kader,İlahî İradenin yaratılmışlığı sorunu-30s-dr.murat memİŞ

7/31/2019 kader,lah radenin Yaratlml Sorunu-30s-dr.Murat MEM

1/30

C.. lahiyatFakl tesi Dergisi

XI II / 1 - 2009, 231-260

l ah raden in Yara t lm l Sorunu

Murat MEM*

zet

Kader zerine yaplan tartmalarda yer alan en nemli konulardan bi-ri hi phesiz ilahi iradenin mahiyeti ile ilgilidir. Ehl-i Snnet ilahiiradenin ezeli olduunu savunmaktadr. Mutezileye gre bu anlay,hem akl hem de ahlak baz gerekeler sebebiyle doru deildir. On-lar ilahi iradenin ezeli oluunu reddetmilerdir. Bunun yerine ilahi ira-denin mekansz olarak yaratlm olduu grn benimsemilerdir.Bu makale, ilahi iradenin mahiyeti zerinde slm kelamclar arasndageen tartmalar ele almaktadr.

Anah ta r Ke l ime le r : lahi rade, ezeli, yaratlm, Ehl-i Snnet,Mutezile

Abs t rac t

The nature of divine will, no doubt, has an important place in the dis-cussions on destiny. According to Islamic orthodoxy (ahl al-sunnah),divine will is eternal. But Mutazilite does not regard this idea as cor-rect for some logical and ethical reasons. They reject the eternity ofGods will. They accept that Gods will has been created as spaceless.This paper deals with the discussions on the nature of Gods will be-

tween Ahl al-Sunnah and Mutazilite.K e y W o r d s: Divine Will, eternal, created, Ahl al-Sunnah, Mutazilite

Gir i

slm dnce dnyasn en fazla megul eden konulardan bi-ri, hi phesiz kader problemidir. Allahn mutlak iradesi karsn-da insan eylemlerinin mahiyeti ve buna bal olarak ortaya kanmeseleler hemen her devirde ele alnm ve zerinde uzun tart-malar yaplmtr. Allah-lem-insan ilikisinde, varlklar dzeyinde

* Ar. Gr. Dr., D.E.. lahiyat Fakltesi Kelam Anabilim Dal([email protected]).
mailto:([email protected])mailto:([email protected])


2/30

* Murat MEM232

meydana gelen btn hadise ve eylemlerin, gerekte kime ait ol-duu ve dolaysyla bunlarn ahlak sorumluluunun kime, naslyklenecei hususu bu meselenin merkezinde yer almaktadr. Bu

problemi halletmek iin ileri srlen her gr, doal olarak kendi-ne has bir Allah, evren ve insan tasavvuruna sahiptir.

nsan fiillerinin mahiyeti sorunu, temelde iki ana unsurun ili-kisine dayanmaktadr: Allahn iradesi ve insan iradesi. Fiilin ilen-mesi aamasndaki kudret meselesi, bu sorunun baka bir boyu-tunu oluturmaktadr. Bizim bu almamzda ele alacamz konu,ilah iradenin mahiyeti ile ilgili olan ksmdr. Buna binaen kaderprobleminin dier boyutlarna, bu merkezle olan ilikileri nispetindeksmen deineceiz.

Mut ez i leye Gre A l lah n M r d Olu u

radeyi, ztn mrd olmasn gerektiren mn olarak tanm-layan Kd Abdlcebbar, bunun insann kendisinde bulduu en akniteliklerden biri olduunu belirtir. Dolaysyla, her ne kadar mrdifiili, herhangi bir ekilde deil, zel bir ekilde yapmay mmknklan bir sfata sahip olaneklinde tanmlasa da bu tanm, tanm-lanann daha ak olmas bakmndan yeterli deildir. Nitekim onagre hibir tanm, insann kendi varlnda farkna vard mrd

oluundan daha ak olmayacaktr. Bununla birlikte bu farkndalkdurumu, insann sahip olduu ve dier niteliklerinden belirgin birekilde ayrabildii irade sfatnn ispat anlamna gelmektedir.1

Allahn mrd olarak nitelenmesi hususunda Mutezile ierisin-de farkl yaklamlarn varl dikkat ekmektedir. brahim en-Nazzama gre Allahn iradesi, eyay yaratmasdr. Bu adan kul-larn fiillerine taalluk eden ilah irade (a) onlar yaratmas, (b) onla-r emretmesi veya yasaklamas anlamlarna gelmektedir.2 Ebul-Ksm el-Belh de benzer bir ekilde ilah iradeyi yaratma ile ak-lamaktadr. Ona gre Allahn mrd olmasnn anlam, fiilinde ba-kasnn egemenliine boyun ememek ve icbar altnda bulunma-maktan ibarettir.3 Chza gre, Allah hakknda kendi fiilinin mridiolduu sylendiinde bu, yapt ilerde gaflet ve dikkatsizliin

1 Kd Abdlcebbr, erhul-Uslil-Hamse, haz. Semr Mustafa Rebb, Beyrut 2001,s. 290-291.

2 Nazm Slim, brahim b. Seyyar en-Nazzm, skenderiye 1983, s. 33; ayrca bkz.

Kd, el-Mun f Ebvbit-Tevhd vel-Adl, tah. Mahmd Muhammed Ksm, Ka-hire 1963, VI-II, 3-4; ehristn, el-Milel ven-Nihal, tah. Emir Ali Mehn, Beyrut1997, I, 68.

3 Eb Mansr el-Mtrd, Kitabt-Tevhd Tercmesi, ev. Bekir Topalolu, Ankara2002, s. 375. Ayrca bkz. Eb Red en-Nsbr, el-Mesil fil-Hlf beynel-Basriyyn vel-Baddiyyn, tah. Man Ziyade, Beyrut 1979, s. 352; Ebul-Melel-Cveyn, Kitbul-rd, tah. Esad Temm, Beyrut 1996, s. 79.


3/30

lahradenin Yaratlml Sorunu * 233

bulunmad anlamna gelir.4 Bir bakasnn eylemiyle ilikili olarakiradeden bahsediliyorsa, o zaman nefsin ona meyletmesi anlamntamaktadr.5 Bir b. el-Mutemir, dierlerinden daha farkl bir e-

kilde, Allahn iradesinin iki ksma ayrldn, bunlardan birisininzt, dierinin ise fiil sfatlardan olduunu ileri srer. Ona greAllahn ezel bilgisi ile salah ve hayr olarak bildii bir eyi iradeetmemesi mmkn deildir. Fiil olan iradesi ise, Ona ait yaratma-dr.6 Btn bu yorumlar, Allahn iradesinin hakiki anlamda deil,mecaz olarak anlaldna iaret etmektedir.7

Dier taraftan baz Mutezil kelamclar bu sfatn Allah hakkn-da hakiki anlamda kullanlmasndan yanadr. Bu sebeple ncelikleonun Allah hakknda geerli bir sfat olduunun belirlenmesi gere-

kir. Bu grtekilere gre, Allahn mrd/irade sahibi olmasn ge-erli klan husus, Onun hayy/diri olmasdr. Hayy/diri olmas, Al-lahn gerek anlamda mrd olmasn mmkn klan bir husustur.radenin varln gsteren ise, fiillerinin zel bir ekilde meydanageliyor olmasdr. Dier bir ifadeyle, bir fiilin pek ok imkn ieri-sinden sadece birine tahsis edilmesi, rnein urada deil buradailenmesi, u zamanda deil bu zamanda, u ekilde deil bu ekil-de olmas, iradenin varl sayesindedir.8 Bu durumu aka gste-ren misallerden biri emir ve haber konusuyla ilgilidir. Bir eyi em-

retmenin ancak iradeyle mmkn olabileceini ifade eden KdAbdlcebbar yle der: Biz Allahn hitap etmesi, emretmesi vehaber vermesi sebebiyle mrd olduunu biliyoruz. Birisi hakknda-ki haberin, bir bakas hakknda olma imkn da sabittir. AllahTelnn, Muham m ed Al lah n ras ld r (48: 29) sz, Onun,byle irade etmesi sebebiyle, bir bakas deil, sadece Muhammedb. Abdullah (sas) hakknda bir haberdir.9

Kd Abdlcebbar, Allahn gerek anlamda mrd olmasyla il-

gili olarak felsef kkenli bir eletiriye cevap vermektedir. Bilindiigibi varln ortaya k hususunda slm filozoflarnn benimse-dikleri sudr nazariyesi, Allahn mmkint bilmesini esas almakta,iradeyi aktif olarak hesaba katmamaktadr. Filozoflarn, objesinivar klan bilgi anlayna ek olarak ileri srdkleri yce sebeplerinyaptklarnda gye gtmemeleri gr, irdeyi tam olarak pasif

4 Kd, el-Mun, VI-II, 5.5ehristn, el-Milel ven-Nihal, I, 88.6 Kd, el-Mun, VI-II, 3; ayrca bkz. ehristn, el-Milel ven-Nihal, I, 78.7 Bkz. Nesef, Tebsratl-Edille, tah. Hseyin Atay, Ankara 1993, I, 493; ayrca bkz.

ehristn, Nihyetl-kdm flmil-Kelm, ed. Alfred Guillaume, Mektebets-Sekfetid-Diniyye, Khire trs, s. 238.

