ince-

leyen, genel ve soyut düzeyde açıklamalar yapan

hukuk bilimi dalıdır.

1. İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisi

İnsan hakları hukukunun genel teorisi, insan haklarını düzenleyen hukuk kurallarını belirli bir ülkede yürürlükte bulunan pozitif hukuk kurallarının içe-riğinden bağımsız olarak genel ve soyut düzeyde inceler. İnsan hakları hukuku-nun genel teorisi, değişik ülkelerin hukuk düzenleri için geçerli olabilecek ge-nel teorik açıklamalarda bulunur. Örneğin aşağıda Altıncı Bölümde inceleyece-ğimiz hürriyet karinesi, Onuncu Bölümde inceleyeceğimiz insan haklarının dü-zenlenmesinde sistemler (serbestlik sistemi, izin sistemi, bildirim sistemi), On-Birinci Bölümde göreceğimiz insan hak ve hürriyetlerin sınırlanması konularında yaptığımız açıklamalar ve ulaştığımız sonuçlar, bütün liberal hukuk düzenleri için geçerlidirler. Bu açıklamalar ve sonuçlar Türkiye için olduğu kadar, Fransa, Almanya, İtalya, İspanya ve Yunanistan için de genel olarak geçerlidirler.

İnsan hakları hukukunun genel teorisi kısmında yapılan açıklamalar teorik ve geneldir; ama söz konusu teorik ve genel açıklamaların, hukuk dışı, speküla-tif nitelikte açıklamalar olduğu sanılmamalıdır. Zira hukukun genel teorisi, po-zitif hukukun genel teorisidir. Genel teori açıklamaları geneldir; ama bunlar çe-şitli ülkelerde yürürlükte olan pozitif hukuk kurallarının dışında değildir; tersi-ne bunlar çeşitli ülkelerin pozitif hukuk kurallarının gözlem ve tahlilinden çı-kan açıklamalardır. Aşağıda Altıncı Bölümde örneğin hürriyet karinesinin bir

18. Fazıl Sağlam, Temel Hakların Sınırlanması ve Özü, Ankara, AÜSBF Yayınları, 1982, s.4. 19. Hukukun genel teorisi hakkında bkz. Kemal Gözler, Hukukun Genel Teorisine Giriş, Ankara, US-

A Yayıncılık, 1998, s.1-23. 20. “Hukuk dogmatiği”, Fazıl Sağlam tarafından, “belli bir zaman ve yerde geçerli olan hukukun nasıl

anlaşılacağı ve uygulanacağı sorusuna cevap arayan açıklamaların tümü” olarak tanımlanmıştır” (Sağlam, Temel Hakların Sınırlanması ve Özü, op. cit., s.5).


sonucu olan masumluk ilkesinin değişik devletlerde ve hatta değişik zamanlar-da nasıl tanınmış olduğuna örnekler vereceğiz. Yine aşağıda Onuncu Bölümde insan haklarının düzenlenmesinde serbestlik, izin ve bildirim sistemlerini dü-zenleyen pozitif hukuk kurallarına sadece Türkiye’den değil, Fransa’dan da ör-nekler vereceğiz.

Aşağıda Onbirinci Bölümde insan hak ve hürriyetlerinin sınırlanmasında öze dokunma yasağı, kanunilik ilkesi, ölçülülük ilkesi gibi ilkeler göreceğiz. Bu ilkeler bizim uydurduğumuz, hukuk dışı bir temelden kaynaklanan “teorik” ilkeler değil, çeşitli liberal demokrasilerde yürürlükte olan pozitif hukuk kural-ları tarafından öngörülmüş olan ilkelerdir; yani pozitif hukuktan kaynaklanan ilkelerdir.

Elinizde tuttuğunuz kitabın Birinci Kısmı (Bölüm 1-12) bir “insan hakları hukukunun genel teorisi” kitabıdır. Yani bu Kısımda yapılan açıklamalar, sade-ce Türkiye için değil, liberal hukuk düzenleri için genel olarak geçerli olabile-cek teorik açıklamalardır. Örneğin hürriyet karinesi, insan hak ve hürriyetleri-nin kullanılmasında sistemler, insan hak ve hürriyetlerinin sınırlandırılması şartları konusunda yaptığımız açıklamalar sadece Türkiye için değil, Fransa, İspanya, İtalya, Almanya ve Yunanistan için de genel olarak geçerlidir.

2. İnsan Hakları Hukuku Dogmatiği

İnsan hakları hukuku dogmatiği, belirli bir ülkede yürürlükte olan insan haklarını düzenle-yen hukuk kurallarının içeriğiyle ilgili açıkla-malar yapar; bu kuralların neyi emrettiğini, ne-

TANIM: İnsan hakları hukuku dogmatiği, insan hakları hukuku-nun insan haklarını belirli bir ül-kenin pozitif hukuk kuralları çer-çevesinde inceleyen kısmıdır.

yi yasakladığını, neye izin veya yetki verdiğini tasvir eder. Diğer bir ifadeyle, insan hakları hukuku dogmatiği, insan haklarını, belirli bir devletin pozitif hu-kuk kuralları çerçevesinde ele alır. Dolayısıyla yaptığı açıklamalar, söz konusu hukuk kuralları hangi ülkenin hukuk kuralları ise o ülke için geçerlidir. Bu an-lamda bir Türk insan hakları hukukundan, bir Fransız insan hakları hukukun-dan, bir Alman insan hakları hukukundan bahsedilebilir. Örneğin olağanüstü hâl dönemlerinde insan hak ve hürriyetlerinin sınırlandırılması sorunu, 1982 Türk Anayasasının 15’inci maddesine göre incelenirse bir Türk insan hakları hukuku dogmatiği çalışması yapılmış olur. Bu çalışma sadece Türkiye için ge-çerli olur. Keza yaşama hakkı, konut dokunulmazlığı, kişi güvenliği, ifade hür-riyeti, basın hürriyeti, din ve vicdan hürriyeti gibi çeşitli hak ve hürriyetler, be-lirli bir ülkenin anayasası ve kanunlarında bunlara ilişkin hükümler esas alına-rak incelenirse yine insan hakları hukuku dogmatiği çalışması yapılmış olunur.

Elinizde tuttuğunuz kitabın “Türk İnsan Hakları Hukuku” başlıklı ikinci kısmı tipik bir insan hakları hukuku dogmatiği çalışması niteliğindedir.


B. İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN GENEL KISMI - İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN ÖZEL KISMI AYRIMI

Gerek insan hakları hukukunun genel teorisi, gerekse insan hakları hukuku dogmatiği, kendi içinde, konuları itibarıyla “genel kısım” ve “özel kısım” ol-mak üzere ikiye ayrılabilir. Bu ayrım yöntem bakımından değil, konu bakımın-dan yapılan bir ayrımdır. Sadece belirli bir insan hakkı veya belirli bir grup in-san hakkı için yapılan açıklamalar, insan hakları hukukunun özel kısmını, bir-den fazla veya pek çok hak ve hürriyet için geçerli olabilecek açıklamalar, in-san hakları hukukunun genel kısmını oluşturur.

Bu ayrım ceza hukuku ve borçlar hukukunda yapılan “genel kısım-özel kısım” veya “genel hükümler-özel hükümler” ayrımına tamamen paralel bir ayrımdır.

1. İnsan Hakları Hukukunun Genel Kısmı

İnsan hakları hukukunun genel kısmı, belirli bir insan hakkını değil, bütün insan hakları için geçerli olabilecek genel açık-lamalarda bulunur. İnsan hakları hukuku-nun genel kısmı, yaşama hakkı, zorla çalış-

TANIM: İnsan hakları hukukunun genel

kısmı veya genel hükümleri, insan hak-ları hukukunun, sadece belirli bir hak ve hürriyet için değil, pek çok hak ve hürri-yet için olarak geçerli olabilecek hukuk kurallarını inceleyen kısmıdır.

tırma yasağı, konut dokunulmazlığı, din ve vicdan hürriyeti, dernek kurma hakkı, basın hürriyeti, ifade hürriyeti, mülkiyet hakkı, eğitim hakkı, sosyal gü-venlik hakkı, çevre hakkı gibi spesifik bir insan hakkı için değil, bütün spesifik insan hakları için geçerli olabilecek genel açıklamalarda bulunur.

Örneğin aşağıda Onuncu Bölümde göreceğimiz insan haklarının düzenlenmesinde sistemler, sadece basın hürriyeti, ifade hürriyeti, toplanma hürriyeti için değil, yerine göre akla gelebilecek bütün insan hakları için geçerlidir. Mesela serbestlik sistemi, ifa-de hürriyeti, din ve ibadet hürriyeti, basın hürriyeti ve daha pek çok hürriyet için geçer-lidir. İzin sistemi, sadece seyahat hürriyeti için değil, kanunla öngörülmesi şartıyla pek çok hak ve hürriyet için de geçerli olabilecek bir sistemdir. Yine bildirim usûlü sadece toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı için değil, kanunla öngörülmesi kaydıyla başka hürriyetler için de geçerli olabilecek bir sistemdir. Bütün hak ve hürriyetlerin kullanılması, topu topu üç sisteme bağlıdır. Çeşitli hak ve hürriyetler aynı sisteme tabi olduğunda, hukukî rejimleri için de aynı kural ve ilkeler geçerli olur. İşte bu kural ve ilkeleri incelemek insan hakları hukukunun genel kısmı alanına girer.

Yine aşağıda Onbirinci Bölümde göreceğimiz insan haklarının sınırlanması şartla-rı (örneğin sınırlama için kanun gerekmesi, ölçülülük vb.) sadece belirli bir insan hakkı için değil, her insan hakkı için genel olarak geçerli olan şartlardır. Dolayısıyla insan haklarının sınırlandırılmasının şartları, bir genel kısım konusu olabilir. Bu şartlar sade-ce belirli bir hak ve hürriyet için değil, bütün hak ve hürriyetler için geçerlidir.

Elinizde tuttuğunuz bu kitap, Yirmiikinci Bölümü haricinde, “insan hakları hukukunun genel kısmı” kitabıdır. Yani belirli bir insan hakkını veya belirli insan haklarını tek tek incelememekte, bütün insan hakları için geçerli olan genel bilgiler vermektedir.


2. İnsan Hakları Hukukunun Özel Kısmı (Özel Hükümler) (Çeşitli Hak ve Hürriyetler)

İnsan hakları hukukunun özel kısmı veya özel hükümleri, insan haklarını genel olarak in-celemez, sadece belirli bir insan hakkını inceler. Diğer bir ifadeyle, insan hakları hukukunun özel

TANIM: İnsan hakları hukukunun

özel kısmı veya özel hükümleri, insan hakları hukukunun, belirli bir hak ve hürriyeti düzenleyen hukuk kurallarını inceleyen kısmıdır.

kısmı, bütün hak ve hürriyetler için geçerli olan açıklamalarda bulunmaz; sade-ce, yaşama hakkı, kişi dokunulmazlığı, konut dokunulmazlığı, basın hürriyeti, din ve ibadet hürriyeti, çevre hakkı gibi belirli bir temel hak ve hürriyet hak-kında açıklamalarda bulunur. Örneğin “toplanma hürriyeti” konusunda Ömer Anayurt’un kitabı21 bir insan hakları hukukunun özel kısmı çalışmasıdır.

Nasıl ceza hukuku, genel hükümler ve özel hükümler olarak ikiye ayrılı-yorsa, nasıl borçlar hukuku, genel hükümler ve özel hükümler olarak ikiye ayrı-lıyorsa, insan hakları hukuku da aynı şekilde genel kısım ve özel kısım veya “genel hükümler” ve “özel hükümler” olarak ikiye ayrılır. Nasıl ceza hukuku-nun genel hükümler kısmında bütün suç türleri için geçerli olan hükümler ince-leniyorsa, nasıl borçlar hukukunun genel hükümler kısmında bütün sözleşme türleri için geçerli olan hükümler inceleniyorsa, insan hakları hukukunun genel kısmında, bütün insan hakları için geçerli olan hükümler incelenir.

Nasıl ceza hukukunun özel hükümler kısmında adam öldürme, hırsızlık gi-bi belirli suçlar inceleniyorsa, nasıl borçlar hukukunun özel hükümler kısmında satım akdi, kira akdi, “özel borç ilişkileri” eski tabirle “akdin muhtelif nevileri” inceleniyorsa, insan hakları hukukunun özel kısmında da, yaşama hakkı, ifade hürriyeti, dernek kurma hakkı, çevre hakkı gibi belirli insan hakları incelenir.

Türk İnsan Hakları Hukukunun Genel Kısmı - Özel Kısmı Ayrımı (Genel Hükümler - Özel Hükümler Ayrımı)

İnsan hakları hukukunun “genel kısım/özel kısım” veya “genel hükümler/özel hükümler” şeklinde ikiye ayrılmasının Türkiye’de pozitif hukukî temele de sahip olduğunu söyleyebiliriz. 1982 Anayasasında temel hak ve hürriyetler, Anayasanın “Temel Haklar ve Ödevler” başlıklı ikinci kısmında düzenlenmiştir. Bu kısım ken-di içinde

Birinci Bölüm: Genel Hükümler (m.12-16) İkinci Bölüm: Kişinin Hakları ve Ödevleri (m.17-40) Üçüncü Bölüm: Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler (m.40-65) Dördüncü Bölüm: Siyasî Haklar ve Ödevler (m.66-74)

şeklinde dört bölüme ayrılmaktadır.

“Genel Hükümler” başlıklı Birinci Bölümde “Temel Hak ve Hürriyetlerin Ni-teliği” (m.12), “Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması” (m.13), “Temel Hak ve 21. Ömer Anayurt, Türk Anayasa Hukukunda Toplanma Hürriyeti, İstanbul, Kazancı, 1998.


Hürriyetlerin Kötüye Kullanılmaması” (m.14), “Temel Hak ve Hürriyetlerin Kul-lanılmasının Durdurulması” (m.15) ve “Yabancıların Durumu” (m.16) düzenlen-mektedir. Görüldüğü gibi bu bölümde belirli bir hak veya hürriyet düzenlenme-mekte, bütün hak ve hürriyetler için geçerli olabilecek genel nitelikte hükümler ge-tirilmektedir. Bu bölümdeki hükümler, adı üstünde “genel hükümler”dir. İşte Türk insan hakları hukukunun “genel hükümler” kısmının pozitif karşılığı bu bölüm, ya-ni ikinci kısmın “Birinci Bölümü”dür (m.12-16).

Genel hüküm niteliğinde Anayasamızda, bu bölümde değil, başka bölümlerde yer alan hükümler de vardır: Örneğin “hak arama hürriyeti” (m.36), “suç ve cezala-ra ilişkin güvenceler” (m.38), “ispat hakkı” (m.39), “temel hak ve hürriyetlerin ko-runması” (m.40), “kamu denetçisine başvurma hakkı” (m.74), “yargı yolu” (m.125), Anayasa Mahkemesinin iptal davası, itiraz yolu ve bireysel başvuru yo-luyla yaptığı denetim (m.148-152) de Türk insan hakları hukukunun genel hüküm-leri kısmında yer alır. Çünkü bu maddelerdeki hükümler, esas itibarıyla müstakil hak ve hürriyetler olmaktansa, çeşitli hak ve hürriyetlerin korunması için çeşitli mekanizmalar getiren ve dolayısıyla aynı anda birden fazla hak ve hürriyet için uy-gulanabilecek nitelikte olan hükümlerdir. Dolayısıyla bunları da Türk insan hakları hukukunun “genel hükümler” kısmında görebiliriz.

Bunların dışında 1982 Anayasası “temel haklar ve ödevler” başlıklı İkinci Kısmının İkinci Bölümünde düzenlenen “Kişinin Hakları ve Ödevleri” (m.17-35), Üçüncü Bölümünde düzenlenen “Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler” (m.40-65), Dördüncü Bölümünde düzenlenen “Siyasî Haklar ve Ödevler” (m.66-74), “Türk insan hakları hukukunun özel kısmı” veya “Türk insan hakları hukukunun özel hükümleri”ni oluşturur.

Aşağıda 22’nci Bölümde 1982 Türk Anayasasının düzenlediği bazı temel hak ve hürriyetler çok kısa bir şekilde incelenmiştir.

C. İÇ VEYA ULUSAL İNSAN HAKLARI HUKUKU - ULUSLARARASI İNSAN HAKLARI HUKUKU AYRIMI

İNSAN HAKLARI HUKUKU

İnsan hakları hukukunu, kendi için-de “iç insan hakları hukuku” veya “ulu-sal insan hakları hukuku” ve “uluslara-

İç (Ulusal) İnsan Hakları Hukuku

Uluslararası İnsan Hakları Hukuku

rası insan hakları hukuku (international human rights law)” olarak ikiye ayıra-biliriz. Uluslararası insan hakları hukuku da kendi içinde evrensel ve bölgesel olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Amerikan insan hakları hukuku ve Avrupa in-san hakları hukuku bölgesel insan hakları hukukuna örnektirler. Uluslararası insan hakları hukukunu aşağıda “Üçüncü Kısım” da inceleyeceğiz. Bu konuda oraya bakılmalıdır (s.308-352).

Daha Fazlası İçin: Maddî Hukuk-Usûl Hukuk Ayrımı.- “Maddî İnsan Hakları Hukuku - İnsan Hakları Yargısı (İnsan Hakları Usûl Hukuku) Ayrımı” konu-sunda bkz. Gözler, İnsan Hakları Hukuku, op. cit., s.43-46.


Nitekim Fransa’da “bireysel kamu hakları (droits publics individuels)” için Georges Vedel daha 1949 yılında şöyle demiştir:

“Bireysel kamu hakları, … diğerleri arasında kendisine siyasal ve sosyolojik açıdan özel bir değer bağlanan haklara işaret eder. Ne var ki, hukuken, bireysel kamu haklarını, kanunun ve hâkimin koruması altına yerleştirilen diğer haklar-dan ayırmaya imkân veren bir şey yoktur”28.

Biz, yukarıda açıkladığımız gibi herhangi bir hukuk dalının diğerine göre özerkliği tartışmasının anlamlı olmadığı gibi, özgüllüğü tartışmasının da an-lamlı olmadığını düşünüyoruz. Yukarıdaki şekilde bir “özgüllük” aranırsa, öz-gül olan tek bir hukuk dalı dahi kalmaz. Hukuk biliminin özgüllüğü, hukukun biliminin bütününe özgüdür. Bu bilimin belirli bir dalının diğerine göre özgül-lüğünü tartışmanın bir gereği yoktur. Dallar arasındaki ayrım iş bölümü ve uz-manlık ayrımından ibarettir. Dallar arasında sınıra ihtiyaç var ise, bu sınır, me-todolojik olarak ihdas edilemez; ama zamanla pratikte kendiliğinden oluşur.

VII. İNSAN HAKLARI HUKUKU EĞİTİMİNİN YARARLARI

İnsan hakları hukuku eğitiminin yararları oldukça ayrıntılı bir şekilde Michel Levinet tarafından açıklanmıştır29. Yazara göre insan hakları hukuku eğitiminin başlıca üç yararı vardır. Bunlar şunlardır:

1. Hukukun Ahlâkîleştirilmesine Katkı30.- İnsan hakları hukuku, huku-kun ahlâkîleştirilmesine katkıda bulunur. İnsan haklarının ihlâli ahlâkın ihlâli olarak algılanır. Örneğin Jean Morange “insan yaşamının her hor görülmesi…, sadece temel haklara bir saldırı değil, aynı zamanda düpedüz ahlâk düzeninin temeline yapılan bir saldırıdır” diye yazar31. Gilles Lebreton’a göre insan onuru ile vahşet, hümanizm ile barbarlık, karşı karşıya geldiğinde, hukuk tarafsız ka-lamaz32. Gregorio Peces-Barba Martinez’e göre de temel haklar söz konusu ol-duğunda hukuk sistemi ahlâktan beslenir; ahlâkla zenginleşir33. Temel haklar, ahlâkî boyutları olmaksızın anlaşılamaz34. Temel haklara önem verilen bir hu-kuk düzeninde ahlâkî değerler, siyasî değerler hâline; siyasî değerler de hukukî değerler haline dönüşür35.

28. Georges Vedel, Cours de droit public, Paris, Les Cours de droit, 1949-1950, s.106’dan nakleden

Robert, op. cit., s.6. Yukarıdaki çevirimiz oldukça serbest bir çeviridir. O nedenle hiç olmazsa son satırın orijinalini verelim: “Mais, juridiquement, rien ne permet de caractériser les droits publics individuels dans la masse des droits placés sous la garantie de la loi et du juge”.

29. Levinet, op. cit., s.31-52. 30. Ibid., s.32-37. 30. Levinet, op. cit ., s.32-37 .

31. Nakleden Levinet, op. cit., s.36 (Levinet, alıntı yaptığı Jean Morange’ın eserinin adını ve sayfa numarasını vermiyor).

32. Gilles Lebreton, Libertés publiques et droits de l’homme, Paris, Sirey, 8. Baskı, 2009, s.2’den nak-leden Levinet, op. cit., s.32, dipnot 35.

33. Peces-Barba Martinez, op. cit., s.345. 34. Ibid., s.346. 34. Peces-Barba Martinez, op. cit., s. 346.

35. Peces-Barba Martinez, op. cit., s.346. Bununla birlikte, not edelim ki yazar, ahlâkî değerleri hukuk değer hâline dönüştüren şeyin siyasî iktidar olduğu kanısındadır.


2. Yurttaşlık Eğitimine Katkı.- İnsan hak-ları hukuku eğitimi, “vatandaşlık eğitimi”ne katkıda bulunur36. Jacques Robert’in işaret ettiği gibi, insan hakları hukuku eğitimi bir nevi “yurttaşlık eğitimi (instruction civique)”dir37. Gilles Lebreton, daha ileri giderek, insan hakları eğitiminin hukukçular için bir çeşit “ileri düzey yurttaşlık eğitimi (instruction civique approfon-die)” olduğunu yazmıştır38.

KUTU 2.8: Türkiye’de “Yurt-

taşlık Bilgisi”.- Gerçekten de Tür-

kiye’de eski yıllarda ortaokullarda

okutulan “yurttaşlık bilgisi” isimli

derslerin içeriği büyük ölçüde insan

hakları hukuku bilgisi niteliğindeydi.

Yakın zamanlarda dersin ismi de

içeriğine uygun olarak “İnsan Hakla-

rı, Yurttaşlık ve Demokrasi” olarak

değiştirilmiştir39.

3. Hukukçunun Yetiştirilmesine Katkı.- Üçüncü olarak, insan hakları hukuku eğitimi, hukukçuların yetiştirilmesine önemli katkılarda bulunur40. Şöyle: Bir kere, yukarıda da açıkladığımız gibi, insan hakları hukuku, hukukun pek çok dalıyla ilişki halindedir. Dolayısıyla insan hakları hukuku, hukukçuları, hukukun bütün alanlarında kendilerini yetiştirmeye zorlar. İkinci olarak, keza insan hakları hukuku, hukukçuları, insan haklarının korunması mekanizmaları-nın fonksiyonunu ve etkililiğini sorgulamasına yol açar41. Nihayet, insan hakla-rı hukuku, hukukçuların, iç hukuk üzerinde uluslararası hukukun etkisini en yakından görmelerini sağlar42.

VIII. İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN “HUKUKÎLEŞME” İHTİYACI

İnsan hakları hukuku, halihazırda “saf hukukî” hâlde bulunmaz. Bu hukuk dalında hukukî yaklaşım olduğu kadar, felsefî, tarihî, sosyolojik, psikolojik yaklaşımlar da vardır. Keza hemen bir üst başlıkta açıklandığı gibi, insan hakla-rı hukukunun ahlâkî değerlerden beslendiği veya beslenmesi gerektiği, insan hakları hukukunun vatandaşın eğitilmesine katkıda bulunması gerektiği ve keza insan hakları hukuku eğitiminin hukukçuya geniş bir bakış açısı kazandırması gerektiği yolunda düşünceler ileri sürülmektedir. Bu tür düşünceler, Türk ve Fransız insan hakları hukuku literatüründe fevkalade yaygındır. Bu iki ülkede insan hakları hukuku eğitiminden hukuk dışı amaçlar beklenmektedir. Adeta bu iki ülkede, insan hakları hukuku eğitimi bir “misyonerlik” eğitimi görünümün-dedir. Eğitimin amacı insan haklarına değer veren, onları koruyan, onları savu-nacak “misyoner hukukçular” yetiştirmektir.

36. Levinet, op. cit., s.37-30. 37. Robert, op. cit., s.3. 37. Robert, op. ci t., s.3 .

38. Gilles Lebreton, Libertés publiques et droits de l’homme, Paris, Sirey, 8. Baskı, 2009, s.2’den nak-leden Levinet, op. cit., s.38.

39. http://mebk12.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/50/01/702621/dosyalar/ 2014_09/1808581 4_revize_ sonrasi_vat_dem_egt_tumu.pdf. Örneğin ilköğretim 4. sınıfta okutulan kitabın adı “İnsan Hakları, Yurttaşlık ve Demokrasi”dir. Bkz.: Mehmet Ülger, Mehmet Ali Dombaycı ve Yücel Feyzioğlu, İnsan Hakları, Yurttaşlık ve Demokrasi (İlköğretim 4), Ankara, MEB, Devlet Kitapları, 2016.

40. Levinet, op. cit., s.37-30. 41. Ibid., s.38-44. 42. Ibid., s.44-52. 41. Levinet, op. cit ., s.38-44 . 42. Levinet, op. cit ., s.44-52 .


Bu açıdan zaman zaman “insan hakları mucizesi (miracle des droits de l’homme)”nden43 bahsedilmesi ilginçtir.

Bu anlayış insan hakları hukuku kitaplarının özünü belirsizleştirmektedir. Gerek Fransa’da, gerekse Türkiye’de insan hakları hukuku kitaplarında gerek konu, gerekse yöntem olarak tam bir karmaşa vardır. İnsan hakları hukuku ki-taplarında sadece hukuk normları değil, ahlâkî, dinî, kültürel, siyasal değerler de incelenmektedir. Pek çok insan hakları hukuku kitabı adeta bir “ahlâk bilgi-si”, bir “din bilgisi” kitabı görünümündedir.

Hatta ilginçtir ki, Fransa’da insan haklarının, günümüzde Hıristiyanlık gibi silikleşen dinlerin yerini doldurabilecek yeni bir “din” olup olamayacağı ve ke-za Marksizm gibi çöken ideolojilerin yerini alabilecek bir “ideoloji” olup ola-mayacağı sorusu sorulmaktadır44. Aynı şekilde Fransa’da insan hakları ideolo-jisinin bir “sivil din (religion civile)”45 veya bir “laik din (religion séculière)”46 hâline geldiği yolunda iddialar ve eleştiriler vardır. “İnsan hakları dini (religion des droits de l'homme)” ve “insan hakları ideolojisi (idéologie des droits de l'homme)”ne ilişkin bu tartışmalar ve eleştiriler, insan haklarının nasıl bir “mis-yon” ifa ettiğinin veya insan haklarından nasıl bir misyon beklendiğinin de gü-zel bir göstergesidir.

Yaklaşım biçimleri bakımından karmaşa daha da büyüktür. İnsan hakları hukuku kitaplarında hukukî yöntem kadar, felsefî, tarihî ve sosyolojik yaklaşım da bulunmaktadır.

Dahası insan hakları hukukunun içinde bulunduğu bu karmaşadan yakınan kimse de yoktur. Hatta doktrinin çoğunluğu, yukarıda açıklandığı gibi bu kar-maşayı yararlı bulmakta ve daha “bütüncül” bir yaklaşım talep etmektedirler.

Biz bunların hepsine karşıyız. İnsan hakları hukuku, bir “hukuk dalı”dır; dolayısıyla konu olarak sadece insan haklarıyla ilgili hukuk normlarını incele-yebilir. Yaklaşım biçimi olarak da saf hukukî yaklaşımın dışına çıkamaz. Aksi takdirde, bir hukuk disiplini olmaktan çıkar.

İnsan hakları hukukunda bu karmaşayı savunanlar, esas olarak, insan hak-larının kutsallığına inanan hukukçuların yetiştirilmesi gerektiğini ileri sürerler. Şüphesiz ki, istisnasız her hukukçu, insan haklarına değer vermeli; insan onu-runa saygı göstermelidir. Ne var ki, hukukçunun sahip olması arzu edilen bu 43. Madiot, Droits de l’homme, op. cit., s.5. 44. Örneğin Yves Madiot, “insan hakları büyük dinler gibi büyük ideolojilerin silinmesi ya da kay-

bolmasıyla doğan ideolojik boşluğu doldurabilecek mi” sorusunu sormaktadır (Yves Madiot, “Universalisme des droits fondamentaux et progrès du droit (1re partie),”, Les Petites affiches, 28 Ekim 1992, No 130, s.11 (s.6-11)’den nakleden Kaboğlu, Özgürlükler Hukuku, op. cit., s.27.

45. Francis Farrugia, “La politique des droits de l’homme: une religion civile universelle”, Cahiers de psychologie politique, No 27, Temmuz 2015 (http://lodel.irevues.inist.fr/ cahierspsychologiepolitique/ index.php?id=3128).

46. Jean-Louis Harouel, Les droits de l'homme contre le peuple, Paris, Desclée De Brouwer, 2016 (Kindle) (https://www.amazon.fr/droits-lhomme-contre-peuple/dp/2220081443#reader_B01N9N36HG).


vasıflar hukukçunun bir insan ve vatandaş ola-rak sahip olması gereken ahlâkî vasıflardır*; dolayısıyla bunlar, onun hukukçu olarak sahip olması gereken teknik bir bilgiyle ilgili değildir.

Hukukun saf teorisi, hukukçunun bir in-san ve vatandaş olarak birtakım ahlâkî değer-lere sahip olabileceği düşüncesine veya şu de-ğere değil, bu değere sahip olabileceği düşün-cesine karşı değildir. Ancak hukuk biliminin görevinin hukukçuya ahlâkî değerler kazan-dırmak olduğu iddiasına karşıdır. Hukukun saf teorisine göre ahlâkî değerler hukuk biliminin dışında kalır.

*Bir yan not olarak belirtmek isteriz ki, hukukçunun bir insan ve vatan-daş sıfatıyla sahip olması gereken ahlâkî vasıflar, kişilere eğitim yoluy-la kazandırılabilecek vasıflar değil-dir. Bu vasıflar, hukukçunun bir in-san olarak vicdanıyla alakalıdır. Vicdan ise doğuştan gelen bir şey-dir. Belirli bir hukukçunun bu vicda-na sahip olup olmadığı da normal zamanlarda anlaşılmaz. Normal zamanlarda insan hakları havarisi kesilenler, insan haklarının gerçek-ten tehdit edildiği dönemlerde, Tür-kiye’de 2016-2017 yıllarında olduğu gibi, ortadan kaybolabilmektedirler.

Şüphesiz ki, insan haklarına saygının üzerinde yeşerdiği felsefî, kültürel, ahlâkî vb. değerler vardır. Ancak bu değerleri incelemek ve hele hele bu değer-leri hukukçulara aşılamak insan hakları “hukuku”nun görevi değildir. Zaten bu tür değerler, hukukçuya özgü değerler değildir; bunlar birer insanlık ve yurttaş-lık değeridir. Bu değerlerin çoğu vicdanla alakalı olup doğuştan gelir. Eğitimle kazanılan kısmı ise üniversite eğitiminden çok önce olur. Çocuklar ve gençler, bu değerlerin pek çoğunu aile ortamında, sokakta, ilk ve orta okullar-da öğre-nirler ve benimserler.

Şüphesiz ki, insan haklarının kutsallığı, insan onuruna saygı, farklılıklara hoşgörü gibi ahlâkî ve kültürel değerler, medenî bir toplum için olmazsa olmaz değerlerdir. Ancak bunları öğretmenin ve benimsetmenin yeri, üniversite değil, ilk ve orta okullardır. Başka ülkelerde olduğu gibi Türkiye’de ilk ve orta okul-larda bu yapılmaya çalışılmaktadır (Aşağıda Kutu 2.9 ve Kutu 2.10’a bakınız). Hâliyle bu amaca ilk ve orta okullarda ne derece ulaşıldığı tamamıyla ayrı bir konudur. Keza ilk ve orta okullarda öğrencilere benimsetilmeye çalışılan bu değerlerle, çocuğun aile veya mahalle ortamında gördüğü değerler arasında ça-tışma sorunu da apayrı bir sorundur.

