jane kodjabashia - church singing in macedonia

300
D-r Jane Koxaba{ija: CRKOVNOTO PEEWE vo MAKEDONIJA D-r Jane Kodjabashia: CHURCH SINGING in MACEDONIA

Upload: 77777778k

Post on 25-Oct-2015

357 views

Category:

Documents


12 download

DESCRIPTION

Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

TRANSCRIPT

Page 1: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

1

D-r Jane Koxaba{ija: CRKOVNOTO PEEWE vo MAKEDONIJA D-r Jane Kodjabashia: CHURCH SINGING in MACEDONIA

Page 2: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

2

Posveteno na 50 godi{ninata od

obnovuvaweto na

Ohridskata arhiepiskopija

kako

Makedonskata Pravoslavna Crkva

(1958-2008)

Page 3: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

3

Jane Koxaba{ija:

CRKOVNOTO

PEEWE

vo MAKEDONIJA

Jane Kodjabashia:

CHURCH

SINGING

in MACEDONIA

Page 4: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

4

Page 5: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

5

SODR@INA

CONTENTS

Prv del

ISTORISKIOT RAZVOJ NA CRKOVNOTO PEEWE

VO MAKEDONIJA

Voved: ..........................................................................................................13

I. Vizantiskite koreni na slovenskata kultura....................23

II. Crkovnoto peewe na slovenski jazik....................................26

III. Crkovnoto peewe vo Ohridskata arhiepiskopija.............30

IV. Srednovekovnite rakopisi na teritorijata

na Makedonija.............................................................................34

V. Crkovnoto peewe vo post-vizantiskiot period................39

VI. Crkovnoto peewe vo prerodbenskiot period.....................43

VII. Crkovnoto peewe vo Makedonija vo XX vek........................47

VIII. Genezata na ‘srpskoto narodno crkovno peewe’.................55

IX. Se ispolnuva prerodbenskiot amanet...................................60

Part one

HISTORICAL DEVELOPMENTOF CHURCH SINGING

IN MACEDONIA

Prologue........................................................................................................69

I. Byzantine roots of the Slavic culture.............................................72

II. Church singing in Slavic language ...............................................74

III. Church singing in the Ohrid Archbishopric..................................78

IV. Church singing during the post Byzantine period.........................81

V. Church singing during the period of renaissance..........................85

VI. Church singing in Macedonia in the 20th

century.........................89

Page 6: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

6

Vtor del

PRETSTAVNICI NA CRKOVNOTO PEEWE

VO (OD) MAKEDONIJA

I. Dimitar Zlatanov – Gradoborski (ok.1800-1887)...............95

Epizodi odnegoviot `ivot..............................................97

Predanija................................................................................98

Solunskata pea~ka {kola.................................................99

Muzi~koto tvore{tvo na slovenski jazik................101

Muzi~kiot zbornik...........................................................103

Trojcata anatemisani......................................................106

Muzi~kiot jazik na Gradoborski..................................108

Zaklu~ok...............................................................................112

II. Naum Miladin (1817-1897).....................................................114

III. Kalistrat Zografski (ok. 1820-1913).................................118

Pi{ani tragi za Kalistrat........................................119

Zbornikot Isto~no crkovno peewe...........................122

Muzi~koto tvore{tvo.................................................126

Teoretskite postavki na Kalistrat......................127

IV. Joan Harmosin-Ohridski (1829-1890)................................132

Zbornikot ‘Pashalija’...................................................136

‘Dostojno est’..................................................................140

Vla{kite napevi..............................................................142

Statii, nastani i odbele`uvawa...............................144

V. Vasil Ikonomov (1848-1934)................................................152

VI. Dimitar Pavlov-[tipjanin (1840-1919)..........................155

VII. Manasij pop Todorov (1856-1936).......................................158

VIII. George Kazana (XIX-XX vek)................................................166

IX. Andon [ahpaski (ok. 1860-1928).........................................170

[kolata za psalti vo Smojmirovo.............................174

Psaltikiskiot zbornik................................................176

X. Atanas Badev (1860-1908)......................................................181

XI. Vasil Ivanov Bojaxiev (1876-1950)...................................189

Psaltikiskiot voskresnik..........................................190

Ortografijata na Vasil Ivanov................................196

Page 7: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

7

Part two

REPRESENTATIVES OF THE CHURCH SINGING

IN (FROM) MACEDONIA

I. Dimitar Zlatanov-Gradoborski (ca. 1800-1887).....................203

Slavic and Greek Sources........................................................204

Gradoborski‟s Life..................................................................205

Music Collection.....................................................................206

Thessalonica‟s Singing School................................................207

Conclusion..............................................................................208

II. Naum Miladin (1817-1897).......................................................210

III. Kalistrat Zografski (ca. 1820-1913)........................................213

IV. Joan Harmosin-Ohridski (1829-1890)....................................218

Harmosin‟s life......................................................................218

The collection “Pashalia”.....................................................221

Worthy Is (Dostojno est)........................................................224

Vlah melodies........................................................................226

Articles, events and notes......................................................227

Conclusion............................................................................231

V. Vasil Ikonomov (1848-1934)...................................................233

VI. Dimitar Pavlov-Shtipjanin (1840-1919)................................236

VII. Manasij Pop-Todorov (1856-1936).........................................239

VIII. George Kazana (19th

-20th

century)..........................................244

IX. Andon Shahpaski (ca 1860-1928)............................................248

X. Atanas Badev (1860-1908).......................................................255

XI. Vasil Ivanov Bojadjiev (1876-1950)........................................262

Page 8: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

8

ANEKS

TVORBI OD MAKEDONSKI AVTORI

Dimitar Zlatanov – Gradoborski

DostoiÂno esty. Glas¢ i*. Û Ni..............................................................269

Na Prazdn. Cestnagw Kresta. Glas¢ v*. Õ ë.....................................270

Ou sl$jb$ svõ\ennonacalnika. Glas¢ i*. Û Ni.................................273

Kalistrat Zografski

Otqa i S¥na. Glas¢ e*. ß Ð...................................................................274

DostoiÂno esty. Glas¢ a*.aÐ. ..............................................................280

DostoiÂno esty. Glas¢ d*.d×.toj....................................................282

Joan Harmosin – Ohridski

DostoiÂno esty. Glas¢ e*. ß Pa...............................................................284

Manasij pop Todorov

OÊtqa i¯ S¥na. Glas¢ g*. [ S Ni.^ ÷ ........................................................286

Vasil Ivanov Bojaxiev

Poloji’,Go’spodi. Glas¢ a*.a Pa. ........................................................289

BIBLIOGRAFIJA (BIBLIOGRAPHY)........................................294

Page 9: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

9

Prv del

ISTORISKIOT RAZVOJ NA

CRKOVNOTO PEEWE VO MAKEDONIJA

Page 10: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

10

Page 11: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

11

Voved

Vo po~etokot, koga hristijanstvoto se zarodi i go ponese

krstot kako simbol na golemata qubov, na molitvenite sobiri vo

katakombite prvite hristijanski vernici koi{to poteknuvale od

redot na Evreite, niz pesna ja iska`uvaat svojata molitva.1 Na

asketskiot duh, proniknat vo verata i `ivotot na starite hris-

tijani, pove}e mu odgovaralo ednostavnoto i nenametlivo peewe,

preku koe{to, vo prv red, }e se istaknuva porakata na religioz-

nite tekstovi, otkolku samata melodija.2

Vo svojot ponatamo{en razvoj hristijanskata muzika }e po-

mine niz dve razli~ni i sprotivstaveni fazi: prvata - od skrom-

nite po~etoci na sozdavaweto i utvrduvaweto na bogoslu`beniot

obred na s#u{te progonetata hristijanska crkva, do t.n. ‚milan-

ski edikt‛ od 313 god., so koj carot Konstantin Veliki ustanovuva

verska tolerancija, a so toa i sloboden razvoj na hristijanskata

religija, i vtorata - vo koja{to ~ednata hristijanska bogoslu`ba

prerasnuva vo sve~ena liturgija na vizantiskata crkva.

So noviot status na Hristijanstvoto kako dr`avna religija

na Rimskoto Carstvo, na planot na crkovnata muzika nastanuvaat

zna~ajni promeni. Hristijanskiot ritual od temnite, neprovetre-

ni i misti~ni katakombi se preseluva vo velelepnite hramovi, vo

koi{to bogoslu`bata se izvr{uva poslobodno, so poglasno i vpe-

~atlivo peewe, i so u~estvo na profesionalni pea~i. Ovie prome-

ni, nalo`uvaat crkovnite napevi da se zbogatat so novi, porazvie-

ni melodiski formi i so specifi~ni na~ini na izvedba, soodvet-

ni na sve~eniot ambient i na rasko{niot liturgiski ~in.

1 Bogoev , M. Mir~o, U~ebnik po crkovno penie, Sofi , 1940. p. 7.

2 Andreis, Josip, Povijest glazbe, vol I. Liber - Mladost, Zagreb, 1975. p. 78.

Page 12: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

12

Iako vo 395 godina Rimskata imperija ve}e e nominalno po-

delena na dve carstva - isto~no i zapadno, s# do VI vek ne postojat

esencijalni razliki me|u na~inot na koj{to se peelo vo nivnite

prestolnini Konstantinopol i Rim, bidej}i crkovnata muzika

s#u{te e vo faza na formirawe.1 Vo tekot na slednite nekolku

stoletija,so prifa}aweto na hristijanstvoto, sekoj narod vnesuva

vo crkovniot obred i vo peeweto niza novi elementi, karakteris-

ti~ni za nivnite avtohtoni muzi~ki tradicii. Vo ovoj kontekst,

od osobeno zna~ewe e upotrebata na sopstvenite jazici vo bogo-

slu`bata od strana na poedini narodi, {to ovozmo`ilo da se raz-

vijat i razli~ni lokalni liturgii, kako: ermenska, siriska, kopt-

ska, persiska, slovenska i drugi.2

Prodlabo~uvaweto na jazot me|u Isto~noto (Vizantija) i

Zapadnoto Rimsko Carstvo e vidlivo i na planot na crkovnoto

peewe. Prvobitnoto formalno edinstvo, koe so te{kotii se odr-

`uva na ogromniot prostor na Imperijata s# do nejzinata defini-

tivna podelba vo 476 godina, zapo~na da se raspa|a po golemite re-

formi na crkovnoto peewe: najprvin zapadnata na rimskiot papa

Grgur I Veliki (590-604), sprovedena kon krajot na VI i po~etokot

na VII vek, koga so izborot na duhovnite napevi (vo istorijata

poznati kako gregorijanski korali) koj{to go napravi so svoite

sorabotnici, go oslobodi crkovnoto peewe od isto~nata senzual-

na hromatika i melizmatika,3 a skoro eden vek podocna i isto~-

nata reforma na sv. Jovan Damaskin (650-749), so koja go defini-

ra i naso~i idniot mileniumski razvoj na isto~noto crkovno pee-

we.4

Imeno, so cel da go racionalizira i unificira crkovnoto

peewe na po{irokiot vizantiski prostor, sv. Jovan Damaskin

pristapi kon prestruktuirawe na Osmoglasnikot (gr. ,

odreduvaj}i go pritoa karakterot na glasovite i vidot na muzi~-

kite skali. Vo definiraweto na osmoglasniot sistem na ~etiri 1 Barbu-Bucur, Sebastian, Cultura muzicală de tradiţie bizantină pe teritoriul

României in secolul XVIII şi începutul XIX şi aportul original al culturii

autohtone, Editura muzicală, Bucureşti, 1989. p. 24. 2 Andreis, Josip, Povijest… op. cit. p. 79, 113

3 Andreis, Josip, Povijest…ibidem. p. 80-81.

4 Popescu-Pasarea, I., Principiî de muzica bisericească-orientală, Bucureşti, 1939.

Page 13: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

13

glavni (avtenti~ni) i ~etiri sporedni (plagalni), Damaskin se

opredeli za glasovi i crkovni napevi, sozdadeni vo raniot hris-

tijanski period na razni teritorii, od razni narodi. Na toj na-

~in, golemiot muzi~ki reformator postigna, Osmoglasnikot da

bide blizok i prifatliv za site hristijanski narodi, koi{to ja

naseluvale teritorijata na Isto~noto Rimsko Carstvo, vo nauka-

ta pove}e poznata kako Vizantija.

Koga stanuva zbor za muzi~kiot `ivot na narodite {to ja

naseluvale teritorijata na Vizantija, mo`e da se ka`e, deka s#

{to bilo pozna~ajno na ovoj plan, se slu~uvalo pod znakot na cr-

kovnata muzika. So svoite lesno priemlivi sodr`ini, ovaa priv-

le~na muzika ne ostanala strogo vrzana za crkovnata bogoslu`ba.

Vo izvorna ili modificirana forma, crkovnoto peewe zapo~na-

lo da se rasprostranuva i da se vnedruva vo drugi formi na op-

{testveno i doma{no muzicirawe, vo koi{to se vklu~eni i razni

vidovi na narodni muzi~ki instrumenti.

Slu{aj}i go i prakticiraj}i go vo sekojdnevnite crkovni i

doma{ni bogoslu`enija, crkovnoto peewe go pottiknuvaat narod-

niot tvorec, da sozdava melopoetski tvorbi na povisoko kreativ-

no nivo i so pogolema tematska raznovidnost. Pove}e intuitivno

otkolku svesno, i tvorcite na crkovna muzika se inspiriraat od

folklornata pesnopojna tradicija. Ovie vzaemni vlijanija }e

pridonesat crkovnoto peewe i muzi~kata praktika kaj hristijan-

skite narodi, koi{to vleguvaat vo kulturno-istoriskite i geo-

politi~kite ramki na Vizantija, da imaat mnogu zaedni~ki crti.

Ovie razvojni procesi na isto~nata hristijanska muzika najdoa

odraz i vo muzikata na slovenskite narodi, koi vo VI i VII vek go

naselija Balkanskiot Poluostrov. Vrz osnova na sopstvenite mu-

zi~ki tradicii i na vizantiskoto crkovno peewe, vo tekot na

slednite stoletija sekoj od ovie narodi }e si sozdade karakte-

risti~en muzi~ki folklor, a vo ramkite na vizantiskite stilski

relacii i svoj idiom na crkovno peewe.

* * *

[to se podrazbira pod poimot vizantiska muzika?

Page 14: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

14

Vo odnos na ova pra{awe vo naukata se sre}avaat razli~ni

gledi{ta, koi ponekoga{ i sre}no se dopolnuvaat. Spored edni

muzi~ki pisateli, pod ovoj poim se podrazbira celokupnata mu-

zi~ka umetnost sozdavana vo vremeto i prostorot na Vizantis-

koto Carstvo, koja si sozdala svoi karakteristi~ni formi i svoj-

stva.1 Za drugi, pokraj crkovnata muzika na Vizantiskata Impe-

rija, poimot vizantiska muzika ja opfa}a i svetovnata muzika ne-

guvana so osobeno bogatstvo i rasko{ na carskiot dvor,2 kako i

drugi vidovi muzika so svetoven karakter, na pr: teatarskata.

Vsu{nost, vizantiskata svetovna muzika ne bila daleku od reli-

gioznata, zaradi faktot {to crkvata se razvivala vo potpolna

zavisnost od carskata vlast.3

Pod ova pra{awe srpskiot muzi~ki pisatel i teolog Petar

Bingulac ja podrazbira i tretira samo crkovnata muzika. Spored

nego, gledano vremenski, vizantiskata muzika bi trebalo da gi

opfati celata muzika na Isto~nata crkva, od prvite po~etoci do

denes. A toa zna~i, i muzikata pred osnovaweto na gradot Kons-

tantinipol, a voedno i onaa po propasta na Vizantiskoto carstvo

vo 1453 godina, s# do dene{noto peewe na Isto~nata crkva. A vo

odnos na prostorot, ovaa definicija bi trebalo da ja opfati ne

samo vizantiskata crkovna muzika peana na gr~ki jazik, tuku i

celokupnata muzika na isto~nite crkvi, koi{to bile povrzani so

vizantiskata crkva so mnogu vrski, dolgotrajni i slo`eni, i so

silni recipro~ni vlijanija, vospriemani i davani, vo razli~ni

stepeni na povrzanost, od najtesna zavisnost do pogolema samos-

tojnost.4

Pod poimot vizantiska muzika, deneska naj~esto se podraz-

bira isto~noto crkovno peewe, odnosno peeweto na pravoslav-

nata crkva (bez ogled na koj jazik se prakticira), koe{to vo svojot

mileniumski razvoj gi zadr`alo kako sto`erni slednite svoi

1 Barbu-Bucur, Sebastian, Cultura muzicală ...op. cit. p. 14.

2 Andreis, Josip, Povijest glazbe, vol I. Liber - Mladost, Zagreb, 1975. p. 114.

3 Bingulac, Petar, Vizantiska muzika, Muzicka enciklopedija, vol. III.

Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb, 1977. p. 686. 4 Bingulac, Petar, Vizantiska muzika…ibidem. p. 683.

Page 15: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

15

komponenti: 1. Damaskinoviot osmoglasnik – sistemot od ~etiri

avtenti~ni i ~etiri plagalni glasovi, 2. trite osnovni muzi~ki

skali – dijatonskata, hromatskata i enharmonskata, 3. nevmat-

skoto muzi~ko pismo i 4. isklu~ivo vokalniot karakter i edno-

glasniot vid na muzi~kata izvedba.

Za potekloto na vizantiskata muzika naukata poso~uva po-

ve}e izvori. Najstarata traga se prepoznava vo Biblijata, preku

tekstovite na napevite i religioznite formi, prezemeni od stra-

na na prvite hristijani, za nivnite verski slu`bi. So vnimatelno

istra`uvawe na site bibliski knigi - od prvata na Mojsievoto

petokni`ie od Stariot zavet, pa, do poslednata od Noviot zavet,

se otkriva izobilstvo od detalni svedo{tva za {irokata primena

na muzikata vo religiozniot `ivot na evrejskiot narod. Vsu{-

nost, vizantiskata muzika pretstavuva prodol`uvawe i prilago-

duvawe so specifi~no pro{iruvawe na verskite slu`bi, koi{to

se prakticirale vo evrejskata sinagoga.1

Od svoite razurnati hramovi, prvite hristijani koi{to po-

teknuvale od redot na Evreite, gi imale vo hristijanskiot obred,

zaedno so tekstovite na psalmite, i svoite evrejski melodii. Bi-

dej}i hristijanstvoto, pred da se pro{iri na tloto na Evropa, se

pojavilo ne samo vo Palestina, tuku i vo Egipet, vo Sirija i vo

Ermenija, razbirlivo e toa {to site ovie zemji na svoj na~in }e ja

zbogatat ranohristijanskata melodika. Osven toa, kon sredinata

na XX vek vo naukata s# pove}e se istaknuva i muzi~kata praktika

na Sredozemjeto kako va`en izvor na vlijanie na ranohristijan-

skata muzika.2

Postojat mislewa, deka ve}e vo I vek vo ednoglasnata hri-

stijanska muzika postoela odredena podelba na dva globalni na~i-

ni na peewe: psalmodi~no (recitativno), vo koe{to zborot domi-

nira nad tonot, odnosno, na eden ist ton se peat pove}e slogovi od

tekstot, i melizmati~no (stil na razviena melodija), vo koe{to

1 Vasile, Vasile, Istoria muzicii bizantine şi evoluţia ei în spiritualitatea românească,

Editura interprint SRL, Bucureşti, 1997. p. 5 2 Bingulac, Petar, Vizantiska muzika… op. cit. p. 683.

Page 16: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

16

tonot nadvladuva nad zborot, odnosno, na eden slog se peat pove}e

tonovi, a ~esto i dolgi nizi od tonovi. Obata principi hristijan-

stvoto, istotaka, gi na{lo na Istok. Dodeka psalmodiraweto e

tipi~no za muzikata na evrejskoto bogoslu`enie, melizmatikata

e karakteristi~na, osven za evrejskata, u{te i za siriskata, egi-

petskata i za ermenskata.1

So proglasuvaweto na hristijanstvoto za dr`avna religija

na Isto~noto Rimsko Carstvo, nastanaa op{testveni promeni,

koi{to crkvata kako nositel na duhovnata vlast gi ispolzuva da

si go zacvrsti svojot status. So cel da go pottikne religioznoto

~uvstvo kaj vernicite i da go zgolemuva svoeto vlijanie vo site

sferi na `ivotot vo Imperijata, crkvata zapo~nuva s# pove}e da

go sreduva i da go zbogatuva svojot religiozen obrednik. Se zboga-

tuvala i hristijanskata muzika i osobeno poezijata. Kako rezul-

tat na ova, vo IV vek se pojavuva himnata (gr. u1mnoj), mo{ne zna-

~aen vid na crkovni pesni so poteklo od istok, koja nabrgu sta-

nuva neobi~no popularna i do`ivuva vistinski procut. Po forma

strofi~na pesna, naj~esto silabi~na (na sekoj ton po eden slog,

retko po dva ili pove}e), himnata so svojata ednostavnost i pevli-

vost, prete`no ja izveduvale samite vernici, a poretko profesi-

onalni peja~i.2

Prvata forma na vistinskata hristijanska poezija ja pret-

stavuva troparot (gr. troparhon, tro1poj, troph1, koj vo po~etokot

bil samo po nekoj vmetnat stih me|u stihovite na psalmite, za po-

toa da narasnat na cela strofa. Razvivaj}i se i ponatamu, tro-

parot stanuval porazraboten i spored sodr`inata dobival razni

nazivi, kako na pr: voskresen, bogorodi~en, troi~en itn. Prvite

pi{uva~i na tropari bile nare~eni melodi, bidej}i ja sozdavale

i muzikata i poezijata. Me|u prvite melodi se spomenuvaat Antim

i Timokle, koi `iveele vo V vek, vo vremeto na Leo I (457-474).3

Tropari sostavuval i samiot car Justinijan I (527-565), na kogo mu

1 Andreis, Josip, Povijest…ibidem. p. 77.

2 Andreis, Josip, Povijest… ibidem. p. 78.

3 Wellesz, Egon, A histori of Byzantine muzic and himnography, Oxford, 1962. p. 174.

Page 17: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

17

se pripi{uva slavniot tropar od VI vek, Edinoroden, Sine (gr. @O monogenh3j, Ui2o`j Vo sledniot period od razvojot na himnata najzna~ajna po-

etska forma e kondakot (gr. konda1kionili konta1kion),poema so-

stavena od 18 do 30 strofi ili tropari, koi{to se peele spored

melodijata na prvata strofa. Vo pogled na brojot na slogovite i

mestata na akcentite site ovie strofi imale identi~na struktu-

ra so prvata strofa.2 Prvata pesna, koja{to e obrazec za sledni-

te, se vika irmos (gr. ei3rmo1j, od ei2ro, ei2ra, ei2rka, ei2rmo - vrzuva,

svrzuva, se ni`e, . Najpoznatiot avtor na kondakioni bil Roman

Melod, pokrsten Evrein od Sirija (krajot na V - VI vek), koj{to se

smeta za najgolem crkoven poet, ne samo na hristijanskata, tuku

mo`ebi i na svetskata sakralna kni`evnost. Legendata zboruva za

iljada negovi himni vo forma na kondakion, od koi do deneska se

so~uvale osumdeset i pet.3

Posledniot period na vizantiskata himnografija zapo~nal

kon krajot na VII vek so voveduvaweto na kanonot (gr. kanwnvo

utrinskata bogoslu`ba. Kanonot e slo`ena poetska forma izgra-

dena od 9 odi (gr. odaiod koi sekoja sodr`i od 6 do 9 tropari.4

Zaedni~ko na pesnite im e toa {to se potpiraat na bibliski

sodr`ini od Stariot i od Noviot zavet i se napraveni vrz ista

ritmi~ka osnova. Prviot poet na kanonot e Andreja Kritski

(okolu 660-740). Vo negovoto obemno delo se istaknuva ‚Golemiot

kanon‛ so 250 strofi.5

Drug zna~aen poet od toa vreme e ve}e spomnatiot sv. Jovan

Damaskin, na kogo, osven brojni kanoni, kako {to e ka`ano, mu se

pripi{uva i oformuvaweto na Osmoglasnikot zaradi {to se

smeta za eden od najzaslu`nite reformatori na vizantiskata

1 Bingulac, Petar, Vizantiska muzika…op. cit. p. 685.

2 Barbu-Bucur, Sebastian, Filotei Sin Agăi Jipei - Psaltichie rumânească, vol. IV,

Stihirar - Pentikostar, Editura Episcopiei Buzăului, Bucureşti, 1992, p. 489. 3 Buhvald - Holveg - Princ, Re~nik gr~kih i latinskih pisaca antike

i sredweg veka, Vuk Karaxi}, Beograd, 1984. p. 398. 4 Wellesz, Egon, A histori…op. cit. p. 198.

5 Buhvald - Holveg - Princ, Re~nik…op. cit. p. 47.

Page 18: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

18

muzika.1 sv. Jovan Damaskin e avtor i na poznatiot Voskresen

kanon, koj e nare~en i Zlaten kanon ili Kralica na kanonite.

Koga se povlekol vo manastirot Sv. Sava kraj Mrtvo More, so

nego zapo~nala dejnosta na brojniot sobir od crkovni poeti, t.n.

savaiti.2

Vo IX vek, vo carigradskiot manastir Studion se sozdava

nov centar na vizantiskata himnografija, pa, ottuka i poetite od

toj manastir se vikaat studiti. Me|u poetite studiti najistak-

nat e Teodor Studit (759-826), avtor na mnogubrojni dela, a poznat

e i kako eden od najzna~ajnite teolozi na borbata za ikonite, ~ie-

{to vlijanie na vizantiskata teologija bilo izvonredno silno.3

Vo plodnata produkcija na ova vreme u~estvuvaat i carevite Lav

VI Mudri (886-912) i Konstantin VII Porfirogenit (912-961), ~ii

pesni se peat i denes.4

Dodeka troparite i kondacite gi pi{uvale melodi, davaj-

}i im naedno i poezija i muzika, kaj podocne`nite himnografi s#

pove}e preovladuva obi~ajot na novata poezija da & se dade od

porano ve}e postoe~ka muzika. Opravdanosta na ovaa praksa e vo

postoeweto na ve}e pregolem broj melodii i vo nedovolnoto poz-

navawe na nevmatskata notacija, zaradi {to peja~ite ne bile vo

sostojba da nau~at novi melodii.5 Ova e period vo koj{to s# po-

retko se javuvaat originalni kanoni, a vo praktikata s# pove}e se

imitiraat starite i se peat spored ve}e postoe~kite melodii.

Ovaa pojava kako da go navestuva opa|aweto na poetskata sila i

postepenoto zamirawe na crkovnata poezija. Po nejzinoto gasne-

we na Istok, taa go prodol`ila svojot razvoj vo Ju`na Italija i

na Sicilija s# do XII vek.6

Me|utoa, vo XI vek kako posledica na s# porasko{niot re-

ligiozen obred, a verojatno i pod vlijanie na arapskata muzika,

crkovnite melodii stanuvaat s# pobogati so ukrasi i melizmi. Vo

1 Bingulac, Petar, Vizantiska muzika…op. cit. p. 686.

2 Andreis, Josip, Povijest…op. cit. p. 114.

3 Buhvald - Holveg - Princ, Re~nik…op. cit. p. 436.

4 Bingulac, Petar, Vizantiska muzika…op. cit. p. 686.

5 Bingulac, Petar, Vizantiska muzika…ibidem. p. 686.

6 Wellesz, Egon, A histori… op. cit. p. 447.

Page 19: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

19

ovie uslovi se razviva novo muzi~ko zanimawe: melurzi, ~ija os-

novna zada~a bila da gi ukrasuvaat i variraat postoe~kite na-

pevi.1 Ova e po~etokot na podolgiot evolutiven proces vo koj-

{to se sozdavala novata forma na prostranata crkovna melodija

poznata kako papadikiska (gr. papadikon - popski), koja pretstavu-

va najvisokiot dostrel na vizantiskata crkovna muzika. Za nejzi-

niot razvoj i rasko{niot na~in na izvedba najzaslu`en e Sv.

Jovan Kukuzel (XIV vek), nenadminat tvorec, psalt i reformator

na isto~nata crkovna muzika, so makedonsko-slovensko poteklo.

Od sredinata na XV vek, so potpa|aweto na Balkanskiot Po-

luostrov pod vlasta na Turcite, }e nastapi period na opa|awe i

nazaduvawe na crkovnata muzika. Brojot na onie koi{to dobro go

poznavaat vizantiskoto muzi~ko pismo e s# pomal, a crkovnoto pe-

ewe }e bide prepu{teno na nedovolno obrazovanite ili nepisme-

nite crkovni pea~i. Ovaa sostojba }e potrae s# do XVIII vek, koga

so prvite znaci na slabeewe na Osmanliskoto Carstvo, isto~noto

crkovno peewe }e po~ne da za`ivuva. Toa e period vo koj{to ras-

te interesiraweto za tvorbite na drevnite pesnopisci i kompo-

zitori. Gri`livo ~uvanite stari rakopisi vo palestinskite i

svetogorskite manastiri s# po~esto se pojavuvaat vo razni prepi-

si. Kako reakcija na slo`enata i vo golema mera zaboravena Ku-

kuzelova notacija, vo koja so tekot na vekovite se javilo i golemo

raznoobrazie vo zapi{uvaweto na melodiite, nekoi avtori na cr-

kovna muzika od ovoj period svoite tvorbi gi pi{uvaat so poed-

nostaveno notno pismo.2

Na po~etokot na XIX vek trojcata u~iteli (gr. triw~n didas-ka1lwn) i ugledni duhovnici na Isto~nata crkva Hrisant Prusen-

ski (Crusa1nqoj Prou1shj), Grigorij Protopsalt (Grhgori1oj Prwto-ya1ltoj) i Hurmuzij Hartofilaks (Courmouzi1ou Cartofi1lakoj), }e

gi prodol`at nastojuvawata na prethodnite generacii crkovni

muzi~ari i vo 1814 godina uspe{no }e ja zavr{at poslednata gole-

ma reforma na vizantiskoto crkovno peewe i na negovoto muzi~-

1 Andreis, Josip, Povijest…op. cit. p. 78.

2 Bogoev , M. Mir~o, U~ebnik …op. cit. p. 9.

Page 20: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

20

ko pismo. Na novata poednostavena notacija, koja{to za kuso vre-

me }e go osvoi po{irokiot pravoslaven prostor, }e bidat sozda-

deni brojni novi dela, kako u{te edno svedo{tvo za univerzal-

niot duh na vizantiskata muzi~ka umetnost.

Page 21: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

21

I.

Vizantiskite koreni na slovenskata kultura

Civilizacijata koja{to zapo~na da se sozdava na {irokiot

trikontinentalen prostor na Vizantija pretstavuva avtenti~en

proizvod na vrski, odnosi i vlijanija na pove}e kulturni tradi-

cii, vo ~ija{to osnova le`i Hristijanstvoto - noviot kvalitet

vo povrzuvaweto na razli~nite duhovni tekovi na stariot svet.

Kako takva, vizantiskata civilizacija, osven za istoriskiot i

kulturniot razvoj na narodite naseleni na nejzinata teritorija,

odigra presudna uloga i za razvojot na evropskata civilizacija i

za pojavata na niza drugi edinstveni i razvieni kulturi. Ova, vo

golema mera, se odnesuva i na kulturata na slovenskite narodi,

koi od Vizantija go dobija ona {to be{e su{tinsko za nivniot

civilizaciski procut: hristijanskata religija i pismenosta.

Prifa}aj}i go Hristijanstvoto, a preku nego i vizantiska-

ta kultura, kako izvori na sopstvenite kulturni sodr`ini, slo-

venskite narodi razvivaat svoi osobenosti, svoi stvarni isto-

riski tipovi, no, temelite se, sepak, edinstveni, osnovnite sodr-

`ini - isti, i {to e najva`no - napolno e istoveten sistemot na

znaci. Eden e i edinstven jazikot na slikata i zborot so koj{to e

ovozmo`eno duhovno op{tewe na Slovenite so Vizantija, a preku

nea i so s# ona {to se vgradilo vo svetot na nejzinata kultura od

minatite anti~ki vremiwa, i od drugite isto~ni svetovi.1 Nekoi

vizantolozi duri se na mislewe, deka istorijata na slovenskite

narodi mo`e da se zeme kako docno poglavje na vizantiskata isto-

1 Bogdanovi , Dimitrije, Na putevima teorijskog prou~avawa ranovizantijske

kwi`evnosti, (Predgovor, Averincev, S. S., Poetika ranovizantijske

kwi`evnosti). Kwi`evna misao, Beograd, 1982, r. 8.

Page 22: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

22

rija. Spored niv, slovenskata srednovekovna umetnost, vsu{nost,

e vizantiska i kako takva, tokmu vo slovenskite prostori taa go

do`ivea svojot najzna~aen docen razvoj.1

Vizantiskata komponenta na slovenskata sakralna i narod-

na umetnost vo najgolema mera e zastapena vo makedonskata, za{to

nejzinite nositeli, kako potomci na anti~kite Makedonci i na

Slovenite koi{to go naselija ju`niot del na Balkanskiot Polu-

ostrov vo VI i VII vek, se polnopravni naslednici i prodol`uva~i

na vizantiskata kultura, i nejzini neposredni sozdava~i. Zna~i,

ovoj status Makedoncite si go obezbedile najmalku po dve osnovi:

kako starosedelci, koi{to gi minale site fazi na anti~kata i na

rimsko-vizantiskata epoha, i kako novonaseleni slovenski ple-

miwa, najistureni kon Vizantija od site drugi Sloveni, koi pri-

maj}i ja hristijanskata religija, navlegoa dlaboko vo civilizira-

niot svet na Vizantija, soo~uvaj}i se so s# ona {to toa multiet-

ni~ko op{testvo mo`elo da ponudi i da prifati.

Vizantiskata hristijanska kultura i umetnost, sozdadeni na

teritorijata na Makedonija pretstavuvaat arhetipski znaci pro-

niknati vo najdlabokite sloevi od kulturno-istoriskoto minato

na makedonskiot narod, koi jasno i nedvosmisleno go potvrduvaat

negoviot pridones vo razvojot na vizantiskata civilizacija. Is-

tovremeno, toa se avtenti~ni svedo{tva za kreativnite potenci-

jali na domorodnite Makedonci od raniot hristijanski period, a

podocna i na Slovenite, koi{to go naselija ju`niot del na Bal-

kanskiot Poluostrov. Ova osobeno vo periodot po nivnoto hris-

tijanizirawe, vo koj{to se ostvareni prosvetitelskite misii na

sv-te Kiril i Metodij, crkovno-prosvetnata dejnost na sv-te

Kliment i Naum vo Ohrid, a malku podocna i Makedonskata sred-

novekovna dr`ava, poznata kako Samoilovo Carstvo.

Od sevo ova proizleguva, deka hristijanskata umetnost, a vo

nejziniot sinkreti~ki korpus i crkovnata muzika na teritorija-

ta na Makedonija, ne mo`at da se posmatraat izdvoeno i nadvor od

1 Talbot Rice, David, Mit o ‟mracnom dobu‟, Rani srednji vek, Jugoslavija, Beograd, 1976, p.11.

Page 23: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

23

istoriskiot kontekst na vizantiskata kultura. Isto kako {to i

mozaikot na vizantiskata civilizacija ne mo`e da bide celosen,

ako vo nejziniot kontinuum ne se zemat predvid najzna~ajnite eta-

pi vo kulturniot razvoj kaj poedini narodi, kako {to e kaj Make-

doncite, na primer, zlatniot crkovno-prosvetitelski period na

sv-te Kliment i Naum, vo koj{to e osnovopolo`ena prvata slo-

venska eparhija, a vo nejzinite ramki i Ohridskata {kola, poz-

nata kako prv evropski univerzitet. Ottuka, kulturniot razvoj na

Makedoncite vo celiot period od primaweto na hristijanskata

religija do sozdavaweto na Ohridskata arhiepiskopija, pretsta-

vuva komplementaren proces vo razvojot na vizantiskata kultura

i civilizacija.

Page 24: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

24

II.

Crkovnoto peewe na slovenski jazik

Po~etocite na crkovnoto peewe na slovenski jazik i na slo-

venskata pismenost se povrzani so gradot Solun, po Konstanti-

nopol najgolemiot vizantiski kulturen centar. Nao|aj}i se na te-

ritorija naselena prete`no so Sloveni, Solun mo`el da poslu`i

kako prirodna vrska na vizantiskata kultura so Slovenite vo Ma-

kedonija, a preku niv i so celiot slovenski svet. Ottuka, razbir-

livo e {to vizantiskata dr`avna i crkovna vlast tokmu od ovaa

sredina anga`ira lu|e za izvr{uvawe na prosvetitelskite misii

me|u slovenskite narodi. Koga moravskiot knez Rastislav poba-

ral od vizantiskiot imperator Mihail III takvi misioneri, izbo-

rot padnal na solunskite bra}a Konstantin i Metodij.1

Pomladiot brat Konstantin, poznat po svojata u~enost i ge-

nijalnite lingvisti~ki sposobnosti, ja sostavil prvata slovenska

azbuka i zaedno so brata si Metodij gi prevele na slovenski jazik

Svetoto Pismo i drugite bogoslu`beni knigi. Za `al, od ovoj

period ne e so~uvan nitu eden pi{an dokument, pa, za dejnosta na

sv-te Solunski Bra}a doznavame od nivnite `itija i letopisite.

Vrz osnova na podatocite od ovie izvori mo`e da se zaklu~i deka

sv-te Kiril i Metodij i nivnite u~enici vo Moravija, vo Pano-

nija, vo Rim i na podra~jeto na dene{na Makedonija i Bugarija gi

peele na slovenski jazik glavnite delovi od bogoslu`enieto.2

Nema somnenie deka prviot kontakt na vizantiskite crkov-

ni melodii so slovenskite tekstovi prevedeni od gr~ki jazik od 1 Ilievski, Hr. Petar, Gr~ko-slovenska kulturna simbioza, Slovenska pismenost,

Naroden muzej Ohrid, 1966. r. 47. 2 Stefanovi}, Dimitrije, Ohridski neumski rakopisi i po~etoci na slovenskata

muzi~ka kultura, Slovenska pismenost, Naroden muzej Ohrid, 1966, r. 131.

Page 25: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

25

strana na sv-te Kiril i Metodij se odigral vo Makedonija, ozna-

~uvaj}i gi po~etocite na slovenskata crkovna muzika. Imeno, so

prilagoduvaweto na tie napevi kon noviot tekst vo metroritmi~-

ka smisla, se poka`ale prvite specifi~nosti na slovenskoto -

po{iroko gledano - i oddelno na makedonskoto crkovno peewe.1

No, treba da se naglasi, deka vo periodot koga sv-te Solunski

Bra}a gi podgotvuvaat svoite slovenski misii, s#u{te ne postojat

su{tinski razliki vo crkovnoto peewe kaj poedini hristijanski

narodi. Ottuka, crkovnoto peewe so koe Solunskite Bra}a trgna-

le vo prosvetitelskite misii gi imalo op{tite ramki na sredno-

vekovnata vizantiska muzika. Fascinantnata melodija bazirana

na damaskinoviot Osmoglasnik i vpe~atliviot sakralen ritual

vo koj taa melodija imala centralno mesto, kone~no i slovenskiot

bogoslu`ben jazik, koj{to vo toj period e s#u{te razbirliv za si-

te slovenski narodi, bile glavnite aduti na sv-te Kiril i Me-

todij vo nivnata istoriska misija: da gi privle~at, pridobijat i

da gi privrzat slovenskite narodi kon hristijanskata religija.

Crkovnoto peewe na slovenski jazik na teritorijata na Ma-

kedonija, najverojatno zapo~nalo da se prakticira okolu sredina-

ta na IX vek, so bregalni~kata misija na solunskite bra}a Kon-

stantin i Metodij, zna~i, pred nivnoto zaminuvawe vo Moravija.2

Svojot procut ova peewe }e go dostigne vo prosvetitelskiot pe-

riod na sv-te Kliment i Naum, kon krajot na IX i po~etokot na X

vek, a }e prodol`i i vo vtorata polovina na istiot vek, za vreme

na makedonsko-slovenskata dr`ava, t.n. Samoilovo Carstvo, koga

e sozdadena i Ohridskata arhiepiskopija kako prva avtokefalna

crkovna organizacija na makedonskiot narod.3

Pri krajot na IX vek Ohrid stana najva`no sredi{te na slo-

venskata kultura vo jugozapadniot del na Balkanskiot Poluos-

trov. Kako crkoven centar poznat ve}e od porano, raspolo`en na

1 Ortakov, Dragoslav, Ars nova Macedonica, Makedonska kniga, Skopje, 1986. p. 100.

2 Aleksova,Blaga, Materijalna kultura na Slovenite vo Makedonija,

Slovenska pismenost, Naroden muzej Ohrid, 1966, r. 142. 3 Bel~ovski, Jovan, Ohridskata arhiepiskopija od osnovaweto do pa|aweto na

Makedonija pod turska vlast, Skopje, 1997. p. 77.

Page 26: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

26

eden od glavnite rimski pati{ta, toj grad kako da be{e predod-

reden da odigra posebna uloga vo vklu~uvaweto na Slovenite vo

kulturniot svet. Doa|aweto na sv-te Kliment i Naum vo Ohrid, go

ozna~i re{itelniot moment vo ostvaruvaweto na taa negova

uloga. Tie bea lu|e sposobni da organiziraat na {iroka osnova

edna kulturna i crkovno-prosvetna misija. Od druga strana, tie

tuka nao|aa ve}e razdvi`ena sredina koja mo`e{e da gi potkrepi

nivnite nastojuvawa.1 Vo ovoj grad vo koj i porano zra~ela vizan-

tiskatakultura, sv-te Kliment i Naum razvija {iroka crkovna i

kni`evna dejnost, sozdavaj}i na toj na~in i sopstveni kadri ne sa-

mo vo redot na klirot, ami i vo site drugi oblasti na op{testve-

noto `iveewe.2 Osobeno golemi zaslugi vo organiziraweto na

{irokata op{to-kulturna dejnost vo ovaa slovenska sredina ima

sv. Kliment Ohridski, eden od najnadarenite u~enici na sv-te

Kiril i Metodij. Sudej}i spored so~uvanite podatoci za negovata

anga`iranost na muzi~ki plan i za negoviot golem pridones vo

izgraduvaweto na makedonskoto crkovno peewe, mo`e da se ka`e,

deka vo vremeto na sv. Kliment, Ohrid vo isto vreme bil i sre-

di{te na crkovnata muzika.3 Vo ovoj grad e sozdadena i prvata

crkovno-pea~ka {kola me|u Slovenite, koja podocna }e ima silno

vlijanie vrz razvojot na crkovnoto peewe kaj ostanatite sloven-

ski narodi. Vo Klimentovoto `itie se nao|a podatok, koj{to zbo-

ruva deka sv. Kliment gi podu~uval svoite u~enici vo peeweto

psalmi i gi snabduval so psalmopodobni penija, a vo svoite besedi

za crkovnoto peewe i pesnopenijata zboruva, deka heruvimskata

pesna se pee ednoglasno. Sevo ova svedo~i deka, sv. Kliment na

crkovnoto peewe mu posvetuval osobeno vnimanie kako na va`en

segment od negovata s#vkupna crkovno-prosvetna dejnost.4

Vo ambientot vo koj{to ve}e be{e zapo~nal procesot na

sozdavawe sopstveni duhovni vrednosti i na po~va vo koja slo-

1 Koneski, Bla`e, Ohridska kni`evna {kola, Slovenska pismenost,

Naroden muzej Ohrid, 1966, r. 57. 2 Ilievski, Hr. Petar, Gr~ko-slovenska… ibidem. p. 47.

3 Golabovski Sotir, Osmoglasnik-makedonsko crkovno peewe, Kultura,

Skopje, 1993, r. 15. 4 Bel~ovski, Jovan, Ohridskata arhiepiskopija ... ibidem. p. 43.

Page 27: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

27

venskata pismenost, kulturata i prosvetata ve}e bea pu{tile

koreni, vo vtorata polovina na X vek, bea sozreani uslovite

Samoil (976-1014) da ja sozdade svojata dr`ava, a vo ovie ramki i

makedonskata crkva so centar vo Prespa, a potoa vo Ohrid. I pok-

raj toa {to vo ovoj period postojano se vodat vojni, se zabele`uva

zna~itelen podem na kulturno-prosvetniot `ivot.1 Brojnite

ostatoci na materijalnata kultura od vremeto na samoilovoto

vladeewe jasno govorat za po~etok na slovenska epoha, vo koja, vo

uslovi na prekinati vrski so Carigrad i so drugite vizantiski

duhovni centri, se pojavuvaat novi stilski nasoki vo umetnosta,

literaturata i arhitekturata so prepoznatlivi sloveno-makedon-

ski karakteristiki.2 Na planot na crkovnoto peewe vo ovoj peri-

od nastanuva u{te pore{itelno svrtuvawe kon sopstvenite pesno-

pojni tradicii i sozdavawe na svoj muzi~ki izraz. Navistina, vli-

janieto na gr~kata kultura vo makedonskite gradovi e s#u{te sil-

no, no, kako rezultat na s#vkupniot op{testven razvoj, vo Make-

donija narasnuva slovenskata civilizaciska svest, a so nea i odre-

deni tendencii za distancirawe na makedonskoto duhovno i kul-

turno `iveewe od vizantiskoto. Se razbira, carigradskite dr-

`avni i crkovni vlasti na ovie razvojni procesi vo kulturniot i

prosvetniot `ivot na makedonskiot narod gledaat kako na anti-

vizantisko raspolo`enie.3

1 Ilievski, Hr. Petar, Gr~ko-slovenska… op. cit. p. 48.

2 Bel~ovski, Jovan, Ohridskata arhiepiskopija ... ibidem. p. 105.

3 Velev, Ilija, Vizantisko-makedonski kni`evni vrski, Skopje, 2005.

Page 28: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

28

III.

Crkovnoto peewe vo Ohridskata arhiepiskopija

Karakterot na makedonskoto crkovno peewe, kako {to e ve-

}e ka`ano, e za~nat u{te pri prviot dopir na slovenskiot crko-

ven tekst so vizantiskata melodija, vo vremeto koga solunskite

bra}a Konstantin i Metodij se podgotvuvaat za svoite prosveti-

telski misii. No, vistinskite streme`i da se sozdade sopstveno

crkovno peewe so prepoznatlivi sloveno-makedonski karakteris-

tiki mo`ele da se pojavat duri vo crkovno-prosvetitelskiot pe-

riod na sv-te Kliment i Naum Ohridski. Va`en moment vo krei-

raweto na posebniot karakter na makedonskoto crkovno peewe vo

ovoj i vo sledniot period pretstavuva potpiraweto vrz sopstve-

nite muzi~ki tradicii. Folklornite melodii vovedeni i vkore-

neti vo crkovno-muzi~kiot repertoar pretstavuvaat izvonredno

va`en element vo liturgiskiot ~in, so koj se obezbeduva narod-

niot karakter na crkovnoto peewe, a so toa, i privlekuvawe na

pogolem broj vernici vo bogoslu`bata. Vo ovoj pogled treba da se

naglasi, deka psaltite, koi istovremeno se nositeli i na narod-

nata muzi~ka tradicija, vo crkovnoto peewe vnesuvaat sve`i fol-

klorni elementi. Tie duri i svesno go naglasuvale toj profan

sloveno-makedonski prizvuk vo crkovnoto peewe kako izraz na

otporot sprema gr~kiot na~in na peewe.

Crkovnoto peewe na teritorijata na Makedonija }e go pro-

dol`i svojot razvoj i vo deceniite pred i po sozdavaweto na Sa-

moilovoto Carstvo i na Ohridskata arhiepiskopija. Ovoj proces

}e prodol`i i po propasta na makedonskata dr`ava, za vreme na

Jovan Debarski (1018-1037), prviot, po s# izgleda, i edinstveniot

ohridski arhiepiskop vo vizantiskata epoha koj{to imal make-

Page 29: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

29

donsko poteklo. Dejnosta na ovoj ohridski arhiepiskop – Make-

donec, glavno, se sveduvala na postojana borba za za~uvuvawe na

narodniot karakter na Arhiepiskopijata. Vo celiot ovoj prosve-

titelski period koj trael okolu eden i polovina vek, vsu{nost, e

zapo~nat i zavr{en procesot na transformirawe na makedonsko-

to crkovno peewe od tipi~no vizantisko-gr~ko, vo peewe so ka-

rakteristiki na `ivata pesnopojna tradicija na Makedoncite, i

toa kako vo pogled na melodijata, taka i vo odnos na na~inot na

nejzinata izvedba ostvarena preku specifi~nata glasovna artiku-

lacija na tonot i zborot.

Vo periodot po smrtta na Jovan, po s# izgleda, deka so Oh-

ridskata arhiepiskopija rakovodele isklu~ivo episkopi Grci -

direktno postaveni od vizantiskata vlast, koi so site sili nasto-

juvale vo crkovnata praktika da go nametnat gr~kiot stil. So cel

da go isfrlat od crkvite peeweto sozdadeno i izdiferencirano

kako slovensko-makedonsko vo sveti-Klimentoviot prosvetitel-

ski period, vo makedonskite hramovi bile doveduvani dirigenti

od golemite centri na vizantiskata kultura.1 No, bidej}i psal-

tite naj~esto bile Makedonci, osven gr~kiot jazik koj bil obli-

gatoren, s# drugo vo peeweto si ostanuvalo izvorno: postavenosta

i bojata na glasot, na~inot na ukrasuvawe na melodiskite tonovi

i drugi elementi.

Vtemelena vrz deloto na sv-te Kiril i Metodij i na nivni-

te u~enici sv-te Kliment i Naum, Ohridskata arhiepiskopija vo

tekot na svoeto osumvekovno postoewe nikoga{ sosema ne go izgu-

bila slovenskiot karakter i ostana za{titnik na crkovnite i

kulturnite tradicii na makedonskiot narod. Slovenskiot karak-

ter na Arhiepiskopijata go {titele i nekoi arhiepiskopi - Grci,

1 Lape, Quben, Odbrani tekstovi za istorijata na makedonskiot narod

Prosvetno delo, Skopje, 1959, p. 78.

(Vo ovaa smisla, sosema e razbirliv o~ajot na ohridskiot arhiepiskop

Teofilakt (1091- ?), koga se `ali: ‚Ohri|anite ja slu{aat pesnata moja ka-

ko magareto cigulkata‛. Pritoa, o~igledno e, deka cigulkata go pretsta-

vuva gr~koto crkovno peewe, a magareto - prostite i tvrdoglavi makedonski

vernici i psalti, koi uporno si go podr`uvaat svoeto crkovno peewe, soz-

dadeno vrz osnova na sopstvenata pesnopojna tradicija.)

Page 30: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

30

bidej}i samo na toj na~in mo`ele da ja odbranat samostojnosta na

svojata crkva, a so toa i sopstvenata pozicija. Od druga strana,

tie bile svesni, deka bi bile zaludni site napori za iskorenuva-

we na crkovno-prosvetnoto delo na sv. Kliment, koj{to gi pro-

niknuval ne samo tradiciite na Ohridskata arhiepiskopija, tuku

i na celokupniot op{testven `ivot na teritorijata na Make-

donija, pa i po{iroko. Za ova govorat brojni patepisi, od koi mo-

`e da se izvle~at zaklu~oci za crkovnoto peewe, za folklornite

muzi~ki tradicii i, voop{to, za kulturno-prosvetniot `ivot vo

Makedonija.1 Ona {to vo ovie patepisi pa|a v o~i, e otporot na

Makedoncite sprema gr~ko-vizantiskiot na~in na bogoslu`ewe

vo hramovite, a vrz osnova na toa i da se zaklu~i, deka crkovno-

prosvetniot `ivot, a vo ovie ramki i crkovnoto peewe na teri-

torijata na Makedonija, vo XIV vek s#u{te go sledat predanieto

na sv. Kliment. Ovie dragoceni podatoci govorat uverlivo i za

`ilavosta na narodnite tradicii, iako vo tekot na stoletijata po

padot na srednovekovnoto Samoilovo Carstvo, Makedoncite `i-

veat neposredno na podra~jeto na vizantiskiot dr`aven, praven,

sudski i vojni~ki sistem i vo ambient na silno vlijanie na vizan-

tisko-gr~kata kultura.

1 Lape, Quben, Odbrani tekstovi...ibidem. p. 122.

Vo ovoj pogled, od knigata na Q. Lape najprigodni se delovite od patepisot

na vizantiskiot pisatel Nikifor Gregora (XIV vek), koj vo 1326 godina na

pat za Srbija se zadr`al nekolku dena vo Strumica: ‚…Utredenta po cel den

patuvawe, stasavme vo eden mal grad {to se kreva, taka da se re~e, nad obla-

cite, koj{to lu|eto od ovoj kraj go vikaat Strumica… Ovde go praznuvavme i

svetiot Veligden, za `al, ne kako {to sme sviknale da go pravime toa kaj nas,

a sepak go proslavivme. Ovde gi smetaat za gluposti seta verska praktika,

seta ritmuvana i harmonizirana muzika na svetite himni… No, glasovite

{to se slu{aa voop{to ne bea varvarski, tuku harmoni~ni, kako napevite

miksolidiski i, ako mo`e da se re~e, miksofrigiski…‛ (se misli na glasovi

od Osmoglasnikot na sv. Jovan Damaskin. Zab. m.) ‚...Nie ostanavme vo ova

mesto cel den; go praznuvavme kako {to dolikuva ovoj praznik i si napra-

vivme malku po~inka i zabava. Od yidovite na tvrdinata gi gledavme vo ram-

ninata dolu veselbite {to se pravat pri vakvi slu~ai, a naro~no, razli~nite

ora {to gi igraa mladite i starite lu|e…‛ (Na glasovite za koi{to zboruva

Gregora i deneska se peat golem broj makedonski narodni pesni kako {to se:

Zaplakalo e Mariovo, Ordan sedi na kulata, [esnaest-godi{en vojvoda, Po

drum odam, maj~e, i redica drugi. Z. m.)

Page 31: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

31

No, i pokraj krajno vlo{enite uslovi, vo vekovite na vizan-

tiskoto vladeewe vo Makedonija se sozdadeni golem broj rakopisi

na slovenski jazik. Postojat brojni svedo{tva za raznebituvawe

na makedonskoto duhovno nasledstvo od strana na gr~koto sve{-

tenstvo. Pod izgovor deka gi uni{tuvaat ereti~kite knigi na bo-

gomilite, tie vr{ele sistematsko i bezmilosno uni{tuvawwe na

crkovnata literatura na slovenski jazik. I ona {to se so~uvalo

vo makedonskite manastiri poodale~eni od golemite gradovi, vo

post-vizantiskiot period }e bide razgrabuvano od strana na razni

‚istra`uva~i" na slovenskoto kulturno nasledstvo.

Page 32: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

32

IV.

Srednovekovnite rakopisi na teritorijata na

Makedonija

Sudbinata na slovenskite kulturni spomenici od site ob-

lasti na hristijanskata umetnost, sozdadeni na teritorijata na

Makedonija vo vizantiskiot i post-vizantiskiot period, ne seko-

ga{ bila izvesna i vo duhot na kosmopolitskite principi na vi-

zantiskata civilizacija. Na ova suptilno uka`uva i slavistot

Vladimir Mo{in (1894-1987) vo uvodot na Opisot na Ohridskata

zbirka rakopisi, kako tragi~no soznanie za raznebituvaweto na

makedonskoto kulturno nasledstvo.1

Ohrid, starogr~kiot Lihnidos - gradot na Beloto Ezero -

sedi{teto na starata gr~ka arhiepiskopija, `ari{teto na slo-

venskata pismenost vo vremeto na sv-te Kliment i Naum, prestol-

ninata na carot i na patrijarhot na Samoilovoto Carstvo, podoc-

ne`niot zna~aen centar na gr~kata kultura i nejzinata ekspanzija

sprema balkanskoto slovenstvo - odamna go privlekuval vnimani-

eto na vizantolozite i slavistite.

Vo 1845 godina Ohrid go posetil ruskiot slavist Viktor I.

Grigorovi~. Vo opisot na patuvaweto niz Balkanot izvestil deka

vo glavnata ohridska crkva videl 69 gr~ki i 23 slovenski rako-

pisi. Od gr~kite posebno citiral 52 zaglavija, a na slovenskite

im dal zaglavija na site 23, so poseben osvrt kon eden gr~ki minej

so `itieto na sv. Kliment Ohridski.

1 Mo{in, Vladimir, Manuskripti - Rakopisi na narodniot muzej vo Ohrid,

Ohrid, 1961, p. 163. (Od ovoj nau~en trud, koj ugledniot slavist i istra`uva~

Vladimir Mo{in go ostavi kako svoeviden epitaf za sudbinata na makedon-

skoto kulturno nasledstvo, vo sublimirana forma gi iznesuvam najkarak-

teristi~nite podatoci.)

Page 33: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

33

Vo 1865 god. vo Ohrid do{ol arhimandritot Antonin. Ovoj

slavist opi{al pogolem broj slovenski rakopisi vo manastirite

Slep~e, Treskavec i Bukovi~kiot Manastir i naspomnal, deka vo

dolapot na crkvata Sv. Kliment izbroil 120 rakopisni crkovni

knigi, site na gr~ki jazik, so eden vizantiski hronograf.

Esenta, 1893 godina vo Ohrid prestojuva V. K’n~ev. Vo svo-

jata statija od 1894 godina dava podatoci za zbirka od 7 novoot-

krieni rakopisi, koi ne bile priklu~eni kon rakopisnata zbirka

na crkvata Sv. Kliment, podocna is~eznati od Ohrid - verojatno

bugarskite sve{tenici gi odnele vo Sofija vo vremeto na svoeto

definitivno povlekuvawe od Ohrid, vo 1912 ili 1918 godina.

Vo 1898 g. Ruskiot arheolo{ki institut od Carigrad upatil

nau~na ekspedicija vo Makedonija so zada~a za prou~uvawe na

starinite i registrirawe na rakopisite. Vo prviot izve{taj za

rabotata na komisijata objaven vo izvestuvawata na Institutot

se nao|a pregled na arheolo{ki i na epigrafski materiali. Iz-

ve{taj za rakopisite za istata godina dal direktorot na Insti-

tutot, vizantologot Uspenski. Vo izve{tajot e priveden op{t

broj od 89 gr~ki i 17 slovenski rakopisi i spomnato e, deka vo

zbirkata se nao|aat nekoi vonredno zna~ajni spomenici so kapi-

talna vrednost za naukata.

Po Uspenski, na po~etokot na XX vek vo Ohrid prestojuvale

germanskiot vizantolog Henrih Gelcer (Henrich Gelzer), koj{to vo

svoite patopisni bele{ki ‚Sliki od patuvaweto‛ dal nekoi

podatoci za spomnatiot Ohridski kodeks na patrijar{ijata, i

bugarskiot slavist Jordan Ivanov, koj od ohridskite gr~ki i slo-

venski rakopisi sobral nekolku zapisi za svoite ‚Starini od

Makedonija‛.

Narodniot muzej vo Ohrid raspolaga so originalni potvrdi

na bugarski voeni vlasti od 1916 godina, deka zele od manastirot

Sv. Naum dve staroslovenski evangelija, i u{te edno rakopisno, a

od Klimentovata zbirka dragoceniot rakopis na Hronikata na

Skilica, edno staro evangelie so likot na sv. Klimenta i u{te

dvaesetina stari slovenski rakopisi. Na takov na~in prvobit-

Page 34: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

34

nata slovenska zbirka, vo koja{to Grigorovi~ vo sredinata na

XIX vek na{ol 23 spomenici, a od koi{to vo vremeto na Uspenski

preostanale u{te 17, ostanala samo so eden edinstven rakopis, koj

po nekoja sre}a se za~uval do denes.

Svojot prv provizoren i nepotpoln inventar Ohridskata

zbirka go dobila duri vo 1938 godina. Taa godina H. Polenakovi}

gi pregledal bibliotekite na site 14 ohridski crkvi i na pette

manastiri. Od site tie biblioteki rakopisi se najdeni samo vo

crkvata Sv. Kliment. Vo ovaa zbirka Polenakovi} na{ol 68 gr-

~ki spomenici i eden rakopisen slovenski Oktoih.

Za vreme na Vtorata svetska vojna vo 1942 godina Upravata

na Narodnata biblioteka vo Skopje prezela inventarirawe na ce-

lata rakopisna zbirka vo crkvata Sv. Kliment vo Ohrid. ‚Spiso-

kot na starite rakopisni knigi od crkvata na Kliment‛, koj-

{to e sostaven vo taa okolnost, opfa}a 89 gr~ki rakopisi (ed-

nakov broj so onoj od izve{tajot na Uspenski od 1898 godina), eden

slovenski rakopisen Oktoih i edna pe~atena kniga.

Vo 1961 godina, upravata na Muzejot na grad Ohrid go anga-

`ira ugledniot slavist Vladimir Mo{in da izvr{i definitiven

opis na ohridskata rakopisna zbirka. Seta zbirka dobi novi eti-

keti so reden broj na inventarot od 1942 godina, koj{to ve}e vle-

gol vo nau~nata literatura. Be{e sprovedena i identifikacija

na spomenicite sprema podatocite od porane{nite pregledi na

Grigorovi~a, Uspenski, Polenakovi}a i Snegarova, {to ovozmo-

`ilo da se utvrdat prvobitnite signaturi za 75 rakopisi.

Ovaa impozantna zbirka na dosta stari rakopisi so razli~-

ni tipovi na gr~ko pismo, so raznovidna rakopisna iluminacija i

so visoki dostigawa vo umetni~ki pogled, so liturgiski rakopisi

so slu`ba i `itie na sv. Kliment, so mnogubrojni spomenici na

omiliti~ka i hagiografska kni`evnost, so zbornici na crkovno-

soborski akti vo koi{to se tretiraat sporni bogoslovski i fi-

lozofski pra{awa, pa s# do brojnite tekstovi so muzi~ka nota-

cija od razli~ni sistemi, po~nuvaj}i od ekfonetskite znaci vo

rakopisi od X-XII, do neovizantiskite - pretstavuva dragocenost

Page 35: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

35

ne samo za Makedonija i za sosednite balkanski dr`avi, tuku i za

vizantologijata vo nejziniot {irok, svetski opseg.

Ohridskata rakopisna zbirka e zna~ajna za muzikologijata,

vo prv red, zaradi faktot {to taa sodr`i i 14 rakopisi so nev-

matsko pismo. Site rakopisi se na gr~ki jazik, poteknuvaat od pe-

riodot me|u XI i XIV vek i vo niv se zastapeni, re~isi, site fazi

vo razvojot na vizantiskata notacija. Pet rakopisi od Ohrid-

skata muzi~ka zbirka sodr`at t.n. ekfonetski znaci, koi slu`ele

za sve~eno ~itawe na delovi od Stariot zavet, Evangelieto i

Delata apostolski. Posebno e zna~aen rakopisot br. 53 na t.n.

Coislin notacija, koja pretstavuva poslednata faza vo razvojot na

paleovizantiskata na preminot kon medievizantiskata notaci-

ja. Edna stranica od ovoj ohridski rakopis e reproducirana u{te

vo 1898 godina od strana na poznatiot francuski muzikolog @an-

Baptist Tibo (1872-1938) (Jean-Baptiste Thibaut) vo studijata so nas-

lov Etide de Musique Bysantine.1

Pove}eto rakopisi od ohridskata muzi~ka zbirka se so me-

dievizantiska notacija, od koi{to {est sodr`at napevi vo ir-

molo{kiot stil t.n. troparski, a samo vo eden rakopis tvorbite

imaat razviena melodija, karakteristi~na za stihirariskiot

stil na peewe. Rakopisot broj 58 e edinstveniot od ovaa zbirka

napi{an so neovizantiskata notacija, poznata i kako kukuzelo-

va. Za makedonskata muzikologija ovoj rakopis ima posebno zna-

~ewe zaradi faktot, {to vo nego se nao|aat i muzi~ki tvorbi od

sv. Jovan Kukuzel (XIV vek), eden od najgolemite imiwa na isto~-

noto crkovno peewe, koj poteknuva od Makedonija.2

1 Stefanovi}, Dimitrije, Ohridski nevmatski rakopisi i po~etoci na sloven-

skata muzi~ka kultura, Slovenska pismenost, Naroden muzej Ohrid, 1966, r. 131.

2 Kako svetilnik izdignat nad celata epoha na isto~noto crkovno peewe - od XIV

vek, pa, preku padot na Vizantiskata imperija, s# do krajot na XVIII vek, na sv. Jovan

Kukuzel tradicijata mu pripi{uva osobeni zaslugi za razvojot na crkovnata muzi-

ka, onaka kako {to vo minatoto mu se pridavale na sv. Jovan Damaskin. Spored edno

narodno predanie sv. Jovan Kukuzel e roden vo s. Xermenci, - Debarsko, a edno ano-

nimno `itie od XV vek za negovo rodno mesto go naveduva Dra~ vo dene{na Alba-

nija. Deneska mnozinstvoto nau~nici smeta deka `iveel vo XIV vek.

Page 36: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

36

Pokraj ovie 14 srednovekovni muzi~ki rakopisi od zbirka-

ta na Narodniot muzej vo Ohrid, na teritorijata na Makedonija

vo poslednive decenii se otkrieni u{te nekolku desetini muzi~-

ki rakopisi me|u koi posebno zna~ajni se dvata rakopisi na gr~ki

jazik pronajdeni vo Bitola, od XVI i od XVII vek i za koi, sudej}i

spored kaligrafijata na tekstot i na nevmatskite znaci, kako i

spored bogatata ornamentacija, mo`e da se ka`e deka se napi{ani

od u~eni i opitni lu|e.1

So otkrivaweto na ovie dva crkovno-

muzi~ki rakopisi, donekade se popolni prazninata od nekolku ve-

kovi na postkukuzeloviot period vo Makedonija.

Od preostanatite otkrieni rakopisi napi{ani so aktuel-

noto muzi~ko pismo, t.n. hrisantova notacija, koi gi ima okolu

pedesetina, zna~ajni se onie {to nastanale vo prvata polovina na

XIX vek (vo najgolemiot broj slu~ai na gr~ki jazik), i osobeno

onie od periodot na Nacionalnata prerodba, vo koi{to e vidliv

streme`ot za vra}awe na slovenskiot jazik vo crkovnata bogo-

slu`ba. Vo ovoj period se pojavuvaat i prvite pe~ateni knigi so

nevmatsko muzi~ko pismo i na crkovno-slovenski jazik.

Na sv. Jovan Kukuzel mu se pripi{uva usovr{uvaweto na t.n. papadikiski

na~in na peewe, karakteristi~en za {irokite i bogato ornamentirani melodii, a

vo vrska so ova i zbogatuvaweto na neovizantiskata notacija so znaci za dinamika

i ukrasuvawe. Nekoi zapadni vizantolozi se na mislewe deka sv. Jovan Kukuzel vo

svoite kompozicii vnesuval i ‚varvarski‛ elementi, koi bi mo`ele da poteknuvaat

od folklornata muzi~ka tradicija na makedonskite Sloveni. Napi{al golem broj

crkovni tvorbi, koi po forma se poslo`eni i pobogati so melizmati~ki ukrasi od

dotoga{nite napevi na Isto~nata pravoslavna crkva.

1 Georgievski, Mihajlo, Nekolku novootkrieni muzi~ki rakopisi od Makedonija,

Makedonska muzika, br. 2, Skopje, 1979. p. 51.

Page 37: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

37

V.

Crkovnoto peewe vo post-vizantiskiot period

Po pa|aweto na Konstantinopol pod vlasta na Osmanliite

(1453), zapo~nuva da slabee vlijanieto na Isto~nata crkva, eden

od doskora{nite stolbovi na Vizantiskata Imperija, a vo vakvi

uslovi i crkovnoto peewe postepeno da ja gubi svojata original-

nost i privle~nost. Ostaveno vo racete na sve{tenicite i psal-

tite, od koi pove}eto bile nepodgotveni vo muzi~ka smisla, cr-

kovnoto peewe se izveduvalo prakticisti~ki i, glavno, se prene-

suvalo po usmen pat.

Za crkovnoto peewe na teritorijata na Makedonija vo ovoj

period nema mnogu podatoci, nitu pak se za~uvani slovenski mu-

zi~ki rakopisi. Mo`e da se pretpostavi, deka na slovenski jazik

se peelo samo vo nekoi pooddale~eni selski i manastirski crkvi,

koi{to gr~koto sve{tenstvo ne mo`elo da gi kontrolira, a vo

gradskite crkvi (onie {to ne bile pretvoreni vo xamii), glavno,

se peelo na gr~ki jazik. No, i vo vakvi ograni~eni uslovi, kako

{to e ve}e naglaseno, sveti-Klimentovoto predanie ostanalo

`ivo vo narodot. Postojat svedo{tva deka makedonskite pravos-

lavni vernici se snao|ale na razni na~ini da si ja prakticiraat

bogoslu`bata na naroden jazik.1 Ovie i onaka te{ki uslovi do-

polnitelno se vlo{ile po ukinuvaweto na Ohridskata arhiepis-

1 Lape, Quben, Odbrani tekstovi... op. cit. p. 200.

(Pi{uvaj}i so voodu{evuvawe za Ohrid i za crkvata Sv. Sofija golemiot

patopisec Evlija ^elebija (1611-1682) }e zapi{e: ‚Mnogu golema xamija e. Nejze

ramni mo`at da & se najdat samo vo Solun, kraj bregovite na Crno More vo Trape-

zund i vo Carigrad… Vo vreme na nevernicite (hristijanite, z. m.) taa bila crkva

na koja ne & bile ramni drugi. Sega e, pak, islamska xamija. No, ponekoga{ kaurite

skri{no }e im dadat na xamiskite vratari po nekoja para, }e vlezat vo xamijata, na

brza raka }e otslu`at hristijanska bogoslu`ba, pa potoa }e ja napu{tat xamijata‛).

Page 38: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

38

kopija vo 1767 god., koga nejzinite eparhii potpadnale pod juris-

dikcija na Carigradskata patrijar{ija. So toa vlijanieto na gr~-

koto sve{tenstvo vo makedonskite gradovi se zasililo u{te po-

ve}e i gr~kiot jazik se nametnuva kako dominanten vo crkovnata

bogoslu`ba i vo site sferi na op{testvenoto `iveewe.

