UNIVERSITETI I PRISHTINËSFAKULTETI I XEHETARISË DHE METALURGJISË

DEPARTAMENTI I TEKNOLOGJISËDREJTIMI I INXHINIERISË KIMIKE

Karakteristikat e ujit të pijes në disa fshatra të komunës së Besianës

Punuar nga: Naim Hoti,

HYRJE Shtimi i madh i popullsisë në botë dhe zhvillimi i

industrisë dhe lëmive të tjera kanë bërë që nevojat për ujin e pijes të jenë të mëdha

Pakujdesia e njerëzve me ujërat e zeza urbane dhe industriale.

Ndotja e ambientit këtu pa dyshim hyn edhe ndotja e ujit të pijshëm

Dendësia e popullsisë në Kosovë 10887 km2 me rreth 2.3 milionë banorë.

Rreth 70% dhe diku rreth 64% e tyre ujin për pije e marrin nga puset (bunaret, krojet), çka do të thotë se si pasojë e mungesës së infrastrukturës kanë qenë të detyruar të sigurojnë ujin me metoda klasike.

Këtu në këtë punim janë bërë analizat e ujit në disa fshatra në komunën e Besianës, më saktësisht në shtatë fshatra, e ndër to edhe në tri shkolla të këtyre fshatrave. Duke pasur parasysh se popullata e këtyre fshatrave iu ekspozohet rreziqeve të ndryshme e sidomos nga uji që përdorin për pije, dhe duke ditur se uji është një ndër elementet kryesore të jetës, duhet të kemi kujdes të veçantë.

Analizat i kemi bërë në Institutin “Inkos” në Kastriot dhe i falënderoj për ndihmën dhe bashkëpunim të sinqertë.

Pjesa teorike-UjiPjesa teorike-Uji Rëndësia e ujit-”Pa ujë s’ka jetë”.Rëndësia e ujit-”Pa ujë s’ka jetë”. RRëndësia e ujit mund të përcaktohet edhe në bazë të ëndësia e ujit mund të përcaktohet edhe në bazë të

përqindjes që gjendet në organizmat e gjallë si: përqindjes që gjendet në organizmat e gjallë si: NjeriuNjeriu përmban 65% ujë, përmban 65% ujë, kafshëkafshëtt 75%, peshku 85% ndërsa bimët 90 75%, peshku 85% ndërsa bimët 90%%. . Uji si bashkëdyzim i oksigjenit dhe hidrogjenit është Uji si bashkëdyzim i oksigjenit dhe hidrogjenit është

substanca më e përhapur në rruzullin tokësor, pra substanca më e përhapur në rruzullin tokësor, pra rreth 3/4 e sipërfaqes së tokës është e mbuluar me rreth 3/4 e sipërfaqes së tokës është e mbuluar me ujë. Sipas disa statistikave sasia e ujit në tokë mund ujë. Sipas disa statistikave sasia e ujit në tokë mund të sillet prej 1.386x10të sillet prej 1.386x1099 km km33 prej të cilave rreth 96.5 % prej të cilave rreth 96.5 % është ujë deti (1.338x10është ujë deti (1.338x1099 km km33), kurse rreth 2.6% është ), kurse rreth 2.6% është uji që shfrytëzohet për pije, nga kjo sasi e ujit që uji që shfrytëzohet për pije, nga kjo sasi e ujit që shfrytëzohet për pije 4/5 janë në formë të akullnajave, shfrytëzohet për pije 4/5 janë në formë të akullnajave, ndërsa rreth 1/5 nuk mund të shfrytëzohet, sepse ndërsa rreth 1/5 nuk mund të shfrytëzohet, sepse gjendet thellë në brendësi të tokës. Më pak se 1% e gjendet thellë në brendësi të tokës. Më pak se 1% e ujit që shfrytëzohet për pije ujit që shfrytëzohet për pije (rreth 0.014%)(rreth 0.014%) nga masa nga masa e përgjithshme gjendet e grumbulluar në brendi të e përgjithshme gjendet e grumbulluar në brendi të tokës: liqenet, lumenjtë, botë bimore dhe shtazore tokës: liqenet, lumenjtë, botë bimore dhe shtazore dhe në atmosferëdhe në atmosferë..