Bu kitabın yazarı da üniversite öğrencilerinde insan onuruna saygı, farklı-lıklara hoşgörü gibi çok temel ahlâkî değerlerin benimsenme düzeyinin çok dü-şük olduğunu yıllarca gözlemlemiş birisidir. Ancak buna rağmen yazar, hukuk eğitiminin ahlâkî değer benimsetme eğitimi olmadığı yolundaki inancını korur.

Sonuç olarak şunu söylemek isteriz: İnsan hakları hukuku kitaplarının içinde bulunduğu karmaşaya bir son verilmelidir. İnsan hakları hukuku da, me-denî hukuk gibi, eşya hukuku gibi bir hukuk dalıdır. İnsan hakları hukukçuları da konularına, bir medenî hukukçunun yaklaştığı şekilde soğukkanlılıkla ve tamamıyla teknik bir şekilde yaklaşmalıdır. Tabir caiz ise, insan hakları huku-ku, artık hukukîleşmelidir. İşte elinizde tuttuğunuz bu kitap, böyle bir bakış açı-


sıyla yazılmaya çalışılmıştır. Hâliyle bu kitabın bu amaca ulaşmakta ne kadar başarılı olduğu sorunu da ayrı bir sorundur.

KUTU 2.9: TÜRKİYE’DE İLKOKULLARDA İNSAN HAKLARI DERS KİTABI

Türkiye’de ilkokul dördüncü sınıflarda okutulan ilginç bir “İnsan Hakları” ders kitabı vardır: Mehmet Ülger, Mehmet Ali Dombaycı ve Yücel Feyzi-oğlu, İnsan Hakları, Yurttaşlık ve Demokrasi (İlköğretim 4), Ankara, MEB,

Devlet Kitapları, 2016. Altı üniteden oluşan bu kitabın ünite başlıkları şöyledir: “İnsan Olmak”, “Hak, Özgürlük ve Sorumluluk”, “Adalet ve Eşitlik”, “Uzlaşı”, “Kurallar”, “Birlikte Yaşama”. Bu kitapta her bir ünite bir masalla başlamakta, daha sonra masalın konusuyla ilgili çeşitli tartışma soruları

ortaya atılmakta, daha sonra konuyla ilgili bilgiler verilmektedir. Örneğin “İnsan Olmak” başlıklı birinci ünite “Çilbik” isimli bir Dağıstan masalı ile başlar. Bilgi kısmı şu paragraf ile biter:

“Bu özellikler bütün insanlarda ortak olup bunların bir kısmı doğuştan bir kısmı ise sonradan,

yaşarken edinilir. İnsan olmak bu özellikleri içselleştirmeyi ve davranışlarımızda göstermeyi

gerektirir. İnsanın fiziksel özellikleri, dini, milliyeti, ırkı, cinsiyeti, yaşadığı yer vb. insanı insan

yapan ayırt edici özellikler değildir” (Ibid., s.16).

Kitaptaki anlatılan masallarda modern insan hakları anlayışıyla uzlaşmayacak pek çok söy-lence ve hatta hurafe vardır. Kitabın bütünü bu tür masallar üzerine kuruludur. Şüphesiz ki, insan doğasının bazı özellikleri ebedi ve ezelidir. Bin yıl önceki bir masalda anlatılan bu özellik bugün-

kü insan doğası için de geçerli olabilir. Ne var ki, insan haklarının modern sorunlarının hepsine yüzlerce yıllık masallarla ışık tutulabilmesi hâliyle imkansızdır. Kanımızca, ülkemizde ilkokullarda

“insan hakları” derslerinde Brigitte Labbé tarafından “ÇITIR ÇITIR FELSEFE” yazılmış seri-

sinden seçilecek başlıklardan oluşturulacak bir kitap, ders kitabı olarak okutulabilir. İzleyen KUTU’ya bakınız.

KUTU 2.10: ÇITIR ÇITIR FELSEFE

Fransa’da insan haklarıyla ilgili ahlâkî değerler konusunda “Goûter Philo” isimli çok güzel bir çocuk kitapları serisi vardır. Seri Brigitte Labbé ve Michel Puech tarafından yazılmış ve Jacques Azam tarafından resim-lendirilmiş, Toulouse’da Editions Milan tarafından 2000 yılından itibaren

yayınlanmıştır. Bu seri Türkçeye “Çıtır Çıtır Felsefe” başlığı altında Azade

Aslan tarafından çevrilmiş ve İstanbul’da Günışığı Kitaplığı tarafından 2006 yılından itibaren yayınlanmıştır. Serideki her kitap, “iyi ve kötü” gibi birbirinin karşıtı olan iki kavramı başlık olarak seçmekte ve bu iki kavrama ifade edilen değerleri çocukların anlayabileceği bir açıklıkta ve çocukların ilgi duyabileceği örneklerle incelemektedir.

Seriden çıkan kitapların başlıklarından örnekler: “Adalet ve Haksızlık”, “Ben ve Başkaları”, “Diktatörlük ve Demokrasi”, “Gerçekten ve Yalancıktan”, “Güzellik ve Çirkinlik”, “Haklar ve Ödev-ler”, “İnanmak ve Bilmek”, “İyi ve Kötü”, “Liderler ve Diğerleri”, “Mutluluk ve Mutsuzluk”, “Oğlanlar ve Kızlar”, “Özgür Olan ve Olmayan”, “Savaş ve Barış”, “Şiddet ve Şiddetsizlik”, “Yaşam ve Ölüm”, “Ahlâkî Olan ve Olmayan”. Görebildiğimiz kadarıyla serinin Fransızca aslında bulunan

“Avec Religion - Sans Religion” başlıklı kitap Türkçede yayınlanmamıştır.

■


Yukarıda yaptığımız “bir şeyi yapma veya yapmama, belli bir şekilde dav-ranıp davranmama erki” şeklindeki hürriyet tanımı ile, burada yaptığımız “hu-kuk düzeni tarafından yasaklanmamış her çeşit insan fiili” şeklindeki hürriyet tanımı birbiriyle çelişen tanımlar değildir. Bunlar tamamıyla birbiriyle aynı şe-yi ifade eden tanımlardır.

II. HAK KAVRAMI

Yukarıda “hürriyet” kavramını gördük. Hürriyet hukuk düzeninden önce gelir ve dolayısıyla hukuk tarafından tanınmasına gerek yoktur. Oysa “hak (right, droit)”, hukuktan sonradır ve hakkın olabilmesi için hukuk düzeni tara-fından tanınması gerekir. Diğer bir ifadeyle hak, hukuk düzeninden kaynakla-nır. Aşağıda ayrıca açıklayacağımız gibi hak, maddesi itibarıyla bir insan fiili, daha açıkçası bir hürriyetten başka bir şey değildir. Bir hürriyet, hukuk düzeni tarafından tanınırsa hak hâline gelir. Diğer bir ifadeyle bir insan fiili, hukuk dü-zeni tarafından korunursa, bu fiil hak hâline gelir. Buna göre hak kavramını şu şekilde tanımlayabiliriz:

TANIM 1: Hak, insanların hukuk düzeni tarafından korunan hürriyetleridir.

Bu tanıma göre, hak kavramı, hürriyet kavramının bir alt kümesidir. Hürriyet kavramı da yukarıda açıkladı-ğımız gibi insan fiilleri kavramının bir alt kümesidir. Buna göre hak, hürriyet ve insan fiilleri ilişkisi yandaki Venn diyagramı yardımıyla gösterilebilir. Her hak, aynı zamanda bir hürriyet ve bir insan fiilidir. Her hürriyet ise bir insan fiilidir; ama sadece bazı hürriyetler haktır. İnsan fiillerinden sadece bazıları hürriyet; onların içinde de sa-dece bazıları da hak niteliğinde fiillerdir.

Diyagram 3.2

Yukarıda yaptığımız “hürriyet” tanımlarından yararlanarak hak kavramının tanımını şu şekillerde de açabiliriz:

TANIM 2: Hak, insanların hukuk düzeni tarafından tanınan bir şeyi yapma veya yap-mama, belli bir şekilde davranıp davranmama erkidir.

Aynı anlamda şu tanım da verilebilir:

TANIM 3: Hak, insanların hukuk düzeni tarafından tanınan serbest hareket etme gücüdür.

Aynı anlamda şu tanım da verilebilir:

TANIM 4: Hak, hukuk düzeni tarafından korunan her çeşit insan fiilidir.

Bu dört tanım da tamamıyla birbiriyle aynı anlama gelir. Bu tanımlara göre hak kavramı şu iki unsur ile tanımlanır: (1) İçerik unsuru: Hakkın maddî içeriği “hürriyet”tir. (2) Korunma unsuru: Hakkın maddî içeriğini oluşturan hürriyet, hukuk düzeni tarafından korunmalıdır. Şimdi bunları tek tek inceleyelim:


memiş insan filleri hürriyet kapsamına girer, ama hak kapsamına girmez. Hak, hürriyetin bir alt kümesidir. Hürriyet dairesi, hak dairesini içerir. Hak dairesi ise hür-riyet dairesinin içinde kalan ondan daha küçük bir dai-redir. Hürriyet-hak ilişkisi yandaki gibi bir Venn diyag-ramıyla gösterilebilir.

Diyagram 3.3

6. Hürriyet, daima kişinin kendi fiiliyle gerçekleşir. Hürriyet kavramının karşısında “ödev” gibi bir kavram yoktur. Devlet ve diğer kişiler, hürriyetini kullanan kişi karşısında nötr konumdadır. Hak kavramının karşısında ise aşağı-da göreceğimiz gibi “ödev” kavramı bulunur. Hakkını kullanan kişi karşısında diğer kişilerin ve devletin bu hakkın kullanımına engel olmama veya hak sahibi lehine birtakım edimlerde bulunma gibi ödevleri bulunur. Hak ister kişinin ken-di fiiliyle gerçekleşsin, isterse başka kişilerin hak sahibi lehine edimleriyle ger-çeklesin, daima hak sahibi dışında diğer kişilerin ve devletin varlığını gerektirir.

7. Robinson Parabolü7. Robinson Parabolü7. Robinson Parabolü7. Robinson Parabolü....---- Hürriyet ile hak kavramları arasındaki farkı ortaya koymak için

Jean Dabin’in kullandığı “Robinson parabolü” oldukça yararlı ve kullanışlı bir paraboldür18.

Hürriyet, toplumdan izole yaşayan tek kişi için dahi söz

konusudur. Hak ise ancak birden fazla kişinin birlikte yaşama-

sı durumunda söz konusu olur. Bir adada tek başına yaşayan

Robinson Crusoe’nun da hürriyetleri vardır. Ada üzerinde

seyahat hürriyeti, beslenme hürriyeti, düşünme, konuşma,

şarkı söyleme, sanat yapma, ağaçları kesme, ateş yakma, balık

yakalama, kulübe inşa etme ve hatta mülk edinme gibi pek

çok hürriyete sahiptir. Bu hürriyetlerini tek başına kullanabilir.

Bunun için bir başka kişiye veya devlete ihtiyacı yoktur. Cu-

ma adaya gelinceye kadar, Crusoe için hak kavramının bir

anlamı yoktur. Crusoe için hak değil, sadece hürriyet vardır.

Ama Cuma adaya gelince her şey değişir. Artık, hak

kavramı da devreye girer. Çünkü Cuma’nın gelmesinden son-

ra, Crusoe, sahip olduğu hürriyetleri eskisi gibi serbestçe kul-

Robinson Crusoe ve Cuma19 lanamayabilir. Bu hürriyetlerden bazılarının, bazı yer, zaman ve şekillerde kullanılması Cuma’ya za-

rar verebilir. O nedenle bu hürriyetlerin Cuma’ya zarar vermeyecek şekilde sınırlanması gerekir. Ke-

za Crusoe’nun bu hürriyetlerini kullanmasına Cuma’nın da engel olmaması gerekir. Crusoe’nun eski-

den beri kullandığı bir hürriyeti kullanmasına, örneğin balık tutmasına Cuma’nın engel olması duru-

munda, Crusoe’nun Cuma’ya kendisinden önce de balık tuttuğunu söyleyerek itiraz etmesi, “bunu

yapmaya benim hakkım var” veya tersinden “bunu engelleyemeye senin hakkın yok” demesi anla-

mına gelir. Böylece ortaya “hak” kavramı çıkmış olur. Demek ki haktan bahsedebilmek için ortada

en az iki kişinin olması gerekir. Birisi “hakkın sahibi (titulaire de droit)”, diğeri ise “ödevin yükümlü-

sü (débiteur de l’obligation)”dür20. �

18. Jean Dabin, Le droit subjectif, 1952 (Tekrar Baskı: Dalloz, 2007)’den nakleden Hennette-Vauchez

ve Roman, op. cit., s.10. 19. Robinson Crusoe and his man Friday. Lithograph, hand-colored. Published by Currier & Ives,

c1874; Library of Congress's Prints and Photographs division under the digital ID cph.3b50837 (http://www.loc.gov/pictures/resource/cph.3b50837/).

20. Hennette-Vauchez ve Roman, op. cit., s.10.


TANIM.- Ödev, bir hukuk kuralı gereğince yapılması veya yapılmaması zorunlu olan insan fiilidir.

Dikkat edileceği üzere bu tanım iki unsurdan oluşmaktadır:

1. İnsan Fiili Unsuru.- Ödev kavramının maddî içeriği bir insan fiilinden oluşur. Ödev bir insan fiilidir. Bu unsur itibarıyla hürriyet veya hak kavramı ile ödev kavramı arasında bir fark yoktur. Bunların hepsi maddî açıdan bir insan fiilinden ibarettir.

2. Zorunluluk Unsuru.- Ödev, hukuk düzeni tarafından zorunlu kılınan bir insan fiilidir. Ödevi, hürriyet ve hak kavramından ayıran unsur da, bu zo-runluluk unsurudur. Hürriyet, ödev ve hak kavramları arasında maddî içerikleri bakımından bir fark yoktur. Bunların hepsi özü itibarıyla bir insan fiilinden oluşur. Hürriyet, hukuk düzeni tarafından yasaklanmamış; hak, hukuk düzeni tarafından korunan; ödev ise hukuk düzeni tarafından emredilen bir insan fiili-dir. Bir insan fiili, hukuk düzeni tarafından yasaklanmamış ise ortada hürriyet; bu fiil hukuk düzeni tarafından korunmuş ise ortada bir hak; bu fiil hukuk dü-zeni tarafından emredilmiş ise ortada bir ödev bulunur.

Bu hususu şu şekilde bir şema yardımıyla gösterebiliriz:

Şema 3.1: Hürriyet, Hak ve Ödev İlişkisi

Bir İnsan Fiili

Hukuk Düzeni Tarafından

Yasaklanmamışsa Korunuyorsa Emrediliyorsa

Hürriyettir Haktır Ödevdir

İnsan fiilleri, hürriyet, hak ve ödev arasındaki ilişki, yandaki gibi bir diyagramla gösterilebilir. Buna göre gerek hürriyet, gerek hak, gerekse ödevler birer insan fiilidir. Dolayısıyla bunlar in-san fiilleri kümesinin birer alt kümesini oluşturur-lar. Hak, hürriyet kümesinin bir alt kümesidir. Ödev ise hürriyet kümesiyle herhangi bir kesişim bölgesi bulunmayan insan fillerinin bir alt küme-

Diyagram 3.4

mesidir. Ödev ise hürriyet kümesiyle herhangi bir kesişim bölgesi bulunmayan insan fillerinin bir alt kümesidir. Her hürriyet ve hak bir insan filidir; ama bir ödev değildir. Aynı şekilde her ödev aynı zamanda bir insan fiilidir; ama bir hürriyet veya hak değildir. Diğer bir ifadeyle bir insan fiili ödev ise, hak veya hürriyet değildir. Keza belirli bir insan fiili bir hak veya hürriyet ise ödev de-ğildir. Buna göre insan fiilleri, hürriyet ve ödev niteliğinde fiiller olmak üzere iki alt kümeye ayrılır. Tertium non datur (üçüncü durumun imkânsızlığı) pren-sibi uyarınca bir insan fiili, ya hürriyet alt kümesinde ya da ödev alt kümesinde

BÖLÜM 3: KAVRAMLAR 71

yet hâline gelir. Hâliyle bir insan hakkının kamu hürriyeti veya temel hak veya hürriyet hâline gelmesi onu insan hakkı olmaktan çıkarmaz. Dolayısıyla her kamu hürriyeti ve her temel hak ve hürriyet, aynı zamanda bir insan hakkıdır. Ama her insan hakkı, bir kamu hürriyeti veya bir temel hak ve hürriyet değildir. Diğer bir ifadeyle insan hakları kavramı genel; kamu hürriyetleri ile temel hak ve hürriyetler kavramları özel kavramlardır.

Bu açıklamaya göre kamu hürriyetleri ile temel hak ve hürriyetlerin insan haklarının alt kümeleri olduğunu söyleyebiliriz. İnsan hakla-rı, kamu hürriyetleri ve temel hak ve hürriyet-ler kavramları arasındaki ilişki, Diyagram 3.6’daki olduğu gibi gösterilebilir.

Bu diyagrama göre, “temel hak ve hürri-yetler”, “kamu hürriyetleri”nin bir alt kümesi-dir. “Kamu hürriyetleri” de “insan hakları”nın

Diyagram 3.6

bir alt kümesidir. Diğer bir ifadeyle, insan hakları, kamu hürriyetlerini içerir; kamu hürriyetleri de temel hak ve hürriyetleri içerir. Buna göre şu üç önermeyi ileri sürebiliriz: (1) Her “temel hak ve hürriyet”, aynı zamanda bir kamu hürri-yeti ve aynı zamanda bir insan hakkıdır. (2) Her “kamu hürriyeti”, bir “temel hak ve hürriyet” değildir; ama aynı zamanda bir “insan hakkı”dır. (3) Her “in-san hakkı”, aynı zamanda “kamu hürriyeti” veya “temel hak ve hürriyet” değil-dir; insan haklarından sadece bazıları “kamu hürriyeti”dir; onlardan da ancak bazıları “temel hak veya hürriyet”tir.

TABLO 3.1: “İnsan Hakları”, “Kamu Hürriyetleri” ve “Temel Hak ve Hürriyetler” Kavramları Arasında Karşılaştırma

İNSAN HAKLARI

KAMU HÜRRİYETLERİ TEMEL HAK VE HÜRRİYETLER

Kaynakları Doğuştan Hukuk düzeninden Hukuk düzeninden

Tanınmaları Tanınmaya ihtiyacı yok.

Kanunla veya anayasayla Anayasayla

Güvenceleri Hukukî güvenceye ihtiyacı yok.

Kanunla tanınanlar, yürütme ve yargıya karşı güvence sağlar. Anayasayla tanınanlar yasama-ya karşı da güvence sağlar.

Yasama organına karşı da güvence sağlar. Anayasa yargısı.

Kapsamları En Geniş (Hepsini kapsar)

Geniş: Kanunla ve anayasayla tanınanları kapsar.

En Dar: Sadece anayasayla tanınanları kapsar.

Hangi Kavram Kullanılmalı?

Yukarıda da çeşitli defalar söylediğimiz gibi, insan haklarının hukuk düze-ni tarafından tanınmasının şart olmaması, bu kavramın hukuk çalışmalarında kullanılamayacağı anlamına gelmez. Biz de bu çalışmamızda yoğun olarak “in-san hakları” kavramını kullanıyoruz. Hatta kitabımızın başlığı da “insan hakları hukuku”dur.


ları yoktu20. Keza halkın bir kısmı, köle olmamakla birlikte pek çok haktan mahrum bulunan “metekler (métèques21, yabancılar)”den oluşuyordu. Örneğin Attik bölgesinin yarım milyona yaklaşan nüfusu içinde, vatandaş sayısı 30 bin dolaylarındaydı22.

Nüfusun içinde azınlığı oluşturan vatandaş statüsündeki kişiler dahi hak ve hürriyetlerden mahrumdular. Devlet, vatandaşların kılık kıyafetine kadar, bütün hak ve hürriyetlerine karışabiliyordu23. Vatandaşlar bütü-nüyle devlete bağımlıydı.

Eski Yunan sitelerindeki hürriyetin yokluğu konusun-da en güzel tespitler, hiç şüphesiz Foustel de Coulanges ta-rafından La Cité antique (1864) isimli ünlü eserinde ya-pılmıştır. Foustel de Coulanges şöyle yazıyor:

F. de Coulanges24

“Eskiler ne özel yaşam hürriyetini, ne eğitim hürriyetini, ne de din hürriyetini tanırlardı. İnsan kişiliği, vatan veya devlet diye isimlendirilen ilahî ve kutsal otorite karşısında çok az bir öneme sahipti. … İnsan hayatı, sitenin çıkarı söz konusu olduğunda güvence altında değildi. … Vatanın menfaati karşısında, hu-kuk, adalet, ahlâk, her şey geri çekilmeliydi. … Eski Yunan sitelerinde insanın hür olduğunu sanmak, bütün beşerî hatalar arasında en büyük hatadır. Eski Yu-nan’da hürriyet idesi dahi yoktur. … Siyasal haklara sahip olmak, oy kullanmak, hakimleri atamak, yönetici seçilmek, işte hürriyet diye isimlendirilen her şey, bunlardan ibaretti”25.

Yine eski Yunan sitelerinde devletin nasıl kişilerin en özel alanlarına dahi karışabildiği konusunda Foustel de Coulanges şöyle yazar26:

“Özel yaşam, devletin mutlak gücünden kaçmıyordu. Birçok Yunan sitesi, er-keklere bekar kalmayı yasaklıyordu. Isparta sadece evlenmeyenleri değil, geç evlenenleri de cezalandırıyordu. Atina’da devlet çalışma, Isparta’da tembellik zorunluluğu getirebilirdi. Devlet en küçük şeylere kadar zorbalığını icra edebi-lirdi. Locres’te kanun erkeklere saf şarap içmesini yasaklıyordu; Roma’da, Mi-let’te ve Marsilya’da ise kadınlara bunu yasaklıyordu. Kıyafetin her sitede ka-nunla düzenlenmesi olağandı. Isparta kanunları kadınların saç kesimini düzenli-yordu. Isparta kanunları ise kadınlara yolculukta üç elbiseden fazla almalarını yasaklıyordu. Rodos’ta kanun sakal tıraşı olmayı yasaklıyordu. Bizans’ta kanun, evinde ustura bulunduranları para cezasıyla cezalandırıyordu. Sparta’da ise, ter-sine, kanun, bıyığın kesilmesini zorunlu tutuyordu”27.

20. Kapani, Kamu Hürriyetleri, op. cit., s.20. 21. Hennette-Vauchez ve Roman, op. cit., s.49. 22. Kapani, Kamu Hürriyetleri, op. cit., s.20. 23. Ibid. 23. Kapani, Kamu Hü rriyetler i, op. cit ., s.20.

24. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/be/Numa_Fustel_de_Coulanges.jpg. 25. Numa-Denys Fustel de Coulanges, La Cité antique, Paris, Librairie Hachette, 1900, s.322

(http://classiques.uqac.ca/classiques/fustel_de_coulanges/cite_antique/fustel_la_cite_antique.pdf). 26. Kamu hürriyetleri kitaplarında eski Yunan’da hürriyetin yokluğu konusunda Foustel de

Coulanges’tan bu paragrafın zikredilmesi adettir. Örnek olarak bkz.: Fransa’dan Colliard, op. cit., s.31; bizden Kapani, Kamu Hürriyetleri, op. cit., s.21.

27. Fustel de Coulanges, La Cité antique, op. cit., s.319 (25 nolu dipnota bakınız).


2. Feodalitenin Ortaya Çıkması

Orta çağda yaşanan ikinci büyük değişiklik “feodalite (feudalism)”nin or-taya çıkmasıdır. Feodaliteyle birlikte merkezî devlet parçalanmış, devlet iktida-rı şu ya da bu şekilde toprak sahibi senyörlerin eline geçmiştir37. Bu sistemde, senyörlerin sahip oldukları topraklar ve topraklar üzerinde yaşayan çiftçiler (serfler) üzerinde birtakım hukukî ve idarî yetkilere sahip olduğu kabul edil-miştir38. Feodal sistemde, merkezî devlet parçalanırken, devletin mutlak ve sı-nırsız iktidarı fikri de kaybolmuştur39. Bu dönemde, senyörlerin (feodal beyle-rin), sayıları sınırlı da olsa bazı sübjektif kamu haklarının olduğu da kabul edilmiştir40.

B. DOKTRİN

Orta çağda insan hakları felsefesi alanında iki büyük düşünür vardır: Thomas Aquinas ile Marsilius Patavinus. Bu iki düşünürün devlet iktidarının sınırlanması ve hiç olmazsa yumuşatılması konusunda önemli düşünsel katkıla-rı olmuştur.

1. Thomas Aquinas41

En ünlü eseri Summa Theologica olan Aziz Thomas veya Aquinolu Thomas da denen Thomas Aquinas’a (1225-1274) göre, yeryüzündeki bütün insanlar, hükümdar da dâhil, Tanrının iradesi demek olan ilahî kanuna tâbidir42. Dolayısıyla hükümdarlar da, iktidarlarını ilahî kanuna, yani Tanrının iradesine uygun olarak kullanmak zorundadırlar. Tanrı ise keyfilikten hoşlanmaz, iyiliği ve adaleti emreder. İnsanların ilahî kanuna uymayan hükümdara itaat etme yü-kümlülükleri yoktur43. Böylece Aziz Thomas, insanlara “direnme hakkı”nı ta-nımıştır44.

SOLDA: Aziz Thomas

Aziz Thomas, Katolik kilisesi hocasıdır (doctor

of the Church). Döneminin en büyük düşünürü

olması ve Aristo’nun eserlerinden esinlenmesi

nedeniyle kendisi “Orta çağın Aristosu” olarak

anılır. İlahî tabiî hukuk okulunun kurucuların-

dandır. Savunduğu akıma “Tomizm

(Thomisme)” de denir (Foto:

http://www.saintwiki.com/index.php?title

=File:Aquinas1.jpg )

SAĞDA: Summa Theologica’nın

1596 Venedik Baskısı (Foto: https://en. wikipedia.org/wiki/Summa_Theologica.)

37. Kapani, Kamu Hürriyetleri, op. cit., s.23; Gemalmaz, Ulusalüstü İnsan Hakları …, op. cit., s.7. 38. Gemalmaz, Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukunun…, op. cit., s.7. 39. Kapani, Kamu Hürriyetleri, op. cit., s.23. 40. Ibid. 40. Kapani, Kamu Hü rriyetler i, op. cit ., s.23.

41. Kapani, Kamu Hürriyetleri, op. cit., s.23-25; Akbay, op. cit., s.164-174. 42. Kapani, Kamu Hürriyetleri, op. cit., s.23. 43. Ibid., s.24. 43. Ibid., s.24.

44. Kapani, Kamu Hürriyetleri, op. cit., s.24: Akbay, op. cit., s.171.

Bölüm 6

HÜRRİYET KARİNESİ:

“HÜRRİYET ASILDIR”*

Acaba insanın hür olması mı, yoksa hür olmaması mı asıldır?

Her şeyden önce bu koruya bir cevap vermek gerekir. Çünkü bu soruya ve-rilecek cevaba göre diğer soruların cevapları değişecektir. Bu soruya iki değişik cevap verilebilir:

1. Eğer “hürriyetin yokluğu asıldır” cevabı verilirse, bundan, insanın belli bir fiili yapabilmesi için bu konuda izin alması gerektiği sonucu çıkar. Eğer insan, belli bir fiili yapma konusunda izin almamış ise bu fiili yapma yet-kisine sahip değildir. İzin almadan bu fiili yapması hukuka aykırılık teşkil eder. Böyle bir cevabın geçerli olduğu bir sistemde, önceden izin verilmiş fiiller dı-şındaki bütün fiiller yasaktır. Bu mantık, otoriter bir hukuk sistemine vücut ve-

rir. Bu sistemde, kişiler, ayrıca izin verilmiş fiiller dışındaki fiilleri yapmakta özgür değillerdir. Bu fiiller için izin almaya ihtiyaçları vardır.

2. Eğer “hürriyetin varlığı asıldır” cevabı verilirse, bundan, insanın bel-li bir fiili yapabilmesi için izin almasına gerek olmadığı sonucu çıkar. Böyle bir sistemde, insanlar, yetkili makam tarafından ayrıca ve açıkça yasaklanmış fiil-ler dışındaki bütün fiilleri ayrıca izin almaya gerek olmaksızın yapabilir. Böyle bir sistemde, yetkili makamlar tarafından ayrıca yasaklanmamış bütün fiiller serbesttir. Bu mantık, liberal bir hukuk sistemine vücut verir. Bu sistemde, kişi-ler, ayrıca yasaklanmamış bütün fiilleri yapmakta özgürdürler. Bunun için ön-ceden izin almaya ihtiyaçları yoktur.

Peki, hürriyetin varlığı mı, yoksa yokluğu mu asıldır? Bu soruya cevap vermeden önce, niteliklerin varlığı veya yokluğu konusunda mantıkta geçerli olan bir temel ilkeyi görelim:

I. SIFAT-I ARIZADA ASLOLAN ADEMDİR (Mecelle, m.9) (Aslî Niteliğin Varlığı, Arızî Niteliğin Yokluğu Asıldır)

“Sıfat (nitelik, attribute)”, vasıf kelimesinden türemiş olup, hâl (durum), keyfiyet (nitelik), suret, özellik demektir1. Yani sıfat, bir kişinin veya bir şeyin * Bu bölüm, İnsan Hakları Hukuku isimli kitabımızın Altıncı Bölümünden alınmıştır. 1. Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara, Aydın Kitabevi, 1984, s.1137;

Mehmet Erdoğan, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Ensar Neşriyat, 2. Baskı, 2005, s.506; Elmalılı M. Hamdi Yazır, Elfabetik İslam Hukuku ve Fıkıh Istılahları Kamusu (Hazırlayan: Sıtkı Gülle), İstanbul, Eser Neşriyat, 1997, Cilt IV, s.431.


hâl veya vasfı, niteliğidir2. Sıfat, “sıfat-ı asliye” ve “sıfat-ı ârıza” olmak üzere iki çeşittir.

Sıfat-ı asliye, nitelenen şeyde bizzat bulunan, yani o şeyin kendisinde bu-lunan durum, nitelik veya özelliktir3. Sıfat-ı asliye için biz aşağıda “aslî nitelik” terimini kullanacağız. “Aslî”, “asl”ın sıfatı olup, “asla mensup” demektir4. “Asıl” ise, kök, temel, esas, kaide, kural demektir. “Sıfat-ı asliye” için Latince olarak “essentialia”, İngilizce olarak “original attribute” terimleri kullanılabi-lir. Sıfat-ı asliye, tabir caiz ise, bir şeyin “default (varsayılan) niteliği”dir. Yine sıfat-ı asliye, cihazların “fabrika ayarları”na benzetilebilir. Başka türlü ayar-lanmamış ise geçerli olan ayardır. Kısacası, sıfat-ı asliye, aksi kararlaştırılma-dıkça geçerli olan niteliktir; şeylerin ilk hâlidir.

Sıfat-ı ârıza, nitelenen şeyde bizzat, yani kendiliğinden bulunmayıp, ona sonradan eklenen niteliktir5. Sıfat-ı ârıza için biz aşağıda “arizî nitelik” terimini kullanacağız. “Ârıza”, “ârız”dan gelip “sonradan olan şey”, “bozulma” anlamı-na gelmektedir6. “Ârız” ise bir şeyin zatına ilişkin olmayıp, o şeye bazen son-radan yapışan, takılan şey demektir7. “Arızî” ise, “ârız”ın sıfatı olup, “sonradan ortaya çıkan”, “gelip geçici olan” 8, bir şeyin zati ve esasına ilişkin olmayan şey anlamına gelmektedir9. “Sıfat-ı arıza” için Latince “accidentalia”, İngilizce olarak ise “intervening attribute” terimleri kullanılabilir.