Vo celiot period na Vizantija bez Vizantija Carigradska-

ta patrijar{ija pravi napori da si gi povrati vlasta i vlijanieto

i da si go obnovi svojot duhoven prostor. Vo ovaa smisla - zaradi

postignuvawe na pogolema kontrola vo prakticiraweto na crkov-

noto peewe, kako i za negovo unificirawe na po{irokata terito-

rija na isto~noto pravoslavie - taa me|u drugoto, prezema i ak-

tivnosti za reformirawe na vizantiskoto muzi~ko pismo. Taka,

po~nuvaj}i kon sredinata na XVIII vek, koga Osmanliskata Impe-

rija poka`uva znaci na vnatre{no slabeewe, Carigradskata pa-

trijar{ija napravi nekolku neuspe{ni obidi za reformirawe na

slo`eniot i, vo golema mera, podzaboraven neovizantiski muzi~-

ki sistem. Kone~no, taa odgovorna zada~a }e bide zavr{ena duri

na po~etokot na XIX vek, vo 1814 godina, od strana na ve}e spo-

menatite vizantiski duhovnici - trojcata u~iteli Hrisant

Prusenski (+1843), Hurmuzij Hartofilaks (+1840) i Grigorij Pro-

topsalt - Levitski (+1822).

Hrisantovata notacija, kako {to vo nau~niot svet se na-

rekuva ova novoreformirano muzi~ko pismo, pretstavuva sinteza

na site prethodni fazi vo razvojot na vizantiskata notacija i na

nekoi iskustva od teorijata na zapadnata muzi~ka notacija. Zara-

di negovite neosporni predimstva vo pogled na prakti~nata pri-

mena, ovoj t.n. nov sistem na nevmatskoto muzi~ko pismo naide na

{iroko prifa}awe od crkovnite peja~i na po{irokiot balkan-

ski prostor vo XIX vek, pa taka i na teritorijata na Makedonija.

Se razbira, ovaa okolnost e iskoristena od strana na Carigrad-

skata patrijar{ija, od hrisantovata notacija da si sozdade nov

i poefikasen medium za u{te pozasileno vlijanie vo negr~kite

crkovni prostori. No, ako se pogledne po{iroko na ovaa pojava,

mo`e da se zabele`i, deka op{toto i relativno brzo prifa}awe

Page 39: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

39

na hrisantovata muzi~ka reforma vo crkovnata praktika, pret-

stavuva svoeviden izraz na zaedni~kiot otpor sprema vekovnoto

ropstvo na balkanskite narodi pod Osmanliite. Taka mo`e da se

objasni faktot deka hrisantovata notacija bila prifatena sa-

mo vo crkovnite eparhii na onie narodi koi s#u{te se nao|ale

pod turska vlast. Taka, osven vo Grcija, taa se voveduva i vo cr-

kovnoto peewe vo Bugarija i vo Makedonija.1

Sudej}i spored za~uvanite muzi~ki rakopisi, voveduvaweto

na noviot sistem na Hrisant vo crkovnata praktika na terito-

rijata na Makedonija vo prvata polovina na XIX vek, se ostvaruva,

re~isi, isklu~ivo na gr~ki jazik. Naiduvaj}i na op{to prifa}a-

we od makedonskite psalti, ovoj univerzalen muzi~ki sistem kon

sredinata na istiot vek }e poslu`i i kako medium za postepeno

zamenuvawe na gr~kiot jazik so slovenskiot. Vo ovoj period se

pojavija prvite rakopisni psaltikii so paralelna zastapenost na

gr~kiot i crkovno-slovenskiot jazik: vo po~etokot so gr~ka orto-

grafija, a podocna so s# poza~estena upotreba na slovenskoto pis-

mo. Vsu{nost, ovaa novosozdadena okolnost kako da gi pottikna

prerodbenskite streme`i na makedonskite intelektualci za vra-

}awe na crkovno-slovenskiot jazik vo bogoslu`bata i na narod-

niot govor vo u~ili{tata.

Najstariot poznat psaltikiski rakopis so reformiranata

nevmatska notacija pronajden na teritorijata na Makedonija, oh-

ridskiot Irmologion od 1818 god., se pojavil samo ~etiri godini

po objavuvaweto na hrisantovata reforma. Od ova mo`e da se zak-

lu~i, deka gradot Ohrid i po pet decenii od ukinuvaweto na Oh-

ridskata arhiepiskopija, s#u{te pretstavuva va`en kulturen cen-

tar, koj odr`uva neposredni kontakti so najrazvienite centri na

hristijanskata umetnost. Kako i celokupnata crkovno-religiozna

literatura so~uvana od ovoj period na teritorijata na Makedo-

nija, taka i ovoj ohridski psaltikiski zbornik e napi{an na gr~-

ki jazik.

1 Ortakov, Dragoslav, Ars nova….. op. cit. p. 106.

Page 40: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

40

I podocne`nite crkovno-muzi~ki rakopisi i pe~ateni kni-

gi so hrisantova notacija koi{to se pojavuvaat vo makedonskite

crkovni prostori, se so tekstovi na gr~ki jazik. Gr~koto vlijanie

e osobeno silno vo ohridskiot region, kade{to po ukinuvaweto

na Ohridskata arhiepiskopija vo 1767 g., nejziniot centar bil pod

permanentno vnimanie na najvisokiot patrijar{iski kler. Vak-

vata situacija koja{to e karakteristi~na za prvata polovina na

XIX vek - period na celosna dominacija na gr~kiot jazik - zapo~-

nuva da se menuva kon sredinata na istiot vek. So nacionalnoto

osoznavawe na makedonskiot narod, op{testveno-politi~kiot i

kulturniot `ivot vo Makedonija s# pove}e dobiva slovenski ka-

rakter. Me|u nositelite na ovie prerodbenski idei za vra}awe

kon sopstvenite kulturni tradicii, kon narodniot govor i za

bogoslu`ba na crkovno-slovenski jazik, sre}avame i golem broj

pretstavnici na crkovniot `ivot vo Makedonija. Pove}eto od

niv imaat zna~ajna uloga, kako vo razvojot na crkovnoto peewe,

taka i vo ostvaruvaweto na vekovnite narodni ideali.

Page 41: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

41

VI.

Crkovnoto peewe vo prerodbenskiot period

So napreduvaweto na slavisti~kite nauki i so zgolemenoto

interesirawe za avtenti~nite vrednosti na slovenskiot duh, vo

prvata polovina na XIX vek Makedonija - lulkata na slovenskata

pismenost - pobuduva s# pogolemo interesirawe me|u slavistite i

vizantinolozite od slovenskite zemji. Vo ovaa zemja tie gi baraat

korenite na svojata kulturna nadgradba so `elba da osvetlat {to

pomeritorno niza pojavi vo sopstvenite kulturni tekovi.1

Istra`uvaj}i go deloto na s#slovenskite prosvetiteli, sv-

te Kiril i Metodij i na nivnite u~enici sv-te Kliment i Naum

Ohridski, ovie nau~nici vo makedonskite crkvi i manastiri ot-

krivaat vistinska riznica na srednovekovni rakopisi.2 Prisus-

tvoto na ovie nau~ni istra`uva~i na slovenskata pismenost i

kultura vo Makedonija, pridonese nekoi povidni i poobrazovani

Makedonci da se zainteresiraat za sopstvenoto kulturno nasled-

stvo. So ova zapo~na procesot na preorientacija na nekoi elino-

filski nastroeni lu|e kon toa {to se vika{e slavjanizam.3 Patot

do visokata kultura, koj za makedonskite intelektualci dotoga{

vodel preku Atina, sega s# pove}e vodi kon dale~nata Moskva.

Ova e ve}e po~etokot na novoto vreme, vo koe redicata zna-

~ajni nastani i pojavi ja navestija Nacionalnata prerodba. Zasi-

lenoto dvi`ewe protiv duhovnoto i ekonomskoto ropstvo, poste-

peno dobiva{e karakter na organizirana borba protiv vlasta na

1 Ortakov, Dragoslav, Ars nova… op. cit. p. 90-100.

2 Mo{in, Vladimir, Rakopisi na Narodniot muyej vo Ohrid, Zbornik

na trudovi, Naroden muzej vo Ohrid, 1961. p.163. 3 Koneski, Bla`e, Za makedonskiot literaturen jazik, Kultura,

Skopje, 1967. p. 167.

Page 42: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

42

gr~kata Carigradska patrijar{ija.1 Vo prviot period naso~ena

protiv upotrebata na gr~kiot jazik vo crkvata i vo u~ili{tata,

ovaa borba se pro{iruva i protiv obidite za nametnuvawe na bu-

garskiot jazik vo u~ili{tata vo Makedonija. Pojavata na s# pogo-

lem broj muzi~ki rakopisi i pe~ateni knigi so hrisantovata no-

tacija na crkovno-slovenski jazik i na prvite u~ebnici na naro-

den jazik, ja manifestira novata svest za samostoen nacionalen i

kulturen razvitok na makedonskiot narod.

Ovoj prerodbenski period go karakteriziraat i zasilenite

streme`i za vozobnovuvawe na Ohridskata arhiepiskopija. Mali-

ot broj makedonski intelektualci s# poglasno istaknuvaat deka,

ne mo`e da se postigne uspeh vo sprotivstavuvaweto na elinizmot

i na asimilatorskata politika na gr~koto duhovenstvo vo Make-

donija, bez postoeweto na sopstvena crkovna institucija i bogo-

slu`ba na naroden i na crkovno-slovenski jazik.2

Zaradi faktot deka ekonomskiot i politi~kiot razvoj vo

Makedonija vo ovoj period be{e dosta pozaostanat nasprema onoj

vo sosednite zemji, samostojniot razvitok na makedonskiot narod

vo takvi uslovi ne se ostvaruva{e ramnomerno i lesno. U{te od

samiot negov po~etok hegemonisti~kite krugovi na sosednite

zemji razvija ogromna propagandna aktivnost i nastojuvaa so site

raspolo`ivi sredstva da go zadu{at, odnosno, da go naso~at toj

razvoj vo pravec na svoite interesi.3

Vo ovoj period, osobeno pri krajot na 60-tite godini na

XIX vek, koga nastojuvawata na makedonskite prerodbenici za

sozdavawe na u~ebnici na naroden jazik i nivno voveduvawe vo

u~ili{tata, kako i za bogoslu`ba na crkovno-slovenski jazik e

najsilno izrazeno, se izostruva i borbata na okolnite propagan-

di, sudiraj}i se i me|usebno hegemonisti~kite sili na gr~kata,

bugarskata i srpskata bur`oazija. Kakvi kobni posledici donese

taa borba za makedonskiot narod, govorat ponatamo{nite stra-

1 Koneski, Bla`e, Za makedonskiot… ibidem, p. 158.

2 Ortakov, Dragoslav, Ars nova… op. cit. p. 28.

3 Istorija na makedonskiot narod, Makedonska kniga-Kultura-

Misla-Na{a kniga, Skopje, 1988. r. 135.

Page 43: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

43

nici od negovata istorija ispolneta so stradawa, razdeluvawa,

bratoubistva…1

Vo vakvi istoriski okolnosti crkovnoto peewe vo Make-

donija vo tekot na XIX vek go minuva{e dramati~niot period na

jazi~na transformacija. Vo ovoj proces na vra}awe na sloven-

skiot jazik vo crkovnata bogoslu`ba se zabele`uvaat dve glavni

fazi: prvata, od objavuvaweto na hrisantovata muzi~ka reforma

vo 1814 god. do sredinata na vekot, so supremacija na gr~kiot jazik

i, vtorata faza, od polovinata na XIX vek, vo koja{to, kako rezul-

tat na nacionalnoto osoznavawe na makedonskiot narod, sloven-

skiot jazik, postepeno i s# pove}e, go istisnuva gr~kiot jazik od

crkovnoto peewe.

Vo ovoj pogled, zna~aen e Kratkiot prira~nik na stru`a-

necot Naum Miladin (1817-1897), napi{an na gr~ki jazik, vo 1843

godina. So ovoj zasega najstar so~uvan rakopis za izu~uvawe na

hrisantovata notacija, se potvrduva faktot deka na teritori-

jata na Makedonija se izu~uvalo ova muzi~ko pismo. Isto taka, so

toa se objasnuva i prisustvoto na brojni crkovno-muzi~ki rakopi-

si i pe~ateni knigi so ovaa notacija i nivnata {iroka primena

vo crkovnata praktika na celata teritorija na Makedonija, po~-

nuvaj}i od sredinata na XIX do prvite decenii na XX vek.

Najstar od ovie rakopisi e Voskresnikot na Janaki Stojme-

novi~ od s. Orizari, od 1849 godina. Vsu{nost, stanuva zbor za

prepis koj{to sodr`i delovi od tri psaltikiski rakopisi od

bibliotekata na Rilskiot manastir pod redni broevi X (inv. br.

2860), XV (inv. br. 2865) sostaveni od Kiril Rilski i XIX (inv. br.

2969).2 Ovoj dobro so~uvan rakopis, koj{to sodr`i tvorbi na slo-

venski i na gr~ki jazik, e karakteristi~en za preodniot period,

koga vo makedonskite crkvi gr~kiot jazik zapo~na da se zamenuva

so slovenskiot.

1 Koneski, Bla`e, Za makedonskiot… op. cit. p. 167.

2 Stojmenovi~ Janaki, Voskresnik, NUB ‚Sv. Kliment Ohridski‛, Skopje, Ms. 161.

Dinev, Pet r, Rilskata crkovno-pev~eska {kola v na~aloto na 19 vek i

ne nite predstaviteli, Izvesti na instituta za muzika, kniga IV,

Izdanie na BAN, Sofi , 1957. p. 19-22.

Page 44: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

44

Od pe~atenite knigi napi{ani na hrisantovata nevmatska

notacija, koi{to se izdadeni od pretstavnici na isto~noto cr-

kovno peewe od Makedonija, najgolemo vnimanie privlekuvaat

zbornikot Pashalija od Joan Harmosin-Ohridski (1829-1890), pe-

~aten vo 1869 godina,1 ~etiritomniot zbornik Isto~no crkovno

peewe od Kalistrat Zografski (ok. 1821-1913) i monasite na zo-

grafskiot manastir, izdaden vo 1905 godina2 i neodamna otkri-

eniot zbornik na Dimitar Zlatanov-Gradoborski (ok. 1800-1887),

pe~aten vo Solun vo 1886 godina. Ova, vo prv red, zaradi faktot

{to sodr`at i nivni li~ni tvorbi, koi{to pretstavuvaat zna~a-

en moment i nesomnen pridones vo razvojot na crkovnata muzika

vo Makedonija.

Koga stanuva zbor za crkovnoto peewe vo Makedonija i na

po{irokiot pravoslaven prostor od sredinata na XIX i premi-

not vo XX vek i za okolnostite {to vlijaea vrz negoviot razvoj,

treba da se odbele`i silnoto vlijanie na evropskata muzika i

prodiraweto na ve}e evropeiziranata ruska svetovna i crkovna

muzika, preku voveduvaweto na ~etiriglasni horski ansambli vo

bogoslu`bata. Ovoj muzi~ki izraz vo crkovnoto peewe vo Make-

donija ima{e i svoi privrzenici, od koi najzna~aen e Atanas

Badev (1860-1908), prviot profesionalen muzi~ar, obrazovan vo

duhot na evropskata muzika.

No, i pokraj ovie vlijanija na evropskata svetovna i duhovna

muzika, koi vo Makedonija bea najsilno izrazeni vo poslednata

~etvrtina na XIX vek, blagodarenie na dlabokite koreni na cr-

kovnoto peewe, kako i na brojnite rakopisni i pe~ateni psal-

tikii sozdavani od makedonskite crkovno-muzi~ki tvorci vo pe-

riodot na Nacionalnata prerodba, crkovnoto peewe na terito-

rijata na Makedonija }e go za~uva duhot na sveti-Klimentovoto

predanie s# do nejzinoto raspar~uvawe po Balkanskite vojni i

Prvata svetska vojna.

1 Harmosin-Ohridski , Ioann , Pashali , Carigrad , 1869. Predgovor, r. 4.

2 Vostocno Qerkovno Phn`e, FFF-a casty, Liturgf , Solun , 1905.

Page 45: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

45

VII.

Crkovnoto peewe vo Makedonija vo XX vek

Borbata na makedonskiot narod za nacionalno i socijalno

osloboduvawe i sozdavawe na sopstvena dr`ava, koja{to ja zapo~-

na vo poslednata ~etvrtina na XIX, a kulminira{e so Ilinden-

skoto vostanie na po~etokot na XX vek, e mnoguslojna i delikat-

na: osven protiv Osmanliskata vlast, borbata se vode{e i protiv

{ovinisti~kite propagandi na sosednite dr`avi, koi{to so site

sili i sredstva go spre~uvaa makedonskoto nacionalno dvi`ewe.

Naj~uvstvitelna i najte{ka be{e, sekako, borbata protiv ekspan-

zionisti~kata politika na bugarskata dr`ava i Egzarhijata, kako

nositel na bugarskata duhovna i kulturno-obrazovna propaganda

vo Makedonija.1

Ilindenskoto vostanie i Desette dena Kru{evska Republi-

ka – najslavnata epopeja vo ponovata istorija na makedonskiot

narod, be{e istovremeno i kobno navestuvawe na slednite drama-

ti~ni nastani: Balkanskite vojni (1912/1913) i Prvata svetska

vojna (1914-1918), koi Makedonija ja pretvorija vo arena na uni{-

tuvawe na nacionalnite bogatstva na makedonskiot narod. Osven

toa, kako epilog na kalkulantskite mirovni dogovori na golemi-

te evropski sili na krajot na ovie vojni, namesto avtonomija, be-

{e sankcionirana tragi~nata podelba na makedonskiot narod i na

negovata etni~ka teritorija.

Bez sopstvena dr`ava i crkva, makedonskiot narod vo celi-

ot ovoj period na vojni postojano }e gi menuva tu|inskite poli-

1 Katarxiev, Ivan, Za Ilindenskoto vostanie i sto godini po nego, Prilozi za

Ilinden IX. Nau~no-kulturni sredbi ‚Deset dena Kru{evska republika‛,

Kru{evo, 2003. p. 9-20.

Page 46: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

46

ti~ki i crkovni vlasti. Kako i pri sekoja podelba na Makedonija,

i ovojpat prodol`i politikata na denacionalizacija i asimila-

cija na makedonskiot narod i bezskrupulozno ograbuvawe na nego-

voto kulturno nasledstvo. Taka, vo delot koj po Prvata svetska

vojna, & pripadna na Srbija, a toa e, glavno, dene{nata teritorija

na Republika Makedonija, tie celi zapo~naa da se ostvaruvaat, vo

prv red, preku crkvite i u~ili{tata.

Politikata na novosozdadenoto Kralstvo na Srbite, Hrva-

tite i Slovencite, se izrazi so strogite zabrani na upotrebata

na makedonskiot jazik i na pe~ateweto na knigi ili kakvi i da

bilo publikacii na makedonski jazik.1 Vo u~ili{tata be{e vove-

den srpskiot jazik, a vo crkvite, tradicionalnoto crkovno peewe

be{e zameneto so srpsko narodno crkveno pojawe, popoznato kako

mokraw~evo peewe.2 So ovoj ~in bea isfrleni od upotreba broj-

nite rakopisi i pe~ateni knigi na crkovno peewe od slovensko-

vizantiskata tradicija, dotoga{ izobilno zastapeni na po{i-

rokiot makedonski prostor, so tekot na vremeto se upotrebuvaa s#

poretko i so s# poslabo poznavawe na nevmatskoto muzi~ko pismo

od strana na zate~enite psalti i duhovnici.3

Vo ova svojstvo Srpskata crkva }e upravuva so eparhiite vo

vardarskiot del na Makedonija s# do po~etokot na Vtorata svet-

ska vojna, vo 1941 godina, koga so bugarskata okupacija, ovie epar-

hii }e potpadnat pod jurisdikcija na Bugarskata egzarhija. Vo

ovoj period makedonskiot narod ja zapo~na svojata borba za naci-

onalna sloboda, а во овие рамки i za sozdavawe na avtokefalna

Makedonska pravoslavna crkva.4

1 Istorija na makedonskiot narod, Makedonska kniga-Kultura-Misla

-Na{a kniga, p. 218, Skopje, 1988. 2 Za istoriskiot razvojot na srpskoto narodno crkovno peewe t.n. mokraw~evo

peewe }e stane zbor vo slednata VIII glava od ovaa kniga. 3 Ortakov, Dragoslav, Ars nova… op. cit. p.115.

4 Ova e jasno izrazeno na Sve{teni~koto sobranie vo Izdeglavje, Debarca, vo 1943

godina. Pred samiot kraj na vojnata ovaa opredelba povtorno e potencirana

na Prviot crkovno-naroden sobor vo Skopje vo 1945 godina, koga e donesena i

Odluka za obnovuvawe na Ohridskata arhiepiskopija. Srpskata crkva insis-

tira na povtorno vra}awe na srpskite vladici vo Makedonija. Po dolgi i

neuspe{ni pregovori, na Arhiepiskopskiot crkovno-naroden sobor odr`an

vo Ohrid, 1958 godina, vozobnovena e Ohridskata arhiepiskopija so ime Ma-

Page 47: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

47

Na krajot na Vtorata svetska vojna, po ~etirigodi{nata Na-

rodno-osloboditelna borba, vo ramkite na jugoslovenskata fede-

racija be{e sozdadena makedonskata dr`ava - Narodna Republika

Makedonija. Zaradi toga{nite op{testveno-politi~ki okolnos-

ti, srpskoto crkovno peewe ostana vo oficijalna upotreba vo

Makedonija i po osamostojuvaweto na Makedonskata Pravoslavna

Crkva. Iako vo makedonskite crkvi se praktikuva s# do na{evo

vreme, ova nametnato crkovno peewe ne be{e prifateno od pravo-

slavnite vernici vo Makedonija i ne za`ivea vistinski. Toa ne

im pre~e{e na nekoi pretstavnici na Srpskata crkva, me|u teri-

toriite vo koi se upotrebuva srpskoto crkovno peewe da ja vbro-

juvaat i Republika Makedonija, aludiraj}i na nejziniot ‚srpski

karakter‛. Pritoa, ne se spomenuva, deka srpskoto crkovno peewe

vo makedonskite hramovi e nametnato na po~etokot na XX vek, so

potpa|aweto na vardarskiot del od Makedonija pod srpska vlast,

i deka vo prethodnite vekovi na ovoj del od teritorijata na Make-

donija se prakticiralo crkovnoto peewe od slovensko-vizan-

tiskata tradicija.

Kakva e i kolkava e razlikata pome|u slovensko-vizantisko-

to crkovno peewe, koe so vekovi se prakticiralo vo makedonskite

crkvi i novovovedenoto srpsko crkovno peewe najdobro zboruvaat

nastanite od ponovata istorija na makedonskiot narod. Za vreme i

vo periodot neposredno po gra|anskata vojna vo Grcija, kon sredi-

nata na XX vek, Makedoncite od egejskiot del na Makedonija bea

prinudeni vo begalski koloni od stotici iljadi da gi napu{tat

svoite ogni{ta i da baraat pribe`i{te vo sosednite balkanski,

kedonska pravoslavna crkva. Toga{ e izbran i prviot poglavar vo liceto na

arhiepiskopot Dositej. Nedoslednosta na Srpskata crkva kon sopstvenite

odluki i stavovi, kako i nejzinite aspiracii sprema Makedonskata crkva,

bea pri~ina Svetiot arhierejski sinod na Makedonskata pravoslavna crkva

da donese Odluka za vozobnovuvawe na avtokefalniot status na Crkvata, a

Arhiepiskopskiot crkovno-naroden sobor odr`an vo Ohrid, na 17 juli 1967

g., ja potvrdi Odlukata i proglasi celosna avtokefalnost na Makedonskata

pravoslavna crkva so arhiepiskopsko dostoinstvo. Po proglasenata avtoke-

falnost Srpskata crkva go prekina bogoslu`benoto i kanonsko op{tewe so

sve{tenstvoto na Makedonskata crkva.

Page 48: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

48

vo zemjite od Sredna i Isto~na Evropa, pa i po{iroko. Golemiot

broj begalci koi{to bea zgri`eni vo gradovite na novosozdadena-

ta makedonska dr`ava, dolgo vreme imaa otpor sprema srpskoto

crkovno peewe, zaradi {to v crkva odea retko i bez voobi~aenata

duhovna satisfakcija. Vo toj period svoite potrebi da slu{aat

crkovno peewe gi zadovoluvaa slu{aj}i direktni radio-prenosi

od nedelnite bogoslu`bi vo gr~kite crkvi. Voobi~aena pojava be-

{e, od retkite radio-aparati postaveni na otvorenite prozorci

na ku}ite da tre{ti ulicata vo koja{to `iveea egejskite begalci.

Na pra{aweto zo{to slu{aat gr~ko crkovno peewe?, tie odgova-

raa deka, iako popovite peat na gr~ki jazik, toa peewe bilo blis-

ko do nivnoto tradicionalno crkovno peewe.

Ovaa nostalgija na begalcite od Egejska Makedonija za svo-

jata crkovna muzika mo`ea da ja razberat samo povozrasnite lu|e,

koi se se}avaa na crkovnoto peewe, {to bilo vo upotreba vo var-

darskiot del na Makedonija, pred doa|aweto na Srbite. Za aktu-

elnoto crkovno peewe tie velea deka toa ne e na{e, tuku srpsko

crkovno peewe. Pritoa, nekoi od niv ka`uvaa deka samo u{te vo

mal broj crkvi vo ovoj del na Makedonija mo`elo da se slu{ne

tradicionalnoto crkovno peewe.

Podocne`nite istra`uvawa poka`aa deka vo poedini sel-

ski crkvi, vo koi{to kontrolata na srpskite crkovni vlasti ne

dopirala, ‚staroto peewe‛ nikoga{ ne zamolknalo. Blagodarenie

na posvetenosta na nekoi od psaltite, crkovnoto peewe od slo-

vensko-vizantiskata tradicija mo`elo da se slu{ne do pred sami-

ot kraj na XX vek. Mo`e da se pretpostavi kakva bila sudbinata

na tie posledni ~uvari na tradicionalnoto crkovno peewe vo de-

ceniite po Vtorata svetska vojna, koga, pokraj crkovno-srpskiot

{ovinizam, protiv sebe go imaa i noviot op{testveno-politi~ki

poredok vo Makedonija.

Zaradi sistemot na nejzinoto politi~ko ureduvawe, vo nova-

ta makedonska dr`ava crkovnoto i s# ona {to ima{e religiozno-

verski karakter be{e potisnuvano na marginite na op{testve-

noto `iveewe. So ogled na toa {to najzna~ajnite pretstavnici od

Page 49: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

49

podale~noto muzi~ko minato se isklu~ivo li~nosti od crkovniot

`ivot, tie ne mo`ea lesno i bez otpori da vlezat vo redovna na-

u~na procedura ili da bidat zastapeni vo obrazovniot sistem.

Patem, vo muzi~kite u~ebnici od toj period za isto~noto crkovno

peewe ne mo`e{e da se sretne nitu edna re~enica. Ova kulturno

nasledstvo, koe{to e smetano za ~isto crkovna rabota, be{e vo

sostojba na ideolo{ka hibernacija. Vo muzi~ko-obrazovnite ins-

titucii se izu~uva{e evropskata svetovna i duhovna muzika, a na-

cionalnata muzika vo nastavno-obrazovnite planovi i programi

be{e zastapena so skromnoto muzi~ko tvore{tvo, glavno, horska

muzika na prvata generacija muzi~ari koi deluvaa vo triesettite

i ~etiriesettite godini na XX vek. Crkovnata muzika od sloven-

sko-vizantiskata tradicija ne se izu~uva{e, nitu za nea postoe{e

kvalifikuvan kadar. Nositelite na kulturata vo mladoto make-

donsko op{testvo ne bea vo sostojba da go sogledaat i da go raz-

berat zna~eweto na ova tvore{tvo za nacionalnata kultura i so-

odvetno da gi tretiraat negovite brojni pretstavnici od poblis-

koto i od podale~noto minato.

Zapostavenosta na crkovno-religioznoto tvore{tvo i na ne-

govite brojni pretstavnici be{e posledica i na zakoravenite

sva}awa vo nekoi nau~ni krugovi, deka vizantiskata civilizacija

i kultura & pripa|aat na Grcija. Ottuka, i muzi~kite rakopisi i

pe~ateni knigi na vizantiskoto crkovno peewe (~esto napi{ani i

na gr~ki jazik), spored ovie sva}awa bea tu|o kulturno nasled-

stvo. Ovoj otpor sprema sekakva ideja za vizantiskite koreni na

makedonskata religiozna umetnost pretstavuva{e seriozna pre~-

ka za pravilniot priod kon na{eto kulturno-istorisko nasled-

stvo, a vo ovie ramki i kon crkovnoto peewe. Vo dadeniov slu~aj,

toa be{e i osnovnata pri~ina za nesoodvetniot tretman na muzi~-

kite dejci od periodot na nacionalnata prerodba, i voop{to, za

crkovnata muzika na teritorijata na Makedonija.

Makar neka bide i povtoreno, treba da se ka`e, deka vizan-

tiskata hristijanska umetnost vo celina, a vo tie ramki i crkov-

nata muzika, ne e gr~ka umetnost, kako {to mislat onie, koi, ne go

Page 50: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

50

poznavaat nejziniot istoriski razvoj. Se znae, deka hristijan-

skata religija ja prifatile za svoja razni narodi. Hristijanstvo-

to, koe{to ne pravelo razlika me|u narodite {to vleguvaat vo

Crkvata, dopu{talo peeweto da bide spored nivnite narodni me-

lodii. Na toj na~in, vo op{tata muzi~ka riznica na Isto~nata

crkva site hristijanski narodi davale po ne{to svoe. Najubavite

crkovni napevi od ovaa riznica, bez ogled na toa od koj narod po-

teknuvaat, stanuvale svoina na celiot pravoslaven svet.

Vakvoto sva}awe na univerzalniot karakter na isto~noto

crkovno peewe go prepoznavame i vo brojnite rakopisi i pe~ate-

ni knigi so nevmatsko muzi~ko pismo, nastanati na teritorijata

na Makedonija, koi sodr`at i tvorbi od avtori {to im pripa|aat

na razni narodi. Univerzalniot karakter na isto~noto crkovno

peewe taka go razbiraat i golem broj gr~ki vizantolozi, nare~u-

vaj}i go ova peewe isto~no crkovno peewe ( 3Anatolikh o3rqo1doxoj e3kklhsiastikh mousikhNa toj na~in tie jasno uka`uvat, deka vi-

zantiskoto crkovno peewe ne e samo gr~ko,1 tuku toa im pripa|a i

na site pravoslavni narodi.

So osamostojuvaweto na Makedonskata pravoslavna crkva vo

1967 godina, koe vremenski se sovpa|a so konstituiraweto na

Makedonskata akademija na naukite i umetnostite i so Visokata

muzi~ka {kola (podocna Fakultet za muzi~ka umetnost), zapo~naa

prvite muzikolo{ki istra`uvawata na crkovnoto peewe na teri-

torijata na Republika Makedonija. Svoeto interesirawe muziko-

lozite s# pove}e go naso~uvaa kon podale~noto muzi~ko minato,

posebno kon periodot na Prerodbata. Kako rezultat na ovie is-

tra`uvawa, bea otkrieni dotoga{ nepoznati avtori na crkovni

tvorbi, so {to se otvori novo, zna~ajno poglavje na nacionalnata

muzika. Ovie otkritija pridonesoa da se zgolemi interesiraweto

na makedonskata kulturna i nau~na javnost za crkovnoto peewe od

slovensko-vizantiskata tradicija. Vo ovoj period, za prvpat vo

ponovata kulturna istorija na Makedonija, Horot na makedon-

1 Bogoev , Mir~o, U~ebnik …op. cit. p. 13.

Page 51: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

51

skata radio-televizija pod dirigentstvoto na Dragan [uplevski

koncertno izvede delovi od Liturgijata po sv. Jovan Zlatoust

od Atanas Badev. Podocna, so istite izveduva~i vo studijata na

Makedonskata radio-televizija bea realizirani tonski i video

snimki na ovaa horska kompozicija, koi bea izdadeni na gramo-

fonski plo~i i na audio i video kaseti.

Vo slednata decenija bea otkrieni i pretstaveni pred kul-

turnata javnost redica nevmatski rakopisi i pe~atenite knigi

nastanati na teritorijata na Makedonija. Vo ovaa istra`uva~ka

faza najzna~ajno be{e otkrivaweto na Psaltikiskiot voskres-

nik na Vasil Ivanov Bojaxiev (1876-1950).1 Ovaa rakopisna psal-

tikija be{e dotolku pozna~ajna, {to vo nea, me|u drugoto, be{e

otkriena i edna kompozicija na Dimitar Zlatanov-Gradoborski

(okolu 1800-1887), ~ie{to tvore{tvo dotoga{ se smeta{e za zagu-

beno. Ovoj rakopis e zna~aen i zaradi faktot {to sodr`i cela

niza tvorbi od Manasij pop Todorov (1856-1936),2 muzi~ki deec

roden vo egejskiot del na Makedonija, vo seloto Sabatkoj, Sersko,

koj eden period prestojuva{e vo Bitola, a vtoriot del od `ivo-

tot go pominal vo Bugarija kako psalt, u~itel po crkovno peewe i

izdava~ na golem broj psaltikii.3

Interesirawe vo nau~nite krugovi pobudi i otkrivaweto na

Psaltikiskiot zbornik, napi{an vo 1907 godina vo Braila, Ro-

manija, od rakata na sestraniot prerodbenik od s. Lazaropole,

Vasil Ikonomov (1848-1934).4 Pokraj tvorbi od Joan Harmosin-

Ohridski , ovoj prekrasen muzi~ki rakopis sodr`i i tri dosega

nepoznati kompozicii na malku poznatiot kulturno-prosveten

deec i crkoven peja~ od periodot na Nacionalnata prorodba,

Dimitar Pavlov-[tipjanin (1840-1919).5

1 Georgievski, Mihailo, ‚Nekolku...‛ op. cit. Skopje, 1979, r. 51.

2 Bojaxiev, Ivanov, Vasil, Psaltikien¢ v¢zkresnik¢. M. IV 1862 (fotokopija)

NUB ‚Sv. Kliment Ohridski‛ – Skopje. 3 Dinev, Pet r, Muzikou~itel t Manasi Poptodorov, C rkoven vestnik

br. 11, stp. 8, Sofi , 19 mart 1960 g. 4 Ristovski, Bla`e,Vasil Ikonomov (1848-1934) Institut za nacionalna istorija,

Skopje, 1985. p. 126-127. 5 Zavoev , Pet r , Grad ip , Sofi , 1928, r. 25-28.

Page 52: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

52

Vo1997 godina za vreme na moite postdiplomski studii vo

Bukure{t, otkriv eden muzi~ki rakopis na romanski jazik od cr-

koven peja~ i kompozitor od Makedonija. Vrz osnova na podato-

cite od naslovnata strana na rakopisot, kako i od nekoi drugi

izvori, zaklu~iv, deka stanuva zbor za George Kazana, Vlav, roden

okolu 1860 godina vo Bajasa, dene{na Grcija, koj{to na po~etokot

na XX vek bil protopsalt vo Carigrad i Bitola, a podocna se pre-

selil vo Bukure{t, kade{to se upokoil.1

Neodamna otkriv u{te eden dragocen nevmatski rakopis na

dosega nepoznat pretstavnik na crkovnoto peewe vo Makedonija.

Stanuva zbor za Psaltikiskiot zbornik pi{uvan od 1882 do 1884

godina od Andon [ahpaski (okolu 1860-1928) od s. Smojmirovo –

Male{evsko.2 Zbornikot sodr`i Kratok voskresnik i po{irok

izbor na prostrani liturgiski tvorbi od poznati vizantiski i

makedonski avtori.

Pokraj ovie pretstavnici na crkovnata muzika vo Makedo-

nija, za koi{to makedonskata muzikologija s#u{te ne go ka`ala

svojot posleden zbor, postoi u{te cela niza nedovolno poznati

avtori na rakopisni psaltikii od prerodbenskiot i od podoc-

ne`niot period, koi sozdavale vrz osnova na hrisantovata gra-

matika, kako {to se: Dionosij Popovski, Ilija Haxi Dimzov,

Vasilij Mladenov, Ivan Stojkov, Aleksa P. Georgiev, Miletij

Hilendarec, Hristo pop Stojanov, Spiro Stojanov, K. Najdenov,

Hristo [aldev i redica drugi. Na makedonskata muzi~ka nauka &

pretstojat ponatamo{ni istra`uva~ki napori za rasvetluvawe

na ovie li~nosti, a so toa i prodlabo~uvawe na soznanijata za

crkovnata muzika - onaa neophodna alka koja{to gi povrzuva XIX

i prvite decenii na XX vek so najnoviot period od razvojot na

nacionalnata muzi~ka kultura.

1 Cazana, Gheorghe, Musa bisericească, Bucureşti, 1922. (Rakopis)

2 %axpaski, Andon, Psaltikiski zbornik, 1884 g. (Rakopis, svoina na semejstvoto

[ahpaski). Izdaden od Centarot za vizantolo{ki studii vo dva dela:

Kratok voskresnik i Liturgiski zbornik – redaktor Jane Koxaba{ija.

Page 53: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

53

VIII.

Genezata na ‘srpskoto narodno crkovno peewe’

Srpskoto narodno crkovno peewe spored svoite osobini

steknati vo tekot na istoriskiot razvoj, pretstavuva tvorba nas-

tanata so vkrstuvawe na vlijanijata na crkvata i na narodot. Dol-

gotrajnoto vlijanie na narodnite pevci vo dolgite istoriski eta-

pi e mnogu posilno od dejstvoto na povremenite crkovni merki za

regulirawe na crkovnoto peewe.1 Dene{noto srpsko crkovno pe-

ewe ne e rezultat na dolgotrajni studii na muzi~kite rakopisi

(od koi na teritorijata na Srbija nema mnogu so~uvani, a verojat-

no ne gi ni imalo mnogu), tuku e proizlezeno od zapisite na posto-

e~koto `ivo peewe vo narodot, zaradi {to negova glavna osobina

ostanala folklornata crta.2

Primaj}i ja hristijanskata religija, kon krajot na IX vek,

Srbite, kako i drugite novopokrsteni narodi, zaedno so obredot i

so crkovnite knigi ja primile i vizantiskata muzika, koe{to se

doka`uva so sli~nosta na nekoi napevi i muzi~ki skali vo narod-

noto crkovno peewe, inaku sosema tu|i za srpskiot folklor. A

kako se ostvaruvalo toa osamostojuvawe i izdvojuvawe na srpsko-

to crkovno peewe od vizantiskoto, ne mo`e da se odredi to~no, od

pri~ini {to za toa nema nitu podatoci, nitu so~uvani rakopisi.

Kako {to izgleda, pri Srpskata arhiepiskopija (od 1219 g.)

i pri podocne`nata Pe}ka patrijar{ija (od 1346 g.) ne postoel

nekoj centar koj{to bi mo`el postojano da go kontrolira izvedu-

vaweto na crkovnoto peewe. Vo takvi uslovi, ve}e toga{ rastelo

1 Bingulac, Petar, Crkvena muzika u Jugoslavii, Srbija, Muzicka enciklopedija,vol. I.

Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb, 1974.p. 370. 2 Bingulac, Petar, Crkvena muzika u Jugoslaviji – Srbija,… ibidem. p. 370, 371.

Page 54: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

54

vlijanieto na samite peja~i i peeweto dobivalo novi varijanti,

oddale~uvaj}i se od vizantiskata tradicija. ‚…A po propasta na

srpskata dr`ava i ukinuvaweto na Pe}kata patrijar{ija, koga os-

labele vrskite na narodot i na sve{tenicite so episkopot (koj-

{to naj~esto bil Grk), srpskoto crkovno peewe moralo da trgne

po svoj samostoen pat‛.1

So osnovaweto na Bogoslovijata vo Sremski Karlovac, vo

1794 god., a ne{to podocna i postavuvaweto na Dionizije ^upi}

(1775-1845) za u~itel po peewe, bil sozdaden centar za odr`uvawe

na izvesno edinstvo vo dotoga{ sosema slobodnoto crkovno pee-

we. Vo situacija koga ne postoel drug na~in da se dojde do {kolu-

van kadar, a ‚vizantijcite‛ ve}e odamna ne mo`ele da se snajdat vo

novosozdadenoto narodno crkovno peewe, za nastavnik po crkovno

peewe doa|al samo peja~, koj{to ve}e imal steknato ugled kako

najdobar i toj od u~ili{teto gi {irel svojata verzija i svoite

varijanti kako oficijalni.2

Kako osnova~i na dene{noto srpsko narodno crkovno peewe

se spomenuvaat trojca istaknati peja~i: Najstariot od niv, Dio-

nizije Krsti}, roden okolu 1762 godina, koj{to u~el peewe kaj

nekoj ‚gr~ki daskal‛, potoa ve}e spomenatiot Dionizije ^upi} i

Jerotej Mutibari} (1799-1858), koj{to go skratil ^upi}evoto pe-

ewe kako premnogu razvle~eno. So izvesni, ne sekoga{ mali izme-

ni, srpskoto crkovno peewe ostanalo takvo, kakvo {to go {irele

u~enicite na ^upi} i Mutibari}.3

Zaradi odamna prekinatiot `iv dopir na srpskoto crkovno

peewe so vizantiskata muzi~ka tradicija, kako {to e ve}e ka`a-

no, toa s# pove}e se razvivalo pod vlijanie na folklornata muzi-

ka. Razvivaj}i se nekontrolirano vo mnogubrojni razli~ni vari-

janti i prenesuvaj}i se isklu~ivo po usten pat, toa peewe so tekot

na vremeto zagubilo mnogu od karakteristikite na vizantiskoto

peewe i dobilo tipi~ni folklorni osobenosti. Prv koj{to go za-

1 Bingulac, Petar, Crkvena muzika u Jugoslaviji – Srbija,… ibidem. p. 370.

2 Bingulac, Petar, Crkvena muzika u Jugoslaviji – Srbija,… ibidem. p. 370.

3 Bingulac, Petar, Crkvena muzika u Jugoslaviji – Srbija,… ibidem. p. 371.

Page 55: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

55

pi{al srpskoto crkovno peewe i go prerabotil za me{an hor bil

Kornelie Stankovi} (1831-1865). Ovoj temelno obrazovan muzi~ar

od Srbija pogolemiot del od svoeto tvore{tvo & go posvetil na

crkovnata muzika. Komponiral duri tri liturgii, a posebna zas-

luga mu e zapi{uvaweto na t.n. ‚karlova~ko pojawe‛, koe{to do-

toga{ se so~uvalo i odr`uvalo samo po pat na usmeno predanie.

Delovi od toa peewe objavil vo Viena, vo tri knigi, vo periodot

od 1862 do 1864, pod naslov Pravoslavno crkveno pojawe u srpsko-

ga naroda.1

^etiriesettina godini podocna t.n. ‚belgradska varijanta‛

na peeweto vo srpsko-pravoslavnata crkva2 ja zapi{al od razni

narodni peja~i srpskiot kompozitor i horski dirigent Stevan

St. Mokrawac (1856-1914) i ja sistematiziral vo dve knigi (Osmo-

glasnik i Op{to peewe). Ottoga{ vo Srpskata crkva se upotre-

buva peeweto spored ovie negovi zapisi, zaradi {to se narekuva

u{te i mokraw~evo peewe. Sporedbata na ovie zapisi so onie na

Kornelie Stankovi}, otkriva me|u niv dosta golemi razliki. Do-

deka vo belgradskata varijanta (spored zapisite na Stevan St.

Mokrawac) folklornata crta ostanala glavna osobina na ova cr-

kovno peewe, karlova~koto peewe (spored zapisite na Kornelie

Stankovi}), zaradi prisustvoto i vlijanieto na ‚gr~kite daska-

li‛, zadr`alo nekoi osobenosti na vizantiskoto crkovno peewe.

Od druga strana, dvajcata evropski orientirani muzi~ari koi

srpskoto crkovno peewe go zapi{ale i obrabotile individualno,

ne bile upateni vo vizantiskoto crkovno peewe.

Za karakterot i na~inot na koj{to se sozdavalo srpskoto

crkovno peewe indirektno mo`e da se zaklu~i i od predgovorot

na Stevan Mokrawac za negoviot Osmoglasnik od 1908 godina.3

‚…U{te vo svoeto detstvo gi znaev i gi peev crkovnite pesni, ka-

ko {to se peele toga{ so mnogu {ari i melizmi. /…/ Vo ona vre-

1 Andreis, Josip, Istorija glazbe, vol. III , Liber - Mladost, Zagreb, 1975. p. 617.

2 Djuric-Klajn, Stana, Stevan St. Mocranjac, Muzicka enciklopedija, vol. II,

Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb, 1974. p. 600. 3 Mokrawac, St. Stevan, Srpsko narodno crkveno pojawe - Osmoglasnik,

Beograd, 1908. p. 3.

Page 56: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

56

me, re~isi, nitu eden ton ne se pee{e ~ist po svojata vrednost,

ami sekoja ~etvrtina, pa i sekoja osmina na svojot po~etok imala

razni treperewa na glasot, predudari… /…/ Vremeto gi izbri{a-

lo site tie efekti, i denes takov na~in na peewe navistina bi

predizvikal nedopa|awe, a mo`ebi i odvratnost‛.1 O~igledno e

deka vo svojot predgovor Mokrawac govori za poslednite ostato-

ci na vizantiskoto crkovno peewe vo srpskoto, koi{to ‚vremeto

gi izbri{alo‛ vo golema mera, a toj samiot pri nivnoto zapi{u-

vawe go izvr{il poslednoto pre~istuvawe na srpskoto crkovno

peewe, odale~uvaj}i go na toj na~in u{te pove}e od vizantiskiot

izvor, koj{to sega odvaj se nasetuva.

Se nametnuva vpe~atokot deka Stevan Mokrawac ne gi poz-

naval nitu crkovnoto peewe od vizantiskata tradicija, nitu nego-

vata teorija. Za toa zboruva i faktot, deka negovata muzi~ka ter-

minologija e isklu~ivo evropska, duri i toga{ koga za odreden

‚vizantiski‚ termin nema najsoodvetna ‚evropska‛ zamena. Taka,

koga zboruva za napevite na {esti glas, toj veli: ‚Melodiskite

stavovi ne se dvi`at pravilno nitu spored edna priznata molska

skala vo teorijata... /.../ Toa ~udno dvi`ewe so ~udni rastojanija

me|u poedini stapala im dava na ovie melodii posebna oriental-

na boja‛.2

Neznaej}i deka takva skala postoi vo vizantiskata mu-

zika, Mokrawac objasnuva deka ‚…mo`ebi, vo ona vreme, pred pe-

deset i pove}e godini taka i se peele, ili, {to e pove}e za veru-

vawe, se peele neartikulirano, t.e. bez pravilen odnos me|u po-

edini stapala, pribli`no kako melodiite na na{ite gusli‛.3

Ne poznavaj}i ja su{tinata na damaskinoviot osmoglasnik i

na negovite skali, pri zapi{uvaweto na napevite Mokrawac na-

pravi u{te eden previd. Imeno, za da mo`e polesno da se solfe-

`iraat i da se nau~at ovie melodii, kako {to pi{uva vo predgo-

vorot na knigata, gi napi{al vo eden tonalitet – F,4 so {to

pove}eto glasovi od srpskoto crkovno peewe, re~isi, se izedna- 1 Mokrawac, St. Stevan, Srpsko… ibidem. p. 3.

2 Mokrawac, St. Stevan, Srpsko… ibidem. p. 7.

3 Mokrawac, St. Stevan, Srpsko… ibidem. p. 8.

4 Mokrawac, St. Stevan, Srpsko… ibidem. p. 5.

Page 57: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

57

~ija. So toa podelbata vo damaskinoviot osmoglasnik na niski i

visoki glasovi, kako nivna va`na karakteristika vo izvedbata, za

srpskoto crkovno peewe, prakti~no e izgubena. I kone~no, ovaa

psaltikija na Mokrawac so naslov Osmoglasnik, te{ko mo`e da

go opravda svojot naslov, bidej}i pove}eto glasovi gi izgubija

me|usebnite razliki.1

1 Ona {to Stevan St. Mokrawac objektivno ne mo`e{e da go ostvari na podra~jeto

na crkovnata muzika, zaradi nepoznavaweto na nejzinata teorija, i pokraj seta

predadenost na ovaa rabota, uspea na najdobar na~in da go kompenzira vo oblasta na

umetni~kata muzika i horskoto dirigirawe. So svojata muzi~ka nadarenost i so

odli~noto evropsko obrazovanie Mokrawac sozdade muzi~ki dela koi{to mu

obezbedija mo{ne istaknato mesto ne samo vo srpskata muzika, tuku i vo po{iroki

ramki.

Page 58: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

58

IX.

Se ispolnuva prerodbenskiot amanet

Eufori~nata obnova na zemjata i organiziraweto na mlado-

to makedonsko op{testvo kulminiraa vo {eesetite godini so

krupni postigawa vo site sferi na op{testvenoto `iveewe. Vo

oblasta na kulturata i naukata, bea sozdadeni brojni nau~ni,

literaturni i umetni~ki dela od kapitalno zna~ewe za makedon-

skata kultura. Vo nizata nastani koi go obele`aa ovoj period,

osamostojuvaweto na Makedonskata pravoslavna crkva i konsti-

tuiraweto na Makedonskata akademija na naukite i umetnostite,

vo 1967 godina, pretstavuvaa ostvaruvawe na vekovnite ideali na

makedonskiot narod i presuden ~ekor vo idniot sestran razvoj na

makedonskoto op{testvo.

No, i pokraj ovaa op{ta razdvi`enost vo op{testvoto, vo

ovoj period Crkvata i s# ona {to ima{e religiozno-crkoven

krakter, kako {to be{e, na pr., problemot so na{eto tradicio-

nalno crkovno peewe, ostanaa na marginite na op{testvenoto `i-

veewe. Iako pra{aweto za restavrirawe na makedonskoto crkov-

no peewe be{e postavuvano i vo periodot pred osamostojuvaweto

na Makedonskata pravoslavna crkva, se poka`a deka za reali-

zacija na ovaa kompleksna zada~a toga{, a i podocna, kaj nas ne

postoe{e soodveten kadar. Od druga strana, vo istiot period vo

na{ava Republika s#u{te ne bea sozdadeni povolni op{testveno-

politi~ki uslovi za tretirawe na pra{awa, koi zavleguvaat vo

~uvstvitelni me|unacionalni odnosi. Od ovie pri~ini srpskoto

crkovno peewe t.n. mokraw~evo peewe prodol`i da se praktikuva

vo makedonskite hramovi i da se izu~uva vo novoformiranata Ma-

kedonska pravoslavna bogoslovija ‚Sv. Kliment Ohridski‛ vo

Page 59: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

59

1967 godina, a deset godini podocna i na istoimeniot Pravosla-

ven bogoslovski fakultet. Podocna, so osamostojuvaweto na Re-

publika Makedonija i so po~etokot na demokratskiot proces vo

op{testvoto vo poslednata decenija na XX vek, koga za`ivea i

mona{tvoto vo makedonskite manastiri, crkovnoto peewe od

slovensko-vizantiskata tradicija be{e povtorno aktuelizirano.

Reafirmacijata na tradicionalnoto crkovno peewe zapo~na

po dolgiot preoden period, vo koj od strana na makedonskite mu-

zikolozi bea otkrieni dotoga{ malku ili sosema nepoznati av-

tori na crkovno-muzi~ki rakopisi i pe~ateni knigi sozdadeni na

teritorijata na Makedonija. So formiraweto na manifestacija-

ta Stru{ka muzi~ka esen, vo 1975 godina, zapo~na kontinuirano-

to prezentirawe na rezultatite od ovie istra`uvawa. Brojnite

referati na slavistite, muzikolozite i vizantolozite od Repub-

likava i od stranstvo, podneseni na ovaa muzi~ka tribina gi pre-

zentiraa novite soznanija za makedonskata crkovna muzika i za

nejzinite brojni pretstavnici od minatoto.

Ovie otkritija, a so niv i novite soznanija za sopstvenoto

bogato muzi~ko minato, pridonesoa vo Makedonija da se formi-

raat pove}e horski ansambli, koi programski s# pove}e se ori-

entiraa kon duhovnata i crkovnata muzika. Vo ovoj domen zabe-

le`livi rezultati postignaa: Me{aniot hor od Skopje Sv. Kli-

ment Ohridski so dirigentot Pan~e Josifovski i @enskiot

kameren hor Sveta Zlata Meglenska so dirigentkata Letka Di-

movska-Polizova, potoa @enskiot hor od Bitola pod dirigent-

stvoto na Qubo Trifunovski, @enskiot hor Menada od Tetovo so

dirigentot Ivica Zori}. Vo ponovo vreme vo R. Makedonija bea

formirani pove}e horovi na crkovno peewe od slovensko-

vizantiskata tradicija, od koi zabele`livi rezultati postignaa:

Horot Kalistrat Zografski od Struga so dirigentot Dimitri

Kumbaroski, Horot Joan Harmosin-Ohridski pod rakovodstvoto

na Risto Solun~ev i Horot Dimitar Zlatanov-Gradoborski, pri

Centarot za vizantolo{ki studii - Skopje, rakovoden od Jane

Koxaba{ija.

Page 60: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

60

Za podemot na crkovnoto peewe od slovensko-vizantiskata

tradicija govorat i muzi~kite izdanija koi se pojavija vo ovoj

preoden period: izdanieto na Lajons klubot Sv. Pantelejmon od

Skopje, na Otec Partenij i Bigorskite monasi, na Sestrinskiot

hor od manastirot Eleusa, na Horot Kalistrat Zografski od

Struga i onie na psaltite Goce Sekuloski od Prilep i Igor

Gulevski od Bitola.

Vo 1997 godina grupa intelektualci, privrzenici na idejata

za restavracija na crkovnoto peewe od slovensko-vizantiskata

tradicija go formira{e Centarot za vizantolo{ki studii –

Skopje. Prioritetni zada~i na Centarot bea podgotvuvawe na

prira~nici i organizirawe na seminari za izu~uvawe na crkov-

noto peewe od starata tradicija. Blagodarenie na materijalnata

podr{ka od Ministerstvoto za kultura na Republika Makedonija,

kako i od nekoi stopanski organizacii i zdru`enija (FIDKO-

Bor~e DOEL, Lajons klubot Sv. Pantelejmon od Skopje, Fonko,

Pe~atnicata ‚Kiro Dandaro‛ - Bitola, Komercijalna banka i

Fundament-Skopje), vo sledniot period Centarot za vizanto-

lo{ki studii izdade pove}e crkovno-muzi~ki knigi i organizi-

ra{e niza uspe{ni seminari po crkovno peewe.

Za zgolemenoto interesirawe za crkovnoto peewe od slo-

vensko-vizantiskata tradicija, svedo~at i za~estenite nastani i

manifestacii. Vo ovoj kontekst }e gi spomeneme pova`nite, od

koi prva be{e 170-godi{ninata od ra|aweto na Joan Harmosin-

Ohridski (1829-1890) i 130-godi{ninata od pojavuvaweto na nego-

viot zbornik Pashalija (1869). Po ovoj povod be{e pe~ateno no-

voto izdanie na ovaa psaltikija, ovojpat na dvete muzi~ki nota-

cii - isto~nata i zapadnata, vo redakcija na Jane Koxaba{ija.1

So promocijata na spomenatoto novo izdanie na zbornikot Pas-

halija, koja{to se odr`a vo ramkite na manifestacijata Denovi

na makedonskata muzika ‘2000 vo Soborniot hram ‚Sv. Kliment

1 Koxaba{ija, Jane, ‚Joan Harmosin - Ohridski: Pashalija‛, Unija za

kultura na Vlasite,Skopje, 1999.

Page 61: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

61

Ohridski‛ vo Skopje, be{e odbele`an i jubilejot sto i deset

godini od smrtta na Joan Harmosin-Ohridski (1890).

Crkovnoto peewe od slovensko-vizantiskata tradicija se

najde vo centarot na vnimanieto i na me|unarodniot simpozi-

umot na tema Kulturata i umetnosta na Ohrid i hristijan-

stvoto, odr`an po povod 2000-godi{ninata od hristijanstvoto

vo Ohrid. Avtorot na ovie redovi po toj povod nastapi so refe-

ratot Hrisantovata muzi~ka reforma i deloto na Joan Harmo-

sin-Ohridski. Po istiot povod se odr`a i me|unarodniot nau~en

sobir vo Strumica na tema Hristijanstvoto vo kulturata i

umetnosta na strumi~kata eparhija, na koj{to avtorot na ovoj

tekst nastapi so referatot Isku{enijata na crkovnoto peewe

vo Makedonija – tendencija za vra}awe kon peeweto od vizan-

tiskata tradicija.1 Ovie referati, kako i drugite so koi{to

avtorot na hronikava nastapi na jubilejnite nau~no-kulturni

sredbi Deset dena Kru{evska Republika (Crkovnoto peewe vo

Makedonija vo XX vek)2, i na vozobnovenata Stru{ka muzi~ka

esen 2007 (‚Crkovnoto peewe vo Ohridskata arhiepiskopija‛) se

dobra ilustracija za aktuelnosta na crkovnoto peewe vo na{ata

kulturna sredina na pragot na noviot milenium.

Vtora manifestacija od prvostepeno zna~ewe za makedon-

skoto crkovno peewe, koja vo 2005 godina vleze vo kalendarot na

zna~ajni godi{nini na Sobranieto na Republika Makedonja, be{e

100-godi{ninata od prvoto izdanie na zbornikot Isto~no crkov-

no peewe vo ~etiri tomovi od Kalistrat Zografski. Vo ~est na

ovoj jubilej Centarot za vizantolo{ki studii so podr{ka na

Ministerstvoto za kultura na Republika Makedonija, Makedon-

skata pravoslavna crkva i Sojuzot na kompozitorite na Makedo-

1 Koxaba{ija, Jane, Isku{enijata na crkovnoto peewe vo Makedonija – tendencija

za vra}awe kon peeweto od vizantiskata tradicija. Hristijanstvoto vo

kulturata i umetnosta na Strumi~kata eparhija, Zavod za za{tita na spome-

nicite na kulturata, prirodnite retkosti i Muzej,Strumica, 2002, p. 81. 2 Koxaba{ija, Jane, Crkovnoto peewe vo Makedonja vo XX vek,Prilozi za

Ilinden – IX, Nau~no-kulturni sredbi ‚Deset dena Kru{evska Republika‛,

Kru{evo, 2003, p. 193.

Page 62: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

62

nija organizira{e trimese~en seminar po crkovno peewe, so d-r

Jane Koxaba{ija kako predava~.

Vo organizacija na Centarot za vizantolo{ki studii se

oddr`a i Sve~ena akademija za Kalistrat Zografski, na koja{to

be{e promovirano novoto izdanie na negoviot zbornik Isto~no

crkovno peewe.1 Za `ivotot i deloto na golemiot prerodbenik i

muzi~ki deec govorea episkop veli~ki g. Metodij i kompozitorot

Stojan Stojkov. Na ovoj sve~en sobir so prigodna programa nas-

tapi i Seminarskiot hor na Centarot za vizantolo{ki studii,

a bea prika`ani i likovniot portret na Kalistrat Zografski

izraboten od akademskiot slikar Stavre Dimitrov-Stadim i do-

kumentarnoto video za Kalistrat Zografski, izraboteno od Di-

mitrije Bu`arovski, vo koe za golemiot makedonski prerodbenik,

kako i za negovite potomci govori otec Stefan Sanxakovski.

Vo ovoj period Makedonskata pravoslavna crkva, u~estvu-

va{e i gi koordinira{e aktivnostite za restavracija na staroto

crkovno peewe vo makedonskite hramovi. Taa opredelba be{e

krunisana so odlukata na Svetiot arhierejski sinod vo 2003 godi-

na: vo dvete obrazovni institucii na Makedonskata pravoslavna

crkva da se vovede predmet po teorija i praktika na crkovnoto

peewe od slovensko-viszantiskata tradicija. Istata godina, vo

u~ebnata 2003/2004, bea sozdadeni uslovi za organizirawe nastava

po crkovno peewe vo Makedonskata pravoslavna bogoslovija Sv.

Kliment Ohridski, a ~etiri godini podocna, vo 2007, po povod

jubileite 40-godini od osamostojuvaweto na Makedonskata pravo-

slavna crkva i 30-godi{ninata od formiraweto na Pravoslav-

niot bogoslovski fakultet Sv. Kliment Ohridski vo Skopje, vo

u~ebnata 2007/2008 godina zapo~naa studiite po crkovno peewe od

slovensko-vizantiskata tradicija i na ovaa visokoobrazovna in-

stitucija.

1 Koxaba{ija, Jane, Kalistrat Zografski: Isto~no crkovno peewe – Liturgija i

Voskresnik,Centar za vizantolo{ki studii, Skopje, 2005.

Koxaba{ija, Jane, Kalistrat Zografski: Isto~no crkovno peewe –Ve~erwa i

Utrewa, Centar za vizantolo{ki studii, Skopje, 2005.

Page 63: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

63

* * *

Site ovie nastani i aktivnosti nedvosmisleno govorat deka

vo Republika Makedonija ve}e e zapo~nat procesot na vra}awe na

staroto crkovno peewe. S# pogolem e brojot na hramovite vo koi-

{to proli~uva crkovnoto peewe od slovensko-vizantiskata tra-

dicija. Raste i brojot na psaltite, koi so radost i so s# pogolema

ume{nost go prezentiraat ova prepoznatlivo peewe, prenesuvano

od edna generacija na druga kako amanet. So toa, kone~no se ispra-

va u{te edna istoriska nepravda sprema pravoslavniot makedon-

ski narod: namesto srpskoto narodno crkovno peewe, vovedeno

prisilno na po~etokot na XX vek, vo svoite pravoslavni hramovi

da si go praktikuva crkovnoto peewe od sveti-klimentovoto pre-

danie.

Page 64: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

64

Page 65: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

65

Part one

HISTORICAL DEVELOPMENT

OF CHURCH SINGING

IN MACEDONIA

Page 66: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

66

Page 67: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

67

Prologue

In the beginning, when Christianity was conceived and took the cross

as a sign of great love at prayer gatherings in catacombs, first Christian

believers - who were of Jewish origin - expressed their prays1 through

chants. Simple and un-intrusive singing suited better their ascetic spirit

rooted in the faith and life of ancient Christians, through which – primarily –

the message of religions texts would be emphasized instead the very

melody2.

In its further development Christian music would go through two

different and contradicting phases: the first – from the humble beginnings of

creation and establishment of religious service of still oppressed Christian

church to the so called “Edict of Milan” of 313 A.D. with which the emperor

Constantine the Great established religious tolerance, and with that free

development of Christian religion, and the second – when the chaste

Christian religious service grew into solemn liturgy of the Byzantine church.

With the newly acquired status of Christianity as a state religion of the

Roman Empire significant changes occurred in the area of church music.

From the dark, stuffy and mystic catacombs Christian ritual moved to

gorgeous temples where religious services were freely conducted, with

louder and impressive singing, with the participation of professional singers.

Those changes commanded that church chants become richer with more

developed melodic forms and specific ways of performance, adequate to the

solemn ambient of the splendid liturgy act.

Although the Roman Empire was nominally divided into two empires

(Eastern and Western) in 395, there were not essential differences in the way

1 Bogoev , M. Mir~o, U~ebnik po crkovno penie, Sofi , 1940. p. 7.

2 Andreis, Josip, Povijest glazbe, vol I. Liber - Mladost, Zagreb, 1975. p. 78.

Page 68: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

68

of singing in their capitals Constantinople and Rome up to the 6th century,

since the church music was still in its shaping phase.1 In the course of the

next several centuries, with the adoption of Christianity, each nation

introduced new elements in the church ritual and a number of new elements

in singing, characteristic for their autochthon music traditions. In that

context, the use of own languages in religious services by different nations

was of particular importance, something which enabled development of

different local types of liturgy, like Armenian, Syrian, Copt, Persian, Slavic

and others.2

The growing gap between the Eastern (Byzantine) and Western

Roman Empire is also evident in the field of church singing. The initial

formal unity that was difficult to keep across the large space of the Empire

until its final separation in 476 started to dissolve after the big reformations

of the church singing: firstly the western of the Roman pope Gregory I the

Great (560-640), conducted towards the end of the 6th and the beginning of

the 7th century, when with the choice of spiritual chants (known in history as

Gregorian chorals) that he made with his collaborators released the church

singing from the eastern sensual chromatic and melismatic traits3, and almost

one century later the eastern reform of St. John Damaskin (650-749) that

defined and directed the future millennium development of the east church

singing. Namely, in order to rationalize and unify the church singing at the

wider Byzantine region St. John Damaskin undertook the restructuring of the

octoehos (gr. o3ktw hcoj) defining than the character of voices and the kind

of music scales. By restructuring the system of eight voices into four major

(authentic) and four minor (plagal), Damaskin decided on voices and church

chants that had been created in the early Christian period on different

territories by different peoples. That is how the great reformer succeeded for

the octoehos to become familiar and acceptable to all Christian peoples

living on the territory of the Eastern Roman Empire, scientifically better

known as Byzantium.

1 Barbu-Bucur, Sebastian, Cultura muzicală de tradiţie bizantină pe teritoriul

României in secolul XVIII şi începutul XIX şi aportul original al culturii

autohtone, Editura muzicală, Bucureşti, 1989. p. 24. 2 Andreis, Josip, Povijest… op. cit. p. 79, 113

3 Andreis, Josip, Povijest…ibidem. p. 80-81.

Page 69: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

69

Speaking about the musical life of the peoples living on the territory of

Byzantium one can say that everything that is of importance happened under

the sign of church music. With its easily acceptable contents that attractive

music did not remain strictly connected with religious service. Church

singing started to spread in its original or modified form and entered other

forms of social and home music that also involved different kinds of folk

musical instruments.

Listening to and using it in everyday church and home religious

services church singing incited the people to create melopoetic works at

higher inventive level and of wider thematic variety. More intuitively then

conscious creators of church music ware also inspired by the singing

tradition. These mutual influences contributed to church singing and music

practice among Christian peoples that were within the cultural, historical and

geo-political frames of Byzantium, to have many common features. Those

development processes of the Eastern Christian music also found their

expression in the music of Slavic people that inhabited the Balkan Peninsula

in the 6th and 7

th century. Upon their own musical tradition and the Byzantine

church singing during the following centuries each of those peoples created

characteristic music folklore, and their own idiom of church singing in the

frames of the Byzantine style relations.

Page 70: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

70

I.

Byzantine roots of the Slavic culture

The tradition that started to be created at the wide area of Byzantium

on three continents represents an authentic product of connections, relations

and influences of more cultural traditions, with the Christianity as its base –

the new quality of connecting different spiritual streams of the ancient world.

As such, the Byzantine civilisation, beside the historical and cultural

development of peoples settled on its territory, played a decisive role also for

the development of European civilisation and the appearance of other unique

and developed cultures. This is particularly relevant to the culture of Slavic

peoples that got from Byzantium what was crucial for the bloom of their

civilisation: Christian religion and literacy.

Accepting Christianity, and through it the Byzantine culture as sources

for their own cultural contents, Slavic peoples developed their particularities,

their very historical types, but however the foundations are unique and the

basic contents are the same, and what is most important the system of signs

is entirely the same. Also, the language of picture and word that enabled

spiritual communication of the Slavs with Byzantium is unique, and through

it everything that was built in the worlds of their culture from past ancient

times and other eastern worlds.1 Some byzantologists even believe that the

history of Slavic peoples could be treated as a late chapter of the Byzantine

culture. According them, Slavic medieval art is actually Byzantine and as

such it experienced its most important late development at Slavic areas.2

1 Bogdanovi , Dimitrije, (Predgovor, Averincev, S. S., Poetika ranovizantijske

kwi`evnosti). Kwi`evna misao, Beograd, 1982, r. 8. 2 Talbot Rice, David, Mit o ‟mracnom dobu‟, Rani srednji vek, Jugoslavija, Beograd, 1976, p.11.

Page 71: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

71

The Byzantine component of the Slavic sacral and folk art is mostly

present in Macedonian art, since its carriers, as descendents of ancient

Macedonians and Slavs that settled at the southern part of the Balkan

peninsula in the 6th and 7

th century are fully righteous successors who

continued the Byzantine culture, and immediate creators. It means

Macedonians have secured that status by at least two grounds: as natives

who went though all phases of the ancient and Roman-Byzantine epoch and

as newly settled Slavic tribes, mostly extended towards Byzantium of all

other Slavs, who accepting Christian religion entered deep into the Byzantine

world of civilisation, facing everything that a multicultural society can offer

and accept.

Byzantine Christian art and culture, created on the territory of

Macedonia represent archetypal signs deeply rooted in the basic layers of

cultural and historical past of the Macedonian people, which undoubtedly

confirm their contribution to the development of Byzantine civilizations. In

the same time, these are authentic certificates for the creative potentials of

the indigenous Macedonians from the early Christian period, and later the

Slavs who settled in the southern part of the Balkan Peninsula. That,

particularly during the period of their Christianisation when the education

missions of Ss. Cyril and Methodius, the church education activities of Ss.

Clement and Naum in Ohrid, and later the Macedonian medieval state,

known as Samuil’s Empire were conducted.

All this demonstrates that Christian art, and the church music in its

syncretic corpus on the territory of Macedonia, can not be regarded

separately and out of the historic context of the Byzantine culture. As the

mosaic of Byzantine civilization can not be complete unless the important

stages of cultural development among certain peoples - like Macedonians -

are taken into account. For instance, the golden church-education period of

Ss. Clement and Naum when the first Slavic eparchy was established, and

within its boundaries the Ohrid school, known as the first European

university. Hence, the cultural development of Macedonians in the whole

period from the acceptance of Christian religion to the establishment of the

Ohrid archbishopric represents a complementary process in the development

of the Byzantine culture and civilisation.

Page 72: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

72

II.

Church singing in Slavic language

The beginnings of the Church singing in a Slavic language and

generally the Slavic literacy are connected with the city of Thessalonica, the

greatest Byzantine cultural centre after Constantinople (more known among

Slavs as Tzarigrad). Being situated on a territory mainly inhabited by Slavs,

Thessalonica could serve as a natural connection between the Byzantine

culture and the Slavs in Macedonia, and through them with the entire Slavic

world. Hence, it can bee understood that the Byzantine state and church

government engaged people exactly from that area to conduct the

educational missions among Slavic peoples. When the Moravian prince

Rastislav demanded such missioners form the Byzantine Emperor Michael

3rd

the brothers Constantine and Methodius from Thessalonica was the

choice.1

The younger of the brothers Constantine, known by his knowledge

and genius linguistic abilities, devised the first Slavic alphabet and together

with his brother Methodius translated the Holly Script and other books for

religious service into Slavic language. Unfortunately, not a single written

document is kept for that period, so we can learn about their activities from

their hagiographies and chronicles. Based upon data from these sources one

can conclude that Ss Cyril and Methodius and their disciples in Moravia,

Pannonia, Rome and the region of today’s Macedonia and Bulgaria used to

sing major parts of their church religious service2 in Slavic language.