8 Kd, erhul-Uslil-Hamse, s.292-293.9 Kd, Mutezilede Din Usl, ev. Murat Memi, stanbul 2006, s. 71; ayrca bkz.

Kd, el-Mun, VI-II, 104; erhul-Uslil-Hamse, s. 293.


4/30

* Murat MEM234

bir konuma yerletirmektedir.10 Kd Abdlcebbarn bu greverdii cevap esas itibaryla, filozoflar ile kelmclar arasndaki Al-lah-lem ilikisinde ortaya koyduklar fikirlerin tamamen kartl

zerine kuruludur. Zira kelamclar nazarnda bilgi/ilim, biline-ne/maluma tabidir ve onun varl zerinde hibir etkiye sahip de-ildir.11 Dolaysyla onlara gre Allahn bilgisi yaratc bir unsurdeil, aksine imknlar leminin bildiricisidir. Bu nitelii sebebiyleAllahn ilmi, irade ile tercih edilecek olan imknlarn zeminini olu-turmaktadr ve iradeden bamsz bir sfattr. Fahreddin er-Rz budurumu aka yle ifade eder: Allahn mrd oluu hakkndabizim grmz, onun Allahn lim oluu zere ek/zid bir sfatolmasdr. Mutezilenin Basra kolunun ounluu da bu grte-

dir.12

Dolaysyla ilh bir sfat olarak iradenin kabul hususundakelamclar ile filozoflar arasnda cidd bir gr farkllndan bah-sedilebilir. Ancak biz, slm filozoflarnn irade sfat hakknda ilerisrdkleri eletirilere burada yer vermeyeceiz.

Bu genel giriten sonra kader problemi sz konusu olduundamnakaalarn merkezinde yer alan Allahn iradesi hususundakigrler ve bunlarn dourduu sonularn beyanna geebiliriz.Konunun merkezine Mutezil grleri yerletirip ortaya kan tar-tmalar bunun etrafnda deerlendirmeyi dnyoruz.

Mutezileye gre Allahn iradesi hakknda ileri srlebilecek gr mevcuttur: Allahn iradesi (a) ya ztyla kim ezel bir sfat-tr; (b) ya ztna eklenmi ezel bir sfattr; (c) ya da bir mahaldebulunmayan muhdes bir sfattr. Onlara gre ilk iki grn imkn-szl, ayn zamanda nc grn doruluunu gstermektedir.O halde ncelikle bu grlerin geersizliinin gsterilmesi gerekir.Burada u hususu da belirtelim ki, buradan itibaren Mutezile ola-rak adlandracamz fikir sahipleri, Mutezil kelamclarn tamam

deil, bir m ahalde bulunm ayan m uhdes irade grn benimse-yen Ebul-Huzeyl el-Allf, Eb Ali el-Cbb, Eb Him el-Cbbve Kd Abdlcebbr gibi Mutezil limlerdir.

1 . Ezel raden in Redd i

Allahn, ztndan kaynaklanan ezel bir iradesi olduu anlayNeccriye frkasnn ileri srd grlerdendir. Bu frkann kuru-cusu olan Hseyin b. Muhammed en-Neccr (220/835)a gre, Al-lah zt sebebiyle (liztihi) mrddir; O, hayr ve erri, fayda vezarar irde edendir; Onun mrd olmasnn anlam, [zdd olan]

10 Konuyla ilgili olarak bkz. Mehmet Aydn, Din Felsefesi, stanbul 1992, s. 144-145.11 Kd, erhul-Uslil-Hamse, 290. Benzer bir eletiri iin ayrca bkz. Gazl, el-

ktisd fil-tikd, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1983, s. 65-66; Fahreddin er-Rz, el-Erban f Uslid- Din, tah. Ahmed Hicz es-Sak, Kahire 1986, I, 207.

12 Rz, age, I, 207.


5/30


kerih gren ve [bir bakasnn iradesi altnda] malup olmamak-tan ibarettir.13 Ayrca ona gre Allahn mlknde Onun iradesinindnda hibir ey olmaz. Allah Tel, belli bir vakitte olacan bil-

dii eyin o vakitte olmasn ve olmayacan bildii eyin de ol-mamasnezel olarak irade eder.14

Mutezilenin meseleyle ilgili grne gemeden nce bu hu-susun Ehl-i Snnet tarafndan da reddedildiini hatrlatmalyz. An-cak Ehl-i Snnetin red gerekesi, Mutezileden farkl bir ekilde,sfatullah konusundaki genel kabullerinden kaynaklanmaktadr.Ebul-Mun en-Nesef, Hseyin b. Muhammed en-Neccr tarafndanileri srlen zt irade anlaynn, Mutezilenin kabul ettii sfatnztla kim [zid bir sfat] olmasnn imknszl gr ile zt ve

fiil sfatlara ykledikleri anlamlara dayandn syler.15 Daha akifade etmek gerekirse, Neccr bir taraftan Mutezilenin ileri srd-, Allahn lim ve kdir olmas gibi, zt sfatlar hakkndaki gr-n irade sfatna uygularken dier taraftan da onlarn iradeyi fiilbir sfat olarak grmelerini reddetmi olmaktadr. nk ona greirade sfat, kudret ve ilim sfatlar gibi asla ortadan kalkmayan,aksine her eyi iine alan sfatlardandr. Bu bakmdan Mutezileninzt sfatlar teorisi karsnda Ehl-i Snnet tarafndan ileri srlenbtn tenkitler, Neccrn ilah irade anlay iin de geerlidir. Bu-

nunla birlikte Nesef, Neccrn, kullara ait btn fiillerin Allahniradesi olduunu kabul etmekle ehl-i hakk tarafnda yer aldnbelirtir.16 Bu durum, ezel irade fikrinin dier bir versiyonu olanSnn irade anlaynn dourduu sonulardan biri olmas bak-mndan bu iki mezhep arasndaki ortak noktay oluturmaktadr.

Dier taraftan ehristn, Neccr, irade sfatna selb yntem-le yaklamasndan dolay felsefecilere uymakla itham eder. Onagre Neccarn irade ile ilgili aklamalar, kudreti aciz olmamak,

ilmi ise cahil olmamakeklinde izah etmekten farkl deildir.

17

Buise iradenin in nitelikteki mspet anlamn grmezden gelmekdemektir.

13 ehristn, el-Milel ven-Nihal, I, 100. Ayrca bkz. Kd, erhul-Uslil-Hamse,292. Fahreddin er-Rzye gre bu, irade sfatn selb/olumsuz anlamda ele al-mak demektir; bkz. Rz, el-Erban, I, 207.

14 Ebul-Hasen el-Ear, Makltl-slmiyyn, haz. Hellmut Ritter, Wiesbaden

1963, s. 283.15 Nesef, Tebsra, I, 496-497.16 Nesef, age, I, 497. Burada belirtmeliyiz ki, Nesef, Neccarn zt ve fiil sfatlar

ayrmnda Mutezilenin grlerini benimsediini belirtmektedir. Bu doru ol-makla birlikte, irade sfatn fiil bir sfat olarak kabul etmemekle onlardan ayrl-m olmaktadr.

17ehristn, Nihyetl-kdm, s. 242. Ayrca bkz. Cveyn, el-rd, 82.


6/30

* Murat MEM236

Mutezilenin bu gr hakkndaki eletirisi ise, Ehl-i Sn-netinkinden tamamen farkl sebeplere dayanmaktadr. KdAbdlcebbar, bu gr reddetme sebebi olarak birbiriyle balantl

drt gereke ileri srer. Yeri gelmiken hemen belirtmeliyiz ki, bu-rada aktaracamz Mutezil eletiriler, Ehl-i Snnetin bu konudakigrleri iin de geerli saylmaktadr. Zira Mutezile asndan aslproblem, iradenin ezel olmas fikridir; bu ezeliliin zt olup olma-mas birinci dereceden nem arz etmemektedir. Dolaysyla aa-da sraladmz eletiriler Neccriyyeyi olduu kadar Ehl-i Snnetide muhatap almaktadr. Bu gerekelerden ilki sorunun temelinioluturmakta, dierleri ise buna bal olarak ortaya kan ikincilproblemlere temas etmektedir. imdi bu gerekeler ve zerinde

yrtlen tartmalara bakalm.a) Eze l raden in S nr sz Mur da Taa l luku

Mutezileye gre ilh iradenin zt/ezel olmas, onun iradeedilen (murd) her eye taalluk etmesi sonucunu dourur. Bu a-dan irade sfat, Allahn lim olmasna benzer. Zt/ezel olan ilimsfatnn, Allahn btn mlumt bilmesini gerektirmesi gibi, ayndurum irade sfat iin de geerlidir. Dier bir ifadeyle bu fikrin be-nimsenmesi, irade edilebilen her eyin Allahn iradesi olduunu veOnun tarafndan irade edilme zorunluluunu kabul etmek anlam-na gelecektir. Bir eyin birden fazla limler tarafndan bilinmesininmmkn olmas gibi, iradenin ezeliyeti de, vki ya da gayr- vki(mmkn) her murdn, Allah tarafndan irade edildii manasntamaktadr. Kd Abdlcebbar bu durumu, bilinenlerde olduugibi, irade edilenlerde de herhangi bir hususletirmenin vki ola-mayacaeklinde ifade eder.18 Ona gre bu durum, baz sakncalsonularn ortaya kmasna sebep olur. Zira ilh iradenin snrsz-l, varlk leminde u anda var olandan daha fazla varln bu-

lunmasn gerektirir. Bu grler kabul edilebilecek eyler deil-dir.19 rnek vermek gerekirse, bir insann kendisi iin her trlfaydaya sahip olma iradesi, ayn zamanda Allahn iradesi olacan-dan, bu durum insann irade ettii her eyin vuku bulmasn gerek-tirecektir.20 Kdnn ifadelerinden anlald kadaryla Mutezileyegreezel irade fikrinin ortaya kard ana sorun, irade edilebilenher eyin irade edilmek zorunda oluu ve buna bal olarak da Al-lah tarafndan irade edilen her eyin varlk alanna kmasnn ge-rekliliidir.