Bir Örnek: Bir otomobilin çalışıyor olması “sıfat-ı asliye”, yani aslî nitelik, yani essentialia; arızalı olması ise “sıfat-ı ârıza”, yani arizî nitelik, yani accidentalia’dır. Çünkü otomobilin çalışıyor olması, gidebilmesi, otomobil denen şeyin zatında, yani doğrudan kendisinde bulunan bir özellik, yani bir original attribute’tür. Zira bir şey bu özelliğe sahip değil ise ona “otomobil” denilemez. Bir otomobilin bozulması, gi-dememesi durumu, kendiliğinden olan bir şey değil, sonradan ortaya çıkan bir du-rum olduğuna göre, bu otomobilin bozulması, yani arızalanması “arizî” bir durum-dur; diğer bir ifadeyle “sıfat-ı ârıza”dır; yani “accidentalia”dır.

Diğer Bir Örnek: İnsanın sağlıklı olması, sıfat-ı asliye; hasta olması ise sıfat-ı ârızadır. Yani insanın sağlıklı olması “asıl (essentialia)”, hasta olması ise bir “arızî durum (ac-

cidentalia)”dur. Zira sağlık, insan denen varlığın zatında var olan bir özelliktir; sağ-lık olmasaydı bizatihi insanın kendisi olmazdı. O halde sağlıklı olma özelliği insanın kendisinde baştan itibaren var olan bir özellik, yani bir “aslî nitelik”; hasta olması ise insanın sonradan içine düştüğü bir “arızî durum”dur. Aynı şekilde akıl bakımın-dan kişinin aklının başında bulunması sıfat-ı asliye, deli olması ise sıfat-ı ârızadır.

İşte bu yukarıda açıklanmaya çalışılan konudaki temel ilke, Mecellenin 9’uncu maddesinde “sıfat-ı arızada aslolan ademdir” denilerek ifade edilmiş-tir. Bu ilkeye göre bir şeyin sıfat-ı arızası, yani o şeyin arizî niteliği konusunda aslolan yokluktur, yani o şeyin olmamasıdır. Dolayısıyla bir şeyin arizî niteliği- 2. Abdullah Yeğin, Yeni Lügat, İstanbul, Hizmet Yayınları, Tarih Yok (200?), s.627. 3. Ali Haydar, op. cit., c.I, s.35. 4. Devellioğlu, op. cit., s.56. 4. Devellioğlu, op. cit. , s.56.

5. Ali Haydar, op. cit., c.I, s.35. 5. Yeğin, op. cit., s.32. 7. Ibid. 6. Yeğin, op. cit. , s.32. 7. Ibid.

8. Devellioğlu, op. cit., s.48. 9. Yeğin, op. cit., s.32. 9. Yeğin, op. cit. , s.32.

BÖLÜM 6: HÜRRİYET KARİNESİ 107

nin mevcut olup olmadığı konusunda tereddüt olursa, o niteliğin mevcut olma-dığı varsayılır. Tersine, bir şeyin sıfat-ı asliyesi, yani aslî niteliği konusunda aslolan, o niteliğin var olmasıdır. Yani bir şeyin aslî niteliğinin mevcut olup olmadığı konusunda tereddüt olursa, o niteliğin mevcut olduğu varsayılır. Açıkçası, bir şeyin aslî niteliğinin varlığı, arızî niteliğinin ise yokluğu asıldır.

II. “SIFAT-I ARIZADA ASLOLAN ADEMDİR” İLKESİNİN HÜRRİYETLER ALANINA UYGULANMASI

Şimdi yukarıdaki soruyu tekrar soralım: Acaba insanın hür olması mı asıl-dır; yoksa hür olmaması mı? Bu soruya cevap verebilmek için, aslî niteliğin ne olduğunu tespit etmek gerekir.

Akdeniz havzasında en az iki bin yıldır içinde yaşadığımız hukuk kültü-ründe insanın hür olarak doğduğu kabul edilmiştir. Bu bir varsayımdır. Bunun gerçekten öyle olup olmadığını tartışmanın pek de bir anlamı yoktur. Bu varsa-yıma göre insanın hür olması onun aslî niteliği, hürriyetin olmaması veya hür-

riyetinin sınırlandırılmış olması onun arızî bir niteliğidir. “Sıfat-ı arızada aslolan ademdir”, yani “aslî niteliğin varlığı, arızî niteliğin yokluğu asıldır” il-kesi uyarınca, hürriyetin varlığı, yasağın ise yokluğu asıldır. Diğer bir ifadeyle, hürriyet asıl; hürriyetin yokluğu ise arızadır.

Örneğin hürlük asıl, kölelik arızî niteliktir. Köleliğin cari olduğu dönem-lerde Akdeniz havzası hukuk sitemlerinde, ister Roma hukukunda, ister İslam hukukunda, karşıdan gelen bir insanın, hür mü, köle mi olduğu bilinmiyor ise, o insanın hür olduğu kabul edilmiştir. Çünkü hürlük asıl, kölelik arızî bir nite-liktir. Asıl niteliğin varlığı, arızî niteliğin ise yokluğu esastır. Gerçek durumu bilinmiyorsa, söz konusu insanın hür olduğu, köle olmadığı varsayılır. Eğer bir kişi, bu insanın köle olduğunu iddia ediyorsa, onun köle olduğunu iddia eden kişinin ispatlaması gerekir. Köle olduğu iddia edilen kişinin kendisinin köle olmadığını, hür olduğunu ispatlamasına gerek yoktur. Çünkü hürlük, insan ol-manın sıfat-ı asliyesidir, aslî niteliğidir. Bir yaratık “insan” ise, onun “hür” ol-ması asıldır; hür olduğu varsayılır. Söz konusu yaratığın hür olduğunu ispatla-masına gerek yoktur; söz konusu yaratığın “insan” olduğunun gösterilmesi ye-terlidir. Çünkü hürlük insanlığın aslî bir niteliğidir.

Bir insanın belirli bir fiili yapıp yapmama konusunda hürriyetinin olup ol-maması sorunu da aynı şekilde çözümlenir. Bazı istisnaî durumlarda bazı insan davranışları yasaklanmış olabilir. Ancak bir davranışın yasaklanmış olup olma-dığı bilinmiyorsa veya bu konuda tereddüt varsa, bu davranışın yasak mı, yoksa serbest mi olduğunu kabul etmemiz gerekir? Örneğin parkta bankta veya çimle-rin üzerinde oturan bir kişinin gitar çalma hürriyeti var mıdır? Yoksa bu kişinin gitar çalması yasak mıdır? Bu kişinin parkta gitar çalması için polisten veya be-lediyeden izin mi alması gerekir?


Parkta gitar çalmanın yasaklanıp yasaklanmadığı bilinmiyor ise, parkta gi-tar çalmanın serbest olduğu varsayılır. Çünkü gitar çalmak bir insan fiilidir ve insan fiilleri konusunda hür-riyetin var olması asıldır. Parkta gitar çalmak yetkili makamlar tarafından usûlüne uygun olarak önceden ya-saklanmamış ise, bir kişinin parkta gitar çalması için bir makamdan izin almasına ge-rek yoktur; hürriyet asıldır ve isterse gitar çalabilir.

Fotoğraf: Parka Gitar çalan Gençler10

ÇITIR ÇITIR FELSEFE: Brigitte Labbé ve Michel Puech, Adalet ve Haksızlık (Çev. Azade

Aslan), İstanbul, Günışığı Kitaplığı, 26. Baskı, 2015, s.32:

Alis cezasını anlamıyor. Onun ne hissettiğini hayal edebili-yoruz. Hiçbir yasa olmadığın-da, bir cezayı haksız bulmak normal. Anne babamız per-şembe akşamı televizyon izle-diğimiz için bizi cezalandırıyor, ama per-şembe akşamı televizyon izlemenin yasak olduğunu önceden söylememişlerse o zaman bu ceza tamamen haksızdır.

III. ÇAVUŞ PRİŞİBEYEV’İN HÜRRİYET ANLAYIŞI11

Anton Çehov’un Çavuş Prişibeyev isimli öy-küsünde şöyle bir olay anlatılır: Emekli Çavuş Prişibeyev, köyünün kırlarında eşiyle birlikte ge-zinti yaparken, kıyıda bir cesedin başına toplanmış kalabalığı görür. Halka dağılmasını emreder. Halk dağılmayınca onlara küfürler eder ve polisten on-ları dağıtmasını ister. Ancak polis dağıtmayınca, halka da polise de küfür eder. Halka ve polise küf-rettiği için, şikayet üzerine mahkeme huzuruna çı-karılır. Mahkemede şu konuşmalar geçer:

Porselenden Çavuş Prişibeyev Figürini12

10. Foto: Yuralaits Albert, https://www.shutterstock.com/tr/image-photo/group-students-guitar-

resting-park-on’den satın alınmıştır. 11. Hürriyet anlayışıyla bağlantı kurarak bu güzel öyküyü bize bildiren Prof. Dr. Rona Aybay’a teşek-

kür ederim. 12. Figurine, Corporal Prishibeyev, porcelain, USSR, LFZ - Lomonosov porcelain factory, molder -

B.Y. Vorobyev, https://www.vitber.lv/en/lot/16370.


Çavuş Prişibeyev:

– Ayın üçünde ailem Anfisa ile ağır ağır, namusumuzla yürüyorduk. Derken ne görelim, kıyıda bir ceset. Kalabalık başına toplanmış. “Ne hakla burada toplandınız? diye sordum. Niçin? Neden? Kanun halkın bir araya toplanma-sına müsaade etmiş midir? Dağılın!” diye bağırdım. Halkı evlerine yollamaya, dağıtmaya başladım. Polise cebir kullanarak halkı dağıtmasını emrettim. (…)

Şahit olarak dinlenen muhtar:

– Doğrudur, bay yargıç, dedi. Bütün köy halkı şikayetçi. Onunla yaşamak imkânsız. Kutsal tasvirlerle bir tören yaparız, bir düğün yahut herhangi bir iş olur; her yerde bağırır çağırır. Gürültü çıkarır, ortaya nizamlar atar, (…) Demin de köy evlerini dolaşıyor, boyuna emirler veriyordu: Şarkı söylemeyin, ateş yak-mayın, diyordu. Şarkı söylenmesine izin veren kanun yokmuş. (…)

Çavuş, homurdanarak:

– Başüstüne, der. Siz sayın bayım, buyurdunuz ki, halkı dağıtmak vazifem değilmiş. Pekala. Ya düzensizlik olursa. Halkın münasebetsizlik etmesine müsa-ade mi edilmeli? Halka hürriyet verileceği nerede yazılı?

Anton Çehov, Hikayeleler III (Çev.: Oğuz Peltek ve Erol Güney), İstanbul, MEB Yayınevi, 1993, s.15-1613.

Yukarıda siyah harflerle yazılmış cümlelerde görüldüğü gibi, Çavuş Prişibeyev’e göre, halkın bir yerde toplanabilmesi için bu konuda bir hakkının olması, kanunun buna izin vermesi gerekir. Böyle izin veren bir kanun yoksa, halk belirli bir yerde toplanamaz. Aynı şekilde halkın şarkı söyleyebilmesi için 13. Çavuş Prişibeyev’in öyküsünün yukarıdaki kısımlarının İngilizce çevirisi:

Translated by Brian Pearce and Stella Jackson

(http://www.unz.org/Pub/AngloSovietJ-1956q2-00015).


kanunun buna izin vermesi gerekir. Kanun buna izin vermemiş ise, halk şarkı söyleyemez. Açıkçası, Çavuş Pirişibeyev’e göre halkın hürriyet sahibi olabil-mesi için bu hürriyetlerin kanunda yazması gerekir.

Belirtelim ki, Rus ve keza Türk otoriter kültürlerinde yer yer “Çavuş Pirişibeyev’in hürriyet anlayışı”na sahip pek çok kişi de olsa, iki bin küsur yıl-lık Akdeniz havzası hukuk kültüründe bu anlayış geçerli değildir.

IV. HÜRRİYET KARİNESİ vs. YASAK KARİNESİ

Hürriyet Karinesi.- Yukarıda açıklandığı gibi, insanın hür olduğu varsayılır. Buna “hürriyet karinesi (presumption of liberty, presumption

of freedom, présomption de liberté)” denir. Asıl olan bir insanın hür olması, arızî olan ise insanın hür olmaması veya hürriyetinin sınırlı olmasıdır. Diğer bir ifadeyle belirli bir hareketin yapılmasının serbest olması asıl, ya-sak olması ise arızi bir durumdur. Ha-reketin serbest mi, yasak mı olduğu bilinmiyor ise, serbest olduğu varsayı-lır. İnsanın hürriyeti, insanın insan olmasından çıkan zorunlu bir sonuç-tur. Ortada bir insan var ise hürriyet de vardır.

YAN BİLGİ 6.1: Karine nedir? “Karine

(presumption)” bilinen bir vakıadan varlığı konu-

sunda tereddüt olan bir diğer vakıanın çıkarıl-

masıdır. Örneğin “evlilik devam ederken doğan

çocuğun babası kocadır” (TMK, m.285). Burada

“çocuğun evlilik devam ederken doğmuş olma-

sı”, bilinen bir vakıa, “çocuğun babasının ger-

çekten kim olduğu” ise bilinmeyen bir vakıadır.

Bu bilinmeyen vakıa konusunda bilinen vakıaya

bakarak bir sonuç çıkarılmasına, bir şeyin kabul

edilmesine, öyle varsayılmasına karine denir.

Bir çocuk evlilik devam ederken doğmuş ise, bu

çocuğun babasının, çocuğun anasının kocası

olduğu varsayılır. Bunun ispata ihtiyacı da yok-

tur. Çünkü böyle bir karine vardır. Çocuğun ba-

basının koca olduğunun ispat edilmesine de

ihtiyaç yoktur; bunun böyle olduğu varsayılır.

Bunun aksini iddia eden biri çıkarsa, çocuğun

babasının koca değil, bir başka erkek olduğunu

ispat etmesi gerekir.

Hürriyet karinesinden çıkan temel sonuç şudur: Bir insan fiili ayrıca ve açıkça yetkili makam tarafından yasaklanmamış ise serbesttir. Dolayısıyla ya-saklanmamış her fiil serbesttir.

Yasak Karinesi.- Hâliyle, hürriyet karinesi, yani hürriyetin asıl, yasağın arızi olması liberal hukuk sistemlerinde geçerli olan bir varsayımdır. Otoriter

hukuk sistemlerinde ise bu varsayımın tersi geçerlidir. Yani bu sistemlerde ya-sağın olması asıl, hürriyetin olması ise arızîdir. Zira otoriter bir hukuk sitemin-de ise, insanın değil, devletin yetkili olduğu varsayılır. Buna “yetki karinesi (présomption du pouvoir)” denir. Aynı nedenle otoriter hukuk sistemlerinde “yasak karinesi” vardır. Bu şu anlama gelir: Ayrıca ve açıkça izin verilmemiş her şey yasaktır. Dolayısıyla böyle bir sistemde insanların hürriyet sahibi ola-bilmesi için, onlara bu hürriyetlerin ayrıca ve açıkça verilmesi gerekir. İnsanla-ra belirli bir konuda hürriyet verilmemiş ise, insanların o konuda hürriyetleri yoktur.


Liberal ve otoriter hu-kuk sistemlerindeki hürri-yet ve yasak alanları yan-daki gibi bir şekille göste-rilebilir:

Yasak karinesini bir yana bırakalım ve şimdi hürriyet karinesinden çıkan sonuçları görelim:

V. HÜRRİYET KARİNESİNDEN ÇIKAN SONUÇLAR

Hürriyet karinesinden şu sonuçlar çıkar:

1. Yasaklanmamış Her Fiil Serbesttir.- Liberal bir hukuk sisteminde, hürriyet asıldır. Her insan, istediği her fiili, bu fiil yetkili makamlar tarafından ayrıca ve açıkça yasaklanmamış ise yapabilir. Yasaklanmamış her fiil serbesttir.

2. İnsanın Hürriyet Sahibi Olabilmesi İçin Devletin Ona Hürriyet Ver-mesine Gerek Yoktur.- İnsan doğuştan hürriyet sahibidir. Tarihsel olarak insa-nın devletten daha eski olduğu aşikârdır. Devlet insanları değil, insanlar devleti yaratmışlardır. Dolayısıyla asıl olan insan, arızî olan, yani sonradan ortaya çı-kan ise devlettir. Nitekim insanları yok ederseniz, devlet de yok olur. Ama dev-leti yok ederseniz, insanlar yok olmaz. Demek ki, devlet değil, insan aslî un-surdur. Başlangıçta devlet değil, insan vardı. O halde insanların varlığı ve dola-yısıyla hürriyete sahip olması asıl; devletin var olması ve keza insanların hürri-yetlerine müdahale etme yetkisine sahip olması ise istisnadır. Yani insanların hürriyet sahibi olmaları için onlara hürriyetlerin devlet tarafından verilmesine veya tanınmasına gerek yoktur. İnsanlar kendiliğinden, doğuştan, insan olmala-rından dolayı hürriyetlere sahiptir.

3. İnsanların Sahip Oldukları Hürriyetler, Onlara Anayasa ve Kanun-la Verilenlerden İbaret Değildir. İnsanların hürriyet sahibi olması için, devlet tarafından anayasa veya kanunla onlara hürriyet verilmesi şart değildir. Ama yine de devletler, anayasayla veya kanunla insanlara çeşitli hürriyetler vermek-te, insanların sahip oldukları hürriyetleri anayasa ve kanunla tanımakta ve gü-vence altına almaktadırlar. Eğer bir ülkede anayasa veya kanunla insanlara ve-rilmiş çeşitli hürriyetler var ise, bu insanların sahip oldukları hürriyetler, onlara anayasa ve kanunla verilenlerden ibaret değildir. Çünkü insanlar, insan olma vasfından dolayı genel olarak hürriyete sahiptir. Anayasa ve kanunda sayılan hürriyetler, insanların sahip olabileceği hürriyetlerden sadece bir kısmını oluş-turur. Her insan fiili bir hürriyet konusu olabilir. Açıkçası yüzlerce, binlerce hürriyet vardır. Çünkü sonsuz sayıda insan hareketi vardır. Dolayısıyla pozitif hukuk metinlerinin bu hürriyetlerin bir listesini yapması mümkün değildir. Bu şu anlama gelir ki, anayasa ve kanunlarda hak ve hürriyetlerin sayılması bir “numerus clausus (tahdidî) sayma” oluşturmaz. Anayasa ve kanunlardaki hak


ve hürriyet listeleri, “tüketici liste (liste exhaustive)” değil, “örneklendirici lis-te” niteliğindedir.

4. Kendiliğinden Hürriyet Olur; Ama Kendiliğinden Yasak Olmaz.- Hürriyet aslî nitelik, hürriyetin olmaması veya sınırlandırılması, yani yasak arı-zî nitelik olduğuna göre, hürriyet kendiliğinden olan bir şeydir; hürriyetin sınır-lanması ise sonradan yapılan bir şeydir. Yani kendiliğinden hürriyet olur; ama kendiliğinden yasak olmaz. Bir hürriyetin sınırlı olabilmesi için o hürriyetin yetkili makam tarafından usûlüne uygun olarak sınırlandırılması gerekir. Diğer bir ifadeyle bir davranışın yasak olması için, o davranışın yasaklanması gerekir. Yani yasak, kendiliğinden olan bir şey değil, sonradan konan bir şeydir. Sonra-dan ve ayrıca bir insan davranışı yasaklanmamış ise o davranış yasak değildir.

5. Hürriyetin Değil, Yasağın Varlığı İspata Muhtaçtır.- Hürriyet aslî ni-telik, yasak ise arızî nitelik olduğuna göre, yasağın olduğunu iddia eden kişi bu iddiasını ispatlamalıdır. Çünkü aslî nitelik kendiliğinden var olan bir şeydir, varlığının ispata ihtiyacı yoktur. Var olduğu varsayılır. Tersine arızî nitelik son-radan ortaya çıkan bir şeydir; dolayısıyla sonradan ortaya çıkıp çıkmadığının ispata ihtiyacı vardır. O hâlde belirli bir insan davranışının yasak olduğunu id-dia eden kişi, bu yasağın kimin tarafından, ne zaman ve nasıl konulduğunu is-pat etmekle yükümlüdür.

Hürriyetin değil, yasağın ispata muhtaç olduğu önermesi, fıkıh usûlünde cari olan “beyyine hilaf-ı aslı ispat içindir (delil, aslın aksini ispat içindir)”14 ilkesiyle de açıklanabilir. “Beyyine15 hilaf16-ı aslı ispat içindir” ilkesi, ispat yü-künün, asıl olan durumun aksini iddia edene ait olduğunu ifade eder. Diğer bir ifadeyle, “aslın hilafını iddia eden kimseden delil istenir”17. Mecelle, aynı ilke-yi, 77’nci maddesinde “beyyine hilaf-ı zahiri18 ispat içindir” diyerek dile getir-mektedir. Hürriyet aslî bir nitelik olduğu için mevcut olduğu varsayılır. Yasak ise arızî bir nitelik olduğu için mevcut olmadığı varsayılır; yani bu yönde kari-ne vardır. Aksini iddia eden kişi, yani yasağın mevcut olduğunu iddia eden kişi bunu ispatlamalıdır. Hürriyetin mevcut olduğunu iddia eden kişinin ise bunu ispata ihtiyacı yoktur.

6. Yasak, Yasak Koymaya Yetkili Makam Tarafından Usûlüne Uygun Olarak Ayrıca ve Açıkça Konulmuş Olmalıdır: Yorum Yoluyla Yasak Üre-tilemez.- Kendiliğinden yasak olamayacağına göre yasak, yasak koymaya yet-kili makam tarafından usûlüne uygun olarak ayrıca konulmuş olmalıdır. Türki-ye’de hürriyetleri sınırlamaya, yani yasak koymaya yetkili makam, Anayasanın 13’üncü maddesine göre TBMM’dir. TBMM bu yasağı, ancak usûlüne uygun

14. Ali Haydar, op. cit., c.I, s.104. 15. “Beyyine”, delil, kanıt demektir (Devellioğlu, op. cit., s.121. 16. “Hilaf”, bir şeyin karşıtı, zıddı, aksi demektir (Devellioğlu, op. cit., s.441). 17. Ali Haydar, op. cit., c.I, s.33. 18. “Zahir”, açık, görünen, belli, meydanda olan demektir (Devellioğlu, op. cit., s.1400).


koyacağı “kanun” adındaki işlemle yapabilir. Zira, Anayasamızın 13’üncü maddesi, “temel hak ve hürriyetler, … ancak kanunla sınırlanabilir” demekte-dir. Yetkili makam tarafından konulmuş bir yasak yok ise, yasak yoktur; hürri-yet sınırlandırılmamıştır. Bundan şu sonuç çıkar ki, yorum yoluyla yasak üreti-

lemez. Yasak yetkili makam tarafından ayrıca konulmuş olmalıdır. Bir hürriye-tin sınırlandırılmasına ihtiyaç olabilir. Böyle bir ihtiyaç var ise bunu takdir edip sınırlandıracak makam, yorumcular, hâkimler veya idareciler değil, ülkenin hukuk siteminin bu konuda yetki verdiği organdır (örneğin Türkiye’de Türkiye Büyük Millet Meclisidir). Bu organ söz konusu hürriyeti sınırlandırmamış ise, bu hürriyetin sınırlandırılmasına ne ka-dar ihtiyaç olursa olsun, bu hürriyet sı-nırsızdır. Çünkü ihtiyaçtan yasak çık-maz; yasak konulmuş bir şeydir; sadece yetkili makam tarafından konulmuş ise yasak vardır. Üstelik bu yasak ayrıca ve açıkça konulmuş olmalıdır. Zımni ya-sak olmaz. Kanunun yasaklamadığı bir şey yasak değildir.

KUTU 6.1: Kanunsuz Suç ve Ceza Ol-

maz İlkesinin Temeli.- Kanunun yasaklama-

dığı bir şeyin yasak olmadığı hususu, ceza hukukundaki “nulla crimen et poena sine lege (kanunsuz suç ve ceza olmaz)” ilkesiyle ifade edilir. Bu ilkeye göre bir fiilin suç teşkil ede-

bilmesi için onun kanunla yasaklanması ve ona bir ceza verilebilmesi için de söz konusu cezanın kanunla öngörülmesi gerekir. Suç tanımı ve ceza belirlenmesi kişinin özgürlüğü-

ne müdahale teşkil ettiğine göre, bu bir istis-nadır; dolayısıyla bunun ayrıca ve açıkça ön-görülmesi ve dar yoruma tâbi tutulması gere-kir. Zaten bu nedenle ceza hukukunda kıyas

yasağı ilkesi geçerlidir.

7. Hürriyet Geniş, Yasak Dar Yorumlanır.- Hürriyetin asıl, yasağın arizî olması; hürriyetin kaide, yasağın istisna olduğu anlamına gelir. Hukukun genel teorisinde kaideler geniş, istisnalar dar yorumlanır. Yani hürriyet geniş, yasak dar yorumlanır. Dolayısıyla bir hürriye-tin sınırlı olup olmadığı konusunda, di-ğer bir ifadeyle bir yasağın olup olma-dığı konusunda tereddüt* var ise, dar yorum yapılır ve yasağın olmadığı so-nucuna ulaşılır. Bundan şu sonuç çıkar ki, yasağın sadece yasak koymaya yetki-

li makam tarafından konulması yetmez, aynı zamanda ayrıca ve açıkça konul-ması gerekir. Zımnî yasak olmaz.

YAN BİLGİ 6.2: Tereddüt nedir? Bir şeyin olup olmadığı veya olmuş bir şeyin kap-samı konusunda farklı görüşler var ise, örne-ğin üç hukukçudan ikisi yasak var, biri yok diyorsa ortada “tereddüt” vardır. Keza yasağın varlığı konusunda tereddüt olmamakla birlikte yasağın kapsamı konusunda da tereddüt ola-bilir. Örneğin A, B ve C noktalarıyla ilgili bir yasakta, iki hukukçu C noktasının kapsama girdiğini, ama bir hukukçu C noktasının kap-sama girmediğini iddia ediyorsa ortada yine tereddüt vardır.

Aynı şekilde, bir yasağın olduğu tartışmasız olmakla birlikte, yasağın kap-

samı konusunda tereddüt var ise, yine kapsam dar yorumlanarak, tereddütlü

noktanın yasak kapsamı dışında kaldığı sonucuna ulaşılır. Zira istisna dar yo-ruma tabi tutulur. Dar yorum ilkesi, hem istisnanın varlığı, hem de kapsamı için geçerlidir. Bundan şu sonuç çıkar ki, yasak sadece ayrıca ve açıkça konulma-malı, yasağın kapsamı da ayrıca ve açıkça belirlenmelidir.

8. “In Favorem Libertatis” İlkesi.- Yukarıda 5, 6 ve 7 nolu sonuçların gösterdiği gibi, hürriyetlerin varlığı ve kapsamıyla ilgili tereddütlü konularda


hürriyet lehine yorum yapılır. Yasak daraltılır; hürriyet genişletilir. Buna “in

favorem libertatis” ilkesi denir. Keza aynı anlamda “presumption of liberty (hürriyet karinesi)” tabiri de kullanılır. Amerikan anayasa hukuku literatüründe bu ilke “powers are narrow, rights broad (yetkiler dar, haklar geniş)” özdeyi-şiyle ifade edilir. Bu ilkeye “principle of most rights (daha fazla hak ilkesi)” ve “principle of least authority (daha az yetki)” ilkesi denir19. Bu şu anlama gelir ki, hürriyetler yorumlanırken olabildiğince geniş yorum, yasaklar yorumlanır-ken olabildiğince dar yorum yapılır. Dolayısıyla yukarıda da belirtildiği bir ya-sağın olup olmadığı konusunda tereddüt hasıl olursa, yasağın olmadığı kabul edilir. Ama bir kişinin bir hürriyete sahip olup olmadığı konusunda tereddüt ha-sıl olursa, bu kişinin o hürriyete sahip olduğu kabul edilir. Bu husus Latince ola-rak “quotiens dubia interpretatio libertatis est, secundum libertatem respon-

dendum erit (hürriyete ilişkin yorumda tereddüt varsa, hürriyet lehine karar ve-rilir)” denilerek açıklanmıştır20.

KUTU 6.2: EŞYADA ASLOLON İBAHEDİR

İslam hukukunda “eşyada aslolon ibahedir” ilkesi geçerlidir. İbahe, mübah olma, helal olma, ser-

best olma anlamına gelir. “Eşyada aslolan ibahedir” demek, “bir şeyin serbest olması asıldır” demektir.

Bu ilkeye göre, bir davranışın helal veya haram olup olmadığında tereddüt edilirse o davranışın helal

olduğu kabul edilir. Yasak olduğunu veya haram olduğunu iddia eden ona delil getirmek mecburiyetin-

dedir. Nas veya tanzimi tasarrufla yasaklanmamış her davranış serbesttir. Bir davranışın yasaklanma-

sı, haram kılınması ancak açık bir hüküm ile mümkündür21. Örneğin acaba ramazan veya kurban bay-

ramı günlerinde çalışmak haram mıdır? Belki bayram günlerinde çalışılmasa daha iyi olacağını, bay-

ramın amacının çalışmanın yasaklanmasını gerektirdiğini düşünebiliriz. Ne var ki bu konuda bir nas

yoktur. Dolayısıyla bayram günleri çalışmak haram değildir. Yorumla, içtihatla haram üretilmez. Sigara

içmek haram mıdır? Sigaranın insan sağlığına zarar verdiği tartışmasızdır. Haram olmasında yarar

vardır. Ne var ki, sigara konusunda bir nas yoktur. Dolayısıyla sigara içmek haram değildir. Çünkü ya-

sak, haram, ancak açık bir hükümle konulur ve eşyada ibahe asıldır; yani açıkça yasaklanmamış, ha-

ram kılınmamış her şeyin kullanılması, içilmesi, yenmesi, mübahtır; serbesttir.

“Eşyada aslolon ibahedir” kuralının temelinde En’am Suresinin 119’uncu ayetindeki “size haram

olanlar ayrı ayrı açıklanmıştı22 ( م عليكم ا حر ل لكم م ”(ve kad fassale lekum mâ harrame aleykum) (وقد فص

hükmü bulunur. Yani ayete göre, haram olanlar, Kur’anda ayrıca ve açıkça belirtilmiştir. Dolayısıyla

Kur’anda ayrıca ve açıkça haram olduğu belirtilmeyen şeyler, haram değildir.

VI. HÜRRİYET KARİNESİNİN POZİTİF HUKUK METİNLERİ TARAFINDAN TANINMASI

Hürriyet karinesi sadece teorik bir ilke değil, aynı zamanda pozitif hukuk metinleri tarafından tanınmış, esas alınmış bir ilkedir.

19. Özdeyiş için bkz. Nick Szabo, “Interpreting Power: The Principle of Least Authority”,

http://szabo.best.vwh.net/interpretingpower.html (15 Ocak 2010). 20. Digesta 50, 17, 20 (http://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest50.shtml). 21. Servet Armağan, İslam Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler, Ankara, Diyanet Vakfı, 6. Baskı,

2006, s.82 22. Ayetin Türkçe meali için bakınız: Elmalılı Hamdi Yazır: “…haram kıldığı neler ise ayrı ayrı bil-

dirmiş…”; Diyanet İşleri: “…size neleri haram kıldığını tek tek açıklamış…”.


Hürriyet karinesi, ilk insan hakları bildirgelerinden birisi olan 1789 İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesiyle tanınmıştır. Bu Bildirgenin 5’inci maddesinde yer alan “kanunun yasaklamadığı bir şey engellenemez ve kimse kanunun em-retmediği bir şeyi yapmaya zorlanamaz (tout ce qui n'est pas défendu par la loi

ne peut être empeché, et nul ne peut être contraint à faire ce qu'elle n'ordonne

pas)” kuralı, hürriyet karinesini mükemmel bir şekilde ifade etmektedir.

Bu maddede dile getirilen “kanunun yasaklamadığı her şey serbesttir” il-kesi ceza hukukundaki kanunilik ilkesini (nulla crimen et poena sine lege - ka-nunsuz suç ve ceza olmaz) doğurmuştur. Kanunilik ilkesi, bütün medenî ülkele-rin anayasa ve/veya ceza kanunları tarafından kabul edilmiş bir ilkedir. Örneğin 1982 Türk Anayasası, “bir kimse işlendiği zaman kanunun suç saymadığı bir fiilden dolayı cezalandırılamaz” (m.38/1), Türk Ceza Kanunu da “kanunun açıkça suç saymadığı bir fiil için kimseye ceza verilemez” demektedir (m.2/1).