1 Ilievski, Hr. Petar, Gr~ko-slovenska kulturna simbioza, Slovenska pismenost,

Naroden muzej Ohrid, 1966. r. 47. 2 Stefanovi}, Dimitrije, Ohridski neumski rakopisi i po~etoci na slovenskata

muzi~ka kultura, Slovenska pismenost, Naroden muzej Ohrid, 1966, r. 131.

Page 73: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

73

There is no doubt that the first contact of Byzantine church melodies

with Slavic texts translated from Greek by Ss Cyril and Methodius happened

in Macedonia, marking the beginnings of the Slavic church music. Namely,

adapting those chants to the new text in metro-rhythmic terms the first

specifics of the Slavic - and broadly seen - Macedonian church singing were

demonstrated.1 But, it must be stressed that in the period when the Brothers

from Thessalonica prepared their Slavic missions there were not any crucial

differences in church singing among particular Slavic peoples. Therefore, the

church singing that the Brothers used setting off for their education missions

possessed the general frames of the medieval Byzantine music. The

fascinating melody based upon Damascene’s Octoehos and the impressive

sacral ritual - where that melody had the central place, finally also happened

in the Slavic liturgy language that was then still understood by all Slavic

peoples - were doubtless the trumps Ss Cyril and Methodius played in their

historic mission: to attract, gain and tie Slavic peoples with the Christian

religion.

Church singing in a Slavic language on the territory of Macedonia

probably started to be practiced around the middle of the 9th century, with the

Bregalnica mission of the brothers Constantine and Methodius, which means

before their leaving for Moravia.2 That singing reached its blooming period

during the education period of St. Clement and St. Naum, towards the end of

the 9th

and the beginning of the 10th

century, and continued also in the second

half of that century, during the Macedonian-Slavic state, the so called

Samuel’s Empire, when the Ohrid Archbishopric was established as a first

auto-cephalic church organization of the Macedonian people.3

About the end of the 9th

century Ohrid became the most important

centre of the Slavic culture in the south-west part of the Balkan Peninsula.

As already known religious centre, situated at one of the main Roman

pathways, that city was a kind of predetermined to play a special role

regarding the inclusion of the Slavs in the world of culture. The arrival of Ss

1 Ortakov, Dragoslav, Ars nova Macedonica, Makedonska kniga, Skopje, 1986. p. 100.

2 Aleksova,Blaga, Materijalna kultura na Slovenite vo Makedonija,

Slovenska pismenost, Naroden muzej Ohrid, 1966, r. 142. 3 Bel~ovski, Jovan, Ohridskata arhiepiskopija od osnovaweto do pa|aweto na

Makedonija pod turska vlast, Pravoslaven bogoslovski fakultet ‚Kliment

Ohridski‛, Skopje, 1997. p. 77.

Page 74: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

74

Clement and Naum in Ohrid marked the decisive point in the fulfilment of

their role. They were persons capable of organizing a cultural and church –

educational mission on a broad base. On the other hand they found there

busy environment that could support their endeavours.1 That city, from

where Byzantine culture had been radiating even earlier, was a suitable place

for Ss. Clement and Naum to develop intensive church and literary activities,

creating their followers not only from the clergy but also from other fields of

the social living.2 St. Clement from Ohrid, one of the most gifted disciples of

Ss. Cyril and Methodius, had particularly remarkable merits in the

organization of wide-spread social and cultural activities in that Slavic

environment. According preserved data regarding his engagements in the

field of music and his huge contribution to the development of Macedonian

church singing it can be noted that Ohrid was the centre of church music

during the time of St. Clement.3 The first church singing school among the

Slavs was established in that city, and it had powerful influence upon the

church singing of the other Slavic peoples. There is a note in his

Hagiography that states St. Clement taught his disciples psalm singing,

provided chants and preaching church singing used to explain that heruvim

chants are to be sung in one voice. It all confirms that St. Clement dedicated

special attention to church singing as an important segment of his overall

church education activities. 4

In the environment where the process of creating own spiritual values

had already commenced and on the ground where Slavic literacy, culture and

education had already been rooted – in the second half of the 10th century –

there were favourable conditions for Samuel (976-1014) to establish his state

and within those frames Macedonian church, based in Prespa and later in

Ohrid. In spite of continuous wars being waged around there was noticeable

improvement of cultural and educational living.5 Numerous remains of

material culture dating from the period of Samuel’s reign clearly speak about

1 Koneski, Bla`e, Ohridska kni`evna {kola, Slovenska pismenost,

Naroden muzej Ohrid, 1966, r. 57. 2 Ilievski, Hr. Petar, Gr~ko-slovenska… ibidem. p. 47.

3 Golabovski Sotir, Osmoglasnik-makedonsko crkovno peewe, Kultura,

Skopje, 1993, r. 15. 4 Bel~ovski, Jovan, Ohridskata arhiepiskopija ... op. cit. p. 43.

5 Ilievski, Hr. Petar, Gr~ko-slovenska… op. cit. p. 48.

Page 75: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

75

the beginning of a Slavic epoch, where, under conditions of interrupted

connections with Constantinople and other Byzantine spiritual centres, new

artistic directions in style emerged in literature and architecture with

distinguished Slavic-Macedonian features.1 That period is also marked by

more decisive turning towards own singing traditions and creation of own

music expression in the field of music singing. Indeed, the influence of the

Greek culture in Macedonian cities was still strong, but – as a result of the

overall social development – the Slavic civilization awareness in Macedonia

was raised, and with it certain tendencies for division of Macedonian

spiritual and cultural living from the Byzantine. Of course, state and church

authorities in Constantinople regarded such development processes in the

cultural and education living of the Macedonian people as counter-Byzantine

attitudes.2

1 Bel~ovski, Jovan, Ohridskata arhiepiskopija ... op. cit. p. 105.

2 Velev, Ilija, Vizantisko-makedonski kni`evni vrski, Skopje, 2005.

Page 76: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

76

III.

Church singing in the Ohrid Archbishopric

The character of Macedonian church singing, as already mentioned,

was conceived with the first contact of the Slavic church text with Byzantine

melody, in the times when the brothers Constantine and Methodius were

preparing their educational missions. However, the real aspirations to create

own church singing with recognisable Slavic-Macedonian features could not

emerge until the church-educational stage of Ss. Clement and Methodius. An

important aspect in the creation of the particular character of Macedonian

church singing during that period and somewhat later was the support of own

musical tradition. Folk melodies that were introduced in the roots of the

church music repertoire represent a crucially important element of the

liturgical act, which provided natural character of the church singing, and

with it attracted more believers to the religious service. It should be stressed

that psalmists, who were also carriers of the folk music tradition, introduced

fresh folklore elements into church singing. They even deliberately

emphasised that profane Slavic-Macedonian sound in the church singing as

an expression of the resistance towards the Greek way of singing.

Church singing on the territory of Macedonia would also continue its

development before and after the creation of Samuel’s Empire and the Ohrid

Archbishopric. That process also continued after the collapse of the

Macedonian Empire, during Jovan Debarski (1018-1037), the first – as it

seems – and the only Ohrid archbishop during the Byzantine epoch who was

of Macedonian origin. The activities of that Ohrid archbishop – a

Macedonian – was characterised by continuous fight to preserve the people’s

character of the archbishopric. During that educational period which lasted

Page 77: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

77

around a century and a half, the process of transforming of Macedonian

church singing from typically Byzantine-Greek into singing with features of

the live singing tradition of Macedonians was started and finished, and it

happened regarding music and also the way of its performance, which was

accomplished through specific voiced articulation of the sound and word.

It seems that only Greek bishops governed the Ohrid Archbishopric

during the period after Jovan’s death, and they were directly appointed by

the Byzantine government, which persisted with all their forces to impose

the Greek style in church practice. In order to discard the singing of

Macedonian psalmists from churches (that was created and differentiated as

Slavic during the educational period of St. Clement) conductors from big

centres of the Byzantine culture were brought. However, psalmists were

Macedonians and, apart the Greek language that was imposed as obligatory,

they kept all the rest original: the setting and the colour of voice, the way of

ornamenting melodic tunes etc.1

Based upon the work of Ss. Cyril and Methodius and their disciples

Ss. Clement and Naum, the Ohrid Archbishopric never lost its Slavic

character during its eight century’s existence and remained protector of the

church and cultural traditions of Macedonian people. Even some

archbishops, ethnic Greeks, protected the Slavic character of the

Archbishopric because only that way they could defend the independence of

their church, and with it their own position. On the other side, they were

aware that the efforts to eradicate the church-educational work of St.

Clement were futile, because it contained not only traditions of the Ohrid

archbishopric, but the overall social living on the territory of Macedonia and

wider. Many accounts of travels do confirm it, and can be used for

conclusion regarding the church singing and the cultural and educational

living in Macedonia.2 What is remarkable in those travellers’ accounts is the

1 Lape, Quben, Odbrani tekstovi za istorijata na makedonskiot narod

Prosvetno delo, Skopje, 1959, p. 78.

(In connection with this, one can understand that the Ohrid archbishop Teofilakt /1091-?/ was desperate complaining `People in Ohrid listen to music as the donkey does the cigulka `. Evidently the cigulka (a kind of string instrument) is the Greek Church singing and the donkey – lay and stubborn Macedonian believers and psalmists, that are persistent in their support of their church singing, created upon their own singing tradition. )

2 Lape, Quben, Odbrani tekstovi...ibidem. p. 122.

Page 78: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

78

resistance of the Macedonians towards the Greek-Byzantine way of religious

services - and as one could conclude – that church and educational life, and

church singing on the territory of Macedonia, still followed St. Clements

attitudes. Those valuable data convincingly speak of the toughness of folk

traditions, although during centuries after the fall of Samuel’s Empire,

Macedonians lived immediately under Byzantine state, legal, juridical and

military system in the environment strongly influenced by the Byzantine-

Greek culture.

However, despite the extremely worsened conditions during centuries

of Byzantine government in Macedonia a large number of manuscripts were

created in Slavic language. There are many evidences of destruction of

Macedonian spiritual inheritance by the Greek clergy. Under pretext of

destroying heretic books written by Bogumils they mercilessly razed church

literature written in Slavic language. And, what remained preserved in

Macedonian monasteries that were far from big cities was looted during the

post-Byzantine period by many so-called `researchers` of the Slavic cultural

heritage.

Page 79: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

79

IV.

Church singing during the post Byzantine period

After the fall of Constantinople under the reign of the Osman Turks

(1453) the influence of the Eastern Church, one of the pillars of the

Byzantine Empire, started to decrease, and under such circumstances church

singing was also gradually losing its originality and attractiveness. Left to

priests and psalmists, the majority of whom were not well prepared in

musical terms, church singing was performed practically and was mainly

orally transmitted.

There are not many data about the church singing on the territory of

Macedonia in that period, nor are Slavic music transcripts kept. One can

suppose that singing in Slavic language was practised only in some remote

village and monastery churches where the Greek clergy was not in position

to control it, while in towns, in churches that had not been transformed into

mosques, the singing was mainly conducted in Greek language. However,

even under such unfavourable conditions - as already mentioned – the

tradition of St. Clement remained live among the population. There is

evidence that Macedonian orthodox believers found different (sometimes

incredible) ways to practice the religious service in native and church-Slavic

language.1 Such unfavourable and hard conditions were additionally

1 Lape, Quben, Odbrani tekstovi... op. cit. p. 200.

(Writing enthusiastically about Ohrid and the church St. Sofia the well-known traveller and writer Evlija Chelebija (1611-1682) wrote: `It is a very big mosque. Similar can only be found in Thessaloniki, along the coast of the Black Sea in Trapezund and in Istanbul… During the time of non-believers /Christians/ it was a church that had no equal. However, now it is a mosque. But, sometimes gaurs would secretly give some money to mosque guards, would enter the mosque, quickly conduct a Christian religious service, and then leave the mosque.` ).

Page 80: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

80

worsened after the abolishment of the Ohrid Archbishopric in 1767, when its

eparchies fell under the jurisdiction of the Constantinople Patriarchate. That

gave additional force to the Greek clergy in towns on the territory of

Macedonia and the Greek language was imposed as dominant in all spheres

of the social living, and also in church religious service.

During the whole period of Byzantium without Byzantium the

Constantinople Patriarchate was putting efforts to regain governance and

influence and renew its spiritual area. In that terms – aimed at gaining better

control of the church singing practice, as well as it unification at the wider

territory of Eastern Orthodox practice – among other - different aspects

activities regarding reforms of the Byzantine music transcription were

undertaken. So, starting around the mid 18th century, when the Ottoman

Empire demonstrated signs of internal weakness, the Constantinople

Patriarchate made several unsuccessful attempts to reform the complex – and

largely – forgotten neo-Byzantine music system. That responsible task was

finally completed in the beginning of the 19th century (1814) by the

Byzantine spiritual actors, known as The Three Teachers (Greek Treij Daska1loj) Hrisantos Prusis (†1843), Gregorios Protopsaltis (†1822) and

Humurazios Hartofilaks (†1840).

The Hrisant‟s notation, as this newly reformed music script is called

in the world of science, represents a synthesis of all previous phases of the

development of the Byzantine notation and some experiences from the

theory of the western musical notation. Due to its undisputable advantages

regarding its application, that so called new system of neumathic music

signature came across widespread acceptance by the church singers at the

broader Balkan region in the 19th

century, and also on the territory of

Macedonia. Understandably, that novelty was used by the Constantinople

Patriarchate as a new and more efficient medium for emphasised influence in

those non-Greek church areas. But, looking broadly at that event, one can

notice that the general and relatively quick acceptance of the Hrisant’s music

reform in the church practice can be seen as a kind of expression of common

resistance towards the century-old slavery of Balkan people under the Turks.

It can be an explanation of the fact that the Hrisant's notation was accepted

Page 81: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

81

only in church eparchies that were still under Turk governance. So, beside

Greece, it was introduced in the church singing in Bulgaria and Macedonia.1

Judging according kept music manuscripts, the introduction of the new

Hrisant`s system on the territory of Macedonia during the first half of the

19th century the church practice was conducted almost exclusively in Greek

language. Being generally accepted by Macedonian psalmists that common

music system served as a medium for gradual replacement of the Greek

language by Slavic towards the middle of that century. The first psaltics with

parallel scripts in Greek and church-Slavic language appeared then, initially

with Greek orthography and later with more often use of Slavic letters.

Actually, that newly created environment was a kind of incentive for

renaissance intentions of the Macedonian intellectuals for the return of the

church Slavic language in the religious service and the public speech in

schools.

The oldest known psalm manuscript containing reformed neumatic

notation found on the territory of Macedonia, the Ohrid Irmologion of 1818

appeared only four years after the publishing of the Hrisant’s reform. It can

serve as a ground for conclusion that the town of Ohrid was still an

important cultural centre five decades after the abolishment of the Ohrid

Archbishopric, which kept immediate contacts with most developed centres

of Christian art. Like the whole church-religious literature kept from that

period on the territory of Macedonia the collection of psalms was written in

Greek language.

Later church-music manuscripts and printed books containing

Hrisant`s notation that appeared on Macedonian church territories were with

texts in Greek. Greek influence was particularly strong in the Ohrid region,

where after the abolishment of the Ohrid Archbishopric in 1767, its centre

remained under permanent attention of the highest patriarchate clergy. That

situation, which was characteristic for the first half of the 19th century – a

period of total domination of the Greek language – commenced to be

changing towards the middle of that century. Along with the raise of national

awareness among Macedonian people the social, politic and cultural living in

Macedonia was gradually acquiring more and more Slavic traits. There is a

1 Ortakov, Dragoslav, Ars nova….. op. cit. p. 106.

Page 82: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

82

large number of representatives of the church living in Macedonia among the

carriers of those renaissance ideas for returning to own cultural traditions, to

the native speech and religious service in church-Slavic language. The

majority of them have had significant roles in the development of the church

singing as well as the accomplishment of people’s long-held ideals.

Page 83: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

83

V.

Church singing during the period of renaissance

With the advancement of the Slavic sciences and raised interest for

authentic values of the Slavic spirit higher level of interest was roused

among slavists and byzantologists from Slavic countries during the first half

of the 19th century in Macedonia, the cradle of Slavic literacy. They were

searching for the roots of their cultural upgrade in the country with the aim

to relevantly enlighten many manifestations in their own cultural flows.1

Researching the work of the pan-Slavic educators Ss. Cyril and

Methodius and their disciples Ss. Clement and Naum Ohridski, those

scientists discovered real treasure of medieval manuscripts in Macedonian

churches and monasteries.2 The presence of these scientific researchers of

the Slavic literacy and culture in Macedonia contributed for some

respectable and more educated Macedonians to become interested in their

own cultural heritage. That was the beginning point for new orientation of

some hellenophilic oriented persons to what was named slavjanism.3 The

road to high culture, that had led through Athens for Macedonian

intellectuals, began to divert towards the far away Moscow.

That was the beginning of the new era, with a sequence of significant

events that announced the National renaissance. The strengthened movement

against the spiritual and economic slavery gradually obtained the character

of organised fight against the governance of the Greek Constantinople

1 Ortakov, Dragoslav, Ars nova… op. cit. p. 90-100.

2 Mo{in, Vladimir, Rakopisi na Narodniot muyej vo Ohrid, Zbornik

na trudovi, Naroden muzej vo Ohrid, 1961. p.163. 3 Koneski, Bla`e, Za makedonskiot literaturen jazik, Kultura,

Skopje, 1967. p. 167.

Page 84: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

84

Patriarchy.1 Initially intended against the use of the Greek language in

churches and schools that fight broadened also against the trials of imposing

Bulgarian language in schools in Macedonia. The new awareness for

independent national and cultural development of the Macedonian people

was manifested by the growing number of music handwritings and printed

books in Hrisant`s notation in church-Slavic language and the first

schoolbooks in people’s language.

That period of renaissance was characterised by strengthened attempts

for reestablishment of the Ohrid Archbishopric. A few Macedonian

intellectuals were boldly emphasising that Hellenism and the policy of

assimilation could not be efficiently counterbalanced without the existing of

own church institution and religious service in peoples’ and church-Slavic

language.2

Due to the fact that economic and political development in Macedonia

in that period was rather lagging behind neighbouring countries, the

independent development of the Macedonian people under such conditions

could not be uniformly and easily achieved. The hegemony circles of

neighbouring countries developed vast propaganda activities from the very

beginning, and they put all their efforts to suppress such developments and

divert them towards their interests.3

At that time, and especially about the end of the sixties of the 19th

century, when the efforts for introduction of schoolbooks written in native

language in schools and religious service in church-Slavic language was

strongly stressed the fights of surrounding propaganda by the Greek,

Bulgarian and Serbian bourgeoisie became severe. The nature of fatal

consequences brought to the Macedonian people with those fights is

confirmed by many pages of its history full of sufferings, separations,

brother-killing…4

Under such historical conditions church singing in Macedonia during

the 19th

century was going through its dramatic period of language

1 Koneski, Bla`e, Za makedonskiot… ibidem, p. 158.

2 Ortakov, Dragoslav, Ars nova… op. cit. p. 28.

3 Istorija na makedonskiot narod, Makedonska kniga-Kultura-

Misla-Na{a kniga, Skopje, 1988. r. 135. 4 Koneski, Bla`e, Za makedonskiot… op. cit. p. 167.

Page 85: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

85

transformation. In that process of returning the Slavic language in religious

service two main phases are noticed: the first, from the announcement of the

Hrisant’s musical reform in 1814 to the middle of the century, with the

supremacy of the Greek language, and the second from the middle of the 19th

century when, as a result of the national awareness of the Macedonian

people, the Greek language was gradually suppressed by the Slavic language

in church singing.

In that regard, the Short manual (1843) by Naum Miladin from Struga

(1817-1897), written in Greek, is important. That oldest kept manuscript

regarding the study of the Hrisant‟s notation confirms that this music script

was learned on the territory of Macedonia. It also explains the presence of

many church-music manuscripts and printed books which contain that

notation and their widespread use in the church practice on the whole

territory of Macedonia, starting in the middle of the 19th century and until the

first decades of the 20th

century.

The oldest of these manuscripts is the Voskresnik (Anastasimatar) by

Janaki Stojmenovich from the village Orizari, 1849. In fact, it is a transcript

containing parts of three psalm manuscripts from the library of the Rila

Monastery under numbers X (inv. No. 2860), XV (inv. No. 2865) composed

by Cyril from Rila and XIX (inv. No. 2969)1. This well preserved

manuscript, containing works written in Slavic and Greek language, is

characteristic for the transitional period, when the Greek language started to

be replaced by Slavic in Macedonian churches.

Of printed books that are written with Hrisant`s neumatic notation,

published by representatives of the Eastern church singing in Macedonia,

most attractive is the collection Pashalia by Joan Harmosin-Ohridski (1829-

1890), printed in 1860, the collection of East Church singing by Kalistrat

Zografski (around 1821-1913) and the monks from the Zograf Monastery in

four volumes, published in 1905 and the recently found collection of Dimitar

Zlatanov-Gradoborski (around 1800-1887), printed in Thessalonica in 1886.

This, primarily, because of the fact that they also contain their own works,

1 Stojmenovi~ Janaki, Voskresnik, NUB ‚Sv. Kliment Ohridski‛, Skopje, Ms. 161.

Dinev, Pet r, Rilskata crkovno-pev~eska {kola v na~aloto na 19 vek i

ne nite predstaviteli, Izvesti na instituta za muzika, kniga IV,

Izdanie na BAN, Sofi , 1957. p. 19-22.

Page 86: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

86

which is an important moment and undeniable contribution to the

development of the church-music in Macedonia.

When talking about the church singing in Macedonia and the broader

orthodox region during the second half of the 19th and towards the 20

th

century and circumstances that influenced its development the strong

influence of the European music should be noted, and the penetration of the

Russian secular and spiritual music already influenced by Europe,

manifested through the introduction of the four-voiced choir ensembles in

religious ceremonies. But, despite these influences of the European secular

and church music, that were mostly emphasized in Macedonia during the

last quarter of the 19th century, the church singing on the territory of

Macedonia - thanks to the deep roots of the church singing, and the

numerous manuscripts and printed psalms created by Macedonian church

music authors during the period of the National renaissance - preserved the

spirit of St. Clement`s heritage until its division after the Balkan Wars and

the World War I.

Page 87: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

87

VI.

Church singing in Macedonia in the 20th

century

The struggle of Macedonia people for national and social liberation

and creation of own state, that started in the last quarter of the 19th and

culminated with the Ilinden uprising at the beginning of the 20th

century is

delicate and of multy-layer nature: apart the fight against the Turkish

governance, it was also against the chauvinistic propaganda of the

neighbouring countries, that put obstacles to the Macedonian national

movement with all forces and means. The fight against the expansionistic

policy of the Bulgarian state and the Exarchate, as a carrier of the Bulgarian

spiritual, cultural and educational propaganda in Macedonia was most

sensitive and hard.1

The Ilinden uprising and the Ten days of the Krushevo republic – the

most famous épopée in the history of Macedonian people was

simultaneously the fatal omen of the dramatic events to follow: The Balkan

wars (1912-13) and the World War I (1914-1918) that turned Macedonia into

an arena of destruction of national treasures of the Macedonian people.

Beside that, as an epilogue of calculating peace negotiations of the great

European powers – instead of autonomy – at the end of these wars the tragic

separation of the Macedonian people and its ethnical territory was

sanctioned.

Without their own state and church, during that period Macedonian

people were under changing foreign political and religious governments. As

with every partition of Macedonia, this time the policy of denationalization

1 Katarxiev, Ivan, Za Ilindenskoto vostanie i sto godini po nego, Prilozi za

Ilinden IX. Nau~no-kulturni sredbi ‚Deset dena Kru{evska republika‛,

Kru{evo, 2003. p. 9-20.

Page 88: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

88

and assimilation of the Macedonian people and unscrupulous looting of their

cultural inheritance continued. So, in the part that after the World War I was

given to Serbia, and is mainly the territory of today’s Republic of

Macedonia, those aims began to be accomplished primarily through churches

and schools.

The politics of the newly created Yugoslav state, the Kingdom of

Serbs, Croats and Slovenians was expressed by strict ban of use of the

Macedonian language and printing of any publications in Macedonian1.

Serbian language was introduced in schools, and in churches traditional

church singing was replaced by Serbian folk church singing, better known as

Mokranjac singing. With it, numerous manuscripts and printed books

containing church singing of Slavic-Byzantine tradition were put out of use.

Until then, they had been abundantly used at the wider Macedonian church

region and with time their usage became rare with weak knowledge of the

neumatic musical script by the existing psalmists and spiritual actors.2

The Serbian church used to rule eparchies in the Vardar part of

Macedonia up to the beginning of the World War Two, in 1941 when with

the occupation by Bulgarians these eparchies fell under jurisdiction of the

Bulgarian Exarchy. In that period Macedonian people commenced their fight

for national freedom, and within those frames was the creation of the

autocephalous Macedonian Orthodox Church.

At the end of the World War Two, after the People’s liberation war,

the Macedonian state Peoples Republic of Macedonia was established.

Because of the social and political factors Serbian church singing remained

in official use in Macedonia even after the independence of the Macedonian

Orthodox Church. However, it should be mentioned that, the imposed church

singing was not fully accepted by orthodox believers in Macedonia. Later

research has shown that in some village churches, where the control of

Serbian church government did not reach, the `old singing` has never been

silenced. Thanks to the dedication of Macedonian psalmists church singing

of Slavic-Byzantine tradition could be heard until the very end of the 20th

century.

1 Istorija na makedonskiot narod, Makedonska kniga-Kultura-Misla

-Na{a kniga, p. 218, Skopje, 1988. 2 Ortakov, Dragoslav, Ars nova… op. cit. p.115.

Page 89: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

89

Because of the system of its political establishment, everything of

church and religious character was suppressed at the margins of the social

living in the newly created Macedonian state. Having in view that most

important representatives of older musical past were exclusively persons

from the church living they could not easily and without resistance enter in

regular educational procedures and be represented in the educational system.

By the way, not a single line could be found in music schoolbooks of that

period about the Eastern Church singing. That cultural heritage, being

considered as solely church matter, was in the condition of ideological

hibernation. European secular and spiritual music was taught in music

educational institutions, and the national music was modestly present with

mainly choral music by the first generation of musicians that were active

during the thirties and the forties of the 20th

century. Church music of Slavic-

Byzantine tradition was not taught nor was qualified staff available. Carriers

of the culture in the young Macedonian society were not able to see and

understand the significance of those creations for the national culture.

With the independence of the Macedonian Orthodox Church in 1976,

which coincided with the constitution of the Macedonian Academy of

Science and Arts and the High Musical School (later Faculty for Musical

Art) the first musicological researches of the church singing on the territory

of the Republic of Macedonia started. Musicologists directed their growing

interest towards the further past, and especially to the period of the

Renaissance. As a result of those researches some until then unknown

authors of church works were found, which opened a new, important chapter

of the national music. Such findings contributed to raised interest of the

Macedonian culture and scientific community for the church singing of

Slavic-Byzantine tradition.

Although the question of restoration of Macedonian church singing

was posed also in the period before the independence of the Macedonian

Orthodox Church, in that period within the Yugoslav federation social and

political conditions were not established to consider that question, as they

penetrated sensitive inter-ethnical relations. Because of those reasons the

Serbian church singing, so called Mokranjac singing continued to be

practiced in Macedonian temples.

Page 90: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

90

With the initiation of the democratic process in the Republic of

Macedonia during the last decade of the 20th century, and the revival of

monasticism in Macedonian monasteries, the church singing of Slavic-

Byzantine tradition was effectuated again. The Macedonian Orthodox

Church coordinated a number of activities in view of restoring the old church

singing in Macedonian temples. That was officially confirmed by the

decision of the Holly Archbishops’ Synod in 2003: in both educational

institutions of the Macedonian Orthodox Church the subject theory and

practice of the church singing of Slavic-Byzantine tradition was introduced.

That school year (2003-2004) conditions for organized teaching were created

for organisation of teaching church singing in the Macedonian Orthodox

Seminary Sv. Kliment Ohridski, and in 2007, related to the 40-year jubilee of

the independence of the Macedonian Orthodox Church and 30 years of

establishment of the Orthodox Theological Faculty Sv. Kliment Ohridski the

studies of church singing of Slavic-Byzantine tradition commenced in that

institution.

With those events and activities in the Republic of Macedonia the

process of restoring old church singing was started. There is a growing

number of churches were singing of Slavic-Byzantine traditions can be

heard. There are also more and more psalmists that present this kind of

singing joyfully and with greater skills, the singing that has been transmitted

as testament by generations. With it, finally one more historical wrongdoing

towards the orthodox Macedonian people has been corrected: instead of the

Serbian church singing, that was forcefully imposed in the beginning of the

20th century, church singing of St. Clement’s traditions is being practiced

now in orthodox temples.

Page 91: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

91

Vtor del

PRETSTAVNICI NA

CRKOVNOTO PEEWE VO

(OD) MAKEDONIJA

Page 92: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

92

Page 93: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

93

I.

Dimitar Zlatanov-Gradoborski (ok. 1800-1887)

Podatocite za `ivotot i dejnosta na Dimitar Zlatanov se

s#u{te mo{ne skudni. Vo literaturata od prerodbenskiot peri-

od se sre}avaat malku podatoci za nego. Citiraj}i eden napis od

solunskiot dopisnik na vesnikot Pravo od 1873 godina, bugar-

skiot vizantolog od makedonsko poteklo Ivan Snegarov vo svo-

jata kniga Solunъ vo bъlgarskata duhovna kultura, od 1937 god.,

go spomenuva i solunskiot protopsalt Dimitrij ‚Bulgara-

ki‛.1 Zasega, toa e prvata pi{ana traga vo edna slovenska kniga

za Dimitar Zlatanov-Gradoborski. Prviot poop{iren tekst koj

dosega pretstavuva{e i osnoven izvor na podatoci za site podoc-

ne`ni navra}awa na bugarskite i na makedonskite muzikolozi

na Gradoborski e statijata na Hristo [aldev - Dimitar Zlata-

nov Gradobor~eto, objavena vo 1939 god. vo spisanieto Narodenъ

Stra`ъ.2 Vo slednata 1940 godina, koristej}i go ovoj izvor, vo

svojot U~ebnik po източno пeene, plovdivskiot u~itel Mir~o M.

Bogoev dava osnovni podatoci za `ivotot i muzi~kata dejnost na

Gradoborski.3 Dvaesetina godini podocna bugarskiot vizanto-

log so poteklo od Makedonija Petar Dinev, ja napi{a studijata

Pro~uтi cъrkovni пeвцi-bълgari vo koja soodveten prostor mu

posvetuva i na Dimitar Zlatanov.4 Vo makedonskata muzi~ka

nauka tekst za Gradoborski prv objavi muzikologot i kompozi- 1 Snegarovъ, I(van), Solunъ vo bъlgarskata duhovna kultura,

Pridvorna pe~atnica, Sofiя, 1937. p. 85. 2 [aldevъ, Hristo, Dimitar Zlatanov Gradobor~eto, sp. Narodenъ Stra`ъ, br. 3,

Sofiя, 1939. 3 Bogoevъ, M. Mir~o, U~ebnik op. cit. p. 101.

4 Dinev, Petъr, Pro~uтi cъrkovni пeвцi-bълgari, s. Bълgarska muzika, br.1.

Sofiя, 1963. p. 29-33.

Page 94: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

94

tor Dragoslav Ortakov (1927-2007) vo spisanieto Makedonska

muzika broj 3, vo 1981 godina. Istiot tekst avtorot go objavi i

vo 2001 g. vo svojata kniga Ogledi za vizantisko-slovenskata

muzika vo Makedonija .1

Ne se pobrojni i gr~kite izvori na podatoci za `ivotot i

muzi~kata dejnost na Dimitar Zlatanov – Gradoborski. Iako sta-

nuva zbor za sosema kratki informacii, tie sodr`at va`ni poda-

toci za Gradoborski, so koi donekade se rasvetluva negoviot `i-

voten pat i muzi~kata dejnost. Najstar izvor pretstavuva knigata

na carigradskiot istori~ar Georgios Papadopulos Prilozi kon

istorijata na crkovnata muzika (Sumbolai1 ei3j th1n i2stori1an par# h2mi~n e3kklhsiastikh~j mousikh~j) od 1890 godina,

2 koi go citiraat

sovremenite gr~ki vizantolozi: Antonios E. Aligizakis,3 Olim-

pija N. Tolika,4 i Georgios I. Hayiteodoros.

5

So pronao|aaweto na negoviot muzi~ki zbornik na gr~ki ja-

zik Prira~nik za psalt (#Egko1lpion 2Ieroya1ltou), vo 2003 godina

vo koj{to se nao|aat pove}e desetici negovi tvorbi, kako i adap-

tirani, skrateni i tolkuvani kompozicii od drugi avtori,6 a vo

slednata 2004 godina i pe~ateweto na del od zbornikot na Grado-

borski so naslov Liturgija, prepeana na slovenski jazik od stra-

na avtorot na knigava Jane Koxaba{ija, definitivno Dimitar

Zlatanov - Gradoborski se potvrdi kako eden od zna~ajnite pret-

stavnici na isto~noto crkovno peewe od XIX vek.

1 Ortakov, Dragoslav, s. Makedonska muzika / 3‚Dimitar Zlatanov-Gradoborski‛,

Skopje, 1981. p. 15.

Ortakov, Dragoslav, Ogledi za vizantisko-slovenskata muzika vo

Makedonija Vorldbuk, Skopje, 2001. 2 Papado1pouloj, G., Sumbolai1 ei3j th1n i2stori1an par 3 h2mi~n e3kklhsiastikh~j

mousikh~j, #En 3Aqh1naij, 1890, p. 486. 3 3Aligiza1ikhj, E. 3Antw1nioj, Melodh1mata a3skhsewn leitourgikh~j,

Ekdo1seij: G. Dedou1sh, Qessaloni1kh, 1992. p. 33. 4 Tolika, N. Olumpia, Epitomo Egkuklopediko lexiko thj buzantinhj mouzikhj Eurwpai_ko kentro tecnhj, Aqh1na, 1993. 5 Catzhqeodw1rou, I. Gew1rgioj, Bibliografi1a th~j buzantinh~j ekklhsiastikh~j

mousikh~j, Per. A’ (1820-1899) Patriarcikon i7druma paterikw~n meletw~n Qessaloni1kh, 1998. p. 177-178.

6 Boulgara1kh, Dhmh1trioj, 3Egko1lpion 2Ieroya1ltou, tupogr. Makedoni1a, Qessaloni1kh, 1886.

Page 95: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

95

Epizodi od negoviot `ivot

Dimitar Zlatanov e roden vo makedonskoto selo Gradobor

(gr. Penta1lofoj), Solunsko, kon krajot na XVIII, ili na samiot po-

~etok na XIX vek. Osnovno obrazovanie na gr~ki jazik zavr{il vo

svoeto rodno mesto. Od najrana vozrast zapo~nal da pee vo lokal-

nata crkva, kade {to, blagodarenie na muzikalnosta i na neobi~-

no ubaviot glas, odli~no go sovladal crkovnoto peewe. Podocna

zaminal za Solun, kade bil pea~ vo crkvite Sv. Nikola, Sv. Ata-

nas i vo Sv. Mina, koja{to eden podolg period bila poznata kako

crkva na solunskite Makedonci. Vernicite se voshituvale od ne-

goviot glas, a qubitelite na ubavoto peewe doa|ale od site stra-

ni na gradot za da go slu{aat. Nabrgu stanal poznat i nadvor od

Solun i ~esto bil kanet i vo drugi gradovi, da u~estvuva vo arhi-

erejski crkovni slu`bi. Negovata slava na golem psalt se pro-

{irila na po{irokiot balkanski prostor.1

Svesen za svoite nesekojdnevni muzi~ki i glasovni poten-

cijali, Dimitar Zlatanov - Gradoborski zapo~nal i samiot da si

pi{uva muzi~ki tvorbi, vo koi{to }e mo`at da dojdat do izraz

neobi~no golemiot dijapazon na negoviot glas i ubavite tonovi

vo visokiot registar. No, nabrgu uvidel deka za toa mu se potre-

bni po{iroki teoretski znaewa. Spored nekoi podatoci, svoeto

muzi~ko obrazovanie Dimitar Zlatanov }e go prodol`i vo Cari-

grad, najgolemiot centar na isto~noto crkovno peewe.

Spored Olimpija N. Tolika, gr~ka pisatelka i vizantolog,

Dimitrios Vulgarakis (imeto pod koe{to e poznat Dimitar Zla-

tanov - Gradoborski vo gr~kata istoriografija i vo isto~nata

crkovna muzika) bil u~enik na trojcata u~iteli - Hrisant, Gri-

gorij i Hurmuzij, tvorcite na noviot sistem na isto~noto crkov-

no peewe.2 Poa|aj}i od ovoj podatok, mo`e da se zaklu~i deka

Vulgarakis (Dimitar Zlatanov) isto~no crkovno peewe u~el vo

1 Dinev, Petъr, Pro~uтi cъrkovni пeвцi-bълgari, s. Bълgarska muzika, br.1.

Sofiя, 1963. p. 29-33. 2 Tolika, N. Olumpia, Epitomo Egkuklopediko lexiko … op. cit.

Page 96: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

96

Patrijar{iskoto u~ili{te vo Carigrad, vo periodot pome|u

1815, koga e formirano, i 1821 godina,1 koga, zaradi vostanieto vo

Grcija protiv turskoto ropstvo, prekinalo so rabota. Vo ova

u~ili{te, koe bilo najpresti`no vo celiot isto~nopravoslaven

svet, Vulgarakis muzi~ka teorija u~el kaj Hrisanta, dodeka prak-

tikata na isto~noto crkovno peewe ja usovr{uval kaj Grigorija i

Hurmuzija.

Po koj pat prodol`il `ivotot na Dimitrios Vulgarakis

(Gradoborski) po zavr{uvaweto na Patrijar{iskoto u~ili{te

vo Carigrad? Mo`e samo da se pretpostavi, deka mladiot psalt so

dooformeni muzi~ki studii kaj trojcata u~iteli - Hrisant,

Grigorij i Hurmuzij, sekako deka imal hrabrost i odva`nost da go

izbere maestralniot pat, koj vodel do najgolemite metropoli na

crkovnata umetnost od vizantiskata tradicija. Eden od centrite

za koj{to }e ostane svrzan vo tekot na celiot svoj `ivot e Solun.

Predanija

Postoi predanie, spored koe, slavata na Dimitar Zlatanov

(Vulgarakis) kako golem psalt se pronesla niz celata Otomanska

Imperija. Nekoj smirnenski psalt naro~no do{ol vo Solun za da

go slu{ne. Otkako gi prosledil voskresnata ve~erna, utrenata i

sv. liturgija, toj mu predlo`il na Vulgarakisa (Gradoborski) na

negov tro{ok zaedno da zaminat za Smirna, za da se natprevaruva

so drugi istaknati psalti. Gradoborski go prifatil ovoj prediz-

vik. Katedralnata crkva vo Smirna ne mo`ela da go sobere siot

narod, koj{to do{ol da go slu{ne slavniot psalt. Voodu{evenite

slu{ateli ostanaa bez zdiv od zvu~nosta i od prijatnata boja na

negoviot glas, kako i od neobi~no visokite tonovi, kakvi {to

nitu eden od drugite peja~i ne mo`el da ispee. Dimitar Zlatanov

peel i vo drugi smirnenski crkvi, nasekade `neej}i samo uspesi,

zaradi {to bil i bogato daruvan.

1 Blagodarenie na ovoj podatok mo`e da se odredi deka vo periodot od 1815 do

1821 godina, koga bil u~enik na Patrijar{iskoto u~ili{te, Dimitar

Zlatanov imal najmalku 15 godini, odnosno deka e roden pred 1805 god.

Page 97: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

97

Spored drugo predanie Vulgarakis i smirnenskiot psalt

od Smirna zaedno zaminale za Atina, za da go poka`e i tamu svo-

eto majstorstvo. Spored predanieto, vo ovoj grad `iveela nekoja

`ena, koja{to se proslavila so svoite ubavi izvedbi na crkovni

pesnopenija. Za da se poka`at glasovnite kvaliteti i neverojatno

visokite tonovi so koi{to raspolagal Vulgarakis (Gradoborski),

bil organiziran natprevar so atinskata pevica. Napregaj}i se da

dostigne nekoi, duri i za nego visoki tonovi, do{lo do izlevawe

krv od grloto na golemiot psalt. No, ovoj neprijaten slu~aj ne

ostavil posledici po negovata kariera. Po kuso lekuvawe, glasot

napolno mu se vozobnovil i slavniot protopsalt mo`el povtorno

da zastane na crkovnata pevnica.1

Ovie predanija za slavniot Vulgarakis mo{ne ~esto se sre-

}avaat vo pisanijata za nego i sekoga{ so ponekoi novi detali, a

neretko i vo razli~ni varijanti.2 No, site tie napisi imaat

ne{to zaedni~ko: govorat za golem psalt so fenomenalni glasov-

ni mo`nosti, so raspon na glasot od celi tri oktavi, za nenad-

minat pea~ ~ija{to slava se pronesla niz celata Imperija itn.

Od sevo ova mo`e da se zaklu~i, deka Gradoborski nesomneno bil

golem psalt, koj{to so svoeto peewe gi voodu{evuval vernicite

vo golem broj hramovi na po{irokiot balkanski prostor.

Solunskata pea~ka {kola

Procesot na vra}awe na slovenskiot jazik vo crkovnata bo-

goslu`ba na teritorijata na Makedonija, zapo~nat kon sredinata

na XIX vek najdobro e vidliv preku `ivotot i muzi~kata dejnost

na Dimitar Zlatanov – Gradoborski. ^uvstvuvaj}i go otporot vo

narodot sprema gr~kiot jazik vo slovenskite crkvi i u~ili{tata,

kako i sprema dolgotrajnoto duhovno ropstvo i asimilatorskata

politika na Carigradskata patrijar{ija, vo periodot me|u 1840 i

1860 godina, koga se nao|al vo zenitot na slavata, Gradoborski

svojata muzi~ka dejnost ja prodol`il i na slovenski jazik. 1 Dinev, Petъr, Pro~uтi … op. cit. p. 30-31.

2 Bogoevъ, M. Mir~o, U~ebnik op. cit. p. 101.

Page 98: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

98

So cel da go pottikne i zabrza ovoj proces na vra}awe na

crkovno-slovenskiot jazik vo bogoslu`bata, toj zapo~nal da gi

preveduva na slovenski jazik svoite mnogubrojni crkovni tvorbi,

otporano sozdadeni na gr~ki jazik. Za istata cel, toj sobral oko-

lu sebe mladi crkovni pea~i od slovensko poteklo i zapo~nal da

gi u~i isto~no-pravoslavno peewe na slovenski jazik. So toa se

postaveni temelite na Solunskata pea~ka {kola, od koja{to }e

proizlezat brojni odli~no podgotveni psalti i nositeli na na-

cionalna prerodba.

Eden od u~enicite na Gradoborski e Hristo pop Mitrev,

dolgogodi{en psalt na starata crkva vo Gumenxe, koj{to prv za-

po~nal da gi pee negovite kompozicii vo prevod na crkovnoslo-

venski jazik. Podocna na pop Mitrev mu se pridru`ija i nekoi

drugi u~enici na Dimitar Zlatanov - Gradoborski, koi prodol`i-

ja da gi preveduvat i ispolnuvaat tvorbite na svojot omilen u~i-

tel. Vo vrska so ovie aktivnosti se spomenuvaat i bra}ata Petar

i Ivan Dimitrovi od solunskoto selo Zerovo (gr. Niko1polh, epar-

hija Lagkada1), poznati kako dolgogodi{ni psalti vo katedral-

nata crkva Sv. Nedela vo Sofija.1

Me|u u~enicite na Gradoborski od gr~ka proveniencija, se

spomenuvaat Dimitrios Papadopulos, roden vo Solun, koj{to e

poznat po toa {to me|u prvite vo Grcija napi{al crkovni kompo-

zicii so evropskata notacija i Teoharis Hrist. Jerojanis, poznat

kako Lekarot od Atina (gr.I3atrou~ #Aqhnw~n), inaku, golem protiv-

nik na voveduvaweto na horski ansambli od evropskiot vid vo

atinskite crkvi.2 Vo zbornikot na Dimitar Zlatanov T. Jerojanis

e zastapen so tri crkovni kompozicii.

Pop Petar Dimitrov od seloto Zerovo se spomenuva i kako

biv{ gr~ki sve{tenik vo Ser, koj{to vo periodot neposredno po

formiraweto na Egzarhijata, stanal centralna figura vo prerod-

benskite procesi na Solunskata op{tina.3 Bez ogled na toa, dali

1 Dinev, Petъr, Pro~uтi…op. cit. p. 30-31.

2 So1malhj, M. Panagio1thj, Dhmh1trioj Boulgara1khj (statija vo rakopis)

3 Snegarovъ, Iv(an), Solunъ vo … op. cit. p. 85.

Page 99: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

99

stanuva zbor za istata li~nost, koja{to pogore e spomenata kako

u~enik na Dimitar Zlatanov - Gradoborski, vo vrska so ovoj pop

Petar, bugarskiot vizantolog Ivan Snegarov vo svojata kniga

Solunъ vo bъlgarskata duhovna kultura, od 1937 god. go spomenu-

va i solunskiot protopsalt Dimitrij ‚Bulgaraki‛. Imeno, po

povod proslavata na denot na Sv. Kiril i Metodij, na 11 maj 1873

godina vo Solun, dvajcata zaedno peele utrena slu`ba na sloven-

ski jazik i crkovnite zidovi odeknuvale od nivnoto nepovtorli-

vo peewe.1 Nema somnenie deka Solunskiot protopsalt, koj{to

go spomnuva Ivan Snegarov e Dimitar Zlatanov – Gradoborski.

Zasega, toa e prvata informacija vo edna slovenska kniga za ne-

govata muzi~ka dejnost.

Nekoga{nite u~enici na Gradoborski: Hristo pop Mitrev,

bra}ata Petar i Ivan Dimitrovi i redica drugi, na pragot na 70-

tite godini se ve}e glavni nositeli na prerodbenskite aktivnos-

ti vo Solun, Gumenxe i vo drugi gradovi od egejskiot del na Make-

donija. Od ova mo`e da se zaklu~i, deka Dimitar Zlatanov na svo-

ite u~enici ne im go prenesuval samo muzi~koto znaewe i ve{ti-

nata na psaltikiskoto peewe, tuku go pottiknuval i nivnoto na-

cionalno osoznavawe.

Muzi~koto tvore{tvo na slovenski jazik

Za muzi~koto tvore{tvo na Gradoborski, koe{to samiot toj

i negovite u~enici go preveduvale od gr~ki na crkovno-slovenski

jazik, nema soznanija deka bilo pe~ateno. Najverojatno, toa se

prenesuvalo od edna generacija psalti na druga po pat na razni

prepisi, naj~esto i bez oznaka za imeto na avtorot ili na pre-

veduva~ot.

Vo prilog na ova govori pronajdenata kompozicija O tebe

raduetsja na VIII glas od Sinesij Ivirit (gr~ki psalt i kompo-

zitor od XVIII-XIX vek) vo Stojakovo, napi{ana na praznite stra-

nici na krajot od zbornikot Liturgija na Kalistrat Zografski i

1 Snegarovъ, Iv(an), Solunъ vo … ibidem. p. 88.

Page 100: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

100

na monasite na svetogorskiot manastir Sv. Jovan Zograf (pe~aten

vo Solun, vo 1905 godina). Na po~etokot e zapi{ano deka tvorbata

od gr~ki na slovenski jazik e prevedena od Dimitar Zlatanov -

Gradoborski. Vo ovoj prepis ima odredeni muzi~ko-ortografski

nedoslednosti i nekoi nesovpa|awa na muzi~kite so tekstualnite

akcenti, koi verojatno, nastanale pri ~estoto prepi{uvawe na

tvorbata od strana na psaltite. Ova otkritie e od izvonredna

va`nost, bidej}i ja potvrduva tezata, deka Dimitar Zlatanov

Gradoborski svoite crkovni tvorbi na gr~ki liturgiski

tekstovi, kako i onie od drugite avtori, gi preveduval i peel na

slovenski jazik.

S# do pronao|aweto na rakopisniot Psaltikiski voskres-

nik na Vasil Ivanov Bojaxiev (1876-1950) od Kratovo, vo 1978 g.,1

edinstvenata poznata tvorba na Dimitar Zlatanov - Gradoborski

be{e Dostojno est na osmi glas, koja{to se nao|a vo zbornikot

Liturgija od spomenatata antologija Isto~no crkovno peewe na

Kalistrat Zografski i na monasite od Zografskiot manastir. Vo

rakopisot na Vasil Ivanov Bojaxiev se nao|a u{te edna

kompozicija na Dimitar Zlatanov Gradoborski: Veliko slavoslo-

vie na {esto-sedmi glas.2 Zasega ostanuva nepoznato, dali ovaa

kompozicija prvobitno e napi{ana na gr~ki jazik, a podocna

prevedena na slovenski od nejziniot avtor Gradoborski, ili e

komponirana na slovenski jazik. Ne e isklu~eno, prevodot na ovaa

tvorba od gr~ki na slovenski jazik da go napravil i Vasil Ivanov

Bojaxiev.

Vo ovie dve kompozicii na Dimitar Zlatanov Gradoborski,

kako i vo brojnite drugi otkrieni vo ponovo vreme, nao|ame svoe-

vidna potvrda za ona {to go zabele`al Hristo [aldev, deka ima

mesta koi od aspekt na izvedbata im sozdavale te{kotii i na

najiskusnite psalti.3

1 Georgievski, Mihailo, Makedonska muzika / 2, Nekolku novootkrieni muzi~ki

rakopisi od Makedonija, Skopje, 1979. p. 51. 2 Bojaxiev, Ivanov, Vasil, Psaltikien voskresnik, M. IV 1862 (kopija). Narodna

i univerzitetska biblioteka ‚Sv. Kliment Ohridski‛, Skopje. p. 295. 3 [aldevъ, Hristo, Dimitar Zlatanov … op. cit. Sofiя, 1939.

Page 101: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

101

Muzi~kiot zbornik

So pronao|aweto na eden o{teten i necelosen pe~aten zbor-

nik na Dimitrios Vulgaraki (Dimitar Zlatanov – Gradoborski),

vo 2003 godina, vo koj{to se nao|aat pove}e desetici negovi kom-

pozicii na gr~ki jazik i adaptirani i tolkuvani tvorbi od drugi

avtori,1 egzoteri~no-romanti~kite predanija za nenadminatiot

psalt se preto~ija vo fakt za negovoto nedvosmisleno umetni~ko

postoewe. So ova otkritie, se potvrdija i pretpostavkite na ma-

kedonskite i na bugarskite muzikolozi-vizantolozi za obemot i

karakterot na negovoto tvore{tvo. Osven toa, izlegoa na vide-

lina i okolnostite, pod koi{to Vulgarakis (Gradoborski) is~ez-

na od vizantiskata crkovna muzika.

Potragata po zbornikot na Dimitar Zlatanov-Gradoborski,

zapo~na so otkrivaweto na dvete kratki informacii vo knigite

na ve}e spomenatite gr~ki vizantolozi Antonios E. Aligizakis i

Georgios I. Hayiteodoros, spored koi, zbornikot na Dimitrios

Vulgarakis (Dimitar Zlatanov Gradoborski) nosi naslov ‚Pri-

ra~nik za psalt‛ ( 3Egko1lpion 2Ieroya1ltou) i deka sodr`i redo-

sled na crkovnata slu`ba preku celata godina: za ve~erna, utrena

i liturgija. Prvoto izdanie na Prira~nikot za psalt e finan-

siran od N. Vikopulos i kompanija. Spored ovie dva izvora, zbor-

nikot e pe~aten so odobrenie na Sovetot za prosveta, vo pe~at-

nicata Makedonija, vo Solun, vo 1886 godina.

Vo svojot trud, Hayiteodoros go iznesuva i podatokot, deka

vo zbornikot se sobrani dotoga{ neobjaveni kompozicii od Di-

mitrios Vulgarakis (Gradoborski). Toj dava i kratok opis na

glavnite delovi na Prira~nikot za psalt, spored koj, knigata

ima 798 muzi~ki stranici i 30-tina koi sodr`at razni tekstualni

prilozi. Na po~etokot ima posveta na toga{niot mitropolit na

Solun, vladikata Grigorios Kalidis i predgovor. Od strana 1 do

196 se nao|aat napevite za ve~ernata, od 197 - 488 za utrenata i

od 489 - 792 e redosledot na liturgijata. Na krajot na zbornikot,

1 Boulgara1kij, Dhmh1trioj, #Egko1lpion ….op. cit. Qessaloni1kh, 1886.

Page 102: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

102

od stranata 805 - 820 se nao|a i spisokot na pretplatnici i spoma-

gateli. Vo zabele{kata, koja{to Hayiteodoros ja dava na krajot

od ovaa informacija, stoi, deka zbornikot na Vulgarakis ne bil

odobren od Carigradskata patrijar{ija. Po toj povod, na solun-

skiot mitropolit Grigorios Kalidis mu bilo nalo`eno da preze-

me s# {to e neophodno za otstranuvawe na knigata, odnosno, za

spre~uvawe na nejzinata upotreba vo crkvite i u~ili{tata.1 Na

vladikata Kalidis ova, sekako, ne mu se dopadnalo, bidej}i svojot

zbornik Gradoborski mu go posvetil nemu, kako na ~ovek koj{to

iskreno go saka i za{tituva isto~noto crkovno peewe.2

Antonios E. Aligizakis, gi potvrduva podatocite za zabra-

nata na Prira~nikot za psalt, kako i toa deka toj sodr`i mnogu-

brojni tvorbi od Dimitrios Vulgaraki (Dimitar Zlatanov – Gra-

doborski). Kako pri~ina za zabranata na ovoj crkovno-muzi~ki

zbornik od strana na Patrijar{ijata, Aligizakis go naveduva ka-

rakterot na tie kompozicii: nekoga{ evropski, nekoga{ vo sti-

lot na arapsko-persiskite makami,3 kako {to navodno si go

pretstavuval i samiot avtor – Vulgarakis.4 Pritoa, ne naveduva,

dali e toa oficijalnoto obrazlo`enie na Patrijar{ijata ili e

negov li~en stav. No, i vo dvata slu~ai, toa zna~i, deka muzi~koto

tvore{tvo na Dimitrios Vulgarakis (Dimitar Zlatanov) ne e vo

duhot na vizantiskata tradicija, odnosno, deka toa crkovno peewe

ne e gr~ko.

Site ovie informacii od knigite na Aligizakis i Hayite-

odoros se izvonredno va`ni, bidej}i sodr`at podatoci za `ivo-

tot i muzi~kata dejnost na Dimitrios Vulgarakis (Dimitar Zla-

tanov – Gradoborski). Osven podatokot deka e zabranet zbornikot

na Vulgarakis (Gradoborski), Hasiteodoros go naveduva i tekstot

na nalogot za negovata zabrana, koj{to po toj povod mu e vra~en na

solunskiot mitropolit od strana na Patrijar{ijata, a Aligiza-

1 Catzhqeodw1rou, I. Gew1rgioj, Bibliografi1a … op. cit. p. 177-178.

2 Somalhj, M. Panagiothj, Dhmhtrioj Boulgarakhj … op. cit.

3 Na semanti~ki plan makam korespondira so glas od isto~noto crkovno peewe.

i so harmonija i tonos (kaj Starite Grci). 4 3Aligiza1ikhj, E. 3Antw1nioj, Melodh1mata … op. cit. p. 33.

Page 103: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

103

kis, kako {to e navedeno pogore, gi iznesuva i pri~inite za taa

zabrana. O~igledno e deka, dvajcata gr~ki vizantolozi koristat

ist izvor, no, ne e isklu~eno, sekoj od niv da koristi i nekoj drug,

dopolnitelen izvor, koj{to ne go naveduvaat.

Vtoriot va`en moment vo informaciite na dvajcata gr~ki

vizantolozi se odnesuva na tvorbite na Vulgarakis (Gradoborski)

zastapeni vo negoviot zbornik Prira~nik za psalt. Dodeka A.

Aligizakis samo konstatira deka zbornikot sodr`i brojni tvor-

bi od Vulgarakis (Gradoborski), Hayiteodoros e poodreden i veli,

deka vo zbornikot se sobrani dotoga{ neobjaveni tvorbi od Di-

mitrios Vulgarakis (Gradoborski). Ova naveduva na zaklu~ok, de-

ka pokraj ovie tvorbi, koi{to za prvpat se objavuvaat vo Prira~-

nikot za psalt, postojat i drugi, porano objaveni vo nekoi drugi

zbornici na Vulgarakis.

Vnimanie zaslu`uva i podatokot, koj{to vo svojata kniga go

naveduva Hayiteodoros, spored koj, na samiot kraj na zbornikot, e

prilo`en katalog na pretplatnici i spomagateli od 15 stranici,

{to e nevoobi~aeno mnogu. Ova nedvosmisleno govori vo prilog

na toa, deka zbornikot na Dimitrios Vulgarakis (Gradoborski)

pobudil ogromno interesirawe me|u crkovnite lu|e i deka neko-

ga{niot golem protopsalt s#u{te ne bil zaboraven. Vo kontekst

na nevoobi~aeno golemiot broj na pretplatnici i spomagateli za

zbornikot na Vulgarakis, treba da se ka`e, deka ovaa preobemna

psaltikiska kniga, koja{to go sodr`i redosledot na crkovnata

slu`ba preku celata godina: za ve~erna, utrena i liturgija i ima

830 stranici, sekako, deka ne bila eftina.

Na prv pogled, se ~ini deka Vulgarakis (Dimitar Zlatanov),

so prihodot od proda`bata na ovaa kniga mo`el da razre{i nekoi

materijalni problemi, koi{to ~esto gi pridru`uvaat ostarenite

psalti, a {to bi mo`elo da bide i osnovnata pri~ina za izdava-

weto na zbornikot na gr~ki jazik. No, po s# izgleda, deka ne e

taka. Golemiot broj pretplatnici i spomagateli, sekako deka ne

mo`ele da bidat obezbedeni od ostareniot psalt, koj{to vo ovoj

period ima preku 80 godini, tuku od finansierot N. Vikopulos i

Page 104: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

104

kompanija. Ne e te{ko da se pretpostavi, deka Dimitar Zlatanov

mo`ebi dobil nekoj pau{alen avtorski nadomestok pred pe~ate-

weto na Prira~nikot za psalt, dodeka celiot profit od izda-

nieto bi mu ostanal za finansierot.

O~igledno e, deka N. Vikopulos i kompanija gi obezbedile

site pretpostavki, zbornikot na Vulgaraki da donese dobar pri-

hod. Za taa cel, pokraj dozvolata za pe~atewe od Sovetot za pro-

sveta, ne pomalku e va`na i posvetata na Prira~nikot za psalt

na solunskiot mitropolit Kalidis, sekako so negova soglasnost.

Po s# izgleda, deka izdavaweto na zbornikot na Dimitrios Vul-

garakis (Dimitar Zlatanov) pobudil golemo interesirawe ne sa-

mo me|u psaltite i crkovnite lu|e vo solunskata mitropolija,

tuku i po{iroko. Ova ve}e mo`elo da gi zagrozi interesite na

nekoi izdava~i i avtori od krugovite bliski na Patrijar{ijata.

Od strav knigata na Vulgarakis da ne se nametne poseriozno vo

crkvite i vo u~ili{tata na po{irokiot pravoslaven prostor, od

strana na Carigradskata patrijar{ijata donesena e odluka za nej-

zinoto zabranuvawe.

Trojcata anatemisani

Od ona {to dosega e ka`ano, stanuva jasno, deka vistinskata

pri~ina za neprifa}aweto na negoviot zbornik od strana na Pa-

trijar{ijata ne se stilskite karakteristiki na negovoto tvore{-

tvoto, tuku voodu{evenoto opredeluvawe na golemiot protopsalt

za frontot na slovenskata prerodba i vr{eweto na crkovno-

muzi~kata dejnost na slovenski jazik i na makedonski naroden

govor. Carigradskata patrijar{ija nikoga{ nema da mu go prosti

ovoj ‚grev‛ na ‚odmetnikot‛ Vulgarakis (Gradoborski). Pove}e od

verojatno e, deka zabranata na ovaa kniga, neposredno po nejzino-

to pe~atewe vo 1886 godina, e samo posledica na otporano frlena-

ta anatema vrz nejziniot avtor.

Koga stanuva zbor za anatemite, ne e nebitno da se ka`e, de-

ka vo XIX vek Patrijar{ijata zabranila tri psaltikii. Pokraj

spomenatiot zbornik na Dimitrios Vulgaraki (Gradoborski), za-

Page 105: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

105

braneti se i knigite na Nikolaos Georgios od Kavala, isto taka

u~enik na trojcata u~iteli, protopsalt vo soborniot hram ‚Sv.

Fotini‛ vo Smirna, poznat avtor na crkovni kompozicii, koj vo

slovenskite psaltikii se javuva kako Nikola Protopsalt Smir-

nenski (po s# izgleda, istiot smirnenski psalt, koj go pokanil

Vulgarakisa da pee vo Smirna i vo Atina) i na Simonos Avajanos,

kompozitor, za koj vo ovoj moment se znae samo toa, deka e roden na

ostrovot Lezbos i deka vo 1885 godina bil protopsalt na sobor-

niot hram vo Atina.

Postojat indikacii za me|usebnata povrzanost na ovie troj-

ca psalti i kompozitori. Za Vulgarakis i za Nikola Protopsalt

Smirnenski se znae deka bile u~enici na trojcata u~iteli, a ne

e isklu~eno toa da bil i Simonos Avajanos, bidej}i & pripa|aat

na istata generacija psalti. Sekako ne e slu~ajno i toa, {to vo

svojot zbornik D. Vulgarakis (Gradoborski) stavil pogolem broj

kompozicii od Smirnenski i Avajanos i pokraj toa, {to znael

deka se zabraneti. Bezdrugo, i ovaa negova postapka Patrijar{i-

jata ja protolkuvala kako provokacija i izraz na nepo~ituvawe na

nejzinite odluki. O~igledno e, deka Vulgarakis sakal vo svojata

posledna kniga - Prira~nikot za psalt, pokraj svoite tvorbi, da

gi ima i tvorbite na svoite stari dobri prijateli, so koi, osven

istite muzi~ki gledi{ta, go povrzala i samata sudbina: Vulga-

rakis (Gradoborski) i Nikola Protopsalt Smirnenski umiraat

istata 1887 godina.

Imaj}i gi predvid ovie okolnosti, se nametnuva zaklu~okot

deka u~enicite na trojcata u~iteli i nivnite istomislenici,

kako pretstavnici na novoto vreme, bile protivnici na strogiot

tradicionalizam vo Isto~nata crkva. Ednostavno, tie ne sakale

da ja prifatat ulogata na pasivni prosleduva~i i metafrasti na

isto~noto crkovno peewe, tuku na negovi aktivni sozdava~i. No-

viot sistem, koj{to go promoviraa nivnite legendarni u~iteli

Hrisant, Grigorij i Hurmuzij, ne go razbiraat kako kolekcija od

gramati~ki pravila za novata hrisantova notacija, tuku kako

otvoren horizont za novi idei i tvore~ki odnos kon crkovnata

Page 106: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

106

muzika od vizantiskata tradicija. So takvite nivni gledi{ta na

crkovnata muzika, sudirot na ovaa reformatorski orientirana

generacija na psalti i muzi~ki tvorci so Patrijar{ijata bil

neminoven.

So tekot na vremeto, zabranata od psaltikiite na Nikola

Protopsalt Smirnenski i Simonos Avajanos, postepeno i so pre-

mol~uvawe e simnata i na nivnata upotreba vo sekojdnevnata cr-

kovna praktika ve}e ne se gledalo tolku strogo. No, zabranata od

zbornikot na Gradoborski nikoga{ ne e simnata. Od 1886 godina,

koga e izdaden Prira~nikot za psalt, pa, s# do deneska, od strana

na gr~kite vizantolozi, vo nekolku navrati }e bidat izneseni

samo kusi informacii za zabranetiot zbornik i za negoviot av-

tor. Na toj na~in, Vulgarakis (Gradoborski) ostana edinstveniot

zabranet tvorec vo Isto~nata crkva. So toa, ve}e definitivno

stanuva jasno, koja e vistinskata pri~ina za zabranata na negoviot

muzi~ki zbornik.

Muzi~kiot jazik na Gradoborski

Kako {to e istaknato ponapred, vo prvata polovina na XIX

vek Dimitar Zlatanov komponiral crkovni tvorbi i peel isklu-

~ivo na gr~ki jazik. Vo vtorata polovina na istiot vek, kako

rezultat na nacionalnoto osoznavawe, zapo~nal da preveduva svoi

gr~ki tvorbi, a mo`ebi i da sozdava novi na slovenski jazik. No,

vo celiot ovoj preoden, a verojatno i vo podocne`niot period,

Gradoborski ne peel samo na slovenski jazik. Vo Solun (kade{to

uslovi za bogoslu`ewe na crkovno-slovenski jazik se sozdadeni

duri na pragot na sedumdesetite godini),1 kako i vo drugite gra-

dovi, pred svoite mnogubrojni po~ituva~i, Dimitar Zlatanov –

Gradoborski prete`no peel na gr~ki jazik. Vo toj period toa bi-

lo slu~aj i so drugite poznati psalti, kako od slovenska, taka i od

romanska proveniencija, koi{to bivale pokanuvani da peat vo

gr~kite pravoslavni hramovi.

1 Snegarovъ, Iv(an), Solunъ vo … op. cit. p. 82.

Page 107: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

107

Ottuka, stavot na nekoi vizantolozi, deka vo vtoriot del od

karierata Gradoborski, prodol`il da pee isklu~ivo na crkovno-

slovenski jazik i deka, za taa cel, zna~itelno go promenil i svo-

jot stil na komponirawe i peewe, se bez osnova. Vo razjasnuvawe-

to na ovaa dilema, treba da se naglasi, deka univerzalniot karak-

ter na isto~no-pravoslavnoto peewe vo najgolema mera proizle-

guva od muzi~kite skali zastapeni vo osmoglasnikot na sv. Jovan

Damaskin, a vo pomala od jazikot na koj se pee. Ottuka, koga

golemiot psalt po~nal da komponira i da pee tvorbi i na sloven-

ski jazik, nitu imal potreba, nitu, pak, bilo mo`no ne{to bitno

da menuva vo svojot ve}e izgraden i prepoznatliv stil vo duhot na

isto~no-pravoslavnata muzi~ka tradicija. Ova, dotolku pove}e,

{to Gradoborski toa go pravi kako ve}e oformena li~nost, vo

periodot koga imal dostignato tvore~ka i interpretatorska zre-

lost vo psaltikiskata umetnost. Ona {to edinstveno sakal i mo-

`el da go napravi e, vo crkovnata bogoslu`ba, povtorno da se

vospostavi jazikot na sv-te Kliment i Naum. Sakal, - bidej}i

~uvstvuval dolg sprema svojot slovenski rod, i mo`el, - bidej}i

bil golem psalt, muzi~ki tvorec i avtoritativna li~nost so

presudno vlijanie vrz nastanite vo periodot na Prerodbata.

Koga stanuva zbor za preveduvaweto na crkovni napevi od

vizantiskata tradicija od eden jazik na drug, ne mo`e sosema da se

prenebregne faktot, deka jazikot do izvesen stepen ima vlijanie

vrz artikulacijata na nekoi melodiski segmenti, no, toa nema

presudno zna~ewe za op{tiot karakter na melodijata. Se razbira,

soobrazuvaj}i gi melodiskite linii od pesnopenijata, koi{to

prvobitno se napi{ani na gr~ki jazik, na soodvetnite kanonski

crkovno-slovenski tekstovi, osobeno onie koi{to se ispolnuvaat

vo pobrzo tempo (irmolo{kite), neophodni se odredeni interven-

cii vo melodijata (nejzino prodol`uvawe ili skratuvawe). No, i

na ovoj na~in dobieni, ‚prekroenite‛ melodii ostanuvaat vo du-

hot na vizantiskata tradicija. Ova dotolku pove}e, {to ovie dej-

stvija gi sintetizira edna li~nost: Vulgarakis (Gradoborski), ka-

Page 108: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

108

ko avtor na originalnata tvorba na gr~ki jazik, na slovenskiot

prevod i niven simultan interpretator.

[to se odnesuva do samoto muzi~ko tvore{tvo na Dimitar

Zlatanov-Gradoborski, barem do ona {to dosega be{e poznato i

delot koj{to se nao|a vo negoviot neodamna otkrien Prira~nik

za psalt, vo nikoj slu~aj ne mo`e da se ka`e, deka toa e sozdavano

pod vlijanie na evropskata muzika ili na arapsko-persiskite

makami. Navistina, toj vo svoite kompozicii vnesuva nekoi nevo-

obi~aeni i poslobodni meloritmi~ki strukturi, no, ne so cel da

go promeni duhot na crkovnoto peewe od vizantiskata tradicija,

tuku, sprotivnoto: da go razotkrie i reafirmira negoviot neu-

ni{tiv univerzalen karakter.

Vo ovoj kontekst, interesno e misleweto na Konstantin

Sakelaridis, atinski psalt od XIX vek, koj reagiraj}i na evro-

peiziranoto crkovno-muzi~ko tvore{tvo na negoviot sovremenik

Joanis Sakelaridis (prezimeto slu~ajno im se sovpa|a), vo svojot

napis od 1888 godina, go spomenuva i Vulgarakisa (Gradoborski),

za kogo veli deka bil dobar kompozitor, no, vo negoviot muzi~ki

zbornik ima i nekoi kompozicii vo posloboden stil. Govorej}i

za crkovnite tvorbi na Joanis Sakelaridis (napevi vo duhot na

gr~kata religiozno-folklorna tradicija, harmonizirani za dvo-

glasen ili triglasen hor vo duhot na evropskata muzika), atin-

skiot psalt dodava, deka, ako Patrijar{ijata bila tolku stroga

sprema kompoziciite na Vulgarakis, toga{ Atinskata arhiepis-

kopija morala da bide postroga so Joanis Sakelaridis.1

Od ova mo`e da se zaklu~i, deka zabranata na Prira~nikot

za psalt od Dimitrios Vulgarakis (Gradoborski) ne ostanala bez

soodvetni odglasi vo po{irokata gr~ka javnost. Reakcijata na

atinskiot psalt Konstantin Sakelaridis, poka`uva deka zabra-

netiot Vulgarakis ne ostanal samo ‚solunski slu~aj,‛ tuku pre-

rasnal vo nastan od po{iroki razmeri, koj{to go podelil i javno-

to mnenie. Se razbira, komentarite okolu zabranata na zbornik-

ot na Gradoborski naj~esto ja sledele linijata na oficijalniot

1 Papado1pouloj, G., Sumbolai1 ei3j th1n i2stori1an... op. cit. p. 486.

Page 109: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

109

patrijar{iski stav, a toa e: tu|iot karakter na negovoto muzi~ko

tvore{tvo. Iako deneska vo Grcija e poznata zadninata na ovaa

zabrana, verojatno od strav, ili od la`en patriotizam, retko koj

gi ka`uva glasno vistinskite pri~ini za frlenata anatema vrz

Vulgarakis (Gradoborski).