Mutezilenin sfatlar hakkndaki genel kabulleri erevesindebaktmzda, zt olan sfatlar, kendilerine ait hkmlere ezel ve

18 Kd, el-Mun, VI-II, 111.19 Kd, erhul-Uslil-Hamse, s. 296-297.20 Kd, el-Mun, VI-II, 111.


7/30


8/30


9/30


ortaya kard elikiyi lemin kdemi probleminde daha ayrntlbir ekilde ele alalm.

b ) le m in K d e m i

Mutezileye gre zt/ezel irade fikrinin ortaya kard so-runlardan biri de yukarda deindiimiz temel gerekenin zorunlubir neticesi olarak dnlen lemin kdemi problemidir. Buna g-re, ezel irade, lemin ezelde irade edilmesi anlamna da gelmekte-dir. Zt sfatlarn sahih olduklarnda vacip olmalarnn tabi bir so-nucu olarak, lemin ezelde irade edilmi olmas, onun varln eze-l klar.26 Muhtemelen erhu Uslil-Hamseye Talk yazanMankdm, ezel irade fikrine bal lemin var oluu hakknda bunabenzer ikinci bir itiraz daha ileri srer: radenin ezelilii durumundalemin var olmamas gerekir. Bu iddiaya gre Allahn lemi yarat-t vakitten nce yaratmas da pekl mmkndr. Zira yaratmaiin takdir edilecek zamandan daha ncesi, ezeliliin mazi cihetindesonunun bulunmamas sebebiyle imkn dhilindedir. Bu durumdayaratma iin belirlenen vaktin nihayetsiz bir ekilde geriye gt-rlmesi gerekir. Sonsuz geriye gidi ise, lemin varln imknszklmaktadr.27 Oysa kelamclarn tamam lemin yaratlml ze-rinde hemfikirdir. yleyse lemin hdis oluunun zorunlu bir sonu-cu olarak, onu meydana getiren iradenin de hdis olmas, ezelolmamas gerekir.

Mutezileye gre birinci eletiri temelde, ezel iradeyi savunankelamclar ile slm filozoflarn bir noktada buluturmaktadr. Nite-kim slm filozoflar lemin kdemini ileri srerken, lemin varl-nn zaman bakmndan sonraln reddederler.28 Zira onlara greAllahn ezel ilminden kan lemi zaman bakmndan nceleyen birey yoktur. Biz burada slm filozoflarnn sudur nazariyesine gir-meden, Mutezilenin bu iddiasnn tahlili zerinde duracaz.

ncelikle belirtmek gerekirse, Mutezilenin bu iddias, ezeli-lik/kdem kavramlarnn, zaman kategorisinin unsurlar olarak ka-bul edilmelerine dayanmaktadr. Hem birinci hem de ikinci itirazla-rnda bunu aka grmek mmkndr. zellikle ikinci itirazda ezelynnde zamansal olarak geriye gidi imkn zerinden hareketedilmitir. Mutezilenin bu itiraz, filozoflara kar kullanmas belkibir para anlalabilir; ancak zaman da mekn gibi yaratmann birrn olarak kabul eden ve onu ezelilikten kategorik olarak ayranEhl-i Snnet kelamclarna kar bir itiraz olarak ileri srmenin do-ru bir taraf bulunmamaktadr.

26 Kd, erhul-Uslil-Hamse, s. 298.27 Bkz. Kd, ay.28 Mehmet Aydn, Din Felsefesi, s. 135.


10/30

* Murat MEM240

Filozoflarn lemin kdemi anlayn eletirirken Gazalnin ilerisrd grler, hadd-i zatnda Mutezil eletirilere de bir cevapnitelii tamaktadr. O, zamann neliini aklama sadedinde yle

demektedir:Zaman hdistir ve mahlktur. Ondan nce zaman yoktur. Al-lah, lem ve zaman ncelemektedir szmzle kastettiimiz u-dur: lem yokken O vard, sonra lemle birlikte de vardr. Bizimlem yokken O vard szmzde kastedilen, sadece Allahn zt-nn varl ve lemin ztnn yokluudur. lemle birlikte de vardrszmzle kastedilen ise, sadece iki ztn (Allah ve lemin) varlk-lardr. Kdem tabiri ile kastettiimiz ey ise, sadece varlkta tekolutur (infirduh bil-vcd).29

Gazlnin bu ifadelerinde de aka grdmz gibi, zamanve ona ait ncelik-sonralk gibi tbirler, ancak lemin varl ilednlebilecek kavramlardandr. Dier taraftan kdem tabiri ileifade edilen ezelilik ise, zaman fikrinden bamsz olarak zorunluvarln mevcudiyeti ile ilikilendirilmektedir. Dolaysyla ezeliliin,dorusal olarak akan zamann balang tarafndaki sonsuzluk ola-rak alglanmas mmkn deildir. Bunun doal sonucu, yaratmannezelde gereklemesinin imknszldr. Zamann yaratma ile ba-lamas, ayn zamanda, yaratmann/yaratlmln dnda zamankategorisinin ortadan kaldrlmas anlamna gelmektedir. Bu adanGazlnin ezelilie ykledii anlam, Crcnnin et-Tariftta yazd- mzi tarafnda nihayetsiz olarak takdir edilen zamanda varlndevamlldr eklindeki tanmndan tamamen farkldr.30 Gazal,lem yokken o vard szn aklarken, zamansal anlamlar ie-ren nce ve sonra gibi ifadelerden zellikle uzak durmaktadr.Onun karlatrd zaman izgisi zerinde iki varln durumu de-il, varlklarn birbirlerine kar durumudur.

O halde Mutezile birinci ve ikinci itirazda, ezelilii zamansal birkategori olarak grme hatasn ilemi olmaktadr. nsan zihnininzamanla ilgili kalplarnn, bu hatann ortaya kmasnda etkili oldu-unu syleyebiliriz. Nitekim Gazl, btn bunlar [yanl anlama-lar], vehmin, balangc olan bir varl, ncesi olmakszn anla-maktan aciz olmas sebebiyledir31 diyerek sorunun insan anlamaboyutuna dikkat ekmektedir. Dolaysyla zaman ile ilikilendirile-meyen bir varlk boyutu/ezellik hakknda lemin yaratldndandaha nce veya sonra yaratlmas veya ezelde yaratma gibi yak-

29 Gazl, Tehftl-Felsife, tah. Sleyman Dnya, Darl-Merif, Kahire trs. s.

110.30 Seyyid erif el-Crcn, et-Tarft, Beyrut 1996, s. 3231 Gazl, Tehftl-Felsife, s. 111.


11/30


lamlarn kavramsal ve kategorik imkndan yoksun olduklarnbelirtmeliyiz.