Ceza hukuku alanında çok eskilerden beri uygulanan “masumluk karinesi (présomption d'innocence)” de aslında genel hürriyet karinesinin bir uzantısın-dan, bu karinenin ceza hukuku alanındaki görünümünden başka bir şey değil-dir. 1982 Türk Anayasası, “suçluluğu hükmen sabit oluncaya kadar kimse suçlu sayılamaz” demektedir (m.38/4).

Masumluk karinesi 1789 Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Beyannamesinin 9’uncu maddesi tarafından “her insan suçlu olduğuna karar verilinceye kadar masum sayıl[ır] (tout homme étant présumé innocent jusqu'à ce qu'il ait été dé-

claré coupable) ” denilerek hükme bağlanmıştır.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi de, 5’inci maddesinin ilk paragrafında da, “her ferdin hürriyete ve güvenliğe hakkı vardır. Aşağıda mezkûr hâller ve kanuni usûller dışında hiç kimse hürriyetinden mahrum edilemez”23 diyerek “hürriyet karinesi”ni ve hürriyetin ancak maddenin diğer fıkralarında sayılan istisnaî hallerde ve kanunla sınırlanabileceğini öngörmüştür.

VII. HÜRRİYET KARİNESİNİN PARALELİ OLARAK DEVLETİN YETKİSİZ OLMASI KARİNESİ

Hürriyet karinesinin doğal paraleli devletin yetkisizliği karinesidir. Devle-tin yetkisiz olması asıl; yetkili olması ise arızî ve istisnaî bir durumdur. Yukarı-da da açıkladığımız gibi, devlet kendiliğinden mevcut olan bir şey değildir. Devlet insandan eski değildir. Devlet sonradan ortaya çıkmış, insan karşısında arızî bir şeydir. Devlet organları sonradan anayasayla veya kanunla kurulmuş ve bunlara yetkileri daha sonra anayasayla veya kanunla verilmiştir. Yani belirli bir devlet organının belirli bir yetkiye sahip olması sıfat-ı arıza, yani sonradan ortaya çıkmış, arızî bir özelliktir. Sıfat-ı arızada aslolan yokluk olduğuna göre,

23. “Toute personne a droit à la liberté et à la sûreté. Nul ne peut être privé de sa liberté, sauf dans les

cas suivants et selon les voies légales”.


devlet organlarının yetkisiz olması asıldır. Bu şu anlama gelir ki, devlet organ-larının kendilerinden menkul, kendilerinden kaynaklanan yetkileri yoktur. Bun-ların yetkili olabilmeleri için bu yetkilerin kendilerine anayasayla veya kanunla verilmiş olmaları gerekir. Yani devlet organlarının yetkileri “verilmiş yetkiler (compétences attribuées, attributed powers)” niteliğinde yetkilerdir. Bu şu an-lama gelir ki, bir devlet organına, anayasayla veya kanunla ayrıca ve açıkça yetki verilmemişse o devlet organı o konuda yetkisizdir.

Devletin bir organının belirli bir yetkiye sahip olup olmadığı konusunda te-reddüt doğar ise, asıl olan devletin yetkisizliği olduğuna göre, o organın o yet-kiye sahip olmadığını varsaymak gerekir. Eğer söz konusu organ böyle bir yet-kiye sahip olduğunu iddia ediyorsa, bunu ispatlama yükü kendisine düşer. Söz konusu organın böyle bir yetkiye sahip olmadığını iddia eden kişi ispat yükü altında değildir. Zaten bir şeyin yokluğunu mantıken ispat etmek mümkün de değildir. Bir şeyin varlığı ispat edilmemiş ise, o şeyin yok olduğu kabul edilir.

Bir devlet organının yetkili olabilmesi için söz konusu yetkinin ona ayrıca ve açıkça verilmiş olması gerekir. Bu organa belirli bir konuda bir yetki veril-memiş ise, o organın yetkileri kendinden menkul olmadığına ve söz konusu or-gan kendi kendine yetki veremeyeceğine göre, o organ o konuda yetkisizdir. Hiçbir devlet organı, anayasa veya kanun koyucunun kendisine bu yetkiyi ver-diğini, vermiş olması gerektiğini vs. iddia edemez. Bir organ, bir başka organa, durup dururken, bol keseden yetki vermez. Zira hukukta kimse, bir başka kişiye yok yere bir şey vermez. Daha doğrusu Latince nemo praesumitur donare24 öz-deyişinin dile getirdiği gibi hukukta, bir kişinin bir başka kişiye bir şey verdiği, bir şey bağışladığı yolunda bir karine yoktur.

Devlet organlarına yetkilerin ayrıca ve açıkça verilmesi gerektiği, böyle bir yetki verilmeksizin bu organların yetkisiz oldukları kuralı 1982 Türk Anayasa-sının 6’ncı maddesinde “hiçbir kimse veya organ kaynağını Anayasadan alma-yan bir devlet yetkisi kullanamaz” denilerek ifade edilmiştir.

İlave edelim ki, bir devlet organına belirli bir yetkinin verildiği konusunda tereddüt olmamakla birlikte, verilen yetkinin kapsamı konusunda tereddüt orta-ya çıkıyorsa, bu konuda dar yorum yapılır; yani o yetkinin tartışmalı noktayı içermediği sonucuna ulaşılır. Çünkü yukarıda gördüğümüz gibi devlet organla-rının yetkisiz olması asıl, yetkili olmaları ise istisna olduğuna göre, istisnalar yorum yoluyla genişletilemez. Bu husus Latince “potestas stricte interpreta-

tur25 (yetkiler dar yorumlanır) veya “in dubiis, non præsumitur pro potentia26 (tereddüt hâlinde yetki lehine karine yoktur)” özdeyişleriyle ifade edilmiştir. ■

24. Bouvier, op. cit., c.II, s.136 (http://books.google.com.tr). 25. Özdeyiş için bkz. Nick Szabo, “Interpreting Power: The Principle of Least Authority”,

http://szabo.best.vwh.net/interpretingpower.html (30 Temmuz 2005) (http://archive.fo/bm7MI (23 Mart 2017).

26. Ibid.

BÖLÜM 7: İNSAN HAK VE HÜRRİYETLERİNİN TASNİFİ 125

D. ÜÇ KUŞAK ARASINDA FARKLAR

Bu üç kuşak hakların arasında normatif yoğunluk ve hukukî bağlayıcılık ba-kımından farklılıklar vardır73. Birinci kuşak hakları tanıyan ve düzenleyen anayasa ve kanun normlarının bağlayıcı olduğu tartışmasız olarak kabul edilir. Bunlara dev-let her halükarda mutlak bir şekilde saygı göstermek zorundadır. İkinci kuşak hak-ları tanıyan anayasa hükümlerinin birer “program hüküm” olduğu düşünülür. Bun-ları devlet, mali imkânlarının yeterliliği ölçüsünde gerçekleştirir. Üçüncü kuşak hakların birçoğunun ise normatifliği dahi tartışmalıdır. Bunların hukuk düzeni tara-fından tanınıp tanınmadığı, tanınmış ise kimler için ne derecede bağlayıcı olduğu tartışmalıdır74.

Birinci ve ikinci kuşak haklarda hak ve ödevin süjeleri birbirinden ayrılır. Bir hakkın sahibi A ise, ödevin sahibi B’dir. Oysa üçüncü kuşak haklarda hak ve ödev birbirinden kolaylıkla ayrılmaz; keza kim hak sahibi, kim ödev sahibi kolayca tes-pit edilemez. Örneğin bir kişi çevre konusunda hem hak, hem de ödev sahibidir. Yani aynı kişi hem sağlıklı çevrede yaşama hakkına sahip, hem de bu çevreyi kir-letmeme ve koruma ödevi altında bulunur75.

E. ÜÇ KUŞAK HAKLAR AYRIMININ ELEŞTİRİSİ

Hakların tarihsel olarak ortaya çıkışı ile onların içerikleri arasında her zaman bir örtüşme olduğu iddia edilemez76. Bazen mülkiyet hakkı, ailenin korunması gibi bazı hakların birinci kuşağa mı, yoksa ikinci kuşağı mı girdiği tartışmalıdır77. Me-sela Türkiye’de mülkiyet hakkı, 1961 Anayasasında (m.36) sosyal ve ekonomik haklar arasında, 1982 Anayasasında (m.35) kişinin hakları arasında sayılmıştır.

Diğer yandan bir hak ve hürriyetin içinde yer aldığı kuşak ile bu hak ve hürri-yetin korunması veya gerçekleştirilmesi yolları her zaman örtüşmez. Bazı kişi hak-ları ve siyasal haklar, devlete sadece negatif değil, aynı zamanda pozitif ödevler de yükler. Diğer bir ifadeyle bazı bireysel ve siyasal haklar devlete sadece çekinme, karışmama ödevi yüklemez; aynı zamanda bu hakların gerçekleşmesi için devlete bir şeyler yapma ödevi, gerekli tedbirleri alma, hukukî düzenlemeler yapma ödevi de yükler78. Düşünceyi açıklama hürriyeti, basın yayın hürriyetinin gerçekleşmesi için devletin birtakım sübvansiyonlarda bulunması veya en azından bu alanı düzen-lemesi gerekir. Keza siyasal hakların gerçekleşmesi için de devletin olumlu bir şey-ler yapması söz konusu olabilir. Örneğin siyasi parti kurma hakkı birinci kuşak bir haktır. Ancak bu partinin faaliyetini sürdürmesi için devletten yardım alması gere-kebilir. Devletin siyasi partilere yardım yapması durumunda ise devletin pozitif bir edimi vardır.

Diğer taraftan normalde ikinci kuşak haklar arasında yer alan grev hakkı, sendi-ka hakkı gibi bazı ekonomik ve sosyal haklar, aynı zamanda devlete karışmama yü-kümlülüğü de yükler. Yani bu veçhesiyle bu haklar birinci kuşak haklar gibidir79.

Nihayet üçüncü kuşakta yer aldığı söylenen bazı haklar şu ya da bu şekilde di-ğer kuşak haklarından türer veya onların mantıkî uzantısıdır veya en azından onlar- 73. Grew ve Ruiz Fabri, op. cit., s.161. 74. Ibid. 75. Turgut, op. cit., s.64. 74. Ibid. 75. T u r g u t , o p . c i t . , s . 6 4 .

76. Grew ve Ruiz Fabri, op. cit., s.161. 77. Ibid. 78. Ibid., s.182. 79. Ibid., s.163. 77. Ibid. 78. Ibid., s.182. 79. Ibid., s.163.

Bölüm 10

HAK VE HÜRRİYETLERİN

DÜZENLENMESİNDE SİSTEMLER*

Bibliyografya.- Kemal Gözler, İdare Hukuku, Bursa, Ekin, 2. Baskı, 2009, c.II, s.549-552; Anayurt, Toplanma Hürriyeti, İstanbul, Kazancı Yayınları, 1998, s.88-95; Kapani, Kamu Hürriyetleri, op. cit., s.236-239; Kaboğlu, Özgürlükler Hukuku 1, op. cit., s.71-76; Madiot, op. cit., s.165-171; Robert, op. cit., s.96-100; Colliard, op. cit., s.120-126; Oberdorff, op. cit., s.176-180; Letteron, op. cit., s.36-45 (Kindle: Chapitre 2); Hennette-Vauchez ve Roman, op. cit., s.265-269; Rivero ve Moutouh, op. cit., c.I, s.175-194.

Hak ve hürriyetlerin toplum içinde kullanılması kamu düzeni bakımından bazı tehlikeli sonuçlar doğurabilir. Bu nedenle hak ve hürriyetlerin kullanılması hu-kuk düzeni tarafından düzenlenmeye ihtiyaç gösterir. Bu düzenleme konusunda “serbestlik sistemi”, “izin sistemi” ve “bildirim sistemi” olmak üzere başlıca üç sistem vardır.

Bu bölümün plânı şu şekilde olacaktır:

PLÂN I. Serbestlik Sistemi (Düzeltici veya Bastırıcı Sistem) II. İzin Sistemi (Önleyici Sistem) III. Bildirim Sistemi

Serbestlik sistemiyle başlayalım.

I. SERBESTLİK SİSTEMİ (DÜZELTİCİ VEYA BASTIRICI SİSTEM)

Bibliyografya.- Gözler, İdare Hukuku, op. cit., c.II, s.548-549; Anayurt, Toplanma Hürriyeti, op. cit., s.88-90; Kapani, Kamu Hürriyetleri, op. cit., s.236; Madiot, op. cit., s.165-169; Robert, op. cit., s.96-97; Letteron, op. cit., s.38-40 (Kindle: Section I); Colliard, op. cit., s.124; Hennette-Vauchez ve Roman, op. cit., s.266-267; Rivero ve Moutouh, op. cit., c.I, s.176-170.

Tanımı.- “Serbestlik sistemi”ne “düzeltici sistem” veya “bastırıcı sistem (système répressif)” de denir. Bu sistemde bir hak ve hürriyetin kullanılması için önceden bir izin almaya veya bildirimde bulunmaya gerek yoktur. İlgili ki-şi, hak ve hürriyetini, bütün sorumluluğu kendisine ait olmak üzere serbestçe kullanır. Bu hürriyetin kullanılmasıyla ortaya zararlı bir sonuç çıkmış ise, bu kişi bunun hesabını daha sonra verir1. Bu hesap verme, özel hukuk bakımından * Bu bölüm İnsan Hakları Hukuku isimli kitabımızın 10’uncu bölümünden özetlenmiştir (op. cit.,

s.191-206). Bu konuda daha geniş bilgi için oraya bakınız. 1. Gözler, İdare Hukuku, op. cit., c.II, s.548-549; Ömer Anayurt, Türk Anayasa Hukukunda Toplanma

Hürriyeti, İstanbul, Kazancı, 1998, s.88-90; Kapani, Kamu Hürriyetleri, op. cit., s.236; Madiot, op. cit., s.165-169; Robert, op. cit., s.96-97.


TABLO 10.1: HAK VE HÜRRİYETLERİN DÜZENLENMESİ SİSTEMLERİ

SERBESTLİK SİSTEMİ (Düzeltici veya Bastırıcı Sistem)

İZİN SİSTEMİ (Önleyici Sistem)

BİLDİRİM SİSTEMİ

TANIM Önceden izin almaya veya bildirimde bulunmaya gerek yok. Ama kullanan kişi so-nuçlarından sorumludur.

Hak ve hürriyetlerin kullanılması için idarî makamlardan önceden izin almak gerekir.

İzne gerek yoktur; sade-ce idareye bildirilir. İdare gerekiyorsa yasaklama kararı alabilir.

ÖRNEKLER Kitap yayınlama (İzin veya bildirime gerek yoktur)

İnşaat yapmak (İnşaat ruhsatı almak gerekir).

Toplantı ve gösteri yürüyü-şü yapma (Bildirim lazım).

TEMELİ Hürriyet karinesi Ortaya çıkabilecek tela-fisi imkansız zararları önlemek.

İdarenin önceden gerekli tedbirleri almasına imkân sağlamak.

NİTELİĞİ Geneldir. Bihakkın sistem-dir. Öngörülmesine gerek yoktur.

İstisnaîdir. Kanunla öngörülmesi gerekir.

İstisnaîdir. Kanunla ön-görülmesi gerekir.

UYGULAYAN MAKAM

Kişi kendisi kullanır; müey-yide adlî makamlar tarafın-dan uygulanır.

İzin vermeye yetkili makamlar idarî makam-lardır.

Bildirim idarî makamlara yapılır. Yasaklama kararı idarî makamlar tarafın-dan alınır.

AVANTAJLARI Hürriyetçidir. Adlî makamlar tarafından uygulanması kişilere güvence sağlar.

İzin alan kullanıcıya güvence sağlar.

Bildirimde bulunan kulla-nıcıya güvence sağlar.

DEZAVAN-TAJLARI

Suç sayısında artış vardır. Suç tanımları belirsiz ola-bilmektedir.

Anti liberaldir; hürriyet karinesiyle çelişir. Pek çok formalite vardır.

Anti liberaldir; hürriyet karinesiyle çelişir.

■

Bölüm 11

HAK VE HÜRRİYETLERİN SINIRLARI*

Bibliyografya.- Ergun Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, Ankara, Yetkin, 15. Baskı, 2014, s.109-118; Kapani, Kamu Hürriyetleri, op. cit., s.228-235; Uygun, Temel Hak ve Özgürlükle-rin Temel Rejimi, op. cit., s.92-191; Kaboğlu, Kolektif Özgürlükler, op. cit., s.129-140, 218-235, 270, 286; Sağlam, Temel Hakların Sınırlanması ve Özü, op. cit., passim; Favoreu et al., Droit des libertés fondamentales, op. cit., s.168-170; Alexy, op. cit., s.178-212; Peces-Barba Martinez, op. cit., s.425-453; Colliard, op. cit., s.105-120; Hennette-Vauchez ve Roman, op. cit., s.255-269; Letteron, op. cit., s.37-46 (Kindle); Oberdorff, op. cit., s.157-175; Rivero ve Moutouh, op. cit., c.I, s.164-172.

Zikredilen Anayasalar İçin Bibliyografya.- Bu bölümde çeşitli ülkelerin anayasalarından yapılmış pek çok alıntı vardır. Her alıntıdan sonra alıntının kaynağını göstermek yerine, yer-den tasarruf amacıyla, burada toplu olarak bu Anayasaların kaynaklarını vermeyi uygun bul-duk (Aksi belirtilmemiş ise alıntıdaki Türkçe çeviri tarafımıza aittir): Alman Anayasası (1949).- Almanca: https://www.bundestag.de/gg; İngilizce: https://www.btg-

bestellservice.de/pdf/80201000.pdf; Türkçe (Christian Rumpf ve Gökçe Uzar Schüller Çe-virisi): https://www.btg-bestellservice.de/pdf/80207000.pdf.

Fransız Anayasası (1958).- Fransızca: http://www.assemblee-nationale.fr/connaissance/ constitution.asp

İspanyol Anayasası (1978).- İspanyolca: http://www.congreso.es/consti/constitucion/indice/. İngilizce: http://www.senado.es/web/conocersenado/normas/constitucion/index.html?lang=en

İsviçre Anayasası (1999).- Fransızca: https://www.admin.ch/ch/f/rs/1/101.fr.pdf İtalyan Anayasası (1947).- İtalyanca: https://www.senato.it/documenti/repository/istituzione/

costituzione.pdf; İngilizce: https://www.senato.it/documenti/repository/istituzione/ costituzione_inglese.pdf.

Portekiz Anayasası (1975).- Portekizce: http://www.parlamento.pt/Legislacao/Paginas/ ConstituicaoRepublicaPortuguesa.aspx; İngilizce: https://www.constituteproject.org/ constitution/Portugal_2005.pdf.

Sınırlama İhtiyacı.- İnsanların hür olması asıl, hür olmaması ise istisna-dır. Hürriyet asıl da olsa toplum hayatında, bazı istisnaî durumlarda, kamu ya-rarı, kamu düzeni, başkalarının hak ve hürriyetlerinin korunması gibi meşru se-beplerle hak ve hürriyetlerin “sınırlanması (restriction, limitation)” gerekli ola-bilir. Mühim olan liberal bir hukuk devletinde, hak ve hürriyetlere getirilen sı-nırlamaların sınırsız ve keyfî olmaması ve hak ve hürriyetlerin yok edilmeme-sidir. İşte bu bölümde hak ve hürriyetlerin sınırlanması konusunu göreceğiz.

Hatırlatma: Hürriyet Karinesinden Çıkan Sonuçlar.- Hürriyet karine-sinden şu sonuçlar çıkar: Bir kere, hürriyet asıl, sınırlama istisna olduğuna gö-re, hürriyetlerin sınırlanması ancak istisnaî durumlarda yapılabilir. Çok gerekli

* Bu bölüm, İnsan Hakları Hukuku isimli kitabımızın 11’inci bölümünden özetlenmiştir (op. cit.,

s.207-248). Bu konuda daha geniş bilgi oraya bakınız.

BÖLÜM 11: HAK VE HÜRRİYETLERİN SINIRLARI 163

Sonuç olarak hak ve hürriyetlerin anayasayla sınırlanmasının genel bir hu-kukî rejiminin olmadığını, kurucu iktidarın, hukuken, anayasayla hak ve hürri-yetleri istediği gibi sınırlayabileceğini söyleyebiliriz. Söz konusu sınırların hu-kukî rejimi hakkında genel bir şey söylemek yerine, her bir sınırı, yani o hak ve hürriyete ilişkin sınır getiren hükmünü görmekten başka yapılabilecek bir şey yoktur.

B. ANAYASAYLA SINIRLAMA YÖNTEMLERİ VE ANAYASAYLA KONULAN SINIRLARA ÖRNEKLER

Hak ve hürriyetlerin anayasayla sınırlanması iki değişik şekilde ortaya çı-kabilir: Bir kere anayasa bir hak ve hürriyete açıkça sınır koyabilir. Örnekler20:

1978 İspanyol Anayasası, m.22/5: “Gizli ve paramiliter nitelikte dernekler yasaktır”. 1999 İsviçre Anayasası, m.72/3: “Minare inşası yasaktır”. m.118b/2-d: “Embriyon bağışı ve taşıyıcı anneliğin her türü yasaktır”. 1976 Portekiz Anayasası, m.57/4: “Lokavt yasaktır”.

İkinci olarak, anayasa söz konusu hak ve hürriyeti daha tanırken sınırlı bir şekilde tanıyabilir. Örnek:

1949 Alman Anayasası, m.8/1: “Bütün Almanlar… barışçıl ve silahsız bir şekilde toplan-ma hakkına sahiptir”.

C. ANAYASANIN KANUN KOYUCUYA SINIRLAMA YETKİSİ VERMESİ BAŞKA ŞEY, ANAYASAYLA SINIRLAMA BAŞKA ŞEYDİR

Aşağıda inceleyeceğimiz gibi gerek 1982 Türk Anayasası, gerekse yabancı anayasalar, bazı durumlarda hak ve hürriyetleri sınırlama yetkisini kanun koyu-cuya vermişlerdir. Bu yetkiyi kanun koyucuya verirken, bazen hiçbir sebep ön-görmemişler, sadece söz konusu hak ve hürriyetin kanunla sınırlanabileceğini hükme bağlamışlardır. Bazen de sınırlama yetkisini verirken kamu yararı, kamu düzeni, kamu sağlığı, ulusal güvenlik gibi sınırlama sebepleri öngörmüşlerdir.

1. Sebep öngörmeden “kanunla sınırlanabilir” şeklindeki hükümlere örnekler:

1949 Alman Anayasası, m.2/2: “Bu haklar, ancak bir yasaya dayanarak sınırlandırılabilir”21.

1947 İtalyan Anayasası, m.13/son: “Mahkemeye çıkıncaya kadarki azami gözetim süresi kanunla belirlenir”. - m.36/2: Günlük azami çalışma saati kanunla belirlenir.

b) Sınırlama sebepleri öngörerek sınırlama yetkisinin verilmesi:

1949 Alman Anayasası, Madde 11/2: “Bu hak ancak, … salgın hastalık tehlikesi, doğal afetler veya olağanüstü kazalar, gençliğin sefaletten veya suç işlemesinden korunması hâlleri için bir yasayla veya bir yasaya dayanarak sınırlandırılabilir”.

1947 İtalyan Anayasası, Madde 16/1: “Sağlık ve güvenlik sebepleriyle kanun tarafından konulan sınırlamalar dışında herkes yerleşme ve seyahat hürriyetine sahiptir. Siyasi ne-denlerle hiçbir sınırlama konulamaz”.

20. Zikredilen anayasaların kaynakları için bölümün başındaki bibliyografyaya bakınız (s.157). 21. Rumpf ve Uzar Schüller Çevirisi, https://www.btg-bestellservice.de/pdf/80207000.pdf.


niş olursa olsun yasama organının sebepsiz yere hak ve hürriyetleri sınırlandırabi-leceği kabul edilemez. O hâlde, Anayasa sebep öngörmemiş olsa bile, kanun koyu-cunun muhakkak bir sebebe dayanması gerekir. İkinci olarak idare hukukunda ol-duğu gibi50, yasama organının dayandığı bu sebebin “kamu yararına yönelik bir se-bep” olması gerekir. Zira kanun dahil bütün kamu hukuku işlemlerinin nihaî amacı kamu yararıdır.

Hak ve hürriyetlerin sınırlanması söz konusu olduğunda, “kamu yararı sebebi” yerine “meşru sebep (legitimate reason)” kavramı da kullanılabilir. Bu kavramın ilk bakışta “kamu yararı” kavramına göre daha geniş bir kavram olduğu düşünüle-bilir. Ancak “meşru sebep” kavramı daha uygulanabilir, daha objektifleştirilebilir ve somutlaştırılabilir bir kavramdır.

Sınırlama sebebinin bir “meşru sebep” olup olmadığı şu şekilde belirlenebilir: Hürriyet asıl, sınırlama istisna olduğuna göre, sınırlama sebebinin asıldan ayrılıp istisnaya geçmeyi haklı kılacak nitelikte ve nicelikte bir sebep olması gerekir. Di-ğer bir ifadeyle kanun koyucunun bir hak veya hürriyeti sınırlaması, hürriyet kari-nesinin tersine çevrilmesi anlamına gelir. Karinenin tersine çevrilmesi için ise, aksi durumun gerekli olduğunu gösteren tartışmasız sebeplerin bulunması gerekir. Bu sebeplerin varlık, nitelik ve niceliğini belirleme yetkisi yasama organına aittir. Hâ-liyle ülkede anayasa yargısı var ise, yasama organının bu belirlemesi, anayasa mahkemesinin denetimine tâbidir. Yasama organının meşru bir sınırlama sebebi olarak gördüğü bir sebebi, anayasa mahkemesi hürriyet karinesini tersine çevirme-yi haklı kılacak nitelik ve nicelikte görmeyebilir. Bu durumda anayasa mahkemesi söz konusu sınırlama sebebine dayanan kanunu, sebep unsuru yönünden sakat bu-larak iptal edecektir.

3. Sınırlama, Anayasaya Aykırı Olmamalıdır

Hak ve hürriyetlerin anayasa tarafından düzenlendiği bir sistemde kanunla yapılan hak ve hürriyet sınırlamalarının hâliyle anayasanın bir hükmüne aykırı olmaması gerekir. Örneğin anayasa, “basın sansür edilemez” derken, basının sansür edilmesini öngören bir kanun, tüm diğer şartlara uygun olsa bile anaya-sanın hükmüne aykırı olduğu için hukuka aykırı olacaktır.

Hak ve hürriyetlerin anayasa tarafından tanındığı ve düzenlendiği bir sis-temde kanunla yapılan hak ve hürriyet sınırlamaları hâliyle anayasanın bir hükmüne aykırı olmamalıdır. Anayasaya uygunluk şartı, özellikle, Anayasanın hak ve hürriyetler için “ek güvenceler”51 veya “özgül güvenceler”52 getirmiş olması durumunda önem kazanmaktadır53.

50. Bkz. Gözler ve Kaplan, İdare Hukuku Dersleri, op. cit., s.346-347. 51. “Ek güvenceler” konusunda bkz. Sağlam, Temel Hakların Sınırlanması ve Özü, op. cit., s.156-160,

özellikle 159. 52. Ek güvencelere “özgül güvenceler” dendiği de olur. Bkz. Kaboğlu, Kolektif Özgürlükler, op. cit.,

s.267-269, 286-287. 53. Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, op. cit., s.115.

Bölüm 12 HAK VE HÜRRİYETLERİN ÇATIŞMASI*

Bibliyografya.- Favoreu et al., Droit des libertés fondamentales, op. cit., s.81-83, 168-169; Autexier, op. cit., s.129-130; Hennette-Vauchez ve Roman, op. cit., s.259-260; Levinet, op. cit., s.174-178; Sağlam, Temel Hakların Sınırlanması ve Özü, op. cit., s.38-40, 50-52.

Hak ve hürriyetler arasında her zaman yarışma ve çatışma olabilir. Önce plânımızı verelim:

PLÂN: I. Hak ve Hürriyetlerin Yarışması II. Hak ve Hürriyetlerin Çatışması: Örnekler, Tanım, Anayasalar III. Çatışma Nasıl Çözümlenir? IV. Türk İnsan Hakları Hukukunda Çatışma Sorunu

Şimdi de bu plân dahilinde konuyu inceleyelim:

I. HAK VE HÜRRİYETLERİN YARIŞMASI

Bir kişinin aynı anda birden fazla hak veya hürriyeti kullanması, aynı anda birden fazla hak veya hürriyetten yararlanması mümkündür. Buna literatürde “hak ve hürriyetlerin yarışması (concurrence, Grundrechtskonkurrenz)” denir1. Örneğin bir mitingde konuşan konuşmacı hem ifade hürriyetinden, hem de top-lantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkından yararlanmış olur2. Keza üniver-sitede ders veren öğretim üyesi hem düşünceyi açıklama hürriyetinden, hem bi-lim hürriyetinden yararlanır. Bir doktora tezinin kitap olarak yayınlanması du-rumunda da hem bilim hürriyeti, hem de süresiz yayın hakkı kullanılmış olur.

Hak ve hürriyetlerin yarışmasının doğuracağı önemli bir problem yoktur. Yarışma durumunda ilgili kişi her iki hürriyetin sağladığı korumayı da talep edebilir. Hak veya hürriyetini savunurken, bunlardan birine veya diğerine veya her ikisine birden dayanabilir. Yarışan hak ve hürriyetlerden biri diğerine göre daha yüksek veya daha etkili bir koruma sağlıyorsa, ilgili kişi sadece bu koru-mayı sağlayan hak veya hürriyete dayanabilir.

Yarışan hak ve hürriyetlerin korunmasında farklı yollar söz konusu olabi-lir. Yarışan hak ve hürriyetlerden birinin korunmasında adlî yargı, diğerinin ko-

* Bu bölüm İnsan Hakları Hukuku isimli kitabımızın 10’uncu bölümünden özetlenmiştir (op. cit.,

s.207-248). Bu konuda daha geniş bilgi için oraya bakınız. 1. Autexier, op. cit., s.129. 2. Ibid. 2. Autexier, op. cit., s.129.

İkinci Kısım TÜRK İNSAN HAKLARI HUKUKU DOGMATİĞİ

Yukarıda (s.16-17) gördüğümüz gibi insan hakları hukuku, “insan hakları hukukunun genel teorisi” ve “insan hakları hukuku dogmatiği” olmak üzere iki kısma ayrılır. Kitabımızın birinci kısmında “insan hakla-rı hukukunun genel teorisi”ni inceledik. Şimdi de kitabımızın ikinci kıs-mında “insan hakları hukuku dogmatiği”ni inceleyeceğiz.

Yukarıda (s.17) açıkladığımız gibi, insan hakları hukuku dogmatiği, insan haklarını belirli bir ülkenin, belirli bir tarihte yürürlükte olan, ana-yasa, kanun gibi pozitif hukuk kuralları çerçevesinde inceler. Diğer bir ifadeyle hukuk dogmatiği daima belirli bir pozitif hukuk düzenini veri olarak alır. Biz de hâliyle insan hakları hukuku dogmatiğini Türk hukuk düzenini baz alarak inceleyeceğiz. O nedenle burada “insan hakları hu-kuku dogmatiği”nden değil, “Türk insan hakları hukuku dogmatiği”n-den bahsedeceğiz.

“Türk insan hakları hukuku dogmatiği” terimi yerine “dogmatik” ke-limesini kullanmadan doğrudan doğruya “Türk insan hakları hukuku” terimini de kullanabiliriz. Zira belirli bir ülkenin pozitif hukuk kuralla-rından hareketle yapılan çalışma kaçınılmaz olarak dogmatik hukuk ça-lışması olur. Nasıl “Türk anayasa hukuku” teriminden “Türk anayasa hukuku dogmatiği”, “Türk ceza hukuku” teriminden “Türk ceza hukuku dogmatiği” anlaşılıyorsa, aynı şekilde, “Türk insan hakları hukuku” te-riminden de “Türk insan hakları hukuku dogmatiği” anlaşılır. Ancak biz burada “Türk insan hakları hukuku dogmatiği” teriminden vazgeçmiş değiliz. Özellikle burada ve aşağıda alt-kısım sunuşlarında, genel teori değil, dogmatik kısımda olduğumuzu göstermek için dogmatik kelimesi-ni kasten kullanıyoruz.