STRUKTURA FIZIKE DHE VETITË STRUKTURA FIZIKE DHE VETITË E UJITE UJIT

Përbërja. Përbërja. Molekula e ujit përbëhet nga dy Molekula e ujit përbëhet nga dy atome hidrogjeni dhe një atom oksigjen. atome hidrogjeni dhe një atom oksigjen. Kjo do të thotë që formula kimike e tij Kjo do të thotë që formula kimike e tij është Hështë H22O dhe masa molekulare e tij është O dhe masa molekulare e tij është 18 ( 1 mol, ose 6 X 1023 molekula, pesha 18 ( 1 mol, ose 6 X 1023 molekula, pesha 18 g)18 g)

Dimensionet.Dimensionet. Molekula H Molekula H22O formon një O formon një trekëndësh, me oksigjen në kulm, këndin e trekëndësh, me oksigjen në kulm, këndin e lidhjes H-O-H prej 104.520 dhe gjatësinë e lidhjes H-O-H prej 104.520 dhe gjatësinë e lidhjes O-H prej 0.95718 x 10lidhjes O-H prej 0.95718 x 10-8-8 cm ose cm ose 0.95718 angstrom (Å)0.95718 angstrom (Å)

• Polariteti. Molekula asimetrike e ujit përmban një shpërndarje jo të barabartë të elektroneve. Oksigjeni, i cili është i elektronegativitetit të lartë manifeston një tërheqje më të fortë në elektrone të ndarë sesa hidrogjeni. Gjithashtu oksigjeni përmban dy çifte elektronesh të pandara. Rezultati përfundimtar është një ndarje e dobët e ngarkesave ose një dipol, me ngarkesë të vogël negative (β-) mbi oksigjen dhe ngarkesë të vogël pozitive (β+) në skajin hidrogjenor. Forca tërheqëse ekzistojnë ndërmjet një molekule polare dhe molekulës tjetër.

• Tërheqja në mes të një atomi hidrogjeni të një molekule uji dhe elektroneve të pandara të atomit të oksigjenit në molekulën tjetër është quajtur lidhje hidrogjenore dhe skematikisht e kemi paraqitur në fig. Energjia e lidhjes hidrogjenore ndërmjet molekulave llogaritet të jetë nga 5.43 deri në 18.81 kj/mol, përafërsisht 1-4 % të energjisë së lidhjes brenda një molekule.

Vetitë e ujit. Vetitë e ujit. Lidhja hidrogjenore është Lidhja hidrogjenore është përgjegjëse për shumicën e vetive unike të përgjegjëse për shumicën e vetive unike të ujit. Në krahasim me llojet e tjera, me peshë ujit. Në krahasim me llojet e tjera, me peshë molekulare të ngjashme, uji ka pikë vlimi dhe molekulare të ngjashme, uji ka pikë vlimi dhe pikën e shkrirjes më të lartë, duke e bërë atë pikën e shkrirjes më të lartë, duke e bërë atë lëng e jo gaz në temperaturë dhome. Lidhja lëng e jo gaz në temperaturë dhome. Lidhja hidrogjenore gjithashtu shpjegon kapacitetin hidrogjenore gjithashtu shpjegon kapacitetin e lartë termik, dendësinë, viskozitetin dhe e lartë termik, dendësinë, viskozitetin dhe tensionin sipërfaqësor.tensionin sipërfaqësor.

Meqë uji është një substancë aq e Meqë uji është një substancë aq e rëndomtë, shumë njësi matëse mbështeten rëndomtë, shumë njësi matëse mbështeten në vetitë e tij. Për shembull 0në vetitë e tij. Për shembull 000C është C është definuar si pikë e ngrirjes së ujit dhe 100 definuar si pikë e ngrirjes së ujit dhe 100 0 0 C C është pika e vlimit.është pika e vlimit.