Bununla birlikte, Mutezilenin bu ekilde dnmesinde, ezel

iradenin ispat sadedinde ileri srlen baz grlerin etkili olduuda muhtemel grnmektedir. Fahreddin er-Rznin aktardnagre, ilah iradenin varln kantlamak isteyenler, lemin ortayaknda iradenin etkinliini gstermek amacyla ilah iradeyi le-min u vakitte deil de bu vakitte var olmasn salayan sfatek-linde aklamaktadrlar.32 Bu izah, ister istemez insan zihninde,daha ncesi tasavvur edilebilen bir zaman anlayn oluturmakta-dr. Yine Rz, Mslmanlara gre zaman sonradan olmutur. Du-rum byle ise yaratmadan nce zaman yoktur. Bunun iin, niye

baka zamanda yaratmad denemez33 diyerek mevcut elikiyiortaya koyar.

lemin varl/ortaya k ile ezeliliin ilikilendirilmesi mev-zuunda slm filozoflaryla kelamclar arasnda cereyan eden tar-tmaya burada girmeyeceiz. Bu konuda ileri srlen teorilerinneredeyse tamamnda ezellik ile yaratlm lem fikirleri arasndakavramsal bir gerginlik mevcuttur. Bu gerginlik byk lde, Ga-zlnin de belirttii gibi, zihin kategorilerimizin ezellik kavramntam manasyla kuatma yoksunluundan kaynaklanmaktadr. Belkide bu balamda Ben on lar , ne gk ler in n e ye r in ya ra t ln ane de kend i le r in in ya ra t ln a a h i t t u t t u m (18:51) yetiyeniden deerlendirilmelidir. Bu almamz balamnda bizim a-mzdan ezel irade anlay ile lemin ezellii fikri arasndaki gerek-liliin sorgulanmas yeterlidir. Dier taraftan lemin zamansall ileilgili bu problemin Mutezile asndan bakldnda, muhdes iradefikri ile nasl badatrlabilecei konusunu ise ileriki sayfalarda elealacaz.

c) Zt l a r n B i r A raya Ge lm es i Zt/ezel irade grnn yol at ileri srlen sorunlardan

biri de ztlarn bir araya gelmesiyle ilgilidir. yle ki, irade bir eyinortaya kma imknna tbidir; hudsu mmkn olan her ey iradeedilebilir. ki zt eyin birbirinden farkl artlar altnda ortaya k-mas mmkn olmakla birlikte, ayn an ve ayn meknda vukubulmalar aklen imknszdr. rade edilebilen her eyi irade etmesivacip olan ezel iradenin, birbirlerine zt olan eyleri irade etmesizt itibaryla vacip olmasna ramen akl asndan muhaldir. Buise byk bir elikidir. ki zttan birinin varln dierinin ise yok-32 Fahreddin er-Rz, el-Metlibul-liye, tah. Ahmed Hicz es-Sak, Beyrut 1987,

III, 179.33 Fahreddin er-Rz, Kelma Giri [el-Muhassal], ev. Hseyin Atay, Ankara 1978,

s. 162.


12/30

* Murat MEM242

luunu irade etme olaslndan da bahsedilemez. Zira iradeninnefye/olumsuza taalluku yoktur.34

Temelde irade edilebilen her eyin Allahn ezel iradesi tara-

fndan irade edilmesi zorunluluu fikrine dayanan bu iddia, zelde,mmkn muradlar olan ztlarn birlikteliinin aklen imknszlzerine kurulmutur. Bir rnek ile anlatmak gerekirse, Allah bireyin hem hareketini hem de sknunu irade edebilir. Murad olma-lar bakmndan hareket ve skn arasnda fark yoktur. Dolaysylaezel iradenin her ikisine taalluk etmesi gerekir. Ancak bunlarn tekbir anda tek bir mahalde bulunmalar aklen imknszdr. O halde buikisine ayn anda taalluk etmesi gereken ezel bir iradeden akl zo-runluluk sebebiyle sz edilemez.

ehristnnin bu problemin zmne ynelik ileri srd ilkcevap tartmaya ak grnmektedir. O, yle der: ncelikle bu-rada birbirine zt iki irade olduunu kabul etmiyoruz. Aksine bun-lardan birisi, Allahn ilminde vuku bulaca bilinen vkdir ki, itebu murad, onun sahibi de mrddir. Vuku bulmayacan bildii eyise, murd deildir, onun sahibi ise temenni edendir. Kadm irade-nin, birisi temenn ve ehvet dieri ise irade olan iki manaya taal-luk etmesi cizdir.35ehristnnin bu grnn baz kabul edi-lemez noktalar mevcuttur. Bu gr ncelikle iradeyi, ilim sfat ilesnrlamas bakmndan sakncaldr. Zira bir eyin var olup olma-mas ncelikle onun hakkndaki iradenin taallukuna baldr. Dola-ysyla bu ey hakkndaki irade, onun vuku bulmasn belirleyenana etkendir. Dolaysyla o eyin ortaya kmas/varlk bulmashakkndaki ilah bilgi, bu iradeye tbidir. yleyse vuku bulmasbakmndan ilah iradenin belirledii bu eyi ilim sfatna dndr-mek, sebep ile sonucu birbirinin yerine geirmek anlamna gelmek-tedir. Nitekim Gazl, ilmin hdisata olan taallukunun iradeyi tkip

ettiini belirterek, bu ksrdngnn nne gemektedir. Ona grebir eyin vuku bulmasnn illeti iradedir. lim sfat ise, herhangi birtesirde bulunmakszn, vki olacak bu eye tbi olur.36

Dier taraftan, birbirine zt olan iki iradenin, nitelik olarak bir-birlerinden farklar bulunmamasna ramen vuku bulann irade,

34 Kd, erhul-Uslil-Hamse, s. 298, 300.35ehristn, Nihyetl-kdm, s. 249-250.36 Gazl, el-ktisad, s.66. Benzer bir aklama iin bkz. Rz, Kelma Giri, s. 163-

164. Bununla birlikte Rz, insan fiillerinin yaratlmasna dair Mutezile ile yrt-t bir tartmada, bu grne eliik olarak Allah Telnn olacan bildiinesne olmak zorundadr. Allah Telnn olmayacan bildii nesne de olmamakzorundadr ifadelerini kullanr. Bkz. Rz, age, s. 196. Benzer bir gr mamEarye de nispet edilir: Allahn bildii eyin aksini irade etmesi sahih deil -dir. Bkz. bn Frek, Mcerredl-Maklt, ed. Daniel Gimaret, Beyrut 1987, s.69-70.


13/30


bulmayann ise temenni veya ehvet olarak isimlendirilmesi debaka bir sakncay tekil etmektedir. radenin, vuku bulmak a-sndan byle bir tasnife tbi tutulmasna baka bir yerde rastlama-

dk. Ayrca vuku bulmam olsa bile ilah iradenin temenni ve eh-vet olarak isimlendirilmesi kabul edilen bir gr deildir.37

mkn sahasnda birbirlerinin benzerleri olduklar halde, irade-nin neden iki zd eyden birine taalluk ettii sorusunu Gazl hatalbulur. nk zaten irade, bir eyi benzerlerinden ayrmak/temyizetmekten ibaret bir sfattr. Dolaysyla ona neden byle yapt, diyesorulamaz. Bu tpk, ilim, neden malumun inkiafn gerektirdisorusuna benzer.38 Farkl bir perspektiften bakacak olursak, varlkleminde byle tercihlerin olduunu grdmz iin irade sfatn-

dan bahsediyoruz. te bizim sonularn bir takm tercihler olarakgrdmz hdisenin sebebi irade sfatdr.

Ancak Gazlnin bu aklamas yukardaki sorunun nihayeteerdirilmesi asndan yeterli deildir. Zira soru, ayn zamanda butercihin neye gre yapldn da kapsamaktadr. Bu yzden Gazl,filozoflarn ayn olan iki eyden birinin irade edilmesi dnle-mez itirazna cevap verirken, ilah iradenin insan iradesinden farklolduuna temas eder ve bizzat iradenin kendisinin bunun sebebiolduunu belirtir. Buna gre, filozoflarn iddias geerli olsa bile (kiGazl onu da reddeder), insan iradesinde etkili olan ve tercihleribelirleyen bir takm unsurlar (fayda, gaye, ehvet vs.) Allahn ira-desinde aranamaz.39 Dier bir ifadeyle ilah tercihlerin bir gaye-ye/sebebe atfedilmesi ve bunun bilinmesi, en azndan bizim a-mzdan, mmkn grnmemektedir.

Bu probleme farkl bir anlayla yaklaan ve rade, bazen fii-le/yapmaya, bazen de terke taalluk eden bir sfattr diyenTaftznye gre ise, irade her halkarda imkn dhilinde olan

taraflarn her birine taalluk eder.40

Bylece bir eyin var klnmasiradesi ayn zamanda zddnn yokluu iradesi anlamna gelmekte-dir. Bu durumda bu blmn ba tarafnda belirttiimiz zere KdAbdlcebbarn ifade ettii iradenin nefye/olumsuza/terke taalluketmeyecei gr reddedilmi olmaktadr. Her ne kadar bu yakla-m, Taftzn tarafndan kdem-i lem itirazna ynelik ileri srl-

37 radenin ehvet ve temennden ayrlmas hususunda rnein bkz. Bklln, et -

Temhd, tah. Mahmud Muhammed Hudayri, Kahire 1947, s. 48; Kd

Abdlcebbr, erhul-Uslil-Hamse, s. 291-292, 297; el-Mun, VI-II, s. 35-39;Nesef, Tebsra, I, 495;

38 Gazl, el-ktisad, s. 69.39 Gazl, Tehftl-Felsife, s. 103-104. Benzer bir ifade iin bkz. Rz, Kelma

Giri, s.164.40 Sdeddin et-Taftzn, erhul-Maksd, haz. brahim emseddin, Beyrut 2001,

III, 96.