İKİNCİ KISIM: TÜRK İNSAN HAKLARI HUKUKU DOGMATİĞİ 195

İşte kitabımızın bu ikinci kısmında da insan hakları, Türk pozitif hu-kuku çerçevesinde incelenecektir. Yani bu kısımda, Türkiye’de insan haklarını düzenleyen pozitif hukuk kurallarının açıklaması yapılacaktır. Diğer bir ifadeyle, Türkiye’de, yürürlükteki hukuktan hareketle, insan haklarının hukukî rejimi incelenecektir.

Türk İnsan Hakları Dogmatiğinin “Genel Kısım” ve “Özel Kı-sım” Olarak İkiye Ayrılması.- “Türk insan hakları hukuku dogmatiği” de kendi içinde “genel kısım” ve “özel kısım” olmak üzere ikiye ayrılır. Genel kısma “genel hükümler”, özel kısma da “özel hükümler” ismi ve-rilebilir. Belirli hak ve hürriyetleri düzenleyen hukuk kurallarının ince-lenmesi, Türk insan hakları dogmatiğinin özel kısmını, bütün hak ve hür-riyetler için geçerli olabilecek nitelikteki hukuk kurallarının incelenmesi Türk insan hakları hukukunun genel kısmını oluşturur.

Bu ayrım Türk ceza hukuku ve Türk borçlar hukukunda yapılan “genel kısım-özel kısım” veya “genel hükümler-özel hükümler” ayrımı-na tamamen paralel bir ayrımdır.

Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin genel kısım ve özel kısım şeklinde ikiye ayrılması saf öğretisel bir ayrım değil, pozitif anayasal temele sahip bir ayrımdır. Bu ayrım, doğrudan doğruya 1982 Anayasa-sında karşılığını bulur. Aşağıda 1982 Anayasasına göre temel hak ve hür-riyetlerin tasnifini inceleyeceğimiz 14’üncü bölümde ayrıntılarıyla göre-ceğimiz gibi (bkz. s.279-284), 1982 Anayasası, temel hak ve hürriyetleri, “Temel Haklar ve Ödevler” başlıklı İkinci Kısmında

Birinci Bölüm: Genel Hükümler (m.12-16) İkinci Bölüm: Kişinin Hakları ve Ödevleri (m.17-40) Üçüncü Bölüm: Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler (m.40-65) Dördüncü Bölüm: Siyasî Haklar ve Ödevler (m.66-74)

şeklinde dört bölüme ayırarak düzenlemiştir.

“Genel Hükümler” başlıklı Birinci Bölümünde “temel hak ve hürri-yetlerin niteliği” (m.12), “temel hak ve hürriyetlerin sınırlanması” (m.13), “temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullanılmaması” (m.14), “te-mel hak ve hürriyetlerin kullanılmasının durdurulması” (m.15) ve “ya-bancıların durumu” (m.16) düzenlenmektedir. Görüldüğü gibi bu bölüm-de belirli bir hak veya hürriyet düzenlenmemekte, bütün hak ve hürriyet-ler için geçerli olabilecek genel nitelikte hükümler getirilmektedir. Bu

196 İNSAN HAKLARI HUKUKU

bölümdeki hükümler, adı üstünde “genel hükümler”dir. İşte Türk insan hakları hukukunun “genel hükümler” kısmının pozitif karşılığı bu bö-lüm, yani İkinci Kısmın “Birinci Bölümü”dür (m.12-16).

1982 Anayasasının “temel haklar ve ödevler” başlıklı İkinci Kısmı-nın “Kişinin Hakları ve Ödevleri” başlıklı İkinci Bölümünde (m.17-35), “Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler” başlıklı Üçüncü Bölümünde (m.40-65) ve “Siyasî Haklar ve Ödevler” başlıklı Dördüncü Bölümünde (m.66-74) bulunan maddeler ise Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin özel kısmının inceleme sahasına girer. İşte Türk insan hakları hukukunun “özel kısmı”nın pozitif anayasal karşılığı bu maddelerdir (m.17-64).

Bu ayrımı kabaca şöyle bir şemayla gösterebiliriz:

Şema 20.1: TÜRK İNSAN HAKLARI HUKUKU DOGMATİĞİ

Genel Kısım

(Genel Hükümler)

Anayasa, m.12-16:

Temel hak ve hürriyetlerin niteliği, sınırlanması,

kötüye kullanılmaması, kullanılmasının

durdurulması ve yabancıların durumu

Özel Kısım

(Özel Hükümler)

Anayasa, m.17-74:

Çeşitli Temel Hak ve Hürriyetler

Bu şemaya paralel olarak bu kısmı kendi içinde iki alt-kısma ayıra-cağız:

Birinci Alt-Kısım: Türk İnsan Hakları Hukuku Dogmatiğinin Genel Kısmı İkinci Alt-Kısım: Türk İnsan Hakları Hukuku Dogmatiğinin Özel Kısmı

Birinci alt kısımla işe başlayalım.

NOT: Bu kısmın bilgi kaynakları da yukarıda (Bkz. s.3-16) “İnsan Hakları Huku-kunun Bilgi Kaynakları” bölümünde Türkiye başlığı altında verilmiştir.

Birinci Alt-Kısım TÜRK İNSAN HAKLARI HUKUKU DOGMATİĞİNİN GENEL KISMI

Yukarıda (s.195) açıklandığı gibi Türk insan hakları hukuku dogmatiği kendi içinde genel kısım ve özel kısım olarak ikiye ayrılır. Bu alt-kısımda “ge-nel kısmı”, izleyen alt-kısımda ise “özel kısmı” inceleyeceğiz.

Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin genel kısmı, belirli bir insan hak-kını değil, bütün insan hakları için geçerli olan Türk pozitif hukuk kurallarını inceler.

1982 Anayasası bağlamında daha somut olarak şunları söyleyebiliriz: 1982 Anayasasının “Temel Haklar ve Ödevler” başlıklı İkinci Kısmının “Genel Hü-

kümler” başlıklı Birinci Bölümünde bulunan hükümler (m.12-16), adı üstünde “genel hükümler”dir; yani bunlar Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin ge-nel kısmının inceleme sahasına girerler. Gerçekten de bölümde “temel hak ve hürriyetlerin niteliği” (m.12), “temel hak ve hürriyetlerin sınırlanması” (m.13), “temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullanılmaması” (m.14), “temel hak ve hür-riyetlerin kullanılmasının durdurulması” (m.15) ve “yabancıların durumu” (m.16) konularını düzenleyen hükümler, mülkiyet hakkı veya haberleşme hür-riyeti gibi sadece belirli bir hak ve hürriyet için değil, bütün hak ve hürriyetler için geçerli hükümlerdir. Örneğin Anayasamızın 13’üncü maddesinde öngörü-len temel hak ve hürriyetlerin sınırlandırılma şartları, sadece mülkiyet hakkı veya haberleşme hürriyeti için değil, grev hakkı veya basın hürriyeti için de ge-çerlidir.

Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin genel kısmı, Anayasamızın ikinci kısmının “genel hükümler” başlıklı birinci bölümünden (m.12-16) ibaret değil-dir. Anayasamızda bu bölümde değil, başka bölümlerde yer almış “genel hü-kümler” de vardır: Örneğin Anayasamızın “hak arama hürriyeti” (m.36), “ka-nuni hâkim güvencesi” (m.37), “suç ve cezalara ilişkin güvenceler” (m.38), “ispat hakkı” (m.39), “temel hak ve hürriyetlerin korunması” (m.40), “kamu denetçisine başvurma hakkı” (m.74), temel hak ve hürriyetlere ilişkin milletle-rarası andlaşmaların değeri (m.90/son), kanun hükmünde kararnamelerle temel hak ve hürriyetlerin düzenlenip düzenlenmemesi (m.91/1), “yargı yolu”

198 İKİNCİ KISIM: TÜRK İNSAN HAKLARI HUKUKU DOGMATİĞİ

(m.125), anayasa yargısı (soyut ve somut norm denetimi ve bireysel başvuru yolu) (m.148-152) gibi konulardaki hükümleri, Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin “genel hükümleri” kısmında yer alır. Çünkü bu maddelerdeki hü-kümler, sadece belirli bir hak ve hürriyete ilişkin değildir. Bunlar çeşitli hak ve hürriyetlerin korunması için çeşitli mekanizmalar getiren ve dolayısıyla aynı anda birden fazla hak ve hürriyet için uygulanabilecek nitelikte olan hükümler-dir. Dolayısıyla bunları da Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin “genel hü-kümler” kısmında inceleyebiliriz.

Görüldüğü gibi Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin genel hükümleri, anayasal karşılığı olan hükümlerdir.

Burada belirtmek isteriz ki, sadece Anayasada değil, çeşitli kanunlarda da “genel hüküm” niteliğinde olan ve dolayısıyla Türk insan hakları hukukunun genel kısmında incelenmesi gereken hükümler yer alabilir. Örneğin 6 Nisan 2016 tarih ve 6701 sayılı Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu Kanununun hükümleri pek çok hak ve hürriyetin korunması için söz konusu olabileceği için genel hüküm niteliğindedir. Dolayısıyla bu Kanunun hükümleri Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin genel kısmında incelenebilir.

Nasıl Türk ceza hukukunun genel hükümler kısmında bütün suç türleri için geçerli olan hükümler inceleniyorsa, nasıl Türk borçlar hukukunun genel hü-kümler kısmında bütün sözleşme türleri için geçerli olan hükümler inceleniyor-sa, Türk insan hakları hukukunun genel kısmında da bütün insan hakları için geçerli olan hükümler incelenir.

Kitabımızın içinde bulunduğumuz bu “Türk İnsan Hakları Hukuku Dog-matiği” başlıklı “İkinci Kısmı”ndan inceleyeceğimiz konuların ezici çoğunluğu “genel hükümler” kısmına giren konulardır. Bu kısım aşağıda göreceğimiz gibi dokuz bölümden oluşmaktadır. Bu dokuz bölümden ilk sekizi genel hüküm ni-teliğinde konuları kapsamaktadır. Buna göre bu alt bölümün plânı şu şekilde olacaktır:

Bölüm 13: Türk Hukukunda İnsan Hakları Alanında Kullanılan Çeşitli Kavramlar Bölüm 14: 1982 Anayasasına Göre Temel Hak ve Hürriyetlerin Tasnifi Bölüm 15: 1982 Anayasasının Hak ve Hürriyetlere Yaklaşımı Bölüm 16: Türk Hukukunda Hak ve Hürriyetlerin Süjeleri ve Yükümlüleri Bölüm 17: Hak ve Hürriyetlerin Kötüye Kullanılamaması Bölüm 18: Türk Hukukunda Hak ve Hürriyetlerin Anayasayla Sınırlanması Bölüm 19: 1982 Anayasasına Göre Olağan Dönemlerde Hak ve Hürriyetlerin Sınır-

landırılması Sistemi Bölüm 20: 1982 Anayasasına Göre Olağanüstü Hâl Rejimlerinde Hak ve Hürriyetle-

rin Sınırlandırılması Bölüm 21.- Hak ve Hürriyetlerin Korunması

Şimdi her bir bölümü ayrı ayrı görelim:

Bölüm 15 1982 ANAYASASININ HAK VE HÜRRİYETLER

KONUSUNDAKİ TEMEL YAKLAŞIMI*

Bibliyografya.- Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, op. cit., s.109-111; Soysal, Anayasanın

Anlamı, op. cit., s.126-129; Sabuncu, Anayasaya Giriş, op. cit., s.50-55; Kuzu, 1982

Anayasasının Temel Nitelikleri, op. cit., s.212-220; Tanör, İki-Anayasa, op. cit., s.130-138; Tanör, Türkiye’nin İnsan Hakları Sorunu, op. cit., s.196-200.

Bu başlık altında 1982 Anayasasının hak ve hürriyetler konusundaki bakış açısını ve temel tercihlerini açıklamaya çalışacağız. Ama önce plânı verelim:

I. Tabiî Hak Anlayışı mı, Pozitivist Hak Anlayışı mı? II. “İnsan Haklarına Dayanan Devlet - İnsan Haklarına Saygılı Devlet” Tartışması III. 1982 Anayasasında İnsan Haklarına Saygı “Toplumun Huzuru, Millî Dayanışma ve

Adalet” Anlayışı ile Çerçevelendirilmiş midir? IV. Devletin “Özgürleştirme” Ödevi V. Hak - Ödev İlişkisi VI. Hürriyet - Otorite Dengesi

Şimdi bu plân dahilinde konuyu incelemeye başlayalım:

I. TABİÎ HAK ANLAYIŞI MI, POZİTİVİST HAK ANLAYIŞI MI?

1982 Anayasasında “tabiî hak anlayışı”nın benimsendiği izlenimini uyan-dıran belirtiler vardır. Bir kere, Anayasanın 12’nci maddesinin ilk fıkrası, “her-kes, kişiliğine bağlı, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hür-riyetlere sahiptir” demektedir. Bilindiği gibi bu formül, tabiî hukukçu bir for-müldür. Ancak, aynı maddenin ikinci fıkrası, “temel hak ve hürriyetler, kişinin topluma, ailesine ve diğer kişilere karşı ödev ve sorumluluklarını da ihtiva eder” diyerek tabiî hukuk formülünden uzaklaşmaktadır. Diğer yandan Anaya-sanın “Başlangıç” bölümünün sekizinci paragrafı,

“her Türk vatandaşının bu Anayasadaki temel hak ve hürriyetlerden eşitlik ve sosyal adalet gereklerince yararlanarak millî kültür, medeniyet ve hukuk düzeni içinde onurlu bir hayat sürdürme ve maddî ve manevî varlığını bu yönde geliş-tirme hak ve yetkisine doğuştan sahip olduğu”nu1

ilân etmektedir. İnsanların birtakım hak ve yetkilere “doğuştan sahip oldu-ğu” düşüncesi tipik bir tabiî hukuk düşüncesidir. Ancak yukarıdaki alıntı dik- * Bu bölüm İnsan Hakları Hukuku isimli kitabımızın 15’inci Bölümünden özetlenmiştir (op. cit.,

s.284-291). Bu konuda daha geniş bilgi için oraya bakınız. 1. İtalikler bize ait.

BÖLÜM 17: KÖTÜYE KULLANMA YASAĞI 227

herkesin iyi niyetli olduğu kabul edilir; ama bunun karşılığında da herkesten hak ve hürriyetlerini kullanırken iyi niyetle ve dürüstçe davranmaları beklenir. Çünkü aksi takdirde, hak ve hürriyetler kötü niyetli kişiler tarafından suiistimal edilmiş olur.

İnsan hakları hukukunda, görünüşte bir hak hukuka uygun araçlarla kulla-nılıyor olsa bile, eğer gerçekte bu hak, kendi olağan amacıyla değil, başka amaçla ve özellikle gayrimeşru amaçla kullanılıyorsa, bu kullanımın kötü ni-yetli olduğu kabul edilir ve bu nedenle hukuk düzeni tarafından korunmaz.

1. Örnekler

Bir hak ve hürriyetin kötüye kullanılmasına önce iki örnek verelim:

Örnek 1: Vatandaşlık İçin Sahte Evlilik Yapmak.- Avrupa İnsan Hakları Sözleş-mesinin 12’nci maddesine göre herkes “evlenme hakkı”na sahiptir1. Keza bütün ülke-lerde bu hak açıkça veya değişik ifadelerle tanınmıştır. “Evlenme hakkı”nın amacı aile kurmaktır. İnsanların ezici çoğunluğu aile kurmak amacıyla evlenmektedir. Ama istisnaen bazı insanlar gerçekte aile kurmak için değil, başka bir ülkenin vatandaşlığını elde etmek için “evlenmektedirler”. İşte evlenme hakkının, olağan amacıyla değil, va-tandaşlık elde edilmesi amacıyla kullanılması hakkın kötüye kullanılması niteliğindedir ve hukukça korunmaz.

Keza Türkiye’de yabancıyla izin almadan evlenmesi yasak olan ve mecburi hiz-met yükümlülüğü altında bulunan bazı subaylar, 12 Mart 1997 tarih ve 22931 sayılı Resmî Gazetede yayınlanan Yönetmelikten önce, kamu görevinden tazminat ödemeden çıkabilmek için yabancıyla evleniyorlardı. Bu evlilik de evlenme hakkının kötüye kul-lanılması niteliğindeydi.

Örnek 2: Yetim Maaşı Almak İçin Boşanmak.- Yine zaman zaman Türkiye’de, kendi ölmüş babaları üzerinden “yetim aylığı” alabilmek için gerçekte evli olan bazı kadınların, eşlerinden resmen boşandıkları, ama gerçekte “eski” kocalarıyla birlikte ya-şamaya devam ettikleri yolunda gazetelerde haberler çıkmaktadır. Boşanma bir insan hakkıdır. Boşanma hakkının olağan amacı evlilik birliğini sona erdirmektir. Bu amaçla değil, ölmüş babasının emekli maaşından yararlanmak için yapılan bir boşanma, bo-şanma hakkının kötüye kullanılmasıdır.

Bu konuda aşağıda örnek olarak bir gazete haberi vardır. 22 bin rakamına bakarak Türkiye’de acaba insanlarda iyi niyetin değil de, kötü niyetin mi asıl olduğu sorusu in-sanın aklına geliyor. Acaba Türkiye için iyi niyet karinesini tersine mi çevirmek lazım?

KUTU 17.1: 22 bin çift, yetim maaşı için anlaşmalı boşanmış

Baba ya da annesini kaybeden on binlerce bekâr kadın, devletten 900 ile 2 bin TL arasında yetim

aylığı alıyor. SGK ise yaptığı ani denetimlerde, 22 bin çiftin bu maaş için resmi olarak boşandığını an-

cak birlikte yaşamaya devam ettiğini ortaya çıkardı

(…) SGK denetmenleri, polis eşliğinde boşanan kadınların kapısını çaldı. Eve giren ekipler erkek

ayakkabısı, vitrin ve masa üzerinde bulunan fotoğraflara bakarak, evde kocanın yaşayıp yaşamadığını

1. Yüksel Metin, “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Çerçevesinde Evlenme Hakkı”, Terazi Hukuk

Dergisi, Ekim 2006, Sayı 2, s.99-109.

ŞEMA 17.1: HAK VE HÜRRİYETLERİN KÖTÜYE KULLANILMASI YASAĞI*

İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN GENEL TEORİSİNDE İNSAN HAKLARI HUKUKU DOGMATİĞİNDE

Genel Hukukta İnsan Hakları Hukukunda Almanya Avrupa Konseyi Avrupa Türkiye İyi Niyet Karinesi Birliği

Tanım: Hakkın amacı Genel Hüküm Özel Hükümler

dışında kullanılmasıdır

Prensip

Hakkın kötüye kullanılmasını hu-

kuk korumaz.

Genel ilkedir.

Kanunla öngörül-mesine gerek yok-tur. İçtihatla öngö-

rülebilir.

Örnek Fransa'da 1855

Colmar Sahte Ba-

ca Kararı

İstisna

Ayrıca Ka-nunla da

öngörülebilir.

Örnekler: 1. Alman

Medeni Ka-nunu, m.226

2. İsviçre Medeni Ka-nunu. m.2

3. Türk Me-denî Kanunu,

m.2

Genel İlkedir.

1. Hakların iyi niyetle kulla-nıldığı varsayılır. Ancak kötü niyetle kullanılmasını hukuk

korumaz.

2. Kaynağı: Eşyanın tabia-tından kaynaklanır.Metinle

öngörülmesine gerek yoktur. İçtihatla öngörülebilir.

3. Örnekler: a) Evlenme hakkının vatandaşlık elde

etmek amacıyla kullanılması. b) Boşanma hakkının yetim maaşı almak amacıyla kulla-

nılması.

4. Kriterler: a) Sırf başkasını ızrar kastı. b) Amaç dışı kul-lanım. c) Gayrimeşru ve gay-

riahlakî amaçla kullanım. d) Kötü niyetle kullanım.

5. Sonuçları (Müeyyideleri): a) Genel: Hukuk korumaz.

Geçersizlik. b) Cezai sonuç-ları olabilir. c) Kanunla öngö-

rülmüş olmak şartıyla özel sonuçları olabilir.

6. Kötüye kullanımı imkansız hak ve hürriyetler de vardır.

7. Militan demokrasi anlayışı ile yakın ilgisi vardır.

Anayasa, m.18: Temel Hakların

Kaybettirilmesi

1. Yasak Amaç: Özgür demokratik düzenle mücade-

le etmek.

2. Kapsamdaki Hak ve

Hürriyetler:

- Düşünceleri açıklama, özellik-le basın (m.5/1),

-Eğitim (m.5/3),

-Toplanma (m. 8),

-Dernek kurma (m.9),

-Mektup, posta ve telefon haberleş-melerinin gizliliği

(m.10),

-Mülkiyet (m.14)

-Sığınma (m.16a)

3. Usûl: Anayasa Mahkemesi kara-

rıyla

4. Uygulama: Toplam 4 ret ka-

rarı vardır.

AİHS, m.17

1. Yasak Amaç-lar: a) Hak ve hürriyetleri yok

etmek. b) Sözleşme’de öngörülenden

daha fazla sınır-landırmak.

2. Müeyyide: Sözleşmenin

sağladığı koru-madan yararla-namaz. AİHM,

kabul edilmezlik kararı verir.

3. Örnek Kararlar:

a) Almanya Ko-münist Partisi v. Almanya Kararı

(20.7.1957) b) H, W, P ve K v. Avusturya Ka-rarı (12.10.1989) c) Honsit v. Avus-

turya Kararı (18.10.1995) d) Garaudy v. Fransa Kararı (24.6.2003)

Avrupa Temel Haklar Şartı, m.54.

AİHS, m.17

ile Aynı (Sol

sütuna bakı-nız).

Anayasa, m.14

1. Tarihsel Bilgi: İlk defa 1971 AY değişikliğiyle geti-

rildi. 1982 AY, m.14, 2001’de

değiştirildi.

2. Yasak Amaçlar:

a) Devletin ülkesi ve milletiyle bö-lünmez bütünlü-ğünü bozmak

b) İnsan hakları-na dayanan de-mokratik ve lâik

Cumhuriyeti orta-dan kaldırmak.

3. Müeyyideler: Özel bir müeyyide yok. Müeyyidele-rin kanunla öngö-rülmesi gerekir.

4. m.14/2: Yorum kuralıdır.

5. Anayasada 14’üncü maddeye problemli atıflar

vardır.

1. m.68 ve 69: Siyasi Partiler

a) Yasaklar: m.68,69

b) Müeyyideler: -Parti kapatma -Devlet yardı-mından mah-

rumiyet.

c) Usûl: Ana-yasa Mahke-mesi kararıyla

2. Diğerleri: a) m.24/son: Din ve ibadet

b) m.27/2: Yayma Hakkı c) m.35/son:

Mülkiyet Hakkı d) m.51/3: Sendika

e) 53/1: toplu Sözleşme

f) 54/2: Grev

3. Tereddüt Halinde: İyi

niyetli kullanım karinesi.

*Gözler, İnsan Hakları Hukuku, op. cit., s.326’dan alınmıştır. Tabloda geçen unsur ve içtihatların açıklaması için adı geçen kitabın 17’nci bölümüne bakılabilir.

Bölüm 18

HAK VE HÜRRİYETLERİN

ANAYASAYLA SINIRLANMASI *

PLÂN: I. Hak ve Hürriyetler Anayasayla Sınırlanabilir mi? II. Anayasayla Sınırlamanın Hukukî Rejimi Nedir? III. Anayasayla Sınırlama Yöntemleri ve Anayasayla Konulan Sınırlara Örnekler IV. “Somut Anayasal Sınırlar”-“Soyut Anayasal Sınırlar” Ayrımı ve Bu Ayrımın Eleştirisi V. Anayasanın Öngördüğü Sınırlama Sebepleri Başka Şey, Anayasal Sınırlar Başka Şeydir

Yukarıda “hürriyet karinesi” başlıklı altıncı bölümde gördüğümüz gibi hür-riyet asıl, sınırlama istisnadır. Ancak toplum hayatında bazı durumlarda bazı hak ve hürriyetlerin sınırlanması kaçınılmazdır.

Biz yukarıda (s.158-184) Onbirinci Bölümde genel teori açısından hak ve hürriyetlerin sınırlanması konusunu gördük. Genel bilgiler için oraya bakınız. Burada sadece 1982 Anayasasına göre Türkiye’de hak ve hürriyetlerin sınır-lanması rejimini inceleyeceğiz.

Hak ve hürriyetlerin sınırlanması hukukî rejimi, sınırlamanın anayasayla veya kanunla yapılıp yapılmadığına göre değişir. O nedenle hak ve hürriyetle-rin sınırlanması rejimini, “anayasal sınırlama” ve “kanunla sınırlama” olmak üzere ikiye ayırıp incelemek gerekir. Bu bölümde hak ve hürriyetlerin anaya-sayla sınırlanmasını, izleyen iki bölümde ise anayasa dışı normlarla sınırlanma-sını göreceğiz.

Literatürde hak ve hürriyetlerin sınırlanmasının hukukî rejimi, hep bu sı-nırlamanın kanunla yapılıyor olması varsayımıyla açıklanır. Türkiye’de hak ve hürriyetlerin sınırlanmasının şartları, Anayasanın 13’üncü maddesine göre in-celenir. Biz de biraz aşağıda, yirminci bölümde, Türkiye’de hak ve hürriyetle-rin Anayasanın 13’üncü maddesine göre sınırlandırılması sistemini inceleyece-ğiz. Ancak bu sistem, hiç şüphesiz ki, Anayasayla değil, kanunla veya diğer normlarla yapılan sınırlamalar için geçerlidir. Bu bölümde münhasıran hak ve hürriyetlerin anayasayla sınırlanması konusunu inceleyeceğiz. * Bu bölüm İnsan Hakları Hukuku isimli kitabımızın 18’inci bölümünden özetlenmiştir (op. cit.,

s.327-331). Bu konuda daha geniş bilgi için oraya bakınız.

BÖLÜM 19: OLAĞAN DÖNEMLERDE SINIRLAMA 251

dir20. Bunlar, kanun koyucunun temel hak ve hürriyeti sınırlandırırken doku-namayacağı alanlardır21. Gerçekten de bazı durumlarda, Anayasa, bir hak ve hürriyeti sadece tanımakla yetinmemiş; aynı zamanda yasama organının o hak ve hürriyeti sınırlandırırken yapamayacağı hususları da belirtmiştir22. Bunlar, “kanun koyucuya yönelik yasaklama hükümleridir”23. Örneğin “her ne sebeple olursa olsun kimse, düşünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz” (m.12/2); “basın... sansür edilemez (m.28/1); “süreli ve süresiz yayın önceden izin alma şartına bağlanamaz” (m.29/1); “herkes önceden izin almaksızın dernek kurma hakkına sahiptir” (m.33/1).

İşte bu durumlarda yasama organının bir temel hak ve hürriyeti sınırlamak amacıyla çıkardığı kanun, Anayasanın getirmiş olduğu bir ek güvenceye aykırı ise, o sınırlama Anayasanın “sözüne” aykırı olmuş olur. Örneğin, genel ve özel sebeplere dayanan basın hürriyetini sınırlandıran bir kanun, basının sansür edilmesini öngörüyorsa, bu kanun Anayasanın “basın sansür edilemez” diyen “sözüne” aykırı olmuş olur.

Anayasanın sözüne uygunluk şartı açısından belirtelim ki, 1982 Anayasası pek çok maddesinde temel hak ve hürriyetlerin sınırlanmasında “hâkim kararı” alınması veya gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde bazı temel hak ve hürri-yetlerin sınırlandırılması için yetkili merciin kararının alınması ve bu kararın daha sonra “hâkimin onayına sunulması” şartını öngörmüştür. Bu konuda aşa-ğıdaki iki kutuya bakınız.

KUTU 19.2: Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanmasında “Hâkim Kararı” Şartı.- Ana-

yasamız, bazı temel hak ve hürriyetlerin sınır-

landırılmasında bir ek güvence olarak “hâkim

kararı” şartı aranmaktadır. Örnekler:

- Madde 19 (Kişi hürriyeti ve güvenliği): Kişiler an-

cak hâkim kararıyla tutuklanabilir (m.19/4).

- Madde 20 (Özel hayatın gizliliği): Hâkim kararı

olmadıkça kimsenin üstü, özel kâğıtları ve eşya-

sı aranamaz ve bunlara el konulamaz (m.20/2).

- Madde 21 (Konut dokunulmazlığı): Hâkim kararı

olmadıkça kimsenin konutuna girilemez (m.21).

- Madde 22 (Haberleşme hürriyeti): Hâkim kararı

olmadıkça haberleşme engellenemez ve gizlili-

ğine dokunulamaz (m.22/2).

- Madde 28 (Basın hürriyeti): Tedbir yolu ile dağı-

tım hâkim kararıyla önlenebilir (m.28/4). Süreli

ve süresiz yayınlar hâkim kararıyla toplatılabilir

(m.28/6). Süreli yayınlar... mahkeme kararıyla

geçici olarak kapatılabilir (m.28/son).

- Madde 29, 33, 69, 135’te “hâkim kararı şartı” vardır.

KUTU 19.3: “Hâkimin Onayına Sunulma-

sı” Şartı.- Anayasamız, gecikmesinde sakınca

bulunan bazı hâllerde, temel hak ve hürriyetleri

sınırlanma yetkisini yetkili mercilere vermekte,

ancak bu mercilerce alınmış kararların 24 saat

içinde hâkimin onayına sunulması şartını getir-

mektedir. Örnekler:

a) Arama Emrinin Onaylanması (Anayasa, m.20/2): “Yetkili merciin kararı yirmidört saat içinde görevli

hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını el koy-

madan itibaren kırksekiz saat içinde açıklar; aksi

hâlde, el koyma kendiliğinden kalkar”.

b) Konuta Girme Emrinin Onaylanması (m.21): Aynı

hüküm.

c) Haberleşmeyi Engelleme ve Gizliliğine Dokunma Emrinin Onaylanması, (m.22/2): Aynı hüküm.

d) Basın Hürriyetiyle İlgili: Dağıtımın önlenmesi

(m.28/4); süreli ve süresiz yayınların toplatılması

(m.28/6)

e) Derneği Faaliyetten Men Emrinin Onaylanması (m.33/5): Benzer hüküm.

+ Madde 135’te de benzer hüküm vardır.

20. Sağlam, Temel Hakların Sınırlanması ve Özü, op. cit., s.159. 21. Bu konuda bkz. Sağlam, Temel Hakların Sınırlanması ve Özü, op. cit., s.156-160, özellikle 159. 22. Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, op. cit., s.115. 23. Ibid. 23. Ibid.

BÖLÜM 20: OLAĞANÜSTÜ YÖNETİM USÛLLERİNDE SINIRLAMA 273

Örnek: ÖYP’li Araştırma Görevlilerinin 50/D’ye Geçirilmesi.- 1 Eylül 2016 tarihli Resmî Gazetede yayınlanan 674 sayılı KHK ile ÖYP kapsamında olan ve 2547 sayılı Yükseköğretim Kanunun 33’üncü maddesi çerçevesinde istihdam edilen araştırma görevlilerinin kadroları, Kanunun 50/D’de öngörülen kadroya aktarılmıştır. ÖYP’li araştırma görevlilerinin 33’ten 50/D’ye aktarılmasının 15 Temmuz 2016 darbe te-şebbüsüyle bozulmuş olan kamu düzeninin yeniden tesisine nasıl katkıda bulunaca-ğı merak konusudur. Yoksa 15 Temmuz darbe teşebbüsünü araştırma görevlileri 33’üncü maddede bulunmalarından elde ettikleri imkânlarla mı yapmışlardır? ÖYP’li araştırma görevlileriyle ilgili bir düzenlemeye ihtiyaç var ise, hâliyle bunun kanunla yapılması her zaman mümkündür. Kanunla yapılacak bir düzenlemenin olağanüstü hâl KHK’si ile yapılması tipik usûl saptırmasıdır. 674 sayılı KHK’nin ÖYP’li araştırma görevlilerine ilişkin hükmü, Anayasamızın 121’inci maddesinin üçüncü fıkrasında öngörülen “olağanüstü hâlin gerekli kıldığı konu” şartına aykırıdır. (Aynı konuda kış lastiği takma zorunluluğu örneği de verilebilir. Bu konuda yukarı-da 270’inci sayfaya bakınız).