QARKULLIMI I UJIT NË NATYRË QARKULLIMI I UJIT NË NATYRË – – cikli i ujitcikli i ujit

Uji në natyrë është kryesisht i Uji në natyrë është kryesisht i shpërndarë nëshpërndarë në tri gjendje agregate:tri gjendje agregate:

gaz-gaz-avull ujiavull uji uji në gjendje të lëngët dhe uji në gjendje të lëngët dhe të ngurtë-të ngurtë-akulli i ujit me borë.akulli i ujit me borë.

KARAKTERISTIKAT THEMELORE TË CILËSISË KARAKTERISTIKAT THEMELORE TË CILËSISË SË UJITSË UJIT ( (Karakteristikat fizikKarakteristikat fiziko-kimike)o-kimike)

Turbiditeti,Turbiditeti, Ngjyra,Ngjyra, Aroma dhe shija e ujitAroma dhe shija e ujit temperaturatemperatura pHpH përqueshmëria specifikepërqueshmëria specifike oksigjeni i treturoksigjeni i tretur fortësia e ujitfortësia e ujit

PËRDORIMI I UJIT PËRDORIMI I UJIT Shpenzimi i ujit për nevoja të ndryshme Sasia në dmShpenzimi i ujit për nevoja të ndryshme Sasia në dm33 Për pije, kuzhinë dhe larje 20 - 30 dmPër pije, kuzhinë dhe larje 20 - 30 dm33 njeriu/ditë njeriu/ditë Për larje të rrobave 10 - 15 dmPër larje të rrobave 10 - 15 dm33 njeriu/ditë njeriu/ditë Për një dush 150 - 200 dmPër një dush 150 - 200 dm33 Për larjen e një veture 200 - 300 dmPër larjen e një veture 200 - 300 dm33 Për ujitjen e parkut dhe rrugëve 1 - 2 dmPër ujitjen e parkut dhe rrugëve 1 - 2 dm33 për 1 m2 për 1 m2 Për makinat me avull pa kondensimPër makinat me avull pa kondensim 15 - 30 dm15 - 30 dm33 Për makinat me avull me kondensim 300 - 500 dmPër makinat me avull me kondensim 300 - 500 dm33 Për motorët me naftë ( për ftohje)Për motorët me naftë ( për ftohje) 20 - 25 dm20 - 25 dm33 për 1 kw/h për 1 kw/h Centralet atomike për ftohje rreth 200 dmCentralet atomike për ftohje rreth 200 dm33 për 1 kw/h për 1 kw/h Birraritë për një litër të prodhimit të birrës 5 - 8 dmBirraritë për një litër të prodhimit të birrës 5 - 8 dm33 Qumështoret për një litër të prodhimit të qumështit 3 - 6 dmQumështoret për një litër të prodhimit të qumështit 3 - 6 dm33

Industria e drurit për një ton celulozë të ahut deri në 400 dmIndustria e drurit për një ton celulozë të ahut deri në 400 dm33 Fabrika e sheqerit në 100 kg panxhar sheqer 1.5 - 2 mFabrika e sheqerit në 100 kg panxhar sheqer 1.5 - 2 m33 Industria e letrës për një kg letër fisnike (të mirë) 400 - 600 dmIndustria e letrës për një kg letër fisnike (të mirë) 400 - 600 dm33 Thertoret për një therje të lopës në ditë 5.5 mThertoret për një therje të lopës në ditë 5.5 m3.3.

Pjesa praktikePjesa praktikeMETODA E PUNËSMETODA E PUNËS

Metodat fiziko-kimike: Metodat fiziko-kimike: pH – pH – metria, konduktometria dhe metria, konduktometria dhe spektrofotometriaspektrofotometria

Metodat klasike të analizës Metodat klasike të analizës kimike; kimike; vëllimetria dhe titrimetriavëllimetria dhe titrimetria

Instrumentet dhe mjetet e punësInstrumentet dhe mjetet e punës Termometri i thjeshtë i gravuarTermometri i thjeshtë i gravuar pH – metri pH – metri Aparati për matjen e përçueshmërisë specifike elektrike Aparati për matjen e përçueshmërisë specifike elektrike

LBR 40LBR 40 Peshorja analitikePeshorja analitike Dollapi për tharjen e enëve laboratorikeDollapi për tharjen e enëve laboratorike Banjo me rërëBanjo me rërë EksikatorëtEksikatorët SterilizatoriSterilizatori PipëzatPipëzat BuretaBureta Enë normaleEnë normale Enë WinkleriEnë Winkleri Enë Enë ErleErlennmajermajerii Enë porcelaniEnë porcelani Furra elektrikeFurra elektrike Enë Petri Enë Petri Gotat sterile etj.Gotat sterile etj.