14/30


15/30


16/30


17/30


arasnda yer alan kullarn ahlak ykmllkleri (ilah teklf) asn-dan bakldnda, kulun yaptklarnn sorumluluunu yklenmesinisalayacak ahlak otonomisinin garanti edilmesi, ezel irade fikriyle

ne kadar mmkn olacaktr, sorusu anlam kazanmaktadr.Aradaki bir takm kavramsal farkllklara ramen meseleyeEhl-i Snnetin kabul ettii kesb nazariyesi50 erevesinde baka-cak olursak, kullara ait fiillerin meydana gelmesinde hem insanhem de Allaha ait etkinliklerin bir arada bulunduu grlecektir.Ksaca belirtmek gerekirse, Ehl-i Snnete gre kula nispet edilenbir eylem, Allah tarafndan yaratlmakta, kul tarafndan dakesbedilmekte, yani kazanlmaktadr. Kesb ad verilen ve insananispet edilen bu nitelik, yaratma gibi olmasa da bir tr fiil konu-

mundadr. Dolaysyla teklifin konusu olan kulun eylemi, iki fai-le/kdire nispet edilebilen bir fiil/makdr olarak kabul edilmektedir.Bu makdru yokluktan varla karan, yani yaratan Allah, onukendi fiili olarak kesb eden ise insandr. Grebildiimiz kadarylakesbin mahiyeti konusu sadece Earler asndan deil ayn za-manda Mtrdler asndan da mulakln korumaktadr.51

unu da belirtmeliyiz ki bu durum, Ehl-i Snnet asndanehemmiyet tamamaktadr. Zira onlara gre, kulu Allah karsndasorumlu klan eylemin bu taraf deil, bu eyleme ait irade boyutu-dur. nk eylemin ortaya kmasn salayan ana etken insaniradesi olarak kabul edilmektedir. Yazcolu bu durumu yle zet-ler:

nsann bir eyi kuvvetli bir arzu ve istekle istemesi sonucu,Allah onu yaratr ve insan da ayn anda kesbeder. Bylece iin ya-ratma yn Allaha, kesb yn ise insana ait olmu olur. Bu du-rumda nce yaratma sonra kesb sz konusu deildir. nsann ira-desi fiilin balang noktasdr. Fiilin yaratlp yaratlmamas, insan

iradesine bal husus olmaktadr. Ancak yaratma yn Allaha kesbyn ise insana aittir. Ehl-i Snnetin iki kdirin bir makdra taal-luku bu bak asndan kaynaklanmaktadr.52

O halde ilk aamada zerinde durulmas gereken husus, insaniradesi problemi olmaktadr. Rznin aktardna gre Ear gele-

50 Burada, sadece Earler tarafndan kabul edilen kesb anlayn deil, Mtrdler

tarafnda da kabul edilen ve bir fiilin kula nispetini ifade eden anlay kastediyo-ruz. ki ekol arasnda yaratma/halk, fiil, kesb kavramlarn kullanlmasyla ilgili

farkllklar bizim konumuz bakmndan ok fazla nem arz etmemektedir. Bukavramlara yklenen anlamlar bakmndan daha geni bilgi iin bkz. SaitYazcolu, Mtrd ve Nesefye Gre nsan Hrriyeti Kavram, stanbul 1992,ss. 47-68.

51 Bkz. Yazcolu, age, s. 57, 63.52 Yazcolu, age, s. 59-60. mam Mtrdnin bu gr sadedindeki beyanlar iin

bkz. Kitbt-Tevhd Tercmesi, s. 292-293.


18/30

* Murat MEM248

nekte insana ait irade ve kudretin fiilin olumasndaki katks farklekillerde deerlendirilmitir. mam Ear ile balayan gelenekierisinde srasyla isimleri zikredilen Bklln, stad Eb shak ve

Ebul-Mel el-Cveynnin grleri bu ekolde insan irade ve kud-retine gittike daha fazla ehemmiyet atfeden bir deiime iareteder tarzda anlmaktadr. Nitekim bu fikr deiimin niha halkasolarak gsterilen Cveynnin bu hususta filozoflara veMutezileden Ebul-Hseyin el-Basrnin fikirlerine itirak ettii kay-dedilir.53 Dier taraftan Mtrd gelenekte insan irade ve kudreti-nin efal-i ibad konusundaki etkilerinin daha belirgin olduunu sy-lemek mmkndr. Nitekim mam Mtrdnin insan fiillerinin kulanispet edilmesi ve insana ait iradenin zorunlu bilgiye dayanmas

hususlarndaki beyanlar olduka aktr.54

Bununla birlikte bizim amzdan asl mesele ezel iradenin buerevede sahip olduu konumdur. Kula nispet edilen fiilin ortayakma srecini incelediimizde, ahlk sorumluluu gerektiren aslfaktrn Ehl-i Snnet tarafndan insan iradesine yklenmi olduu-nu grrz. Fiilin balangc kulun iradesidir. Bu iradenin neticesin-de, insann talep etmi olduu eyin Allah tarafndan yaratlmas veyine kul tarafndan kesb edilmesi (kazanlmas/ilenmesi) durumuortaya kmaktadr. ok ak ifade edilmemi olsa da anlayabildi-

imiz kadaryla ezel olan ilah irade bu ortaya kan fiilin onaylan-masyla ilgili olmaktadr. Allahn fiili yaratmasna sebep olan anaetken insan iradesine balandndan, Allahn ezel iradesinin bu-rada, ilah kudretinin o fiile taallukuna, tabiri caizse, izin verenolmaktan baka bir anlam bulunmamaktadr. Mahiyeti asndanbaktmzda irade sfatnn buradaki fonksiyonu, kul iradesi ile ter-cih edilen bir fiillin var olup olmamas ile ilgili tahsis edici olmaktanibarettir.

nsan fiilleri dnda kalan, Allahn lemdeki fiilleri ve bunlarnezel irade ile olan ilikisiyle karlatrdmzda bu konumun baztartmalara ak olduu grlmektedir. Zira Allahn lemdeki fiille-ri asndan tam bir belirleyicilik konumunda olan ezel irade, kulla-rn fiilleri sz konusu olduunda bu konumundan olduka uzaktr.Allahn fiilleri alannda bata fiilin varlk kazanmas olmak zerevakti, miktar, keyfiyeti gibi o fiile ait btn nitelikler ezel iradetarafndan belirlenmektedir. Oysa bunlar kulun fiili sz konusu ol-duunda belirleyici olarak ezel iradenin kapsamnda yer almamak-

tadr. Buna gre ezel iradenin iki farkl tecelli tarzndan bahsetmekkanlmaz grnmektedir. Bunu ezel iradenin bir ekilde snrlan-

53 Bkz. Rz, Kelm a Giri, s. 189.54 Bkz. Mtrd, Kitbt-Tevhd Tercmesi, s. 287-288.


19/30


drlmas olarak deerlendirmek de mmkndr.55 Muhtemelenbaz Ear kelamclarda grdmz insan iradesi hakkndaki belir-sizliin sebeplerinden birisi yine bu dnce olabilir. Bu belirsizliin

belki de en ar ifadelerinden biri, Rznin u cmlesinde kendinigstermektedir: nsan, hr irade sahibi/muhtar grnmndehrriyetten yoksun/muztar bir varlktr.56 Dier taraftan insan ira-desinin varln yadsmayanlar asndan, ezel iradedeki bu snr-lanma, iradenin varln ve etkinliini bir ekilde devam ettirmesidikkate alndndan bir problem olarak dnlmemi olmaldr.

Ehl-i Snnet kelamclar ezel iradenin kt fiillere taallukundabir saknca grmemekle birlikte, bu fiillere ait ahlak vasflarn Al-laha atfedilmemesi hususunda farkl baz aklamalar ileri srm-

lerdir. Bunlar ksaca yle sralayabiliriz:1. Mutezilenin ileri srd, zulm irade eden zlimdir

nermesinin kalb btn sfatlar iin kullanlabilir nitelikte deildir.rnein ilmi irade eden limdir, ibadeti irade eden biddir de-mek mmkn deildir. yleyse zulm irade eden zlimdir ner-mesinin doru olarak kabul edilmesi aklen zarur deildir.57

2. Ahlk olarak kt olan, kt/kabh fiilin ilenmesi/kesbedilmesidir. Bu tr fiillerin bir bakasnda yaratlmas kt deil-

dir.58

Allah Tel hakmdir, yaratmasnda abes ve hikmetsizlik yok-tur. Hikmet ise, ilerin sonlar gz nne alnarak deerlendirilebi-lir. Bu iddiay ortaya atanlar, Mecslerin yaptklar gibi, kendi ca-hilliklerini Allaha atfetmeye kalkmaktadrlar.59 Dolaysyla ezelirade, insan iradesine bal olarak ilah kudret tarafndan yaratlankabh eylemin varlna imkn tanmaktan dolay sorumlu tutula-maz; yani ezel iradenin yaptna ahlak olarak kt denilemez.