[to se odnesuva do kompoziciite na koi im staval oznaki:

evropski (eurwpai_ko1n), sozunak (sozouna1k), buselik (mpouseli1k),

axem (a3tze1m) i sl., so toa Gradoborski samo go ozna~uva (odreduva)

vidot na skalata vo koja{to se pee napevot, odnosno, karakteris-

ti~nite alteracii na poedini nejzini stapala. No, so postavuva-

weto na oznakata ‚evropski‛ nad edno Dostojno est na osmiot

glas vo svojot zbornik, Gradoborski kako da sakal da go odbele`i

‚novoto vreme‛ i nadoa|aweto na branot na evropskata romanti-

~arska muzika. Ovaa tvorba treba da se razbere kako kultiviran

gest sprema umetnosta na modernata evropska civilizacija, i du-

hovit obid da se vospostavi odredena relacija so nea. Kako eden

od najobrazovanite psalti na svoeto vreme, Dimitar Zlatanov -

Gradoborski, sekako, deka imal poznavawa i od evropskata muzi-

ka. Dobro gi znael osnovnite karakteristiki na isto~nata i na

zapadnata muzika i imal oset za kriti~nata granica do koja{to

tie mo`at da se dobli`at.

Vo spomenatoto ‚evropsko‛ Dostojno est na osmi glas, Vul-

garakis (Gradoborski) vo dva navrati upotrebuva sni`eno VI-to

stapalo, koe{to e pove}e karakteristi~no za evropskata durska

melodija (molska subdominanta), no, toa ne & e tu|o i na vizan-

tiskata muzika. Vo ovoj slu~aj, oznakata ‚evropski‛ e upotrebena

kako sinkreti~ka formula za osmi glas i za evropskata Ce-dur

skala, koja{to ne go odreduva nitu karakterot na crkovnata tvor-

ba nad koja{to e postavena, nitu na~inot na nejzinata izvedba.

Duri, bi mo`elo da se ka`e, deka voveduvaweto na oznakata

‚evropski‛ pretstavuva zbogatuvawe na muzi~kata terminologija

na isto~nata crkovna muzika od strana na Dimitar Zlatanov -

Gradoborski. Spored sovremeniot gr~ki protopsalt Panajotis M.

Somalis, vo periodot na nezapirlivoto {irewe na evropskata

Page 110: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

110

muzika, vakvite kompromisi se pravele so cel da se bide vo trend,

a so toa da se privle~at pove}e pravoslavni vernici na crkovnite

bogoslu`bi.1

A, {to se odnesuva do drugite navedeni oznaki, od koi{to

nekoi imaat arapsko-persiski etimon, vo teorijata na crkovnata

muzika od vizantiskata tradicija so niv se ozna~uva transponi-

raweto na edna melodija od dijatonska vo enharmonska. Vo isto~-

nata crkovna muzika oznakite kako {to se axem, sozunak, buselik

i sl., iako poretko, se upotrebuvaat i deneska so istoto zna~ewe,

koe {to go imaat i vo muzi~kiot zbornik na Gradoborski.

Zaklu~ok

I pokraj ovie novi soznanija do koi{to dojde muzi~kata na-

uka, `ivotot i deloto na Dimitar Zlatanov - Gradoborski i pona-

tamu ostanuvaat nedovolno razjasneti. Na vizantolozite im pres-

tojat novi istra`uva~ki napori za rasvetluvawe i na ulogata na

ovoj golem pretstavnik na isto~noto crkovno peewe vo procesot

na nacionalnoto osoznavawe na makedonskiot narod. Dotoga{ }e

ostanat otvoreni cela niza pra{awa, na koi{to vo ovoj moment

ne mo`e da se dadat zadovolitelni odgovori:

- Koi se vistinskite motivi na Dimitar Zlatanov, pred kra-

jot na `ivotot da go izdade svojot monumentalen zbornik na gr~ki

jazik: da se rehabilitira pred Gr~kata crkva, da si ja podobri ma-

terijalnata polo`ba ili ne{to treto?

- Dali se iznevereni negovite o~ekuvawa od Egzarhijata?

- Postojat li pri~ini zaradi koi{to vo brojnite rakopisni

i pe~ateni bugarski psaltikii XIX i od XX vek, nema nitu edna

tvorba na Gradoborski?

- Dali e slu~ajno toa, {to negovi kompozicii na slovenski

jazik se pojavile samo vo zbornikot na Kalistrat Zografski i vo

rakopisnata psaltikija na Vasil Ivanov Bojaxiev od Kratovo

(pretstavnici na crkovnoto peewe od Makedonija)?

1 Somalhj, M. Panagiothj, Dhmhtrioj Boulgarakhj … op. cit.

Page 111: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

111

Iako crkovno-muzi~koto tvore{tvo na Gradoborski ne e ce-

losno otkrieno, i ona {to do ovoj moment ni e poznato, ima im-

presivni razmeri. Sosema e izvesno deka Gradoborski zad sebe os-

tavi muzi~ko delo, koe{to vo isto~noto crkovno peewe od vizan-

tiskata tradicija, mu obezbedi mesto me|u najgolemite muzi~ki

tvorci na epohata.

Rasvetluvaweto na `ivotot i muzi~kata dejnost na Dimitar

Zlatanov - Gradoborski i na redicata drugi zna~ajni pretstavni-

ci na crkovnoto peewe od periodot na Prerodbata, vsu{nost,

pretstavuva prodol`uvawe na nivnata potraga po sopstveniot

identitet, sjajno zapo~nata kon sredinata na XIX vek. Kako svoe-

vidno priglasuvawe (iso) i paralelno so ovie istra`uva~ki na-

pori, deneska vo cela redica makedonski manastiri i crkvi se

manifestira opredelbata za vra}awe kon crkovnoto peewe od

slovensko-vizantiskata tradicija. So ovie inicijativi kako da

o`ivea veli~estvenata borba na prerodbenicite za vra}awe kon

vekovnoto sveti-klimentovo predanie.

Page 112: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

112

II.

Naum Miladin (1817-1897)

So usvojuvaweto na noviot sistem na nevmatska notacija

koj{to na po~etokot na XIX-ot vek go promoviraa Hrisant, Hur-

muzij i Grigorij, vo makedonskite duhovni prostori zapo~na cir-

kulacijata na muzi~ki rakopisi so ovaa notacija na gr~ki jazik.

Ovaa okolnost sama po sebe ja nametnuva{e potrebata od izu~u-

vawe na novata, poednostavena muzi~ka notacija. Povedeni i od

prakti~nata strana na rabotite, poima{livite semejstva so cel

u{te pove}e da si ja zacvrstat pozicijata vo mladoto gra|ansko

op{testvo, smetaat deka e korisno svoite sinovi da gi ispra}aat

na {koluvawe vo poznatite centri na crkovna muzika. Eden od

prvite, malkumina od Makedonija vo toj period koi{to imale i

materijalni mo`nosti, no, i muzi~ka darba za da se zafatat so

izu~uvaweto na isto~noto crkovno e Naum Miladin (sredniot

brat na Dimitrija i Konstantin Miladinovci).

Izvori na podatoci za `ivotot i muzi~kata dejnost na Naum

Miladin pretstavuvaat negovata Avtobiografija i tekstot na

Petar ^akar pod naslov ‚Nepoznatata dejnost na muzikologot

Naum Miladin‛, objaven vo vesnikot ‘Nova Makedonija’ vo 1972

godina. Od ovie materijali doznavame, deka u{te kako dete Naum

projavil neobi~na muzikalnost. Interesen e podatokot deka za

vreme na negoviot prestoj vo Durus (Dra~, dene{na Albanija),

kade{to rabotel vo nekoja italijanska firma, negoviot muzi~ki

talent bil zabele`an od grupa italijanski muzi~ari, so ~ija po-

mo{ za kuso vreme uspeal da ja sovlada zapadnata muzi~ka nota-

cija. Muzi~kata darba i ubaviot glas na Naum Miladin bile zabe-

le`ani i od strana na mitropolitot vo Janina (na eden koncert

Page 113: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

113

odr`an vo negova ~est), koj na direktorot na janinskata gimnazija

mu prepora~al, da go isprati Nauma na Visokata duhovna akade-

mija na ostrovot Halki, vo blizinata na Carigrad.

Na ovaa crkovna visoko-obrazovna institucija na koja{to

od odredeni pri~ini se zapi{al nekolku godini podocna (vo 1841

godina), Naum Miladin imal mo`nost temelno da ja sovlada teo-

rijata na isto~noto crkovno peewe. Po ugled na kusite gramatiki

na isto~no crkovno peewe, kakvi {to ~esto se sre}avaat vo psal-

tikiskite zbornici, Naum napi{a kratok prira~nik po crkovno

peewe. Mo`e da se pretpostavi, deka prira~nikot go napi{al

neposredno po vra}aweto vo Ohrid, kade po~nal da raboti kako

u~itel po gr~ki jazik i formiral {kola za izu~uvawe na crkov-

noto peewe spored noviot sistem na Hrisant. Od ovaa {kola na

Naum Miladin, najstara poznata od takov vid na teritorijata na

Makedonija, izlegoa niza crkovni pevci i poznava~i na nevmat-

skoto pismo, koi{to ja prodol`ija ovaa dejnost niz Makedonija.

Na toj na~in, po zasluga na stru{kiot muzi~ki deec, vo vtorata

polovina na vekot, vo makedonskite crkvi se najdoa golem broj

{koluvani pevci i avtori na ednoglasni duhovni tvorbi.1

Kako {to e ve}e istaknato, Prira~nikot po crkovno peewe

na Naum Miladin e napi{an na gr~ki jazik vo 1843 godina i zasega

e najstariot so~uvan rakopis, koj{to slu`el za izu~uvawe na hri-

santovata muzi~ka notacija na teritorijata na Makedonija. Od

ovoj prira~nik pred javnosta dosega se prezentirani samo dve

strani~ki, {to zna~i deka rakopisot s#u{te nema nau~na verifi-

kacija. No, i pokraj toa, negovata vrednost e nesporna, bidej}i,

kako {to e ka`ano malku ponapred, go potvrduva faktot za posto-

eweto na {koli na teritorijata na Makedonija, vo koi{to se iz-

u~uvala novata notacija na isto~noto crkovno peewe.

Za odbele`uvawe e i melografskata dejnost na Naum Mila-

din. Postojat brojni indicii deka toj e prviot melograf vo Ma-

kedonija. Podatocite govorat, deka po sovet na poznatiot ruski

slavist Viktor I. Grigorovi~, koj{to vo 1845 godina prestojuval

1 Ortakov, Dragoslav, Ars nova… op. cit. p. 112.

Page 114: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

114

vo Struga, se zafatil so sobirawe i melografirawe na narodni

pesni. Se pretpostavuva deka pe~ateweto na pesnite melografi-

rani od Naum Miladin vo Zbornikot od narodni pesni na nego-

vite bra}a Dimitrija i Konstantin, izostanalo po nastojuvawe na

biskupot Jurij [trosmaer (zaradi antiunijatskoto dr`ewe na me-

lografot), pod izgovor deka tie bi mo`ele da se izdadat vo oddel-

na publikacija.1

Iako melografskata dejnost na Naum Miladin ne e potkre-

pena so nekoj za~uvan muzi~ki rakopis ili pe~atena kniga, nema

somnevawe deka svojata stru~na podgotvenost za edna takva muzi~-

ka aktivnost toj ja prenesuval na brojnite u~enici, koi{to pomi-

nale niz negovata muzi~ka {kola. Spored raspolo`ivite podato-

ci, od {kolata na Naum Miladin se proizlezeni golem broj na

poznati muzi~ki imiwa, me|u koi Krstan Sanxak, podocne`niot

golem pretstavnik na makedonskoto crkovno peewe, pove}e poz-

nat pod mona{koto ime Kalistrat Zografski i Georgi Hristidis

(Georgi pop-Hristo Ikonomov), podocne`niot zet na prerodbe-

nikot Dimitrija Miladinov.

* * *

So ogled na toa deka na Kalistrat Zografski malku podocna

}e se osvrnam i poop{irno, na ova mesto za Georgi pop-Hristo

Ikonomov nakuso }e istaknam deka, pokraj drugite aktivnosti

{to se zna~ajni za Nacionalnata prerodba, toj }e ostane poznat i

kako osnova~ na gradski crkoven hor vo Struga vo 1863 godina. Od

ovoj stu{ki muzi~ki deec e za~uvan i eden rakopis so hrisantova-

ta muzi~ka notacija, pi{uvan na gr~ki i na crkovno-slovenski

jazik so gr~ka transkripcija. Vo ovoj zna~aen rakopis nastanat vo

1853 godina, koj pretstavuva redok dokument i dragoceno svedo{-

tvo za toga{nite procesi vo crkovnoto peewe na teritorijata na

Makedonija, se zastapeni crkovni tvorbi od Jovan Kukuzel, Jovan

Protopsalt, Petar Lambadarij, Konstantin Protopsalt i dr.2

1 Ortakov, Dragoslav, Ars nova… ibidem. p. 58.

2 Golabovski, Sotir, Makedonska muzika/ ‚Od muzi~koto minato na Struga‛,

Skopje, 1977, r. 46-47.

Page 115: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

115

Imaj}i go predvid ova {to e ka`ano za Georgi pop-Hristo

Ikonomov, kako i ona {to sleduva podolu, vo redovite posveteni

na Kalistrat Zografski, mo`e da se zaklu~i deka vo {kolata na

Naum Miladin u~enicite dobivale solidno muzi~ko znaewe, so

koe mo`ele da se zafatat so sekakov vid muzi~ka dejnost. Podoc-

ne`nite nivni rezultati na muzi~koto pole }e go potvrdat ova na

uverliv na~in.

Page 116: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

116

III.

Kalistrat Zografski (ok. 1820-1913)

Ona {to dosega & e poznato na na{ata muzi~ka nauka za

Kalistrat Zografski, eden od najmarkantnite pretstavnici na

crkovnoto peewe vo Makedonija vo vtorata polovina na XIX-ot i

po~etokot na XX-ot vek, e mo{ne skudno. Golemiot teoreti~ar,

kompozitor i psalt e roden vo Struga, so svetovnoto ime Krstan

Sanxak, najverojatno okolu 1820 godina. Osnovno obrazovanie na

gr~ki jazik steknal vo svojot roden grad, no, ne e poznato kade go

prodol`il i so kakov stepen na obrazovanie se zdobil. Postojat

soznanija deka ja posetuval i muzi~kata {kola na Naum Miladin

i deka bil u~itel po gr~ki jazik vo Struga.

Za sledniot period od `ivotot na golemiot prerodbenik i

duhovnik - po napu{taweto na rodnata Struga i zaminuvaweto na

Sveta Gora, kade {to kako ve}e vozrasen ma` se zamona{uva,1

makedonskata muzikologija isto taka ima malku soznanija. Se na-

veduva podatokot, deka Kalistrat Zografski stanal arhiman-

drit na manastirot Sv. Georgi Zograf, kade{to do`iveal dlabo-

ka starost. Umrel vo 1913 godina.

Me|u dene{nite `iteli na manastirot Sv. Georgi Zograf

na Sv. Gora s#u{te se `ivi spomenite na Kalistrat, ~ie{to ime

se izgovara so dlaboka po~it. Od edna generacija monasi na druga

vo Zografskiot manastir so qubov se prenesuvaat se}avawata

za najpoznatiot arhimandrit na ovoj manastir, koj so svojata neu-

morna rabota i posvetenost u{te za `ivotot stanal poznat na

1 Vo semejstvoto Sanxakovski, e so~uvan podatokot deka nivniot predok

Krstan Sanxak, po vesta za tragi~nata smrt na Bra}ata Miladinovi,

demonstrativno ja napu{til u~itelskata slu`ba vo Struga i zaminal

na Sveta Gora, kade {to se zamona{il so sve{tenoto ime Kalistrat.

Page 117: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

117

po{irokiot pravoslaven prostor. Onie koi{to li~no go pozna-

vale, so neizmerna po~it zboruvale za negoviot patriotizam i

predadenosta na Nacionalnata prerodba. S#u{te i so posebna

vozbuda i voshitenost se preraska`uva sredbata na Kalistrat so

pretstavnici na gr~kata crkva, koi so cel da go pridobijat vo

nivniot crkoven tabor, mu nudele visoki arhierejski ~inovi.

Odele duri dotamu, {to go ubeduvale deka toj, vsu{nost, ne e

Sloven, za{to samo Elin mo`e da bide tolku u~en i prosveten i

besprekorno da go vladee gr~kiot jazik. A toj, skromniot jeros-

himomah Kalistrat, so~uvuvaj}i ja i vo takvi okolnosti svojata

voobi~aena smirenost, im odgovoril na Grcite so slednite zbo-

rovi: ‚Koga bi znael samo, deka vo svojata brada imam makar edno

gr~ko vlakno, i toa }e go iskubam‛. Na ovoj samo nemu svojstven

na~in, dostoinstveniot monah i prerodbenik im stavil do znae-

we na Grcite, deka nivnata ponuda ja odbiva so prezir.

Pi{ani tragi za Kalistrat

Najranata pi{ana traga koja{to Kalistrat ja ostavil za

sebe e rakopisnata Psaltikija napi{ana vo 1862 godina, koja-

{to e pronajdena vo 1982 godina vo seloto Lazaropole. Nade`i-

te deka vo toj rakopis }e se otkrie nekoja tvorba na Kalistrat

Zografski ili na nekoj drug kompozitor od Makedonija, ne se

ispolnija. Osnovnata vrednost na ovoj rakopis ostana vo faktot

deka e napi{an od rakata na Krstan Sanxakovi}, idniot golem

muzi~ar i prerodbenik, kako i toa {to naslovite se napi{ani

na makedonski govoren jazik.1 Podocna konstatirav deka stanu-va

zbor za prepis na psalktikijata na bugarskiot kompozitor i

izdava~ Nikola Trendafilov – ‚Cvetosobranie‛, pe~atena vo

Bukure{t, vo 1847 godina.2 Prepisot e celosen, so samo nekolku

1 Georgievski, Mihailo, Makedonska muzika/ 5, ‚Kratok opis na ~etiri

novootkrieni muzi~ki rakopisi od 19-ot vek‛, Skopje, 1982, p. 83. 2 Trendafilov, Nikola, Cvъtosobranie, Bukurещ, 1847.

Page 118: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

118

nezna~itelni izmeni vo redosledot na tvorbite, pri samiot kraj

na rakopisot.

Za pobudite na Krste Sanxakovi} da ja prepi{e ovaa kni-

ga, koja{to bezmalku ima 200 stranici, mo`e da se pretpostavi,

deka na ovoj na~in ja manifestiral svojata radost od ‚sredbata‛

so prvata pe~atena kniga so novoreformiranata hrisantova mu-

zi~ka notacija na crkovno-slovenski jazik. So toa, Kalistrat

Zografski ni ostavi vo nasledstvo uverliv argument za {iroka-

ta rasprostranetost na hrisantovoto nevmatko pismo na terito-

rijata na Makedonija.

Blagorodnata i eti~ka priroda na Kalistrat Zografski

mo`e da se prepoznae i vo predgovorot na zbornikot PsaltfkfiÂna

lit$rgiõ na Manasij pop Todorov. Zablagodaruvaj}i im se na si-

te onie koi{to materijalno go podr`aa izdavaweto na negovata

kniga, Manasij so posebna voshitenenost govori za pismoto na

bra}ata od Svetoto Zografsko semejstvo, so koe{to tie ‚…ja

podr`uvaat blagorodnata inicijativa … za ostvaruvawe na toa

sveto delo…‛ i se odzivaat na negovata molba, ispra}aj}i mu 5

turski liri. ‚…A toa go pravat, (vo istiot period z.m.) koga i

samite tie bra}a izdavaat psaltikiski knigi! Navistina, kakva

visoko blagorodna, vistinska hristijanska postapka!‛, voodu{e-

veno voskliknuva Manasij pop Todorov vo predgovorot za svojata

kniga PsaltfkfiÂna lit$rgiõ (izdadena vo Sofija, 1905 god.). Iako

Manasij pop Todorov ne spomenuva ime, nema nikakvo somnenie

deka zad ovaa blagorodna postapka stoi Kalistrat, koj{to vo toj

period e arhimandrit na manastirot Sv. Georgi Zograf i duho-

ven tatko na Svetoto Zografsko semejstvo.

Od sevo ova mo`e da se zaklu~i deka Manasij pop Todorov

dobro bil zapoznat so muzi~kata dejnosta na Kalistrat Zograf-

ski i na zografskite monasi, a verojatno i so nivniot zbornik od

~etiri delovi Vostocno Qerkovno Phn`e, koj se pojavuva istata

1905 godina, koga e izdadena i negovata crkovno-muzi~ka kniga

PsaltfkfiÂna lit$rgiõ.

Page 119: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

119

Za `al, osven ovie pi{ani tragi za li~nosta na Kalistrat

Zografski i ka`uvawata preneseni po usten pat, drugi podatoci

za negoviot `ivot ne se so~uvani. Ne ostana zapi{ana nitu godi-

nata na negovoto ra|awe. Vrz osnova na malkute i sosema kratki

bele{ki vo nekoi bugarski muzi~ki knigi od podocne`niot pe-

riod, kako i od sodr`inite na negovite psaltikiski izdanija,

mo`e da se zaklu~i deka Kalistrat Zografski vo manastirot Sv.

Georgi Zograf na Sveta Gora razvil {iroka i plodna teoret-

ska, kompozitorska, preveduva~ka i izdava~ka dejnost. Kako re-

zultat na ovaa dolgogodi{na tvore~ka rabota, zaedno so zograf-

skite monasi, vo 1905 godina go izdavaat zbornikot od ~etiri

knigi Vostocno Qerkovno Phn`e, koj{to mu obezbedil golem ugled

vo crkovno-muzi~kite krugovi. Vo ovoj kontekst se spomenuva

poznatiot bugarski teoreti~ar Petar Sarafov (1850-1915), koj,

neposredno pred pe~ateweto na svojata kniga Rœkovodstvo za

prakti~eskoto i teoreti~eskoto izu~vane na isto~noto c¢r-

kovno phnie (izd. 1912, vo Sofija), za da si razre{i nekoi teo-

retski dilemi, specijalno oti{ol na Sveta Gora vo zografski-

ot manastir na konsultacii so ugledniot Jeroshimonah Kalis-

trat Zografski.1

Bugarskiot teoreti~ar Mir~o M. Bogoev vo svojot U~eb-

nik po izto~no peene (izdaden vo Plovdiv, 1940 g.), za knigata na

Petar Sarafov, govori deka ovoj prira~nik e najiscrpnoto po-

jasnuvawe na teorijata za isto~noto crkovno peewe od site do-

toga{ izdadeni.2 Za makedonskata muzika ova e va`no, dotolku

pove}e, {to eden golem teoreti~ar, kakov {to nesomneno bil

Petar Sarafov, visoko gi po~ituval li~nosta na Kalistrat i

negovite poznavawa na isto~noto crkovno peewe. Vo svojot teo-

retski trud Mir~o M. Bogoev, go spomnuva i zbornikot Vostocno

Qerkovno Phn`e, naglasuvaj}i deka toj e podgotven od monasite na

manastirot Sv. Georgi Zograf na ~elo so golemiot Jeromonah

Kalistrat. 1 Ortakov, Dragoslav, Ars nova… op. cit. p. 120.

2 Bogoevь, Mir~o, U~ebnikь op. cit. p. 105.

Page 120: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

120

I poznatiot bugarski muzikolog-vizantolog i kompozitor

od makedonsko poteklo Petar Dinev (1889-1980), vo svojot teo-

retski trud Rъkovodstvo po sъvremenna vizantiйska nevmena

notaciя (izdaden vo Sofija, 1964 godina), kako osnovna stru~na

literatura za svojata kniga, me|u drugite, go koristi i zborni-

kot Vostocno Qerkovno Phn`e vo ~etiri delovi od zografskite pe-

a~i pod rakovodstvo na Arhimandrit Kalistrat.1

Najnovata pi{ana traga za Kalistrat Zografski ja pronaj-

dov vo knigata na sovremeniot romanski muzikolog-vizantolog

Sebastian Barbu Bukur (1930) Romanskite muzi~ki rakopisi od

Sveta Gora (Manuscrisele muzicale românesti de la Muntele Atos). Vo

opisot na rakopisot od bibliotekata na manastirot Prodromu

br. 133/138, prepis od 1911 godina, na strana 560 stoi: ‚Aksioni

(dostojno est, z.m.) od Nektarij prevedeni na bugarski (crkovno-

slovenski z.m.) od jero|akon Kalistrat, glas I i IV legetos.‛2 Vo

ovoj obemen rakopis od 648 stranici se nao|aat u{te nekolku

tvorbi od Nektarij prevedeni na crkovno-slovenski jazik, zad

koi se pretpostavuva deka stoi Kalistrat Zografski. Zasega

edinstvena potvrda deka ovie prevodi gi napravil Kalistrat e

faktot {to tvorbata Dostojno est, glas I podocna ja stavil vo

svojot zbornik Vostocno Qerkovno Phn`e.3

Zbornikot Isto~no crkovno peewe

Vo ponovo vreme izleze na videlina deka zbornikot na Ka-

listrat Zografski Vostocno Qerkovno Phn`e se ima dve verzii:

prvata vo tri knigi so naslovi 1. Voskresnik, 2. Ve~erwa i utre-

wa i 3. Liturgija, izdadeni vo 1905 godina vo Solun od kni`ar-

nicata na K. G. Samarxiev, i vtorata vo ~etiri knigi so naslovi

1. Voskresnik, 2. Aniksandari, 3. Ve~erwa i utrewa i 4. Litur-

1 Dinev, Petъr, Rъkovodstvo po sъvremenna vizantiйska nevmena notaciя,

Sofiя, 1964. 2 Barbu-Bucur, Sebastian, Manuskrisele muzicale românesti de la Muntele Atos,

Editura Muzicala,Bucuresti, 2000. p. 250. 3 Vostocno Qerkovno Phn`e, Solun¢, 1905.

Page 121: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

121

gija, izdadeni od manastirot Sv. Georgi Zograf vo Sveta Gora,

istata 1905 godina. Dvete izdanija imaat identi~ni grafi~ki

re{enija na koricite, na koi{to razli~ni se samo imiwata na

izdava~ite. Na dvete korici pi{uva deka knigite se uredeni od

zografskite crkovni pea~i, dodeka imeto na Kalistrat voop{to

ne e istaknato. No, i pokraj toa, sekoga{ koga stanuva zbor za

ovoj monumentalen muzi~ki zbornik, site muzikolozi-vizanto-

lozi ja naglasuvaat prvostepenata uloga i zasluga na Kalistrat

Zografski za negovoto sozdavawe. Mo`e da se pretpostavi deka

Kalistrat Zografski, od skromnost i od po~it sprema svoite

bra}a monasi, ne sakaj}i da se izdvojuva, zastanal zaedno so niv

zad ovie psaltikii.

Muzi~kite sodr`ini na ovaa crkovno-muzi~ka antologija

pretstavuvaat {iroka osnova vrz koja{to mo`e sestrano da se

sogledaat li~nosta i celokupnata muzi~ka dejnost na Kalistrat

Zografski. O~igleden e negoviot obemen anga`man vo realizi-

raweto na ova monumentalno crkovno-muzi~ko delo: kako teore-

ti~ar, redaktor na celoto izdanie i kako preveduva~ na golem

broj napevi od gr~ki, a vo pomala mera i od romanski na sloven-

ski jazik. Od sevo ova mo`e da se zaklu~i, deka stanuva zbor za

mnogustrana, duhovno bogata li~nost so izvonredno {iroka op-

{ta i muzi~ka kultura i so neiscrpna tvore~ka energija, i pokraj

toa {to ova go raboti vo ve}e poodminati godini.

Za makedonskata muzi~ka kultura posebno zna~ewe ima

~etvrtiot del na zbornikot Vostocno Qerkovno Phn`e so naslov

Liturgija, zaradi zastapenite tvorbi na avtorite od Makedoni-

ja: Dimitar Zlatanov - Gradoborski, Joan Harmosin - Ohridski

(1829-1890) i Kalistrat Zografski. Koga stanuva zbor za tvorbi-

te na Kalistrat, sudej}i spored nivnata ~esta zastapenost vo

razni prepisi na psaltikiski zbornici, od koi nekoi se nasta-

nati i pred izdavaweto na ovoj zbornik, mo`e da se zaklu~i deka

za niv postoelo naglaseno interesirawe me|u crkovnite peja~i

na celata teritorija na Makedonija, pa i po{iroko.

Page 122: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

122

Liturgijata na Kalistrat Zografski i na zografskite

monasi dolgo be{e spomenuvana od slovenskite muzikolozi-

vizantolozi zaradi faktot {to vo nea e zastapena tvorbata na

Dimitar Zlatanov – Gradoborski Dostojno est na osmi glas,

koja dolgo vreme se smeta{e za edinstvena so~uvana tvorba od

ovoj golem muzi~ki deec od periodot na Nacionalnata prerodba.

Vrz osnova na ovaa kompozicija, nad koja{to e staveno imeto na

nejziniot avtor - Dimitr`a Vulgaraki Gradoborskagw, mo`e da se

zaklu~i, deka Kalistrat dobro znael koj e Gradoborski. Mo`e da

se pretpostavi deka toj raspolagal i so zbornikot na Dimitar

Zlatanov na gr~ki jazik Prira~nik za psalt,1 zabranet od stra-

na na Carigradskata patrijar{ija, od koj{to ja prezel i ja pre-

vel na slovenski jazik spomnatata kompozicija.

Vo istata psaltikija Joan Harmosin – Ohridski e zastapen

so pri~esnata Thlo Xr`stovo, na prvi glas, koja{to Kalistrat ja

naredil me|u tvorbite na Georgij Kritski, Petar Lambadarij –

Peloponeski i Grigorij Protopsalt - Levitski, trojcata tvor-

ci koi{to vleguvaat vo redot na najgolemite imiwa na isto~-

noto crkovno peewe na site vremiwa.2 So ova, na nedvosmislen

na~in, Kalistrat Zografski ja izrazuva svojata po~it kon li~-

nosta i muzi~koto delo na svojot golem sonarodnik i sovreme-

nik Joan Harmosin – Ohridski. (Zo{to sudbinata ne ni dodelila

u{te nekoj podatok za povrzanosta na dvajcata velikani!?)

Vo ~etvrtiot del na zbornikot Vostocno Qerkovno Phn`e, so

naslov Liturgija, me|u drugoto, Kalistrat Zografski ima vklu-

~eno i 24 tvorbi Dostojno est, po tri za sekoj glas pooddelno.

Avtorite na ovie kompozicii im pripa|aat na razli~ni narodi:

grci, romanci, sloveni i dr. Samiot Kalistrat kako avtor e pot-

pi{an samo na dve kompozicii Dostojno est na prvi i ~etvrti

glas i, se razbira, kako preveduva~ na najgolemiot del od zasta-

penite tvorbi vo ovoj zbornik.

1 Boulgara1kh, Dhmh1trioj, 3Egko1lpion 2Ieroya1ltou, t. Makedoni1a, Qessaloni1kh, 1886.

2 (Arximandrit¢, Kalistrat), Vostocno q¢rkovno… op. cit. p. 246

Page 123: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

123

Vo ovoj kontekst, posebno vnimanie zaslu`uvaat kompozi-

ciite Dostojno est na prvi, {esti, sedmi i osmi glas na roman-

skiot kompozitor Shimonahot Nektarie (1804-1899).1 Nad ovie

tvorbi stoi zabele`ano, deka od vla{ki gi prevel Kalistrat

Zografski. Ne e slu~ajno toa, {to Nektarie - najugledniot pro-

topsalt i u~itel po isto~no crkovno peewe na Sveta Gora vo

vtorata polovina na XIX-ot vek, e zastapen duri so ~etiri tvor-

bi, a drugite kompozitori so po edna. Ova nedvosmisleno uka`u-

va na povrzanosta na dvajcata muzi~ari.2 Spored nekoi podato-ci

od romanski izvori, do koi{to dojdov vo posledno vreme,

Kalistrat Zografski bil u~enik na golemiot protopsalt i

kompozitor - Nektarie, kogo psaltite na Sveta Gora go vikale

Protopsalt na site psalti, Vtoriot Kukuzel i sl. Spored

pogore spomenatiot romanski muzilolog-vizantolog Sebastijan

Barbu - Bukur, Nektarie sozdal fascinanten broj crkovni tvor-

bi - pove}e otkolku {to sozdale zaedno site romanski kompo-

zitori vo periodot od XI do XX vek. Vo {kolata na Nektarij

Vlaha (Prodromita), vo koja{to crkovno peewe u~ele psalti od

najrazli~na proveniencija - Romanci, Grci, Rusi, Bugari, Make-

donci i Srbi,3 Kako u~enik na Nektarij, Kalistrat imal mo`-

nost, pokraj gr~kiot, koj{to go vladeel od porano, da go nau~i i

romanskiot jazik. No, ona {to e najbitno, vo ovaa {kola Kalis-

trat Zografski mo`el da go sogleda na~inot na koj{to Roman-

cite si go transformiraa svoeto crkovno peewe od tipi~no

‚gr~ko‛ vo peewe so nacionalni osobenosti. Ova dragoceno is-

kustvo Kalistrat Zografski }e go iskoristi podocna, koga }e go

podgotvuva zbornikot Vostocno Qerkovno Phn`e.

1 (Arximandrit¢, Kalistrat), Vostocno q¢rkovno… ibidem. p. 115.

2 Vrz osnova na soznanijata do koi{to Stefan Sanxakovski (potomok na Kalistrat

Zografski) do{ol pri poslednata poseta na manastirot Sv. GeorgiZograf,

visokou~eniot duhovnik gi potvrdi moite pretpostavki, deka Kalistrat bil

u~enik na Nektarie. Na po~ituvaniot otec Stefan iskreno mu blagodaram za

ovaa dragocena informacija.

3 Barbu-Bucur, Sebastian, Muzica românească de tradiţie bizantină în Muntele Atos,

Acta Musicae Bizantinae IV, Centrul de Studii Bizantine Iaşi, 2002, p. 79-82.

Page 124: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

124

Muzi~koto tvore{tvo

Vo zbornikot Liturgija Kalistrat Zografski e zastapen

so dve kompozicii na Dostojno est: po edna na prvi i ~etvrti

glas i dve tvorbi Otca i sina: na peti i sedmi glas. Za odbele-

`uvawe e deka toj ne gi stavil vo zbornikot site svoi kompozi-

cii, tuku nastojuval da vklu~i {to pove}e tvorbi od drugi av-

tori. Vo prilog na ova govori faktot, deka vo Psaltikiskiot

voskresnik na Vasil Ivanov Bojaxiev (1876-1950), koj{to e ot-

krien vo 1978 godina, se zastapeni tri negovi kompozicii Otca

i sina: po edna na vtori, peti i sedmi glas, od koi poslednite

dve, po s# izgleda, deka se prezemeni od zbornikot Liturgija na

Kalistrat Zografski i na zografskite monasi.1

Kompoziciite Dostojno est na prvi i ~etvrti glas, spa-

|aat vo redot na antologiskite ostvaruvawa na makedonskata

crkovna muzika, koi{to nedvosmisleno govorat za muzi~kiot

talent na Kalistrat Zografski. Ona {to se zabele`uva ve}e so

prvoto slu{awe na ovie tvorbi, se {iroko razvienata melodija

i muzikalnite modulacii od eden glas vo drug, koi majstorski gi

koristi za gradewe i definirawe na muzi~kata forma. Ovie

filigranski kompozicii vo duhot na vizantiskata tradicija, na

koi{to nemo`e nitu da im se dodade, nitu da im se odzeme ne{to,

istovremeno plenat so svojata ednostavnost i so vozvi{enosta.

Posebno poglavje se negovite tvorbi Otqa i S¥na na vto-

ri, petti i sedmi glas. Sudej}i spored edinstvoto na tematski-

ot materijal i negovata motivska razrabotka, vo ovie kompozi-

cii se ~uvstvuva nivnata vnatre{na povrzanost, od {to mo`e da

se zaklu~i deka se sozdadeni vo ist period. Osven vlijanieto na

negoviot u~itel Nektarij, vo ovie kompozicii na Kalistrat se

~uvstvuva i vlijanieto na evropskata romanti~arska muzika.

[irokata melodija so nevoobi~aeno golemi intervalski skoko-

vi i ~estata upotreba na alterirani tonovi, so koi go naglasuva

1 Bojaxiev, Ivanov, Vasil, Psaltikien¢ V¢zkresnik¢, (manus.)

NUB ‚Sv. Kliment Ohridski‛ – Skopje, M. IV 1862.

Page 125: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

125

molitveniot karakter na tvorbite, se belezi na novoto vreme

kon koe inklinira nivniot avtor. Osven toa, vo niv svesno se

potenciraat nekoi tonovi, koi dobivaat svojstva na tonalno-

harmonski centri, karakteristi~ni za zapadnata muzika.

Nema somnenie deka Kalistrat Zografski napi{al pogo-

lem broj na crkovni kompozicii, od onoj koj{to e poznat denes-

ka. Vo prilog na ova govorat i nekoi stranski vizantolozi koi-

{to istra`uvale vo Svetogorskite manstiri, i vo ~ii{to tru-

dovi se spomenuva i Kalistrat Zografski kako kompozitor koj-

{to e zastapen vo nekolku rakopisni ostavnini. Na{ata muzi~-

ka nauka s#u{te nema soznanija za kakvi tvorbii stanuva zbor,

no, sigurno e deka ovaa traga, koja{to mo`ebi vodi do nepoznati

kompozicii na Kalistrat, vo sledniot period }e se sledi so po-

golema istra`uva~ka nastoj~ivost i qubopitnost.

Teoretskite postavki na Kalistrat

Osven so preveduva~ka i kompozitorska dejnost Kalistrat

Zografski se zanimaval i so teorijata na isto~noto crkovno pee-

we. Negoviot edinstven teoretski trud ima naslov Pravila i

pretstavuva voved vo Voskresnikot - prviot del od zbornikot

Vostocno Qerkovno Phn`e. Razbirlivosta i ednostavnosta na jazi-

kot so koj{to Kalistrat govori vo ovaa kratka gramatika uka`u-

vaat na visokiot stepen na obrazovanost i studioznosta , od edna,

i negovoto suverenoto vladeewe so teorijata na hrisantoviot mu-

zi~ki sistem, od druga strana.

Vo svoite istra`uvawa Kalistrat Zografski do{ol do in-

teresni sogleduvawa za vizantiskata muzi~ka semiografija i or-

tografija. Za `al, teoriskoto obrazlo`enie na ovie svoi istra-

`uvawa, po s# izgleda, ne gi objavil, tuku samo prakti~no gi pri-

menil vo zbornikot Vostocno Qerkovno Phn`e. Vo edna od tvorbi-

te Dostojno est na peti glas vo Liturgijata vo nekolku navrati

se upotrebeni posledovatelni gorgoni, {to e mnogu nevoobi~aeno

vo teorijata na isto~noto crkovno peewe. Vo sledniot fragment

Page 126: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

126

od ovaa kompozicija se sre}avaat dva takvi primeri: 1. tonovite

koi{to sleduvaat po elafronot (vrz slogot ‚ga‛) – apostrofot

so punktiran gorgon i dvete kentimi so gorgon i 2. tonovite

pretstaveni so ison i dve kentimi so gorgon grupirani so oligon

(vrz slogot ‚ùe‛) i iporoi so gorgon.

(fragment 1)

i¯ ma - - - - tery______Bo - - ga_____________na-

- - ùe - - - - - gw.

Vo prviot primer ne e jasna nitu logi~na upotrebata na dva-

ta posledovatelni gorgoni. Po s# izgleda, stanuva zbor za pe~atna

gre{ka: dvete kentimi so gorgon pod oligonot (v), bi trebalo

da se stavat nad oligononot( ä). No, toa ne mo`e da se ka`e i za

vtoriot primer, vo koj{to idejata na Kalistrat e: grupata od tri

tonovi (dvete kentimi so gorgon i iporoi so gorgon) da se ispee

kako vtor del od taktot. Ovoj primer najpribli`no mo`e da se

zapi{e so trigorgon punktiran na prvoto koleno:

(fragment 1a)

na - - - ùe - - - - - - gw.

O~igledno e deka Kalistrat so ova go otvara pra{aweto za

racionalizacija na hrisantoviot ortografski sistem: so razli~-

no kombinirawe na eden ist znak (vo slu~ajov toa e gorgonot) da

se dobijat i drugi vrednosti i da se izbegne upotrebata na novi

znaci. Ovaa ritmi~ka figura od dva poledovatelni gorgoni, koja-

{to Kalistrat Zografski ja koristi vo svoite muzi~ki zbornici,

od teoreti~arite na isto~noto crkovno peewe ne e obrazlo`ena i

ne e upotrebuvana po{iroko.

Page 127: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

127

Vo 1997 godina, rabotej}i na zbornikot Pashalija od Joan

Harmosin - Ohridski, na edno mesto vo pri~esnata na prvi glas

(Thlo Xr`stovo) naidov na sledniot fragment, vo koj{to dva pos-

ledovatelni tonovi (apostof i dve kentimi) imaat gorgon:

(fragment 2)

bez - sme - - - - - - - - - - - - …

Smetaj}i deka stanuva zbor za pe~atna gre{ka, vo novoto

izdanie na knigata Pashalija (izdadena vo 1999 godina), gorgonot

od apostrofot go premestiv vrz znakot oligon so antikenoma

(koj{to se nao|a neposredno pred nego):1

Podocna, koga rabotev vrz zbornikot Liturgija, zabele`av

deka Kalistrat, prezemaj}i ja od Pashalija ovaa ista kompozicija

na Joan Harmosin - Ohridski, ne samo {to ne ja ispravil ‚pe~at-

nata gre{ka‛ so posledovatelnite gorgoni, tuku vo istava tvorba

na Joan Harmosin, gi upotrebil u{te edna{. Toga{ svativ, deka

dvata posledovatelni gorgoni se upotrebeni so cel da se dobie

druga ritmi~ka figura, koja{to mo`e da se zapi{e i so diargon

punktiran na prvoto koleno:

(fragment 2a)

bez - sme - - - - - - - - - - - - …

Na slednite dva primeri e prika`an e u{te eden fragment

od pri~esnata na Joan Harmosin, onaka kako {to e predaden vo

zbornikot Pashalija2 (fragmentot 3) i so intervencijata na Ka-

listrat Zografski vo zbornikot Liturgija (fragmentot 3a):3

1 Koxaba{ija, Jane, ‚Joan Harmosin-Ohridski: Pashalija‛, Unija za kultura na

Vlasite od Makedonija, Skopje, 1999. p. 108. 2 Fwann¢ Xarm: Ohridskyfi˘, Pasxaliõ, Qarigrad¢, 1869. p. 71.

3 Arximandrit¢, Kalistrat), Vostocno q¢rkovno phnie, Liturgiä… op. cit. p. 248.

Page 128: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

128

(fragmentot 3)

vk$ - - si - - - - - - - - - - - - …

(fragmentot 3a)

vk$ - - si - - - - - - - - - - - - …

Na prviot primer (fragmentot 3) tonskata niza koja{to po~-

nuva so apostrof so tripli ( u ) i zavr{uva so iporoi so gorgon

i so to~ka( ¼), e sostavena od tonovi koi{to traat po polovina

udar (takt), vo vtoriot primer (fragmentot 3a), vo koj{to interve-

niral Kalistrat, toj ednoli~en ritam na tonskata niza e razbien

so postavuvawe na gorgon nad elafronot. Kako {to se gleda i na

muzi~kiot primer, so ovoj elafron ‘gorgoniran’od Kalistrat do-

biena e niza od tri posledovatelni gorgoni. Idejata na Kalistrat

e: elafronot so gorgon i dvata tona so gorgon {to se nao|aat ne-

posredno pred i po nego da se ispeat za vreme na vtorata polovina

od taktot (dodeka rakata se kreva nagore), kako mala triola.

Vnimanie zaslu`uva u{te edna ritmi~ka finesa koja{to

Kalistrat ja upotrebil vo svojata tvorba Otqa i S¥na na sedmi

glas od zbornikot Liturgija. Ovojpat, eden po drug se postaveni

dva razli~ni temporalni znaci - digorgon i gorgon:1

(fragmentot 4)

A¯ - - - miny.____________________

Vo ovoj fragment gorgonot koj{to se nao|a nad oligonot so

antikenoma, ima vlijanie vrz znakot iporoi so digorgon, koj{to

se nao|a neposredno pred nego, odnosno vrz vtorata negova nota,

odzemaj}i & polovina od vreme traeweto. Vsu{nost, gorgonira-

1 Arximandrit¢, Kalistrat), Vostocno q¢rkovno … ibidem. p. 100.

Page 129: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

129

niot oligon so antikenoma se izveduva po principot na gorgon,

vo vremeto odzemeno od vtorata nota na iporoi so digorgon. Naj-

pribli`no ova mo`e da se zapi{e na sledniot na~in:

(fragmentot 4a)

A - - - miny.__________________

Ovie ritmi~ki vrednosti dobieni so dva i tri posledova-

telni gorgoni, ili so digorgon po koj{to sleduva gorgon, vo

isto~nata crkovna muzika teoretski dosega ne se obrazlo`eni.

Kalistrat e eden od prvite koi{to gi upotrebuva vo pogolema

mera, so {to dava nesomnen pridones vo razvojot na teorijata na

hrisantoviot muzi~ki sistem.

Page 130: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

130

IV.

Joan Harmosin-Ohridski (1829-1890)

Periodot vo koj{to Joan Harmosin-Ohridski go podgotvu-

va i pe~ati svojot crkovno-muzi~ki zbornik Pashalija, izobilu-

va so izvonredno zna~ajni istoriski nastani i pojavi vo Makedo-

nija so koi Nacionalnata prerodba dostigna izrazito dramati-

~en stadium. Navesten so Zbornikot od narodni pesni od bra}a-

ta Dimitar i Konstantin Miladinovci, objaven vo 1861 godina

vo Zagreb i so nivnata tragi~na smrt vo slednata 1862 godina vo

carigradskite zandani, kako i so pojavata na prvite u~ebnici na

naroden makedonski jazik, ova e period na zasileno dvi`ewe

protiv duhovnoto i ekonomskoto ropstvo, vo koj toa dobiva ka-

rakter na organizirana borba protiv vlasta na Carigradskata

patrijar{ija.1 Vo prvo vreme naso~ena protiv upotrebata na

gr~kiot jazik vo crkvite i vo u~ili{tata, ovaa borba podocna se

pro{iruva i protiv obidite za nametnuvawe na bugarskiot jazik

vo Makedonija. I samata pojava na zbornikot Pashalija na Joan

Harmosin-Ohridski, prv od takov vid na slovenski jazik od eden

makedonski avtor, vsu{nost, pretstavuva inkarnacija na vekov-

nite streme`i za ostvaruvawe na narodnite ideali za samostoen

kulturen razvitok na makedonskiot narod.

Joan Harmosin - Ohridski, ~ie{to svetovno ime e Ivan

(Jovan) Genadiev, e roden vo Ohrid, vo 1829 godina, vo sve{te-

ni~ko semejstvo. Osnovno obrazovanie na gr~ki jazik dobil vo

rodniot grad (mo`no e kaj svojot tatko Georgi, koj vo toa vreme

rabotel kako u~itel), a sredno vo Bitola i vo Carigrad. Kako i

1 Koneski, Bla`e, Za makedonskiot literaturen jazik, Kultura,

Skopje, 1967. r. 158.

Page 131: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

131

redica drugi poima{livi Makedonci od toa vreme, koi imale

solidni predznaewa i poznavawe na gr~kiot jazik, i Ivan Gena-

diev svoeto ponatamo{no obrzovanie go prodol`il na Filozof-

skiot fakultet vo Atina. Od toj period poteknuvaat i negovite

prvi literaturni obidi. Pi{uval poezija, kako i drugi kni`ev-

ni vidovi na gr~ki jazik, so koi{to go svrtel vnimanieto kako

talentiran poet. Poznato e deka zaedno so svojot prijatel, oven-

~aniot poet Grigor Prli~ev, ja izdavaat zbirkata od gatanki vo

stihovi Sfinks. Vo prilog na negovata nadarenost za literatu-

ra, treba da se navede deka vo 1859 godina Ivan Genadiev objavil

komedija vo stihovi. Osven ova, kako jasno navestuvawe na nego-

vata podocne`na opredelba za crkoven peja~, vnimanie zaslu`u-

va i podatokot, deka me|u kolegite na fakultetot, mladiot Ivan

Genadiev bil zabele`an i kako muzikalen peja~ so neobi~no pri-

jaten glas.

Po zavr{uvaweto na studiite Ivan Genadiev, raboti kako

crkoven slu`benik. Postoi podatok deka, koga tatko mu bil ra-

kopolo`en za Debarski mitropolit so sve{teno ime Genadij

(1864-1867), Ivan stanuva negov sekretar. Za da mo`e da kores-

pondira so sve{tenicite vo Debarskata eparhija i da se vklu~i

aktivno vo crkovnata bogoslu`ba, Ivan Genadiev prestojuval vo

manastirot Pre~ista kaj Ki~evo, kade {to odli~no go sovladal

crkovno-slovenskiot jazik. Istovremeno, ovde na u~enicite im

predaval isto~no crkovno peewe. Vo vrska so ova se naveduva, de-

ka Ivan Genadiev za potrebite na u~enicite pi{uval i pesni na

naroden makedonski govor.1

Sogleduvaj}i gi odblizu sostojbite vo crkovnoto peewe na

teritorijata na Makedonija, kako i prakti~nite potrebi od

crkovno-muzi~ka literatura na slovenski jazik, Ivan Gendiev

ve}e vo ovoj period zapo~nal intenzivno da preveduva muzi~ki

tvorbi od gr~ki na crkovno-slovenski jazik. Verojatno, ovaa

rabota go inspirirala da komponira i crkovno-muzi~ki tvorbi,

1 Stoilov, Anton, P. B lgarski kni`ovnici ot Makedoni , 1704-1878,

s 11 portreta, Sofi , 1922. p. 64.

Page 132: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

132

koi{to podocna }e gi stavi vo svoite zbornici. Paralelno so

ovaa dejnost, a za istata cel, se zafatil i so sobirawe na napevi

za~uvani preku usno predanie, za koi{to imal soznanija deka

vle~at koreni od postarata crkovno-muzi~ka tradicija vo Ma-

kedonija. Rezultat na ovaa tvore~ka rabota na Ivan Genadiev se

dvata zbornika od crkovni napevi - Veliki voskresnik, koj, za

`al, e izguben, i Pashalija, pe~atena vo 1869 godina vo Cari-

grad. Na ovaa kniga nejziniot sostavuva~ za prvpat se potpi{al

kako Joan Harmosin-Ohridski. Osven crkovni kompozicii, ima

komponirano i nekolku mar{ovi i popularni pesni.1

Zaradi nivnite aktivnosti na planot na nacionalnoto

osoznavawe na Makedoncite od Debarsko, vladikata Genadij i

negoviot sin Joan Harmosin do{le vo sudir so Carigradskata

patrijar{ija. Redovno izvestuvana od Bitolskiot mitropolit

Venedikt za nivnoto aktivno u~estvo vo borbata za voveduvawe

slovenski jazik vo crkovnata bogoslu`ba, Patrijar{ijata & go

pretstavila Joana na policijata kako ‚nemirna li~nost‛, koj-

{to, zaedno so tatko mu, treba da bide isteran od Debar. Kako

posledica na ova, po direkten nalog od vselenskiot patrijarh, vo

1867 godina vladikata Genadij ja gubi polo`bata na debarski mi-

tropolit. Zaradi serioznosta na situacijata Joan Harmosin

otpatuval vo Carigrad ‚na objasnuvawe‛ so Patrijar{ijata. No,

namesto toa, toj tamu mu se pridru`il na dvi`eweto protiv gr~-

koto vlijanie vo crkvata. Vo ovoj period Joan Harmosin inten-

zivno raboti vrz svoite dve knigi, od koi, kako {to e ve}e ka`a-

no, vo 1869 g. uspeal da go pe~ati samo zbornikot ‚Pashalija‛.

Koga stanuva zbor za negovata profesionalna opredelba za

crkovnite raboti, treba da se ka`e i toa deka Ivan Genadiev vo

carigradskite vesnici napi{al nekolku statii so crkovno-

religiozna problematika. Verojatno, so ovie tekstovi go priv-

lekol vnimanieto na Derkonskiot mitropolit Gerasim, koj{to

go zel za svoj sekretar vo Carigrad. Za koj period od `ivotot na

Ivan Genadiev stanuva zbor, s#u{te ostanuva nepoznato.

1 Leksikon jugoslovenske muzike, Zagreb, 1984, p. 260

Page 133: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

133

Vo 1870 god., po fermanot na sultanot so koj im se dava cr-

kovna nezavisnost na podanicite koi{to ne ja prifa}aat vlasta

na Carigradskata patrijar{ija, vladikata Genadij ja dobil

Vele{kata eparhija, kako nejzin privremen mitropolit, a Joan

Harmosin i ovojpat ostanal so svojot tatko, kako negov sekretar.

Vo 1872 god., od starost ili od nekoja druga pri~ina, Genadij se

povlekuva od slu`bata i od Veles se preseluva vo Bitola. Joan

Harmosin, najverojatno, ostanal na mestoto sekretar na mitro-

polijata vo Veles, s# do postavuvaweto na nov mitropolit vo

proletta 1873 godina.1 Po s# izgleda, ve}e vo ovoj period Joan

Harmosin razmisluval da zamine vo nekoj drug mitropolitski

centar vo Egzarhijata. Kako {to }e poka`e tekot na nastanite,

toj }e se odlu~i za Plovdiv – glavniot grad na Trakija.

Deneska mo`eme samo da pretpostavuvame, {to go nateralo

Harmosina da se preseli vo Plovdiv: so preseluvaweto vo ovoj

grad Joan Harmosin-Ohridski, kako avtor i izdava~ na crkovno-

muzi~ki knigi bi bil poblizu do Carigrad, vo koj{to ve}e go

pe~atel svojot zbornik Pashalija. Od druga strana, Plovdiv,

kako najgolem grad vo evropskiot del na toga{nata Otomanska

Imperija, bil razvien kulturen i duhoven centar, vo koj Joan

Harmosin veruval deka mnogu polesno }e najde spomagateli za

pe~atewe na svoite novi izdanija.

Spored bugarskiot istra`uva~ Stefan H’rkov, za ovaa

opredelba na Joan Harmosin va`na uloga odigral i toga{niot

mitropolit vo Plovdiv, Panaret. Roden vo s. Patele, Lerinsko,

vo 1805 g., Panaret Plovdivski bil vrsnik, a verojatno i prija-

tel na vladikata Genadij (tatkoto na Joan Harmosin). Kako eg-

zarhiski mitropolit Panaret zapo~nuva da raboti vo oktomvri

1872 godina. Ne e isklu~eno Panaret da bil i u~itel na Joan

Harmosin vo Bitola vo 40-te godini na XIX vek.2

1 Markova, Zina, B lgarskata ekzarhi 1870-1879, - Sofi , 1989, p. 126.

2 H’rkov, Stefan, ‚Muzi~ko-preveduva~kata dejnost na Joan Harmosin-

Ohridski‛, (Stru{ka muzi~ka esen-‘95)‚Novootkrieni dokumenti za

Joan Harmosin- Ohridski‛, (Stru{ka muzi~ka esen – ‘2001).

Page 134: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

134

Vo 1873 godina Joan Harmosin zaminuva za Carigrad, kade

{to ostanal nepolna godina. (Za ovoj negov prestoj vo golemata

hristijanska prestolnina dosega ne se znae{e i se smeta{e deka

od Veles direktno se preselil vo Plovdiv). Vo tekot na esenta

1874 godina od Carigrad se preselil vo Plovdiv, kade {to rabo-

ti kako u~itel po istorija, veronauka i crkovno peewe. Isto-

vremeno, toj tuka ja vr{el i dol`nosta protopsalt na plovdiv-

skata mitropolitska crkva ‚Sveta Bogorodica‛.

Po zavr{uvaweto na rusko-turskata vojna (1877-1878) Joan

Harmosin-Ohridski e nazna~en za sekretar na Plovdivskata

mitropolija, dol`nost koja{to }e ja izvr{uva s# do krajot na

svojot `ivot.

Umira na 13 mart, 1890 godina vo Plovdiv.

Zbornikot “Pashalija”

Crkovno-muzi~kiot zbornik ‚Pashalija‛ na Joan Harmosin

- Ohridski pretstavuva tematski sistematizirana psaltikija od

tvorbi i tradicionalni crkovni napevi nameneti za bogoslu`ba

vo Svetlata sedmica na najgolemiot hristijanski praznik -

Voskresenieto Hristovo, kako i za drugi praznici vo tekot na

godinata. Ovaa svoevidna crkovno-muzi~ka antologija sodr`i

cela niza tvorbi od najpoznatite avtori od XVII i preminot vo

XVIII, pa s# do prvata polovina na XIX vek. Pred sekoja tvorba

Joan Harmosin-Ohridski gi naveduva imiwata, ili samo inici-

jalite na avtorite zastapeni vo zbornikot: Petar Bereket, Hri-

sav Novago, Jakov Protopsalt, Petar Lambadarij, Georgij Krit-

ski, Teodor Fokejski, Panajot Hala~oglu, Hurmuzij Hartofi-

laks i Grigorij Protopsalt.

Za makedonskata muzika ovaa psaltikija e zna~ajna i zaradi

faktot, {to taa pretstavuva prva pe~atena kniga od takov vid na

crkovno-slovenski jazik, koja{to sodr`i i kompozicii od make-

donski avtor - li~nite tvorbi na nejziniot sostavuva~ i izda-

va~, Joan Harmosin. Ne e pomalku zna~ajno i toa {to tvorbite od

spomenatite vizantiski avtori i drugite napevi zastapeni vo

Page 135: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

135

Pashalija se prepeani od gr~ki (a mo`ebi i od romanski), na

crkovno-slovenski jazik od samiot Joan Harmosin-Ohridski. Os-

ven ova, mo`e da se pretpostavi deka toj izvr{il i odredeni

korekcii na tradicionalnite napevi od zbornikot, vo smisla na

nivno stilsko nivelirawe.

Se razbira, nekoi od ovie tvorbi Joan Harmosin-Ohridski

mo`el da prevzeme od slovenskite rakopisi i pe~ateni knigi,

koi vo toj period cirkulirale na teritorijata na Makedonija.

Od dosega{noto sporeduvawe na sodr`inite od zbornikot Pas-

halija so onie od knigite na crkovno-slovenski jazik pe~ateni

pred nejzinoto izdavawe (zna~i, porano od 1869 godina), dosega

konstatirav, deka od psaltikijata Cvetosobranie od Nikola

Trendafilov-Slivnenec, izdadena vo Bukure{t, vo 1847 godina

(prva crkovno-muzi~ka kniga na slovenski jazik vo pravoslav-

niot svet), Joan Harmosin-Ohridski vo svojot zbornik go prezel

prepevot na edna Pri~esna (‚Telo Hristovo‛) od Grigorij Pro-

topsalt.1 Sporedbata poka`uva deka vo ovoj prepev vklu~en vo

Pashalija, Joan Harmosin izvr{il nezna~itelni izmeni. Ne e

isklu~eno, vo svojata kniga Joan Harmosin da vklu~il u{te ne-

koj prepev i od drugite slovenski izdanija od toj period.

Nekoi od tvorbite so koi{to Joan Harmosin e zastapen vo

Pashalija kako avtor, po s# izgleda, gi napi{al otkako go utvr-

dil izborot na tvorbite od drugite avtori, koi{to }e vlezat vo

knigata. Do ovoj zaklu~ok dojdov sporeduvaj}i gi negovite tvor-

bi so onie na drugite zastapeni avtori, so koi{to imaat vidlivi

tematsko-stilski korelacii, a ponekoga{ se voo~uvaat i nekoi

pozajmeni delovi od niv. Vo vrska so ova treba da se istakne, de-

ka vo vizantiskata crkovno-muzi~ka literatura, nekoi napevi od

razli~ni avtori, so ista ili srodna sodr`ina, za ista ili sli~-

na liturgiska namena, se sli~ni ili identi~ni vo po~etokot, no

vo prodol`enieto se razvivaat samostojno, vo zavisnost od ide-

jata i talentot na nivniot avtor. Vsu{nost, stanuva zbor za gle-

di{te koe dr`i do tradicijata na pravoslavnata crkva, spored

1 Trendafilov, Nikola, Cvetosobranie, Bukure , 1847. p. 141.

Page 136: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

136

koja, i melodijata, i tekstot na crkovnite penija imaat bo`es-

tveno poteklo, koi na ovoj na~in (so prezemaweto od drug avtor -

prethodnik) se za~uvuvaat vo prvobitnata forma i sodr`ina.1

Vakvi postapki, kako {to rekov pogore, sretnuvame i vo kompo-

ziciite na Joan Harmosin-Ohridski, pokonkretno, vo negovata

Pri~esna na I glas, ~ija{to po~etna muzi~ka fraza e zemena od

samiot po~etok na Heruvika na prvi glas od Teodor Fokejski. Vo

ovoj slu~aj, mo`ebi stanuva zbor i za pozajmuvawe na muzi~ki

motiv od strana na Joan Harmosin, so cel da postigne pogolemo

edinstvo na svojot psaltikiski zbornik kako muzi~ko-tematska

celina.

Vo zbornikot ‚Pashalija‛, samiot sostavuvuva~ i izdava~

Joan Harmosin -Ohridski e zastapen so slednive crkovno-muzi~-

ki tvorbi:

1. Elici vo Hrista, na prvi glas,

2. Otca i sina‛ na petti glas,

3. Telo Hristovo, na prvi glas,

4. Telo Hristovo (drugo), na prvi glas,

5. Bogorodi~en tropar, na petti glas,

6. Katavasii Bogorodi~ni, na ~etvrti glas i

7. Dostojno est na petti glas.

Pove}eto od ovie tvorbi na Joan Harmosin-Ohridski se

komponirani so tradicionalni muzi~ki sred-stva i se vklopuva-

at vo tematskata celina na zbornikot Pashalija. Isklu~ok pret-

stavuva tvorbata Dostojno est na peti glas, koja{to spored ka-

rakterot na tematskiot materijal i na~inot na negovata razra-

botka, se izdvojuva od drugite. Stavena na samiot kraj na knigata,

tvorbata Dostojno est na petti glas se do`ivuva kako nekoe

navestuvawe, kako nova pojdovna to~ka na avtorot i na negovite

viduvawa na makedonskata crkovna muzika.

[to se odnesuva do prepevite na avtorskite tvorbi i na

tradicionalnite napevi od gr~ki na crkovno-slovenski jazik,

1 Jonescu, Gheorghe C., Studii de muzicologie şi bizantinologie, Bucureşti, 1997. p. 69.

Page 137: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

137

kako i do nivnoto adaptirawe vo zbornikot Pashalija, toa e na-

praveno na na~in koj{to mu prilega na sestrano obrazovan mu-

zi~ar so {iroka kultura, kakov {to nesomneno bil Joan Harmo-

sin. Vo prilog na ova govori i faktot deka poznatiot bugarski

muzikolog i kompozitor od makedonsko poteklo Petar Dinev vo

predgovorot na svojot Prira~nik za sovremena vizantiska nev-

matska notacija, me|u trojcata prvopevci i muzikou~iteli

koi{to vo XIX vek se zanimavale so ovaa dejnost go vbrojuva i

makedonskiot prerodbenik Joan Harmosin-Ohridski.1 Od druga

strana, sudej}i spored toa {to Joan Harmosin vo svojata kniga

Pashalija nikade ne se potpi{al kako prepejuva~, nitu, pak, so

ne{to navestuva deka izvr{il prepev i adaptacija na tvorbite,

mo`e da se zaklu~i deka za nego prepevuvaweto pretstavuva po-

ve}e tehni~ki, otkolku avtorski ~in. Sudej}i spored tematsko-

stilskata izedna~enost na tradicionalnite napevi koi{to se

zastapeni vo zbornikot, ne e isklu~eno tie da se obraboteni od

samiot Joan Harmosin-Ohridski. Toj vo predgovorot na zborni-

kot Pashalija ni dava na znaewe, deka site tvorbi gi proveruval,

peej}i gi vo brojni makedonski crkvi i po{iroko.2

Zbornikot Pashalija ne e mehani~ki napraven izbor od

crkovni napevi i tvorbi, tuku vnimatelno sozdadena celina so

jasna koncepcija. Ovaa psaltikija koja{to vo svojot naslov isto-

vremeno sodr`i i kanon i metafora, so prekrasnite melopoet-

ski sodr`ini posveteni na Vokresenieto Hristovo, se do`ivu-

va kako avtenti~no delo od najubavite tradicii na slovensko-

vizantiskata crkovna umetnost.

Pi{uvaj}i go svojot zbornik Pashalija na slovenski jazik

i spored na hrisantovata muzi~ka teorija, Joan Harmosin-

Ohridski i oficijalno go vovede makedonskoto crkovno peewe

vo najnovata faza od razvojot na vizantiskata crkovno-muzi~ka

umetnost, vo t.n. nov sistem. Istovremeno, pod vlijanie na no-

viot romanti~arski koncept na umetni~koto sozdavawe, vo svo- 1 Dinev, Pet r, R kovodstvo po s vremenna vizanti ska nevmena notaci ,

Sofi , 1964. p. 5. 2 Harmosin-Ohridsk i oann , Pashali , Carigrad , 1869. p. 4.

Page 138: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

138

ite tvorbi Joan Harmosin me|u prvite kompozitori vnesuva mo-

tivi od folklornata pesnopojna tradicija. No, zbornikkot Pas-

halija na Joan Harmosin e delo so po{iroko zna~ewe za make-

donskata kulturna istorija. Pojavuvaj}i se vo najzna~ajniot pe-

riod od na makedonskata Prerodba, Pashalija prerasna vo zname

na borbata za vozobnovuvawe na Ohridskata arhiepiskopija i

prodol`uvawe na Sveti-Klimentovoto predanie.

“Dostojno est”

Od muzikolo{ki i kulturolo{ki aspekt dragocen e pred-

govorot na zbornikot Pashalija, vo koj{to na mo{ne `iv i ne-

posreden na~in Joan Harmosin-Ohridski ni dava mno{tvo inte-

resni podatoci za svoite tvore~ki i izdava~ki planovi i `elbi,

kako i odredeni informacii od koi, pokraj drugoto, mo`e da se

naseti i toga{nata konfiguracija na socijalen i politi~ki

plan vo Makedonija. Isto taka, predgovorot sodr`i i interesni

muzi~ki iska`uvawa, koi{to se odnesuvaat na nekoi istoriski

li~nosti, na negovi sovremenici, kako i na nekoi konkretni na-

pevi od zbornikot.

Na edno mesto od Predgovorot na Pashalija avtorot zbo-

ruva za tvorbata Dostojno est na peti glas, ‚…vo koja{to, ovde-

onde, se slu{aat mesnite napevi od Gorna Makedonija, milata

na{a tatkovina.‛1 Pove}e otkolku vo site drugi kompozicii na

Joan Harmosin-Ohridski, vo Dostojno est na peti glas se ~uv-

stvuva prisniot dopir na avtorot so Nacionalnata prerodba i

nejziniot naglasen streme` za otkrivawe i afirmirawe na sop-

stvenite kulturni tradicii. Vo ovaa tvorba, ~ija{to melodija

treperi kako nostalgi~no-rodoqubivite stihovi na Konstantin

Miladinov - prviot poet na Prerodbata, se nasetuva zdivot na

nacionalniot romantizam.

No, osnovnata vrednost na Dostojno est na peti glas kako

crkovno-muzi~ka tvorba, sepak, le`i vo nejziniot sakralen ka-

1Harmosin-Ohridsk i oann , Pashali , … ibidem, p. 5.

Page 139: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

139

rakter, {to e, bez somnenie, rezultat od ‚…tragaweto po avten-

ti~noto makedonsko crkovno peewe, po primarnata `ica na slo-

venskiot hristijanski napev, najbliska do vizantiskite origi-

nalni crkovni melodii‛. Vo kompozicijata Dostojno est na

peti glas avtorot uspeal ‚…da iznajde va`ni punktovi na spe-

cifi~nata slovenska nota na kultnata muzika od ova podnebje,

kako svedo{tvo za originalniot duh na sopstvenata sredina, no,

vo isto vreme i kako silen pe~at na zaedni~kata tvore~ka misla

na balkanskiot ~ovek‛.1

Deka kompozicijata ‚Dostojno est‛ na peti glas bila

omilena i ~esto izveduvana, govori faktot {to taa se sretnuva

vo brojni prepisi i pe~ateni knigi od podocne`niot period.

Dosega ja evidentirav vo ~etiri rakopisi nastanati na terito-

rijata na Makedonija kon krajot na XIX i vo prvata decenija na

XX vek2 i vo eden, nastanat vo Romanija.

3 Najstariot prepis na

ovaa tvorba e, napraven od Andon [ahpaski vo 1882 godina, tri-

naeset godini po nejzinoto objavuvawe vo zbornikot Pashalija.

Osven vo ovie muzi~ki rakopisi, harmosinovata Dostojno est

na petti glas se nao|a i vo Psaltikiskata liturgija od Mana-

sij pop Todorov, pe~atena vo Sofija, vo 1905 godina,4 kako i vo

Pentikostarionot na gr~kiot jeromonah Gavriil Kuntiadis,

~ie prvo izdanie e pe~ateno vo 1931 godina, vo Seres (Grcija).