Kemikatet dhe tretësiratKemikatet dhe tretësirat Hidroksidi i AmonitHidroksidi i Amonit Kloruri i AmonitKloruri i Amonit Kompleksioni IIIKompleksioni III Metil OranzhiMetil Oranzhi Acidi KlorhidrikAcidi Klorhidrik Acidi SulfurikAcidi Sulfurik Acidi FosforikAcidi Fosforik Acidi OksalikAcidi Oksalik Fenol FtaleinaFenol Ftaleina Nitrati i ArgjenditNitrati i Argjendit Kromati i kaliumitKromati i kaliumit Acidi NitrikAcidi Nitrik Hidroksidi i NatriumitHidroksidi i Natriumit Permanganati i KaliumitPermanganati i Kaliumit Arsenati i NatriumitArsenati i Natriumit αα- naftilaminao - naftilaminao αα- toluidina- toluidina BrucinaBrucina AmidoniAmidoni dhe tretësira tjera të përgatitura në Laborator. dhe tretësira tjera të përgatitura në Laborator.

METODAT LABORATORIKE TË KONTROLLIT TËMETODAT LABORATORIKE TË KONTROLLIT TË KUALITETIT TË UJIT KUALITETIT TË UJIT

Matja e temperaturës është bërë në Matja e temperaturës është bërë në terren, ndërsa përcaktimi i baktereve terren, ndërsa përcaktimi i baktereve të përgjithshme dhe koliforme, si dhe të përgjithshme dhe koliforme, si dhe analizat tjera fiziko-kimike janë bërë analizat tjera fiziko-kimike janë bërë në laboratornë laboratorin e Institutit të KEK-ut in e Institutit të KEK-ut “INKOS” në Kastriot.“INKOS” në Kastriot.

Rezultatet dhe diskutimiRezultatet dhe diskutimi

Temperatura

11.29.5 10

12.514.5

119.2

12.5

9.710.710.710.110.8

12.6

10.29.2 9.2

11

02468

10121416

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

Mostrat e analizuara

Pika 8. Shkolla fillore “Jetullah Gashi” Buzllap (Doberdol). Pus primitiv. Pika 8. Shkolla fillore “Jetullah Gashi” Buzllap (Doberdol). Pus primitiv.

Thellësia 8 m (7 m ujë).Thellësia 8 m (7 m ujë).

  

..

Diagrami i analizave të ujit

0

20

40

60

80

100

120

140

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

KonkluzionetKonkluzionet Amplituda e ndryshimit të temperaturës së ujit sillet prej Amplituda e ndryshimit të temperaturës së ujit sillet prej

9.2– 14.5 0 C, që në krahasim me ndryshimin e 9.2– 14.5 0 C, që në krahasim me ndryshimin e temperaturave të ajrit mund të konsiderohet si ndryshim i temperaturave të ajrit mund të konsiderohet si ndryshim i vogël.vogël. Vlera e pH – së së ujit është në kufijtë e lejuar sipas Vlera e pH – së së ujit është në kufijtë e lejuar sipas standardeve të vendit dhe atyre ndërkombëtare (6.4 – standardeve të vendit dhe atyre ndërkombëtare (6.4 – 7.52).7.52).

Vlera e pH – së së ujit është në kufijtë e lejuar sipas Vlera e pH – së së ujit është në kufijtë e lejuar sipas standardeve të vendit dhe atyre ndërkombëtare (6.4 – standardeve të vendit dhe atyre ndërkombëtare (6.4 – 7.52).7.52).