Bu balamda ikinci bir izah ehristnde bulmaktayz. Onagre, ezel iradenin kulun fiiline olan taalluku onun hayr veya erolmas ynnden deildir. Taalluk sadece o fiilin varla tahsisinisalamak ynndendir. Bu adan ezel irade hayr veya er kav-ramlaryla nitelendirilmez. Kulun bu vasflarla nitelenmesi ise, bu

55 Bu gr iin ayrca bkz. Sabri Ylmaz, Hak Dini Kuran Dilinde Kader nanc vensan Hayatndaki Yeri, DElahiyat Fakltesi Dergisi, XXIII, s. 152.

56 Bkz. Taftzn, erhul-Maksd, III, 194. Taftzn, Rznin bu szyle cebr iletefvz arasnda bir duruma iaret ettiini sylese de, aklamak iin kullandktibin elindeki kalem gibi benzetmesi hi de orta bir yer gibi grnmemekte-dir. Bkz. Taftzn, age, III, 194.

57 Bkz. Cveyn, el-rd, s. 219; ehristn, Nihyetl-kdm, s. 251.58 Bkz. Taftzn, erhul-Maksd, III, 185, 187; Nesef, et-Temhd, s. 295.59 Bkz. Nesef, et-Temhd, s. 292-293.


20/30

* Murat MEM250

fiili zaman, mekan, kudret nispetleriyle ilemi olmas sebebiyledir.Bu adan bakldnda bu fiil Allahn murad ve makduru deildir.60

Bu yaklam tarz temel olarak kulun fiilleri yaratmaya kdir

olmamas gr zerine kuruludur. yle ki, varlk bulabilmeleriasndan fiiller, bilgi ve evre artlarnn da dhil olduu, btnartlarn kontrol edilebilmesi imkn ile ortaya kabilirler. Oysainsann kendi fiilleri zerinde byle imknlara sahip olmad ak-tr. nsann bir fiilin ortaya kmasn salayan ve kendi bedenindecereyan eden btn mekanizmalar bildiini ve kontrol ettiini sy-lemek imknszdr. Dolaysyla insan ahlk adan sorumlu klaney bu fiilin ortaya kmasn salayan kudret deil, o kudreti hare-kete geiren ird mekanizmadr. Bu sebeple Allahn yaratmas ve

bu yaratmaya onay veren ilah irade, ahlk nitelemelerin znesiolarak grlemez.

3. yilik ve ktlk gibi kavramlar, ancak iradenin tek-lif/sorumluluk altnda olduu durumlar iin geerlidir. Teklif ise,grnen lemde hdis irade iin geerlidir.61 Buradan gib alanaistidlalde bulunmak doru deildir. Dier bir ifadeyle Allah iin tek-lif yoktur.

Gzl bu durumu aklarken, iyi/hasen, kt/kabh ve gerek-

li/vcib kavramlarnn yaanan insan artlarda grecelilii zerin-den hareketle, bunlarn, varlklarn zatlarndan kaynakland veaklen bilindikleri fikrine kar kar. Dolaysyla iyi, kt, vacip kav-ramlar Allah tarafndan bildirilen er niteliklerdir ve insanlarnsorumlu tutulduklar alana aittirler. O halde bu niteliklerin Allahnfiilleri hakknda ahlk bir sorumluluu artracak tarzda kulla-nlmalar doru deildir. O, mlknde istedii gibi tasarruf edebilir;hibir ey Ona vacip klnamaz.62 Hatta bu grn aklama sa-dedinde o, Allahn hibir suu olmayan hayvanlara ac vermeye

kdir olduunu63

, btn kfirleri balayp btn mminleri ce-zalandrabileceini; bunun haddiztnda imkansz olmadn vebyle yapmasnn hibir ilah sfatyla elimeyeceini64 ileri srer.

Gazlnin ileri srd bu yaklamn insan son derece sakn-cal mecralara srkleyebilecei kanaatindeyiz. Yukarda Gazldenaktardmz ifadelerin Kuran- Kermin bize tantt merhametli,dil ve hikmetli bir ilah fikriyle uyumad olduka aikrdr. Ka-naatimizce bunlar amacn aan szlerdir. Allahn mutlak kudreti

60 ehristn, Nihyetl-kdm, s. 252. Benzer bir aklama iin bkz. Nesef, et -Temhd, s. 296-297.

61 Bkz. ehristn, age, s. 251.62 Bkz. Gazl, el-ktisd, s. 102-106.63 Gazl, age, s. 114.64 Gazl, age, s. 116.


21/30


izah edilmeye allrken dier sfatlarla var olan dengenin ve hik-metin gzetilemedii ifadelerdir. Gk le r in ve yer in egemen l i iA l lah n dr . D i led i i n i ba l a r , d i led i in i de ceza landrr

(48:14), O yapt k la r ndan sorgu lanamaz, on la r i se sorgu la - nacak la rd r (21:23) gibi yetleri dayanak gstererek bu eitifadeler kullanmann ne edep ne de hakikatle bir alakas olduunudnyoruz. Kald ki Kuran- Kerm, yukarda ileri srlenin aksi-ne, Allah hakknda ahlk ifadelere yer vermektedir. rneinKuran, Onun kullarna kar zlim olmadn (10:44), szndendnmeyeceini (13:31), kendisine yalan isnad edilemeyeceini(11:93) vs. ifade eder. yleyse ahlak kavramlarn hibir ekildeAllaha atfedilemeyeceini sylemek doru olmayacaktr.65 Dolay-

syla bu dnce biimiyle ktln Allaha atfedilmesini nleme-ye almak, sahih bir yol olarak grlemez.

Dier taraftan Gazl gibi slm dncesinin en byk ahsi-yetlerinden birinin bu ekilde ifadeler kullanmasnn sebebi zerin-de dnlmelidir. Zira onun, Allahn lemde btn ihtiamylatecelli eden hikmetine ne kadar ehemmiyet verdiini pek ok ese-rinde grmekteyiz. rnein el-Hikme f Mahlktillah adl eserindeEer btn yaratlmlar, Allahn btn yarattklarn ve tek birmahlkta yerlet irdii hikmetleri zikretmek iin bir araya gelseler,

bunu asla baaramazlar66 demektedir. Yine onun eserlerinde Al-lahn yaratmasyla bu yaratmaya sebep olan hikmetlerden bahse-dilmektedir.67 Ayrca o, Allahn dil olduunu aklarken, bu isminkudret ve hikmetle olan yakn ilikisini vurgular.68 Btn bunlar,yukarda aktardmz Allahn yaratmasnda hikmet/sebep aran-mamasyla ilgili ifadelerden olduka farkldr. Kanaatimizce bu fark-lln sebebi, Allahn kudret ve irade sfatlar hakknda yrtlentartmalarn yanl bir zeminde ve yanl sorular zerinden cere-yan ediyor olmasdr. Allahn bir eyi yapmaya kdir olup olmama-s, sadece kudret ve irade sfatlarna dikkat kesilerek ele alnabile-cek bir mesele deildir. Fakat biz, Mutezile ile tutuulan tartma-da Ehl-i Snnetin baz itikadlar ispat etme uruna ar yorumlaragittii ve ardndan cedel metodunun srkledii bu grleri sa-vunmak zorunda kald kanaatindeyiz.

4. rade sfatna yklenen anlam, Ehl-i Snnet ve Mutezilemezheplerinde farkllk arz etmektedir. Mutezileye gre irade, em-

65 Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. lhami Gler, Allahn Ahlaklii Sorunu, An-

kara 1998, ss. 46-48.66 Gazl, el-Hikme f Mahlktillah, tah. Muhammed Red Kabbn, Beyrut 1978, s.

14.67 Gazl, hyu Ulmid-Din, ev. Ahmet Serdarolu, stanbul 1974, IV, s. 778 vd.68 Gazl, el-Maksdul-Esn f erhi Men Esmillahil-Hsn, tah. Fadlou A.

Shehadi, Beyrut 1971, s. 105-109.


22/30

* Murat MEM252

retmek, sevmek ve raz olmak gibi anlamlar iermektedir. Bunlarnbulunmamas durumunu ise kerhet sfatyla ifade etmektedir-ler.69 Oysa Mtrdlerin tamam ve Earlerin bir ksmna gre ira-

de, bu tr duygusal nitelikler bakmndan ntr bir sfattr. Sevilme-yen bir ey irade edilebildii gibi, sevilen bir ey irade edilmeyebi-lir. Bu durum, iradenin bahsi geen niteliklerden ayr dnlebile-ceini gstermektedir. yleyse Allahn kabhi irade eden olmas,onu sevdii ve ondan rz olduu anlamna gelmemektedir. Allaherri irade eder, ancak ondan honut deildir.70 Dolaysyla bu trfiillere ait ahlk nitelikler Allaha izafe edilemez.