Zasega ova e edinstveniot prevod na ovaa harmosinova kompozi-

cija i, voop{to, na edna slovenska crkovno-muzi~ka tvorba na

gr~ki jazik.5

Za `al, vo svojot Pentikostarion Gavriil Kuntijadis

pokraj naslovot na tvorbata ne go stavil i imeto na nejziniot

avtor – Joan Harmosin-Ohridski, tuku vo podnaslovot napome-

nuva deka kompozicijata ja zapi{al vo oktomvri 1917 godina vo

1 Ortakov Dragoslav, Ars nova macedonica…, ibidem, p. 118.

2 NUB ‚Sv. Kliment Ohridski‛, Skopje, Ms -112, Ms-125, Ms-159.

[ahpaski, Andon, Psaltikiski zbornik, 1883. (manus. privat) 3 Ikonomov, Vasil, Psaltikiõ, Braila,1907. (manus.)

4 Teodorov Pop Manasi , Psaltiki na liturgi , Sofi , 1905. p. 175.

5 Kountidhj, Gavrihl, Mousikon Pentakostaeion, Iera Mitropolij

Serrwn kai Nigrithj, 1931. p. 560.

Page 140: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

140

Stara Zagora (Bugarija), kade {to vo viorot na vojnata se na{ol

kako zalo`nik. Sudej}i spored prevodot na tekstot, mo`e da se

ka`e, deka G. Kuntijadis imal odredeni poznavawa na crkovno-

slovenskiot jazik, a od aspekt na ortografijata so koja{to go

napravil muzi~kiot zapis mo`e da se zaklu~i, deka go imal na

raspolagawe zbornikot Pashalija na Joan Harmosin, ili nekoj

soliden prepis od negovata tvorba Dostojno est. I vo prviot i

vo vtoriot slu~aj, na Kuntijadis sekako mu bilo poznato i imeto

na Joan Harmosin – Ohridski, no, koe, sepak, ne go zapi{al so

tvorbata. Ako i postojat nekakvi pri~ini zaradi koi{to ne go

napravil toa, jeromonahot Gavriil Kuntijadis ne mo`el da &

odolee na prekrasnata kompozicija na Joan Harmosin-Ohridski,

koja i po ~etirinaeset godini, otkako prvpat ja slu{nal, ja stavi

vo svojata kniga.

Ako kon ova se dodade i toa deka prepe~atuvaweto na kom-

pozicijata Dostojno est vo spomenatiot zbornik na Manasij pop

Todorov se slu~uva celi 36, a vo knigata na Gavriil Kuntijadis

na gr~ki jazik, 62 godini od prvoto izdanie na Pashalija, stanuva

u{te pouverlivo, deka tvorbata Dostojno est na petti glas na

Joan Harmosin-Ohridski so svojata originalnost i ubavina si

obezbedila dostojno mesto vo antologijata na pravoslavnata

crkovna muzika.

Vla{kite napevi

Vtorata re~enica od predgovorot na Pashalija, koja{to

privlekuva vnimanie so svojata zagado~nost, glasi: ‚Po podr`u-

vaweto na t.n. vla{ki napevi, koi{to sme gi peele vo crkvite

vo Bitola, Prilep, Veles, Vrawe, Debar, Kumanovo, Ki~evo i Ca-

rigrad, sekade sme naiduvale na podr`uvawe i spomenuvawe‛.1

Pra{aweto {to se postavuva eslednoto: koi se tie vla{ki nape-

vi {to gi spomenuva Joan Harmosin-Ohridski? Istra`uvaj}i i

razmisluvaj}i okolu ovaa muzi~ka enigma, dojdov do slednite

zaklu~oci:

1 Koxaba{ija, Jane, Joan Harmosin-Ohridski: Pashalija … op. cit. p. XIX.

Page 141: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

141

1. Vo makedonskiot naroden govor se sre}avaat izrazite

vla{ko peewe, vla{ka pesna, koi{to se upotrebuvaat za premnogu

razvle~eno peewe, odnosno za pesna koja{to trae predolgo. Mo`-

no e t.n. papadikiski na~in na crkovno peewe da bilo narekuvano

vla{ko, kako aluzija na takvite svojstva na napevot. Sepak, malku

e verojatno, Joan Harmosin-Ohridski da prifatil naziv so takva

konotacija za prekrasnite crkovni napevi vo papadikiski stil

(na~in) na peewe.

2. Vremeto vo koe{to Joan Harmosin go podgotvuva i go iz-

dava svojot crkovno-muzi~ki zbornik Pashalija, kako {to e ka`a-

no i ponapred, e vreme na `estoka borba na makedonskiot narod

protiv upotrebata na gr~kiot jazik vo crkvite i vo u~ili{tata.

Pribli`no vo istoto vreme, so s#srdno anga`irawe od strana na

tuku{to obedinetata Romanija od kne`evstvata Vla{ka i Molda-

vija, i vo vla{kite crkvi na ju`niot del na Balkanot, gr~kiot

jazik vo bogoslu`bata zapo~nuva postepeno da se zamenuva so

vla{ki jazik. Ne e isklu~eno, Joan Harmosin-Ohridski vo nekoja

od ovie crkvi da slu{al vla{ki napevi, ili preku svojot tatko -

vladikata Genadij, koj spored nekoi istra`uva~i po narodnost

bil Vlav,1 da do{ol do crkovno-muzi~ki knigi na vla{ki jazik, od

koi{to odbral i prevel pogolem broj napevi za svojot zbor-nik

Pashalija, narekuvaj}i gi vla{ki.

Pri sporeduvaweto na tradicionalnite crkovni napevi od

Pashalija so onie od soodvetnite muzi~ki izdanija na romanski

jazik, konstatirav deka vo nekoi delovi napevite imaat upadliva

sli~nost, a nekoi se, re~isi, identi~ni.2 Vo ovoj kontekst inte-

resen e faktot, deka vo zbornikot Pashalija Joan Harmosin ima

naredeno i eden napev Hristos voskrese na vla{ki jazik, kako

{to samiot ima ozna~eno vo knigata, a koj{to, vsu{nost, e napi-

{an na arhai~en romanski jazik, so staroslovenska ortografija.

(Vo ovoj period oficijalno pismo vo Romanskite Zemji e s#u{te

slovenskoto). Seto ova upatuva na zaklu~ok, deka Joan Harmosin-

1 H’rkov, Stefan, Novootkrieni dokumenti… op. cit. p. 6.

2 Suceveanu Dimitrie, Idiomelar, Trinitas, Iaşi, 1997. p. 191. Sporedi so: J. Harmosin-Ohridski,

Pashalija, r. 22. i so rakopisot na Janaki Stojmenovi~, od 1849. NUB Ms-161, r. 52.

Page 142: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

142

Ohridski go poznaval romanskiot (vla{kiot) jazik, ili deka

napevot Hristos voskrese, go prezel od nekoj romanski zbornik.

3. Po~nuvaj}i od vtorata polovina na XVII, preku XVIII, pa s#

do XIX vek (osobeno pred i po voveduvaweto na t.n. nov sistem) vo

Romanskite Zemji rabotele brojni vizantiski duhovnici, koi-

{to gi smetale za naturalizirani vlasi. Ve}e spomenatite Hri-

sav Novago, Jakov Prvopevec, Petar Vizantiski i Teodor Fokej-

ski1 se zastapeni i vo zbornikot Pashalija, i toa so daleku po-

golem broj tvorbi otkolku drugite kompozitori pretstaveni vo

knigata. Osven toa, za nekoi od niv postojat indicii deka imale i

vla{ko poteklo. (Na nekoi od tvorite na Hrisav Novago kopisti-

te mu gi dodavale i prekarite Kucovlahu i Makedonu).2 Vra}aj}i

se na ona {to Joan Harmosin go spomenuva vo predgovorot na

zbornikot Pashalija, mo`e da se zaklu~i, deka vla{kite napevi

se, vsu{nost, tvorbite na pogore spomenatite vla{ki avtori.

Statii, nastani i odbele`uvawa

@ivotot i deloto na Joan Harmosin-Ohridski, go privle-

kuvaat vnimanieto na istra`uva~ite pove}e od eden vek. Samo

devet godini po smrtta publikuvana e statija za Joan Harmosin

vo enciklopediskiot re~nik na Luka Kas’rov (1899). Desetina

godini podocna (1912), negovite zaslugi za crkovnoto peewe se

odbele`ani od bugarskiot muzikou~itel Petar Sarafov. Vo

1928 g. vo Sofija se pojavuva prvata statija na Petar Dinev, vo

koja, govorej}i za duhovnata muzika od minatoto, obrabotuva te-

ma za Joan Harmosin. So toa zapo~nuva dolgogodi{nata istra`u-

va~ka dejnost na ovoj bugarski muzikolog od makedonsko poteklo,

{to rezultira so prvite pocelosni soznanija za `ivotot i mu-

zi~kata dejnost na Joan Harmosin-Ohridski, publikuvani od

Petar Dinev vo 50-tite i 60-tite godini na XX vek.3

1 Ionesku C. Gheorghe, Lexicon, ….op. cit. p. 138, 165, 169, 367, 369.

2 Barbu-Bucur, Sebastian, Prezumţii privind origineaetnică a lui Hrisafi cel Nou,

Centrul de Studii Biyantine Iaşi, Vol. III. 2001. p.78. 3 H’rkov, Stefan, Novootkrieni dokumenti za Joan Harmosin-Ohridski, Muzika,

- Skopje, 2001, god. 5, br. 8, p. 3-13.

Kas rov, Luka, Enciklopedi~en re~nik, Plovdiv, 1899, p. 235-237.

Page 143: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

143

Vo istiot ovoj period makedonskata nau~na i kulturna jav-

nost, osven nekoi {turi podatoci za kni`evnata dejnost na Joan

Harmosin-Ohridski, re~isi, nema nikakvi drugi soznanija za

svojot golem sonarodnik. Za nego ne{to poodredeno se dozna od

eden napis na slavistot Mihajlo Georgievski, objaven vo vesni-

kot Nova Makedonija, vo 1969 god., otkako neposredno pred toa

otkri eden primerok od zbornikot Pashalija. Interesno e {to,

ovie nastani se sovpa|aat so 100-godi{ninata od pe~ateweto na

Pashalija vo Carigrad, i na 140-godi{ninata od ra|aweto na

nejziniot avtor. S# dotoga{ deloto na Joan Harmosin-Ohridski

mu se pripi{uva{e na Joan Dimitrievi}-Ohri|anin.1

Vo spomnatiot napis M. Georgievski citira eden bugarski

izvor,2 koj naveduva deka osnovnite podatoci za Joan Harmosin

(Ivan Genadiev) se dobieni od usnite iska`uvawa na negoviot

sin Pavle Genadiev. Nekoi od ovie podatoci podocna }e bidat

koregirani od istra`uva~ite.

Vo 1973 godina slavistot Mihajlo Georgievski go otkriva

edinstveniot dosega poznat rakopis na Joan Harmosin-Ohridski.

Malku podocna, na novoformiranata manifestacija Stru{ka

muzi~ka esen ‘75, istiot istra`uva~ podnese referat so naslov

Polo`bata na notiranite muzi~ki rakopisi vo Makedonija

nastanati do krajot na XIX vek, koj{to, so delot posveten na

zbornikot Pashalija i na nejziniot avtor Joan Harmosin pobudi

ogromno interesirawe vo makedonskite muzi~ki krugovi.3 Deka

Joan Harmosin-Ohridski i zbornikot Pashalija se najdoa vo

centarot na vnimanieto, zboruva i faktot, deka ve}e vo slednata

Sarafov, Pet r, R kovodstvo za prakti~eskoto i teoreti~esko izu~avane

na vosto~nata ~erkovna muzika, - Sofi , 1912, p. 15.

Dinev, Pet r, U~astieto na b lgari v razvitieto na duhovnata muzika na

minatoto, - Muzikalen vestnik, Sofi , 1928, br. 4-5, p. 9-10.

Dinev, Pet r, C rkovnopev~eskoto tvore{tvo na Joan Harmosin-Ohridski,

- C rkoven vestnik, Sofi , 18 juli 1959, br. 28, p. 6-7.

Dinev, Pet r, Muzikalni materiali ot v zro`denskata epoha, - B lgarska

muzika, Sofi , 9/1962, p. 32-34. (Citirano spored Stefan H’rkov) 1 Georgievski, Mihajlo, Nedovolno prou~en makedonski kni`evnik od XIX-vek,

Skopje, Nova Makedonija, God. XXV, 23 noemvri, 1969. 2 Sto nov Man o, Blgarska vzro`denska kni`evnost, p. 274.

3 Georgievski Mihajlo, Polo`bata na… op. cit. p. 31.

Page 144: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

144

godina na Stru{ka muzi~ka esen ‘76 od strana na muzikologot

Sotir Golabovski be{e podnesen referat so naslov @ivotot i

deloto na Joan Harmosin-Ohridski.1

Novo navra}awe na Joan Harmosin-Ohridski ima{e muzi~-

kiot pisatel Dragoslav Ortakov vo svojata kniga Muzi~kata

umetnost vo Makedonija, izdadena vo 1982 godina. Prilogot so

naslov Posledniot vek na otomanskoto vladeewe - epoha na Ma-

kedonskata nacionalna prerodba od ovaa muzi~ka kniga sodr`i

bele{ka so osnovnite podatoci za `ivotot i muzi~koto delo na

ovoj makedonski prerodbenik.

Slednata informacija za Joan Harmosin se pojavi nekolku

godini podocna, vo 1986 godina, vo novata kniga na Dragoslav

Ortakov Ars nova Macedonica. Vo tretata glava na ovaa kniga, vo

delot so podnaslov Muzi~koto tvore{tvo vrz Hrisantovata

nevmatska notacija ~etiri strani~ki avtorot mu posvetuva na

Joan Harmosin-Ohridski. Iako ovie redovi ne donesoa nekoi iz-

razito novi momenti od `ivotot na Joan Harmosin-Ohridski,

tie sodr`at prodlabo~eni sogleduvawa za tvore{tvoto na ovoj

muzi~ki deec od periodot na Prerodbata.2

Vo sledniot period od istra`uva~ite na Joan Harmosin-

Ohridski najgolemo interesirawe pobudi muzikologot Stefan

H’rkov, koj vo dva navrati se pretstavi i na manifestacijata

Stru{ka muzi~ka esen3. Osobeno vpe~atlivo be{e prezentira-

weto na novootkrienite tri pisma i dve raspiski na Joan Har-

mosin, koe{to H’rkov go ima{e na muzikolo{kata tribina na

Stru{ka muzi~ka esen 2001. Otkrivaweto na ovie nekolku novi

dokumenti osvetluvaat eden od najmalku poznatite i prou~uvani

periodi od `ivotot na Joan Harmosin - godinite po napu{tawe-

to na Makedonija i zaminuvaweto vo Bugarija (od 1873 do krajot

na negoviot `ivot – 1890 godina).

1 Golabovki, Sotir, @ivotot i deloto na Joan Harmosin-Ohridski,

Makedonska muzika, br. 2, Skopje, 1979. p. 31-35. 2 Ortakov, Dragoslav, Ars nova macedonica,... op. cit. p. 116.

3 H’rkov, Stefan, ‚Muzi~ko-preveduva~kata dejnost na Joan Harmosin-Ohridski‛,

(Stru{ka muzi~ka esen-‘95)‚Novootkrieni dokumenti za Joan Harmosin-

Ohridski‛, (Stru{ka muzi~ka esen – ‘2001).

Page 145: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

145

Najcelosno pretstavuvawe na Joan Harmosin-Ohridski i na

negovoto tvore{tvo koe pobudi ogromno interesirawe vo ma-

kedonskata kulturna i nau~na javnost pretstavuva izdanieto na

zbornikot Pashalija vo 1999 god., po povod 130 godini od prvoto

izdanie i 170-godi{ninata od ra|aweto na nejziniot avtor, koj-

{to go priredi Jane Koxaba{ija so paralelna transkripcija na

evropska notacija. Vo komentarot kon ova izdanie na Pashalija

pod naslov Po tragite na makedonskoto crkovno peewe napra-

ven e presek na socijalno-politi~kite i na kulturno-prosvetni-

te sostojbi vo Makedonija vo vtorata polovina na XIX i po~eto-

kot na XX vek. Vo ovoj tekst posebno e naglasen prerodbenskiot

period, vo ~ii ramki, kako jasen izraz na borbata za osloboduva-

we od gr~koto duhovno ropstvo, e pretstaven zbornikot Pasha-

lija od Joan Harmosin-Ohridski.

Odbele`uvaj}i go ovoj nastan, muzikologot i bibliotekar

Jelica Todor~evska vo Utrinski vesnik od 22-23 januari, 2000

godina, objavi statija pod naslov: ‚Sinteza na makedonskata

crkovna muzika‛, so podnaslov: Pashalija od Joan Harmosin-

Ohridski (1829-1890), vo transkripcija na Jane Koxaba{ija.1 Vo

ovoj napis me|u drugoto stoi: ‚Denovive, makedonskata muzi~ka

istorija vo oblasta na crkovnata muzika odbele`uva eden golem

nastan. Povtorno e izdadeno deloto na Ivan Genadiev - so

crkovno ime Joan Harmosin-Ohridski (1829-1890) od Ohrid, pod

naslov Pashalija – zbornik od crkovni napevi i tvorbi za Svet-

lata sedmica na Hristosovoto voskresenie - najgolemiot praznik

na hristijanite. /…/ Deneska e pred nas (vo dekemvri 1999 g.)

vtoroto izdanie na Pashalija od Joan Harmosin-Ohridski, iz-

dadeno vo transkripcija na makedonskiot kompozitor i magistar

po psaltika i paleografija Jane Koxaba{ija, posle 130 godini

(1869-1999). /…/ Mo{ne op{irniot komentar na m-r Jane Ko-

xaba{ija ovozmo`uva deloto da bide razbrano i pretstaveno vo

najstru~na i najdobra forma, {to }e mu pomogne na sekoj prak-

1 Todor~evska Jelica, Sinteza na makedonskata crkovna muzika, Utrinski

vesnik, Skopje, g. II, br.175, Sabota-nedela, 22-23 januari, 2000. p. 15.

Page 146: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

146

ti~ar ili sve{teno lice, bez problem da ja ostvari interpre-

tacijata. Od golema pomo{ za ~itatelot e i Terminolo{kiot

re~nik, koj{to gi prezentira prete`no crkovnite muzi~ki ter-

mini, zaedno so registarot na imiwata, kako i bogatata bibli-

ografija na koristena literatura.‛ /…/

Po istiot povod slavistkata Violeta Martinovska vo ves-

nikot Dnevnik od 18 juli 2000 godina1 me|u drugoto istaknuva:

‚...Mnogu zna~aen pridones vo crkovnata muzika e objavuvaweto na

knigata Pashalija od Joan Harmosin-Ohridski, ~ij prireduva~ e

d-r Jane Koxaba{ija. Taa e objavena po povod 2000 godini od Hris-

tijanstvoto i 130 godini od prvoto objavuvawe na Pashalija. Nej-

ziniot prireduva~ d-r Jane Koxaba{ija e redok profil od oblas-

ta na vizantiskata crkovna muzika, koj svoeto obrazovanie go

steknal na Muzi~kiot univerzitet vo Bukure{t. /…/ Transkrip-

cijata (gvidonska) i vovedniot tekst na d-r Jane Koxaba{ija se

neizmerliv, dragocen pridones za crkovnata muzika. Nau~no iz-

dr`ana i fragmentirana, so paralelizam na originalnite nevmi

i transkribiranite noti se zaokru`uva kompaktnata muzi~ka ce-

lina. Vakov paralelizam e mo{ne redok od vakov vid kaj nas i toa

go stava nejziniot transkriptor, koj e verziran prou~uva~ na ovaa

~udesna oblast, na zaslu`en piedestal.‛ /…/

Vo svojata recenzija za izdanieto na zbornikot Pashalija,

vo 1999 g., d-r Mihajlo Georgievski, naglasuva, deka ‚...hrisanto-

vata nevmatska notacija, kako sinteza na prethodnite fazi vo

razvojot na vizantiskoto muzi~ko pismo, e izobilno upotrebu-

vana na teritorijata na Makedonija s# do po~etokot na XX vek.

Ottuka, pojavata na prvata publikacija kaj nas so ovaa muzi~ka

notacija ima prvostepeno nau~no i kulturolo{ko zna~ewe. Ovaa

dosega neobjavena, izvonredno zna~ajna kniga od vremeto na Pre-

rodbata, sega ponudena i vo transkripcija na evropsko notacija,

}e otvori niza novi pra{awa vo odnos na makedonskata tradici-

onalna muzika i na nejzinite tvorci. /…/ Samo po sebe deloto

Pashalija na Joan Harmosin e vredno kako zbornik na veligden-

1 Martinovska, Violeta, Skopje, Dnevnik, 18 juli 2000 god.

.

Page 147: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

147

ski napevi, koi vo minatiot vek bea vo {iroka upotreba vo make-

donskite crkvi. Negoviot paralelen prikaz i na evropsko notno

pismo, ovoj trud istovremeno go pravi i svoeviden prira~nik za

izu~uvawe na nevmatskoto muzi~ko pismo. /…/ Poradi isklu~i-

telnata vrednost na crkovnite napevi dadeni vo dvete muzi~ki

notacii i mo`nosta od op{irniot voveden tekst odblizu da se

sogleda profilot na Joan Harmosin - Ohridski kako intelek-

tualec, literat i muzi~ki tvorec od periodot na Prerodbata, ovoj

trud na Jane Koxaba{ija go zaslu`uva vnimanieto na kulturnata

i nau~nata javnost.‛

Etnomuzikologot d-r \or|i M. \or|iev, vo svojata recenzija

za istoto izdanie na zbornikot Pashalija od Joan Harmosin go

podvle~e negovoto zna~ewe, naglasuvaj}i, deka ‚...ovaa crkovno-

muzi~ka kniga vo paralelna transkripcija na zapadnoto muzi~ko

pismo, dojde isto taka vo zna~aen period, koga tradicionalnoto

crkovno peewe povtorno se vra}a vo makedonskite crkvi. Ovaa

kniga indirektno go nametnuva pra{aweto za vzaemnoto vlijanie

na crkovnata muzika od slovensko-vizantiskata tradicija i stara-

ta gradska pesna, od edna strana, i muzi~kite vlijanija od po{i-

rokite prostori na nekoga{noto Isto~no rimsko carstvo na ma-

kedonskite prostori. Ovaa interesna pretpostavka pretstavuva

predizvik za ponatamo{no istra`uvawe na na{ata crkovna i

folklorna muzika. /…/ Zbornikot Pashalija na Joan Harmosin

pretstaven pred nau~nata javnost po ramno 130 godini, trans-

kribiran i na zapadna notacija od Jane Koxaba{ija, e dotolku

pozna~aen, {to inicira{e nekoi obrazovni institucii kaj nas da

go vovedat izu~uvaweto na crkovnata muzika od slovensko-vizan-

tiskata tradicija. Promocijata na zbornikot Pashalija na Joan

Harmosin-Ohridski pred po{irokata nau~na i kulturna javnost

pretstavuva nov silen pottik za ponatamo{ni isleduvawa na

crkovnata muzika, kako eden od bazi~nite segmenti na na{ata

nacionalna kultura...‛

Po povod spomenatite jubilei na Joan Harmosin-Ohridski,

na pokana na Negovoto bla`enstvo Arhiepiskopot makedonski i

Page 148: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

148

poglavar na Makedonskata Pravoslavna Crkva g. g. Mihail, na 10

mart, 1999 godina, pred studentite na Bogoslovskiot fakultet

‚Sv. Kliment Ohridski‛ vo Skopje, odr`av predavawe na tema

Po tragite na makedonskoto crkovno peewe, so naglaska na `i-

votot i deloto na Joan Harmosin-Ohridski. Osven ova, vo ram-

kite na manifestacijata Denovi na makedonskata muzika ‘99,

koja{to ja organizira Sojuzot na kompozitorite na Makedonija,

na 28 mart, istata jubilejna godina, vo Soborniot hram Sv. Kli-

ment Ohridski vo Skopje, za prvpat bea izvedeni kompozicii na

Joan Harmosin-Ohridski od negoviot zbornik Pashalija. Trans-

kribirani i adaptirani za izvedba vo duhot na slovensko-vizan-

tiskata tradicija od moja strana, ovie tvorbi bea izvedeni od

Horovite (ma{ki, `enski i me{an) na Makedonskata radiote-

levizija i solistot proto|akon Aleksandar Candovski, pod di-

rigentstvoto na Oliver Balaburski. So istite izveduva~i i so

kompozitorot Risto Avramovski kako muzi~ki urednik, Muzi~-

kata produkcija na Makedonskata radio-televizija, po povod

jubileite na Joan Harmosin-Ohridski vo svoite muzi~ki studija

snimi pogolem broj negovi kompozicii.

Jubilejnata 110-godi{nina od smrtta na Joan Harmosin e od-

bele`ana so promocijata na spomenatoto novo izdanie na zbor-

nikot Pashalija, koja{to se odr`a vo ramkite na manifestaci-

jata Denovi na makedonskata muzika ‘2000 vo Soborniot hram Sv.

Kliment Ohridski vo Skopje, na koja{to za istoriskata pojava

na crkovno-muzi~kata kniga Pashalija i za `ivotniot pat na

nejziniot avtor govore{e Akad. Cvetan Grozdanov. Ugledniot vi-

zantolog, me|u drugoto, naglasi, deka ova izdanie za `ivotot i de-

loto na Joan Harmosin-Ohridski be{e dolgo o~ekuvano vo make-

donskata nauka i pretstavuva dragocen pridones kon prou~uvawe-

to i reafirmacijata na crkovnoto peewe od slovensko-vizantiska

tradicija vo Makedonija. Vo ovaa prigoda so kompozicii od Joan

Harmosin-Ohridski nastapi @enskiot kameren hor Sv. Zlata

Meglenska i solistot proto|akon Aleksandar Candovski, pod

dirigenstvoto na Letka Dimovska-Polizova.

Page 149: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

149

Godi{ninata od smrtta na Joan Harmosin ja odbele`a i

Lajons Klubot Sv. Pantelejmon od Skopje. Po toj povod Klubot

organizira{e predavawe na tema Makedonskoto crkovno peewe

i negovite najzna~ajni pretstavnici, koe{to go odr`a d-r Jane

Koxaba{ija. Po istiot povod Klubot Lajons Sv. Pantelejmon za

svoja himna ja proglasi tvorbata na Joan Harmosin-Ohridski -

Bogorodi~en tropar na petti glas. Klubot isto taka trajno gi

odbele`a jubileite na Joan Harmosin-Ohridski so izdavawe na

kompakt-disk so negovi muzi~ki tvorbi.

Od dosega navedenoto vidlivo e deka vo tekot na celiot XX

vek za Joan Harmosin-Ohridski se napi{ani pogolem broj sta-

tii od strana na poznati istra`uva~i na crkovnata muzika od

Makedonija i Bugarija, a vo poslednive petnaesetina godini vo

na{ava sredina preku razni formi se afirmira{e negovoto

crkovno-muzi~ko i prerodbensko delo. Preku ovie aktivnosti

kako da voskresna prerodbenskiot duh na Joan Harmosin-Ohrid-

ski od dlabo~inata na XIX vek vo presudniot moment: vo voz-

nesot na pravednata borba na Makedonskata Pravoslavna Crkva

za ramnopravno mesto vo pravoslavniot svet.

Page 150: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

150

V.

Vasil Ikonomov (1848-1934)

Vo ostavninata na istaknatiot kulturno prosveten deec od

vremeto na Prerodbata, Vasil Ikonomov (1848-1934), koja{to se

~uva kaj negovite potomci otkrien e navmatski rakopis, napi-

{an so rakata na prerodbenikot, vo Braila - Romanija, vo 1907

godina.1 Ovaa besprekorno ubavo napi{ana Psaltikija, me|u

drugite crkovni napevi i tvorbi od najpoznatite pretstavnici

na isto~noto crkovno peewe (od gr~ko poteklo), sodr`i i tvorbi

od makedonskite avtori Joan Harmosin-Ohridski i od Dimitar

Pavlov-[tipjanin, dotoga{ spomnuvan kako kulturno-prosveten

deec od prerodbenskiot period, no, ne i kako avtor na crkovno-

muzi~ki tvorbi.

Dinami~nata li~nost na Vasil Ikonomov, koj so svoeto

folkloristi~ko-etnografsko i pe~atarsko-publicisti~ko delo,

kako i so svojata u~itelsko-buditelska i nacionalno-kulturna

aktivnost,2 vo XIX i XX vek, na kulturnata javnost vo Makedo-

nija & e poznata od nau~nite trudovi na Aleksandar Matkovski,

Gligor Todorovski, Kiril Penu{liski, Bla`e Ristovski i dr.

Daleku pomalku e poznata negovata crkovno-muzi~ka dejnost.

Novootkrienata Psaltikija pretstavuva ubav povod, da se za-

dr`ime na mnogustranata li~nost na nejziniot sostavuva~.

Vasil Ikonomov e roden vo 1848 god. vo seloto Lazaropole,

vo Makedonija, vo trgovsko semejstvo. Rano ostanuvaj}i sirak bez

dvajcata roditeli, gri`ata za {estogodi{niot Vasilko ja pre- 1 Vasil Ikonomov, Psaltikija, Braila,1907. (So fotokopija raspolaga NUB

‚Sv. Kliment Ohridski‛ – Skopje). 2 Ristovski, Bla`e,Vasil Ikonomov (1848-1934), Institut za

nacionalna istorija, Skopje, 1985. p. 9.

Page 151: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

151

zel negoviot ~i~ko Kosta Martinov Dimkoski. Osnovno obrazo-

vanie zavr{il kaj poznatiot lazaropolski sve{tenik i u~itel

Martin Dimkoski, a podocna, po preporaka na toga{niot debar-

sko-ki~evski gr~ki vladika bil ispraten vo Grcija da zavr{i

gr~ka seminarija.

Za ponatamo{niot `ivoten pat na Vasilko ne postojat

sigurni podatoci. ‚…Kade, vo koja seminarija vo Grcija se {ko-

luval Vasil i kolku vreme traelo toa {koluvawe, zasega ne zna-

eme. Imaj}i ja predvid negovata sklonost kon duhovnata proble-

matika, mo`e da se pretpostavi deka se raboti za nekoja gr~ka

duhovna seminarija. Stepenot na negovite kaligrafski sposob-

nosti i poznavaweto na crkovnoto notno peewe, bezdrugo sugeri-

raat edno takvo redovno duhovno {koluvawe. /…/ Toj se pretsta-

vuva kako poliglot {to znae i srpski, bugarski, ruski, gr~ki,

albanski, romanski i verojatno i francuski, pokraj makedon-

skiot i turskiot jazik. Dali navistina ne bil vo Ploe{t (1870-

1873), kade{to imalo i dosta pe~albari od Lazaropole? Dali

slu~ajno podocna zaminuva vo Braila?‛1

Vo periodot 1902-1907 godina Vasil Ikonomov prestojuval

vo Braila, Romanija, kade{to rabotel kako psalt vo crkvata Sv.

Voznesenie. Bil neobi~no po~ituvan zaradi svoeto melodi~no i

slatko peewe vo crkvata i zaradi dobrata du{a i blagiot karak-

ter. Kako {to pi{uva i samiot na vtorata stranica od spomena-

tata Psaltikija, za vreme na svojot petgodi{en prestoj kako

peja~ vo edinstvenata bugarska crkva vo Braila, napi{al, prevel

i izdal nekolku ‚du{epolezni kni{ki‛, koi, za `al, do ovoj

moment ne se pronajdeni.

Poa|aj}i od faktot deka vo edinstveniot so~uvan rakopisen

zbornik na Vasil Ikonomov najmnogu se zastapeni gr~ki avtori,

koi{to trajno bile naseleni vo Romanskite Zemji, mo`e da se

zaklu~i deka toj se orientiral kon crkovno-muzi~kata literatu-

ra, koja{to lesno mo`el da ja najde vo Romanija. Ottuka i pretpo-

stavkata deka osven od gr~ki, toj mo`ebi preveduval tvorbi i od

1 Ristovski, Bla`e,Vasil Ikonomov … ibidem. p.17-18.

Page 152: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

152

romanski na slovenski jazik. Pritoa ostanuva nepoznato, dali

preveduval i tvorbi od romanski avtori, iako e pove}e od vero-

jatno, deka Vasil Ikonomov imal i vreme i mo`nosti da se za-

poznae so romanskoto crkovno peewe i so negovite glavni pret-

stavnici.

Po vra}aweto vo Makedonija Vasil Ikonomov eden pokra-

tok period se zanimaval so izdava~ka dejnost vo Solun, kade{to

za taa cel osnoval sopstvena pe~atnica. Po vra}aweto vo rodno-

to Lazaropole bil nazna~en za kmet. Odvreme-navreme so zado-

volstvo prestojuval vo ki~evskiot manastir Pre~ista. Ovde ja

komponiral i edinstvenata dosega otkriena tvorba Dostojno

est na peti glas.1

Vo poslednite godini Vasil Ikonomov `iveel miren sta-

re~ki `ivot, vo svoeto rodno selo, a negovite potomci pomnat

deka izvesno vreme `iveel i sam vo manastirot Pre~ista. Um-

rel vo dlaboka starost, vo 1934 godina vo rodnoto Lazaropole.2

Vo sporedba so negovite aktivnosti kako istaknat folk-

lorist, etnograf i u~itel, crkovno-muzi~kata dejnost na Vasil

Ikonomov, koja{to s#u{te ne e sogledana vo site nejzini ele-

menti, izgleda skromna, no, sepak mo{ne zna~ajna. Od malkute

podatoci so koi{to vo ovoj moment raspolaga makedonskata

muzikologija mo`e da se zaklu~i deka Vasil Ikonomov ne bil

samo vreden i pasioniran preveduva~, prepi{uva~ i izdava~ na

crkovni tvorbi, tuku i odli~en psalt, koj{to neumorno gi pro-

pagiral crkovnite tvorbi od makedonski avtori. Po negova zas-

luga makedonskata crkovna muzika deneska e pobogata za tri

interesni, dosega nepoznati tvorbi, kako i za muzi~kiot pro-

fil na nivniot avtor - Dimitar Pavlov-[tipjanin. Vo s#u{te

neotkrienite rakopisi na Vasil Ikonomov verojatno le`at i

drugi dragoceni tvorbi i podatoci za crkovno-muzi~koto minato

na Makedonija.

1 Georgievski, Mihailo, ‚Dosega neobjaven…”, op. cit. p. 3.

2 Ristovski, Bla`e,Vasil Ikonomov … op. cit. p. 126-127.

Page 153: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

153

VI.

Dimitar Pavlov-[tipjanin (1840-1919)

So otkrivaweto na muzi~kiot rakopis na Vasil Ikonimov

(1848-1934), preku no}, na stranicite na makedonskata crkovna

muzika osamna li~nosta na Dimitar Pavlov-[tipjanin. Dosega

spomenuvan samo koga stanuva{e zbor za kulturno-istoriskoto

minato na gradot [tip, so otkrivaweto na del od negovoto cr-

kovno-muzi~ko tvore{tvo, }e mo`e da se ka`e ne{to poodredeno

i za negoviot tvore~ki profil.

Dimitar Pavlov-[tipjanin e roden vo 1840 godina, kako

sin na poznatiot {tipski u~itel Pavle Grozdanov. Za~uvanite

podatoci zboruvaat deka tatko mu na Dimitar, kako gradski

milemik, bil ispraten da se doobrazuva vo ]ustendil kaj Neo-

fit Rilski (1793-1881), eden od najistaknatite slovenski pret-

stavnici na isto~no-pravoslavnoto crkovno peewe vo XIX vek.

Deka Pavle Grozdanov na svojot sin mu dal mo{ne solidno obra-

zovanie, zboruva i faktot deka, po smrtta vo 1857 godina, nego-

voto mesto na u~itel go nasledil sin mu Dimitar, iako toga{

imal samo 17 godini.

Vo rodniot grad [tip Dimitar Pavlov rabotel do svojata

23-godi{na vozrast, a potoa zaminal vo Plovdiv na povisoko ob-

razovanie. Po uspe{noto zavr{uvawe na klasnoto u~ili{te vo

ovoj grad, Dimitar Pavlov se vra}a vo Makedonija i nekolku go-

dini raboti kako u~itel vo Novo Selo, kade{to aktivno zema

u~estvo vo dvi`eweto za duhovno osloboduvawe od Grcite. Pre-

sudno za negovoto ponatamo{no napreduvawe e u~estvoto na pr-

viot egzarhiski kongres vo Carigrad, po ~ie zavr{uvawe e zadr-

`an od egzarhijata kako u~itel i peja~ vo egzarhiskata crkva vo

Page 154: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

154

Carigrad. Za vreme na ovoj petgodi{en prestoj vo Carigrad, Di-

mitar Pavlov istovremeno go posetuval i Robert - kolexot, ka-

de{to gi usovr{il znaewata po francuski, gr~ki i turski jazik,

a isto taka i znaeweto na zapadnata istorija i kulturata, oso-

beno na francuskite filozofi od XVIII vek.

Nasproti primamlivite ponudi karierata da ja prodol`i

vo Bugarija, po pette dinami~ni godini pominati vo Carigrad,

ispolneti so razni i brojni aktivnosti, Dimitar Pavlov odlu-

~uva da se vrati vo Makedonija, vo rodniot grad [tip, kade{to

u~itelstvuva u{te celi 18 godini. Vo ovoj period toj izvr{uva

razni drugi dol`nosti: direktor na klasnoto u~ili{te, sekre-

tar na op{tinata, crkoven peja~, glaven u~itel i drugo. Toj

zemal aktivno u~estvo i vo novite revolucionerni dvi`ewa vo

Makedonija, zaradi {to do{ol vo sudir so lokalnite vlasti i

bil prinuden da go napu{ti [tip.

Slednite sedum godini Dimitar Pavlov-[tipjanin gi po-

minuva vo Skopje, kade{to po barawe na Mitropolijata ostanuva

da gi izvr{uva dol`nostite na u~itel, vospita~ vo u~eni~kiot

pansion i crkoven peja~. Po ova negovo posledno u~itelstvu-

vawe, Dimitar Pavlov-[tipjanin zaminuva vo Bugarija, kade{to

`ivee kako skromen penzioner i crkoven peja~. Isto{ten od

mizerniot `ivot i od bolestite, umira vo edna polurazurnata

ku}a vo Sofija, vo 1919 godina.1

Osven bogatata u~itelsko-prosvetitelska i crkovna dej-

nost, od Dimitar Pavlov-[tipjanin se poznati i pove}e statii i

prilozi vo razni vesnici vo koi{to go prika`uva kulturno-

prosvetniot i crkovniot `ivot vo Makedonija vo poslednata

~etvrtina na XIX vek.2

Od tvore{tvoto na Dimitar Pavlov-[tipjanin, kako {to

e ve}e ka`ano, poznati se samo tri crkovno-muzi~ki tvorbi, koi-

{to se so~uvani vo ‚Psaltikijata‛ na Vasil Ikonomov:

1 Zavoev , Pet r , Grad ip , Sofi , 1928, p. 25-28.

2 Sto nov, Man o, B lgarska v zro`denska kni`nina (t. 1),

Sofi ,1957, p. 274.

Page 155: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

155

-‚Heruvika‛, na ~etvrti glas,

-‚Dostojno est‛, na prvi glas i

-‚Otca i Sina‛, na prvi glas.

Vo koj period od `ivotot na avtorot se napi{ani ovie

tvorbi, dali osven ovie ima napi{ano i drugi, kako se na{le vo

zbornikot na Vasil Ikonomov, napi{an vo Braila, ne e poznato.

Dotoga{, za kompoziciite mo`e da se ka`e deka se napi{ani od

visokoobrazovan i iskusen muzi~ar, koj{to so tradicionalni

muzi~ki sredstva go izrazuva sezibilitetot na novoto vreme.

Kompoziciite Heruvika i Dostojno est plenat so svojata edno-

stavnost i pevlivost i nivnoto prisustvo vo zbornikot na Vasil

Ikonomov, sekako, ne e slu~ajno.

Tretata kompozicija, ‚Otca i Sina‛ na prvi glas, so gusta-

ta primena na alterirani tonovi u{te na samiot po~etok, pre-

minuva vo napev so hromatsko-enharmonski karakter. Ovaa kom-

pozicija na Dimitar Pavlov, vsu{nost, go sodr`i liturgiskiot

tekst koj{to zapo~nuva so ‚Otca i Sina‛ i zavr{uva so‛Tebe

poem‛. Sostavena od pove}e kratki epizodi i delovi vo ~ija{to

izvedba u~estvuvaat sve{tenik i psalti, ovaa dijalo{ka forma,

vo koja{to melodijata e polna so emocii, se do`ivuva kako edin-

stvena dramatur{ka celina.

Page 156: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

156

VII.

Manasij pop Todorov (1856-1936)

Imeto na Manasij pop Todorov vo makedonskata muzi~ka

nauka se spomenuva{e vo poslednive dve-tri decenii, koga stanu-

va{e zbor za pe~atenite psaltikiski zbornici vo Bugarija, koi

kon krajot na XIX i po~etokot na XX vek cirkulirale na teri-

torijata na Makedonija. Kako avtor na crkovni tvorbi prvpat

be{e spomnat vo 1978 godina, so otkrivaweto na rakopisniot

Psaltikiski voskresnik na kratov~anecot Vasil Ivanov Boja-

xiev (1876-1950),1 vo koj, me|u avtorite (Jovan Kukuzel, Petar

Lambadarij, Dimitar Zlatanov-Gradoborski, Kalistrat Zograf-

ski, Hristo [aldev, Hristo pop Stojanov, Atanas Badev, Petar

Dinev, N. Nikolaev), e zastapen i Manasij pop Todorov i toa so

najgolem broj tvorbi. Vo ovoj period, na makedonskata muzi~ka

nauka s#u{te ne & be{e poznato negovoto makedonsko poteklo i

toj se spomenuva{e samo kako bugarski izdava~ na crkovni knigi.

Najranata pi{ana informacija za makedonskoto poteklo

na Manasij pop Todorov i nekoi drugi podatoci za negoviot `i-

vot i dejnost, se nao|a vo U~ebnikot po isto~no crkovno peewe,

na bugarskiot u~itel i crkoven pea~ Mir~o M. Bogoev, izdaden

vo Plovdiv (Bugarija), vo 1940 godina. Spored ovoj skuden izvor

Manasij pop Todorov e Makedonec, dolgogodi{en u~itel po is-

to~no crkovno peewe vo Samokovskoto bogoslovsko u~ili{te i

vo Sofiskata duhovna seminarija, kade {to sozdal cela genera-

1 Georgievski, Mihailo, Makedonska muzika/ 6, ‚Pe~atenite slovenski

muzi~ki (nevmatski) zbornici vo Makedonija, Skopje, 1986, p. 81.

Ortakov, Dragoslav, Ogledi za vizantisko-slovenskata muzika vo Makedonija,

Vorldbuk, Skopje, 2001. p. 100.

Page 157: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

157

cija na peja~i. Spored ovoj izvor, Manasij pop Todorov `iveel

do 1938, a spored drugi, do1936 godina.

Zboruvaj}i za izdava~kata dejnost na pop Todorov, Mir~o

M. Bogoev naveduva, deka svojot prv crkovno-muzi~ki zbornik -

Voskresnikot, go pe~atel na zapadna notacija, vo 1898 godina,

dodeka preostanatite sedum, izdadeni vo periodot od 1905 do

1922 godina, se napi{ani na hrisantovata notacija. Spored ovoj

izvor, Manasij pop Todorov ne sozdal ne{to originalno, svoe.

So mali isklu~oci, toj prepi{uval, prerabotuval (popraval),

glavno, tvorbi od Angel Sevlievec, bugarski avtor od XIX vek.

Pri seto toa, Manasij pop Todorov ima neprocenliva zasluga za

zbogatuvaweto i {ireweto na crkovno-muzi~kata literatura, za-

radi {to e priznat za golem muzi~ki deec.1

Podocne`en i zna~itelno pobogat izvor na podatoci za

Manasij pop Todorov pretstavuva statijata na Petar Dinev, ob-

javena vo C rkoven vestnik od 1960 godina vo Sofija.2 Dedo

Manasij - kako {to go vikale negovite mnogubrojni u~enici od

Samokovskoto bogoslovsko u~ili{te i od Sofiskata duhovna se-

minarija, koi vo svoite srca za~uvale drag spomen i dlaboka

po~it kon svojot u~itel po isto~no crkovno peewe - pove}e od 30

godini, so retka predadenost kon crkovno-muzi~koto delo, ne-

prekinato sozdaval kvalifikuvani kadri od crkovni pea~i i

pe~atel psaltikiski zbornici.

Manasij pop Todorov e roden vo 1856 godina vo s. Sabatkoj,

Sersko, vo egejskiot del na Makedonija. Obrazovanie na gr~ki ja-

zik dobil vo sve{teni~koto u~ili{te pri manastirot Sv. Joan

Prodromos, blizu do Seres. Tamu toj go sovladal psaltikiskoto

peewe i stanal crkoven peja~. So cel da go sovlada crkovnoto

peewe na slovenski jazik i da premine vo egzarhiska slu`ba,

Manasij go napu{ta rodniot kraj i zaminuva za Bitola.3 Zasega,

1 Bogoev , Mir~o, U~ebnik op. cit. p. 105.

2 Pet r Dinev, Muzikou~itel t Manasi Poptodorov, C rkoven vestnik, br. 11

19 mart 1960 g. Sofi . p. 8. 3 Pet r Dinev, Muzikou~itel t… op. cit.. p. 8.

Page 158: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

158

ostanuva nepoznato, koga to~no do{ol i kolku dolgo ostanal vo

ovoj makedonski duhoven i kulturen centar.

Sledniot podatok koj{to go naveduva Petar Dinev vo svoja-

ta statija e zaminuvaweto na Manasij pop Todorov vo Samokov

(Bugarija). Imeno, po zaminuvaweto na Atanas Badev od Samo-

kovskoto bogoslovsko u~ili{te, sinodot na Bugarskata crkva

go pokanil Manasija da ja prezeme dol`nosta na u~itel po

isto~no-pravoslavno peewe. Imaj}i predvid deka Atanas Badev

vo Samokov do{ol vo 1898 godina i, deka zaradi nekoi nesogla-

suvawa so Sinodot, po kratko vreme dobil otkaz od Samokov-

skata seminarija, na novata dol`nost Manasij pop Todorov, po

s# izgleda, stapil istata ili vo narednata 1899 godina. Poa|aj}i

od podatokot, deka vo 1895 godina pop Todorov vo Samokov ve}e

ja ima otpe~ateno svojata prva kniga Bo`estvena liturgija, mo-

`e da se zaklu~i, deka toj ve}e bil preselen vo Samokov.

Vo 1902 godina Samokovskoto bogoslovsko u~ili{te bilo

premesteno vo Sofija i se preimenuvalo vo Sofiska duhovna

seminarija. Ottoga{, pa, s# do 1924 godina, Manasij pop Todorov

neprekinato bil u~itel na seminarijata. Po penzioniraweto,

nekolku godini po red predaval crkovno peewe vo ^erepi{koto

sve{teni~ko u~ili{te, a vo preostanatoto vreme, s# do 1930 go-

dina, peel vo crkvata Sv. Paraskeva vo Sofija.

Po~inal vo 1936 godina.

Osven kako izdava~ na brojni psaltikiski knigi, spored

Petar Dinev, Manasij pop Todorov ima zaslugi i kako crkoven

peja~ i pedagog-u~itel. Kako negov sovremenik, Dinev dava in-

teresni poedinosti za peeweto na Manasij pop Todorov. Za nego

ka`uva, deka kako ispolnitel imal prijaten glas so dijapazon na

vtor tenor i bariton. Peeweto mu bilo spokojno, tivko, so malku

nosovo oboeni vokali. Visokite tonovi obi~no gi peel so posi-

len glas, koj postepeno go sti{uval koga se vra}al vo sredniot

registar. I pokraj toa {to pominal niz gr~ka crkovno-pea~ka

{kola, toj vo muziciraweto gi odbegnuval preteranite ukrasu-

vawa na tonovite. Kako rezultat na izrazito razvieniot sluh i

Page 159: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

159

na vrodenite muzi~ki sposobnosti, Manasij pop Todorov peel

~isto bez nikakvo distonirawe.1

Kako dolgogodi{en u~itel po isto~no crkovno peewe, koj-

{to poseduval prirodna darba za svojot u~itelski poziv, pop

Todorov sozdal golem broj odli~ni crkovni pea~i. Ako, mo`ebi,

negovite objasnenija ne sekoga{ bile soobrazni so metodskite

pravila, tie se odlikuvale so naglednost i uverlivost. Strogo se

pridr`uval kon principot za ednoglasniot karakter na peeweto

vo isto~nata crkva i, osven isonot, na svoite u~enici ne im do-

pu{tal nikakvo drugo priglasuvawe na melodijata.6

Govorej}i za muzi~kata dejnost na Manasij pop Todorov, i

Dinev e na mislewe, deka toj se nema projaveno kako kompozitor,

tuku samo kako izdava~ na brojni zbornici so tvorbi prezemeni

od drugi postari crkovno-muzi~ki izdanija. Do ovoj zaklu~ok

Petar Dinev do{ol po detalnata analiza na zbornicite od pop

Todorov izdadeni vo periodot od 1905 do 1922 godina:

- Psaltikiska liturgija i

- Kratok voskresnik, vo 1905 godina;

- Psaltikiski trebi, vo 1911;

- Op{iren voskresnik, vo 1914;

- Psaltikiska utrena, vo 1915;

- Stihiri i slavi od Triodot i Pentikostarot i za

minejskite praznici i

- Psaltikiska liturgija (povtoreno izdanie so neznatni

skratuvawa i dodatoci), vo 1922.

Sporedbata na tvorbite od ovie knigi, ~ii{to avtori ne se

poso~eni, so onie od zbornicite na drugite avtori, izdadeni vo

periodot do 1905 godina, koja{to ja napravil Dinev, poka`ala

deka me|u niv nema nitu edna sozdadena od Manasij pop Todorov.

Pritoa, Dinev konstatiral deka vo nekoi tvorbi pop Todorov

napravil nezna~itelni izmeni, so cel melodijata podobro da ja

1 Pet r Dinev, Muzikou~itel t…op. cit. p. 9.

6 Pet r Dinev, Muzikou~itel t…op. cit. p. 9.

Page 160: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

160

izrazi smislata na tekstot ili da korigira nekoi nepravilni

akcenti.7

Ostanuva nepoznato, od koi pri~ini Petar Dinev vo ovoj

kontekst ne gi spomenuva i zbornicite na Manasij pop Todorov

izdadeni pred 1905 godina, dotolku pove}e {to ~etiri od niv se

spomnati od A. Teodorov - Balan vo ‚B¢lgarski knigopis za 100

godini 1806-1905‛ i edno od Mir~o M. Bogoev vo spomnatiot

U~ebnik po isto~no crkovno peewe, koi{to na Dinev, bezdrugo,

mu bile poznati. Interesno e toa, {to i ovie dva bugarski izvo-

ri, vo odnos na izdanijata na pop Todorov, ne se sovpa|aat, tuku

se dopolnuvaat: Mir~o M. Bogoev ne gi spomenuva knigite na pop

Todorov izdadeni vo 1895, 1897 i 1900 godina, koi{to gi naveduva

A. Teodorov-Balan,8 tuku edinstveno Voskresnikot pe~aten na

evropska muzi~ka notacija vo 1898 godina, a Balan, pak, ne go

spomenuva voop{to ovoj ‚evropski‛ Voskresnik na Manasij pop

Todorov.

Vo odnos na ovie dilemi za crkovno-muzi~koto tvore{tvo

na Manasij pop Todorov, novi momenti vnese otkrivaweto na

rakopisniot Psaltikiski voskresnik na Vasil Ivanov Bojaxi-

ev, vo 1978 godina, vo koj{to Manasij pop Todorov e zastapen so

najgolem broj tvorbi od site avtori :

- Kosnokratki veliki slavoslovija na prvi, vtori, treti,

~etvrti, peti, {esto-sedmi, {esti, prvo-sedmi, sedmi

i osmi glas

- Otca i sina na treti i {esti glas.

Vo vrska so ova, va`no e da se napomene, deka ovoj rako-

pisen zbornik na Vasil Ivanov pretstavuva eden od najobemnite

i najsolidno napraveni, koi{to se pojavile na teritorijata na

7 Pet r Dinev, Muzikou~itel t…op. cit. p. 8.

8 Teodorov-Balan, A. B¢lgarski knigopis za 100 godini 1806-1905 Sofi , 1909.

Bojestvenaä lit$rg`ä…, Plovdiv, 1897.

Bojestvenaä lit$rg`ä…, Samokov, 1895.

Liturgíä v¢ dvh casti…, Sofi , 1897.

V¢zkresnik…, Sofi , 1900.

Page 161: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

161

Makedonija, pa i po{iroko. Vrz osnova na negovite sodr`ini is-

pi{ani so ubav rakopis i so dosledna ortografija, mo`e da se

zaklu~i, deka sostavuva~ot Vasil Ivanov Bojaxiev, osven {to

odli~no ja poznaval teorijata na hrisantovata notacija, bil do-

bro upaten i vo literaturata na isto~no-pravoslavnoto peewe,

osobeno vo onaa na slovenski jazik. Ottuka, mo`e da se pretpo-

stavi deka Vasil Ivanov dobro znael koi se avtorite na tvorbi-

te {to gi vklu~il vo svojot Psaltikiski voskresnik. Me|u dru-

gite, kako {to e ka`ano ponapred, vo svojot psaltikiski zbor-

nik toj ja vklu~il i dragocenata tvorba na Dimitar Zlatanov

Gradoborski - Veliko slavoslovie na {esto-sedmi glas.

Dve od kompoziciite so koi{to Manasij pop Todorov e zas-

tapen vo zbornikot na Vasil Ivanov Bojaxiev (Otca i Sina na

treti i {esti glas), se pojavija vo ~etvrtoto izdanie na Krat-

kiot psaltikiski voskresnik (osmoglasnik) na Manasij pop To-

dorov, reizdadeno vo 1992 godina od strana na Bugarskata pravo-

slavna crkva, kade{to se staveni kako ‚dodatok‛ na samiot kraj

na knigata (zaedno so u{te edna Otca i Sina na ~etvrti glas).

Interersno e toa {to ovie tvorbi ne se nao|aat vo prvoto iz-

danie na Kratkiot voskresnik od 1905 godina. Mo`ebi avtorot

Manasij pop Todorov, bez da gi potpi{e kako sopstveni tvorbi,

gi stavil vo nekoe od podocne`nite svoi izdanija, otkade {to i

gi prezel Vasil Ivanov Bojaxiev.

Vo ovoj kontekst se postavuva pra{aweto: zo{to Manasij

pop Todorov vo svoite brojni knigi ne se potpi{al na na nitu

edna muzi~ka tvorba? Dali e vo pra{awe samo negovata skrom-

nost ili tuka postoi i nekoja podlaboka pri~ina? Govorej}i

hipoteti~ki za negovite psaltikii izdadeni pred 1900 godina,

bidej}i vo Makedonija dosega ne e pronajdena nekoja od niv,9 ne e

isklu~eno, tie, od odredeni pri~ini, vo Makedonija voop{to i

da ne dospeale. Mo`e da se pretpostavi, deka materijalite koi-

{to pop Todorov gi podgotvuval za svoite zbornici za vreme na

negoviot prestoj vo Bitola (grad vo koj{to vlijanieto na gr~-

9 Georgievski, Mihailo, Makedonska muzika/ 6, ‚Pe~atenite…‛ p. 85.

Page 162: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

162

koto crkovno peewe e s#u{te silno), da ne bile po vkusot na ne-

koi egzarhiski krugovi vo Bugarija. Od druga strana, Manasij

pop Todorov, kako psalt koj{to se obrazoval vo gr~ko crkovno

u~ili{te, mo`ebi, s#u{te ne bil celosno preobraten od ‚gr~ki‛

vo ‚slovenski‛ crkoven pea~. Od pri~ini {to bugarskite kom-

poziteri s#u{te ne gi poznaval, mo`no e, vo ovie zbornici

Manasij pop Todorov da stavil samo svoi tvorbi i od gr~ki av-

tori prevedeni na crkovno-slovenski jazik. Mo`ebi, tokmu ovaa

okolnost ne im se dopadnala na egzarhiskite crkovni vlasti vo

Samokov i mu nalo`ile da gi koristi i bugarskite postari

izdanija so crkovni tvorbi od bugarski avtori. Podocna, otkako

gi prifatil ovie ‚sugestii‛, mo`el da gi izdava svoite psalti-

kiski zbornici.

Ne treba da se zaboravi deka Manasij pop Todorov vo Buga-

rija se preselil kako vozrasen ~ovek, na koj sekoga{ se gledalo

kako na dojdenec. Od druga strana, toj so svoeto odli~no gr~ko

crkovno-muzi~ko obrazovanie, sekako gi zagrozuval poziciite

na domorodnite muzi~ki avtoriteti. Za da se smirat duhovite,

Manasij pop Todorov pravel kompromisi od sekakov vid: vo svo-

ite psaltikiski knigi staval tvorbi od razni bugarski avtori,

koi samiot toj gi doteruval, a pod sopstvenite kompozicii ne se

potpi{uval.

Vo vrska so prestojot na Manasij pop Todorov vo Bitola i

so negovoto zaminuvawe za Samokov, se nametnuva pra{aweto:

Dali se poznavale Badev i pop Todorov? Ako se utvrdi deka vo

periodot okolu 1892 godina, koga Badev `iveel vo Bitola, pop

Todorov s#u{te se nao|al vo ovoj grad, toa zna~i deka se pozna-

vale. Pogolema e verojatnosta tie da se sretnale vo Samokov,

kade{to Manasij pop Todorov, po s# izgleda se nao|al u{te pred

postavuvaweto na Atanas Badev za u~itel vo Samokovskata semi-

narija. Vo vrska so ova mo`e da se postavi u{te edno, dopolni-

telno pra{awe: Dali e koincidencija toa, {to dvajcata muzi~ki

dejci tokmu vo 1898 g. pe~atele po edna crkovna kniga na zapad-

nata muzi~ka notacija: Badev - svojata liturgija po Sv. Jovan

Page 163: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

163

Zlatoust, a pop Todorov - Voskresnikot? Za da se odgovori na

ovie pra{awa, potrebni se ponatamo{ni istra`uvawa vo mesta-

ta kade {to prestojuval i rabotel Manasij pop Todorov.

Po s# ova {to e ka`ano za Manasij pop Todorov, sosema e

izvesno deka stanuva zbor za izvonredno zna~aen pretstavnik na

isto~no-pravoslavnoto peewe. Poa|aj}i od faktot deka negovite

brojni knigi izdadeni vo Bugarija bile prisutni i vo makedon-

skite duhovni prostori i deka, bezdrugo, imale vlijanie vrz

razvojot na crkovnata muzika vo Makedonija, kako i od samiot

podatok deka toj poteknuva od makedonskite prostori i deka

karierata na psalt na slovenski jazik ja zapo~nal vo Bitola,

na{ata muzikologija ima moralna obvrska da gi otkrie tragite

koi{to Manasij pop Todorov gi ostavil vo ovoj grad za vreme na

svojot prestoj i da gi pro{iri soznanijata za negoviot `ivot i

crkovno-muzi~kata dejnost.

Page 164: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

164

VIII.

George Kazana (XIX-XX vek)

Vo istorijata na Isto~nata crkovna muzika se sre}avaat

golem broj muzi~ari so vla{ko poteklo, koi{to deluvale na

po{irokiot balkanski prostor. Me|u onie Vlasi za koi{to pos-

tojat podatoci deka se rodeni vo Makedonija i deka eden podolg

period od `ivotot prestojuvale vo razni makedonski gradovi

kako crkovni peja~i e George Kazana.

Iako `ivee relativno blizu do na{evo vreme (vo vtorata

polovina na XIX i vo prvite decenii na XX vek), za George Ka-

zana se znae mnogu malku. Nekoi osnovni podatoci za negoviot

`ivot, glavno, se crpat od ona {to samiot go zapi{uval na nas-

lovnite stranici na negovite brojni muzi~ki rakopisi. Nekoi

podatoci za George Kazana mo`at da se najdat edinstveno vo

Leksikonot na romanskiot muzikolog-vizantinolog George K.

Jonesku, vo koj{to `ivotot i muzi~koto delo na George Kazana

se zbele`ani vo nekolku redovi: ‚Crkoven peja~ na Romanskata

Kapela vo Carigrad, od 1897. Sostavuva Psaltikiska antolo-

gija naslovena kako ‚Romansko razdenuvawe‛ od pove}e delovi,

trud adaptiran za Vlasite od Grcija i Bugarija, spored tradici-

onalnite crkovni napevi‛.1 Vo ovoj, inaku, mnogu soliden Leksi-

kon, ne e navedena nikakva bibliografija vo vrska so imeto na

George Kazana, {to upatuva na zaklu~ok, deka negovoto muzi~ko

delo dosega voop{to ne e istra`uvano, nitu publikuvano. Site

delovi na spomenatata Psaltikiska antologija se nao|aat vo

bibliotekata na Sv. Sinod od Bukure{t.

1 Ionescu, Gheorghe C., Lexicon, Editura Diogene, Bucureşti, 1994. p. 72.

Page 165: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

165

Za makedonskata crkovna muzika George Kazana e zna~aen

so golemiot broj na crkovni kompozicii, koi{to gi sozdal za

vreme na svojot prestoj vo Bitola kako crkoven peja~.2 Ova se

potvrduva so rakopisot na zbornikot ‚Poredok na dvanaesette

denovi‛, od 24 dekemvri do 6 januari (ms. I 93),3 vo koj{to stoi de-

ka e napi{an vo 1907 godina vo Bitola, i vo dvata dela na Idi-

omelarot (ms. II 183) so vkupno 646 stranici napi{ani vo Bito-

la, vo dekemvri 1911 godina, so dodatok od 11 stranii bez pagina-

cija. Vrz osnova na ovie podatoci koi{to samiot gi zapi{al vo

svoite muzi~ki rakopisi, mo`e da se zaklu~i deka George Kazana

vo Bitola prestojuval najmalku pet godini: od 1907 do dekemvri

1911 godina.

Vo sledniot period George Kazana go sre}avame vo Romani-

ja kako crkoven peja~ i kompozitor, koe{to mo`e da se konsta-

tira od negoviot podocne`en rakopis ‚Crkovna muza‛ (sostaven

od dva dela: Razni crkovni napevi i Posledovanie na Blagoves-

ti). Imeno, na naslovnata stranica na ovoj rakopis stoi napi-

{ano: ‚Crkovna muza od George Kazana, porane{en protopsalt

vo Makedonija, a vo ovoj moment na crkvata Dobroteasa od pre-

stolninata, 1922 - Bukure{t‛.4

O~igledno e deka George Kazana go naglasuva i mu dava po-

sebno zna~ewe na svojot prestoj vo Makedonija, vo gradot Bito-

la, kako protopsalt i kompozitor. No, od kade se doselil vo Bi-

tola, kolku godini ostanal vo ovoj va`en politi~ki i kulturen

centar, dali prestojuval u{te vo nekoj makedonski grad, zasega

ostanuva nepoznato. Mo`e da se pretpostavi deka prestojot vo

Bitola ne bil kratok, za{to, kako {to ve}e istaknav, vo ovoj

period napi{al golem broj na crkovni tvorbi. Iako vo ovoj mo-

ment nemam celosen uvid vrz negoviot kompozitorski opus, mo`e

da se ka`e deka George Kazana e eden od najplodnite avtori na

crkovna muzika, koi{to sozdavale na teritorijata na Makedo-

2 Cordescu, Mihail-Vergiliu, Istoricul şcoalelor române din Turcia, Bucureşti, 1906. p. 236.

3 Ionescu, Gheorghe C., Lexicon, … op. cit. p. 72.

4 Cazana, Gheorghe, Musa bisericească, Bucureşti, 1922 (manuscript privat)

(so fotokopija raspolaga avtorot na knigava)

Page 166: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

166

nija. Osven toa, zasega, toj e edinstveniot kompozitor, koj{to na

hrisantovata notacija sozdaval crkovna muzika na svojot maj~in

jazik, vla{kiot.

Neodamna dojdov do informacija deka prezimeto Kazana

poteknuva od Bajasa, grat~e vo dene{na Grcija. Potvrda za ova

najdov vo mese~nikot ‚Lumina‛, od oktomvri, 1905. (Vo specijal-

noto izdanie na ovoj mese~nik po povod Jubilejot 25 godini od

Romanskiot licej vo Bitola, objaven e i spisok na site dotoga{

zavr{eni u~enici, me|u koi{to se nao|a i imeto na izvesen

Apostol Kazana, ~ie{to rodno mesto e Bajasa.5 Potrebni se po-

natamo{ni istra`uvawa za da se otkrie, dali ovoj Apostol e vo

rodninski vrski so George Kazana i dali Bajasa e negovoto rodno

mesto.

Dodeka `ivotniot pat na George Kazana zasega ostanuva

prekrien so prevezot na nepoznatoto, dotoga{ za negovoto mu-

zi~ko tvore{tvo mo`e da se sozdade prili~no jasna pretstava.

Iako do ovoj moment imav mo`nost da gi pregledam samo rakopi-

site na Idiomelarot, zavr{en vo Bitola vo 19116 i na zborni-

kot Crkovna muza, koj{to go napi{al vo 1922 godina vo Buku-

re{t, mo`am slobodno da ka`am deka George Kazana e nadaren i

obrazovan muzi~ar, koj{to pi{uva lesno, muzikalno i mo{ne do-

padlivo, so ~esta primena na inventivni i duhoviti modulacii

vo napevite.

Za razlika od Idiomelarot, koj{to sodr`i isklu~ivo ne-

govi tvorbi, vo vtoriot del na zbornikot Crkovna muza George

Kazana ima staveno eden ‚Polielej‛, preveden od gr~ki jazik na

Hurmuzij Hartofilaks (eden od trojcata reformatori na vizan-

tiskata muzi~ka notacija vo 1814 godina), kako i Pofalna pesna

od romanskiot kompozitor Dimitrie Su~eveanu.7 Seto ova uka-

`uva na negovoto {iroko poznavawe na isto~noto crkovno pee-

we i na nespornite preveduva~ki sposobnosti.

5 Lumina, Anul III, No. 10. Octomvrie, 1905, Liceul român, Bitolia, p. 306.

6 Kazana, Gheorghe, Idiomelar (vo dva dela), Biblioteka Sf. Sinod – Bucureşti, 1911.

(so fotokopija raspolaga atorot na knigava) 7 Suceveanu, Dimitrie, Idiomelar, Trinitas, Iaşi, 1997. p. 135.

Page 167: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

167

Razgleduvaj}i gi tvorbite od zbornikot ‚Crkovna muza‛ i

od Idiomelarot, zaklu~iv deka paletata na meloritmi~kite

vrednosti na Kazana e izvonredno bogata i dava mo`nosti za soz-

davawe na postojano sve`a i razdvi`ena melodiska linija. Pone-

koga{ taa opfa}a raspon, re~isi, i do dve oktavi i se protega do

visokiot, t.n. tenorski registar. Karakteristi~no za negovata

melodija e ~estata upotreba na skokovite od septima, oktava i

decima, so koi{to postignuva vpe~atlivi dramatur{ki efekti.

No, i pokraj toa, melodiskite linii na George Kazana ostanuva-

at logi~nii i vo duhot na tradicionalnoto vizantisko peewe.

Prelistuvaj}i gi stranicite na zbornikot Crkovna muza,

napi{an vo 1922 godina, mo`e da se zabele`i deka rakata na Ge-

orge Kazana zatreperuva po malku, {to uka`uva na negovite ve}e

poodminati godini. Mo`no e ovoj crkovno-muzi~ki zbornik koj-

{to ne e evidentiran vo Leksikonot na George K. Jonesku, a na

~ija{to naslovna stranica Kazana so nostalgija napi{al ‚pora-

ne{en protopsalt vo Makedonija‛, da e i negoviot posleden ra-

kopis. Osven vo crkvata Dobroteasa, kade{to bil protopsalt i

vo bibliotekata na Sv. Sinod vo Bukure{t, kade{to se nao|aat

{est negovi muzi~ki rakopisi, za `ivotot na George Kazana tre-

ba da se istra`uva i vo Carigrad, Bajasa (Grcija) i osobeno vo

Bitola, kade {to prestojuvaj}i nekolku godini, so svoeto delu-

vawe kako crkoven peja~ i neobi~no ploden kompozitor, sekako,

ostavil traga.

Muzi~koto delo na George Kazana zaslu`uva pogolemo vni-

manie od ona koe{to muzikolozite mu go posvetile dosega. Vre-

meto }e poka`e deka mestoto na ovoj skromen i zasega, re~isi,

nepoznat muzi~ar e me|u najzna~ajnite avtori na crkovna muzika,

koi{to deluvale vo Makedonija, Romanija i na po{irokiot bal-

kanski prostor vo periodot na preminot od XIX vo XX vek.

Page 168: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

168

IX.

Andon [ahpaski (ok. 1860-1928)

So neodamne{noto otkrivawe na nevmatskiot rakopis na

Andon [ahpaski vo seloto Smojmirovo, Male{evsko, istorijata

na makedonskata muzika se zbogatuva so u{te edno ime na dosega

sosema nepoznat pretstavnik na crkovnata muzika od vizantisko-

slovenskata tradicija. Ova se prvite napi{ani redovi za nego i

za negoviot Psaltikiski zbornik, koj{to na dnevnata svetlina

se pojavuva po celi 120 godini od negovoto nastanuvawe.

Ovoj muzi~ki deec od periodot na Prerodbata, koj{to so

svoja raka ispi{al stotici i stotici muzi~ki stranici, litur-

giski tekstovi, pisma i razni drugi sekojdnevni potrebi na lu-

|eto okolu nego, za sebe ne ostavil, re~isi, nikakva pi{ana traga.

Izvor na podatoci za `ivotot na Andon [ahpaski vo prvo vreme

mi bea Vasil [ahpaski, vnuk na Andona i negovata sopruga Draga,

koi{to `iveat vo Smojmirovo, a podocna i nekoi drugi smoj-

mirci.