IV. OLAĞANÜSTÜ YÖNETİM USÛLLERİNDE SINIRLANDIRMA ARACI: KANUN HÜKMÜNDE KARARNAMELER

Anayasamızın 13’üncü maddesine göre olağan dönemlerde temel hak ve hürriyetler sınırlaması için kanun gerekir. Olağanüstü yönetim usûlleri dönem-lerinde temel hak ve hürriyetlerin sınırlandırılması için kanun şart değildir. Bu dönemlerde temel hak ve hürriyetler, sıkıyönetim veya olağanüstü hâl kanun hükmünde kararnamesiyle (KHK) sınırlanır. Bu nedenle aslında burada kanun hükmünde kararnameleri görmemiz gerekir. Ne var ki, bu konu bir “insan hak-ları hukuku ders kitabı”nın sınırlı hacmini aşar. Biz zaten bu konuyu pek çok çalışmamızda incelemiştik. Bu konuda oralara bakılabilir16.

Bununla birlikte kısaca da olsa sıkıyönetim ve olağanüstü hâl KHK’lerinin hukukî rejimi hakkında bazı bilgiler vermek yararlı olacaktır:

1. Olağan dönem KHK’lerinde, KHK çıkarma yetkisi Bakanlar Kuruluna aittir (m.91/1). Sıkıyönetim ve olağanüstü hâl KHK’lerinde ise, bu yetki, nor-mal Bakanlar Kuruluna değil, “Cumhurbaşkanının başkanlığında toplanan Ba-kanlar Kurulu”na aittir (m.121/3).

2. Olağan dönem KHK’leri için TBMM tarafından çıkarılacak bir yetki kanununa ihtiyaç vardır (m.91/1-2). Oysa olağanüstü hâl ve sıkıyönetim KHK’leri için böyle bir yetki kanununa gerek yoktur.

3. Ancak hâliyle Bakanlar Kurulunun böyle bir yetkiye sahip olabilmesi için öncelikle ülkede olağanüstü hâl veya sıkıyönetim halinin ilân edilmiş ol-ması gerekir. 16. Bir ders kitabının bölümü olarak bkz.: Gözler, Türk Anayasa Hukuku Dersleri, op. cit., s.367-374.

Bir makale olarak: Kemal Gözler, “Olağanüstü Hâl Rejimlerinde Özgürlüklerin Sınırlandırılması Sistemi ve Olağanüstü Hal Kanun Hükmünde Kararnamelerinin Hukukî Rejimi”, Ankara Barosu

Dergisi, Yıl 47, Ağustos 1990, Sayı 4, s.580-590 (http://www.anayasa.gen.tr/olaganustuhal.htm). Bir monografi olarak: Kemal Gözler, Kanun Hükmünde Kararnamelerin Hukuki Rejimi, Bursa, Ekin, 2000, s.175-254. (http://www.anayasa.gen.tr/khk-intro.htm).

İkinci Alt-Kısım TÜRK İNSAN HAKLARI HUKUKU

DOGMATİĞİNİN ÖZEL KISMI

Yukarıda açıklandığı gibi Türk insan hakları hukuku dogmatiği kendi içinde genel kısım ve özel kısım olarak ikiye ayrılır. Yukarıda birinci alt-kısımda “Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin genel kısmı”nı gördük. Şimdi bu alt bölümde “Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin özel kısmı”nı inceleyeceğiz.

Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin özel kısmı, bütün insan hakları için geçerli olan hukuk kurallarını değil, sadece belirli bir insan hakkını düzenleyen pozitif hukuk kurallarını inceler. Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin özel kısmı, temel hak ve hürriyetlerin niteliği, sınırlandırılması, durdurulması, korun-ması gibi bütün hak ve hürriyetler için geçerli olabilecek hukuk kuralları değil, sa-dece mülkiyet hakkı, seyahat hürriyeti, sendika kurma hakkı gibi spesifik bir hak ve hürriyeti düzenleyen hukuk kuralları hakkında açıklamalarda bulunur.

Nasıl Türk ceza hukukunun özel hükümler kısmında adam öldürme, hırsızlık gibi çeşitli suçlar inceleniyorsa, nasıl borçlar hukukunun özel hükümler kısmında satım sözleşmesi, kira sözleşmesi gibi sözleşmeler veya “özel borç ilişkileri” eski tabirle “akdin muhtelif nevileri” inceleniyorsa, Türk insan hakları hukukunun özel kısmında da, yaşama hakkı, ifade hürriyeti, dernek kurma hakkı, çevre hakkı gibi çeşitli insan hakları incelenir.

Nasıl Türk ceza hukukunun ve Türk borçlar hukukunun genel hükümler ve özel hükümler şeklinde ikiye ayrılmasının pozitif temeli var ise, Türk insan hakları hukukunun da genel hükümler ve özel hükümler şeklinde ayrılmasının pozitif te-meli vardır.

Yukarıda (s.198-199) Anayasamızın İkinci Kısmının “Genel Hükümler” baş-lıklı Birinci Bölümünde bulunan maddelerin (m.12-16) ve keza 36-40, 74, 90/son, 91/1, 125, 148-152’inci maddelerinin Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin ge-

nel kısmının inceleme alanına girdiğini gördük. Bunların dışında 1982 Anayasası-nın “temel haklar ve ödevler” başlıklı İkinci Kısmının “Kişinin Hakları ve Ödevle-ri” başlıklı İkinci Bölümünde (m.17-35), “Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler” başlıklı Üçüncü Bölümünde (m.40-65) ve “Siyasî Haklar ve Ödevler” başlıklı Dör-düncü Bölümünde (m.66-74) bulunan maddeler Türk insan hakları hukuku dogma-tiğinin özel kısmının inceleme sahasına girer. Burada bulunan toplam 56 maddede düzenlenen 70’ten fazla hak ve hürriyet vardır (bazı maddelerde birden fazla hak ve hürriyet düzenlenmektedir). Bunların her biri Türk insan hakları hukuku dogma-tiğinin özel kısmı veya özel hükümler kısmının görevidir.

Üçüncü Kısım ULUSLARARASI İNSAN HAKLARI

HUKUKU*

PLÂN: I. İç veya Ulusal İnsan Hakları Hukuku II. Uluslararası İnsan Hakları Hukuku III. Uluslararası İnsan Hakları Hukukunun Yaratıcı Kaynakları IV. Uluslararası İnsan Hakları Hukukunun Bilgi Kaynakları

Günümüzde insan hakları, İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi gibi pek çok evrensel ve bölgesel uluslararası söz-leşmelerle düzenlenmektedir. Keza Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi örneğin-de olduğu gibi insan haklarını korumak için yargısal mekanizmalar kuran ulus-lararası sözleşmeler de vardır. Bunlar oldukça ayrıntılı düzenlemeler getirmek-tedir. Keza Avrupa insan hakları hukukunda, Avrupa İnsan Hakları Mahkeme-sinin ürettiği çok geniş bir içtihat da bulunmaktadır.

Gerek Türkiye’de gerekse çeşitli Avrupa ülkelerinde, uluslararası insan hakları hukuku çalışmaları yapıldığı gibi, Avrupa insan hakları hukuku çalış-maları da yapılmıştır. Keza pek çok insan hakları hukuku kitabında uluslararası insan hakları hukukuna veya Avrupa insan hakları hukukuna ayrılmış bölümler de vardır.

Bu nedenle insan hakları hukukunu kendi içinde “iç insan hakları hukuku” veya “ulusal insan hakları hukuku” ve “uluslararası insan hakları hukuku (in-

ternational human rights law, droit international des droits de l'homme)” ola-rak ikiye ayırabiliriz.

Uluslararası insan hakları hukuku da kendi içinde evrensel ve bölgesel ol-mak üzere ikiye ayrılmaktadır. Amerikan insan hakları hukuku ve Avrupa insan hakları hukuku bölgesel insan hakları hukukuna örnektirler. Bu ayrımı önce bir şemayla gösterelim:

* Bu bölüm İnsan Hakları Hukuku isimli kitabımızın 23’üncü bölümünden özetlenmiştir

(op. cit., s.474-490). Bu konuda daha geniş bilgi için oraya bakınız.

310 İNSAN HAKLARI HUKUKU

kence ve Diğer Zalimane Gayrıinsani veya Küçültücü Muamele veya Cezaya Karşı Bir-leşmiş Milletler Sözleşmesi (Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman or

Degrading Treatment)”, “Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşme (International Convention on the Elimination of All Forms of

Racial Discrimination)” gibi.

B. BÖLGESEL İNSAN HAKLARI HUKUKLARI

Yeryüzünde insan haklarının tanınması ve korunması için bölgesel düzey-de yapılmış insan hakları sözleşmeleri de vardır. Bu sözleşmelerle tanınan ve korunan insan haklarını inceleyen uluslararası insan hakları hukukunun dalları-na bölgesel insan hakları hukuku denir. Örnek olarak bunlardan ikisini verelim:

1. Amerikan İnsan Hakları Hukuku

“Amerikan Devletleri Örgütü (Organization of American States OAS)” çerçevesinde Costa Rica’da 22 Kasım 1969 tarihinde “Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi (The American Convention on Human Rights)”2 imzalanmıştır. Bu sözleşme, kendisini onaylayan devletlerde (2016 yılı itibarıyla 23 devlet vardır) insan haklarının korunması için bir “Amerikalılar-Arası Komisyon (Inter-

American Commission)” ve bir “Amerikalılar-Arası Mahkeme (Inter-American

Court)” kurmaktadır.

2. Avrupa İnsan Hakları Hukuku

Bölgesel insan hakları hukuku alanında en gelişmiş hukuk hiç şüphesiz “Avrupa insan hakları hukuku (European human rights law, droit européen des

droits de l'homme)”dur. Avrupa Konseyi çerçevesinde Roma’da 4 Kasım 1950 tarihinde imzalanan “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (Convention for the

Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms)” birçok temel hak ve hürriyeti tanımakta ve bunların korunması için güvenceli bir sistem getirmekte, bu amaçla Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi isimli bir Mahkeme kurmaktadır. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi çerçevesinde insan haklarının korunması sis-temi oldukça gelişmiş, ayrıntılı bir sistemdir. Keza Avrupa İnsan Hakları Mah-kemesi de zengin içtihatlarıyla bu hukukun gelişmesine önemli katkıda bulun-muştur. Bugün çok gelişmiş bir Avrupa insan hakları hukuku içtihadı ve dokt-rini bulunmaktadır. Bu alanda yazılmış zengin bir literatür vardır. Birkaç örnek için aşağıya (s.320-321) bakınız.

- “Genel uluslararası hukuk ile uluslararası insan hakları hukuku arasındaki ilişkiler” konusunda bkz.: Gözler, İnsan Hakları Hukuku, op. cit., s.477.

- “Evrensel insan hakları hukuku ile bölgesel insan hakları hukukları arasındaki ilişki-ler” konusunda bkz.: Gözler, İnsan Hakları Hukuku, op. cit., s.477-478.

- “İç insan hakları hukuku ile uluslararası insan hakları hukuku arasındaki ilişkiler” konusunda bkz.: Gözler, İnsan Hakları Hukuku, op. cit., s.478-479.

2. http://www.cidh.org/basicos/english/Basic3.American%20Convention.htm

BÖLÜM 23: AVRUPA İNSAN HAKLARI HUKUKU 327

girmiş bulunan 14 nolu Protokol23 ile önemli ölçüde değişikliğe uğratılmıştır. Henüz yürürlüğe girmemiş 15 ve 16 nolu Protokoller için yukarıda 324’üncü sayfaya bakınız.

KUTU 23.4: K A R IŞ T I R M A Y I N I Z Avrupa İnsan Hakları Mah-

kemesi (European Court of Hu-

man Rights, Cour européenne des

droits de l'homme), Avrupa Kon-seyinin yargı organıdır. Bu bö-lümün konusu olan Mahkeme-dir. Strazburg’ta bulunur.

Uluslararası Adalet Di-vanı (International Court of

Justice, Cour internationale de

justice), Birleşmiş Milletlerin yargı organıdır. Hollanda’nın Lahey şehrinde bulunur.

Avrupa Birliği Adalet Divanı (Court of Justice of the European union, Cour de justice de l'Union euro-

péenne)”, Avrupa Birliğinin yargı or-ganıdır. Lüksemburg’ta bulunur. 2009 Lizbon Antlaşmasından önce adı Avrupa Toplulukları Adalet Divanıydı.

A. HÂKİMLERİ

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 20’nci maddesine göre, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Sözleşmeye taraf devlet sayısına eşit sayıda hâkimden oluşur. Şu an 47 sözleşmeyi imzalayan ve onaylayan 47 devlet olduğuna göre, Mahkemede de 47 hâkim vardır.

Sözleşmenin 22’nci maddesine göre, hâkimler, her devlet için, o devlet tarafından önerilen üçer aday arasından Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi* tarafından oy çokluğuyla seçilirler (m.22).

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 23’üncü maddesinin 1 Haziran 2010 tarihin-de yürürlüğe girmiş bulunan 14 nolu Protokol ile değiştirilen yeni şekline göre, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi hâkimleri, dokuz yıllık bir süre için seçilirler. Tekrar seçil-meleri mümkün değildir. Hâkimlerin görev süreleri 70 yaşına ulaştıklarında sona erer. Bir hâkim, diğer hâkimler tarafından üçte iki çoğunluk ile alınmış ve hâkimlik için ge-rekli koşulları artık taşımadığına dair bir karar olmadıkça, görevden alınamaz.

KUTU 23.5: KARIŞTIRM AYI NIZ Parlamenterler Meclisi (Parliamentary Assem-

bly, Assemblée parlementaire) Avrupa Konseyinin müzakere ve karar organıdır. Üye devletlerin kendi parlâmentoları tarafından atanan 318 asil üyesi, 318 yedek üyesi bulunur. Strazburg’tadır.

“Avrupa Parlâmentosu (European Par-

liament, Parlement européen)”.- Avrupa Birli-ğinin parlâmentosudur. 751 üyesi vardır. Üye-ler 28 üye devletin vatandaşları tarafından genel oy ile seçilirler. Strazburg’tadır.

B. MAHKEMENİN BİRİMLERİ

14 nolu Protokol ile değiştirilen Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin yeni 26’ncı maddesine24 göre, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, “tek hâkimlik bi-

rimler25 (single-judge formations, formations de juge unique)”den, “üç hâkim-lik komiteler (committees of three judges, comités de trois juges)”den, “yedi

23. 14 Nolu Protokol, Türkiye tarafından 6 Ekim 2004 tarihinde imzalanmış, 1 Haziran 2006 tarih ve 5512

sayılı Kanunla onaylanması uygun bulunmuştur (Resmî Gazete, 6 Haziran 2006, Sayı 26190) (protolkolün resmi çevirisi: Resmî Gazete, 8 Ağustos 2006, Sayı 26253). Protokol, Türkiye bakımından 1 Haziran 2010 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

24. Bu madde 14’üncü Protokolden önce 27’nci maddeydi. 25. Tek hâkimlik birimler, 14 nolu Protokolün getirdiği en önemli yeniliktir.

352 ÜÇÜNCÜ KISIM: ULUSLARARASI İNSAN HAKLARI HUKUKU

TABLO 23.1: SAYILARLA AİHM (İŞ YÜKÜ VE ÇALIŞMA HIZI)113

1959-2016 YILLARI ARASINDA GENEL TÜRKİYE

Toplam Hüküm Sayısı (Total number of judgments) 19,570 3,270

En Az Bir İhlâl Bulunan Hüküm Sayısı (Judgments finding at least one violation) 16,399 2,889

İhlalin Bulunmadığı Hüküm Sayısı (Judgments finding no violation) 1,491 73

Dostça Çözüm/Kayıttan Düşme Sayısı (Friendly settlements/Striking-out judgments) 1,094 204

Diğer Hüküm Sayısı (Other judgments) 633 104

Yargısal Bir Makamın Önüne Gelebilmiş Toplam Başvuru Sayısı (Applications allocated to a judicial formation)

794,350 70,439

Kabul Edilemez Bulunan veya Kayıttan Düşen Başvuru Sayısı (Applications declared inadmissible or struck out)

682,059 53,744

Hüküm Verilen Başvuru Sayısı (Applications in which judgment was delivered) 30,600 4,281

Karara Bağlanan Başvuru Sayısı (Total number of applications decided) 712,659 58,025

SADECE 2016 YILINDA GENEL TÜRKİYE

Yargısal Bir Makamın Önüne Gelebilmiş Toplam Başvuru Sayısı (Applications allocated to a judicial formation)

53,493 8,308

Kabul Edilemez Bulunan veya Kayıttan Düşen Başvuru Sayısı (Applications declared inadmissible or struck out)

36,579 4,042

Hüküm Verilen Başvuru Sayısı (Applications in which judgment was delivered) 1,926 118

Karara Bağlanan Başvuru Sayısı (Total number of applications decided) 38,505 4,160

Kaynaklar: http://www.echr.coe.int/Documents/Facts_Figures_2016_ENG.pdf; http://www.echr.coe.int/Documents/Overview_19592016_ENG.pdf

2016 YILI SONU İTİBARIYLA Karara Bağlanmayı Bekleyen Başvuru Sayısı (Pending allocated cases): Yaklaşık olarak 79,750

Aleyhine En Çok Başvurulan Üç Ülke: (Karara Bağlanmayı Bekleyen Başvurular İtibarıyla-Pending allocated cases): Ukrayna: %22.8; Türkiye: %15.8; Macaristan: %11.2

Devlet Başına Hüküm Sayıları (Judgments by State in 2016):

47 Üye devletten aleyhinde en çok yargılama yapılmış devletler (judgments delivered by the Court):

1. Rusya Federasyonu: 228 (%22.96) 3. Romanya: 86 (%8.66) 2. Türkiye: 88 (%8.86) 4. Ukrayna: 73 (%7.35)

2016 yılında yapılan tüm yargılamaların (judgments delivered by the Court) çeyreğine yakını Rusya aleyhinedir.

1959’dan beri gerçekleşen tüm yargılamaların (judgments delivered by the Court) çeyreği şu iki üye ülkeye ilişkindir: 1. Türkiye: (3,270); 2. İtalya (2,351)

2016 yılında Mahkemenin 1926 başvuruya ilişkin olarak verdiği hüküm sayısı (the Court delivered): 993

Mahkemenin bugüne kadar en çok hüküm verdiği yıl 2009 yılı: 1,625

2016 yılındaki yargılamalarda hakkında en çok ihlâl kararı verilen Sözleşme maddeleri:

1. Adil yargılanma hakkı (madde 6): %22.96 2. Kişi özgürlüğü ve güvenliği (madde 5): %20.39 3. İşkence ve insanlıkdışı ya da küçültücü muamele yasağı (madde 3): %19.82

Kaynaklar: http://www.echr.coe.int/Documents/Facts_Figures_2016_ENG.pdf; http://www.echr.coe.int/Documents/Overview_19592016_ENG.pdf

Uyarı: Avrupa insan hakları hukuku oldukça geniş ve ayrıntılı bir hukuk dalıdır. Yukarıdaki bilgiler özettir. Pek çok bilgi yer yokluğundan alınmamıştır. Bu konuda da-ha fazla bilgi için bu bölümün özetlendiği İnsan Hakları Hukuku isimli kitabımızın 23’üncü bölümüne bakılabilir. ■

113. Tablodaki veriler Sibel Yılmaz tarafından güncelleştirilmiştir.

BİBLİYOGRAFYA

ABADAN (Yavuz), “Amme Hukukunun Konusu ve Öğretim Metodu”, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt XX, 1965, Sayı 3-4, s.399-417.

AİHM-Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Kabul Edilebilirlik Kriterlerini Uygulama Rehberi, Strazburg, 2014 (http://www.echr.coe.int/Documents/Admissibility_guide_TUR.pdf)

AKBAY (Muvaffak), Umumî Amme Hukuku Dersleri, Ankara, AÜHF Yayınları, 4. Baskı, 1961, c.I.

AKILLIOĞLU (Tekin), “1982 Anayasasında Temel Hakların Genel Kuralları”, İnsan Hakları Yıllığı, Cilt 5-6, Yıl 1983-1984, s.50-66.

AKILLIOĞLU (Tekin), Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Ankara, İmaj Yayınları, 2002.

AKILLIOĞLU (Tekin), İnsan Hakları, I: Kavram, Kaynaklar ve Koruma Sistemleri, Ankara, AÜSBF İn-san Hakları Merkezî Yayınları, 1995.

AKIN (İlhan F.), Temel Hak ve Hürriyetler, İstanbul, İÜHF Yayınları, Üçüncü Baskı, 1971.

AKİPEK (İlhan), Devletler Hukuku, Birinci Kitap Başlangıç, Ankara, Başnur Matbaası, 2. Baskı, 1965. ALDIKAÇTI: Orhan Aldıkaçtı’nın Sözlü Açıklaması, in Anayasa Yargısı, Ankara, Anayasa Mahke-

mesi Yayınları, 1987, Sayı 3, s.53.

ALEXY (Robert), A Theory of Constitutional Rights, Çev. Julian Rivers, Oxford, Oxford University Press, 2002.

ALİ HAYDAR EFENDİ, Dürerü’l Hukkam Serhu Mecelleti’l Ahkam (Yazı çevrimi: Raşit Gündoğdu ve Osman Erdem), İstanbul, Gül Neşriyat, Tarih Yok (2006?), 4 Cilt.

ALTIPARMAK (Kerem), “Kopya Davalar ve Pilot Kararlar: Bir Kararda Bin Adaletsizlik”, 50. Yı-lında Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi: Başarı mı, Hayal Kırıklığı mı? (Yay. Haz. Kerem Altıpar-mak), Ankara, Ankara Barosu Yayınları, 2009, s. 60-107.

AMERICAN HERITAGE DICTIONARY, The American Heritage Dictionary of the English Language, Boston, New York, Hougton Mifflin Company, 2000.

ANAYURT (Ömer), “Hakların Bütünlüğü İlkesi Açısından İnsan Haklarına İlişkin Sınıflandır-maların Değerlendirilmesi”, in Oya Çiftçi (ed.), Türkiye’de İnsan Hakları, TODAİE, 2000, s.47-59.

ANAYURT (Ömer), Avrupa İnsan Hakları Hukukunda Kişisel Başvuru Yolu, Ankara, Seçkin, 2004.

ANAYURT (Ömer), Türk Anayasa Hukukunda Toplanma Hürriyeti, İstanbul, Kazancı, 1998. ANCEL (Pascal), “Abus de droit”, in Joël Andriantsimbazovina et al. (ed.), Dictionnaire des droits de

l'homme, Paris, PUF, Quadrige, 2008, s.1-3. ANDRIANTSIMBAZOVINA (Joël), “L'abus de droit dans la jurisprudence de la Cour européenne

des droits de l'homme”, Recueil Dalloz, 2015, n° 32, s.1854-1859.

ANSAY (Sabri Şakir), Hukuk Bilimine Giriş, Ankara, Güzel İstanbul Matbaası, 7. Baskı, 1958. AQUINO (Thomae de), Summa Theologiae, Prima Secundae, Quaestio 91, Articulus 1, Quaestio 93,

(Textum Leoninum Romae 1888, http://www.corpusthomisticum. org/sth2090.html).

ARDANT (Philippe), Institutions politiques et droit constitutionnel, Paris, LGDJ, 6. B, 1994, s.67. ARMAĞAN (Servet), İslam Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler, Ankara, Diyanet Vakfı, 6. Baskı,

2006. ARMAĞAN (Servet), Temel Haklar ve Ödevler, İstanbul, İÜHF Yayınları, 1980.

ATAKAN (Arda), “Friedrich Müller’in ‘Temel Hakların Nesnel Sınırlılığı’ Teorisi Üzerine Bir İnce-leme”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi–Hukuk Araştırmaları Dergisi, Cilt 16, Sayı 3-4, Yıl 2010, s.3-27.

354 İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ

ATALAY (Esra), Türkiye’de Toplantı ve Gösteri Yürüyüşleri Özgürlüğü, İzmir, DEÜHF DSİ Yayını, 1995.

AUTEXIER (Christian), Introduction au droit public allemand, Paris, PUF, 1997, s.118. AYBAY (Rona), İnsan Hakları Hukuku, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2. Baskı, 2015

BADINTER (Robert), “L’universalité des droits de l’homme dans un monde pluraliste”, Revue uni-verselle des droits de l'homme, Cilt I, 1989, s.1-5.

BARCELO (Juliette), “Les abus de droit” Revue Juridique Themis, Cilt 5, Sayı 13, 1954-55, s.28-46.

BASLAR (Kemal), The Concept of the Common Heritage of Mankind in International Law, The Hague, Martinus Nijhoff Publishers, 1998.

BAŞLAR (Kemal), “Uluslararası andlaşmaların Onaylanması, Üstünlüğü ve Denetimi Üzerine”, Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Özel Hukuk Bülteni: Prof. Dr. Sevin Toluner'e Armağan, Cilt 24, Sayı 1-2, Yıl 2004 <www.anayasa.gen.tr/baslar-90nciMadde.pdf>, s.34 vd.

BATUR YAMANER (Melike), “Uluslararası İnsan Hakları Hukuku ve Uluslararası İnsancıl Hukuk İlişkisi”, Erdoğan Teziç’e Armağan, İstanbul, Galatasaray Üniversitesi Yayınları, 2007, s.379-392.

BEAUMARCHAIS, Le Mariage de Figaro [1778], Texte établi par Édouard Fournier, Laplace, 1876, Œuvres complètes, s.154-164 (https://fr.wikisource.org/wiki/Le_Mariage_de_ Figaro/Acte_V).

BEKAERT (Hermann), Introduction à l’étude du droit, Bruxelles, Emile Bruylant, 1963.

BIANCHI (Andrea), “Human Rights and the Magic of Jus Cogens”, The European Journal of International Law, 2008, Cilt 19, Sayı 3, s.491-508.

BİLGE (Necip), Hukuk Başlangıcı, Ankara, Turhan, 20. Baskı, 2005.

BOLGÁR (Vera), “Abuse of Rights in France, Germany, and Switzerland: A Survey of a Recent Chapter in Legal Doctrine”, Louisiana Law Review, Cilt 35, 1975, s.1015-1036.

BOUVIER (John), A Law Dictionary, Philadelphia, Childs & Petersons, 6. Baskı, 1856, (http://books.google. com.tr).

BOZKURT (Tamer) , “Haklarında Özel Bir Sınırlama Nedeni Öngörülmemiş Temel Hak ve Hürri-yetlerin Sınırlandırılması Sorunsalı: Özellikle Sözleşme Hürriyeti Açısından Durum”, Ankara Barosu Dergisi, Yıl 66, Sayı 1, Kış 2008, s. 134-143.

BOZKURT (Tamer), “Anayasa Mahkemesi’nin 4857 Sayılı İş Kanunu’ndaki Engelli ve Eski Hü-kümlü İşçi Çalıştırma Zorunluluğunun Anayasa’ya Uygun Olduğuna Dair Verdiği Karar Üzerine Düşünceler (Özellikle Sözleşme Hürriyeti Açısından)”, Ankara Barosu Dergisi, Bahar 2009, Yıl. 67, Sayı 2, s.98-105.

BURGORGUE-LARSEN (Laurence), “Les concepts de liberté publique et de droit fondamental”, in Jean-Bernard Auby (ed.), L’influence du droit européen sur les concepts structurels du droit public français, Paris, Dalloz, 2010, s.389-407 (https://www.univ-paris1.fr/fileadmin/IREDIES/ Contributions_en_ligne/L._BURGORGUE-LARSEN/Burgorgue-LarsenLP-DF.pdf).

CEDH-Cour européenne des droits de l'homme, Guide pratique sur la recevabilité, Strazburg, 2011 (http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/ C1F452E0-2DA3-4355-981C-35CB3278F17/0/ Guide_pratique_sur_la_recevabilite.pdf) (Erişim Yılı: 2011) (2017 yılı itibarıyla sitede yoktur).

CHAGNOLLAUD (Dominique), Droit constitutionnel contemporain, Paris, Sirey, 1999.

CHANTEBOUT (Bernad), Droit constitutionnel et science politique, Paris, A. Colin, 11. Baskı, 1994. CHAPUS (René), Droit administratif général, Paris, Montchrestien, 15. Baskı, 2001, Cilt I.

CHEREDNYCHENKO (Olha O.), “The Harmonisation of Contract Law in Europe by Means of the Horizontal Effect of Fundamental Rights”, Erasmus Law Review, Cilt 1, No 1, 2007.

COHEN-JONATHAN (Gérard), La Convention européenne des droits de l'homme, Paris, Economica, Presses universitaires d'Aix-Marseille, 1989.

COHON (Rachel), “Hume's Moral Philosophy”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2010 Edition), Edward N. Zalta (ed.), (http://plato.stanford.edu/archives/fall2010/entries/hume-moral/).

COLLIARD (Claude-Albert), Libertés publiques, Paris, Dalloz, 7. Baskı, 1989, s.2. COLLIARD (Jean-Claude) ve Roseline Letteron, Libertés publiques, Paris, Dalloz, 8. Baskı, 2005.

ÇAĞLAR (Selda) (ed.), Disiplinlerarası Bir Yaklaşımla İnsan Hakları, İstanbul, Beta, 2010.

BİBLİYOGRAFYA 355

ÇOTUKSÖKEN (Betül), İnsan Hakları ve Felsefe, Papatya, 2. Baskı, 2012.

DAVER (Bülent), Fevkalâde Hâl Rejimleri, Ankara, AÜSBF Yayınları, 1961. DEVELLİOĞLU (Ferit), Osmanlıca-Türkçe Lügat, Ankara, Aydın Kitabevi, 1984. DIGESTA-Digesta 50, 17, 20 (http://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest50.shtml). DOĞAN (İlyas) (ed.), İnsan Hakları Hukuku, Ankara, Astana, 2. Baskı, 2015. DOĞRU (Osman) ve Atilla Nalbant, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi, Cilt:1, İstanbul, Legal, 2012. DÖNER (Ayhan), İnsan Haklarının Uluslararası Alanda Korunması ve Avrupa Sistemi, Ankara, Seçkin,

2003. ECK (Laurent), “Controverses constitutionnelles et abus de droit”, VIe congrès français de droit cons-

titutionnel (Congrès de Montpellier 9, 10 et 11 juin 2005, Association française de droit consti-tutionnel) (http://www.droitconstitutionnel.org/congresmtp/textes1/ECK.pdf).

ECK (Laurent), L'abus de droit en droit constitutionnel, Paris, L’Harmattan, 2010. ENGLE (Eric), “The History of the General Principle of Proportionality: An Overview”, Dartmouth

Law Journal, Cilt 10, Sayı 1, 2012, s.1-11 (https://ssrn.com/abstract= 1431179). ENGLE (Eric), “Third Party Effect of Fundamental Rights (Drittwirkung)”, Hanse Law Review, Vol. 5

No. 2, 2009, s.165-173 (http://www.hanselawreview.org/ pdf8/Vol5No2Art02.pdf). EPICTETUS, Discourses, i. 9. 1. (http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus....). ERDOĞAN (Mehmet), Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Ensar Neşriyat, 2. Baskı, 2005. ERDOĞAN (Mustafa), Anayasa ve Özgürlük, Ankara, Yetkin, 2002. ERDOĞAN (Mustafa), Anayasal Demokrasi, Ankara, Siyasal, 3. Baskı, 1999. ERDOĞAN (Mustafa), İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku, Ankara, Orion, 2. Baskı, 2011. EREN (Abdurrahman), Özgürlüklerin Sınırlanmasında Demokratik Toplum Düzeninin Gerekleri, İstan-

bul, Beta, 2004. EREN (Abdurrahman), Türkiye’de İnsan Haklarının Korunması, Ankara, Turhan, 2007. EROĞUL (Cem), Çağdaş Devlet Düzenleri, Ankara, İmaj, 6. Baskı, 2008. ESMEIN (Adhémar), Eléments de droit constitutionnel français et comparé, (Henry Nézard Tarafından

Gözden Geçirilmiş Baskı), Paris, Recueil Sirey, 1927, c.I, s.299. FARRUGIA (Francis), “La politique des droits de l’homme: une religion civile universelle”, Cahiers

de psychologie politique, No 27, Temmuz 2015 (http://lodel.irevues.inist.fr/ cahierspsychologiepolitique/index.php?id=3128).