Sasia e shpenzuar e KMnOSasia e shpenzuar e KMnO44 tek ujërat e Besianës ka vlera tek ujërat e Besianës ka vlera të larta ndërsa tetë larta ndërsa tekk ujërat e Gërmisë ka vlera të ulëta. ujërat e Gërmisë ka vlera të ulëta.

Sa i përket nitrateve dhe nitriteve janë në kufijtë e lejuar, Sa i përket nitrateve dhe nitriteve janë në kufijtë e lejuar, ndërsa jonet e Magnezit i tejkalojnë kufijtë në dy pika (në ndërsa jonet e Magnezit i tejkalojnë kufijtë në dy pika (në pikën 2 - 117.78 dhe pikën 3 - 58.28).pikën 2 - 117.78 dhe pikën 3 - 58.28).

Përçueshmëria elektrike specifike është relativisht e lartë Përçueshmëria elektrike specifike është relativisht e lartë por nuk i kalon kufijtë e lejuar.por nuk i kalon kufijtë e lejuar.

Në shumicën e rasteve sa i përket prezencës së baktereveNë shumicën e rasteve sa i përket prezencës së baktereve feacal coliformsfeacal coliforms mund të thuhet se janëmund të thuhet se janë prezentë në prezentë në shumicën e mostrave të hulumtuara, mirëpo siç e kemi shumicën e mostrave të hulumtuara, mirëpo siç e kemi cekur edhe më lart prezenca e tyre mund të zvogëlohet cekur edhe më lart prezenca e tyre mund të zvogëlohet jashtëzakonisht shumë e në disa raste edhe të mënjanohet jashtëzakonisht shumë e në disa raste edhe të mënjanohet në tërësi me dezinfektim me anë të klorit në tërësi me dezinfektim me anë të klorit (klorizimi).(klorizimi).

DezinfektimiDezinfektimi (klorizimi) (klorizimi) i ujit që përdoret për pije është i i ujit që përdoret për pije është i domosdoshëm dhe siguron ujë cilësor.domosdoshëm dhe siguron ujë cilësor.

Duhet pasur parasysh që ujërat e zeza të largohen sa më Duhet pasur parasysh që ujërat e zeza të largohen sa më larg puseve, përndryshe vazhdimisht do të kemi prezencën larg puseve, përndryshe vazhdimisht do të kemi prezencën e baktereve të lartpërmendura e që janë shkaktare të e baktereve të lartpërmendura e që janë shkaktare të shumë sëmundjeve te njerëzit.shumë sëmundjeve te njerëzit.

Perspektiva e furnizimit të këtyre fshatrave me ujë të Perspektiva e furnizimit të këtyre fshatrave me ujë të pijshëmpijshëm konsiston në ndërtimin e ujësjellësve lokal konsiston në ndërtimin e ujësjellësve lokal regjional me ndihmën e të cilëve do të bëhej zgjedhja regjional me ndihmën e të cilëve do të bëhej zgjedhja definitive e furnizimit me ujë higjienik.definitive e furnizimit me ujë higjienik.

CONCLUSIONSCONCLUSIONS Change of water temperature amplitude Change of water temperature amplitude

goes from 9.2-14.5 , that comparing with goes from 9.2-14.5 , that comparing with changes of air temperatures it can be changes of air temperatures it can be considering as low change. considering as low change.

pH water value is in allowed limits pH water value is in allowed limits according to country standards and according to country standards and international (6.4-7.52).international (6.4-7.52).

Consumed amount of KMnOConsumed amount of KMnO44 from waters from waters of Besiana has high values while the of Besiana has high values while the water from Germia has low values.water from Germia has low values.

Concerning nitrates and nitrites they are Concerning nitrates and nitrites they are in allowed limits, while Magnesium ion’s in allowed limits, while Magnesium ion’s exceeds limits in two points (in point 2 – exceeds limits in two points (in point 2 – 117.78 and point 3 – 58.28).117.78 and point 3 – 58.28).

Specific electrical conductance is relatively high Specific electrical conductance is relatively high but it doesn’t exceed allowed limits. but it doesn’t exceed allowed limits.