Spored ka`uvawata prenesuvani od koleno na koleno, semej-

stvoto [ahpaski poteknuva od mija~ko-brsja~kite krai{ta. Vo

prvata polovina na XVIII vek, pod pritisok na raznite pqa~-

ka{ki bandi, semejstvoto bilo prinudeno da go napu{ti rodnoto

ogni{te. Kako neposredna pri~ina za ova se naveduva ubistvoto

na nekoj si lokalen turski nasilnik, koj{to go izvr{il nekoj od

~lenovite na ova semejstvo. Turskite vlasti podolgo vreme mu

postavuvale zamki na ovoj, po s# izgleda, silen i itar ~ovek, no,

nikako ne uspevale da go fatat. Zaradi toa od samite Turci dobil

prekar [ahvaz (turski naziv za eden vid siv sokol). Eden del od

Page 169: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

169

semejstvoto se zasolnil vo tikve{kiot kraj, a samiot progonet

[ahvaz so ostatokot od semejstvoto prodol`il daleku na istok

naseluvaj}i se vo Gorna Xumaja (denes Blagoevgrad, vo Bugarija).

No, tuka ne ostanale podolgo, bidej}i, dali poradi starata ili

poradi nekoja nova pri~ina, [ahpazovi povtorno zapadnale vo

nemilost kaj turskite vlasti, zaradi {to go prodol`ile svoeto

begstvo. Kone~no pribe`i{te semejstvoto na{lo vo maloto selo

Smojmirovo, vo male{evskiot kraj, vo koe{to i deneska `iveat

nivni potomci.1 Eden del od potomcite na [ahpazo si go zadr-

`ale prezimeto so mala modifikacija vo [ahpaski, dodeka drugi-

ot del, vo koj{to dve generacii ednopodrugo bile sve{tenici,

deneska go nosat prezimeto Popovski.

Andon [ahpaski mu pripa|a na pettoto koleno od lozata

[ahpazovi po nivnoto naseluvawe vo Smojmirovo. U{te vo najra-

nata mladost go svrtel vnimanieto na sebe kako s#strano nada-

reno, dinami~no i qubopitno mom~e so nemiren duh. Na svoite

sovremenici im ostanal vo se}avawe kako protopsalt koj so svo-

eto peewe gi privlekuval vernicite na bogoslu`bite vo selskata

crkva Sv. Bogorodica. Bil zapameten i kako mo{ne ve{t kroja~,

osobeno poznat po {ieweto na sve{teni~ki ode`di. Osven toa,

Andon [ahpaski bil i selski u~itel i odli~en kaligraf, za {to

najdobra potvrda e negoviot Psaltikiski zbornik, ispi{an so

golema ve{tina.

Godinata na ra|aweto na Andon, kako i mnogu drugi poedi-

nosti od negoviot buren `ivot, ostana nepoznata. Se pretposta-

vuva deka e roden okolu sredinata na XIX vek, najdocna vo {ee-

setite godini. Po smrtta na tatko mu Jovan, koj umrel mnogu mlad,

1 Vo seloto Smojmirovo e so~uvano edno predanie, spored koe, nekoj od pomcite na

[ahpazo vra}aj}i se so svojata majstorska tajfa, se zadr`al vo nekoe tursko

selo, vo koe{to tokmu toj den imalo |ure{ (pelivanski turnir). Koga ba{-

pelivanot, koj dotoga{ be{e gi sovladal site svoi protivnici na turnirot,

pra{al dali ima u{te nekoj da mu izleze na megdan, [ahpazo ne mu odoleal

na ovoj predizvik i istr~al na borili{teto. Samiot ne bil mnogu krupen,

no, onaka silen i cvrst, a zgora na toa i ve{t vo boreweto, [ahpazo kajdisal

na protivnikot i uspeal tripati da go frli na zemi. Kako pobednik na

turnirot ja dobil prvata nagrada, a toa bilo eden vol, koj [ahpazo go

poteral pred sebe i zaedno so tajfata si zaminal za Smojmirovo.

Page 170: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

170

gri`ata okolu maliot Andon (And#) ja prezel ~i~ko mu - pop

Lazar. Sogleduvaj}i gi sposobnostite na And#, pop Lazar go dal

na kroja~ki zanaet, a bidej}i poseduval muzi~ki talent i ubav

glas, go podu~uval crkovno peewe i povremeno go anga`iral vo

crkvata kako psalt.

Po zavr{uvaweto na kroja~kiot zanaet, po s# izgleda, Andon

bil ispraten vo nekoe u~ili{te na dousovr{uvawe na crkovnoto

peewe, no, ne e poznato kade. Poa|aj}i od podatokot deka eden pe-

riod `iveel i rabotel kako psalt vo Buranovo, selo nedaleku od

Rilskiot manastir (dene{na Bugarija), mo`e da se pretpostavi

deka Andon [ahpaski crkovno peewe, mo`ebi, u~el kaj rilskite

monasi vo t.n. rilska crkovno-pea~ka {kola. Osven toa, vo ovoj

manastir toj mo`el da gi sovlada i kaligrafskata ve{tina i da

go usovr{i {ieweto na sve{teni~ki ode`di.

Po vra}aweto vo rodnoto Smojmirovo Andon [ahpaski pro-

dol`il da raboti kako psalt vo lokalnata crkva, kade {to sve{-

tenik bil i negoviot bratu~ed pop \or|i, eden od trojcata sinovi

na ~i~ko mu pop Lazar. Povozrasnite smojmirov~ani se se}avaat,

deka dvajcata bratu~edi bile mnogu bliski: imale ku}a-lepenka i

vo tekot na celiot `ivot `iveele kako bra}a. Poznato e i toa,

deka Andon nekolku godini rabotel i kako u~itel vo Smojmirovo,

{to govori deka bil eden od pobrazovanite lu|e vo svojata sre-

dina. Mo`e da se pretpostavi, deka osven kako selski u~itel i

psalt, Andon istovremeno rabotel i kako kroja~, bidej}i po svo-

jata ve{tina, osobeno vo kreiraweto na sve{teni~ki ode`di, bil

poznat vo Male{evijata, pa i po{iroko.

No, so tekot na vremeto, crkovnoto peewe s# pove}e se iz-

dvojuvalo kako glavna dejnost, a na krajot, stanalo i edinstvena

preokupacija na Andon. Spored ka`uvawata na negovite potomci

i na povozrasnite `iteli na Smojmirovo, Andon imal solidna

biblioteka od skapo plateni knigi i rakopisi koi{to gi sozda-

val so svoja raka. Bidej}i bil poznat psalt, po povod razni verski

praznici ~esto bil pokanuvan da pee i vo drugite crkvi vo male-

Page 171: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

171

{evskiot kraj. Ne e isklu~eno, kako odli~en kaligraf, za potre-

bite na ovie crkvi da prepi{uval razni psaltikii.

Kako eden od retkite obrazovani lu|e i kako poznat psalt,

ne samo vo Smojmirovo, tuku i po{iroko, bil mo{ne po~ituvan i

vlijatelen ~ovek. Negovata dinami~na li~nost ne mo`ela da bide

odminata nitu vo edna rabota od interes za seloto, pa, taka i vo

izgradbata na novata crkva vrz temelite na starata tro{na sel-

ska crkva Sv. Bogorodica, na samiot po~etok na XX vek.

Negovite crkovno-prosvetni aktivnosti, zaradi koi u`ival

golem ugled kaj svoite soselani, ne mo`ele da im bidat po volja i

na lokalnite nasilnici, na onie koi{to pod pla{tot na razni

revolucionerni organizacii go terorizirale mirnoto naselenie

i go prisiluvale na poslu{nost. Od edna takva grupa Andon [ah-

paski duri bil osuden i na smrt. Vo posledniot moment uspeal da

im izbega na gonitelite i da se spasi od najlo{oto. Me|utoa,

`rtva na ovie teroristi~ki grupi stanala negovata sakana `ena

Hristena, a kako posledica na toa i dvete mali deca Magda i

Stefan, koi po~inale neposredno po ovoj nastan. Po ovaa semejna

tragedija, koja{to ja pre`iveal samo sredniot sin Aralampie,

Andon povtorno se obidel da si sozdade semejstvo, o`enuvaj}i se

so Ordana, koja mu prirodila u{te dve deca - Jovan i Pola.

Vo vrska so ovie teroristi~ki grupi koi gi dr`ele vo strav

i pot~inetost lu|eto od ovoj kraj, vo Smojmirovo s#u{te se raska-

`uva eden podocne`en nastan, koj zavr{il kobno po zdravjeto, a

podocna i po `ivotot na Andon [ahpaski. Imeno, nekoj od seloto

go anga`iral Andona da mu napi{e poplaka - pismo do vlasta

zaradi ubistvoto na bratot. Andon dobro ja sostavil i ubavo ja

napi{al poplakata na svojot soselanec, no, bandata na ubiecot,

sostavena od lokalni nasilnici, znaej}i koj ja napi{al poplaka-

ta, vo znak na odmazda, go pretepala Andona. Od te{kite povredi

koi gi zadobil vo predelot na bubrezite, toj ne se oporavil.

Umrel vo svoeto rodno Smojmirovo, na 20 januari, 1928 godina.

I od ovie skudni podatoci za `ivotot na Andon [ahpaski,

glavno, dobieni po pat na usno prenesuvawe od negovite potomci,

Page 172: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

172

mo`e da se naseti negovata neobi~na priroda, o~igledno predi-

sponirana za duhovnoto i kreativnoto. Ovie nekolku napi{ani

stranici se prv obid, makar i so nedovolno soznanija, da se pod-

osvetli negoviot `ivoten pat i crkovno-muzi~kata dejnost.

[kolata za psalti vo Smojmirovo

Ponatamo{nite isleduvawa poka`aa deka Andon [ahpaski

imal svoja {kola za crkovni pea~i i hor koj{to nastapuval na

nedelnite i prazni~nite bogoslu`bi. Pokraj bratot Aleksandar

(posvoen vo semejstvoto Grpovski) i sinovite Aralampie i Jovan,

negovi u~enici bile i \or|i Mu{karski,2 Jovan Xaleski – Dimo,

Laze Markoski, Ande Axiski, Mijalko [ahpaski, Petre Predar-

ski i dr. Vistinski naslednik na Andon bil Aralampie [ahpaski

(1898-1993), koj, kako protopsalt na crkvata Sv. Bogorodica vo

Smojmirovo, peel do poslednite denovi od svojot `ivot.3 Po~ina

vo dlaboka starost, vo 1993 godina.

Va`no e da se napomene i toa deka nekoi od u~enicite na

Andon [ahpaski bile poznati i kako pesnopojci i nositeli na

folklornata muzi~ka tradicija. Ova e dotolku pozna~ajno, {to go

anticipira i pra{aweto za povrzanosta na crkovnoto peewe od

vizantiskata tradicija so folklornata pesnopojna tradicija vo

Makedonija. Od ova mo`e da se izvle~e zaklu~ok, deka kaj Andon

[ahpaski, a preku nego i kaj negovite brojni u~enici-sledbenici,

postoela svest za bliskosta na crkovnoto i narodnoto peewe. Ova

soznanie nedvosmisleno upatuva na dopolnitelni istra`uvawa,

kako od strana na etnomuzikolozite, taka i od strana na muziko-

lozite-vizantolozi.

2 Istra`uva~ko-terenski materijali snimeni na magnetofonska lenta so \or|i Mu{karski

(peewe i svirewe na tambura) od strana na d-r Borivoe Ximrevski se nao|aat vo

Institutot za folklor – Skopje. 3 ^lenovi na Redakcijata za narodna muzika pri Muzi~kata produkcija na Makedonskata

radio-televizija, `ivo si spomnuvaat za Aralampie [ahpaski, deka vo nekolku

navrati se javi na povikot za pribirawe na folklorni napevi od postarata tra-

dicija. Iako vo dlaboka starost, Aralampie, s#u{te ima{e ubav glas so stabilna

intonacija.

Page 173: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

173

Povozrasnite smojmirci si spomnuvaat, a toa e potkrepeno

i so informacii od drugi izvori, deka, vo period me|u dvete Svet-

ski vojni pri crkvata Sv. Bogorodica vo Smojmirovo postoel hor

od desetina psalti, koj postojano se obnovuval so mladi pea~i,

kako me{tani, taka i od drugite male{evski sela, pa i po{iroko.

Vo ovaa smisla dragocena e informacijata koja{to neodamna ja

dobiv od po~ituvaniot otec Petar Jordanov (1936), profesor vo

Makedonskata pravoslavna bogoslovija ‚Sv. Kliment Ohridski‛ –

Skopje, deka Mirko Divanisov od selo Blatec, Ko~ansko, kako i

nekoi drugi psalti od drugi krai{ta na Makedonija, koi{to toj

li~no gi poznaval, vo triesetite godini na XX vek crkovno peewe

u~ele vo Smojmirovo kaj Aralampie [ahpaski. Ova ja potvrduva

tezata deka {kolata za psalti i horot koi{to gi formiral

Andon [ahpaski prodol`ile so rabota i po negovata smrt, vo

1928 godina, pod rakovodstvo na Aralampie i bila poznata po{i-

roko vo Makedonija.

Vo godinite po osloboduvaweto, so novoto op{testveno-

politi~ko ureduvawe vo Makedonija, {kolata za psalti vo Smoj-

mirovo prestanala so rabota. Bez priliv od mladi pea~i, i horot

pri crkvata Sv. Bogorodica postepeno se namaluval. Blagodare-

nie na dolgove~nosta, vo crkvata ostanale samo trojcata psalti:

Aralampie [ahpaski, Jovan [ahpaski i \or|i Mu{karski, vo

seloto poznati kako Ampo, Jovan~o i Gogo. Va`no e da se odbele-

`i, deka, iako, neposredno po Prvata svetska vojna vo vardarskiot

del od Makedonija, so potpa|aweto pod srpsko vladeewe, be{e

vovedeno srpskoto narodno crkovno peewe,4 vo celiot period po

osloboduvaweto, vo crkvata Sv. Bogorodica vo Smojmirovo, preku

dejnosta na spomenatite psalti, crkovnoto peewe od vizantisko-

4 Jane Koxaba{ija: Isku{enijata na crkovnoto peewe vo Makedonija - tendencija za

vra}awe kon peeweto od vizantiska tradicija, Referat na nau~niot sobir na

tema ‚Hristijanstvoto vo kulturata i umetnosta na Strumi~kata eparhija,

Strumica, 2000. Zbornik na trudovi od nau~niot sobir: Hristijanstvoto

vo kulturata i umetnosta na Strumi~kata eparhija. Zavod za za{tita na

spomenici na kulturata i Muzej, Strumica, 2002.

Jane Koxaba{ija: Crkovnoto peewe vo Makedonija vo XX vek, referat na nau~niot

sobir Ilinden 1903 – Ilinden 2003 ‚Borba za prava, slobodi i dr`avnost‛

odr`an na 17-18 dekemvri 2003 vo Skopje.

Page 174: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

174

slovenskata tradicija se prakticira{e bez prekin s# do krajot na

XX vek. Makedonskite vizantolozi dosega bea na mislewe deka

crkovnoto peewe od starata tradicija se odr`alo najdocna do

sedumdesetite godini na XX vek.

Od sevo ova {to e ka`ano za crkovnoto peewe vo Smojmiro-

vo i za negovite pretstavnici, mo`e da se zaklu~i deka temelite

koi{to gi postavil Andon [ahpaski vo periodot na Nacional-

nata prerodba bile dovolno cvrsti, za da gi pre`iveat crkovno-

srpskiot {ovinizam i povoeniot ateizam vo Makedonija i da ja

do~ekaat novata prerodba - vra}aweto na crkovnoto peewe od

starata tradicija vo makedonskite hramovi. Duri i pove}e od toa:

blagodarenie na posvetenosta na Andon [ahpaski i na negovite

sledbenici, maloto male{evsko selo Smojmirovo i negovata crk-

va Sv. Bogorodica, prerasnaa vo simbol na nepokorot i bedem na

starite makedonski tradicii.

Psaltikiskiot zbornik na [ahpaski

Psaltikijata na Andon [ahpaski e pi{uvana vo selo Smoj-

mirovo, Male{evsko, vo periodot od oktomvri 1882 do januari

1884 godina, na crkovno-slovenski jazik i na hrisantovata muzi~-

ka notacija. Pi{uvana e so crno, a povremeno i so violetovo mas-

tilo na obi~na tenka hartija, so zavidna kaligrafska ve{tina,

osobeno muzi~kite nevmi. Rakopisot vo sega{nava sostojba ima

544 stranici bez paginacija, po {est reda na edna stranica (retko

po 5 ili 7). Ima dimenzii 123 h 100 mm. i e podvrzan profe-

sionalno so korici od karton obvieni so temno-kafeava ko`a.

Odnapred na rakopisot mu nedostigaat izvesen broj stranici, no,

re~isi, e celosno ~itliv. Prvobitnata nezadovolitelna sostojba

na rakopisot be{e nadminata neposredno po negovoto objavuvawe

so reparacijata {to ja napravi semejstvoto [ahpaski.

Vo rakopisot ne se nao|a imeto na negoviot sostavuva~ i pi-

{uva~. Mo`ebi toa bilo zapi{ano na izgubenite stranici ili na

mestata koi{to se uni{teni od vlagata. Na poslednata stranica,

so istiot rakopis stoi napi{ano deka Zbornikot e zavr{en vo

Page 175: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

175

januari 1884 godina vo Smojmirovo. Na dnoto na ovaa stranica

ima dopi{uvano u{te ne{to, no, za `al, toa e sosema ne~itlivo.

Poa|aj}i od toa, deka ovie zapisi se napraveni od istata raka so

koja{to e napi{an celiot Zbornik, osven toa, Andon [ahpaski

bil edinstveniot kaligraf i muzi~ki obrazovan ~ovek vo Smoj-

mirovo, nema nikakvo somnenie, deka rakopisot e negovo delo. Na

edna prazna stranica od rakopisot go sre}avame avtogramot na

Aralampie napi{an so moder moliv: [ahpazovi} Andonov Hara-

lampie. Od ova mo`e da se izvle~e zaklu~ok deka so rakopisnata

psaltikija na Andon, kako i so drugite knigi od negovata bibli-

otekata se koristel i sin mu Aralampie, no nema nikakvi uka`u-

vawa deka i toj sostavuval psaltikiski zbornici.

Muzi~kiot zbornik na Andon [ahpaski sodr`i dva glavni

delovi: 1. Kratok voskresnik so kratka gramatika i ve`bi za pa-

ralagija (solfe`irawe) i 2. Liturgija. Kako {to e ve}e ka`ano,

napred rakopisot ima pridodaden del, koj{to nastanal ne{to po-

rano i sodr`i tvorbi za najrazli~ni bogoslu`beni potrebi. Od-

napred i odnazad na ovoj pridodaden del mu nedostigaat po nekol-

ku stranici. Ona {to za na{ata crkovna muzika ima posebno zna-

~ewe e toa {to pridodadeniot del zapo~nuva so tvorbata ‚Dos-

tojno est‛ na peti glas od Joan Harmosin - Ohridski, ~ij{to

po~etok, za `al, ne e so~uvan. Interesno e i toa {to, ovoj, zasega,

najstar prepis na harmosinovata antologiska kompozicija ne e

napraven od zbornikot ‚Pashalija‛ na Joan Harmosin, pe~aten vo

Carigrad, 1869 godina6, tuku od nekoj prepis.

Patem, ova e u{te edna potvrda deka tvorbata ‚Dostojno

est‛ na peti glas od Joan Harmosin – Ohridski, koja{to dosega e

otkriena vo pogolem broj crkovno-muzi~ki rakopisi i pe~ateni

knigi, bila mo{ne omilena i deka se prenesuvala me|u psaltite,

koi{to sakale da bidat vo tek so site aktuelnosti na po{irokiot

crkovno-muzi~ki prostor. I pove}e od toa, crkovnite tvorbi,

koi{to od sredinata na vekot zapo~naa da se sozdavaat na

slovenski jazik od doma{ni kompozitori naidoa na voodu{eveno

6 Harmosin-Ohridski , Ioann , Pashali , Carigrad , 1869.

Page 176: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

176

prifa}awe kaj makedonskite psalti. So toa, tie otvoreno ja mani-

festiraa potrebata, osven crkovni napevi prevedeni od gr~ki

jazik, da peat i avtenti~ni kompozicii sozdadeni na slovenski

jazik, vo koi{to }e provejuva prepoznatlivata muzi~ka nota na

narodnoto i na crkovnoto peewe od ova podnebje. Nema somnenie

deka i Andon [ahpaski, kako pretstavnik na crkovnoto peewe vo

Makedonija vo periodot na Prerodbata, kako psalt i u~itel u~es-

tvuval vo procesite na vra}aweto na slovenskiot i na govorniot

jazik vo makedonskite hramovi i vo u~ili{tata i vo iznao|aweto

na sopstven izraz vo crkovnoto peewe od slovensko-vizantiskata

tradicija.

Od dosega{nite sporedbi na ovoj rakopis so pe~atenite kni-

gi od toj period se zabele`uva deka poedini kompozicii od Psal-

tikijata na Andon [ahpaski se srodni, a na momenti identi~ni

so onie od zbornikot na poznatiot bugarski muziko-u~itel Niko-

la Trandafilov - Slivnenec, ‚Cvetosobranie‛ – prvata pe~atena

kniga na slovenski jazik, vo 1847 godina, vo Bukure{t.7 No, pos-

tojat indikacii, deka tie, sepak, ne se direktno prezemeni od ovoj

zbornik, tuku od razni drugi rakopisi, najverojatno od onie nas-

tanati vo Rilskiot manastir, ili od nivnite brojni prepisi pra-

veni na po{irokiot pravoslaven prostor. Vrz osnova na dosega{-

nite istra`uvawa, mo`e da se zaklu~i deka Kratkiot voskres-

nik - prviot del od Zbornikot na Andon [ahpaski, idejno-

estetski i muzi~ki e mo{ne blizok do rakopisniot Voskresnik na

Janaki Stojmenovi~ od selo Orizari, Ko~ansko, nastanat vo 1849

godina, koj pretstavuva prepis od tri rakopisi od Rilskiot

manastir.

Psaltikiskiot zbornik na Andon [ahpaski e eden od ret-

kite rakopisi sozdadeni na teritorijata na Makedonija, koi{to

sodr`at kratki gramatiki na hrisantovata muzi~ka notacija.

Imeno, neposredno pred Kratkiot voskresnik ima prikaz na

osnovnite muzi~ki znaci so slovenski imiwa, ve`bi za paralagija

(solfe`irawe) za sovladuvawe na muzi~kite intervali, kako i

7 Trendafilov, Nikola, Cv tosobranie, Bukur t, 1847.

Page 177: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

177

grafikon na dijatonskata skala na prviot glas. Sudej}i spored

intervalskata podelba na oktavata prika`ana na ovoj grafikon,

vo koja golemiot stepen ima 12, maliot 9 i polustepenot 6 komi,

ne e isklu~eno, toa da e prezemeno od prvata pe~atena teoriska

kniga na slovenski jazik - Gledalo, od ve}e spomenatiot bugarski

teoreti~ar Nikola Trandafilov - Slivnenec8, pe~atena vo 1848

godina vo Bukure{t. Inaku, ovaa intervalska podelba na oktavata

ja zastapuvaat i drugi teoreti~ari na isto~noto crkovno peewe

od Makedonija, me|u koi i Kalistrat Zografski9.

9 6 12 12 9 6 12

Pa Vu Ga Di Ke Zo’ Ni’ Pa’

re mi fa sol la si do re

I II III IV V VI VII VIII

Kratka gramatika sodr`i i Liturgiskiot zbornik – vtori-

ot del od rakopisnata psaltikija na Andon [ahpaski, ovojpat so

paralelna muzi~ka terminologija na slovenski i na gr~ki jazik.

Ova uka`uva na toa, deka e prezemena od nekoj postar slovenski

rakopis ili kniga, vo koi gramatikata na hrisantovata notacija e

s#u{te dvojazi~na.

Liturgiskiot zbornik, kako vtor del od rakopisnata psal-

tikija na Andon [ahpaski, pretstavuva vnimatelno napraven iz-

bor od tvorbi, vo koj{to sostavuva~ot ne se pridr`uva strogo do

nivniot voobi~aen redosled vo crkovnata bogoslu`ba. Sodr`i

kompozicii od najpoznatite vizantiski avtori na crkovna muzika

od XIV do XIX vek: Jovan Kukuzel, Hrisav Novago, Georgij Krit-

ski, Jakov Protopsalt, Daniil Protopsalt, Petar Lambadarij -

Peloponeski, Joan Lambadarij, Petar Efeski, Hurmuzij Harto-

filaks, Grigorij Protopsalt, Joan Harmosin – Ohridski i drugi,

~ii{to imiwa ne se navedeni. Zasega nema indikacii deka vo 8 (Trandafilov, Nikola - Slivneneq), Gledalo, radi slavõno-bolgarskata n¥nh

novonapecatana psaltika, Bukure\¢, 1848.

9 (Arximandrit¢ Kalistrat), Vostocno q¢rkovno phnie, Voskresnik¢,

Manastirot Sv. Gewrgi Zograç vo Sv. Gora, 1905.

Page 178: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

178

rakopisot ima i tvorbi od negoviot sozdava~ Andon [ahpaski. Za

toa }e bidat potrebni novi dopolnitelni analizi.

Sudej}i spored kaligrafskata ve{tina i ortografijata de-

monstrirani vo ovoj rakopis, mo`e da se ka`e, deka toa e delo na

ve{t i iskusen prepi{uva~ so sigurna, izve`bana raka i deka ovoj

crkovno-muzi~ki zbornik ne e edinstveniot {to go napi{al.

Poa|aj}i od ovie svojstva na zbornikot, mo`e da se zaklu~i, deka

Andon [ahpaski poseduval solidno poznavawe na hrisantovata

teorija i praktikata na isto~noto crkovno peewe, so kakvo {to

toga{ mo`el da se zdobie vo manastirskite u~ili{ta od visoko-

u~eni psalti.

So otkrivaweto na Psaltikiskiot zbornik na Andon [ah-

paski makedonskata muzi~ka nauka se zbogatuva so u{te eden dra-

gocen dokument so pove}ekatno zna~ewe za crkovnoto peewe od

vizantisko-slovenskata tradicija i, voop{to, za nacionalnata

kultura. U{te edna{, na uverliv na~in se potvrdi faktot, deka

psaltikata na teritorijata na Makedonija vo XIX vek ve}e ne se

prenesuvala samo po pat na usmeno predanie od neukite sve{te-

nici i psalti, tuku prodol`i da se {iri i so crkovno-muzi~kata

dejnost na s# pogolemiot broj posveteni poedinci, koi bile nada-

reni i obrazovani, no, ve}e i nacionalno osoznaeni. Vsu{nost,

preku nivnata dejnost zapo~na da se manifestira otporot protiv

asimilatorskata politika na Carigradskata patrijar{ija i po-

trebata za vra}awe na slovenskiot jazik vo bogoslu`bata. So toa,

ovie poedinci od redot na Crkvata ja ozna~ija Prerodbata na ma-

kedonskiot narod, periodot vo koj{to se sozdava{e makedonskata

nacija i se postavuvaa temelite na nejziniot samostoen kulturen

razvoj. Andon [ahpaski e eden od niv.

Page 179: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

179

X.

Atanas Badev (1860-1908)

Razvojot na muzi~kata umetnost vo Makedonija vo posled-

nata ~etvrtina na XIX vek e ozna~en niz dejnosta na gradskite i

u~ili{nite horski ansambli i pomali orkestarski sostavi for-

mirani od muzi~ari od koi{to nekoi se {koluvale i nadvor od

granicite na Otomanskoto Carstvo, vo Rusija i vo drugi evrop-

ski zemji. Najistaknatiot me|u muzi~arite koi{to dejstvuvaat

na ovoj plan vo ovoj period e Atanas Badev (1860-1908).

Podatocite za `ivotot i deloto na ovoj muzi~ki deec, koi-

{to pred makedonskata kulturna javnost za prvpat se objaveni vo

{eesetite godini na XX vek, pobudija ogromno interesirawe.

Podocne`nata koncertna izvedba na fragmenti od negovata hor-

ska kompozicija Liturgija po sv. Jovan Zlatoust so Horot na

Makedonskata radio-televizija pod dirigentstvoto na Dragan

[uplevski vo sve~enata sala na MANU be{e prosledena so vis-

tinsko voodu{evuvawe. Ova dotolku pove}e {to nacionalnata

muzika se zbogati so vredno, dotoga{ nepoznato delo sozdadeno

od profesionalno podgotven muzi~ar. Ovoj nastan frli nova

svetlina na na{eto muzi~ko minato, posebno na crkovnata muzi-

ka od periodot na Prerodbata.

Liturgijata po Sv. Jovan Zlatoust na Atanas Badev za

kuso vreme do`ivea razni formi na snimawa i na koncertni iz-

vedbi i be{e ~esto emituvana na muzi~kite programi na Radioto

i Televizijata. So kolkava popularnost se zdobi ova horsko delo

vo sledniot period govorat i podatocite deka integralni izved-

bi Liturgijata na Badev ima{e na manifestacijata Stru{ka

muzi~ka esen vo 1988 i na osvetuvaweto na Soborniot hram ‚Sv.

Page 180: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

180

Kliment Ohridski‛ vo Skopje, vo 1990 godina. Vo istiot period

be{e izdadena na gramofonski plo~i i na audio i na video kase-

ti. Vo makedonskite crkvi Zlatoustovata liturgija na Badev

s# po~esto }e bide zastapena i, re~isi, potpolno }e ja istisne

Liturgijata na srpskiot kompozitor Stevan St. Mokrawac

(1856-1914), dotoga{ neprikosnoven ne samo vo duhovnata, ami i

vo svetovnata horska muzika vo Makedonija.

Atanas Badev e roden na 14 januari 1860 godina vo Prilep,

vo semejstvo na prili~no zamo`en trgovec. U{te od najrana

vozrast Atanas poka`uval golemo interesirawe za muzikata.

Osven toa, so ednakva qubov toj se odnesuval i kon drugite

predmeti a osobeno kon matematikata. Crkovno peewe u~el kaj

Kote Pazov, a potoa kaj Georgi Smi~kov, eden od prvite make-

donski melografi, poznat crkoven peja~ i u~itel.1

Kako mom~e so natprose~ni sposobnosti, roditelite go is-

pra}aat Atanasa da go prodol`i {koluvaweto vo Solun. Me|u-

toa, tamu toj ostanuva kuso vreme, bidej}i smrtta na tatko mu

doveduva do materijalni te{kotii vo semejstvoto. Vo sledniot

period semejstvoto Badevi se preseluvaat vo Bugarija i Atanas

se zapi{uva vo Ma{kata gimnazija vo Sofija. I vo novata sredi-

na toj se istaknal so svoeto {iroko iteresirawe za predmetite

koi{to gi izu~uval. Qubovta kon muzikata i nesekojdnevnata

muzikalnost na mladiot Badev do{le do izraz preku pomo{ta

{to mu ja daval na svojot u~itel po muzika pri rakovodeweto na

u~ili{niot hor.2

Za vreme na letniot odmor vo 1879 godina Atanas Badev se

vratil vo svoeto rodno mesto Prilep, kade{to formiral crkov-

no-u~ili{en hor. Sostaven od u~enici i qubiteli na muzikata,

ovoj horski ansambl so uspeh nastapuval na nedelnite crkovni

slu`bi i na drugi praznici i sve~enosti vo gradot.3 Vo u~ebnata

1880/81 godina koga rakovodeweto na horot go prezel pora-

1 Ortakov, Dragoslav, Makedonska muzika – 5 Atanas Badev i negovoto delo. p. 27.

2 Ortakov, Dragoslav, Ars nova… op. cit. p. 143.

3 Golabovski, Sotir, Istorija… op. cit. p. 99.

Page 181: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

181

ne{niot u~itel na Badev, Georgi Smi~kov, ansamblot broel oko-

lu 30 ~lenovi, so 7-8 pea~i vo sekoj glas. Vo svojata kniga ‚Gra-

dot Prilep‛ Georgi Traj~ev veli deka horistite koi{to se

sobirale na proba sekoja sreda popladne, bile samouci, bidej}i

vo toa vreme vo prilepskoto triklasno u~ili{te notnoto peewe

s#u{te ne bilo zastapeno.4 Me|utoa, pronajdenite materijali

ispi{ani od rakata na samiot Smi~kov, koi{to pretstavuvaat

horski {timovi na crkovni kompozicii transkribirani od za-

padna na hrisantova notacija, govori deka horistite se slu`ele

i so pi{uvani muzi~ki materijali pri u~eweto na tvorbite5 i

deka vo toj period na teritorijata na Makedonija dominira vi-

zantiskoto muzi~ko pismo.

Presuden period od `ivotot na Atanas Badev e negoviot

prestoj vo Rusija, kade{to, finansiran od svojot bogat vujko, stu-

dira fizika i matematika na Filozofskiot fakultet vo Odesa.

Po dvegodi{no studirawe, zaradi smrtta na vujko mu, Badev ja

napu{ta Odesa. Ne{to podocna, otkako samiot si obezbedil ma-

terijalni sredstva, odi vo Moskva, kade{to se zapi{uva vo Si-

nodalnata pea~ka {kola. Vo sledniot period, rakovoden od `el-

bata za novi muzi~ki znaewa, go sre}avame vo Petersburg, kako

student na Dvorskata peja~ka {kola. Nekoi muzikolozi, vo vrska

so negovite studii po kompozicija na ovaa {kola, naveduvaat de-

ka studiite gi zavr{il u~ej}i kaj vidni profesori. Me|u niv se

spomenuva i golemiot ruski kompozitor Nikolaj Rimski-Kor-

sakov, no dali Badev bil i negov student, za toa seu{te nema si-

gurni podatoci.

So diploma na prv profesionalen makedonski muzi~ar i

teoreti~ar so {iroka kultura i znaewe, Badev se vra}a vo Make-

donija i stanuva nastavnik po muzika vo Solun. Vo godinite po-

minati na rabota me|u solunskite sredno{kolci Atanas Badev

go dava najzna~ajniot pridones za razvojot na muzi~kata kultura

vo svojata tatkovina. Toj organizira i rakovodi u~ili{en hor i

4 Traj~ev, Georgi, Grad Prilep, Sofija, 1926. p. 154-155.

5 Ortakov, Dragoslav i Golabovski, Sotir, Muzi~ko tvore{tvo,

Prilep i Prilepsko niz istorijata, Prilep, 1971, v. I. p. 236-240.

Page 182: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

182

podgotvuva kadri {to }e ja prodol`at muzi~kata dejnost vo po-

ve}e makedonski gradovi. Izvesno vreme, okolu 1892 godina, Ba-

dev se nao|a na slu`ba vo Bitola. Tamu toj se o`enil so u~itel-

kata Marija Dimitrova [tipjanova, so koja naskoro povtorno se

preseluva vo Solun. Negovoto u~itelstvuvawe vo Solun se odvi-

va vo godinite na osnovaweto na makedonskata revolucionerna

organizacija i na nejzinite prvi akcii. Od predostro`nost kaj

rakovodstvata na u~ili{tata na Egzarhijata vo Makedonija,

zapo~nale da gi oddale~uvaat od makedonskite gradovi site onie

kulturni rabotnici ~ija{to dejnost, na kakov i da e na~in, mo-

`ela da bide korisna za deloto i celite na organizacijata.6

Kako posledica na ovie okolnosti Atanas Badev bil pre-

mesten vo Ruse. Nao|aj}i se vo naponot na svoite tvore~ki sili,

kako nastavnik po muzika vo rusenskata ma{ka gimnazija, toj

razviva mo{ne plodna aktivnost, vospituvaj}i gi svoite u~enici

i rakovodej}i go horot na gimnazijata vrz osnova na iskustvoto

zdobieno vo u~ili{tata vo Makedonija. Nekoi negovi u~enici

podocna profesionalno se opredeluvaat za muzikata i postig-

nuvaat vidni rezultati kako muzi~ki umetnici i teoreti~ari.

Za vreme na prestojot vo Ruse Atanas Badev ja oformil svojata

‚Liturgija po Sv. Jovan Zlatoust‛, koja{to e pe~atena vo Laj-

pcih (Germanija), vo 1898 godina. Po dvegodi{niot period pomi-

nat na rabota vo rusenskata ma{ka gimnazija, Badev dobiva po-

kana od sinodot da bide u~itel po crkovno peewe vo bogoslov-

skoto u~ili{te vo Samokov. Toj ja prifa}a ovaa rabota koja{to

se sostoela vo upatuvawe na seminaristite vo ~itawe na zapad-

noto i na isto~noto muzi~ko pismo. No, ne pominalo mnogu vre-

me, Badev dobil otkaz od samokovskata seminarija. Pri~inite za

ovaa postapka na sinodot ostanuvaat nedovolno razjasneti. Vo

sledniot period Badev e nazna~en za nastavnik po muzika vo `en-

skata gimnazija vo ]ustendil. Tamu, ve}e so seriozno naru{eno

zdravje, Badev gi pominal poslednite godini od svojot `ivot,

obiduvaj}i se bezuspe{no da dobie premestuvawe vo Sofija,

6 Ortakov, Dragoslav, Makedonska muzika - 5, …op. cit. p. 31.

Page 183: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

183

kade{to bi mo`el da dobiva poefikasna medicinska pomo{. Vo

tie nastojuvawa, na edno od svoite patuvawa, na 21 septemvri

1908 godina, Badev umira vo vozot na pat za ]ustendil.7

* * *

Atanas Badev kako sestrano obrazovan muzi~ar vo duhot na

evropskata muzi~ka estetika i pod vlijanie na nacionalroman-

tizmot, paralelno so kompozitorskata i pedago{kata dejnost, se

zanimava so sobirawe i prou~uvawe na makedonskiot muzi~ki

folklor. Rezultat na ovie istra`uvawa na Badev e negoviot nas-

tap na vtoriot kongres na Muzi~kiot sojuz vo Sofija vo 1904

godina so referatot ‚Za folklorot i negovite osobenosti vo

Makedonija‛. Ova e voedno i prv poseriozen trud od oblasta na

etnomuzikologijata vo koj{to za prvpat stru~no se objasnuvaat

meloritmi~kite strukturi na makedonskiot muzi~ki folklor.8

So ovaa svoja aktivnost Atanas Badev gi postavi i temelite na

sovremenata makedonska etnomuzikologija.

Napi{al brojni kompozicii inspirirani od muzi~kiot

folklor, kako i harmonizacii na napevi od gradskata tradicija,

kakvi {to vo periodot na nacional-romantizmot neguvaat i dru-

gi avtori od sosednite kulturni sredini. No, vistinskiot tvo-

re~ki potencijal na Atanas Badev najdobro e odrazen vo nego-

vata ‚Liturgija po Sv. Jovan Zlatoust‛ za me{an hor. Rabotena

po primerot na duhovnite kompozicii koi{to Badev imal mo`-

nost da gi studira vo golemite muzi~ki metropoli Moskva i vo

Petersburg, ovaa kompozicija na Badev sodr`i porazvien horski

slog vo sporedba so drugite negovi tvorbi sozdadeni vrz sopstve-

na ili folklorna tematika.9 Vo eden del od melodiite zastape-

ni vo ova horsko delo, se prepoznavaat crkovni napevi so~uvani

po pat na usnata tradicija, kako i temi od poznati vizantiski

kompozitori, koi{to Badev, verojatno, gi slu{al i peel vo svo-

7 Ortakov, Dragoslav, Ars nova… op. cit. p. 177.

8 Karaka{, Branko, Muzi~kite tvorci vo Makedonija, Makedonska

kniga, Skopje, 1970, p. 9. 9 Ortakov, Dragoslav, Ars nova… op. cit. p. 150.

Page 184: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

184

jot roden kraj. Me|utoa, nivniot vizantiski karakter e vo izves-

na mera neutraliziran so harmoniziraweto vo duhot na evrop-

skata muzika. Sepak, kako muzi~ar koj{to ja poznaval i vizan-

tiskata muzika i nejziniot sistem od osum glasovi, vo nekoi

delovi na svojata ‚Liturgija‛, kade{to melodijata za osnova

ima nekoj od karakteristi~nite tonovi na vizantiskite skali,

Badev pri harmoniziraweto na ovie melodii i temi pravi odre-

deni kompromisi, koi{to deloto go pravat originalno i priv-

le~no. Taka, namesto voobi~aenite harmonski re{enija tipi~ni

za evropskata muzika, Badev na momenti ostava da zazvu~i pre-

poznatlivoto vizantisko iso, koe{to kako temjan go ispolnuva

prostorot. Voedno, toa se i najvozbudlivite delovi na negovata

‚Liturgija po Sv. Jovan Zlatoust‛.

Kako muzi~ar koj{to preku ruskata svetovna i crkovna mu-

zika imal mo`nosti temelno da ja zapoznae i da ja primeni vo

praktika evropskata muzi~ka teorija, Atanas Badev ne mo`el,

ednostavno, da ostane i vo crkovnata muzika od vizantiska tra-

dicija, koja{to kako dete ja u~el vo rodniot grad Prilep. O~i-

gledno e, deka kako kompozitor i dirigent, toj pove}e prostor

otkriva vo evropskata muzika, na koja{to & se predal so celoto

svoe bitie. Vsu{nost, qubovta kon evropskata muzika, koja{to

se razgorela vo Petersburg i vo Moskva, e rodena vo Prilep i

traela do krajot na negoviot `ivot. Koga go velam ova, predvid

go imam faktot, deka vo periodot na negovata prva mladost, vo

Prilep, kako eden od ponaprednatite kulturni centri vo Make-

donija, preku razni formi i pati{ta, (iako so izvesno zadocnu-

vawe), kako ne{to novo i vobudlivo, nadoa|a branot na evrop-

skata romanti~arska muzika, koja{to ne go ostavila ramnodu{en

i mladiot Atanas. Pri toa, da ne zaboravime, deka eden zna~aen

del od svojata mladost Badev pominal vo Sofija, kako u~enik na

Ma{kata gimnazija. Vo ovoj golem kulturen centar vo koj{to se

{koluvale brojni mladi makedonski intelektualci, toj na sekoj

~ekor mo`el da go po~uvstvuva zdivot na evropskata kultura.

Site ovie okolnosti ja odredija muzi~kata sudbina na Atanas

Page 185: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

185

Badev, prviot sestrano obrazovan muzi~ar vo duhot na evrop-

skata muzika od Makedonija.

Prvite podatoci za `ivotot i deloto na ovoj pretstavnik

na Nacionalnata prerodba se objaveni vo knigata na srpskiot

muzikolog i publicist Branko Karaka{ ‚Muzi~kite tvorci vo

Makedonija‛, izdadena vo 1970 godina vo Skopje, vo koja{to Ata-

nas Badev e pretstaven kako ‚…prv profesionalen makedonski

muzi~ar i teoreti~ar so {iroka kultura…‛10

Slednata subli-

mirana informacija za Atanas Badev ja nao|ame vo Muzi~kata

enciklopedija na Jugoslovenskiot leksikografski zavod od 1971

godina, napi{ana od kompozitorot Todor Skalovski, vo koja{to

se naveduva deka kompoziciite na Atanas Badev svedo~at za so-

lidnoto znaewe, bogatata invencija i tvore~kata sila. Se nagla-

suva i toa deka Badev e prviot stru~no obrazovan muzi~ar i teo-

reti~ar so {iroka kultura, voedno i prviot makedonski kompo-

zitor na pove}eglasna crkovna muzika.11

Vo naredniot period za deloto i `ivotniot pat na Atanas

Badev najmnogu istra`uva{e i pi{uva{e muzi~kiot pisatel

Dragoslav Ortakov. So svoite tri knigi ‚Muzi~kata umetnost

vo Makedonija‛ (1982), ‚Ars nova macedonica” (1986), ‚Ogledi za

vizantisko-slovenskata muzika vo Makedonija‛ (2001), kako i so

drugite napisi vo razni spisanija od oblasta na kulturata, Orta-

kov nesomneno pridonese za osvetluvawe na likot i tvore{tvoto

na ovoj zna~aen kompozitor, eden od malubrojnite obrazovani

muzi~ari ne samo vo Makedonija, tuku i vo drugite balkanski

nacionalni sredini.12

Soodveten prostor na ovoj zna~aen make-

donski muzi~ar mu posvetuva i Sotir Golabovski vo svojata

kniga ‚Istorija na makedonskata muzika‛, izdadena vo 1999 go-

dina. Spored ovoj muzikolog, Atanas Badev e najzna~ajniot pret-

stavnik na muzi~kiot profesionalizam od zapadno-evropski tip

10

Karaka{, Branko, Muzi~kite… op. cit. p. 9. 11

Skalovski, Todor, Muzicka enciklopedija, vol. I, Jugoslovenski leksikografski

zavod, Zagreb, 1974, p. 110. 12

Ortakov, Dragoslav, Ars nova… op. cit. p. 141.

Page 186: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

186

vo periodot na Prerodbata i, pokraj muzi~koto tvore{tvo i et-

nomuzikolo{kata rabota, ja naglasuva i negovata pedago{ka i

organizatorska dejnost so {to dal zna~aen pridones vo razvojot

na muzi~kata kultura vo Makedonija.13

Vo posledno vreme za `i-

votniot pat i za deloto na Atanas Badev istra`uva i muziko-

logot Jelica Todor~evska, koja navestuva nekoi novi momenti od

negoviot `ivot, osobeno za periodot na negovite muzi~ki studii

vo Rusija.14

Imaj}i go predvid faktot deka interesiraweto na Badev

kako muzi~ar ne e ograni~eno samo na duhovnata muzika i na

folklornite temi kako izvor na inspiracija, tuku i na samoto

folklorno muzi~ko tvore{tvo, kone~no i zaradi negovata jasna

orientacija kon evropskata muzika kako negova estetsko-tvore~-

ka opredelba, za ovoj muzi~ki deec ~ija{to dejnost se ostvaruva

vo poslednite dve decenii na XIX i po~etokot na XX vek, }e

istra`uvaat i idnite generacii makedonski muzikolozi.

Rezime Na teritorijata na Makedonija i na po{irokiot pravosla-

ven prostor od sredinata na XIX i preminot vo XX vek se ~uv-

stvuva silnoto vlijanie na docniot evropski romantizam i na

ruskata svetovna i crkovna muzika, preku voveduvaweto na ~eti-

riglasni horski ansambli vo bogoslu`bata. Ovoj muzi~ki izraz

na teritorijata na Makedonija ima{e i svoi privrzenici, od koi

najzna~aen e Atanas Badev (1860-1908), prviot profesionalen

muzi~ar, obrazovan vo duhot na evropskata muzika.

Paralelno so kompozitorskata i pedago{kata dejnost, Ba-

dev se zanimava so sobirawe i prou~uvawe na osobenostite na

makedonskiot muzi~ki folklor. So ovaa svoja aktivnost toj gi

postavi temelite na sovremenata makedonska etnomuzikologija.

13

Golabovski, Sotir, Istorija… op. cit. p. 100 14

Todor~evska, Jelica, Leksikon na muzi~kite tvorci od Prilep, (vo rakopis)

Page 187: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

187

XI.

Vasil Ivanov Bojaxiev (1876-1950)

Vo na{evo vreme ne retko se slu~uva da bide otkrieno ne-

koe vredno delo od pobliskoto istorisko minato, a za `ivotot

na negoviot avtor da ne se so~uvani ni najosnovnite podatoci.

Takov e slu~ajot so pove}eto od pretstavenite li~nosti vo ovoj

del na knigava. Vo ovoj pogled ne e isklu~ok nitu Vasil Ivanov

Bojaxiev, tvorecot na eden od najvrednite crkovno-muzi~ki dela

vo makedonskata muzi~ka istorija i po{iroko, iako e roden zna-

~itelno podocna i `iveel s# do sredinata na XX vek.

Blagodarenie na podatocite do koi{to dojde muzikologot

Dragoslav Ortakov od razgovorot so potomcite na Vasil Ivanov

Bojaxiev, neposredno po otkrivaweto na negoviot Psaltikiski

voskresnik vo 1978 g.1 od strana na slavistot Mihajlo Georgiev-

ski,2 deneska gi imame osnovnite podatoci za `ivotot na ovoj

zna~aen pretstavnik na crkovno peewe od slovensko-vizantiska-

ta tradicija vo Makedonija. Iako nedostato~ni, ovie podatoci

se izvonredno va`ni za idnite istra`uvawa, bidej}i naso~uvaat

kon klu~ni punktovi od `ivotot na Vasil Ivanov.

Spored ovie podatoci, Vasil Ivanov Bojaxiev e roden na 14

dekemvri 1876 godina vo Kratovo. Po zavr{uvaweto na osnovno-

to u~ili{te vo rodniot grad, svoeto obrazovanie go prodol`il

vo Skopje na egzarhiskoto pedago{ko u~ili{te, kade{to stek-

nal osnovni znaewa od crkovnoto peewe. Kako psalt, osven vo

Kratovo, rabotel i vo Tetovo, [tip i Strumica. Dve godini 1 Ortakov, Dragoslav, Ogledi za vizantisko-slovenskata muzika vo Makedonija,

Vorldbuk, Skopje, 2001. p. 98-103, 2 Georgievski, Mihailo, Makedonska muzika/2 ‚Nekolku novootkrieni

muzi~ki rakopisi od Makedonija‛, Skopje, 1979. p. 51-55

Page 188: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

188

prestojuval vo manastirot Hilandar na Sveta Gora na usovr{u-

vawe na crkovnoto peewe. Vo sledniot period raboti kako u~i-

tel po crkovno peewe vo bogoslovsko u~ili{te na Ba~kovskiot

manastir blizu do Plovdiv. Okolu 1922 godina se preselil vo

Stara Zagora, kade {to po izvesno vreme e penzioniran.

Vo celiot period me|u dvete svetski vojni Vasil Ivanov

Bojaxiev intenzivno rabotel na Psaltikiskiot voskresnik,

vgraduvaj}i go vo nego seto svoe znaewe i iskustvo na u~itel po

crkovno peewe. Vo Bugarija, kade{to psaltikiskite knigi na

Manasij pop Todorov se neprikosnoveni, ne uspeal da najde zain-

teresiran izdava~ za svojata kniga. Za taa cel, Vasil Ivanov, koj

i pred toa me~tael da se vrati vo svojata rodna Makedonija, vo

1941 godina doa|a vo Veles, kade{to raboti kako dirigent na

crkoven hor i psalt. Zaradi otporot od strana na pro-srpskoto

nastroeno sve{tenstvo, koe vo ovoj grad ve}e podolg period go

prakticiraat t.n. srpsko narodno crkovno peewe, ne uspeal da se

zdobie nitu so privrzenici za crkovnoto peewe od slovensko-

vizantiskata tradicija, nitu da najde spomagateli i izdava~ za

svojata kniga. Po samo dve godini zaminuva za Skopje, gradot vo

koj{to pred pet decenii bil u~enik na pedago{koto u~ili{te,

nadevaj}i se deka tamu }e uspee da ja realizira svojata `elba –

pe~ateweto na knigata i da ja prodol`i svojata crkovno-muzi~ka

dejnost. No, blizu e krajot na vojnata i vo tuku{to oslobodenoto

Skopje, gradot na negovata mladost, }e nema mesto za ve}e ve}e

ostareniot i izmoren psalt. Zgora na toa, vo noviot op{testven

poredok negoviot Psaltikiski voskresnik preku no} }e stane

anahron i bezpredmeten.

Umira vo Skopje, vo 1950 godina.

Psaltikiskiot voskresnik

Kako {to e ve}e istaknato, otkrivaweto na Psaltikiski-

ot voskresnik od Vasil I. Bojaxiev vo 1978 godina ima po{i-

roko zna~ewe za makedonskata muzi~ka kultura i posebno za cr-

Page 189: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

189

kovnoto peewe od slovensko-vizantiskata tradicija. So otkriva-

weto na ovoj rakopis se potvrdi visokoto nivo na crkovnoto

peewe na teritorijata na Makedonija i na negovite brojni pret-

stavnici, kako i faktot deka, iako vo ote`nati uslovi, be{e

odr`an kontinuitetot vo razvojot na psaltikiskata umetnost i

vo periodot po Prvata svetska vojna, koga so potpa|aweto na var-

darskiot del od Makedonija pod srpska vlast, vo makedonskite

hramovi be{e vovedeno srpkoto narodno crkovno peewe. Osven

toa, rakopisniot zbornik na Vasil Ivanov Bojaxiev sodr`i cela

niza dragoceni crkovni tvorbi od makedonski avtori, nepoznati

pred negovoto otkrivawe.

Rakopisot na Bojaxiev e pi{uvan na hrisantovata notacija

i na crkovno-slovenski tekst so voedna~eno ubav i ~itliv rako-

pis. Ovoj obemen zbornik ima 392 gusto pi{uvani stranici so po

17 redovi muzi~ki nevmi i tekst i gi sodr`i slednite posle-

dovanija na utrewata, ve~erwata i liturgijata:

- Site voskresni napevi koi se peat na voskresnata

ve~erwa i utrewa (na 8 glasovi);

- Posledovanie na voskresni eksapostilarii i utreni

evangelski stihiri;

- Preblagoslovena esi, Bogorodice Devo i kratki veliki

slavoslovija na (na 8 glasovi);

- Kosnokratki veliki slavoslovija na 8 glasovi;

- Kosnokratki troi~ni tropari na voskresna poluno}nica;

- Kratki troi~ni tropari;

- Blagosloven esi Gospodi, Angelski sobor (kratko i pro-

strano);

- Posledovanie na voskresnoto utreno evangelie;

- Psalm pedeseti, na vtori, sedmi i osmi glas;

- ^estwej{uju heruvim, na 8 glasovi;

- Svete tihij;

- Pet arhierejski mnogoletstvija;

- Na blagodarstven moleben, himna: Tebe Boga hvalim;

- ^etiri op{ti mnogoletstvija;

Page 190: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

190

- Edine~ni i troi~ni ‘Gospodi pomiluj’;

- Podobija za stihiri, sedalni, kondaci na 8 glasovi;

- Podobija za svetilni na vtori i treti glas;

- Otca i Sina od vtori do osmi glas;

- Dostojno est na vtori, {esti i sedmi glas.

Interesno e da se napomene deka, re~isi, site slovenski

avtori na crkovna muzika koi{to se zastapeni vo ovoj zbornik

poteknuvaat od Makedonija: Jovan Kukuzel, Dimitar Zlatanov –

Gradoborski, Kalistrat Zografski, Hristo P. Stojanov, Mana-

sij pop Todorov, Atanas Badev, Hristo [aldev, Petar Dinev i

Stamuli Zarkinovski. Od ‚vizantiskite‛ tvorci zastapen e samo

Petar Peloponeski.

Vo ovaa svoevidna antologija na makedonskoto crkovno-mu-

zi~ko tvore{tvo posebno se zna~ajni trite tvorbi na Kalistrat

Zografski Otca i Sina na vtori, peti i sedmi glas. Dvete

tvorbi na peti i sedmi glas, Vasil Ivanov Bojaxiev mo`el da gi

prezeme od zbornikot Liturgija, no, ostanuva nepoznato otkade

ja zemal onaa na vtori glas, bidej}i taa ne se nao|a vo zbornikot

na Kalistrat, nitu vo nekoja druga pe~atena psaltikija. So ova

Vasil Ivanov Bojaxiev ni dava zna~ajna informacija deka

Kalistrat Zografski vo zbornikot Isto~no crkovno peewe ne

gi stavil site svoi kompozicii. Od ova mo`e da se izvle~e

zaklu~ok, deka toj sozdal pogolem broj tvorbi od onoj {to ni e

poznat deneska.

Otkrivaweto na Psaltikiskiot voskresnik na Vasil Iva-

nov Bojaxiev vnese novi momenti i vo odnos na dilemite okolu

crkovno-muzi~koto tvore{tvo na Manasij na pop Todorov.3 Ime-

no, spored misleweto na bugarskiot vizantolog od makedonsko

poteklo Petar Dinev (1889-1976), Manasij pop Todorov se nema

projaveno kako kompozitor, tuku samo kako izdava~ na psaltikii

i muzikou~itel. Do ovoj zaklu~ok Dinev do{ol po detalnata

analiza na zbornicite od pop Todorov izdadeni vo periodot od

3 Vizantologot Petar

Dinev e na mislewe deka Manasij pop Todorov ne ostavil

svoi muzi~ki tvorbi, tuku samo pravel korekcii na tvorbi od drugi avtori.

Page 191: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

191

1905 do 1922 godina, kako i na zbornicite na drugite avtori,

izdadeni pred 1905 godina. Pritoa, Dinev konstatiral deka vo

nekoi tvorbi pop Todorov napravil nezna~itelni izmeni, so cel

melodijata podobro da ja izrazi smislata na tekstot ili da

korigira nekoi nepravilni akcenti.4 Vo zbornikot na Bojaxiev,

koj{to e otkrien dve godi-ni po smrtta na Petar Dinev, Manasij

pop Todorov e zastapen so daleku pogolem broj tvorbi vo spored-

ba so drugite zastapeni avtori:

a) Veliko slavoslovie (12 tvorbi) na prvi, vtori, treti

(dva), ~etvrti, peti, {esto-sedmi, {esti, prvo-sedmi,

sedmi (dva) i osmi glas;

b) Otca i sina (2 tvorbi) na treti i {esti glas.

Vo vrska so ova, va`no e da se napomene, deka rakopisniot

zbornik na Vasil Ivanov pretstavuva eden od najobemnite i naj-

solidno napraveni, koi{to se pojavile na teritorijata na Make-

donija, i po{iroko. Vrz osnova na negovite sodr`ini, mo`e da se

zaklu~i, deka sostavuva~ot Vasil Ivanov Bojaxiev, osven {to

odli~no ja poznaval teorijata na hrisantovata notacija, bil do-

bro upaten i vo literaturata na isto~no-pravoslavnoto peewe,

osobeno vo onaa na slovenski jazik. Ottuka, mo`e da se pretpo-

stavi deka Vasil Ivanov dobro znael koi se avtorite na

tvorbite {to gi vklu~il vo svojot Psaltikiski voskresnik.

Spema toa, nema somnenie deka Manasij pop Todorov e navistina

avtor na zasta-penite tvorbi.

Dve od kompoziciite so koi{to Manasij pop Todorov e zas-

tapen vo zbornikot na Vasil Ivanov Bojaxiev (Otca i Sina na

treti i {esti glas), se pojavija vo ~etvrtoto izdanie na Krat-

kiot psaltikiski voskresnik (osmoglasnik) na Manasij pop To-

dorov, izdadeno vo 1992 godina od strana na Bugarskata pravo-

slavna crkva, kade{to se staveni kako ‚dodatok‛ na samiot kraj

na knigata (zaedno so u{te edna Otca i Sina na ~etvrti glas).

4 Pet r Dinev, Muzikou~itel t…op. cit. p. 8.

Page 192: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

192

Interersno e toa, {to ovie tvorbi ne se nao|aat vo prvoto iz-

danie na Kratkiot voskresnik od 1905 godina. Mo`ebi avtorot

Manasij pop Todorov gi stavil vo nekoe od podocne`nite izda-

nija, otkade {to i gi prezel Vasil Ivanov Bojaxiev, ili pak toj

kako avtor, li~no mu gi dal na Vasila?

Ne treba da se zaboravi deka na Manasij pop Todorov, isto

kako i Vasil Ivanov Bojaxiev, vo Bugarrija se preselil kako voz-

rasen ~ovek, na koj sekoga{ se gledalo kako na dojdenec. Od druga

strana, toj so svoeto odli~no gr~ko crkovno-muzi~ko obrazova-

nie, sekako gi zagrozuval poziciite na domorodnite muzi~ki

‚avtoriteti.‛ Za da gi smiri duhovite, Manasij pop Todorov

verojatno bil prinuden da pravi kompromisi od sekakov vid: vo

svoite psaltikii da stava tvorbi od razni bugarski avtori, koi,

kako {to ka`uva i Petar Dinev, samiot toj gi doteruval, a pod

sopstvenite kompozicii ne se potpi{uval. Dali ona koe{to od

nekoi pri~ini ne go pi{uval vo svoite knigi, li~no mu go

soop{til na svojot sonarodnik Vasil Ivanov Bojaxiev: deka toa

se, vsu{nost, negovi kompozicii?

Do pred 30 godini edinstvenata poznata tvorba na Dimitar

Zlatanov - Gradoborski be{e Dostojno est na osmi glas, koja{to

se nao|a vo zbornikot Liturgija od spomenatata antologija na

Kalistrat Zografski. Vo rakopisniot Psaltikiski voskresnik

na Vasil I. Bojaxiev se nao|a u{te edna kompozicija na Dimitar

Zlatanov-Gradoborski: Veliko slavoslovie na {esto-sedmi glas.5

Nema nikakvi ukazanija kade i vo kakva verzija ja na{ol ovaa

kompozicija: ako ja na{ol na crkovno-slovenski jazik, toa bi

mo`elo da bide originalnata verzija na Gradoborski, no ako ja

na{ol na gr~ki jazik, prevodot bi mo`el da bide negov, na Vasil

Ivanov Bojaxiev.

Vo ovaa rakopisna psaltikija se nao|aat i kompozicii koi

nemaat oznaka za nivnite avtori. Ne e isklu~eno nekoi od ovie

tvorbi da se sozdadeni od samiot Vasil Ivanov Bojaxiev. Od ovoj

5 Bojaxiev, Ivanov, Vasil, Psaltikien voskresnik, M. IV 1862 (kopija). Narodna i

univerzitetska biblioteka ‚Sv. Kliment Ohridski‛, Skopje. p. 295.

Page 193: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

193

aspekt, interesno e da se odbele`i, deka vo site tvorbi zasta-

peni vo Psaltikiskiot voskresnik, koi{to gi prezel od razni

pe~ateni psaltikii, Vasil Ivanov napravil pomali ili pogo-

lemi izmeni i ispravki od sekakov vid: od onie na pe~atnite

gre{ki, do ortografskite nedoslednosti, kako i razni interven-

cii od meloritmi~ka priroda so cel melodijata podobro da ja iz-

razi smislata na tekstot ili da bide soobrazena so akcentira-

nite slogovi. Seto toa toj go pravi prefineto i so izvonredno

poznavawe na teorijata na crkovnoto peewe od slovensko-vizan-

tiskata tradicija. Od ovie pri~ini, za ovoj zbornik mo`e da se

ka`e deka vo golema mera ima i avtorski karakter.

Psaltikiskiot voskresnik na Vasil Ivanov Bojaxiev

pretstavuva sinteza na site voskresnici koi se pojavile vo pret-

hodniot period. Vo nego uspe{no se sintetizirani iskustvata i

soznanijata na makedonskite muzi~ki dejci od XIX i XX vek, kako

{to se Dimitar Zlatanov - Gradoborski, Joan Harmosin – Ohrid-

ski, Kalistrat Zografski, Manasij pop Todorov, Andon [ahpas-

ki i drugi. Kako {to e spomnato ponapred, svojot Psaltikiski

voskresnik Vasil Ivanov Bojaxiev zapo~na da go sozdava vo

periodot neposredno po Prvata svetska vojna, koga crkovnoto

peewe od vizantiskata tradicija be{e isfrleno od upotreba od

makedonskite hramovi i be{e vovedeno t.n. srpskoto narodno

crkovno peewe, pove}e poznato kako mokraw~evo peewe. Mo`ebi

tokmu od ovie pri~ini vo celiot ovoj dramati~en period nasto-

juval da se vrati vo Makedonija. Iako vo tatkovinata se vrati

relativno docna, duri vo 1941 godina, Vasil Ivanov Bojaxiev

nastojuvaj}i da go obelodeni svojot Psaltikiski voskresnik,

vsu{nost saka{e da ja poka`e silata na na{ata mileniumska

tradicija i dlabokite koreni na crkovnoto peewe od slovensko-

vizantiskata tradicija na teritorijata na Makedonija.

Ortografijata na Vasil Ivanov Bojaxiev

Page 194: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

194

Osven so bogatstvoto na muzi~kite sodr`ini, Psaltikiski-

ot voskresnik vnimanie privlekuva i so ortografijata koja{to

ja zastapuva Vasil Ivanov Bojaxiev vo svojot zbornik.

Imenuvaweto na glasovite Vasil Ivanov Bojaxiev go pravi

poednostaveno i vo soglasnost so slovenskata varijanta na imiwa-

ta na glasovite. Poa|aj}i od faktot deka vo slovenskata termino-

logija glasovite se pi{uvaat: a*, v*, g*, d*, e*, §*, z*, n*, ili so arapskite

broevi: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, a vo gr~kata: avtenti~nite glasovi se

pi{uvaat: a, b, g, d, (od prviot do ~etvrtiot), a plagalnite qa, qb,

qg, qd, (od pettiot do osmiot), proizleguva deka vo slovenskoto

pi{uvawe na glasovite nema potreba od kratenkata q (pla1gioj), i

deka taa mehani~ki e prezemena od gr~kata terminologija.

Ottuka, pri obele`uvaweto na t.n. plagalni glasovi so svoi-

te specifi~ni znaci (klu~evi), Vasil Ivanov ne ja pi{uva

kraten- kata q. Osven ova ima i nekoi drugi otstapuvawa: za

pettiot glas namesto voobi~aeniot klu~ ß, go upotrebuba onoj na

prviot glas: = , a pred tvorbite na vtoriot glas voop{to ne go

stava klu~ot (Õ), tuku samo negoviot osnoven ton (tonika) i

modulativniot znak (ftora) na glasot: ë. Potoa, ne koristi slo-

venski redosled na broevite na glasovite, tuku arapski, ili opis-

no: prvi, vtori,treti, ~etvrti, petti itn.

Mnogu posu{tinski se ortografskite otstapuvawa koi{to

se javuvavaat kaj Vasil Ivanov Bojaxiev pri pi{uvaweto na mu-

zi~kite znaci. Eve nekoi pokarakteristi~ni:

Koga pod nekoj ton se postaveni antikenoma i apli (to~ka),

spored ortografijata na isto~noto crkovno peewe, po nego treba

Page 195: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

195

da sleduva nekoj nadolen intervalski znak so ili bez gorgon, koj

ne dobiva poseben slog od tekstot, tuku se pee vrz onoj na pret-

hodniot ton. No, vo pobavnite melodii Vasil Ivanov Bojaxiev

postavuva slog od tekstot i pod nadolniot ton koj{to sleduva po

tonot so antikenoma i to~ka (apli):

i zØm - lõ sla- v¥ Tvo- Ø - õ

Pravilo e, varija da se pi{uva pred sekoj par od apostrofi

(so ili bez gorgon), ako se peat na eden slog od tekstot. Sprotivno

na ova, vo napevite od irmolo{kiot vid Vasil Ivanov Bojaxiev

~esto stava varija i pred dva apostrofa koi se peat so posebni

slogovi od tekstot:

i¯ nhsty vz¥-ska-õi d$ - ù$ mo- ü.

Koga nekoj nadolen ton ili ison e postaven so dve kentimi

vrz oligon ( æ, Ç, ?), po niv treba da sleduva nekoj nadolen

intervalski znak ili ison. Vo sledniot fragment Vasil Ivanov,

po grupiranite apostof i dve kentimi ( S ) vrz oligon, prodol-

`uva so nagoren znak – oligon so klazma (k).

i¯ - li_______ raz - dh - lØ - - n` - õ.___

Spored t.n. zakon za privlekuvawe na tonovite, nekoi to-

novi koga se dvi`at nagore se prirodni, a koga se vra}aat nadolu

Page 196: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

196

se sni`uvaat. Vo svojot rakopisen zbornik Vasil Ivanov Bojaxi-

ev ~esto ne gi obele`uva sni`uvawata so soodveten znak, bidej}i

toa se podrazbira. Vo sledniot fragment prvoto pojavuvawe na

tonot Zo po tonot Ke (ö) e prirodno, a vtoroto (nad slogot ‚d$‛)

treba da e sni`eno (u), iako vrz nego ne e staven znak za sni-

`uvawe.

Gla- -som¢ mo- im¢ ko Go - spo- d$ voz-zvax¢.

Vo slu~aite, koga treba da se prekine istiot samoglasnik

ili soglasnik so koj{to zavr{uva eden zbor i zapo~nuva drug, za

da ne se spojat dvata zbora, obi~no se pi{uv stavros (krst). Vo

takvi situacii Vasil Ivanov Bojaxiev stava pauza od polovina

udar (takt):

S¥iÂ_______ i¯ prØ - - jdØ___s¥iÂ

Koga napevot zapo~nuva so nenaglasen slog od tekstot (na

‚slabo‛ vreme), Vasil Ivanov Bojaxiev na po~etokot na napevot

stava pauza od eden takt (udar):

Vo - sta - ni Go-spo-di Bo- jØ moiÂ,

Page 197: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

197

Vo svojot Psaltikiski voskresnik Vasil Ivanov Bojaxiev

upotrebuva golem broj razli~ni varijanti na kadenci koi{to se

interesni od ortografski aspekt. Eve nekolku na vtoriot glas:

Od sevo {to e izneseno za ortografijata na Vasil Ivanov

Bojaxiev proizleguva deka toj ne samo {to odli~no ja poznaval

gramatikata na isto~noto crkovno peewe, tuku, potpiraj}i se na

svoeto dolgogodi{no iskustvo kako psalt i u~itel, se obiduva da

ja poednostavi nejzinata ortografija, vnesuvaj}i nekoi novi oz-

naki, ili izostavuvaj}i nekoi od ‚stariot sistem‛ koi{to so

tekot na vremeto go izgubile svoeto zna~ewe. Ova osobeno se

odnesuva za slovenskata varijanta na isto~noto crkovno peewe,

koja{to vo 19 vek na teritorijata na Makedonija i po{iroko ja

sozdavale i preku svoite psaltikiski zbornici ja pretstavuvale

pove}e generacii crkovno-muzi~ki tvorci.

Page 198: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

198

Page 199: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

199

Part two

REPRESENTATIVES

OF THE CHURCH SINGING

IN (FROM) MACEDONIA

Page 200: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

200

Page 201: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

201

I.

Dimitar Zlatanov-Gradoborski (cc. 1800-1887)

By the middle of the 19th Century, with the development of the social,

political and cultural environment in Macedonia, the first sprouts of the

Macedonian bourgeoisie appear. Some of its more reputed representatives

already show the first signs of national awareness. They vocally express their

views on the need to get rid of the Greek influence, which had already con-

quered all social, political, religious and educational spheres in Macedonia.

With the strengthening of the young Macedonian civic society and its

intelligence, a movement against the use of the Greek language in schools

and at church emerges. This trend was also taken advantage of by the

Macedonian educated citizens to focus on the necessity to re-establish Ohrid

Archbishopry.

This determination, which with time developed into an organized fight

for an autonomous church, reached its peak in the sixties, thus marking the

beginning of the Macedonian National Enlightment. In a large number of

settlements and towns around Macedonia church and school communities

were established. They served to the open fight against the assimilation

policy of the Constantinople Patriarchy. However, due to the activities of

both external and internal factors, the efforts of the Macedonian citizens to

establish their own individual church remained fruitless. In fact, as a result of

some cultural and social circumstances, these efforts were joined with the

similar battle fought by the Bulgarian bourgeoisie.