Ehl-i Snnetin btn bu aklama gayretleri, ezel iradenin in-san fiillerini de iine aldn kabul etmesine ramen, kt fiillerden

dolay Allaha ktlk atfedilemeyeceini gstermeye yneliktir.Ezel irade, insan fiilleri de dhil, lemde var olan hibir eyi dar-da brakmayacak ekilde kapsyor olsa da teklfin esas olarak ka-bul edilen insan iradesini ortadan kaldrmamakta ve onu etkisizklmamaktadr. Bunun iin de insan fiilleri ile dier fiiller arasndaezel iradenin ilevi asndan briz bir fark bulunduu kabul edil-mektedir. Bylece kt eylemlerden kaynaklanan ahlak niteliklerinsan iradesine balanmaktadr. Dolaysyla Allahn kudretinin veiradesinin kt olarak nitelenmesini gerektirecek bir sebep kalma-

m olmaktadr.e) raden in Mah iye t i zer ine B i r Ele t i r i

Neccriyye ve Ehl-i Snnete birlikte yneltilen yukardakieletirilerin yan sra, Allahn kadm bir irade ile mrd olduunukabul eden Ehl-i Snnete ayrca baz tenkitler de yneltilmektedir.Fakat burada asl hedef, tek bana ezel irade deil, Ehl-i Snnetingenel sfat teorisi erevesinde Allahn ztna eklenen kadm sfat-larn imkanszl fikridir. Daha ak bir ifadeyle, Mutezile, rnein

ezel ilim, kudret, hayat vs. hakknda Ehl-i Snnetin ezel sfat an-layna ynelttii tenkitlerin tamamn ezel irade anlay hakkndada ileri srmektedir. Buna gre Allahn zt dnda ezel sfatlarn

69 Bkz. Kd, el-Mun, VI-II, s. 51 vd., 40 vd.70ehristn, Nihyetl-kdm, s. 256; Nesef, et-Temhd, s. 314-315. Nesefnin

aktardna gre, mam Ear, muhabbet ve rzann irade ile ayn anlamda oldu-unu kabul etmektedir. Bu konuda ayrca bkz. bn Frek, Mcerredl-Maklt,s. 69; Bkllnnin gr de bu istikmettedir. Bkz. Bklln, el-nsf, s. 43.Fahreddin er-Rz de Earler arasnda muhabbet ve rzay iradeyle ayn sayan-

lar olduu gibi bunlar birbirinden ayranlarn bulunduunu da kaydeder. Bkz.Rz, erhu Esmillhil-Hsn, s. 360-364. Rza-muhabbet ile irade ilikisi iinayrca bkz. Cveyn, el-rd, s. 211-212. Rza ve muhabbet ile irade arasndakiayrln mam zma kadar geri gtrlmesi mmkndr. O ayrca emir ileirade arasnda da fark grr. Bkz. Mustafa z, mam- Azamn Be Eseri, el-Fkhul-Ekber, stanbul 1992, s. 57. rade ile emir arasndaki farka Gazl de ka-tlr. Bkz. Gazl, el-ktisd, s. 70.


23/30


kabul, tevhid prensibine aykr olduundan Onun mrd oluu,ezel irade sfatyla aklanamaz. Sfatlar konusundaki bu genel vekapsaml tartmaya burada deinmeyeceiz.

Bununla birlikte, irade sfatnn mahiyeti zerinden bir eletiride sz konusu edilmitir. yle ki, Kdnn beyan ettiine gre,zt olmayan kadm bir irade, muradna taalluku bakmndan yara-tlm/muhdes irade gibidir.71 Bu ifadelerle ncelikli olarak anlatl-mak istenen, her bir irade ile tek bir muradn taallukunun geerligrlm olduudur. yle ise Ehl-i Snnetin ileri srd iradesfat ile ilgili olarak ihtimal sz konusu edilebilir: (1) Allahn tekbir iradesi olduundan, tek bir murad vardr; (2) Allahn birdenok belli sayda iradesi ve lemde bunlarn karlklar olan

muradlar vardr. Bu iki k, Allahn iradesini snr altna aldndandolay kabul edilemez. (3) Allahn iradesinin nihayeti yoktur. Buise, daha nce izah edildii zere baz imknszlklar barndrdn-dan doru bir dnce olarak grlemez.72

Mutezil kelamclar tarafndan ileri srlen bu grn, aslolarak hidde gzlemlenen irade-murd ilikisine dayand g-rlmektedir. Fizik lemde, her bir iradenin objesi konumundaki birmurd ile taalluku olduu bilinmektedir. Yukarda dile getirilen limkna gre Ehl-i Snnetin birinci kk seme zorunluluu ng-rlmtr. Zira onlar Allahn kadm bir irade ile mrd olduu g-rndedirler. yleyse Allahn sadece bir muradnn olmas gere-kir. Bununla birlikte iradenin saylabilirlii zerine kurulan bu iddiaikinci ve nc klarn da geersizliini ortaya koymaktadr.

Bu grn cevher-araz diyalektiine bal olarak fizik lem ilesnrl olmas gereklilii aktr. Hlbuki bata Mutezil kelamclarolmak zere kyasul-gib ale-hid yntemini kullananlarn ta-mam, fizik lemde mahede edilen eylerin, tadklar btn

nitelikler ile metafizik alana tanmasna onay vermemektedirler.Bu nitelikler arasnda baz ayklamalarn yaplmas hem akln hemde vahyin gereidir. rnein nasl ki lemde cri olan ve Allahnilmi hakknda kyasa temel tekil eden insan bilgisinin, vastal ol-mak, snrl olmak ve yanlabilir olmak gibi baz kusurlar ayklan-madan Allaha atfedilmesi mmkn deilse, ezel irade iin de ayndurum sz konusudur. Kald ki, Kd Abdlcebbarn dile getirdiizt olmayan kadm bir irade, muradna t aalluku bakmndan yara-tlm/ muhdes ir ade gibidir sz, kavramsal olarak kadm ile hdis

arasndaki fark sfrlamaktadr. Dolaysyla bu grn kabulngerektirecek hibir akl zaruretten bahsedilemez. Allahn tek bir

71 Kd, erhul-Uslil-Hamse, s. 301.72 Kd, age, s. 301.


24/30


25/30


canlya atfedilmesinin daha uygun olmas bakmndan isabetli birgr deildir. Dier bir ifadeyle bir canlnn, mahalli olmas sebe-biyle sahip olduu irade sfat, bir bakasn deil sadece kendini

mrd yapar. Dolaysyla Allahn bir bakasnda var olan irade sfa-tyla mrd olduu sylenemez.77

Kdya gre buraya kadar saylan btn imkanszlklar geriyesadece bir m ahalde olmayan m uhdes bir ir adeihtimalini brakmak-tadr.78 O halde burada Allahn iradesinin nasl ihdas edildii ile bumuhdes iradenin nasl mahalsiz bulunabildii sorular cevap bekle-mektedir. imdi bu konuda yrtlen tartmalara bakalm.

Ehl-i Snnet tarafndan muhdes irade fikrine yneltilen eleti-riler arasndan ilk sray ynteme dair olana vermek daha uygunolacaktr. ehristn, yukarda ileri srlen kkn da muhal ol-duunu syler.79 Dolaysyla burada, sebr ve taksim metodununkt ve hileli bir kullanmndan bahsetmek gerekmektedir. mu-halden ilk ikisinin imknszlklar akland halde, ncnn im-knszlna hi deinmeden, yntemin ynlendirdii zarurete da-yanarak byle bir kabule ulamak en hafif tabiri ile bir uyanklkolarak grlmelidir. Nitekim ehristn, bu gr savunanlara,kendi dnce dnyalarna daha uygun olan iradenin ilim gibi ba-ka bir manaya dhil edilmesi veya zt sfatlardan saylmas gibidier ihtimaller arasndan imkanszl apak olan byle bir gr-n kabul edilmesinin sebebini sorar.80 Zira buradaki imknszlk,dierlerinden daha az deildir.

Mahalsiz ihdsn imkanszln u ekilde izah etmek mm-kndr: Kelm dncesinde muhdes snfna giren her ey, zarurolarak ya cevher ya da araz olarak kabul edilmektedir. Bununlabirlikte iradenin cevher olduunu kimse iddia etmemitir. O haldeonun muhdes bir sfat olarak araz olmaktan baka bir ihtimali ta-

mas dnlemez. Cevher-araz tartmalar hatrlandnda, ze-rinde ittifak edilen hususlardan biri de arazlarn kendi balarnakim olmalarnn muhal olmasdr. Hatta bu husus arazn tanmiinde yer almaktadr.81 Dolaysyla bu durum, ehristnnin deaka belirttii gibi, arazn en has/zt niteliidir.82 Bu sebeplearazlarn mahalsiz dnlmeleri imknszdr. Aksi takdirde bu ara-zn, araz olmaktan kmas anlamna gelmektedir. Eer byle bir

77 Kd, age, s. 302.78 Kd, age, s. 302.79ehristn, age, s. 246.80ehristn, Nihyetl-kdm, s. 246. Nitekim Kab, btn klarn muhal oluuna

dayanarak Allahn iradesinin Onun ilm, kudreti ve fiilinden baka bir ey olma-dn ileri srer. Bkz. ehristn, age, s. 240.

81 rnein bkz. Crcn, et-Tarft, Beyrut 1996, s. 192.82ehristn, age, s. 247. Ayrca bkz. Taftzn, erhul-Maksd, III, 97.