FAVOREU (Louis) et al., Droit constitutionnel, Paris, Dalloz, 1998, s.790. FAVOREU (Louis) et al., Droit des libertés fondamentales, Paris, Dalloz, 7. Baskı, 2015. FAVOREU (Louis), “Le droit constitutionnel, droit de la constitution et constitution de droit”, Re-

vue française de droit constitutionnel, no 1, 1990, , s.71-89.. FERIA (Rita de la) ve Stefan Vogenauer (ed.), Prohibition of Abuse of Law: A New General Principle of

EU Law? Oxford, Hart Publishing, 2011. FERREIRA DA CUNHA (Paulo), Traite de droit constitutionnel, Constitution universelle et

mondialisation des valeurs fondamentales, Paris, Buenos Books International, 2010, (Kindle). FOSTER (Nigel) ve Satish Sule, German Legal System and Laws, Oxford ve New York, Oxford

University Press, 2002. FREZZO (Mark), The Sociology of Human Rights, Cambridge, Polity, 2015. FROMONT (Michel), “Présentation de la Cour constitutionnelle fédérale d'Allemagne”, Cahiers du

Conseil constitutionnel n° 15 (Dossier: Allemagne), Ocak 2004, http://www.conseil-constitutionnel.fr/conseil-constitutionnel/francais/nouveaux-cahiers-du-conseil/cahier-n-15/presentation-de-la-cour-constitutionnelle-federale-d-allemagne.51993.html.

FUSTEL DE COULANGES (Numa Denys), La Cité antique, Paris, Librairie Hachette, 1900, (http:// classiques.uqac.ca/classiques/fustel_de_coulanges/cite_antique/fustel_la_cite_antique.pdf).

GARNER (Bryan A.) (Ed.), Black’s Law Dictionary, St. Paul, Minn., West Group, 7. Baskı, 1999. GEMALMAZ (Mehmet Semih), Açıklamalı İçtihatlı Karşılaştırmalı Ulusalüstü İnsan Hakları Usul Hu-

kuku Mevzuatı 1. Kitap: Açıklamalı-Karşılaştırmalı Birleşmiş Milletler Belgeleri, İstanbul, Legal, 1.


Baskı, 2006; 2. Kitap: Avrupa Konseyi Belgeleri - Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kuralları Şerhi, Legal, 1. Baskı, 2006.

GEMALMAZ (Mehmet Semih), Olağanüstü Rejim Standartları, İstanbul, Beta, 1994. GEMALMAZ (Mehmet Semih), Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisine Giriş, İstanbul,

Beta, 2001. GERMAIN (Jérome), “La protection de l’environnement dans la constitution allemande, une nou-

velle finalité assignée à l’État”, Pouvoirs, 2005/2 (n° 113), s.177-211.

GLENNON (Michael J.), “De l’absurdité du droit impératif (jus cogens)”, Revue générale de droit international public, Cilt 110, 2006, s.529-536.

GÖÇER (Mahmut), Uluslararası Hukuk ve İnsan Haklarının Uluslararası Korunması, Ankara, Seçkin, 2002.

GÖLCÜKLÜ (Feyyaz) ve A. Şeref Gözübüyük, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması, An-kara, Turhan, 10. Baskı, 2013. (İkinci Baskı, 1996’ya atıf yapılan yerlerde baskı sayısı ayrıca be-lirtilmiştir. Baskı sayısı belirtilmeden yapılan atıflar 10. baskıyadır).

GÖLCÜKLÜ (Feyyaz), Danışma Meclisi Tutanak Dergisi, Birleşim 130, 16 Ağustos 1982, s.147. GÖREN (Zafer), Anayasa Hukukuna Giriş, İzmir, Barış Yayınları, 1997.

GÖREN (Zafer), Temel Hak Genel Teorisi, İzmir, DEÜHF DSİ Yayınları, 3. Baskı 1995. GÖZLER (Kemal) ve Gürsel Kaplan, İdare Hukuku Dersleri, Bursa, Ekin, 18. Baskı, 2016.

GÖZLER (Kemal), Kurucu İktidar, Bursa, Ekin, İkinci Baskı, 2016. GÖZLER (Kemal), “1982 Anayasasına Göre Din Eğitim ve Öğretimi”, Prof. Dr. Tunçer Karamusta-

faoğlu’na Armağan, Ankara, Adalet, 2010, s.317-334.

GÖZLER (Kemal), “Anayasa Değişikliğinin Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması Bakımından Getirdikleri ve Götürdükleri: 13’üncü Maddenin Yeni Şekli Hakkında Bir İnceleme”, Ankara Barosu Dergisi, Yıl 59, Sayı 2001/4, s.53-69.

GÖZLER (Kemal), “İnsan Hakları Normlarının Anayasaüstülüğü Sorunu”, in Oya Çitçi (ed.) Türki-ye'de İnsan Hakları, Ankara, TODAİE Yayını, 2000, s.25-46 (www.anayasa.gen.tr/insan.htm).

GÖZLER (Kemal), “La question de la hiérarchie entre les normes constitutionnelles”, Annales de la Faculté de droit d'Istanbul, Cilt XXXII, No 48, 1998, s.65-92 (www.anayasa.gen.tr/hierarchie.htm).

GÖZLER (Kemal), “Milletlerarası Andlaşmalara Kanun Üstü Bir Değer Tanınabilir mi?”, www.anayasa.gen.tr/madde90.htm (Konuluş Tarihi: 3 Mayıs 2004).

GÖZLER (Kemal), “Olağanüstü Hâl Rejimlerinde Özgürlüklerin Sınırlandırılması Sistemi ve Ola-ğanüstü Hal Kanun Hükmünde Kararnamelerinin Hukukî Rejimi”, Ankara Barosu Dergisi, Yıl 47, Ağustos 1990, Sayı 4, s.563-571. (www.anayasa.gen.tr/olaganustuhal.htm).

GÖZLER (Kemal), “Sigara İçme Özgürlüğü ve Sınırları: Özgürlüklerin Sınırlandırılması Problemi Açısından Sigara Yasağı”, Ankara Barosu Dergisi, Yıl 47, Ocak 1990, Sayı 1, s.31-67.

GÖZLER (Kemal), Anayasa Değişikliği Gerekli mi? 1982 Anayasası İçin Bir Savunma, Bursa, Ekin, 2001. GÖZLER (Kemal), Anayasa Hukukunun Genel Teorisi, Bursa, Ekin, 2011, 2 Cilt.

GÖZLER (Kemal), Anayasa Normlarının Geçerliliği Sorunu, Bursa, Ekin, 2. Baskı, 2016. GÖZLER (Kemal), Hukukun Genel Teorisine Giriş, Ankara, US-A Yayıncılık, 1998.

GÖZLER (Kemal), İdare Hukuku, Bursa, Ekin, 2. Baskı, 2009, c.II, s.549-552. GÖZLER (Kemal), Kanun Hükmünde Kararnamelerin Hukukî Rejimi, Bursa, Ekin, 2000.

GÖZLÜGÖL (Said Vakkas) ve Yasin Poyraz, “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Uygulamasında 15 ve 16 Nolu Ek Protokollerle Öngörülen Reform”, Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, Yıl 6, 2015, Sayı 20, s.59-86.

GÖZLÜGÖL (Said Vakkas), Avrupa İnsan Hakları Hukuku, Ankara, Turhan, 2014. GÖZÜBÜYÜK (A. Şeref), Anayasa Hukuku, Ankara, Turhan Kitabevi, 7. Baskı, 1998.

GREWE (Constance) ve Hélène Ruiz Fabri, Droit constitutionnels européens, Paris, PUF, 1995. GÜL (Cengiz), “Klonlama ve Kök Hücre Çalışmaları Karşısında İnsan Onurunun Korunması Hakkı”,

E-Akademi, Temmuz 2010, Sayı 101, http://www.e-akademi.org/makaleler/cgul-1.htm.

BİBLİYOGRAFYA 357

GÜLFİDAN (O. Serkan), İfade Özgürlüğü Hakkı Örneği Çerçevesinde Avrupa İnsan Hakları Sözleşme-si'nde Kötüye Kullanma Yasağı, İstanbul, XII Levha, 2013.

GÜLMEZ (Mesut), Birleşmiş Milletler Sisteminde İnsan Haklarının Korunması, Ankara, TBB Yayını, 2004. GÜRBÜZ (Yaşar) (ed.), Anayasalar, İstanbul, Filiz, 1981. HAFIZOĞULLARI (Zeki), “Hukuk ve Ceza Hukuku Biliminin Konusu ve Sınırları Sorunu”, Anka-

ra Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt XXXV, 1978, Sayı 1-4, s.274-279. HAKYEMEZ (Yusuf Şevki ), Militan Demokrasi Anlayışı, Ankara, Seçkin, 2000. HAKYEMEZ (Yusuf Şevki), “Temel Hak ve Özgürlüklerde Objektif Sınır Kavramı ve Düşünce Öz-

gürlüğünün Objektif Sınırları”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt 57, Sayı 2, s.17-40. HENNETTE-VAUCHEZ (Stéphanie) ve Diane Roman, Droits de l'Homme et libertés fondamentales,

Paris, Dalloz, HyperCours, 2. Baskı, 2015. HEPER (Yunus), “Anayasa Mahkemesi Kararları Işığında 1982 Anayasası’nın 14. Maddesindeki

Temel Hak ve Özgürlüklerin Kötüye Kullanılması Yasağı”, Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, Yıl 5, Sayı 18 (Temmuz 2014), s.235-266.

HUME (David), A Treatise of Human Nature, Book III, Part I, Section I (http://books. google.com.au/books?id=-Sp8B0ZdyAYC&pg= PA335).

JANIS (Mark W.), Richard S. Kay ve Anthony W. Bradley, European Human Rights Law, Oxford, Oxford University Press, İkinci Baskı, 2000.

JELLINEK (Georg), L’Etat modern et son droit (Çev. Georges Fardis), Paris, M. Giard & E. Brière, 1913, c. II.

KABOĞLU (İbrahim Ö.), Anayasa Hukuku Dersleri, İstanbul, Legal, 6. Baskı, 2010. KABOĞLU (İbrahim Ö.), Çevre Hakkı, Ankara, İmge, 3. Baskı, 1996. KABOĞLU (İbrahim Ö.), Özgürlükler Hukuku 1: İnsan Hakları Genel Kuramına Giriş, Ankara, İmge, 7.

Baskı, 2013. KALABALIK (Halil), İnsan Hakları Hukuku, Ankara, Seçkin, 4. Baskı, 2015. KAPANİ (Münci), İnsan Haklarının Uluslararası Boyutları, Ankara, Bilgi Yayınevi, 1987. KAPANİ (Münci), Kamu Hürriyetleri, Ankara, AÜHF Yayınları, Altıncı Baskı, 1981. KARAPEHLİVAN ŞENEL (Funda), “Sosyolojide Yeni Bir Alan: Haklar Sosyolojisi”, Muammer

Tuna (Ed.,) VII. Ulusal Sosyoloji Kongresi Yeni Toplumsal Yapılanmalar: Geçişler, Kesişmeler, Sap-malar - Bildiri Kitabı III, Muğla, 2-5 Ekim 2013, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Yayınları, 2013, (http://www. sosyolojikongresi. org/ekitap/cilt_3.pdf, s.25-30).

KARAYALÇIN (Yaşar), Hukukda Öğretim-Kaynaklar-Metod, Ankara, Genişletilmiş 4. Baskı, 1994. KELSEN (Hans), General Theory of Law and State, (Çev. Anders Wedberg), Cambridge, Massachu-

setts, Harvard University Press, 1946. KELSEN (Hans), Pure Theory of Law, (Almanca İkinci Baskıdan İngilizceye Çeviren: Max Knight),

Berkeley, University of California Press, 1967. KELSEN (Hans), Théorie pure du droit, (“Reine Rechtslehre”nin 2’nci Baskısından Charles

Eisenmann Tarafından Yapılan Fransızca Çeviri), Paris, Dalloz, 1962, s.1-2. KIVILCIM (Zeynep), Uluslararası Kamu Hukukunda İnsanlığın Ortak Mirası, İstanbul, Oniki Levha, 2010. KOCAHANOĞLU (Osman Selim), Gerekçeli ve Açıklamalı Anayasa, İstanbul, Temel Yayınları, 1993. KOMMERS (Donald P.), The Constitutional Jurisprudence of the Federal Republic of Germany, Durham,

Duke University Press, 2. Baskı, 1997. KUÇURADİ (İonna) (Haz.), İnsan Haklarının Felsefî Temelleri, Ankara, Hacettepe Üniversitesi Yayın-

ları, 1982 (Sempozyum Metinleri). KUZU (Burhan), 1982 Anayasasının Temel Nitelikleri ve Getirdiği Yenilikler, İstanbul, Filiz, 1990, s.214. KUZU (Burhan), Olağanüstü Hal Kavramı ve Türk Anayasa Hukukunda Olağanüstü Hal Rejimi, İstan-

bul, Kazancı, 1993. LABBÉ (Brigitte) ve Michel Puech, Çıtır Çıtır Felsefe, (Çev. Azade Aslan), İstanbul, Günışığı Kitaplığı, 2006.

LAUBADÈRE (André de), Jean-Claude Venezia ve Yves Gaudemet, Traité de droit administratif, Pa-ris, L.G.D.J., 15. Baskı, 1999, c.I.

LEBRETON (Gilles), Libertés publiques et droits de l'Homme, Paris, Sirey, Université, 8. B., 2008.


LETTERON (Roseline), Libertés publiques, Paris, Dalloz, 9. Baskı, 2012 (Kindle: 2016) (Bu kitapta atıflar kindle sürümünedir).

LEVINET (Michel), Théorie générale des droits et libertés, Paris, LGDJ, Anthemis Editions, 2012. LILLICH (Richard B.), “The Growing Importance of Customary International Human Rights Law”,

Georgia Journal of International and Comparative Law, Cilt 25, Sayı 1-2, 1995, s.1-30. LITSCHEWSKI PAULSON (Bonnie) ve Stanley L. Paulson, “Sunuş” in Hans Kelsen, Saf Hukuk Ku-

ramı, (Çev. Ertuğrul Uzun), İstanbul, Nora, 2016.

MADIOT (Yves), Droits de l’homme, Paris, Masson, 2. Baskı, 1991. MCHANGAMA (Jacob) and Guglielmo Verdirame, “The Danger of Human Rights Proliferation

When Defending Liberty, Less Is More”, Foreign Affairs, Snapshot July 24, 2013, (https://www.foreignaffairs.com/articles/europe/2013-07-24/danger-human-rights-proliferation).

MENY (Yves) (ed.), Textes constitutionnels et documents politiques, Paris, Montchrestien, 1989. METİN (Yüksel), “Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt 57, Sayı

4, 2002, s.35-63. METİN (Yüksel), “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Çerçevesinde Evlenme Hakkı”, Terazi Hukuk

Dergisi, Ekim 2006, Sayı 2, s.99-109.

MORANGE (Jean), La Déclaration des droits de l’homme et du citoyen, Paris, PUF, 1988. MORANGE (Jean), Les Libertés Publiques, Poche, Paris, PUF, Que Sais-Je?, 8. Baskı, 2007.

MORANGE (Jean), Manuel des droits de l'homme et libertés publiques, Paris, PUF, Collection Droit Fondamental, 2007.

MOYSE (Pierre-Emmanuel), “L'Abus de Droit: L'Antenorme - Partie 1”, McGill Law Journal, Cilt 57, Sayı 4, 2012, s.859-920.

MUMCU (Ahmet), İnsan Hakları ve Kamu Özgürlükleri, Ankara, Savaş, 1994. MÜLLER (Friedrich), Anayasa Hukukunda Çalışma Yöntemleri, (Çev. Fazıl Sağlam et. al.), İstanbul,

Maltepe Üniversitesi Yayınları, 2009. NERI (Kiara) ve Liliana Haquin Sáenz, Histoire des droits de l'homme de l'antiquité à l'époque moderne

(Cahiers de droit international), Brüksel, Bruylant, 2015.

NOVUM TESTAMENTUM, Apostoli ad Romanos Epistula Sancti Pauli, 13.1 (http://www.vatican.va/ archive/bible/nova_vulgata/documents/nova-vulgata_nt_epist-romanos_lt.html).

OBERDORFF (Henri), Droits de l'homme et libertés fondamentales, Paris, LGDJ, 5. Baskı, 2015.

OLIVA (Eric), Droit constitutionnel, Paris, Sirey, 2004. ÖĞÜTÇÜ (Muhlis), “Doğal Hukuk ve Pozitif Hukuk Işığında Bazı Kavramlar”, Dokuz Eylül Üniver-

sitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 7, Özel Sayı 2005 (İrfan Baştuğ Anısına Armağan), s.555-615.

ÖZBUDUN (Ergun), 2001 Anayasa Değişiklikleri ve Siyasal Reform Önerileri, İstanbul, TESEV, 2002. ÖZBUDUN (Ergun), Türk Anayasa Hukuku, Ankara, Yetkin, 15. Baskı, 2014.

ÖZDEK (Yasemin), Avrupa İnsan Hakları Hukuku ve Türkiye, Ankara, TODAİE, 2004. PASQUIER (Claude du), Introduction à la théorie générale et à la philosophie du droit, Neuchatel,

Delauchaux & Niestlé S.A., 3. Baskı, 1948. PAZARCI (Hüzeyin), Uluslararası Hukuk, Ankara, Turhan, 2004.

PECES-BARBA MARTİNEZ (Gregorio), Théorie générale des droits fondamentaux, Çev: Ilié Antonio Pelé, Paris, LGDJ, 2004.

PETIT ROBERT (LE), Dictionnaire de la langue française, Paris, Dictionnaires Le Robert, 1991.

PICARD (Etienne), “Droit fondamental”, Dictionnaire de la culture juridique (Ed. Denis Alland ve Stéphane Rials), Paris, PUF, 2003.

PLANIOL (Marcel), Traité élémentaire de droit civil Paris, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 9. Baskı, 1922-1924, c.II (http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6516822w/).

PONTIER (Jean-Marie), Droits fondamentaux et libertés publiques, Paris, Hachette, 5. Baskı, 2014.

BİBLİYOGRAFYA 359

RIVERO (Jean) ve Hugues Moutouh, Libertés publiques - Tome I: Théorie générale des droits de l'homme et des libertés publiques, Paris, PUF, Thémis, 9. Baskı, 2003.

RIVERO (Jean) ve Hugues Moutouh, Libertés publiques - Tome II: Le régime des principales libertés, Pa-ris, PUF, Thémis, 9. Baskı, 2003.

ROBERT (Jacques) (Jean Duffar’ın İşbirliğiyle), Les libertes publiques et droits de l’homme, Paris, Montchrestien, 1988.

RUMPF (Christian) ve Gökçe Uzar Schüller (Çev.), Federal Almanya Cumhuriyeti Anayasası, https://www.btg-bestellservice.de/pdf/80207000.pdf (2014).

RUMPF (Christian), “Ölçülülük İlkesi ve Anayasa Yargısındaki İşlevi”, Anayasa Yargısı, Ankara, Anayasa Mahkemesi Yayınları, 1993, Cilt 10, s.25-48.

RUMPF (Christian), Türk Anayasa Hukukuna Giriş, Ankara, 1995. SABUNCU (Yavuz), “Temel Hakların Anayasal Konumu”, İnsan Hakları Yıllığı, Cilt 7-8, Yıl 1985-

1986, s.15-21. SABUNCU (Yavuz), Anayasaya Giriş, Ankara, İmaj Yayınevi, 12. Baskı, 2006. SAĞLAM (Fazıl) , “Kanun Hükmünde Kararname Çıkarma Yetkisinin Sınırları: Uygulamanın Yay-

gınlaşmasından Doğabilecek Sorunlar”, Anayasa Yargısı, Ankara, Anayasa Mahkemesi Yayın-ları, 1984, (Cilt 1), s.261-271.

SAĞLAM (Fazıl), “2001 Yılı Anayasa Değişikliğinin Yaratabileceği Bazı Sorunlar ve Bunların Çözüm Olanakları”, Anayasa Yargısı, Ankara, Anayasa Mahkemesi Yayınları, 2002, Cilt 19, s.288-310.

SAĞLAM (Fazıl), Temel Hakların Sınırlanması ve Özü, Ankara, AÜSBF Yayınları, 1982. SAĞLAM (Mehmet), “Ekim 2001 Tarihinde Yapılan Anayasa Değişiklikleri Sonrasında, Düzenlen-

dikleri Maddede Hiçbir Sınırlama Nedenine Yer Verilmemiş Olan Temel Hak ve Özgürlükle-rin Sınırı Sorunu”, Anayasa Yargısı, Ankara, Anayasal Yayınları, 2002, Cilt 19, s.233-266.

SANCTI THOMAE DE AQUINO, Summa Theologiae, Prima Secundae, Quaestio 91, Articulus 1, Quaestio 93, (Textum Leoninum Romae 1888, http://www.corpusthomisticum. org/sth2090.html).

SAVCI (Bahri), İnsan Hakları: Kanunilik Yolu ile Korunması, Ankara, AÜSBF Yayınları, 1953. SCHLINK (Bernhard), “Proportionality in Constitutional Law: Why Everywhere But Here?”, Duke

Journal of Comparative & International Law, Cilt 22, 2012, s.291-302. SERIAUX (Alain), “Abus de droit”, in Dennis Alland ve Stéphane Rials, (ed.), Dictionnaire de la

culture juridique, Paris, PUF, Quadrige, 2003, s.2-3. SHELTON (Dinah), “Normative Hierarchy in International Law”, The American Journal of Interna-

tional Law, Cilt 100, Sayı 2, 2006, s.291-323. SIMMA (Bruno) ve Philip Alston, “The Sources of Human Rights Law: Custom, Jus Cogens, and

General Principles”, Australian Year Book of International Law, Cilt 12, 1988-1989, s.82-108. SOPHOCLES, Antigone, Satır 496-501 (www.bartleby.com/8/6/2.html). SOYSAL (Mümtaz), “İnsan Hakları Açısından Temel Hak ve Özgürlüklerin Niteliği”, Anayasa Yar-

gısı, Ankara, Anayasa Mahkemesi Yayınları, 1987, Cilt 3, s.48. SOYSAL (Mümtaz), Anayasanın Anlamı, İstanbul, Gerçek Yayınevi, 11. Baskı, 1997, s.126-153. SUDRE (Frédéric), Droit européen et international des droits de l’homme, Paris, PUF, 8. Baskı, 2006. SZABO (Nick), “Interpreting Power: The Principle of Least Authority”, http://szabo.best.vwh.net/

interpretingpower.html (30 Temmuz 2005). http://archive.fo/bm7MI (23 Mart 2017).

ŞİMŞEK (Oğuz), “Federal Alman Anayasa Hukuku'nda Temel Hakların Düşmesi”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 5, Sayı 1, 2003, s.94-112.

ŞİRİN (Tolga), “Gelecek Kuşaklardan Doğanın Haklarına: Bolivya ve Ekvador Anayasaları”, İnsan Haklarından Doğa Haklarına Çevre Hakkı, (II. Çevre ve Kent Hukuku Kurultayı, 7-8 Haziran 2014), Ankara, TBB Yayınları, 2014, s.60 (s.53-73).

ŞİRİN (Tolga), “Zorunlu Din Dersi Tartışmasının Görülmeyenleri”, Güncel Hukuk, Mart 2015, s.22-25. TANİLLİ (Server), Anayasalar ve Siyasal Belgeler, İstanbul, Cem Yayınevi, 1976, s.452. TANÖR (Bülent) ve Necmi Yüzbaşıoğlu, 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku, İstanbul, Be-

ta, 14. Baskı, 2014, s.162-164.


TANÖR (Bülent), Türkiye’nin İnsan Hakları Sorunu, İstanbul, BDS Yayınları, 3. Baskı, 1994. TASKOVSKA (Dobrinka), “On Historical and Theoretical Origins of The Proportionality

Principle”, Iustinianus Primus Law Review, Cilt 3, 2012, Sayı 2, s.1-11. TAŞDEMİR (Hakan) ve Hasan Demir, “Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı”, Ankara Avrupa Çalışma-

ları Dergisi, Cilt 2, no 7, 2002, s.85-100. TESTU (François-Xvaier), “Individu”, in Denis Alland ve Stéphans Rials (Ed.), Dictionnaire de la

culture juridique, Paris, Quadrige, Lammy-PUF, 2003, s.819, 819-824.

TEZCAN (Durmuş), Mustafa Ruhan Erdem ve Oğuz Sancakdar, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Işığında Türkiye’nin İnsan Hakları Sorunu, Ankara, Seçkin, İkinci Baskı, 2004.

TEZCAN (Durmuş), Mustafa Ruhan Erdem, Oğuz Sancakdar ve Rifat Murat Önok, İnsan Hakları El Kitabı, Ankara, Seçkin Yayınları, 6. Baskı, 2016.

THOMAE DE AQUİNO, Summa Theologiae, Prima Secundae, Quaestio 91, Articulus 1, Quaestio 93, (Textum Leoninum Romae 1888, http://www.corpusthomisticum. org/sth2090.html).

TROPER (Michel), “Un système pur du droit: le positivisme de Kelsen”, in Pierre Bouretz (ed.), La force du droit: panorama des débats contemporains, Paris, Editions Esprit, 1991.

TROPER (Michel), Pour une théorie juridique de l'Etat, Paris, P.U.F., Coll. “Léviathan”, 1994.

TUNAYA (Tarık Zafer), Siyasal Kurumlar ve Anayasa Hukuku, İstanbul, Araştırma, Eğitim, Ekin Ya-yınları, 5. Baskı, 1982.

TURGUT (Nükhet), Çevre Hukuku, Ankara, Savaş, 2001.

TURHAN (Mehmet), “Anayasamız ve Demokratik Toplum Düzeninin Gerekleri”, Anayasa Yargısı, Ankara, Anayasa Mahkemesi Yayınları, 1991, Cilt 8, s.401-420.

TURPIN (Dominique), Libertés publiques et droits fondemantaux, Paris, Seuil, 2004.

TÜLEN (Hikmet), “3.10.2001 Tarihli ve 4709 Sayılı Kanunla Yapılan Anayasa Değişiklikleri Üzeri-ne Genel Bir Değerlendirme”, Atatürk Üniversitesi Erzincan Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 5, Sayı 1-4, 2001, s.191-243.

TÜRK HUKUK KURUMU, Türk Hukuk Lügatı, Ankara, Türk Hukuk Kurumu Yayınları, 1944’ten Tıpkı Baskı, Ankara, Başbakanlık Basımevi, 1991.

UPRIMNY (Rodrigo), “Latin Amerika’da Yeni Anayasa Hukuku Dönüşümleri: Eğilimler ve Sorun-lar” (Çev.: Emine Karacaoğlu), Küresel Bakış, Yıl:2, Sayı:5, Nisan 2012, s.1-26.

UYGUN (Oktay), 1982 Anayasasında Temel Hak ve Özgürlüklerin Genel Rejimi, İstanbul, Kazancı, 1992.

UYGUN (Oktay), Devlet Teorisi, İstanbul, On iki Levha, 2014. ÜLGER (Mehmet), Mehmet Ali Dombaycı ve Yücel Feyzioğlu, İnsan Hakları, Yurttaşlık ve Demokrasi

(İlköğretim 4), Ankara, MEB, Devlet Kitapları, 2016.

ÜNAL (Şeref), Temel Hak ve Özgürlükler ve İnsan Hakları Hukuku, Ankara, Yetkin, 1997. VACHSMANN (Patrick), Les droits de l’homme, Paris, Dalloz, 1992.

VASAK (Karel) (ed.) Les dimensions internationales des droits de l’homme, Paris, Unesco, 1978 (http://unesdoc.unesco.org/images/0013/001342/134209fo.pdf).

VASAK (Karel), “Les droits de l’homme et l’Afrique: vers les institutions africaines pour la protec-tion internationale des droits de l’homme?”, RBDI - Revue belge de droit international, 1967-II, s.462 (s.459-479). Örnekler için bkz. s.463-464.

VASAK (Karel), Pour les droits de l’homme de la troisième génération, Strasbourg, Institut interna-tional des droits de l’homme, 1979.

VEDEL (Georges) ve Pierre Delvolvé, Droit administratif, Paris, PUF, 1992, c.II, s.322. YAZIR (M. Hamdi) (Elmalılı), Alfabetik İslam Hukuku ve Fıkıh Istılahları Kamusu (Hazırlayan: Sıtkı

Gülle), İstanbul, Eser Neşriyat, 1997, Cilt IV.

YEĞİN (Abdullah), Yeni Lügat, İstanbul, Hizmet Yayınları, Tarih Yok (200?). YOKUŞ (Sevtap), Hak ve Özgürlüklerin Kötüye Kullanımı, Ankara, Yetkin, 2002.

YÜZBAŞIOĞLU (Necmi), Türk Anayasa Yargısında Anayasallık Bloku, İstanbul, İÜHF Yayınları, 1993. ZABUNOĞLU (Yahya Kazım), Kamu Hukukuna Giriş, Ankara, AÜHF Yayınları, 1973. ■

DİZİN

.