More numerous and financially stronger, since its development had

been rather advanced, the Bulgarian bourgeoisie eventually managed to

identified the Macedonian issue with its own – the Bulgarian, presenting it as

a determination and desire of the Macedonian nation for acquiring a common

national church. Thus, for the majority of the Macedonian people, who with

Page 202: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

202

the 1870 Constantinople Exarchate belongs under its jurisdiction, this prac-

tically only meant a change of one clerical power with another.

Although the fight of the Macedonian people for establishing its own

state and church did not result into the expected outcome in this historical

period, the spirit of the Ohrid Archbishopry, which was abolished in 1767,

remained to live on in the people and their spiritual leaders. It was in fact the

everlasting spring from which the moral strength was sucked for the support

of the Enlightment and the revolutionary movement for liberating the Mace-

donian people from the political and spiritual slavery and in favour of its

independent and cultural development.

Among the supporters of this Enlightment ideas for returning to

Macedonian own cultural values, the national speech and church service in

Church Slavic language in the spirit of Clement’s tradition, we can also see a

large number of representatives of the church life in Macedonia. Some of

them have a very important role both in the development of the church

singing of the Byzantium and Slavic tradition, and in the accomplishment of

the centuries-old national ideals. One of the most significant representatives

of the eastern church music, who was devoted to the National Enlightment in

Macedonia in the middle of the 19th Century and became a leader in the

fight for allowing the Slavic language in the church service was Dimitar

Zlatanov – Gradoborski.

Slavic and Greek Sources

The evidence on Dimitar Zlatanov’s life and activities is scarce. The

literature from the Enlightment period offers very little date on this person.

By quoting an article in Thessalonica’s Right of 1873, Ivan Snegarov in his

book (Solunъ vo bъlgarskata duhovna kultura) of 1937 mentions

Thessalonica protopsalm Dimitrij “Bulgaraki”1. For the time being this is

the first written trace in a Slavic book on Dimitar Zlatanov–Gradoborski.

The first more comprehensive text on Gradoborski is Hristo Shaldev’s

Dimitar Zlatanov Gradoborceto, published in 1939.2 Some twenty years

1 Snegarovъ, I(van), Solunъ vo bъlgarskata duhovna kultura,

Pridvorna pe~atnica, Sofiя, 1937. p. 85. 2 [aldevъ, Hristo, Dimitar Zlatanov Gradobor~eto, sp. Narodenъ Stra`ъ, br. 3,

Page 203: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

203

later Petar Dinev, Bulgarian Byzantium scientist of Macedonian origin

devotes some space to Dimitar Zlatanov in his study entitled Pro~uтi

cъrkovni пeвцi-bълgari.1 In the Macedonian music science the only text

on Gradoborski was published by Dragoslav Ortakov in 1981.2

While the Slavic Byzantine music researchers in the entire 20th

Century were undivided in the opinion that Gradoborski’s work was lost, the

Greek sources say that in 1886 Dimitrios Voulgaraki (the pseudonym under

which Gradoborski is known in the Greek historiography) published in

Thessalonica his Psalt Manual (“Egko1lpion 2Ieroya1ltou”). The oldest

Greek source of evidence about Dimitar Zlatanov is the book of the Con-

stantinople historian Georgios Papadopulos called Contributions to the His-

tory of Church Music (Sumbolai1 ei3j th1n i2stori1an par# h2mi~n e3kklhsia-siastikh~j mousikh~j) dating from 1890,

3 which is also quoted by contem-

porary Greek Byzantium researchers: Antonios E. Aligizakis,4 Olimpia N.

Tolika,5 and Georgios I. Hayiteodoros.

6

Gradoborski’s Life

Dimitar Zlatanov – Gradoborski was born in the village of Gradobor

near Thessalonica at the end of the 18th Century or the beginning of the 19th

Century. He attended elementary school in Greek language in his village.

When he mastered the basics of eastern church singing in the local church,

Dimitar left for Thessalonica where he was immediately noticed by the

public for his excellent voice and singing. He continued to study music in

Sofiя, 1939.

1 Dinev, Petъr, Pro~uтi cъrkovni пeвцi-bълgari, s. Bълgarska muzika, br.1.

Sofiя, 1963. p. 29-33. 2 Ortakov, Dragoslav, Ogledi za vizantisko-slovenskata muzika vo

Makedonija, Vorlbuk, Skopje, 2001. p. 113. 3 Papado1pouloj, G., Sumbolai1 ei3j th1n i2stori1an par 3 h2mi~n e3kklhsiasiastikh~j

mousikh~j, #En 3Aqh1naij, 1890, p. 486. 4 Aligiza1ikhj, E. 3Antw1nioj, Melodh1mata a3skhsewn leitourgikh~j,

Ekdo1seij: G. Dedou1sh, Qessaloni1kh, 1992. p. 33. 5 Tolika, N. Olumpia, Epitomo Egkuklopediko lexiko thj buzantinhj mouzikhj Eurwpai_ko kentro tecnhj, Aqh1na, 1993. 6 Catzhqeodw1rou, I. Gew1rgioj, Bibliografi1a th~j buzantinh~j ekklhsiastikh~j

mousikh~j, Per. A’ (1820-1899) Patriarcikon i7druma paterikw~n meletw~n Qessaloni1kh, 1998. p. 177-178.

Page 204: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

204

Constantinople at the Patriarch School, his teachers being Hrisant, Grigori

and Hurmuzi, eastern church singing reformers and well known as The

Three Teachers, in the period between 1815, when it was established and

1821, when it was temporarily closed.

Dimitar Zlatanov - Gradoborski was gifted with an unusually strong,

high and beautiful voice. His fame as a great church singer (psalt) from

Thessalonica was transferred around the whole Empire, even as far as Asia

Minor. He composed a large number of songs which, as Risto Saldev says

could be sung only by the most talented and trained church singers.

Gradoborski, who was among the first to begin the fight against the

use of the Greek language in Slavic churches, was completely disappointed

with the Exarchate. His expectations that it will be all Slavic, and not

Bulgarian church, were deceived. These circumstances, and primarily the

prohibition of his collection of songs Psalt Manual in 1886 by the

Constantinople Patriarchy were a stroke for the already aging Dimitar

Zlatanov which he could not survive. He died in 1887 in Thessalonica.

Music Collection

I began the search for Dimitar Zlatanov-Gradoborski’s Collection after

I discovered two short pieces of information in a book by two Greek

Byzantium researchers Antonios E. Aligizakis and Georgios I. Hadziteodo-

ros, according to which the Collection by Vulgarakis’s (Gradoborski) is cal-

led “Psalt Manual” ( 3Egko1lpion 2Ieroya1ltou) and contains a an annual

schedule of the church services: morning prayer, evening prayer and liturgy.

The Collection was published with the consent of the Education Council in

the printing house called Makedonia, in Thessalonica, in 1886 and was

dedicated to Grigorios Kalidis, Thessalonica Metropolitan of the time and a

strong supporter of church singing with Byzantium tradition.

In his work, Hadziteodoros also states the evidence that the Collection

included unpublished compositions by Dimitrios Vulgarakis (Gradoborski).

Hadziteodoros ends the short description of the Psalt Manual with the infor-

mation that the Collection was not approved by the Constantinople Pa-

triarchy. Metropolitan Kalidis was ordered to take any necessary measures to

eliminate the book, i.e. obstruct its use in the church schools.

Page 205: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

205

Antonios E. Aligizakis, confirms the same information on the

prohibition of the Psalt Manual as well as the fact that it contained numerous

songs by Dimitrios Vulgaraki. Algizakis stated the reasons behind the prohi-

bition of the Patriarchy as being the character of the songs: sometimes they

were European, and sometimes in the Arabic and Persian macamis, i.e. were

not in the spirit of the Greek church singing.

Thessalonica’s Singing School

The process of re-establishing the Slavic language in the church servi-

ce can be best comprehended through the life and music of Dimitar Zlatanov

- Gradoborski. Going through the process of national self-identification him-

self and feeling the resistance of the people against the long spiritual slavery

and assimilation policy of the Constantinople Patriarchy in the period bet-

ween 1840 and 1860, when he was in the zenith of fame, Gradoborski stood

on the side of the Enlightment and began to use the Slavic language in his

music.

In order to encourage and accelerate the process of reestablishing the

Church Slavic language in the church service, he translated a large number

of Greek church songs into Slavic language. For the same purpose he gathe-

red young church singers of Slavic origin around himself and trained them

with the skill of eastern orthodox singing in Slavic language. With this he lay

the basics of the Thessalonica Singing School, which will be the source of

numerous well trained church singers.

Hristo pop Mitrev, one of Gradoborski’s students and an experienced

church singer in the old church in the village of Gumendze, was the first to

begin singing Gradoborski’s songs translated into Church Slavic language.

Later Reverent Mitrev was joined by other Gradoborski’s students who kept

on singing the songs by their beloved teacher. The names of Petar and Ivan

Dimitrov from the village of Zerovo (Greek Niko1polh, the Eparchy of

Lagkada1) are mentioned among the traditional singers in the Cathedral

Church of Saint Nedela in Sofia.1

1 Dinev, Petъr, Pro~uтi…op. cit. p. 30-31.

Page 206: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

206

Among Gradoborski’s students of Greek origin are the names of

Dimitrios Papadopulos, born in Thessalonica and famous for being among

the first in Greece to write a church song with European style and Teoharis

Hrist. Jerojanis, famous as the Athenian Doctor (Greek I3atrou~ #Aqhnw~n),

otherwise an opposition against the introduction of European music in

Athenian churches.1

Gradoborski’s students: Hristo pop Mitrev, brothers Petar and Ivan

Dimitrov and others in the early 70’s are the main carriers of the Enlightment

activities in the towns around the Aegean part of Macedonia. We can here

come to the conclusion that Dimitar Zlatanov did not transfer only the skill

of church singing to his students, but also encouraged the process of their

national self-identification.

Conclusion

Today, when after 120 years Gradoborski’s Collection appeared with

dozens of church songs, it is clear that the true reason for the prohibition of

this Collection by the Patriarchy does not lie in the stylistic features of the

songs, but rather their author’s determination to work for the benefit of the

Slavic Enlightment and singing the church service in Slavic language. It is

obvious that the prohibition of this book immediately after it was printed in

1886 is actually only a consequence of the previous anathema on the

“outlaw” author.

In spite of the information that the contemporary music science has

gathered, the life and work of Dimitar Zlatanov – Gradoborski is still insuf-

ficiently clarified. The Byzantium researchers need to continue their efforts

in order to clearly determine his role in the development of the eastern

church singing and the process of the national self-identification of the

Macedonian nation. Until then a large number of questions will remain

unanswered.

I am going to finish this paper by trying to answer at least one

question: “Which were Dimitar Zlatanov’s true motives to publish his monu-

1 So1malhj, M. Panagio1thj, Dhmh1trioj Boulgara1khj (scr.)

Page 207: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

207

mental Collection in Greek at the end of his life: was it to rehabilitate with

the Greek church public, enhance his financial situation or perhaps…?”

It is most probable that another thing is in question! As I have already

stated above, Gradoborski was one of the greatest psalts in the eastern

orthodox region. In the second period of his career when he completely

recognized his national self-identity, he began to sing in Slavic language, a

debt he owed to his Slavic origin, but he never gave up singing in Greek. He

acquired fame and a large number of supporters by singing in Greek. By

printing his monumental Psalm Manual in Greek he wanted to let his

enemies know that he loved them, as he loved their wonderful Greek

language. This was the only way in which Dimitar Zlatanov Gradoborski

could also exercise the right to love his own Slavic origin and the language

of the saints Clement and Naum of Ohrid.

Page 208: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

208

I.

Naum Miladin (1817-1897)

After the adoption of the new system of neumatic notation that was

promoted in the beginning of the 19th

century by Hrisant, Hurmuzij and

Grigorij, a circulation of music manuscripts was incited in Macedonian

spiritual circles with the notation in Greek language. That fact imposed the

need for learning the new, simpler music notation. One of the first, among

the few in that period in Macedonia who had material opportunities but were

also gifted to undertake the study of Eastern Church music was Naum

Miladin.

His Autobiography and the text `The unknown activity of the

musicologist Naum Miladinov` by Petar Chakar, that was published in the

newspaper `Nova Makedonija` in 1972 are the sources for the life and

musical activities of Naum Miladin. From them we can see that Naum

demonstrated unusual musical talent. It is interesting that during his stay in

Durus (Drach, today’s Albania), where he used to work for a certain Italian

firm, his musical talent was remarked by a group of Italian musicians, and

aided by them he quickly managed to learn the western musical notation.

Naum’s musical talent and his pleasant voice were remarked by the

Metropolitan in Janina (at a concert that was held in his honour), and he

recommended to the director of the gymnasium in Janina to send Naum to

the High spiritual academy on the island of Halki, near Constantinople.

Naum Miladin had the opportunity for profound mastering of the

theory of the Eastern Church singing at that high educational institution

where he joined several years later (in 1841). Following the pattern of the

short grammars of the east church singing, that are often met in psalm

Page 209: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

209

collections, Naum wrote a short manual for church singing. One can suppose

that the manual was written immediately after his returning to Ohrid, where

he started to work as a teacher of Greek and established a school for study of

church singing according the new system of Hrisant. That school of Naum

Miladin, the oldest known of that kind on the territory of Macedonia

produced a number of church singers and connoisseurs of the neumatic

script, and they continued their activities across Macedonia.1

The Manual for church singing by Naum Miladin was written in

Greek language in 1843, and so far is the oldest preserved manuscript that

was used for study of the Hrisant’s music notation on the territory of

Macedonia. Its value is undisputable, since it confirms the fact that schools

where the new notation of the east church singing was studied existed on the

territory of Macedonia.

The melographic activity of Naum Miladin is also worth noting. There

is a number of indications that he was the first melograph in Macedonia.

Data say that following the advice of the known Russian slavist Viktor I .

Grigirovich, who was in Struga in 1845, Naum undertook to collect and

melograph folk songs. It can be supposed that the printing of those songs

recorded by Naum Miladin in the Collection of folk songs by his brothers

Dimitrija and Konstantin was avoided after the urging of the bishop Jurij

Shtrosmaer (due to the counter-union attitudes expressed by the melograph),

under the pretext that they could be published in a separate publication.2

Although the melographic activity of Naum Miladin is not supported

by any kept music manuscript or printed book, there is no doubt that he

transferred his skills and knowledge for such a musical activity to many

disciples that went through his music school. According available data, a big

number of well-known names of musicians came out of the school run by

Naum Miladin, among whom was Krstan Sandzak, later remarkable

representative of Macedonian church singing, better known by his monk’s

name Kalistrat Zografski and Georgi Hristidis (Georgi Pop-Hristo

Ikonomov), who later married Dimitrija Miladinov’s daughter.

* * *

1 Ortakov, Dragoslav, Ars nova… op. cit. p. 112.

2 Ortakov, Dragoslav, Ars nova… ibidem. p. 58.

Page 210: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

210

Since I will refer to Kalistrat Zografski in more detail a bit later, I

would like here to stress shortly that – beside other activities that are

significant for the National Renaissance – he will remain known as the

founder of the town church choir in Struga in 1863. A manuscript containing

Hrisant’s music notation (written in Greek and church–Slavic language with

Greek transcription) is kept from that period. In that significant manuscript

made in 1853 – which is a rare document and valuable testimony regarding

the practice of church singing on the territory of Macedonia in that time –

there are church works by Jovan Kukuzel, Jovan Protopsalt, Petar Lambardij,

Konastantin Protopsalt and others.1

Having in view what is said about Georgi Pop-Hristo Ikonomov, like

that stated below about Kalistrat Zografski, one can conclude that disciples

gained good knowledge in the school of Naum Miladin, and it helped them

undertake any kind of music activities. Later results of their music activities

convincingly proved that.

1 Golabovski, Sotir, Makedonska muzika/1… op. cit.. p. 47-48.

Page 211: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

211

III.

Kalistrat Zografski (ca. 1820-1913)

What is available to the Macedonian music science on the life of

Kalistrat Zografski, one of the most remarkabile representatives of the

church singing in Macedonia in the second half of the 19th century is very

scarse. Born in Sruga, with secular name Krstan Sandzhak, most probably

in the period between 1820 and 1830. Hi finished the elementary school on

Greek language in his native city, but it is unknown were did he continue

with his education. There are information that he attended Naum Miladin’s

Music School and that he was a Greek language teacher in Struga.

The earliest written trace that Kalistrat left for himself was the

manuscript Psaltikia in 1862, faund in 1982 in the village Lazaropole. The

basic value of this manuscript is within the fact that it is written by Krstan

Sandzhakovich, the future great musician and revivalist, as well as within

the fact that the titles are written on Macedonian colloquial language.1 The

manuscript is a transcription of the psaltikia by the Bulgarian composer and

publisher Nikola Trendafilov Cvetosobranie (Flower Collection), the

first published book with Hrisant’es notation and on the church-Slavic

language, printed in Bucharest in 1847.2 By that, Kalistrat Zografski left us

aconvincing argument on the extension of the Hrisantin’s neumatic

alphabet on Macedonian territory.

The Macedonian musicology also has very scarce data on the

following period of Kalistrat Zografski’s life after he left Struga and went

to Athos (Saint Mountain) where – already a growup man – he became a

1 Georgievski, Mihailo, Makedonska muzika/ 5, ‚Kratok opis na ~etiri

novootkrieni muzi~ki rakopisi od 19-ot vek‛, Skopje, 1982, p. 83. 2 Trendafilov, Nikola, Cvъtosobranie, Bukurещ, 1847.

Page 212: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

212

monk. The fact is statedthat he became anarchimandrite of St. Georgi

Zografski Monastery, where he lived to a ripe old age. He died in 1913.

Today residents of the St. Georgi Zograf Monastery mention his

name with a deep respect. Each generation of monks transfers the memories

of the most famous archimandrite of this monastery who, by his restless

work and devotion became famous among the orthodox people even during

his life.

The second written trace of Kalistrat Zografski is in the prelude to

the collection Psaltiki Liturgy by Manasiy pop Todorov. Thanking all those

who helped the publishing of his book, Manasiy exaltedly writes abaut the

letter that the brotherhood of the Holy Zograf Family sent to him,

supporting his noble initiative andanswering his plead by sending him 5

golden Turkish liras. And they do that in the period when they also publish

psaltik books! “...Really, what a highly noble, truly Christian act”, exaltedly

cries Manasiy pop Todorov in the prelude of his book, published in Sofia in

1905.

Out of this a conclusion may be that Manasiy was pretty familiar

with Kalistrat Zografski and the Zograf monks’ music activity, and

probably with their collection in four volumes Eastern Church Singing, too,

which appears the same year, immediatly before his Psaltiky Liturgy was

published. Although Manasiy pop Todorov doesn’t mention this name, it is

beyond doubt that this noble act was Kalistrat’es, who was at the time

archimandrite of the St. Georgi Zograf Monastery.

Apart from these written traces of Kalistrat Zografski and the oral

information, no other fact of his life are discovered. Based on the short and

scarce notes in some Bulgarien books of the later periods, as well as on the

content of his psaltki publications, in may be concluded that Kalistrat

Zografski developed a wide and abundant theoretical, composing, transla-

ting and publishing activity in the St. Georgi Zograf Monastery. As a result

to this long-standing creative work along with the Zograf monks, in 1905

they publish the hereinabove collection of four books, which provided for a

great respect among the music circles. In this context the famous Bulgarian

theoretician Petar Sarafov (1850-1915) is mentioned. Immediately before

the printing of his book Manual for Practical and Theoretical Studying of

Page 213: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

213

the Eastern Church Singing (1912, Sofia) and in order to resolve certain

musical-theoretical dilemmas, he went to Sveta Gora to consult the

prominent Yeroshimonah Kalistrat Zografski.1

The Bulgarian theoretician Mircho M. Bogoev in his Text Book on

Eastern Singing (published in Sofia, 1940) deems Petar Sarafov’s book as a

most detailed clearing of the theory of eastern church singing ever

published.2 This is important to the Macedonian music, since such a great

theoretician as, beyond doubt, was Petar Sarafov respected Kalistrat’es

person and his knowledge of the eastern church singing. Mircho Bogoev in

his work also mentions the collection Eastern Church Singing, emphasizing

that it was prepared by the monks of the St. Georgi Zograf Monastery,

headid by the great Yeromonah Kalistrat.3

The famous Bulgarian musicologist, byzantologist and composer of

Macedonian ethnic background Patar Dinev (1889-1980) in his theoretical

work Rъkovodstvo po sъvremenna vizantiйska nevmena notaciя

(Manual to the Contemporary Byzntine Neumatic Notation, Sofia, 1964),

uses the Kalistrat’es collection Eastern Church Singing as a basic expert

literature.4

This edition of the Eastern Church Singing appears in two versions:

one in three books, entitled 1. Resurrection Songs; 2. Evening and Morning

Songs; and 3. Liturgy, published in 1905 in Thesalonica by the Samardzhi-

ev’s bookshop, and the second one in four books, entitled: 1. Resurrection

Songs; 2. Aniksandari; 3. Evening and Morning Songs; and 4. Liturgy,

published by the St. Georgi Zograf Monastery the same year. However, the

both editions have identical graphic solutions of the pages, only the names

of the publishers are different. On both cover pages is written that the books

have been edited by the Zograf church singers, while the Kalistrat’es name

is not mentioned. But, beside that, whenever when this monumental music

collection is mentioned all musicologists and byzantologist emphasize the

primary role and merit of Kalistrat Zografski during its creation.

1 Ortakov, Dragoslav, Ars nova… op. cit. p. 120.

2 Bogoevь, Mir~o, U~ebnikь op. cit. p. 105.

3 Bogoevь, Mir~o, U~ebnikь ibidem. p. 105.

4 Dinev, Petъr, Rъkovodstvo po sъvremenna vizantiйska nevmena notaciя,

Sofiя, 1964.

Page 214: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

214

The music content of this church-music anthology present a wide

ground upon which a comprehensive recview of the entire musical activity

of Kalistrat Zografski and his life can be made. Apparent is his voluminous

engagement in the realization of this monumental church-music work: as a

theoretician, editor of the entre publication and as a translator of large

number of melodies from Greek language and to a smaller extent from

Romanian language to Slavic. All these leads us to a conclusion that this is

a comprensive, spiritually rich person with an enormously wide general and

musical culture and with inexhaustible creative energy, in spite the fact that

this work was created in his older age.

The fourth part of the collection Eastern Church Singing, entitled

Liturgy is of a particular significance to the Macedonian music culture, due

to the works by authors from Macedonia: Dimitar Zlatanov-Gradoborski,

Yoan Harmosin of Ohrid (1829-1890) and Kalistrat Zografski. Regarding

Kalistrat’s works, judging bytheir frequent presence in various transcripts

of psaltiki collections,some of which have appeared even before the

publishing of thiscollection, one may conclude that there was a great

interest for them among the church singers.

Kalistrat Zografski and the Zograf monks’ Liturgy wasmentioned by

the Slavic musicologists and Byzantologists for a long time, due to fact that

it contains Dimitar Zlatanov-Gradoborski’s work Dostoyno Est in eighth

voice1 which was for a long time considered as the onlypreserved work by

this great musician of the revial period. On the grounds of this composition,

which bears the name of the author: Dimitriya Vulgaraki Gradoborskago, it

may be concluded that Kalistra knew perfectly well who Gradoborski is. It

may be assumed that he even possessed Dimitar Zlatanov’s collektion A

Manual for Psalt,2 forbidden by the Constantinople Patriarchy, from where

he took and translated rhe hereinabove work.

In the same psaltikia Yoan Harmosin of Ohrid is present with

eusharistic song Body of Christ in first voice, which Kalistrat placed among

the works of Georgiy of Crete, Petar Lambadaryi Peloponnesus and

Grigoriy Protopsalt of Levant, the three creators that are among the greatest

1 (Arximandrit¢ Kalistrat), Vostocno q¢rkovno phnie, Solun¢, 1905.

2Boulgara1kh, Dhmh1trioj, 3Egko1lpion 2Ieroya1ltou, t. Makedoni1a, Qessaloni1kh, 1886.

Page 215: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

215

names of eastern church singing of all times.1 By this, Kalistrat Zografski

expresses his respect towards Yoan Harmosin of Ohrid in a very direct

manner.

In the fourth part of the collection Eastern Church Singing, entitled

Liturgy, Kalistrat Zografski among the other things also includes 24 works

of Dostoyno Est, three per each voice. The authors of this composition

come form various ethnic backgrounds: Greeks, Romanians, Slavs, etc.

Kalistrat himself signedonly two compositions: Dostoyno Est in first and in

fourth voice and, course, as a translator of all works presented in this

collection.

In this context, the compositions Dostoyno Est in first, sixth, seventh,

and eighth voice by the Romanian composer Shimonah Nektarie (1804-

1899) deserve special attention.2 There is a note on these songs reading that

they were translated by Kalistrat Zografski.

1 (Arximandrit¢, Kalistrat), Vostocno q¢rkovno… op. cit. p. 246.

2 (Arximandrit¢, Kalistrat), Vostocno q¢rkovno… ibidem. p. 115.

Page 216: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

216

IV.

Joan Harmosin-Ohridski (1829-1890)

The period in which Joan Harmosin-Ohridski prepared and published

his collection of Eastern Christian Orthodox chants Pashalia, was filled with

especially important events in Macedonia which helped the National

Renaissance reach a particularly dramatic phase. Early signs were the

publishing of Collection of Folk Songs by Dimitar and Konstantin

Miladinovci, in 1861 in Zagreb and their tragic death in the following year,

in a Constantinople jail, as well as the ap-pearance of the first textbooks

written in Macedonian language. It is also known as a period of intensified

movement against the spiritual and economic slavery and it acquired the

character of an organized massive resistance against the authorities of the

Constantinople patriarchy1. Initially resistance against the use of the Greek

lan-guage in the churches and the schools, the fight soon spreads against the

attempts to force the use of the Bulgarian language in Macedonia. The very

appearance of Harmosin’s collection Pashalia, first of its kind written by a

Macedonian author on the language of the Slavs, reflects the strong

aspirations for the realization of the century-old ideals for an independent

cultural development of the Macedonian people.

Harmosin’s life

Joan Harmosin-Ohridski, whose secular name was Ivan Genadiev, was

born in Ohrid in 1829 in a ministerial family. He attended a Greek primary

school in his own town and high school in Bitola and Constantinople. As

many other rich Macedonians from that time, who had solid background and

knowledge of the Greek language, Ivan Genadiev continued his further

1 Koneski, Bla`e, Za makedonskiot literaturen jazik, Kultura, Skopje, 1967. r. 158.

Page 217: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

217

education on the Faculty of Philosophy in Athens. His literary attempts date

from that period. He wrote poetry and other literature in Greek and drew

attention as a talented poet. It is well known that together with his friend, the

well known Grigor Prlicev, published the collection of riddles, written in

verse, known as Sfinks. As proof of his talent for literature it should also be

noted that in 1859 Ivan Genadiev published a comedy written in verse.

Besides this, a clear sign of his later decision to become a psalmist is the fact

that among his faculty colleagues the young Ivan Genadiev was known as a

singer with an unusually pleasant voice.

After the completion of his studies Ivan Genadiev worked as a church

employee. There is information that, when his father was appointed a Debar

Metropolitan with a religious name Genadij (1864-1867), Ivan became his

secretary. In order to be able to correspond with the priests from the Debar

eparchy and to take more active part in the religious services, Ivan Genadiev

stayed in the monastery Precista near Kicevo, where he mastered excellently

the church Slavic language. Here he also taught his students Orthodox chant

singing. Concerning this, it has been stated that, for the need of his students,

Ivan Genadiev wrote songs in Macedonian language.1

Considering closely the situation of chant singing on the territory of

Macedonia, as well as the practical needs of church music literature written

in Slavic, Ivan Genadiev started intensively, during this period, to translate

music works from Greek to Slavic language. This work, most probably, also

inspired him to compose chants. Later, he included these compositions in his

collections. Parallel to this activity, but with the same aim, he also started

collecting melodies passed orally from generation to generation. These me-

lodies, according to his findings, drew their roots from the older traditions of

church music in Macedonia. The result of this activity are the Ivan Gena-

diev’s two collections of chants – Resurrection (Anastasimatar), which, un-

fortunately, is lost, and Pashalia, printed in 1869 in Constantinople. Its

author, for the first time, signed himself as Joan Harmosin-Ohridski. Besides

the chants found in this collection, he had also composed a number of mar-

ches and popular songs.2

1 Stoilov, Anton, P. B lgarski kni`ovnici ot Makedoni , 1704-1878, s 11 portreta,

Sofi , 1922. p. 64. 2 Leksikon jugoslovenske muzike, Zagreb, 1984, p. 260.

Page 218: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

218

As a result of their activities in the field of national awakening of the

Macedonian people from the region of Debar, the Bishop Genadij and his

son Joan Harmosin had certain conflicts with the Constantinople Patri-

archate. The Metropolitan Venedikt from Bitola regularly informed the

Patriarchate about the active part the Bishop and his son played in the efforts

to use the Slavic language during the religious services. The Patriarchate

reported Joan to the police as a “restless person” who, together with his

father, should be driven out of Debar. As a result of that, and under direct

command of the ecumenical patriarch, in 1867 the Bishop Genadij lost his

position as Metropolitan in Debar. There is also information that because of

the seriousness of the situation Joan Harmosin-Ohridski went to the Con-

stantinople because he had to “explain himself” to the authorities. Instead, he

joined the movement against the Greek influence in the churches. During

this period he worked on his two books. But, as already mentioned earlier, he

only managed to publish the Pashalia collection, in 1869.

In 1870, after the sultan’s firman gave ecumenical independence to the

citizens who did not recognize, or accept the authority of the Constan-tinople

Patriarchia, and thanks to the influence of Joan Harmosin, his father got the

Veles eparchy, as its temporary Metropolitan. Joan Harmosin, this time also,

stayed with his father as his secretary. In the year 1872, from old age or

some other reason, Bishop Genadij resigned from his service and from Veles

he moved to Bitola. Joan Harmosin, most probably, remained as secretary to

the Metropolitan in Veles untill the assignment of a new Metro-politan in the

spring of 1873.1 Some believe that during this period he was thinking of

moving to another metropolitan centre in the eparchy. As his later activities

showed, Joan Harmosin-Ohridski decided to go to Plovdiv – the capital city

of Trakia.

Today we can only assume what made Harmosin move to Plovdiv.

One of the reasons could be that by moving there, as an author and publisher

of chant books, Harmosin believed he would be much closer to Constanti-

nople, a place where he published his earlier collection Pashalia. Plovdiv, as

the biggest city in the European part of the Ottoman Empire, was a well-

developed cultural and spiritual centre. He could have believed that there it

1 Markova, Zina, B lgarskata ekzarhi 1870-1879, - Sofi , 1989, p. 126.

Page 219: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

219

would be much easier to find people who would be willing to help him pub-

lish his new editions.

In 1873 Harmosin went to Constantinople and stayed there less than a

year. During the autumn of 1874 he moved from Constantiniple to Plovdiv

where he worked as a History, Religion and chant teacher. There, at the same

time, he was also an arch-psalmist of the Plovdiv metropolitan church “St.

Virgin Mary”. After the end of the Russian-Turkish war (1877-1878) Joan

Harmosin-Ohridski was appointed a secretary of the Plovdiv Metropolitan, a

duty that he carried out till the end of his life.

He died on 13th March 1890.

The collection “Pashalia”

Joan Harmosin’s collection Pashalia is a theme-systematised Psalter

from composed and traditional chants aimed for religious services during the

Holy Week of the greatest Christian holiday Christ’s Resurrection – Easter

as well as other holidays during the year. This special chant anthology

contains a lot of compositions from best-known authors from the 17th

, 18th

and all through to the first half of the 19th century. Joan Harmosin-Ohridski

wrote the names, or just the initials of the authors included in the collection

in front of every composition. Some of the authors from the collection are

Petar Bereket, Hrisav Novago, Jakov Protopsalt, Petar Lambadarij, Georhij

Kritski, Theodor Fokeos, Panajot Halacoglu, Hurmuzij Hartofilaks and

Grigorij Protopsalt.

This collection is very important for Macedonian music also because

of the fact that it is the first published book of this kind written in church-

Slavic language to include compositions by a Macedonian composers.

Equally important is the fact that the compositions from the mentioned

Byzantine authors and other melodies included in Pashalia were adopted

from Greek (and possibly also from Romanian) into church-Slavic by Joan

Harmosin-Ohridski himself. Apart from this, we could also assume that he

did certain corrections on the traditional melodies included in the collection,

in terms of their style levelling.

There is always a possibility that Joan Harmosin-Ohridski could have

taken some of these compositions from Slavic manuscripts and printed books

Page 220: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

220

that circulated on the territory of Macedonia during that period. From the

comparisons of the contents of the Pashalia collection to those from books

written on church-Slavic language printed before Pashalia’s publication (i.e.

before 1869), to date, I have discovered that from the Psaltor Cvetosobranie

from Nikola Trandafilov-Slivnenec, issued in Bucu-resti in 1847 (first chant

book written in Slavic language in the Orthodox world), Joan Harmosin-

Ohridski used, in his collection, the adaptation of Communion (Christ‟s

Body) from Grigorij Protopsalt1 (one of the three main music reformers from

1814). The comparison shows that Joan Harmosin did make insignificant

changes to the adaptation included in Pashalia. It is not ruled out that in his

book Joan Harmosin-Ohridski included more adap-tations from other

editions from that period.

Most of the compositions in Pashalia that represent Joan Harmosin-

Ohridski as a composer, seem to have been written after the author deter-

mined the list of compositions from other authors and the traditional melo-

dies that will be included in the book. I came to this conclusion by compa-

ring his own compositions with those from the other authors included in the

collection with which there are clear style correlations; sometimes you can

even see borrowed parts from them. In connection with this, it should be

noted that in the Byzantine church music literature, some melodies from

different authors, with the same or similar content, for the same or similar

liturgy purpose (cherubikons, communions) are similar or identical at the

beginning, but as they go on they start to develop in their own particular

way, depending of the idea and talent of their author. Actually, this is a

practice that keeps to the tradition of the Orthodox church, according to

which, the melody and the text of the chants have a heavenly origin, and they

should in this way save their original form and content.2 This practice, as I

said earlier, is found in Joan Harmosin’s compositions as well, more

precisely, in his Comunion in voice I, whose first music phase was taken

from the very start of Heruvuka in voice I from Theodor Fokeos. This time,

Harmosin could have borrowed the musical motive in order to achieve a

grater theme unity of his collection as a music-theme complex.

1 Trendafilov, Nikola, Cvetosobranie, Bukure , 1847. p. 141.

2 Jonescu, Gheorghe C., Studii de muzicologie şi bizantinologie, Bucureşti, 1997. p. 69.

Page 221: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

221

Joan Harmosin-Ohridski in the Pashalia collection included the

following of his own compositions:

1. Who in Christ, in voice I,

2. Father and Son, in voice V,

3. Christ‟s Body, in voice I,

4. Christ‟s Body, (second) in voice I,

5. Virgin Mary‟s Hymn, in voice V,

6. Virgin Mary‟s Katavasi, in voice IV and

7. Worthy Is (Dostojno est), in voice V,

Most of these chants Joan Harmosin composed with traditional music

devices and fit thematic whole of the Pashalia collection. The composition

Dostojno est in voice V, on the other hand, is an exception from the pre-

viously said because, according to the character of the theme material and

the way it was worded, it differs from all the rest. This composition, placed

at the very end of the book, is experienced as a certain hint, as a new starting

point for the author’s future research work and his views concerning church

music.

Concerning the adaptations of the author-compositions and the tradi-

tional melodies from Greek to Slavic language, as well as their adaptation in

the Pashalia collection they were done in a way that suits a widely educated

musician with broad culture, as, undoubtedly, was Joan Harmosin-Ohridski.

On the other hand, having in mind the fact Joan Harmosin in his book

Pashalia didn’t sign himself as the person who worked on the compositions,

nor did he anywhere indicate that he had done an adaptation or a restyling of

the compositions, we can conclude that for him the act of adaptation was

more a technical act than an act of authorship. Judging from the theme style

evenness of the traditional melodies that are found in the collection, we can’t

rule out that they could have been prepared by Joan Harmosin himself. In the

introduction of the collection Pashalia he informed us that he tried all the

compositions by singing them in different churches.1

1 Harmosin-Ohridsk i oann , Pashali , Carigrad , 1869. p. 4.

Page 222: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

222

From all of the above we can conclude that the Pashalija collection

wasn’t done mechanically from church melodies and compositions, but that

it was a carefully created entity with a very clear concept. This chant col-

lection, which in its title contains simultaneously a canon and a metaphor,

with excellent melopoetic contents in devoted to Chist‟s Resurrection, is ex-

perienced as an authentic creation from the best traditions of Byzantine art.

The collection Pashalia from Joan Harmosin-Ohridski is a chant cre-

ation with huge importance for Macedonian culture and its independence. It

appeared in the most important period of National Renaissance for the

Macedonian people, Pashalija grew into a flag representing the struggle for

the renewal of the Ohrid Archbishopric and continuation of St. Kliment’s

teachings in Macedonia.

Worthy Is (Dostojno est)

The introduction of Pashalia is very precious for us from musical and

cultural aspect. In it, Joan Harmosin-Ohridski in a very lively and direct way

gives us a lot of interesting information about his creative and publishing

plans and hopes, as well as information that, among other things, informs us

of the social and political situation in Macedonia of that period. The

introduction also contains interesting music statements concerning certain

historical celebrities, his contemporaries, as well as particular melodies from

this chant collection.

In the preface, the author also talks about the composition Dostoino

est in voice V, “...in which you can hear, here-and-there, the local melodies

from Upper Macedonia, our sweet homeland”.1 More than in any other

Harmosin’s compositions, in Dostoino est in voice V we could feel the

author’s warm feel for the National Renaissance and its pronounced am-

bition to discover its own cultural traditions. In this work, whose melody

trembles as the nostalgically-patriotic verses of Konstantin Miladinov – the

first poet of the National Renaissance, we could feel a breath of the national

Romanticism.2

1 Harmosin-Ohridsk i oann , Pashali , … ibidem, p. 5.

2 Koxaba{ija, Jane, ‚Joan Harmosin: Pashalija‛, p. XVIII.

Page 223: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

223

The fact that Dostoino est in voice V was one of the favourite and most

often performed compositions can be proven by the fact that it can be found

in numerous adaptations and published books from the later period. I have

found it, to date, in four manuscripts that originate from the territory of

Macedonia and are dated back to the end of the 19th

and the first decade of

the 20th

century,1 and in one other that originates from Romania (the hand-

writing of Vasil Ikonomov).2 The oldest copy of this composition, done by

Andon Sahpaski in 1882, appeared thirteen years after its publication in the

collection Pashalia. Harmosin’s Dostoino est, from these music manuscripts,

can also be found in Psalter‟s Liturgy from Manasij pop Todorov printed in

Sofia in 1905,3 and in the Pentikostarion from the Greek monk Gavriil

Kuntiadis whose first edition was printed in 1931 in Seres, Greece. To date,

this is the only translation into Greek of Harmosin’s composition, and of a

Slavic church music composition in general.4

Unfortunately, Gavriil Kuntijadis in his Pentikostarion, didn’t write

the name of the author Joan Harmosin-Ohridski next to the name of the

composition. Instead, he only notes out in a subheading that he wrote down

the composition in October 1917 in Stara Zagora, Bulgaria, where in the

whirl of war he found himself as a hostage. Judging by the translation of the

text, we can say that Gavriil Kuntijadis had certain knowledge of the church-

Slavic language. From the aspect of the orthography used in making the

music manuscript, we can say that he had by his side the Pashalia collection,

or some other copy of Joan Harmosin’s Dostoino est. Gavriil Kuntijadis was

familiar with the name of Joan Harmosin-Ohridski, but he didn’t write his

name next to his work neither in the first nor the second case. Even though

he must have had certain reasons for not writing the name of the author in his

book, the monk Gavriil Kuntijadis couldn’t resist Joan Harmosin’s

magnificent composition, and put it in his book fourteen years after he had

first heard it.

1 NUB ‚Sv. Kliment Ohridski‛, Skopje, Ms -112, Ms-125, Ms-159.

[ahpaski, Andon, Psaltikiski zbornik, 1883. (manus. privat) 2 Ikonomov, Vasil, Psaltikiõ, Braila,1907. (manus.)

3 Teodorov Pop Manasi , Psaltiki na liturgi , Sofi , 1905. p. 175.

4 Kountidhj, Gavrihl, Mousikon Pentakostaeion, Iera Mitropolij

Serrwn kai Nigrithj, 1931. p. 560.

Page 224: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

224

If we add to all this the fact that the re-printing of the composition

Dostoino est in the mentioned collection of Manasij pop Todorov happened

36 years later, and in the book from Gavriil Kuntijadis in Greek 62 years

after the first edition of Pashalia, it becomes even more convincing that the

composition Dostoino est in voice V written by Joan Harmosin with its

originality and beauty secured itself an honourable position in the anthology

of Orthodox church music.

Vlah melodies

The second sentence of the preface of Pashalia that draws attention

with its mystery says: “In singing the so-called Vlah melodies that we sang

throughout churches in Bitola, Prilep, Veles, Vranje, Debar, Kumanovo, Ki-

cevo and Constantinople, everywhere we came across support and acknow-

ledgement”.1 The question that comes up is the following: Which are those

Vlah melodies that Joan Harmosin Ohridski talks about? All the research and

my thinking over this music enigma, brought me to the following conclu-

sions:

1. The time when Joan Harmosin-Ohridski prepared and issued his

collection Pashalia, as said above, was a time of severe struggle of the Ma-

cedonian people against the use of the Greek language in their churches and

schools. About the same time, the recently united Romania (from the

principalities Vlah and Moldavia) also starts with great enthusiasm to replace

the Greek with the Vlah language, during the religious services of in the

Vlah churches from the south part of the Balkans. It is possible that Joan

Harmosin-Ohridski could have listened to Vlah melodies in some of those

churches, or with the help of his father, Bishop Genadij, who according to

some information was a Vlah2 by nationality, did come in contact with some

chant books written in Vlah language, from which he selected and translated

large number of melodies for his music collection Pashalia.

During the process of comparing the traditional chants from Pashalia

with those from the corresponding music editions written in Romanian lan-

guage, I concluded that in some parts the melodies have noticeable simi-

1 Koxaba{ija, Jane, Joan Harmosin-Ohridski: Pashalija … op. cit. p. XIX.

2 H’rkov, Stefan, Novootkrieni dokumenti… op. cit. p. 6.

Page 225: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

225

larities, some of them are almost identical.1 In this context it is an inte-

resting fact that, in the Pashalia collection, Joan Harmosin-Ohridski also

included a melody Christ Has Risen written in Vlah language, as he himself

empha-sized in the book. This book was actually written in archaic

Romanian with old church-Slavic orthography. (During that period the

Slavic writing was still an official writing in the Romanian Countries.) All

this leads to two conclusions - one of them is that Joan Harmosin-Ohridski

knew the Romanian language, and the second is that he took Christ Has

Risen from some Romanian music collection. But no matter what the case

was, the fact is that Joan Harmosin-Ohridski came to this composition

through Vlah mediation.

2. On the territory of the Romanian Countries, starting from the se-

cond half of the 17th, 18

th and all through to the 19

th century (especially

before and after the initiation of Chrisant‟s Music Notation) numerous edu-

cated Byzantine clergymen lived and created, who were considered natura-

lized Vlahs. Four of them, the already mentioned Hrisav Novago, Jakov

Protopsalt, Petar Vizantios and Theodor Fokeos2 are represented in Pashalia

with far more chants than the other four composers included in the book. In

addition, there are indications that some of them even had Vlah origins. (The

people that copied some of Hrisav Novago’s compositions added to them the

nicknames Kucovlahy and Makedony).3 Going back now to what Joan

Harmosin mentioned in the preface of Pashalia we can conclude that the

Vlah Melodies actually are the creations of the above mentioned

“Romanized” authors.

Articles, events and notes

The life and work of Joan Harmosin-Ohridski, one of the most

important church music composers from the period of the Macedonian

National Renaissance, have been drawing the attention of the researchers for

more than a century. Luka Kas’rov published an article about Joan

1 Suceveanu Dimitrie, Idiomelar, Trinitas, Iaşi, 1997. p. 191. To compare: J. Harmosin-Ohridski,

Pashalija, r. 22. and Janaki Stojmenovi~, od 1849. NUB Ms-161, r. 52. 2 Ionesku C. Gheorghe, Lexicon, ….op. cit. p. 138, 165, 169, 367, 369.

3 Barbu-Bucur, Sebastian, Prezumţii privind origineaetnică a lui Hrisafi cel Nou,

Centrul de Studii Biyantine Iaşi, Vol. III. 2001. p.78.

Page 226: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

226

Harmosin-Ohridski in his encyclopaedic dictionary (1899, in Plovdiv), only

nine years after Harmosin’s death. Ten years later, in 1912, the Bulgarian

music teacher Petar Sarafov noted his merits for the Orthodox church music.

In the first article from Petar Dinev about the spiritual music from the past,

which appeared in Sofia in 1928, can also be found a note about Joan

Harmosin. The many years of research by this Bulgarian musicologist from

Macedonian origin resulted in the first complete acknowledgement of the

music activities of Joan Harmosin-Ohridski. They were published by Petar

Dinev during the 1950’s and 1960’s.1

The Slavist Mihajlo Georgievski was the first in Macedonia to write

about Joan Harmosin-Ohridski. It was in an article in the newspaper Nova

Makedonija from 23rd

November 1969, immediately after he had found an

edition of the Pashalija collection. For the first time the Macedonian public

learned something more specific about Joan Harmosin.2 It is interesting to

note that all this coincided with the 100th anniversary from the first

publishing of Pashalia in Constantinople, and the 140th anniversary from the

birth of its author.

In 1973 Mihajlo Georgievski discovered and published the only

known manuscript, to date, of Joan Harmosin-Ohridski. Sometime later, at

the newly-formed festival Struga Music Autumn ‟75, this researcher presen-

ted a report titled The situation with the noted music manuscripts in

Macedonia that occurred up to the end of the 19th century, which, with the

section dedicated to the Pashalia collection and its author Joan Harmosin-

Ohridski, arose great interest in Macedonian music circles.3 Joan Harmosin

and Pashalia found themselves in the centre of researchers’ attention. The

1H’rkov, Stefan, Novootkrieni dokumenti za Joan Harmosin-Ohridski, Muzika,

- Skopje, 2001, god. 5, br. 8, p. 3-13.

Kas rov, Luka, Enciklopedi~en re~nik, Plovdiv, 1899, p. 235-237.

Sarafov, Pet r, R kovodstvo za prakti~eskoto i teoreti~esko izu~avane

na vosto~nata ~erkovna muzika, - Sofi , 1912, p. 15.

Dinev, Pet r, U~astieto na b lgari v razvitieto na duhovnata muzika na

minatoto, - Muzikalen vestnik, Sofi , 1928, br. 4-5, p. 9-10.

Dinev, Pet r, C rkovnopev~eskoto tvore{tvo na Joan Harmosin-Ohridski,

- C rkoven vestnik, Sofi , 18 juli 1959, br. 28, p. 6-7.

Dinev, Pet r, Muzikalni materiali ot v zro`denskata epoha, - B lgarska

muzika, Sofi , 9/1962, p. 32-34. (Citirano spored Stefan H’rkov) 2 Georgievski, Mihajlo, Nedovolno prou~en makedonski kni`evnik od XIX-vek,

Skopje, Nova Makedonija, God. XXV, 23 noemvri, 1969. 3 Georgievski Mihajlo, Polo`bata na… op. cit. p. 31.

Page 227: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

227

fact that the next year at the musicology discussion during Struga Music

Autumn ‟76, the musicologist Sotir Golabovski presented a report titled The

Life and Work of Joan Harmosin-Ohridski proves this.1

The macedonian music writer, Dragoslav Ortakov, returned back to

Joan Harmosin-Ohridski in his book Music Art in Macedonia published in

1982. The part titled The Last Century of the Ottoman Rule – Macedonian

National Renaissance Era, contains a short note about the life and music

work of this Macedonian reformer. The next research on Joan Harmosin-

Ohridski appeared a number of years later, in1986, in Dragoslav Ortakov’s

new book Ars nova Macedonica. In the third chapter of this book, in the part

titled The Music Work in Hrisant‟s Music Notation the author dedicates four

pages to Joan Harmosin-Ohridski. Even though these lines didn’t bring any

outstanding new moments from the life of Joan Harmosin, they contain

deeper perceptions about his music work.2

A number of other researchers of the life and work of Joan Harmosin-

Ohridski appeared in Bulgaria during the next period. The research work of

the musicologist Stefan H’rkov, who presented himself twice at the festival

Struga Music Autumn, arose great interest.3 Especially impressive was the

presentation of the newly discovered three letters and two circulars of Joan

Harmosin-Ohridski, which H’rkov had at the music discussion in Struga, in

2001. The discovery of these new documents threw light on one of the least

known and studied periods from the life of Joan Harmosin-Ohridski - the

years after leaving Macedonia and going to Bulgaria: from 1873 till the end

of his life in 1890.

The most complete presentation of the life of Joan Harmosin-Ohridski

and his church music work can be found in the publication of the Pashalia

collection from the year 1999, issued on the occasion of the 130th anni-

versary from the first edition and 170 years from the birth of its author,

edited by Jane Kodjabashia. This edition had a parallel transcription of a

1 Golabovki, Sotir, @ivotot i deloto na Joan Harmosin-Ohridski,

Makedonska muzika, br. 2, Skopje, 1979. p. 31-35. 2 Ortakov, Dragoslav, Muzi~kata umetnost vo Makedonija, Makedonska revija,

Skopje, 1982.

Ortakov, Dragoslav, Ars nova macedonica,... op. cit. p. 116. 3 H’rkov, Stefan, ‚Muzi~ko-preveduva~kata dejnost na Joan Harmosin-Ohridski‛,

(Struga music Autumn -‘95)‚Novootkrieni dokumenti za Joan Harmosin-Ohridski‛,

(Struga music Autumn – 2001).

Page 228: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

228

European music notation. In the comment of this edition of Pashalia under

the title of Following The Trail Of Macedonian Church Singing there is a

review of the socio-political, cultural and educational conditions in

Macedonia during the second half of the 19th and the beginning of 20

th

century. There is a special emphasis on the period of National Renaissance

during which, as a clear expression of the struggle for freedom from the

Greek spiritual slavery, appeared Joan Harmosin’s collection Pashalia, in

1869.

On 10th

March, 1999, in honour of the above-mentioned jubilees of

Joan Harmosin-Ohridski and on an invitation from His Heavenly Archbishop

Macedonian and Head of the Macedonian Orthodox Church g.g. Mihail, I

held a lecture for the students from the Theological faculty in Skopje. The

theme of the lecture was Following the Trail of Macedonian Church Singing,

with an emphasis on the life and work of Joan Harmosin-Ohridski. In

addition, Harmosin’s own compositions from Pashalia were performed for

the first time on 28th March, the same jubilee year, in the cathedral St.

Kliment Ohridski, in Skopje, during the Days of Macedonian Music ‟99

festival, organized by the Macedonian Composers Association. I transcribed

and adapted these compositions for performance in the spirit of Slavic-

Byzantine tradition. They were performed by the choirs of Macedo-nian

Radio Television, the soloist archdeacon Aleksandar Candovski and the

conductor Oliver Balaburski. In honour of the jubilees of Joan Harmosin, the

music department of Macedonian Radio Television recorded a large number

of his compositions, performed by the same performers and the composer

Risto Avramovski as a music editor.

The jubilee, 110 years from Joan Harmosin’s death (1890) was mar-

ked by a promotion of the above-mentioned new edition of the Pashalia

collection. It was held during the manifestation Day of Macedonian Music

„2000 in the cathedral St. Kliment Ohridski in Skopje. This time,

academician Cvetan Grozdanov talked about the historical appearance of the

church music book Pashalia and about the life of its author. The respectable

Byzantinist emphasized that this edition about the life and work of Joan

Harmosin-Ohridski was long awaited in Macedonia and represents valuable

contribution to the study and re-affirmation of church singing from Slavic-

Page 229: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

229

Byzantine tradition in Macedonia. The women’s chamber choir St. Zlata

Meglenska, under the direction of Letka Dimovska-Polizova, performed a

number of Joan Harosin’s compositions.

The International Lion’s Club St. Pantelejmon from Skopje, Macedo-

nia, also marked the anniversary from the death of Joan Harmosin-Ohridski.

On that occasion the Club asked me to give a a lecture and a discussion for

its members entitled Macedonian Church Singing and its Most Important

Representatives. Marking the jubilee, the Lion’s Club St. Pantelejmon pro-

claimed Harmosin’s Virgin Mary‟s Hymn as its official hymn. The Club per-

manently marked Joan Harmisin’s jubilees by publishing CDs with his music

compositions.

From all of the above it is clear that throughout all of the 20th

century

large number of articles have been written about Joan Harmosin-Ohridski by

many well-known researchers of church music from Macedonia and Bul-

garia. During the last fifteen years, in Macedonia, his church music and

National Renaissance work have been affirmed in many different ways.

These activities give the impression that Joan Harmosin’s renaissance spirit

arose from the depth of the 19th century right at a crucial moment: the devo-

ted rightful struggle of the Macedonian Orthodox Church for an equal place

in the Orthodox world.

Conclusion

In the efforts to unite its spiritual space and to strengthen its position

in circumstances when the Ottoman Empire displays signs of internal

weakening, in the beginning of the 19th century, the Constantinopol patri-

archy, through its distinguished spiritual leaders Hrisant, Hurmuzij and

Grigorij, conducted a reform of the existing music notation, in order to ease

its application and make it more broadly dispersed. This newly reformed

notation, which, in essence, is a synthesis of the previous stages of Byzan-

tine music notation and some experience from the Western music notation,

was widely accepted in the church practice of Macedonia as well. A proof of

this are the numerous musical manuscripts and publications that emerged in

the following decades of the 19th century.

Page 230: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

230

In Constantinople, in 1869, Joan Harmosin-Ohridski, one of the most

prominent representatives of the Macedonian church music and of the Natio-

nal Renaissance, publishes his collection of church music under the name of

"Pashalija", with songs that are performed during the Holy Week of Christ's

Resurrection. This work bears even greater significance due to the fact that it

emerges in the zenith of the struggle for revival of the Ohrid Archiepiscopy

and for introduction of the Macedonian language in schools and churches.

This collection is important for the Macedonian church music becau-

se, besides the traditional songs and works by the most famous Byzantine

authors from the 17th, 18th and the first half of the 19th century, it also con-

tains a sequence of works by its author and publisher Joan Harmosin. The

work called "It Is Worthy" had the largest number of transcripts and repu-

blications, as well as a wide popularity amongst the church singers; and as its

author says in the foreword of the book "here and there you can hear local

songs from Upper Macedonia, our beloved fatherland."

In order for the collection of works "Pashalija" by Joan Harmosin of

Ohird to become available to a broader cultural audience, I publish this book

with a parallel use of the two music notations, the Eastern and the Western,

which is the first music publication of this kind here. Such as it is, I wish that

this book contribute to the return of the Hrisant's neumatic notation to

everyday use and to the revival of our traditional church singing. I think this

is the most proper way for the Macedonian Orthodox Church to follow the

steps of the centuries-long St. Clement's tradition.

Page 231: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

231

IV.

Vasil Ikonomov (1848-1934)

In the heritage of the remarkable cultural and educational activist

from the time of the Renaissance, Vasil Ikonomov (1848-1934), that is kept

by his descendents a neumatic manuscript was found, handwritten by the

renaissance activist in Braila, Romania, in 1907.1 This impeccably written

Psaltikija, among other church chants and works by the best known

representatives of the east church singing (of Greek origin) also contains

works by the Macedonian authors Joan Harmosin-Ohridski and Dimitar

Pavlov-Shtipjanin, until then being mentioned as cultural and educational

activist from the period of the Renaissance, but not as an author of church

music works.

The dynamic personality of Vasil Ikonomov , who is known to the

culture public in Macedonia from the scientific works of Aleksandar

Mitkovski, Gligor Todorovski, Kiril Penushliski, Blaze Ristesti and others,

with his folklore-ethnographic and printing-publishers work as well as by

his educational agitator and national-culture activities.2 His church music

activities are far less known. The recently discovered Psaltikia is a good

reason to attract our attention to the versatile personality of its composer.

Vasil Ikonomov was born in the village Lazaropole, Macedonia in

1848, in a family of a merchant. Becoming orphan at his early age, his

uncle Kosta Martinov Dimkovski undertook to care about the six-year old

Vasilko. Vasil finished his primary education with the known priest and

1 Vasil Ikonomov, Psaltikija, Braila,1907.

(ms. NUB ‚Sv. Kliment Ohridski‛ – Skopje). 2 Ristovski, Bla`e,Vasil Ikonomov (1848-1934), Institut za

nacionalna istorija, Skopje, 1985. p. 9.

Page 232: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

232

teacher Martin Dimkovski in Lazaropole, and later, after the recom-

mendation of the Debar-Kichevo Greek bishop was sent to Greece to finish

Greek seminary.

There are no certain data about the life of Vasilko. “….We still do

not know where, in which seminary in Greece, was Vasil educated and how

long it took. Having in view his inclination towards spiritual themes we can

suppose that a kind of Greek spiritual seminary was in question. The degree

of his calligraphic skills and the knowledge of the church note singing do

suggest a regular education of that kind. /…/ He presents himself as a

polyglot speaking Serbian, Bulgarian, Russian, Greek, Albanian, Romanian

and probably French beside Macedonian and Turkish. Hadn’t he been in

Ploesht (1870-1873) where there were workers from Lazaropole? Had he

by any chance moved to Braila later?”3

In the period 1902-1907 Vasil Ikonomov was in Braila, Romania,

where he worked as a psalmist in the church St. Voznesenie. He was

particularly respected because of his melodic and charming singing in the

church and because of his good soul and gentle character. As he has put it

at the second page of his already mentioned Psaltikia, during his five-year

stay as a singer in the only Bulgarian church in Braila, he wrote, translated

and published several “soul beneficial books” that, unfortunately, have not

been found yet.

Having in view the fact that mostly Greek authors that were

permanently settled in Romanian countries are present in his only kept

collection, one can conclude that Vasil Ikonomov was only oriented

towards church music literature, which was easy to find in Romania. Thus

the assumption that beside Greek, he might have translated works from

Romanian and Slavic language. However, it still remains unknown whether

he translated works by Romanian authors, although it is more than probable

that Vasil Ikonomov had the time and opportunities to get familiar with the

Romanian church singing and its major representatives.

After returning to Macedonia Vasil Ikonomov undertook some

publishing activities in Thessalonica for a while, where he established his

own printing house. After returning to his native Lazaropole he was

3 Ristovski, Bla`e,Vasil Ikonomov … ibidem. p.17-18.

Page 233: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

233

appointed village mayor. From time to time he gladly stayed in the

monastery Prechista in Kichevo. There he composed his only - until now-

discovered Dostojno est (Worthy is), in voice V.4

He lived a peaceful life in his old age, and the descendents of Vasil

Ikonomov remember that he spent some time alone at the monastery

Precista. He passed away at very old age in 1934 in his native Lazaropole.5

In comparison with his activities as an outstanding folklorist,

ethnographer and teacher, the church music activities of Vasil Ikonomov –

that are still not observed in all their elements – although seemingly modest

are still considerably important. Of the few data available to the

Macedonian musicology one can conclude that Vasil Ikonomov was not

only a hard-working and passionate translator, transcriber and publisher of

church works, but also an excellent psalmist, who was tirelessly

propagating church works by Macedonian authors. By his merit the

Macedonian church today is richer for three works, unknown until now, as

well as for the music profile of their author Dimitar Pavlov-Shtipjanin.

There are probably other, still undiscovered, manuscripts by Vasil

Ikonomov containing other valuable works and data about the church music

past of Macedonia.

4 Georgievski, Mihailo, ‚Dosega neobjaven…”, op. cit. p. 3.

5 Ristovski, Bla`e,Vasil Ikonomov … op. cit. p. 126-127.

Page 234: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

234

V.

Dimitar Pavlov-Shtipjanin (1840-1919)

With the discovery of the musical script of Vasil Ikonomov (1848-

1934) the personality of Dimitar Pavlov-Shtipjanin immediately became of

interest for the Macedonian church music. Until then, only mentioned when

the cultural and historical past of the city of Shtip was in question, with the

discovery of part of his church music works something more can be said

about his profile as an author.

Dimitar Pavlov-Shtipjanin was born in 1840, as a son of Pavle

Grozdanov who was a teacher in Shtip. Preserved date say that Dimitar’s

father was sent to complete his education in Kjustendil with Neofrit Rilski

(1793-1881), one of the most outstanding Slavic representatives of the East

Orthodox Church singing in the 19th century. The fact that Pavle Grozdanov

enabled his son obtain very profound education is confirmed by the notion

that after his death in 1857 his position of a teacher was replaced by his son

Dimitar, although he was only 17 years old.

In his native town Shtip Dimitar Pavlov worked until the age of 23,

and then moved to Plovdiv to obtain higher education. After the successful

completion of the class school in that city, Dimitar Pavlov returned back to

Macedonia and worked several years as a teacher in Novo Selo, where he

took part in the movement for the spiritual liberation from the Greeks. His

attendance at the first Exarchate congress in Constantinople was a decisive

point for his further career, since after its completion he was kept by the

Exarchy as a teacher and singer in the Exarchy church in Constantinople.

During his five-year stay in Constantinople Dimitar Pavlov simultaneously

attended the Robert college, where he improved his knowledge of French,

Page 235: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

235

Greek an Turkish language as well as the knowledge of the western history

and culture, particularly that of French philosophers from the 18th

century.

In spite of the attractive offers to continue his career in Bulgaria,

after the five dynamic years spent in Constantinople, filled with numerous

and different activities, Dimitar Pavlov decided to return to Macedonia, to

his native Shtip, where he held the teacher’s position for another 19 years.

He was carrying out many other duties during the period: director of the

class school, secretary to the municipality, church singer, principal teacher

and others. He actively participated in the new revolutionary activities in

Macedonia, and because of that he had conflicts with the local authorities

and was forced to leave Shtip.

Dimitar Pavlov spent the following seven years in Skopje, where

upon demand from the Metropolitan he stayed to carry out the duties of a

teacher, educator in the school’s boarding and church singer. After that

final teaching stage Dimitar Pavlov-Shtipjanin left for Bulgaria where he

led modest life of a pensioner and a psalmist. Ruined by his poor life and

diseases he died in an almost ruined house in Sofia, in 1919.1

Beside his rich educational and church activities Dimitar Pavlov-

Shtipjanin is known by many articles that appeared in different newspapers

where he describes the cultural, educational and church life in Macedonia

during the last quarter of the 19th century.

2

As already mentioned, only three church music works are known,

and they can be seen in Vasil Ikonomov’s Psaltikia:

Heruvika, in voice IV,

Dostojno est (Worthy is), in voice I and

Otca i Sina, in voice I.

It is not known in which period of his life these works were written,

weather he wrote other works beside these, and how they appeared in the

collection by Vasil Ikonomov which had been written in Braila is not

known. In connection with the compositions we can say that they are

written by a highly educated and skilled musician who expressed the sense

of the new time with traditional music means. The compositions Heruvika

1 Zavoev , Pet r , Grad ip , Sofi , 1928, p. 25-28.

2 Sto nov, Man o, B lgarska v zro`denska kni`nina (t. 1),

Sofi ,1957, p. 274.

Page 236: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

236

and Dostojno est impress with their simplicity and their presence in the

collection of Vasil Ikomomov is not accidental.

The third composition Otca i Sina in voice I, with the dense

application of alternating tones since the very beginning continues into a

chant with a chromatic-enharmonic character. That composition by Dimitar

Pavlov actually contains the text of the liturgy that begins with Otca i Sina

and concludes with Tebe poem. Composed of more short episodes and parts

in whose performance a priest and psalmist take place, that form of a

dialogue were the melody is full of emotions is felt as a unique dramaturgic

entirety.

Page 237: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

237

VI.

Manasij Pop-Todorov (1856-1936)

The name of Manasij Pop-Todorov has been mentioned during the

last several decades in the Macedonian music science when talking about

the printed collections of psalms in Bulgaria, which circulated on the

territory of Macedonia towards the end of the 19th

and the beginning of the

20th century. He was first mentioned in 1978 as an author of church works,

with the finding of the manuscript Voskresnik (Anastasimatar) by Vasil

Ivanov Bojadjiev (1876-1950),1 where Manasij Pop-Todorov is present

among the authors and that with the largest number of works. Then his

Macedonian origin was still not known to the Macedonian music science

and he was mentioned only as a Bulgarian publisher of church books.

The information about the Macedonian origin of Manasij Pop-

Todorov – and some other data regarding his life and activities – is present

in the Schoolbook for eastern church singing by the Bulgarian teacher and

psalmist Mircho M. Bogoev, which was published in Plovdiv in 1940.

According to that source Manasij Pop-Todorov was a Macedonian, long-

year teacher of east church singing in Somokov seminary and in the Sofia’s

spiritual seminary, where he produced a whole generation of singers.

According Mircho M. Bogoev, Manasij Pop-Todorov lived until 1938, but

according some others, he passed away in 1936.

Speaking of his publishing activities, Mircho M. Bogoev states that

Pop-Todorov printed his first church music collection– the Voskresnik – in

1 Georgievski, Mihailo, Makedonska muzika/ 6, ‚Pe~atenite slovenski muzi~ki

(nevmatski) zbornici vo Makedonija, Skopje, 1986, p. 81.

Ortakov, Dragoslav, Ogledi za vizantisko-slovenskata muzika vo Makedonija,

Vorldbuk, Skopje, 2001. p. 100.

Page 238: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

238

1898 using western notation, while the other seven of his works, that were

printed in the period between 1905 and 1922, are written using the

Hrisant’s notation. According that source, Manasij Pop-Todorov had not

created anything original, as his own. He had (with a few exceptions)

transcribed, rearranged, mainly works by Angel Savlievec, a Bulgarian

author from the 19th century. Despite all that, Manasij Pop-Todorov has

invaluable merits for the enrichment and the spreading of the church music

literature, and because of that he is acknowledged as a big music actor.2

The article by Petar Dinev – published in Crkoven vestnik in 1960 in

Sofia3 - is a later and considerably richer source of data regarding Manasij

Pop-Todorov. Dedo Manasij – as he was called by his numerous disciples

in the Samokov seminary and the Spiritual seminary in Sofia, who kept

dear memories and deep respect for their teacher of church singing – being

exceptionally devoted to the church music uninterruptedly created church

singers for the period of 30 years and printed psalm collections.

Manasij Pop-Todorov was born in 1856 in the village of Sabatkoj,

Seres, in the Aegean part of Macedonia. He obtained his education in Greek

language in the priest`s school by the monastery St. Joan Prodrom, near

Seres. In order to master church singing in a Slavic language and enter the

exarchate service Manasij left his birth place and went to Bitola. The

following data mentioned by Dinev is his leaving for Samokov. Namely,

after Atanas Badev had left the Samokov Seminary, the synod of the

Bulgarian church invited Manasij to take the duty of east church singing

teacher. 4

In 1902 the Samokov Seminary was transferred to Sofia and was

renamed as Sofia spiritual seminary, and Manasij Pop-Todorov was

uninterruptedly a teacher in that seminary until 1924. After retiring, he

instructed church singing in Cherepashka priests’ school, and after that, he

sang in the church St. Paraskeva in Sofia, until 1930. He died in 1936.

Beside being a publisher of a number of books containing psalms,

according Peter Dinev Manasij Pop-Todorov deserves merits also as a

2 Bogoev , Mir~o, U~ebnik op. cit. p. 105.

3 Pet r Dinev, Muzikou~itel t Manasi Poptodorov, C rkoven vestnik, br. 11

19 mart 1960 g. Sofi . p. 8. 4 Pet r Dinev, Muzikou~itel t… op. cit.. p. 8.

Page 239: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

239

church singer and a pedagogue-teacher. Being his contemporary, Dinev

gives interesting details concerning the singing of Manasij Pop-Todorov.

He stated that he had a pleasant voice in the range between second tenor

and baritone as a performer. His singing was calm, quiet, with some nasal

vocals. He usually sang high tones at louder voice, and gradually reduced

them when returning to the medium register. Despite his going though

Greek church-singing school, in his music performance he avoided

exceeding ornamenting of tones. As a result of his having exceptionally

good ear for music and inborn music abilities, Manasij Pop-Todorov sang

clearly and without any dis-tonement.5

As a long term teacher of east church singing who owned natural gift

for his educational career Pop-Todorov produced a big number of excellent

church singers. Although, as it might have been, his explanations were not

always in accordance with the methodology rules, they reflected evidence

and convincement. He strictly adhered to the principle of one-voiced

character of the east church singing, and beside the ison, he did not allow

his disciples any other voicing of the melody.6

Speaking of the music activities of Manasij Pop-Todorov Dinev also

trusts that he had not expressed himself as a composer, but only as a

publisher of numerous collections with works taken from other older

church music editions. Peter Dinev came to that conclusion after a detailed

analysis of the collections Pop Todorov had published in the period

between 1905 and 1922:

- Psaltikiska liturgy and

- Kratok voskresnik, in 1905;

- Psaltikiski trebi, in 1911;

- Opshiren voskresnik, in 1914;

- Psaltikiska utrena, in 1915;

- Stihiri i slavi od Triodot i Pentikostarot i za minejskite praznici and

- Psaltikiska liturgy (re-edition with some marginal shortenings and

additions), in 1922.

5 Pet r Dinev, Muzikou~itel t…op. cit. p. 9.

6 Pet r Dinev, Muzikou~itel t…op. cit. p. 9.

Page 240: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

240

The comparison of the works contained in these books, whose

authors are not indicated, with those from collections by other authors

published in the period until 1905, that was made by Dinev showed that

among them there is not a single one created by Manasij Pop-Todorov. By

doing it, Dinev came to the conclusion that Pop Todorov had made some

insignificant changes, with the aim for the melody to better express the

meaning of the text and to correct some wrong stresses.7

Regarding this dilemma in connection with the church music work of

Manasij Pop-Todorov the manuscript Psaltikiski voskresnik by Vasil

Ivanov Bojadjiev where Manasij Pop-Todorov is present with the largest

number of works among all authors, which was found in 1978, introduced

new moments,:

- Kosnokratki veliki slavoslovija in voice I, voice II, voice III,

voice IV, voice V, voice VI-VII, voice VI, voice I-VII,

voice VII and voice VIII;

- Otca i sina in voice III and in voice VI.