26/30

* Murat MEM256

ey mmkn olsayd cevherlerin de arazlar olmadan var olabile-ceklerini kabul etmek gerekirdi. Bu ise, lemdeki varlklarn hdisolularn aklamay imknsz hale getirmektedir.83 yleyse byle

bir kabul, kelmclarn lemin varln aklarken ortaya koyduklarcevher-araz diyalektiinin tamamen reddi sonucunu ortaya kara-caktr.

Mutezile bu eletiriye iki rnek ile cevap vermeye alr. Bun-lardan ilki Allah Telnn mahalsiz olarak kabul edilmesidir.84 Oysabu iki durum arasndaki fark gayet aktr. Allahn ztnn kadmolmas, cevher olmamas Onun mekandan mnezzehiyetinin sebe-bini oluturmaktadr. Muhdes iradenin bu niteliklere sahip olmama-s ise, onun mahalsiz var olabilme imknn ortadan kaldrr. Zt

nitelikler bakmndan Allah ile araz ayn kategoride deerlendirme-nin hibir gerekesi olamaz.

Dier bir rnek ise, mahalsiz var olduu sylenen fenaraz-dr. Kd Abdlcebbar, fen araznn bir mekanda bulunmamasn-dan hareketle, bir mahalde var olmay, arazlarn zt nitelikleriarasnda grmenin zarur olmadna delil olarak ileri srmekte-dir.85 Nitekim arazlarn cevherlerden ayrlamayaca grndesrar edenler Ear ve Mtrdlerdir. Mutezile iinde bu konudabaz farkl grler mevcuttur.86 rnein mahalsiz muhdes iradegrn ilk kez ortaya att sylenen Ebul-Huzeyl el-Allaf, bekave fenann meknsz bulunduunu ve bunlarn Allahn bki ol!,fni ol! sznden ibaret olduunu ileri srer.87 Bu takdirde araz-larn ancak cevherlerle kim olabileceklerini sylemek, btn araz-lar iine alan genel bir kaide olarak kabul edilmek zorunda olma-yacaktr. Fakat burada unu belirtmeliyiz ki, Ebul-Huzeylin gr-, bek ve fennn bir araz olarak kabul edilmesine baldr. Hl-buki yukarda aktarlan grleri, onun bek ve fenya dier araz-

lardan farkl bir konum verdiini gstermektedir. Dahas Ebul-Huzeyle gre fen, Allahn bir ey hakkndaki ifn/ortadan kaldr-ma iradesi ve sz anlamna gelmektedir.88 Buradan hareketle fe-nnn bir irade beyan olduunu ve dolaysyla iradenin mahalsizolmasna rnek tekil edemeyeceini syleyebiliriz. nk bu, ira-denin mahalsiz olmasna yine iradenin mahalsiz olmasnn rnekgsterilmesi anlamna gelmektedir.

83 Bkz. Nesef, Tebsra, I, 499.84ehristn, age, s. 244.85 Kd, erhul-Uslil-Hamse, s. 303.86 Bkz. Yusufevki Yavuz, Araz, DA, III, 340.87 Ear, Makltl-slmiyyn, s. 366-367.88 Ear, age, s. 366.


27/30


28/30


29/30


demine imkn tannmas fikrinin, muhdes iradenin kabul asn-dan tad deer burada bir kere daha ortaya kmaktadr.

Btn bu gerekelerin yan sra mahalsiz muhdes irade g-

rnn ortaya kard ve Allahn vahdniyeti ile ilgili dier birsorundan daha bahsedilmektedir. Cveyn, muhdes irade fikriniileri srenlerin Kuran- Kermin ortaya koyduu temnu delilinisavunamayacaklarn belirtir. Hatrlanaca zere, temnu delili,Gkt e ve yerde A l lah t an ba ka i lah la r o lsayd , on lar n ik is i de bozu lup g ide rd i (21:22) yetine dayanan ve kadm iradeve kudrete sahip iki ilahn iradelerinde ihtilaf etmeleri zerine kur-gulanm bir delildir. Cveyn bu delil ile ilgili ayrntlar uzun uzad-ya tarttktan sonra, mahalsiz muhdes bir irade fikrinin bu kurgu-

yu aklayamadn ileri srer. Zira mahalsiz iradenin, takdir edileniki ilahtan biriyle ilikilendirilmesi mmkn olmayacaktr. Diertaraftan, iki iradenin behemehl atmas fikri ise ancak ezeli ikiirade anlay ile mmkndr. Muhdes irade ise, byle bir imkn-dan yoksundur.96 yleyse Cveynye gre Mutezilenin irade anla-y, Kurann ortaya koymu olduu bu delil ile rtmemektedirve bu adan onlar Allahn vahdaniyetini ispatlamaktan acizdirler.

Sonu

lah iradenin mahiyeti zerine byk lde Mutezile ve Ehl-iSnnet arasnda cereyan eden tartma, farkl Kelm ekollerindekiTanr tasavvurlarnn nasl ekillendii ve bu tasavvurlarn hangietkiler altnda gelitiini gstermesi bakmndan olduka dikkatekicidir. Zira bu tartmalar, sadece sfatlarn mahiyetini akla-maya ynelik metafizik alanla snrl kalmamtr. Cevher-araz diya-lektiinde kabul edilen prensiplerden tutun da, hsn-kubuh tar-tmalarna, oradan da kullarn fiillerinin ortaya kmas ve bunlarnahlkliine varncaya kadar dier pek ok Kelm tartmay da

bnyesinde barndrmaktadr. Bu bakmdan konuyla ilgili ileri sr-len btn grler, belli bir takm sistematikleri gerekletirmeyematuf olduklarndan, takdire ayan bir insan gayretin rn olarakgrlmelidirler.

Ezel iradenin imknszln gstermek iin Mutezile tarafn-dan ileri srlen akl gerekelerin hibiri Ehl-i Snnet tarafndangeerli grlmemi, iradenin mutlakl, kdem-i lem, ztlarn bir-liktelii hakknda ortaya atlan iddialarn akl zaruretlere dayanma-d, dolaysyla ezel irade grn benimsemenin bu sonulardourmayaca benimsenmitir. Bu tartmalar srasnda her nekadar birbirinden tamamen farkl sonulara ulalmsa da, sakn-

96 Bkz. Cveyn, e-mil f Uslid-Din, haz. Abdullah Mahmud Muhammed mer,

Beyrut 1999, I, 173, 184-185. Ayrca bkz. Cveyn, e l-r d , s. 69-71.


30/30

* Murat MEM260

cal grlen fikirlerden uzak kalma ve tartmada kullanlan yn-temde birlik salama bakmndan iki ekoln benzerlikleri de dikkatekmektedir.

Dier taraftan Ehl-i Snnet, ahlak gereke olarak ktlnAllaha izafesini mmkn kld ileri srlen kullarn fiillerinin yara-tlmas hakkndaki Mutezil eletirileri reddetmemitir. Bylece in-san eylemlerinin oluumu konusundaki derin ayrln esas, her ikiekol tarafndan metafizik bir anlay ile temellendirilmi olmaktadr.Bununla birlikte Ehl-i Snnet buradan hareketle Allaha ktlkatfedilebilecei fikrini reddetmitir. Bunu salayabilmek asndan,insan fiillerinde ezel iradenin etkisinin indirgendii bir irade anlay-n ngrmtr. Fahreddin Rz rneinde grdmz gibi, bu

anlay tarz zaman zaman netliini yitirmi ve insann irad oto-nomisi belirsizlemitir. Bunun yan sra Allahn kudret ve iradesineyaplan ar vurgu, Kurann tam bir denge iinde verdii kudret-adalet-hikmet-rahmet sahibi bir Allah tasavvurunun, kanaatimizce,doru anlalmasna engel tekil etmitir. Ancak benzer bir ekildekar tarafta da, yani Mutezil anlay erevesinde tam bir iradeve kudrete sahip klnan insann, bu dengeye ne kadar yakn oldu-u sorusu, insann kendi isel tecrbesi asndan mulakln ko-rumaktadr.

Ezel irade fikrinin ortaya kard sz konusu problemleri gi-dermek amacyla ileri srlen mahalsiz muhdes irade grnn,bunlar izale etmek bir yana, bata ezellik ile huds kavramlarnayn potada eritmeye almak olmak zere, daha byk sorunlarnortaya kmasna sebep olduu bir gerektir.

Btn bu tartmalar, sahip olduumuz zihinsel yetinin ilah s-fatlarn anlalmasnda bizi niha sonuca gtrmekten yoksun oldu-unu tekrar gstermi olmaktadr. Bununla birlikte bu durumun,

bizi bu tr bir insan abadan uzaklatrmak yerine, baka grlerhakknda daha temkinli ve msamahakr davranmaya ynlendir-mesini mit ediyoruz. Zira insan varlmzn, Allahtan ve Onunhakkndaki tasavvurlarmzdan bamsz gerekleebileceini d-nmyoruz.

kader,İlahî İradenin yaratılmışlığı sorunu-30s-dr.murat memİŞ

Documents