15 nolu Protokol, 323, 333 16 nolu Protokol, 323, 349 1789 Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Beyannamesi,

98, 115 1982 Anayasası -12’nci Madde, 201, 209, 211 -13’üncü Madde, 242, 248, 258, 261 -15’inci Madde, 264, 265 1982 Anayasasına Göre -Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması, 240 -Temel Hak ve Hürriyetlerin Tasnifi, 205 -Çeşitli Hak ve Hürriyetler, 294 1982 Anayasasının Hak ve Hürriyetler Konusundaki

Temel Yaklaşımı, 211 Açık Alanda Sigara İçilmesi, 253 Açık Liste, 134 Açık Takdir Hatası, 178 Açıkça Temelden Yoksun Olma, 338-339 Adalet Anlayışı, 213 Adil Tatmin, 344, 346, 349 Adil Yargılanma Hakkı, 300, 338 Adsız Düzenleyici İşlemler, 83 Ahde Vefa, 314 Ahlâk, 169 Ahlakî Haklar, 61 AİHS Koruduğu Haklar, 324 Ailenin Korunması, 301 Aktif Statü Hakları, 119 Alexy, 67, 175 Alındı Belgesi, 153 Altı Aylık Süre Kuralı, 333 Amerikalılar-Arası Komisyon, 310 Amerikan Devletleri Örgütü, 310 Amerikan İnsan Hakları Hukuku, 310 Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi, 310 Âmm Lafız, 247 Anayasa Altı Normlarla Sınırlama, 67, 240 Anayasa Hukuku ile İlişkisi, 25 Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Yolu, 26,

286-287 Anayasa Şikayeti, 286 Anayasa, 78 Anayasacılık Düşüncesi, 25 Anayasada Düzenlenmemiş Hürriyetler, 208 Anayasal Haklar, 73, 200 Anayasal Koruma, 281 Anayasal Sınırlar, 239 Anayasallık, 131 Anayasanın Bütünlüğü İlkesi, 188 Anayasanın Ruhu, 252 Anayasanın Ruhuna Uygunluk, 250, 252 Anayasanın Sözü, 250 Anayasayla Sınırlama, 163, 163, 239

Anayasayla Tanıma, 131 Angarya, 294 Anlaşmalar Hakkında Viyana Sözleşmesi, 315 Antigone, 139 Aquinolu, 94 Arabulucu, 283 Araç ile Amaç Arasındaki Uygunluk, 257 Aristo, 73, 90 Arizî Nitelik, 106 Asıl Kaynaklar Arasında Çatışma Sorunu, 314 Asıl Kaynaklar, 77 Asıl, 106 Aslî Nitelik, 106 Avis consultatifs, 328, 349 Avrupa İnsan Hakları Hukuku, 310 Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, 326, 327 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, 323-324 Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi, 350 Avrupa Konseyi Çerçevesinde İnsan Haklarının Ko-

runması, 292 Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi, 327 Avrupa Konseyi, 323 Avrupa Parlâmentosu, 327 Ayrımcılık Yasağı, 314 Ayrışık Oy, 346 Aziz Paul, 95, 96 Aziz Thomas, 94-96 Bağdaşmazlık, 335 Bağımsız Kurumlara Başvuru Yolları, 283 Bağımsız Ödevler, 50 Bağlayıcılık Gücü, 128 Bağlayıcılıklarına Göre Hürriyetlerin Tasnifi, 128 Bağlı Yetki, 151 Bakanlar Komitesi, 350 Basın Hürriyeti, 298 Basit Yasa Kaydı, 171 Başvuru Çeşitleri-AİHM, 328 Başvuru Formu, 340 Başvuru Hakkı, 329 Başvurunun Açıkça Temelden Yoksun, 338 Başvurunun Anonim Olmaması, 334 Batılı Demokrasi Anlayışı, 258 Belirsiz Hukukî Kavramlar, 170 Belli Kategoriler, 219 Beşerî Kanun, 95 Biçimsel Özgürlükler, 104 Bildirgelerle Tanıma, 131 Bildirim Sistemi, 151 Bilgi Edinme Başvurusu, 282 Bilgi Edinme, 305 Bilgi Kaynakları-Uluslararası Hukuk, 318 Bilim ve Sanat Hürriyeti, 298 Bilimsel Eserler, 320


Bilimsel İçtihatlar, 88 Bireycilik (Ferdiyetçilik), 100 Bireysel Başvuru, 329 -İncelenmesi Usûlü, 341 -Kabul Edilebilirlik Koşulları, 331 -Şartları (Türkiye), 287 Bireysel Hürriyetler, 120 Bireysel Kamu Hakları, 33 Birinci Kuşak Haklar, 121, 122 Birleşmiş Milletler Andlaşması, 311 Birleşmiş Milletler Çerçevesinde İnsan Haklarının

Korunması, 291 Borç (Obligatio), 49 Borçlar Hukuku, 30 Borçlu, 49 Bölgesel İnsan Hakları Hukukları, 310 Case Law, 317 Cassin, 17 Cenin, 137 Ceza Hukuku ile İlişkisi, 27 Civil Liberties, 72 Civil Rights, 72, 73 Çağdaş Hürriyet Anlayışı, 103 Çalışma Hakkı ve Ödevi, 302 Çatışma Sorunu, 192 Çatışmanın Uzlaştırmayla Çözümlenmesi, 189 Çavuş Prişibeyev, 108 Çekince, 313 Çekirdek Alan, 181 Çekirdek Haklar, 181 Çeşitli Hak ve Hürriyetler-1982 Anayasası, 294 Çevre Hakkı, 123 Çıtır Çıtır Felsefe, 37, 108 Çocuk Düşürtme, 138 Çocuk Hakları, 301 Danışma Görüşü Başvurusu, 328, 328, 349 Davanın Kayıttan Düşürülmesi Hükmü, 347 Defensor Pacis, 96 Değerlendirme Marjı, 171 Deklarasyon Usûlü, 345 Demokratik Toplum Düzeninin Gerekleri, 179, 258 Dernek Kurma Hürriyeti, 299 Dérogation İlişkisi, 264 Devam Eden İhlaller, 334 Devlet - Muhatap, 142 Devlet Başvurusu, 328 Devletin İktisadî ve Sosyal Ödevlerinin Sınırları, 304 Devletin Yetkisiz Olması Karinesi, 115 Devletin Yükümlülükleri, 222 Devletlerarası Başvuru, 328 Devletlerarası Davalar, 328 Dış Koruma, 280 Dikey Etki, 144 Dilde Pratiklik, 16 Dilekçe Hakkı, 305 Din, Vicdan ve İbadet Hürriyeti, 297 Din, Vicdan, Düşünce ve Kanaat, 269, 276 Dinlenme Hakkı, 302 Diogenes, 90

Direnme Hakkı, 94 Disiplinler Arası Hukuk Dalı, 31 Doğal Üye, 328 Doğma Hakkı, 138 Doğrudan Mağdur, 330 Doğrudan Yatay Etki, 145 Doktrin, 88, 318 Dokunulmazlık, 47 Dolaylı Mağdur, 330 Dolaylı Yatay Etki, 145 Dostane Çözüm, 344, 345 Dördüncü Kuşak Haklar, 126 Dördüncü Merci Başvuruları, 339 Durdurma, 264 Dünya Vatandaşı, 91 Düşünce Hürriyetleri, 120 Düşünce ve Kanaat Hürriyeti, 297 Düşünceyi Açıklama ve Yayma Hürriyeti, 298 Düşünsel Gelişim, 89 Düşürme, 229 Düzeltici Sistem, 146 Düzenleme, 159, 160 Düzenleme-Sınırlama Farkı, 247 Düzenleyici İdarî İşlemler, 82 Ebedî Kanun, 95 Eflatun, 90 Ek Güvenceler, 172, 173, 250, 347 Ek Şartlar, 178 Ekonomik ve Sosyal Haklara …Sözleşme, 292, 309 Elverişlilik İlkesi, 175, 253 Emsal, 86, 317 En’am Suresinin 119’uncu, 114 Entelektüel Hürriyetler, 120 Epictetus, 91 Esas (Merits, Fond), 341, 343 Esas Bakımından İnceleme Safhası, 343 Esas Hakkında Hüküm Aşaması, 343, 345 Esas İçerik, 179 Esas Kaynaklar, 77 Eski Çağda İnsan Hakları, 90 Eski Yunan, 90 Essentialia, 106 Ex Officio, 328 Fabrika Ayarları, 106 Falanjist İspanya, 56 Faşist İtalya, 56 Felsefî, Ahlâkî, Siyasî Vurgu, 68 Feodalite, 94 Ferdî Hak ve Hürriyetler, 74 Ferdi Haklar, 101 Ferdiyetçi Doktrin, 99 Fert (Birey), 99, 100 Fiilî Sınırları, 158 Fizik Hürriyetler, 119 Fontes cognoscendi, 76, 318 Fontes iuris, 76 Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Beyannamesi, 61, 98,

101, 185, Gandhi, 57

DİZİN 363

Ganj, 57, 141 Gelibolu Millî Parkında Ateş Yakma, 256 Gelişme Hakkı, 123 Genel Kamu Hukuku, 25 Genel Kavram, 247 Genel Kısmı, 20 Genel Refah, 169 Genel Sınırlama Sebepleri, 168, 248 Genel Uluslararası Hukuk, 310 Genel ve Özel Sebepler, 248 Genetik Mühendisliği, 127 Gerçek Çatışmalar (Antinomies), 189 Gerçek Kişiler, 60, 137, 329 Gerçek Özgürlükler, 104 Gereklilik İlkesi, 176, 254 Gömme/Gömülme Hakkı, 139 Görünüşte (Zahirî) Çatışma, 189 Gösteri Yürüyüşü, 299 Grev Hakkı, 303 Grev ve Lokavt Hakkı, 207, 247 GSM Baz İstasyonları, 178, 190 Habeas Corpus, 295 Haber Verme Görevi, 152 Haberleşme Hürriyeti, 296 Haberleşmenin Gizliliği, 120 Hainler Mezarlığı, 139 Hak - Ödev İlişkisi, 214 Hak Arama Hürriyeti, 300 Hak Düşürücü Süre, 334 Hak Ehliyeti, 137 Hak Kavramı, 40 - İrade Teorisi, 41 - Menfaat Teorisi, 41 Hak Terimi, 203 Hak ve Hürriyetlerin Anayasallığı, 131 Hak ve Hür.lerin Anayasayla Sınırlanması, 161 Hak ve Hürriyetlerin Arasında Hiyerarşi, 129 Hak ve Hürriyetlerin Güvenceleri, 279 Hak ve Hürriyetlerin KHK ile Sınırlanması, 246 Hak ve Hürriyetlerin Kanunla Sınırlanması, 164 Hak ve Hürriyetlerin Korunması, 279 Hak ve Hürriyetlerin Özel Kişilere Karşı, 290 Hak ve Hürriyetlerin Özneleri, 217 Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması, 161 Hak ve Hürriyetlerin Sözleşmeselliği, 132 Hak ve Hürriyetlerin Yabancılar Sınırlanması, 179 Hak ve Hürriyetlerin Yarışması, 184 Hak ve Hürriyetlerin Yükümlüleri, 142 Hâkim Kararı Şartı, 251 Hâkimin Onayına Sunulması, 251 Hâkimlerin Bağımsızlığı İlkesi, 314 Hakkaniyet İlkesi, 314 Hakkaniyete Uygun Tatmin, 347 Hakkaniyetli Bir Denge, 255 Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağı, 226, 233 Hakkın Maddî İçeriği, 40, 41 Hakkın Özü, 259, 260 Hakların Dengelenmesi, 189 Hakların Ödevler Tarafından Emilmesi, 56

Hakların Özüne Dokunma Yasağı-Genel, 179 Hak-Ödev İlişkisi, 49 Halk Avukatı, 283 Halk Savunucu, 283 Halkların Hakları, 141 Hayvan Hakları, 141 Herkes, Kimse, 218 Hıristiyanlığın Ortaya Çıkması ve Yayılması, 93 Hitler’in Yargıçları, 149 Hizmet Hakları (Droits-Prestations), 119 Hukuk Dogmatiği, 18 Hukuk Genel Teorisi, 18 Hukuk Güvenliği, 333 Hukukî Hürriyet, 64 Hukukî Sınırlar, 158 Hukukun Ahlâkîleştirilmesi, 33 Hukukun Bilgi Kaynakları, 76 Hukukun Genel İlkeleri, 313, 314 Hukukun Maddi Kaynakları, 76 Hukukun Şekli Kaynakları, 76 Hukukun Yaratıcı Kaynakları, 76 Hüküm (Judgment, Arrêt), 346 Hükümet Dışı Her Kuruluş, 330, 292 Hükümlerin İnfazı, 349 Hürleştirme, 214 Hürlük, 107 Hürriyet - Hak Ayrımı, 43 Hürriyet - Otorite Dengesi, 215 Hürriyet (Özgürlük, Freedom, Liberty, Liberté), 37 Hürriyet Doğuştan Gelir, 39 Hürriyet Geniş, Yasak Dar Yorumlanır, 113 Hürriyet Hakları (Liberty Rights), 118 Hürriyet Karinesi, 110 Hürriyet Karinesinden Çıkan Sonuçlar, 111 Hürriyet Kavramı, 37 Hürriyet Terimi, 203 Hürriyet Vs. Özgürlük (Kelimeler Üzerine), 202 Hürriyetlerin Monizmi, 128 Hürriyetlerin Özü, 258 Hürriyet-Özgürlük, 38 Irk Ayrımcılığı, 292 İbadet Hürriyeti, 297 İbahe, 114 İç (Ulusal) İnsan Hakları Hukukunun Kaynakları, 77 İç Başvuru Yollarının Tüketilmesi İlkesi, 314 İç Hukuk Yolları, 280 İç Hukuk Yollarının Tüketilmesi, 332 İç İnsan Hakları Hukuku, 23 İç İnsan Hakları Hukuku, 310 İç Koruma, 280 İç veya Ulusal İnsan Hakları Hukuku, 309 İçtihat Hukuku (Case Law), 86 İçtihat, 317, 86 İdare Hukuku ile İlişkisi, 26 İdareye Karşı Koruma, 281 İdarî Başvuru Yolu, 282 İdarî Dava Yolu, 290 İdarî Denetimin Yetersizliği, 286 İhlal Hükmü, 347


İhtirazî Kayıt, 313 İkinci Kuşak Haklar, 122 İl İnsan Hakları Kurulları, 282 İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarına Başvuru, 282 İlahî Kanun (Lex Divina), 95 İlçe İnsan Hakları Kurulları, 282 İletişim Hakkı, 123 İlkokullarda İnsan Hakları Ders Kitabı, 37 İn Favorem Libertatis İlkesi, 113, 114 İnsan (Homme, Human), 59 İnsan Fiili Unsuru, 48 İnsan Hak ve Hürriyetlerinin Tasnifi, 117 İnsan Hakları Bilimi, 17 İnsan Hakları Dini, 35 İnsan Hakları Enflasyonu, 128 İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, 62,291,309,323 İnsan Hakları Hukuku Dogmatiği, 20 İnsan Hakları Hukuku Eğitimi, 33 İnsan Hakları Hukuku “Hukukîleşme” İhtiyacı, 34 İnsan Hakları Hukukunun Bağımsızlığı, 31 İnsan Hakları Hukukunun Genel Kısmı, 21 İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisi, 19 İnsan Hakları Hukukunun Kaynakları, 76 İnsan Hakları Hukukunun Kısımları, 18 İnsan Hakları Hukukunun Konusu, 16 İnsan Hakları Hukukunun Özel Kısmı, 21 İnsan Hakları Hukukunun Tanımı, 15 İnsan Hakları İdeolojisi, 35 İnsan Hakları İnceleme Komisyonu, 281 İnsan Hakları Kapsamı Dışında Kalan Haklar, 62 İnsan Hakları Kavramı, 57 İnsan Hakları Komitesi, 292 İnsan Hakları Mucizesi, 35 İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumuna Başvuru, 283 İnsan Hakları ve Tabiî Hukuk, 61 İnsan Hakları Kavramı, 58 İnsan Haklarına Dayanan Devlet, 212 İnsan Haklarına Saygılı Devlet Tartışması, 212 İnsan Haklarının Bireyselliği, 61 İnsan Haklarının Evrenselliği, 60 İnsan Haklarının Kolektifleştirilmesi, 56 İnsan Haklarının Tabiî Koruyucusu, 166 İnsan Haklarının Tarihsel ve Düşünsel Gelişimi, 89 İnsan Onurunun Korunması Hakkı, 127 İnsancıl Hukuk, 24 İnsanın Doğal, Devredilemez ve Kutsal Hakları, 62 İnsanî Haklar, 58 İnsanlar, 136, 218 İnsanların Ortak Yararı, 95 İnsanlığın Ortak Mirası, 123 İsa, 93 İsimlendirme Meselesi, 13 İsimsiz Hürriyetler, 133, 208, 209, 250 İsnat Edilebilir, 336 İspat Hakkı, 301 İsteme Hakları, 119 İşkencenin Önlenmesi Komitesi, 292 İyi Niyet Karinesi, 225 İzin Sistemi, 149

İzin Sisteminde İdarenin Takdir Yetkisi, 151 Jellinek’in Sınıflandırması, 117, 246 Jus Cogens, 315 Kabul Edilebilirlik (Admissibility, Recevabilité) İn-

celemesi, 331, 342, 343, 347 Kabul Edilebilirlik Koşulları, 331, 332, 341 Kabul Edilemezlik Kararı, 341, 342, 343, 347 Kaide-İstisna, 264 Kamu Denetçiliği Kurumu, 284 Kamu Denetçisine Başvurma Hakkı, 283, 305 Kamu Düzeni, 169 Kamu Gücü, 287 Kamu Hizmetlerine Girme Hakkı, 305 Kamu Hürriyetleri Kavramı, 62-63 Kamu Hürriyetleri-Türkiye’de, 200 Kamu Otoriteleri, 336 Kamucuların Öğretileri, 318 Kanaat Hürriyeti, 298 Kanun (Statute, Law, Act), 79 Kanun Altı Normlarla Tanıma, 132 Kanun Hükmünde Kararnameler, 80, 79, 246, 273 Kanunî Hâkim Güvencesi, 300 Kanunîlik İlkesi, 164, 165 Kanunla Sınırlama, 166, 245 Kanunla Tanıma, 132 Kanunsuz Suç ve Ceza Olmaz İlkesi, 113 Karşılıklılık, 313 Katılma Hakları, 119 Kavramlar-Türk Hukukunda, 199 Kavşak Disiplin, 23 Kavşak-Bilim, 24 Kayıtlama, 159 Kayıttan Düşürme, 345 Kaynak Kavramı, 76 Kazanılmış Haklara Saygı İlkesi, 314 Kendi Kendini Belirleme İktidarı, 59 Kesin (Final), 342, 346 Kesin Hükme Saygı İlkesi, 314 Kısıtlama, 159 Kimse, 218 Kişi Bakımından Bağdaşmazlık, 336 Kişi Dokunulmazlığı, 294 Kişi Güvenliği, 120 Kişi Hak ve Hürriyetleri, 74 Kişi Hürriyeti ve Güvenliği, 295 Kişi Kavramı, 42 Kişi, 42, 100 Kişinin Hakları ve Ödevleri, 206, 294 Kişinin Hakları, 223 Kişinin Hatırasına Hakaret, 138 Kişisel Haklar, 118 Kişisel ve Siyasal Haklara … Sözleşme, 292, 309 Kişisel Verilerin Korunması, 126, 296 Klass ve Diğerleri vs. Almanya, 330 Kolektif Hürriyetler, 120 Konu Bakımından Bağdaşmazlık, 337 Konularına Göre Hak ve Hürriyetlerin Tasnifi, 119 Konut Dokunulmazlığı, 120, 296 Konvansiyonellik, 132

DİZİN 365

Korunma, 279 Koruyucu Haklar, 118 Kölelik, 96, 107 Kötü Niyet, 226 Kötüye Kullanılması Yasağı, 224 Kreon, 139 Kullanılış Biçimlerine Göre Tasnif, 120 Kural (Norm) Nedir, 16 Kuşaklar Arasında Nesafet Hakkı, 123 Kültürel Mirasa Katılma Hakkı, 123 Lâik Cumhuriyetin Gerekleri, 261 Laik Din, 35 Lex posterior, 188 Lex specialis, 188, 247 Lex superior, 187 Locke, 99 Loizidou v. Türkiye, 337 Magna Carta Libertatum, 131, 174 Mağdur Olma Şartı, 330 Mağdurun Ölümü Hâli, 331 Mahkeme Kararları, 86 Mahkemenin Birimleri, 327 Mahkemeye Başvuru Usûlü, 340 Mahremiyet, 47 Maksimum Gözaltı Süresi, 295 Makul Bir Denge, 255 Mal (Bien), 141 Marcus Aurelius, 91 Marksist Özgürlük Anlayışı, 104 Marsilius Patavinus, 94, 96 Masumluk Karinesi, 115 Medenî Haklar, 72, 73 Medenî Hukuk, 30 Medenî Hürriyetler, 72 Mephisto Kararı, 138 Meşru Sebep, 172 Metekler, 92 Mevzuat, 78 Mevzuu Hukuk, 78 Milano Fermanı, 93 Milletlerarası Andlaşmaların Türk Normlar Hiyerarşi-

sindeki Yeri, 81 Monografiler, 88 Montesquieu, 165 Muhataplar, 142 Mutlak Monarşiler Devrinde - İnsan Hakları, 97 Mülkiyet Hakkı, 41, 300 Mütekabiliyet, 313 Nazi Almanyası, 56 Negatif Liste, 180, 181 Negatif Statü Hakları, 118, 246 Nemo iudex insua causa, 314 Nemo praesumitur donare, 116 Nihaî Karar (Final Decision), 334, 350 Nitelik, 105 Norm Alanı, 188 Normatif Haklar, 128 Norm-Hürriyetler, 128 Numerus Clausus (Tahdidi) Sayma, 111

Olağan Dönem - Olağanüstü Dönem Ayrımı, 241 Olağan Dönemlerde Sınırlama, 240 Olağan Kanun Yollarının Tüketilmiş Olması, 288 Olağanüstü Hal Rejimlerinde Hak ve Hürriyetlerin

Sınırlandırılması, 179, 262 Olağanüstü Hâl, 180, 263 Olağanüstü Halin Gerekli Kıldığı Konularda, 274 Olağanüstü Yönetim Usûlleri, Yer, Zaman ve Konu

Bakımından Sınırlı, 270 Olayların İncelenmesi Safhasında, 344 Ombudsman, 283 Omnis potestas a Deo, 96 Opinion iuris, 314 Oranlılık (Orantılılık) İlkesi, 177, 255 Orta Çağda İnsan Hakları, 93 Ortak Yarar, 170 Ortaya Çıkış Sıralarına Göre Tasnif, 121 Oto-determinasyon, 38 Otonom Kavramlar Doktrini, 338 Oy Çokluğu, 346 Oybirliği, 346 Ödev (Vecibe, Duty, Devoir), 47, 49 Ödev Ahlakçılığı, 55 Öğreti, 88 Ölçülülük İlkesi, 173, 252 Ölüler, 138 Önleyici Sistem, 149 Örf ve Adet Hukuku, 84 Örneklendirici Liste - Temel Hak ve Hürriyetler, 112 Öz Güvencesi, 179, 260 Öz, 179 Öze Dokunma Yasağı, 259 Özel Hayatın Gizliliği, 120,295 Özel Hukuk Dallarıyla İlişkisi, 29 Özel Hukuk Yolları, 290 Özel Hükümler, 21 Özel Kavram, 247 Özel Kısım, 20 Özel Kişiler - Yükümlüler, 142 Özel Kişilere Karşı Koruma, 290 Özel Sınırlama Sebepleri, 169, 249 Özel Teşebbüs Kurma Hürriyeti, 302 Özerk Yorum Tekniği, 338 Özgül Güvenceler, 172, 250 Özgüllük, 31 Özgürleştirme (Libération), 104, 214 Özgürlük (Liberté), 38, 104 Özneler ve Yükümlüler-Türkiye’de, 217 Öz, 259 Pachamama, 141 Pacta Sunt Servanda, 314 Padovalı Marsilius, 96 Parlamenterler Meclisi, 327 Patavinus, 96 Peces-Barba Martinez, 33 Pilot Karar Usûlü, 348 Platon, 90 Polis Vazife ve Selahiyet Kanunu, 249 Potansiyel Mağdur, 330


Potestas stricte interpretatur, 116 Pozitif Hukuk, 78 Pozitif Liste, 182 Pozitif Statü Hakkı, 118, 246 Pozitivist Hak Anlayışı, 211 Pratik Uyuşum İlkesi, 189 Prima Facia İnceleme, 339 Prişibeyev, 108 Program Haklar-Normatif Haklar Ayrımı, 128 Program Hüküm, 125 Program-Hürriyetler, 128 Ratione Personae Bağdaşmazlık Sebepleri, 336 Ratione Personae Bağdaşmazlık Sebepleri, 336 Redde caesari quae sunt caesaris, 93 Res judicata, 314 Rivero, 38, 64, 74 Robinson Parabolü, 44 Roma, 90 Rousseau, 165 Ruhsat, 149 Ruhu, 252 Sağlam, 159, 160, 190, 207, 246, 247, 252, 254, 256 Salazar Portekiz’i, 56 Sanctus Paulus, 95 Savaş Hâli, 180, 272 Savigny, 41 Savunma Hakkı, 314 Sayılmamış Hürriyetler, 133 Schokoladenosterhase, 176 Schranken-Schranken, 164 Sebep Bakımından Sınırlar, 272 Seçme, Seçilme ve Siyasî Faaliyette… Hakkı, 304 Sendika Kurma Hakkı, 302 Seneca, 91 Serbest Hareket Etme Gücü, 59 Serbestlik Sistemi, 146 Seyahat Hürriyeti, 120, 297 Sıfat-ı Arızada Aslolan Ademdir, 105 Sıkıyönetim, 180 Sınırlama - Düzenleme Ayrımı, 159 Sınırlama - Sınırlılık Ayrımı, 160 Sınırlama İhtiyacı, 157 Sınırlama Kanunla Yapılmalıdır, 165, 244 Sınırlama Kavramı, 159, 160 Sınırlama Sebepleri, 248-250 Sınırlama Yetkisi, 163 Sınırlamanın Sınırları, 164 Sınırlandırarak (Numerus Clausus) Sayma, 134 Sınırlandırmanın Sınırları, 164 Sınırlı Bir Şekilde Tanıma, 239 Sınırlılık, 160 Sigara İçmeme Hürriyeti, 191 Sigara, 178 Simone de Beauvoir Kararı, 153 Sinan Işık v. Türkiye Kararı, 317 Siyasal Haklar, 75 Siyasî Haklar ve Ödevler, 119, 207, 304 Sofokles, 139 Sosyal Haklar Doktrini, 102

Sosyal Haklar, 75, 102, 119 Sosyal Haklara İtirazlar, 119 Sosyal Hakların Yükümlüsü, 143, 223 Sosyal Sözleşme, 98 Sosyal ve Ekonomik Haklar ve, 122, 206, 301 Soykırım Sözleşmesi, 316 Söz, 250 Sözleşme Hürriyeti, 302 Sözleşme, 302 Sözleşmeler, 318 Sözleşmesellik, 132 Stare Decisis İlkesi, 86 Status Naturae, 97 Stoacılar, 90 Suç ve Cezalar Geçmişe Yürütülemez, 269 Summa Theologica, 94 Süjeler, 217 Süre, 288 Süreli ve Süresiz Yayın Hakkı, 299 Sürenin Hesaplanması, 334 Şahinle Avcılık Kararı, 175 Şartların Bağımsızlığı İlkesi, 243 Şartların Uygulanması Sırası, 243 Şartlı İzin, 151 Şiddet Olayları, 272 Tabiat Ana, 141 Tabiat Hali (Status Naturae) Hipotezi, 97 Tabiî Afet, 272 Tabiî Hak Anlayışı, 211 Tabiî Hak Doktrini, 97, 98 Tabiî Hukuk Akımı, 97 Tabiî Hukuk Anlayışı, 61 Tabiî Kanun (Lex Naturalis), 95 Tabiî Kaynak Hakları, 123 Tahsisüşşey Bizzikr, 245 Takdir Yetkisi, 151 Takdirî İzin, 151 Tam İnsan (Homme total), 104 Tanıma (Recognition), 130 Tanıma Çeşitleri, 131 Tarihsel ve Düşünsel Gelişimini, 89 Tasarrufta Bulunma (Abusus, 41 Tasnif, 117 Taşınabilirlik, 255 TBMM Dilekçe Komisyonu, 285 TBMM İnsan Hakları İnceleme Komisyonu, 281 Tek Hâkim, 327, 341 Tek Taraflı Deklarasyon Usûlüyle Kayıttan Düşürme

Kararı, 345 Temel Hak ve Hürriyetler Terimi, 66, 201, 205 Temel Hak ve Hürriyetlere İlişkin Milletlerarası

Andlaşmaların Değeri, 82 Temel Hak ve Hürriyetlerin Dikey Etki, 144 Temel Hak ve Hürriyetlerin Korunması, 300, 301 Temel Hak ve Hürriyetlerin Sahipleri, 135 Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması, 157 Temel Hak ve Hürriyetlerin Süjeleri, 135, 217 Temel Hak ve Hürriyetlerin Yatay Etkisi, 144 Temel Hak ve Hürriyetlerin Yükümlüleri, 142, 221

Facie

DİZİN 367

Temel Haklar (Die Grundrecht), 67 Temel Haklar ve Ödevler Terimi, 204 Temel Haklar, 65 Temel Hakların Çarpışması, 185 Temel Hakların Çatışması, 185 Temel Hakların Dikey ve Yatay Etkisi Meselesi, 144 Temel Hakların Düşürülmesi, 229 Temel Hakların Üçüncü Kişiler Üzerindeki Etkisi, 144 Temel Ödevler, 50 Temelden Açıkça Yoksun Olma Hâlleri, 339 Temellik, 66; Tertium non datur, 48 Teşriî Başvuru Yolu, 281; Thomas Aquinas, 94 Tocqueville, 216; Tomizm, 94 Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Düzenleme, 152, 299 Toplu İş Sözleşmesi, 303 Toplumun Huzuru, 213 Tüketici Liste, 112; Tüketici Sayma, 134 Tüketilmesi Gereken İç Hukuk Yolları Nelerdir, 332 Türk Anayasa Mahkemesi İçtihatlarında Ölçülülük İlkesi, 257

Türk İnsan Hakları Hukuku Dogmatiği, 198 Türk İnsan Hakları Hukuku Dogmatiğinin Genel Kıs-

mı, 197 Türk, 65; Türk=Vatandaş, 219 Tüzel Kişiler, 141; Tüzükler, 82 Ulusal İnsan Hakları Hukuku, 309 Uluslararası Adalet Divanı Statüsü, 311 Uluslararası Adalet Divanı, 327 Uluslararası Andlaşma ve Sözleşmelerle Tanıma, 132 Uluslararası Andlaşmalar, 81, 312 Uluslararası Hukuk ile İlişkisi, 24 Uluslararası Hukuk Yolları, 280 Uluslararası Hukuktan Doğan Yükümlülükler, 180 Uluslararası Hukukun Kaynakları, 311 Uluslararası Hükümet Dışı Kuruluşlar, 292 Uluslararası İnsan Hakları Hukuku, 308 -Asıl Kaynakları, 312 -Bilgi Kaynakları, 318 -Yardımcı Kaynakları, 317 Uluslararası Koruma, 291 Uluslararası Teamül, 313 Uluslararası Temel İnsan Hakları Belgeleri, 319 Unutulma Hakkı, 127 Uydu Anteni (Parabol-Antenne) Kararı, 145 Uyuşum İlkesi, 189 Uzay Antlaşmasına, 123 Üç Hâkimlik Komiteler, 327 Üç Kuşak Haklar Ayrımının Eleştirisi, 125 Üçüncü Durumun İmkânsızlığı, 48 Üçüncü Kişi (Third Party), 144 Üçüncü Kişiler Üzerinde Doğrudan Etki, 145 Üçüncü Kişiler Üzerinde Dolaylı Etki, 145 Üçüncü Kuşak Haklar, 121-123 Vasak, 57 Vatan Hizmeti Hakkı, 305 Vatan Hizmeti Ödevi, 50 Vatandaş Hakları - İnsan Hakları Karşılaştırması, 74 Vatandaşlar, 136, 218 Vatandaşlık Eğitimi, 34

Vatandaşlık Hakkı, 304 Vatandaşlık İçin Sahte Evlilik Yapmak, 227 Vecibe, 47 Vedel, 33 Vergi Ödevi, 50, 305 Verilmiş Yetkiler, 116 Vicdan, Dinî İnanç ve Kanaat Hürriyetine, 297 Viyana Sözleşmesi, 315 Vize, 149 Yabancılar İçin Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlan-

ması, 136, 179, 220 Yaklaşım Açıları, 15 Yararlananlar, 135. 217 Yaratıcı Kaynaklar, 311 Yardım Etme Yükümlülüğü, 144, 223 Yardımcı Kaynaklar, 85 Yardımcı Vasıta, 312, 317 Yargı Yetkisi, 326 Yargısal Başvuru (Dava) Yoluyla Korunması, 286 Yargısal Güvenceler, 291 Yargısal Kararlar, 86, 317 Yargısal Koruma, 286 Yarışan Oy, 346 Yarışması, 184 Yasak Karinesi, 110 Yasaklanmamış Her Fiil Serbesttir, 111 Yasama Organına Karşı Koruma, 280 Yaşama Hakkı, 269, 276 Yatay Etki, 144 Yayın Hakkı, 299 Yazılı Kaynaklar, 78, 312 Yazısız Kaynaklar, 84, 313 Yedi Hakimlik Daireler, 328 Yeni Haklar, 123 Yeni İnsan Hakları, 123 Yer Bakımından Bağdaşmazlık, 337 Yer Unsuru İtibarıyla Sınırlı, 183 Yerleşme ve Seyahat Hürriyeti, 297 Yerli Hakların Korunması, 123 Yetki Karinesi, 110 Yetki Saptırması, 261 Yönetmelikler, 83 Yurttaş Hakları, 73; Yurttaşlık Bilgisi, 34 Yurttaşlık Eğitimine Katkı, 34 Yurttaşlık Hakları, 73 Yüksek İzlenme Saatleri, 167 Yüksek Mahkemelerin Danışma Görüşü Başvurusu, 349 Yükümlüleri (Ödevlileri), 142 Yürütme Organına (İdareye) Karşı Koruma, 281 Zahirî Çatışma, 189 Zaman Bakımından Bağdaşmazlık, 337 Zaman Bakımından Sınırlar, 271 Zarar (Dommage, Préjudice), 347 Zaruret Hâli Teorisi, 179 Zecir, 38 Zenon, 90 Zorla Çalıştırma Yasağı, 294 Zorlama Yokluğu, 38 Zorunluluk Unsuru, 48 ■

Bu metin, Kemal Gözler, İnsan Hakları Hukukuna Giriş (Bursa, Ekin, 2017, XVI+368 s.) isimli kitabımızdan tanıtım amacıyla seçilmiş çeşitli sayfalardan oluşmaktadır. Sayfalar ardışık değildir. Metinde ileri sürülen görüşleri kendi bütünlüğü içinde değerlendirmek gerekir. Bunun için kağıt kitabın bütününe bakılması tavsiye edilir. Her hâlükârda metinden alıntı yapılacak ise, bilimsel yazma kurallarına uygun şekilde alıntı yapılmalı ve kaynağı aşağıdaki şekilde açıkça gösterilmelidir:

Kemal Gözler, İnsan Hakları Hukuku, Bursa, Ekin, 1. Baskı, 2017, XVI+368 s. (http://www.anayasa.gen.tr/ihhg-secki.pdf).

Kitap hakkında bilgiye şu linkten ulaşabilirsiniz: http://www.anayasa.gen.tr/ihhg.html