In major cases concerning presence of bacteria In major cases concerning presence of bacteria feacal coliforms feacal coliforms it can be said that they are it can be said that they are present in most of the researched sampling, but present in most of the researched sampling, but as we mentioned above their presence can be as we mentioned above their presence can be reduced extremely a lot and in some cases it reduced extremely a lot and in some cases it also can be totally eliminated by disinfection also can be totally eliminated by disinfection with chlorine (chlorination).with chlorine (chlorination).

Disinfection (chlorination) of drinking water is Disinfection (chlorination) of drinking water is necessary and provides quality water. necessary and provides quality water.

Considering that the sewages should get far Considering that the sewages should get far away from the wells, otherwise we will have the away from the wells, otherwise we will have the presence of above-mentioned bacteria that are presence of above-mentioned bacteria that are the causer of most human deceases. the causer of most human deceases.

The perspective of drinking water supply for The perspective of drinking water supply for these villages consists in building of regional these villages consists in building of regional local water supply by which will be finally local water supply by which will be finally solution for supply with hygienic water.solution for supply with hygienic water.

LiteraturaLiteratura General ChemistryGeneral Chemistry, Donald A. McQuarrie and Peter A. Rock, third edition, , Donald A. McQuarrie and Peter A. Rock, third edition,

19911991 Mellor’s Modern Inorganic ChemistryMellor’s Modern Inorganic Chemistry, Revised edition by G. D. Parkkers., Revised edition by G. D. Parkkers. Matas M. Simonoviq V., Shobot S. , Matas M. Simonoviq V., Shobot S. , Zashtita okoline danas za sutraZashtita okoline danas za sutra, ,

Shkollska knjiga, Zagreb.Shkollska knjiga, Zagreb. Fatmir Agolli, Fatmir Agolli, Teknologjia Kimike Inorganike, MitrovicëTeknologjia Kimike Inorganike, Mitrovicë, 1983., 1983. Dh. Haxhimihajli, Dh. Haxhimihajli, Teknologjia Kimike InorganikeTeknologjia Kimike Inorganike, Tiranë, 1980., Tiranë, 1980. I. Filipiviq, S. Lipanoviq, I. Filipiviq, S. Lipanoviq, Kimia e Përgjithshme dhe Inorganike (pjesa IIKimia e Përgjithshme dhe Inorganike (pjesa II), ),

Zagreb 1995, përkthyer nga Dr.sc.Xhavit Ahmeti.Zagreb 1995, përkthyer nga Dr.sc.Xhavit Ahmeti. M. Rugova, T. Gjejqibitriqi, M. Rugova, T. Gjejqibitriqi, Kimia InorganikeKimia Inorganike, Prishtinë 1997., Prishtinë 1997. Svetllana Komarqeviq, Svetllana Komarqeviq, Savezni Propisi o VodamaSavezni Propisi o Vodama, Beograd, 1985., Beograd, 1985. I. Hashani, T. Gjeqibitriqi, I. Hashani, T. Gjeqibitriqi, Kimia PraktikumKimia Praktikum, Prishtinë, 1996., Prishtinë, 1996. Dh. Haxhimihajli, H. Haxhi, H. Karagjozi, S. Durrësi, Dh. Haxhimihajli, H. Haxhi, H. Karagjozi, S. Durrësi, Fjalor i Fjalor i

Kimisë, Kimisë,TiranëTiranë, 1981, 1981 U.S. Department of the Interior, U.S. Geological Survey, , U.S. Geological Survey, Studim shtetëror Studim shtetëror

amerikan mbi ujërat.amerikan mbi ujërat. LENNTECH,LENNTECH, Wasseraufbereitung und Luftreinigung. und Luftreinigung. UNIVERSITY OF FLORIDA, UNIVERSITY OF FLORIDA, Drinking Water StandardsDrinking Water Standards Manual I Mikrobiologjise, Margarita Toska, Manual I Mikrobiologjise, Margarita Toska, Kimia e mjedisit, Nexhat DaciKimia e mjedisit, Nexhat Daci

Ju falemnderit për vëmendjeJu falemnderit për vëmendje

Thanks for regardingThanks for regarding