Two of the compositions with which Manasij Pop-Todorov is present

in the collection (Otca i Sina in voice III and VI) by Vasil Ivanov Bojadjiev

appeared in the forth edition of the Short voskresnik (in eight voices) by

Manasij Pop-Todorov, re-issued in 1992 by the Bulgarian Orthodox

Church, where they are added as an `appendix` at the end of the book

(together with another Otca i Sina, in voice IV). It is interesting to note that

these works do not appear in the first edition of the Short voskresnik of

1905. Maybe the author Manasij Pop-Todorov – without signing them as

his own works – placed them in some of his later editions, and Vasil Ivanov

Bojadjiev took them from there.

In this context the following question should be asked: why had not

Manasij Pop-Todorov signed any of his music works in his numerous

books? Is it only a matter of his modesty or another more profound reason

is in question? It should not be forgotten that Manasij Pop-Todorov moved

to Bulgaria as an adult, and he was always regarded there as newcomer. On

the other side, with his excellent Greek church-music education he

presented a threat to the native music authorities. In order to ease disturbed

7 Pet r Dinev, Muzikou~itel t…op. cit. p. 8.

Page 241: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

241

spirits Pop-Todorov used to make compromises of any kind: in his books

he included works by numerous Bulgarian authors, made ornaments to

them, and did not undersign his own compositions.

After all this said about Manasij Pop-Todorov, it is quite clear that an

exceptionally important representative of the Eastern Orthodox singing is in

question. Starting from the fact that his numerous books published in

Bulgaria were present also in Macedonian spiritual areas and they,

undoubtedly, influenced the development of the church music in

Macedonia, as well as the very fact that he originated from Macedonian

regions and started his career as a psaltist in Slavic language in Bitola, our

musicology has a moral obligation to disclose the traces that Manasij Pop-

Todorov had left in that town during his stay there and broaden the

knowledge about his life and church music activities.

Page 242: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

242

VII.

George Kazana (19th

-20th

century)

There are numerous musicians of Vlach origin in the history of the

East church music that were active on the wider Balkan area. According

available data, among those Vlachs that were born in Macedonia and spent

a kind of longer period of their lives in different Macedonian cities as

church singers is George Kazana.

Although he lived relatively not long ago (during the second half of

the 19th

and the first decades of the 20th century) very little is known about

George Kazana. Some basic data about his life are mainly taken from what

he wrote on the front pages of his numerous music manuscripts. Some data

about George Kazana can only be found in the Lexicon of the Romanian

musicologist-Byzantologist George K. Jonesku, where some lines refer to

the life and the music work of George Kazana: “Church singer of the

Romanian chapel in Constantinople since 1897. He composed the

Anthology of psalms titled `Romanian dawn` consisting of several parts, a

work adapted for the Vlachs from Greece and Bulgaria, according

traditional church chants”.1 In that, very thorough, Lexicon not a single

bibliographic reference to the name of George Kazana is given, which

suggests that his music work has neither been researched nor published. All

parts of the mentioned Anthology are in the library of the St. Synod in

Bucharest.

George Kazana is significant for the Macedonian church music with

the large number of church compositions that he created during his stay in

1 Ionescu, Gheorghe C., Lexicon, Editura Diogene, Bucureşti, 1994. p. 72.

Page 243: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

243

Bitola as a church singer.2 That is confirmed by the manuscript of the

collection Sequence of the twelve days, from 24th

of December to 6th of

January (ms. I 93),3 where one can see that it was written in 1907 in Bitola,

and in both parts of the Idiomelar (ms. II 183) with the total of 646 pages

written in Bitola, in December 1911, with an appendix of 11 pages without

pagination. Based upon those data given by the author of those music

manuscripts it can be concluded that George Kazana spent at least five

years in Bitola: from 1907 until December 1911.

Later George Kazana can be seen in Romania as a church singer and

composer, something that can be concluded after his later manuscript

`Church muse` composed of two parts. Namely, on the front page of that

manuscript there is: `Church muse by George Kazana, previously proto-

psalmist in Macedonia, and currently in the church Dobroteasa in the

capital, 1922 – Bucharest`.4

It is evident that George Kazana emphasized and gave special

significance to his stay in Macedonia, as a proto-psalmist and composer in

Bitola. But, it is still not known from where he arrived in Bitola, how long

he stayed in that important political and cultural centre and whether he

stayed in another town in Macedonia. We can suppose that his stay in

Bitola was not short, because - as already stated - he wrote many church

works during that period. Although we do not have thorough evidence in

his compositions, one can say that George Kazana was one of the most

productive authors of church music that ever composed on the territory of

Macedonia. Besides, he is the only composer so far, that used Hrisant’s

notation to create church music in his mother’s tongue, the Vlach.

I recently came across the information that the surname Kazana

originates from Bajasa, a little town in today’s Greece. A confirmation of

that was found in the monthly `Lumina` of October 1905. (In the special

edition of that monthly on the occasion of the 25th jubilee of the Romanian

Lyceum in Bitola, a list of scholars that had completed education by then

was published, and among them is the name of Apostol Kazana, whose

2 Cordescu, Mihail-Vergiliu, Istoricul şcoalelor române din Turcia, Bucureşti, 1906. p. 236.

3 Ionescu, Gheorghe C., Lexicon, … op. cit. p. 72.

4 Cazana, Gheorghe, Musa bisericească, Bucureşti, 1922 (manuscript privat)

(the author of this book owns a photo-copy)

Page 244: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

244

place of birth is Bajasa).5 Additional research is needed to disclose whether

that Apostol is a relative to George Kazana, and whether Bajasa is his birth

place.

While the life of George Kazana still remains covered with the veil

of the unknown, a fairly clear picture can be created about his music work.

Although until now I have had the opportunity to review only the

manuscripts of the Idiomelar (completed in Bitola in 1911)6 and the

collection Church muse, which was written in 1922 in Bucharest, I can

freely say that George Kazana was a gifted and educated musician, who

wrote easily, musically and very attractively, with frequent applications of

inventive and clever modulations of chants.

In contrast to the Idiomelar, that contain exclusively his works, in the

second part of the collection Church muse George Kazana included one

Polielej, by Harmuzij Hartofilax (one of the three reformers of the

Byzantine music notation in 1814) translated from Greek language, as well

Praise song by the Romanian composer Dimitrie Sucheveanu. All this

indicates his broad knowledge of the east church singing and his

undisputable translation capabilities.

Reviewing the works from the collection “Church muse” and the

Idiomelar I have concluded that the range of Kazan’s melo-rythmic values

is exceptionally rich and offers opportunities for creation of permanently

fresh and dynamic melodic line. Sometimes it includes almost up to two

octaves reaching the high, so called tenor register. The frequent use of

jumps (septima, octave and decima), with which he achieves impressive

dramaturgic effects is impressive. But, in spite of that, melodic lines of

George Kazana remain logical and within the spirit of traditional Byzantine

singing.

From the pages of the collection Church muse, written in 1922, it can

bee seen that George’s hand trembles a little, which indicates to his almost

old age. It is possible that this church music collection (not registered in the

Lexicon by George K. Jonesku, and on its cover page Kazana wrote `former

proto-psalmist in Macedonia` with a trait of nostalgia) is his last work.

5 Lumina, Anul III, No. 10. Octomvrie, 1905, Liceul român, Bitolia, p. 306.

6 Kazana, Gheorghe, Idiomelar (vo dva dela), Biblioteka Sf. Sinod – Bucureşti, 1911.

Page 245: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

245

Beside the church Dobroteasa, where he was proto-psalmist and the library

of the St. Synod in Bucharest – where six of his music works are kept – it

should be researched also in Constantinople, Bajasa (Greece) and

particularly in Bitola, where he left activity traces during his stay of several

years as a church singer and unusually fruitful composer.

The music work of George Kazana deserves greater attention than

what music researchers have dedicated so far. Time will demonstrate that

the place of this modest, and so far almost unknown musician is among the

most important authors of church music work in Macedonia, Romania and

the broader Balkan areas in the period between the 19th and 20

th century.

Page 246: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

246

VIII.

Andon Shahpaski (cc. 1860-1928)

With the recent discovery of the neumatic hand script of Andon

Shahpaski from the village Smojmirovo, Malesh, Macedonian music history

has been enriched with another name of - until now - quite unknown music

representative of the Byzantine-Slavic tradition. These are the first lines

written about him and his Collection of psalms (Psaltikiski zbornik), that saw

daylight 120 yeas after its creation.

This music actor from the time of the Renaissance, who wrote with his

own hand hundreds of music pages, liturgy texts, letters and various items

for everyday use of the people around him, did not leave almost any written

record of himself. Initially, his nephew Vasil Shahpaski and Vasil’s wife

Draga living in Smojmirovo were the only source of data regarding the life

of Andon Shahpaski, but some villagers also added details later.

Even form his early youth Andon Shahpaski attracted the attention as

a versatile, gifted, dynamic and curious boy with a restless spirit. His

contemporaries remember him as a psalmist who attracted believers to the

religious services in the village church St. Mother of God (Sv. Bogorodica).

He was remembered as a skilful tailor, especially known by his making of

priest’s garments. Besides, Andon Shahpaski was a village teacher and an

excellent calligrapher, which is evidenced by his Collection of psalms,

written with great skill.

The year of his birth, like many other details of his turbulent life,

remains unknown. It is supposed that he was born about the middle of 19th

century, not later than the sixties. After the death of his father Jovan, who

died at a very young age, his uncle priest Lazar took care of the little Andon

Page 247: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

247

(Andé). Remarking Andé’s abilities priest Lazar gave him to learn the skills

of a tailor, and since he was musically talented having pleasant voice, he

taught him church singing and occasionally engaged him as a psalmist in the

church.

After completing his training as a tailor, it seams that Andon was sent

to a certain school to learn church singing, but it is not known where. From

the data that he lived and worked as a psalmist in Buranovo, a village not far

from the Rila monastery (today’s Bulgaria) we can guess that Andon

Shahpaski learned church singing with Rila monks in the so called Rila

church-singing school. Besides, he could master the calligraphic skills there

and improve making of priest’s garments.

After returning to his native Smojmirovo Andon Shahpaski continued

to work as a psalmist in the local church. It is known that he also worked as a

teacher in Smojmirovo for several years, which means that he was one of the

well educated local inhabitants. One can suppose that beside village teacher

and psalmist Andon simultaneously worked also as a tailor, because he was

known across the Malesh region and broader by his creation of priest’s

garments.

However, with time church singing was becoming his main activity, to

turn out to be his only profession. After the testimony of his descendents and

elder villagers Andon had a respectable library of dearly paid books and

manuscripts created by his hand. Known as a psalmist, he was often invited

to sing in other churches across the Malesh region on the occasion of

different religious festivities. It can not be excluded that, as an excellent

calligrapher, he transcribed different psalm collections for the needs of the

neighbouring churches.

As one of the few educated persons and a known psalmist, not only in

Smojmirovo but also wider, he was a very respected and influential person.

Not a single event of interest in the village could happen without his

participation, and it was the case of the building of the new village church on

the foundations of the old almost ruined village church Sv. Bogorodica, in

the very beginning of the 20th

century.

His church educational activities, that gained him huge respect among

the villagers, could not be approved by the village villains, those who under

Page 248: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

248

the veil of different revolutionary organisations were terrorizing the

inhabitants forcing them to obedience. Andon Shahpaski was even sentenced

to death by one of such groups. However, he managed to escape from his

prosecutors the last moment and save himself from the worst. Unfortunately,

his beloved wife Hristena became a victim of those terrorist groups and as a

consequence his two little children Magda and Stefan who died immediately

after the event. After that family tragedy, survived by his second-born son

Aralampie, Andon tried again to form a family, marrying Ordana who gave

birth to other two children Jovan and Pola.

In connection with those terrorist groups that used to frighten local

people and kept them submissive there are accounts around the village about

a later event that resulted badly for Andon’s health to conclude fatally for

him. Namely, somebody from the village had demanded from Andon to

write a letter of complaint to the government because of his brother being

killed. Andon properly composed the letter for his co-villager, but the killer’s

gang – composed of local violators – beat Andon severely because of that.

Due to the serious injuries that he got in the part of his kidneys he could not

manage to recover, and died in Smojmirovo the 20th of January 1928.

Further research demonstrated that Andon Shahpski used to have his

school for church singers and a choir that performed at Sunday and festivity

services. Beside his brother Aleksandar and his sons Arlampie and Jovan, his

disciples were also G’org’i Mushkarski, Jovan Dzaleski-Dimo, Laze

Makoski, Ande Adjiski, Mijalko Shahpaski, Petre Predarski and others. The

real follower of Andon was Aralampie Shahpaski (1898-1993), who sang

until his last days as a proto-psalmist of the church Sv. Bogorodica in

Smojmirovo. He died at the old age in 1993.

It should also be mentioned that some of his disciples were known as

singers and carriers of the folk music tradition. It is even more important

because it anticipates the question of connections between the church singing

of Byzantine tradition with the folklore singing tradition in Macedonia. From

that we can conclude that Andon Shahpaski – and his numerous disciples -

was aware of the closeness of church and folk singing.

Older villagers from Smojmirovo remember, and that is supported by

information from other sources, that there was a choir composed of around

Page 249: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

249

ten palmists in the church St. Mother of God in Smojmirovo in the period

between the two world wars that was permanently renewed with young

singers both form the village itself and other villages around the Malesh

region and wider. In relation to this, the information that I recently obtained

from the respected Father Peter Jordanov (1936), professor at the

Macedonian Orthodox seminary `St. Kliment Ohridski` - Skopje, that Mirko

Divanisov from the village Blatec, Kochani, as well as some other psalmists

from other parts of Macedonia that he personally knew, learned church

singing in Smojmirovo with Aralampie Shahpaski during the thirties of the

20th century. It confirms the thesis that the school for psalmists and the choir

that was established by Andon Shahpaski continued the work after his death,

managed by Aralampie, and was widely known across Macedonia.

In the years after the liberation, with the new social and political

establishment of Macedonia the school for psalmists in Smojmirovo ended

its work. Without inflow of young singers the church choir Sv. Bogorodica

gradually dwindled. Thanks to their longevity, only three psalmists remained

in the church Aralampie Shahpaski, Jovan Shahpaski and G’org`i

Mushkarski, known in the village as Ampo, Jovancho and Gogo. It is worth

mentioning that although immediately after the World War I – under Serbian

rule – Serbian folk church singing was introduced, in the whole period after

the liberation through the mentioned psalmists church singing of Byzantine

Slavic tradition was practiced without interruption until before the end of the

20th century.

From what is said about the church slinging in Smojmirovo and its

representatives, one can conclude that the foundations laid by Andon

Shahpaski in the period of the National Renaissance were strong enough to

survive the church–Serbian chauvinism and the after war atheism in

Macedonia and meet its new renaissance – the return of church singing of the

old tradition in Macedonian temples. Even more than that: thanks to the

devotion invested by Andon Shahpaski and his followers, the small Malesh

village Smojmirovo and their church St. Mother of God became a symbol of

the insubordination and rampart of old Macedonian traditions.

The Collection of psalms (Psaltikia) by Andon Shahpaski was written

in the village of Smojmirovo, Malesh, in the period between October 1882

Page 250: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

250

and January 1884 in Slavic-church language and Hrisant’s notation. It was

written with black, and occasionally with violet ink on an ordinary thin

paper, with enviable calligraphic skill, especially the music neumas. In its

current state the manuscript contains 544 pages without pagination, with six

lines on each page (rarely 5 of 7). Its dimensions are 123x100mm and its

card covers are professionally bound in dark brown leather. Some pages at

the beginning are missing, but it is almost entirely readable.

The manuscript contains the name of its composer and writer. It may

have been printed also at the missing pages or the places that are destroyed

by humidity. It is written with the same handwriting at the last page that the

Collection was completed in January 1884 in Smojmirovo. At the bottom of

that page there is something added, but unfortunately it is quite unreadable.

Starting from the fact that those remarks are made by the same hand that

wrote the complete Collection – and, besides, Andon Shahpaski was the only

calligrapher and musically educated person in Smojmirovo – there is no

doubt that the manuscript is his own work.

The music collection of Andon Shahpaski contains two main parts: 1.

Short voskresnik with a short grammar and exercises of paralagy (solfège)

and 2. Liturgy. As already stated, there is an added part in the beginning,

which was created a bit earlier and contains works for the needs of different

religious services. Some pages are missing both in the beginning and at the

end of that part. What is of particular importance for our church music is that

the added part commences with the work Dostojno est (Worthy is) in voice V

by Joan Harmosin-Ohridski, whose beginning, unfortunately, is not

preserved.

By the way, this is an additional confirmation that psalmists were very

fond of `Dostojno est` in voice V by Joan Harmosin Ohridski, which until

now has been found in many church music manuscripts and printed books,

and it has circulated among psalmists who wanted to follow the course of all

activities on the broader church-music area. And more that that: church

works that started to appear created in Slavic language by domestic

composers were enthusiastically welcomed by Macedonian psalmists. With

that, they openly manifested the desire, beside church chants translated from

Greek language, to sing authentic compositions created in Slavic language,

Page 251: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

251

interwoven by the recognisable music tune of the folk and church singing

from this region.

From the comparison of this manuscript with the books printed in that

period one can notice that certain compositions in the Psaltikia by Andon

Shahpaski are similar, and some even identical with those by the well-known

Bulgarian music teacher Nikola Trandafilov-Slivenec `Cvetosobranie` - the

first book printed in Slavic language in 1847 in Bucharest.1 However, there

are indications that they are not directly taken from that collection, but from

various other manuscripts, probably from those that had been created in the

Rila Monastery or from their numerous transcripts that were made on the

wider orthodox region. Based upon the researches made so far, one can

conclude that the Short voskresnik – the first part of Andon’s Collection is

aesthetically and musically rather close to the manuscript Voskresnik by

Janaki Stojmenovich from the village Orizari, Kochani, was written in 1849.

The Liturgy collection (Liturgiski zbornik), as a second part of the

manuscript of psalms by Andon Shahpaski is a carefully composed selection

of works, where the composer does not strictly stick to the usual order of the

religious service in churches. It contains compositions by most famous

Byzantine authors of church music between the 14th and the 19

th century:

Jovan Kukuzel, Hrisav Novago, Georgij Kritski, Jakov Protopsalt, Daniil

Protopsalt, Petar Lambadarij - Peloponeski, Joan Lambadarij, Petar Efeski,

Hurmuzij Hartofilaks, Grigorij Protopsalt, Joan Harmosin–Ohridski and

others, whose names are not stated.

Judging by the calligraphic skills and the orthography demonstrated in

that manuscript, it can be said that it is a work by a skilled transcriber having

confident, trained hand and that this church music collection is not the only

one that he has written. Starting from these characteristics of the collection

one can conclude that Andon Shahpaski owned thorough knowledge of the

Hrisant’s theory and practice of the Eastern Church singing, which he could

then gain in monastery schools by highly educated psalmists.

Macedonian music science was enriched with another valuable

document when the Collection of psalms of Andon Shahpaski was found, as

it has multilevel significance for the church singing of Byzantine-Slavic

1 Trendafilov, Nikola, Cv tosobranie, Bukur t, 1847.

Page 252: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

252

tradition, and generally, for the national culture. Once again, the fact was

convincingly confirmed that psalms were not only orally transmitted on the

territory of Macedonia in the 19th century by uneducated priests and

psalmists, but continued to be spread by the church music activists of a

growing number of dedicated individuals, who were gifted and educated but

also nationally aware. Actually, through their activities the manifestation of

the resistance towards the assimilation politics of the Constantinople

Patriarchy commenced, and the need for returning of the Slavic language in

the religious service. With that, these individuals from the church ranks

marked the Renaissance of the Macedonian people, the period when the

Macedonian nation was established and the foundations of its own cultural

development were laid. One of them is Andon Shahpaski.

Page 253: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

253

IX.

Atanas Badev (1860-1908)

The development of music arts in Macedonia during the last quarter

of the 19th

century was marked by the activities of town and school-choir

groups and small orchestras formed by musicians that were educated

outside the borders of the Ottoman Empire, in Russia and other European

countries. The most remarkable among the musicians dealing in that area

was Atanas Badev (1860-1908).

Data about the life and work of this music actor that were firstly

published during the sixties of the 20th century aroused considerable

interest. In the same time, fragments from his choir composition were

performed in the festive hall of the Macedonian academy of science and

arts (MANU) by the Choir of the Macedonian radio television, conducted

by Dragan Shuplevski. National music was enriched by that valuable work

created by a professional musician as was Atanas Badev. That event threw

new light upon our music past, especially the church music from the period

of the Renaissance.

In a short time the Liturgy by Sv. Jovan Zlatoust by Atanas Badev

saw different forms of recordings and concert performances and was

frequently broadcasted by the Radio and the Television. The level of

popularity that this choir work attained can be illustrated by the fact in that

time and later Badev’s Liturgy was integrally performed at the

Manifestation Struga‟s music autumn in 1988 and at the dedication of the

Congregation Hall `St. Kliment Ohridski` in Skopje, in 1990. In that period

it was published in the form of a record and video cassette. Badev’s liturgy

is often being present in Macedonian churches, and it will almost

Page 254: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

254

completely replace the Liturgy by the Serbian author Stevan St. Mokranjac

(1856-1914) that until than was undisputable not only in spiritual but also

in secular choir music in Macedonia.

Atanas Badev was born the 14th of January 1860 in Prilep, in a family

of a fairly wealthy merchant. He demonstrated considerable interest in

music even from his early age. Besides, he treated other subjects with equal

devotion, and it was particularly the case with mathematics. He learned

church singing with Kote Pazov, and later with Georgi Smichkov, one of

the first Macedonian melographers, a known church singer and a teacher.1

Being a boy of exceptional abilities, his parents sent Atanas to

continue his education in Thessalonica. However, he stayed there for a

short period of time, as his father’s death led their family into financial

hardship. During the following period the family Badev moved to Bulgaria

and Atanas joined the Male gymnasium in Sofia. He was also remarked by

the interest for school subjects in the new environment. His passion for

music and unusual musical talent were articulated through the aid given to

him by his music teacher who conducted the school choir.2

During the summer holiday in 1879 Atanas Badev returned to his

native Prilep, where he established a church choir. Composed of scholars

and music enthusiasts that group successfully performed in the town during

Sunday church services as well as on other festivities and holidays.3 During

the school year 1880/81 when Georgi Smichkov - who had previously been

Badev’s teacher - undertook to role of conductor, there were around 30

members of the choir, around seven to eight singers to each voice. G’org’i

Trajchev says in his book Grad Prilep (The city of Prilep) that singers who

gathered for rehearsals each Wednesday afternoon were self-taught, since

in that time note singing was still not in the curriculum of the three-class

school in Prilep.4 However, materials that have been found handwritten by

Smichkov, that represent choir stimovi of church compositions transcribed

from Western into Hrisant’s notation, illustrate that singers also used

1 Ortakov, Dragoslav, Makedonska muzika - 5, …op. cit. p. 27.

2 Ortakov, Dragoslav, Ars nova… op. cit. p. 143.

3 Golabovski, Sotir, Istorija… op. cit. p. 99.

4 Traj~ev, Georgi, Grad Prilep, Sofija, 1926. p. 154-155.

Page 255: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

255

written materials to learn the works5 and that Byzantine music script was

dominant on the territory of Macedonia in that period.

A crucial phase in Atanas Badev’s life was his stay in Russia, where

– financially supported by his wealthy uncle – Atanas studied physics and

mathematics at the Faculty of Philosophy in Odessa. After his two-year

studies Badev left Odessa due to his uncle’s death. A bit later, when he

provided means himself, he went to Moscow where he joined the Synod

singing school. Driven by the wish for new music knowledge we see him

later in Petersburg as a student of the Court’s singing school. In connection

with his studies of composition at that school some music scientists state

that he completed his studies studying with eminent professors. Among

them the great Russian composer Nikolaj Rimski-Korsakov is mentioned,

but we still do not have secure data if Badev was his student.

With a diploma as the first professional musician and a theoretician

with broad knowledge and culture Badev returned to Macedonia and

became a teacher of music in Thessalonica. During the years spent working

among high school scholars in Thessalonica Atanas Badev gave his major

contribution to the development of the music culture in his fatherland. He

organized and led the school choir and trained disciples who would

continue music activities in many cities across Macedonia. Around the year

1892 Badev spent some time as an official in Bitola. There he married the

teacher Marija Dimitrova Shtipjanova, to move again to Thessalonica with

her. His teaching activities in Thessalonica during the years when the

Macedonian revolutionary organization was established coincided with

their first activities. As measures of precaution the management of

Exarchate schools in Macedonia began to move away from Macedonia all

those culture activists whose activities could anyhow be beneficial for the

work and the aims of the organization.6

As a result of all those conditions Badev got transferred to Ruse.

Being in the zenith of his creative potentials he developed very fruitful

activities as a teacher of music in the Male gymnasium in Ruse, educating

his students and leading the gymnasia choir after the experience gained in

5 Ortakov, Dragoslav i Golabovski, Sotir, Muzi~ko tvore{tvo,

Prilep i Prilepsko niz istorijata, Prilep, 1971, v. I. p. 236-240. 6 Ortakov, Dragoslav, Makedonska muzika - 5, …op. cit. p. 31.

Page 256: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

256

schools throughout Macedonia. Some of his disciples later decided for

professional music careers and achieved respectable results as music artists

and theoreticians. During his stay in Ruse Atanas Badev formed his Liturgy

after St. Jovan Zlatoust, which was printed in Leipzig (Germany) in 1898.

After two years spent working at the Gymnasium in Ruse, Badev was

invited by the synod to teach church singing at the Seminary school in

Samokov. He accepted that duty which consisted of teaching seminary’s

attendants in reading of the western and the eastern music script. But, not

long after that Badev was fired from the Samokov seminary. The reasons

for that act by the synod remain insufficiently clear. During the following

period Badev was appointed music teacher at the Female gymnasium in

Kjustendil. There, with seriously damaged health, Badev spent the last

years of his life, unsuccessfully trying to be transferred to Sofia, where he

might have gotten more efficient medical care. In the course of those

attempts, Badev died on a train towards Kjustendil on one of his trips, the

21st of September 1908.

7

Atanas Badev, as a versatile and well-educated musician in the spirit

of the European music aesthetics, and under the influence of the national

romanticism, parallel with the composer’s and pedagogic activities engaged

in collecting and study of the Macedonian music folklore. As a result of

those researches by Badev is his appearance at the second congress of the

Musical association in Sofia in 1904 with the topic “About the folklore and

its particularities in Macedonia”. That is the first serious work in the field

of ethno-music where the melo-rythmic structures of the Macedonian

folklore are professionally explained for the first time.8 With it, Atanas

Badev laid the foundations of the Macedonian contemporary science of

ethnic music.

Badev wrote numerous compositions inspired by the music folklore,

as well as harmonisations of chants in city tradition, lake those cherished

also by other authors from the neighbouring cultural environments during

the period of national romanticism. However, the real creative potential of

Atanas Badev is best expressed by his Liturgy after St. Jovan Zlatoust for

7 Ortakov, Dragoslav, Ars nova… op. cit. p. 177.

8 Karaka{, Branko, Muzi~kite tvorci vo Makedonija, Makedonska kniga,

Skopje, 1970, p. 9.

Page 257: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

257

mixed choir. Composed using the sample of spiritual compositions that

Badev had the opportunity to study in big music centres like Moscow and

Petersburg, that composition contains more developed choral slog in

comparison with his other works composed on his own of folklore topics.9

In part of the melodies contained in that choir work church chants that were

preserved by oral tradition can be recognized, as well as themes by known

Byzantine composers, that Badev probably had been listening and singing

in his birth palace. However, their Byzantine character is neutralized to a

certain degree with the harmonization in the spirit of the European

tradition. Still, as a musician who knew Byzantine Music and its system of

eight voices, in some parts of his Liturgy – where the tune has some tunes

typical for the Byzantine scales – by harmonizing of these tunes and themes

Badev made certain compromises that make the work more original and

attractive. Thus, instead of usual harmony solutions that are typical for the

European music Badev occasionally lets the recognisable Byzantine iso

sound recognizably, like the odour of thyme fills the space. At the same

time these are the most exciting parts of his Liturgy by St. Jovan Zlatoust.

As a musician that, through Russian secular and church music, had

the opportunities to thoroughly learn and apply the practice of European

music theory Badev could not simply remain in the church music of

Byzantine tradition, which he used to learn in his native town of Prilep. It is

evident that as a composer and director he discovered more space in

European music, and he dedicated himself to it with all his heart. Actually,

the love for European music that flourished during his stay in Petersburg

and Moscow was conceived in Prilep, and lasted through all his life. When

I say this, having in view the fact that in the period of his early youth, in

Prilep, as one of the more advanced cultural centres in Macedonia through

different forms and ways (although with a certain delay) the wave of

European romantic music arrived as something new and exciting, and the

young Atanas Badev was not left indifferent to it. It should not be forgotten

that Badev spent a significant part of his life as a student of the Male

gymnasium in Sofia. Many young Macedonian intellectuals were educated

in that cultural centre, and there he could feel the touch of the European

9 Ortakov, Dragoslav, Ars nova… op. cit. p. 150.

Page 258: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

258

culture at every walk. All these circumstances decided the music destiny of

Atanas Badev, the first many-sided educated musician in the spirit of

European music in Macedonia.

The first data about the life and work of this representative of the

National Renaissance were published in the book of the Serbian

musicologist and publicist Branko Karakash Muzi~kite tvorci vo

Makedonija (Composers in Macedonia,) published in 1970 in Skopje,

where Atanas Badev was described as “…the first professional Macedonian

musician and theoretic of broad culture…”.10

The best sublimed

information of Atanas Badev was found in the Music Encyclopaedia of the

Yugoslav lexicographic office of 1971, written by the composer Todor

Skalovski, where he stated that Badev’s compositions confirm his deep

knowledge, rich invention and creative force. It is emphasized also that

Badev was the first well educated musician and theoretic of broad culture,

and in the same time the first Macedonian composer of multi-voiced church

music.11

The music writer Dragoslav Ortakov was the one who researched and

wrote about the work and life of Atanas Badev. With his three books

Muzichkata umetnost vo Makedonija /The music art in Macedonia (1982),

Ars nova macedonica (1986), Ogledi za vizantisko-slovenskata musika vo

Makedonija/Essays about the Byzantine-Slavic music in Macedonia

(2001), as wall as other articles in different magazines in the field of

culture, Ortakov undoubtedly contributed to the presentation of the profile

and the work of this significant composer, one of the few well-educated

musicians not only in Macedonia, but also in other national areas on the

Balkans.12

Sotir Golabovski also dedicated suitable space in his book

History of the Macedonian music published in 1999. According that

musicologist, Atanas Badev is the most important representative of the

music professionalism of west-European type in the period of the

Renaissance and – beside his music and ethno-music work – emphasises his

pedagogic and organizing activities which greatly contributed to the

10

Karaka{, Branko, Muzi~kite… op. cit. p. 9. 11

Skalovski, Todor, Muzicka enciklopedija, vol. I, Jugoslovenski leksikografski

zavod, Zagreb, 1974, p. 110. 12

Ortakov, Dragoslav, Ars nova… op. cit. p. 141.

Page 259: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

259

development of the music culture in Macedonia.13

The musicologist Jelica

Todorchevska has been researching lately the life and work of Atanas

Badev, and she announced some new moments of his life, particularly

regarding the period of his music studies in Russia.14

Having in view that the interest Badev demonstrated as a musician

was not limited only to spiritual music and folklore themes as sources of

inspiration but also the very folk music creation, and finally because of his

clear orientation towards the European music as his aesthetic and creative

decision, researchers and future generations of Macedonian musicologists

will have sufficient space for research regarding the activities of this music

actor whose activities were remarkable during the last two decades of the

19th and the beginning of the 20

th century.

13

Golabovski, Sotir, Istorija… op. cit. p. 100 14

Todor~evska, Jelica, Leksikon na muzi~kite tvorci od Prilep, (ms)

Page 260: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

260

X.

Vasil Ivanov Bojadjiev (1876-1950)

It is not unusual for us to discover a kind of worthy work from our

recent past without any details kept about the author’s life. Such is the case

with more of the persons presented in this part of the book. In connection

with it Vasil Ivanov Bojadjiev, the author of one of the most valued church

music works in Macedonian music history and broader, although being

born not long ago and lived until the middle of the 20th century, is not an

exception.

Thanks to data the musicologist Dragoslav Ortakov obtained through

talks with the descendents of Vasil Ivanov Bojadjiev, immediately after the

discovery of his Psaltikiski voskresnik in 19781 by the slavist Mihailo

Georgievski2, today we have basic data for the life of this significant

representative of the church singing of Slavic-Byzantine tradition in

Macedonia. Although insufficient, these data are exceptionally important

for further research, as they indicate the main points of Vasil’s life.

According these data, Vasil Ivanov Bojadjiev was born in Kratovo,

14th of December 1876. After finishing primary school in his native town he

continued his education in the Exarchate pedagogic school in Skopje, where

he gained basic knowledge about church singing. Beside Kratovo he

worked as a psalmist also in Tetovo, Shtip and Strumica. He spent two

years at the monastery Hilandar on Mount Athos improving church

singing. In the period after that he worked in Bachkovski monastery near

1 Ortakov, Dragoslav, Ogledi za vizantisko-slovenskata muzika vo Makedonija,

Vorldbuk, Skopje, 2001. p. 98-103, 2 Georgievski, Mihailo, Makedonska muzika/2 ‚Nekolku novootkrieni

muzi~ki rakopisi od Makedonija‛, Skopje, 1979. p. 51-55

Page 261: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

261

Plovdiv (Bulgaria) as a teacher of church singing in the seminary there. He

moved to Stara Zagora around 1922 where he retired after a while.

During the whole period between the two world wars Vasil Ivanov

Bojadjiev intensively worked on the Psaltikiski voskresnik, investing all his

knowledge and experience of a church singing teacher in it. In Bulgaria,

where the psalm books by Manasij Pop Todorov are undisputable he could

not find a publisher interested in his book. Because of that, Vasil

Ikonomov, who had longed to return to his Macedonia came to Veles in

1941, where he worked as a conductor of the church choir and a psalmist.

Due to the resistance by the clergy that were with pro-Serb attitudes he

neither succeeded to gain support for church singing of Slavic-Byzantine

tradition nor came across aid to publish his book. After two years he moved

to Skopje, the town where he had attended the pedagogic school, hoping to

realize his wish – the printing of the book - and continue his church music

activities there. But, in times just before the end of the war and the liberated

Skopje - there was no sufficient space for the old and already tired psalmist.

On top of that, with the new social order his Psaltikiski voskresnik quickly

became outdated and out of interest to others. He died in Skopje, in 1950.

As already mentioned, the discovery of the Psaltikiski voskresnik by

Vasil Ivanov Bojadjiev in 1978 has a broader significance for the

Macedonian music culture and particularly the church singing of Slavic-

Byzantine tradition. With the discovery of that manuscript, the high level of

church singing on the territory of Macedonia and its numerous

representatives was confirmed, combined with the fact that – despite tough

conditions – there was continuous development of the psalm art in the

period after the World War I, when after the Vardar part of Macedonia fell

under Serbian governance, Serbian folk church singing was introduced in

Macedonian temples. Besides, the handwritten collection by Vasil Ivanov

Bojadjiev contains a number of valuable music works by Macedonian

authors that were unknown prior to its discovery.

Bojadjiev made the manuscript using Hrisant’s notation and Slavic-

church text with constantly nice and readable handwriting. This voluminous

collection has 395 densely written pages with 17 lines of musical neumas

Page 262: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

262

and text and contains all successions of the utrenia, vechernia and the

liturgy.

It is interesting to mention that almost all Slavic authors of church

music that are presented in this collection originate from Macedonia: Jovan

Kukuzel, Dimitar Zlatanov – Gradoborski, Kalistrat Zografski, Hristo P.

Stojanov, Manasij Pop-Todorov, Atanas Badev, Hristo Shaldev, Petar

Dinev and Stamuli Zarkinas. Only Petar Peoponeski is of `Byzantine`

authors.

In this anthology of the Macedonian church music the three works by

Kalistrat Zografski Otca i Sina in voice II, voice V and voice VII are of

particular importance. Vasil Ivanov Bojadjiev could have taken the two

works in voice V and voice VII from the collection Liturgija, but it remains

unknown from where he has taken that in voice II, since it cannot be found

in the Collection by Kalistrat, nor any other printed collection of psalms.

With it, Vasil Ivanov Bojadjiev gave us a significant piece of information

that Kalistrat Zografski had not put all his compositions in his collection of

East church singing. It can lead to the conclusion that he created more

works than what is known to us today.

The discovery of the Psaltikiski voskresnik by Vasil Ivanov

Bojadjiev introduced new moments regarding the dilemmas around the

church music work of Manasij Pop Todorov.3 In Bojadjiev’s collection, that

was discovered two years after the death of Petar Dinev, Manasij Pop

Todorov is present with a larger number of works in comparison with other

authors there:

- Veliko slavoslovie (12 works), in voice I, in voice II, (two) in voice

III, in voice IV, in voice V, in voices VI-VII, in voice VI, in voices I-VII, in

voice VII (two) and in voice VII;

- Otca i sina (two works) in voice III and in voice VI.

In connection with it, it should be mentioned that the collection of

manuscripts by Vasil Ivanov is one of the most voluminous and properly

made that have appeared on the territory of Macedonia and wider. Based

upon its contents, one can conclude that the collectioner Vasil Ivanov

3 The Byzantologist Petar Dinev believes that Manasij Pop-Todorov did not leave his own works,

but only made corrections to works by other authors.

Page 263: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

263

Bojadjiev, besides his excellent knowledge of Hrisant’s notation theory was

well introduced into the literature of the east orthodox singing, especially

that in Slavic language. Hence, we can suppose that Vasil Ivanov knew

well who were the authors that he included into his Psaltikiski voskresnik.

Therefore, there is no doubt that Manasij Pop Todorov was really the author

of the presented works.

The manuscript of psalm collection in question contains works

without indications regarding their authors. It can not be excluded that

some of those works were created personally by Vasil Ivanov Bojadjiev. In

that respect, it is interesting to note that in all works presented in the

Psaltikiski Voskresnik taken from different printed collections of psalms

Vasil Ivanov made some smaller or larger changes and repairs of any kind:

from orthographic to melo-rhythmic, in order to better express the meaning

of the text or to be in line with the emphasized syllables. He has done it fine

and with exceptional knowledge of the theory of the church singing of

Slavic-Byzantine tradition. Because of these reasons, it can be stated that

this collection has noticeable author’s character.

The Psaltikiski Voskresnik by Vasil Ivanov Bojadjiev

represents a synthesis of all voskresnik‟s that had previously appeared. It

successfully synthesizes experiences and knowledge of Macedonian authors

from the 19th

and the 20th century, like Dimitar Zlatanov-Gradoborski, Joan

Harmosin–Ohridski, Kalistrat Zografski, Manasij Pop-Todorov, Andon

Shahpaski and others. As already mentioned, Vasil Ivanov Bojadjiev

started to compose his Psaltikiski Voskresnik in the period immediately

before the World War I, when the church singing of Byzantine tradition

was expulsed from use in Macedonian temples to be replaced by Serbian

folk church singing, better known as Mokranjac singing. Maybe due to

these reasons he used to made efforts to return to Macedonia during all this

dramatic period. Although he returned to his fatherland relatively late, even

in 1941, trying to publish his Psaltikiski Voskresnik Vasil Ivanov Bojadjiev

actually wanted to demonstrate the strength of our millennium-long

tradition and the deep roots of church singing of Slavic-Byzantine tradition

on the territory of Macedonia.

Page 264: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

264

ANEKS

ANNEX

Page 265: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

265

Page 266: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

266

CRKOVNI TVORBI OD MAKEDONSKI AVTORI

Dimitar Zlatanov – Gradoborski

Dimitar Zlatanov - Gradoborski

DostoiÂno esty. Glas¢ i*. Û Ni. (Prevod od gr~ki Jane Koxaba{ija)

Do- stoi - - - - no____esty_____ ó¯ - - kw__ vo- -

i - - sti-n$ bla - ji - - - ti_____ tõ Bo - go-

ro - - di - q$,___ pri - - - snw bla- je - - -

n$ - - ü, i¯ pre - ne - po - roc - - - - - n$ - -

- - - - - ü,_____ i ma - - - - - - - - tery Bo - ga na - - ùe - gw.__ Cest-nhi - - ù$ - - - ü

xØ - - - r$ - - v`m¢,_______ i¯ slav - - - nhi - -

ù$ - - ü bØz srav - ne - - - - n`-õ se-ra- -ç`m¢,___

Page 267: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

267

bØz¢_________ is - tlh - - - - - n` - - õ Bo - - -

ga Slo - - - va rojd - - ù$ - - - - - ü_______ s$-

\$ - - ü Bo - go - ro - - - di - q$ tõ ve - li-

ca…________ tõ___ vØ li - - - ca - - - - - - em¢.

______________

Na Prazdn. Cestnagw Kresta.

Glas¢ v*. Õ ë

Kre- st$____ Tvo - e - m$___ po - kla- nõ- - em - sõ

Vla - d¥ - - - - ko, i¯ svõ - to - - - -

e_________ vos - kre - se - - - - n` - - - e___

Tvo - - e_______ sla - - - - vim¢.______________

Page 268: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

268

Kre - - st$ Tvo - e - m$____________ po - - kla- -

nõ - - - - em - - - - - - sõ,___ Vla-

d¥ - - - - - - - - ko, i svõ - -

to - - - - - - - - e, Vos - kre - se -

- - n` - - e____ Tvo - - e sla - - - - - - - vim¢._______________

Sla-va O¯t - q$, i S¥ - - - n$, i¯ Svõ - to-

- m$ D$ - - x$. I¯ n¥ - nh i¯ pri - - snw,____

i¯ vo vh- ki vh- - kwv¢.______________ A¯ - - miny.

I¯ svõ - - - to...__i_________svõ - - to -

Page 269: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

269

- - e vos - kre - se - - - - n` - - - -

e______________ Tvo - - e sla - - - - -

- - vim¢.___________

E¯iÂ,___ si…____________________ si - - - -

la. Kre - - st$________________________ Tvo - -

e - - m$____ po - - - - kla - - nõ - - - - -

- - - - - em - - sõ,____ pro- kla - nõ - -

- - - - em - - - sõ,______________________ Vla-

d¥ - - - - - - [¥ - - - - - - ko,

i¯ svõ - to - - - - - - - - - - -

Page 270: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

270

- - - - - - e vos - kre - se - - - -

n` - - - e,_____________ vos-kre - - se - - - -

n` - - - - e___ Tvo - - - - - - e

sla - - - - - - - - vim¢.____________

_____

Ou sl$jb$ svõ\ennonacalnika.

Glas¢ i*. Û Ni.

Voz - lü - blü Tõ, Go - spo - di, krh - - po - ste

mo - õ, Gos-pody ú¯t- ver- jde - - n` - - e mo - e, i

pri - bh- ji-\e mo - e,________ i¯ i¯z - ba - - - -

vi - - tely - - moiÂ.

O¯t - qa i¯ S¥ - na i¯ Svõ - ta - - go D$ - -

Page 271: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

271

xa Tro - i - q$ e - di - no - s$ - - \n$ - - ü i¯

ne - raz- dhly-- - - n$ - ü.

Mi-losty mi - - - ra, jer - - tv$ xva-le - -

- - n` - õ.

I¯ so d$ - - xom¢ tvo-im¢._________________

I¯ - ma-m¥ ko Go - spo- d$.

Do- stoi - - - no____ i¯ pra - - - ved - no esty.

Do - stoi - - - no_____i¯ pra - - - - ved

Page 272: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

272

- - no____esty, po - kla- nõ - ti - sõ O¯t - q$, i¯_____S¥-

n$, i Svõ - to - - m$ D$ - - x$,Tro - i - - qh e-

di - no- s$\- - n$- -ü i ne - raz-dhly - - - n$ - ü.

Svõt¢,________svõt¢,________svõt¢_________ Go - -

spody Sa-va- wÕ¢,______________ i¯s- polny_____ne - - bo

i¯ zem- lõ__________ ne - bo i¯ zem - lõ_____ sla-

v¥ Tvo - e - õ: w¯ - san - - - - na v¢ viù - -

- - nix¢,bla - go - slo - ven¢___________grõ-d¥iÂ__________

_________ vo i¯ - - - mõ Gos - pod - - - ne,

w¯ - sa - na v ‘v¥ù - - - - - nix¢.________

Page 273: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

273

A¯ - - - - - - miny.______________ A - -

- - - - - miny.

Te - be_____ po - - - em¢, Te - be bla - go-

slo - - - - vim¢, Te - be bla - go- da - - rim¢,_

____ Go - - - - spo-di, i¯ mo - - lim¢____ Ti___

____sõ, Bo - - je naù¢.______

Page 274: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

274

Kalistrat Zografski

Kalistrat Zografski

Otqa i S¥na. Glas¢ e*. ß Ð

OÊt- qa i¯ S¥ - - na, i¯ Svõ- ta-gw D$ - - xa,

Tro- i-q$ e-di- - no s$ù - - n$- ü i¯ ne - raz- dhly -

n$ - - ü.

Mi- losty mi - - - - - - ra, Jer-tv$ xva-

le - - n` - - õ.

IÊ so d$È - xom¢___tvo - - im¢.______

IÊ-ma-m¥ ko Go- spo - - d$.

Page 275: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

275

Do-stoi - - - - no i¯ pra - - - - ved-no

esty, po - kla - nõ-ti - sõ OÊt - q$, i S¥ - - n$,

i¯ Svõ - to- m$ D$ - - x$, Tro- i-qh e- di- - no s$ù -

- - nhiÂ_______ i¯ ne - raz- dhly - - - - nhiÂ.

Svõt¢, svõt¢,___________svõt¢____Go- spody Sa - va- o®¢,

i¯s-polny____ ne - - - bo___ i¯___zem- - lõ_________

sla- v¥ Tvo- - e - - õ w¯- san - na v ‘v¥ - - ùnix¢, bla-

go- slo-ven¢ grõ- d¥i vo i¯ - - mõ Go - spod - - ne,

W - san - - - - na v ‘v¥…_______________v ‘v¥ - -

- - - - ùnix¢.

Page 276: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

276

AÊ - - - - - miny.________

AÊ - - - - - - - - - - - - -

miny._______________

Te - - bh________po- em¢,___________________ Te-

be - - bla-go-slo- vim¢,______________________ Te- bh_

___________ bla - - go - - da - - rim¢, Go - - spo - - -

- - di, i¯ mo-lim¢ Ti - - sõ, Bo- je naù¢, i¯ mo-

lim¢ Ti sõ, Bo- je naù¢, i¯ mo - - - - lim¢___

Ti_____________________ sõ, Bo - - - - - - -

je__________________ naù¢._______________

Page 277: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

277

DostoiÂno esty.

Glas¢ a*.aÐ.

Do - stoi - - - no esty____________ ó-

- - - - kw_____vo - - i¯ - - sti - - - n$__

bla - ji - - - ti - tõ Bo - - - go…___

Bo - go - ro - - - di - - q$, pri - - - -

- - - snw bla - - je - - - - n$ - - - -

ü,___ i¯ pre - ne - po - roc - - cn$ - - ü, i¯

ma - - - tery Bo…_____________________Bo - ga

na - - - ùe - - gw. Cest - - nhi - - - ù$- -

- - - - ü___ xe…_______________ xe - - r$ - -

Page 278: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

278

- - - vfm¢,________ i¯ slav - - - - nhiÂ- -

- ù$ - - - ü___ bez¢ sra - vne - - - - - n` - -

-õ se - - - - - ra- - çfm¢,________________

_________ bez¢______________________________ i¯s- -

tlh - - - - - n` - - - - õ____ Bo- ga Slo-

- - - - va__rojd - - - ù$ - - ü, s$ - - -

- - - - - - - - - - - ù$ - - -

ü__________ Bo - go - ro…_______________ Bo- go-

ro - - - di - - q$ tõ ve - li - ca - - - -

em¢._______________________

Page 279: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

279

DostoiÂno esty.

Glas¢ d*.d×.toj

Do - stoi - - no esty ó - kw vo- i - - sti - - -

n$_________________ bla - ji - - - ti____ tõ_

___ Bo - - - go - ro - - - - - - - -

di - q$,_________________ pri - - snw___bla - -

jen-n$- - ü,___ i¯ pre - ne - po - ro…_____pre- - ne - - - po - ro - - cn$ - - - ü, i____ ma - - - - tery

____________Bo- ga na - - - - ùe - - gw._____

____________ Cest- nhi - - - - - - ù$ - - ü

xe - - - - r$ - - vfm¢,______ i¯ slav - - nhi -

Page 280: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

280

ù$ - - - - - ü________ bez¢ sra - vne - - -

n` - - õ_______ se - ra - - çfm¢,_______________ bez¢_

___ i…__bez¢ i¯s - tlh - - - n` - - õ________

Bo - ga Slo - - - - - - va rojd-ù$ ü,________

________ s$ - - \$ - ü Bo - go - ro - - - - di - -

- - q$ tõ_____________________ ve - li - ca - -

- - - - - - - em¢._________________________

__________________________________________________

Page 281: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

281

Joan Harmosin – Ohridski

Joan Harmosin - Ohridski

DostoiÂno esty. Glas¢ e*. ß Pa.

Do - stoi - - - no Østy___________ óÙ - kw vo -

i - - - sti - - - n$____ bla - ji - - - ti__

______ tõ____ Bo - go - - - ro - - - - - di -

- - q$,________________________ pri - - sno bla - jØn-

- - - n$ - - ü, iÙ prØ - - nØ - po - - ro - -

- cn$ - - ü,_______ i¯ ma - - - tØry______ Bo - -

- ga na - - - - - ùØ - - gw._______________

________ Cest - nhi¯ - - ù$ - ü_______ xØ - - r$-

- vfm¢,__________ iÙ slav - - nhi - - ù$ - - ü_____

bØz¢- sra - vnØ - - n` - - - õ____________ sØ - -

Page 282: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

282

- - - - ra - - çfm¢,________________________ bØz¢

i¯s - tlh - - - n` - - õ Bo - - - - -

ga Slo - - va rojd- - - - - - - -ù$ - -

- - - - - - ü, s$ - - - \$ - - - ü_____

_____________ Bo- go - - ro - - di - - q$_________ tõ_

______________ vØ - - - li - ca - - - - - -

- - - Øm¢._________________________________________

____________________________

Page 283: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

283

Manasij pop Todorov:

OÊtqa i S¥na. Glas¢ g*. [ S Ni.^ ÷

OÊt - qa______i¯____S¥ - - na____i¯ Svõ-ta - go D$-

- - - xa, Tro- i - - q$ e - di - no- s$ù- n$- - ü i ne-

raz-dhly - - n$ - - ü.

Mi-losty mi - - ra___ jer- -tv$ xva - le - - n` - - õ

IÊ so d$ - - xom¢ tvo - - - im¢.

IÊ- ma- m¥ ko Go - - spo - - d$.

Do - stoi - - no i¯ pra - ve - - dno__ esty, po - kla-

nõ - - ti - - sõ OÊt - q$, i S¥ - - n$, i¯ Svõ-to - m$

D$ - - - x$, Tro- i - - qh e - di - no- s$ù - - neiÂ

Page 284: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

284

i¯ ne- raz- dhly - - - - nhiÂ.

Svõt¢,Svõt¢,Svõt¢ Go-spody__ Sa - va - - - wÕ¢,__

is - polny ne - - - bo i¯ zem - lõ__ sla- v¥ Tvo- - e-

- õ: wÊ - san - na v ‘v¥ù - - nix¢, bla- go - slo- ven¢__ grõ-

- d¥i vo i - - mõ Go - spo - - - dne, w¯ - san - - -

na___ v ‘v¥ù - - - nix¢.

AÊ - - - - - miny.

AÊ - - - - - - - miny.

Te - - be_______ po - - em¢,____ Te - - be___

___ bla - - go - - slo - - vim¢,__ Te - - bh - - bla-go- da-

Page 285: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

285

rim¢,___Go - - spo - - di, i¯ mo- - lim¢__Ti_______

sõ, Bo - - je - - - naù¢, i mo- lim¢ Ti sõ___Bo-je_

__naù¢, i mo-lim¢__Ti sõ Bo-je naù¢.

Page 286: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

286

Vasil Ivanov Bojaxiev Vasil ivanov Bojadjiev

Poloji’,Go’spodi. Pa. 4v.

Po - lo - ji, Go-spo- di, xra- ne - n` - e___ ú¯s-twm¢ mo-

im¢, i¯ dvery w¯-gra-jde-n` - õ w¯ úst-nax¢ mo-ix¢.

Ne ú¯ - klo - ni serd- - qe mo - e v¢’slo-ve - sa l$-

kav-stv`-õ, ne-p\e - va - - ti vi-n¥ w¯ grh-shx¢.

S¢ ce- lo - vh - ki dh- la - ü - \i-mi bez- -za - ko - n`-

e, i¯ ne so - ct$- sõ so iz- bran-n¥-mi ix¢.

Na - ka-jet¢ mõ pra - - ved-nik¢ mi - - lo-st` - ü, i¯

w- - bli-cit¢ mõ: e- lei je grh-ùna-gw da ne na-mas-tit¢ gla- v¥ mo-e - õ.____

Page 287: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

287

FA - kw e - \e i mo - li- tva mo- õ vo bla - go-

vo - le - - n`- ix¢ i¯x¢, po- jer- t¥ b¥ - - ùa pri ka-

me-n¥ s$ - - d` - i i¯x¢.

Ou¯ - sl¥-ùat- sõ gla - go - - li mo - i, ó¯- kw voz-

- mo - go - ùa: ó - kw tol - - \a ze - mli pro - sh - - de-

sõ na ze - mli, ras-to - ci- ùa-sõ kw-sti ix¢_ pri a - dh.

FA - kw k¢Te- bh, Go - spo - di,___Go- spo- -di, o-

ci- - mo, i na Tõ___ú- po - vax¢, ne †- ti - mi d$-

ù$ mo-ü.

So - xra - ni mõ__ † sh - ti, ü¯ - - je so - sta - -

vi-ùa mi, i † so - bla-zny de - la - ü-\ix¢ bez - za-

Page 288: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

288

ko - n`-e.

Pa-d$t¢ vo mre-j$ svo-ü gre- ùni-q¥: e- din¢ e-

- sm¢ az¢, don - de- je preiÂ-d$.

Gla - - som¢ mo- im¢ ko Go - spo-d$ voz-zvax¢, gla-

- - som¢ mo-im¢ ko Go- spo - d$______ po- - mo - lix - sõ.

Pro - l` - ü pred Nim¢ mo - le- - n` - e mo - e,

pe - caly mo- ü pred Nim¢ voz-vh- \$.

Vne- gda iz- ce - za- - ti † me - ne d$- x$ - mo-

e - m$, i¯ T¥ po-znal¢ e - si ste- zi mo-õ.

Na p$ - ti sem¢, po ne- m$ - - je xoj-dax¢, skri-

Page 289: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

289

- ùa shty mnh.

Smo-trõx¢__ w- de - sn$ - - ü i¯ voz - glõ-dax¢, i¯

ne bh zna- õi me-ne.

Po - gi - be bhg-stvo † me - ne, i¯ nhsty vz¥-ska-

- õi d$- ù$ mo-ü.

Voz-zvax¢ k¢Te- bh, Go - - spo-di, rhx¢: T¥ e - si___

ú - po - va - n`- e mo- e, casty mo - õ e - si___ na zem-

li ji-vix¢.

Von - mi mo - le - - n`- - ü mo - e - m$, ó - - kw

smi-rix-sõ §h-lw.

Page 290: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

290

I¯z - ba - vi__mõ † È___go - nõ - \ix¢ mõ, óÙ- kw úÙ-

krh- pi - - ùa-sõ pa- ce me-ne.

Page 291: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

291

BIBLIOGRAFIJA

BIBLIOGRAPHY

Andreis, Josip, Istorija glazbe, vol. I , Liber - Mladost, Zagreb, 1975.

Andreis, Josip, Istorija glazbe, vol. III , Liber - Mladost, Zagreb, 1975.

Barbu-Bucur, Sebastian, Cultura muzicală de tradiţie bizantină pe teritoriul

României în secolul XVIII şi începutul secolului XIX şi aportul original al

culturii autohtone, Editură muzicală, Bucureşti, 1989.

Barbu-Bucur, Sebastian, Filotei Sin Agăi Jipei - Psaltichie rumânească, vol. IV,

Stihirar - Pentikostar, Editura Episcopiei Buzăului, Bucureşti, 1992,

Barbu-Bucur Sebastian, Lecsicon, Academia de muzică-Bucureşti, Bucureşti,1992.

Barbu-Bucur, Sebastian, Manuscrisele muzicale romaneşti de la muntele Athos,

Editura Muzicală, Bucureşti, 2000.

Barbu-Bucur, Sebastian, Muzica românească de tradiţie bizantină în Muntele Atos,

Acta Musicae Bizantinae IV, Centrul de Studii Bizantine Iaşi, 2002.

Barbu-Bucur, Sebastian, Prezumţii privind origineaetnică a lui Hrisafi cel Nou,

Centrul de Studii Biyantine Iaşi, Vol. III. 2001.

Bingulac Petar, Crkvena muzika u Jugoslavii, Srbija, Muzicka enciklopedija,vol. I.

Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb, 1974.

Bingulac Petar, Vizantijska muzika, Muzicka enciklopedija, vol. III, Jugoslovenski

leksikografski zavod, Zagreb, 1977.

Cazana, Gheorghe, Musa bisericească, Bucureşti, 1922

Cântările penticostarului, Bucureşti, 1980.

Cordescu, Mihail-Vergiliu, Istoricul şcoalelor române din Turcia,

Bucureşti, 1906. p. 236.

Dinev, Petar, Bugarsko crkveno pevanje i njegova veza s narodnom muzikom,

Kirilometodski vjesnik, Zagreb, 1935. br. 1-2.

Djuric-Klain, Stana, Muzika feudalnog doba, Muzicka enciklopedija, vol. III,

Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb, 1974.

Djuric-Klajn, Stana, Stevan St. Mocranjac, Muzicka enciklopedija, vol. II,

Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb, 1974.

Gelzer, H., Vom Heiligen Berge und aus Makedonien. Reizeblder aus den Athosklostern

und aus dem Insurrektionsgebiet, Leipzig, 1904,

Ionescu, Gheorghe C., Lexicon, Editura Diogene, Bucureşti, 1994.

Ionescu, Gheorghe C., Studii de muzicologie şi bizantinologie, Bucureşti, 1997.

Leksikon ikonografije, liturgike I simgolike zapadnog hriscanstva,

Sveucilisna naklada liber, Krscanska sadasnjost, Zagreb, 1985.

Leksikon jugoslovenske muzike, Zagreb, 1984.

Lumina, Anul III, No. 10. Octomvrie, 1905, Liceul român, Bitolia.

Muzicka enciklopedija, vol. III, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zabreb,1977.

Popescu-Paserea, I., Principiî de muzica bisericească-orientală, Tipografia cărţilor

bisericeşti, Bucureşti, 1939.

Skalovski, Todor, Muzicka enciklopedija, vol. I, Jugoslovenski leksikografski

zavod, Zagreb, 1974,

Suceveanu, Dimitrie, Idiomelar, vol. II, Trinitas, Iaşi, 1996.

Suceveanu Dimitrie, Idiomelar, vol. III, Trinitas, Iaşi, 1997.

Page 292: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

292

Talbot, Rice, David, Mit o ‟mracnom dobu‟, Rani srednji vek, Beograd,1976.

Vasile, Vasile, Istoria muzicii biyantine şi evoluţia ei în spiritualitatea românească, Editura interprint SRL, Bucureşti, 1997.

Wellesz, Egon, Bizantinische Musik, Breslau, 1927.

Wellesz, Egon, A histori of Byzantine muzic and himnography, Oxford, 1962.

* * *

Averincev, Sergej Sergejevi~, Poetika ranovizantiske kwi`evnosti,

Srpska kwi`evna zadruga, Beograd, 1982.

Aleksova, Blaga, Materijalna kultura na Slovenite vo Makedonija,

Slovenska pismenost, Naroden muzej Ohrid, 1966.

Arhimandrit Antonin, Iz Rumelii, Moskva, 1877.

Bel~ovski, Dimitar, Sekojdnevno pravoslavno bogoslu`enie, Skopje, 1995.

Bel~ovski, Jovan, Ohridskata arhiepiskopija od osnovaweto do pa|aweto

na Makedonija pod turska vlast, Pravoslaven bogoslovski fakultet

‚Kliment Ohridski‛, Skopje, 1997.

Bi~kov, Viktor, Vizantijska esterika, Prosveta, Beograd, 1991.

Bogdanovi}, Dimitrije, ‚Na putevima teorijskog prou~avawa ranovizan-

tijske kwi`evnosti‛, Averincev, Sergrjevi~ Sergej, Poetika

ranovizantijske kwi`evnosti, Kwi`evna misao,Beograd, 1982.

Bogdanovi}, Dimitrije, Predgovor, (Liha~ov, D. S., Poetika stare ruske

kwi`evnosti), Kwi`evna misao, Beograd, 1972.

Bogoev , M. Mir~o, U~ebnik po crkovno penie, Sofi , 1940.

Bojaxiev, Ivanov, Vasil, Psaltikien voskresnik, M. IV 1862. Narodna i

univerzitetska biblioteka ‚Sv. Kliment Ohridski‛, Skopje.

Buhvald - Holveg - Princ, Re~nik gr~kih i latinskih pisaca antike i

sredweg veka, Vuk Karaxi}, Beograd, 1984.

Velev, Ilija, Vizantisko-makedonski kni`evni vrski, Skopje, 2005.

Vostocno Qerkovno Phn`e, casty FFF, LITURGFÄ, Solun¢, 1905.

Georgievski, Mihailo, ‚Dosega neobjaven muzi~ki rakopis od Vasil

Ikonomov so tvorbi od nedovolno poznatiot makedonski

kulturno-prosveten deec Dimitar Pavlov-[tipjanin‛ (manus.)

Georgievski, Mihailo, Makedonska muzika/ 5, ‚Kratok opis na ~etiri

novootkrieni muzi~ki rakopisi od 19-ot vek, Skopje, 1982,

Georgievski Mihajlo, Nedovolno prou~en makedonski kni`evnik od XIX vek, Skopje, Nova Makedonija, God. XXV, 23 Noemvri, 1969.

Georgievski, Mihailo, Makedonska muzika/ 2, ‚Nekolku novootkrieni

muzi~ki rakopisi od Makedonija‛, Skopje, 1979,

Georgievski, Mihailo, Makedonska muzika/ 6, ‚Pe~atenite slovenski

muzi~ki (nevmatski) zbornici vo Makedonija, Skopje, 1986,

Georgievski, Mihajlo, Polo`bata na notiranite muzi~ki rakopisi vo

Makedonija nastanati do krajot na XIX vek, ‚Makedonska muzika‛,

br. 1. Skopje, 1977.

Georgievski, Mihailo, Slovenski rakopisi vo Makedonija, vol. III.

NUB ‚Sv. Kliment Ohridski‛, Skopje, 1988.

Georgievski, Mihailo, Slovenski rakopisi vo Makedonija, vol. V, VI.

NUB ‚Sv. Kliment Ohridski‛, Skopje, 1993.

Page 293: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

293

Golabovki, Sotir, @ivotot i deloto na Joan Harmosin-Ohridski,

Makedonska muzika, br. 2, Skopje, 1979.

Golabovski, Sotir, Makedonska muzika/ ‚Od muzi~koto minato na Struga‛,

Skopje, 1977,

Golabovski, Sotir, Istorija na makedonskata muzika, Prosvetno delo,

Skopje, 1999.

Golabovski, Sotir, Osmoglasnik-makedonsko crkovno peewe, Kultura,

Skopje, 1993.

Grigorovi~, V., O~erk pute{estvi po Evrope skoi Turcii, Moskva, 1877.

Dimevski, Slavko, Istorija na Makedonskata Pravoslavna Crkva,

Makedonska kniga, Skopje, 1989.

Dinev, Pet r, Muzikalni materiali ot v zro`denskata epoha, - B lgarska

muzika, Sofi , 9/1962.

Dinev, Pet r, Muzikou~itel t Manasi Poptodorov, C rkoven vestnik

br. 11, stp. 8, Sofi , 19 mart 1960 g.

Dinev, Pet r, R kovodstvo po s vremenna vizantijska nevmena

notaci , Sofi , 1964.

Dinev, Pet r, U~astieto na b lgari v razvitieto na duhovnata muzika na

Minatoto, - Muzikalen vestnik, Sofi , 1928, br. 4-5.

Dinev, Pet r, C rkovnopev~eskoto tvore{tvo na Joan Harmosin-

Ohridski, - C rkoven vestnik, Sofi , 18 juli 1959, br. 28.

Dinev, Pet r, Rilskata crkovno-pev~eska {kola v na~alotoi na 19 vek i

ne nite predstaviteli, Izvesti na instituta za muzika, kniga IV,

Izdanie na BAN, Sofi , 1957.

Dinev, Petъr, Pro~uтi cъrkovni пeвцi-bълgari, s. Bълgarska muzika, br.1.

Sofiя, 1963.

Zavoev , Pet r , Grad ip , Sofi , 1928,

Ivanov , Jordan , B lgarski starini iz Makedoni , Sofi , 1908,

Ikonomov, Vasil, Psaltikiõ, Braila,1907.

Ilievski, Hr. Petar, Gr~ko-slovenska kulturna simbioza, Slovenska

pismenost, Naroden muzej Ohrid, 1966.

Istorija na makedonskiot narod, Makedonska kniga-Kultura-Misla-

Na{a kniga, Skopje, 1988.

Karaka{, Branko, Muzi~kite tvorci vo Makedonija, Makedonska kniga,

Skopje, 1970.

Kas rov, Luka, Enciklopedi~en re~nik, Plovdiv, 1899.

Katarxiev, Ivan, Za Ilindenskoto vostanie i sto godini po nego,

Prilozi za Ilinden IX. Nau~no-kulturni sredbi ‚Deset dena

Kru{evska republika‛, Kru{evo, 2003. p. 9-20.

Kiril, mitropolit, Panaret, mitropolit Plovdiski /1805-1883/.

Sofi , 1950.

Koneski, Bla`e, Ohridska kni`evna {kola, Slovenska pismenost,

Naroden muzej - Ohrid, 1966.

Koneski, Bla`e, Za makedonskiot literaturen jazik, Kultura,

Skopje,1967.

Koneski, Bla`e, Istorija na makedonskiot jazik, Kultura, Skopje, 1967.

Page 294: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

294

Koxaba{ija, Jane, ‚Joan Harmosin - Ohridski: Pashalija‛, Unija za

kultura na Vlasite,Skopje, 1999.

Koxaba{ija, Jane, ‚Dimitar Zlatanov – Gradoborski: Liturgija‛,

Centar za vizantolo{ki studii, Skopje, 2004.

Koxaba{ija, Jane, Andon [ahpaski: Kratok Voskresnik, Centar za

vizantolo{ki studii, Skopje, 2004.

Koxaba{ija, Jane, Isku{enijata na crkovnoto peewe vo Makedonija –

tendencija za vra}awe kon peeweto od vizantiskata tradicija.

Hristijanstvoto vo kulturata i umetnosta na Strumi~kata eparhija,

Zavod za za{tita na spome-nicite na kulturata, prirodnite retkosti

i Muzej,Strumica, 2002, p. 81.

Koxaba{ija, Jane, Andon [ahpaski: Liturgiski zbornik, Centar za

vizantolo{ki studii, Skopje, 2006.

Koxaba{ija, Jane, Teorija i praktika na crkovnoto peewe odvizantis-

kata tradicija, Centar za vizantolo{ki studii, Skopje, 2004.

Koxabaija, Jane, U~ebnik po isto~no crkovno peewe, Centar za

vizantolo{ki studii, Skopje, 2004.

Koxaba{ija, Jane, Kalistrat Zografski: Isto~no crkovno peewe –

Liturgija i Voskresnik,Centar za vizantolo{ki studii,

Skopje, 2005.

Koxaba{ija, Jane, Kalistrat Zografski: Isto~no crkovno peewe –

Ve~erwa i Utrewa, Centar za vizantolo{ki studii, Skopje, 2005.

Koxaba{ija, Jane, Crkovnoto peewe vo Makedonja vo XX vek,Prilozi za

Ilinden – IX, Nau~no-kulturni sredbi ‚Deset dena Kru{evska

Republika‛, Kru{evo, 2003, p. 193.

K’n~ev , V., Novonajdeni ohridski starini, Sbornik za narodni

umotvoreni ..v. XIII, 1896.

Lape, Quben, Odbrani tekstovi za istorijata na makedonskiot narod

Prosvetno delo, Skopje, 1959, p. 78.

Markova, Zina, B lgarskata ekzarhia 1870-1879, - Sofi , 1989. Martinovska, Violeta, Skopje, Dnevnik, 18 juli 2000 god.

.

Miladinov, Dimitrija i Konstantin, Zbornik na narodni pesni,

Makedonska kniga, Skopje, 1983.

Mokrawac, St. Stevan, Srpsko narodno crkovno pojawe – Osmoglasnik,

Beograd, 1908.

Mo{in, Vladimir, Rakopisi na Narodniot muzej vo Ohrid,

Zbornik na trudovi, Naroden muzej vo Ohrid, Ohrid, 1961.

NUB ‚Sv. Kliment Ohridski”, - Skopje, Ms -112,

NUB ‚Sv. Kliment Ohridski‛, - Skopje, Ms-125.

NUB ‚Sv. Kliment Ohridski”, - Skopje, Ms - 15.

NUB ‚Sv. Kliment Ohridski”, - Skopje, Ms-159.

Ortakov, Dragoslav i Golabovski, Sotir, Muzi~ko tvore{tvo,

Prilep i Prilepsko niz istorijata, Prilep, 1971, v. I.

Ortakov, Dragoslav, Ars nova Macedonica, Makedonska kniga, Skopje, 1986.

Ortakov, Dragoslav, Muzi~kata umetnost vo Makedonija,

Makedonska revija, Skopje, 1982.

Ortakov, Dragoslav, Makedonska muzika – 5 Atanas Badev i negovoto delo,

Page 295: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

295

Skopje, 1982(3)

Ortakov, Dragoslav, Makedonska muzika br. 3. ‚Dimitar Zlatanov-

Gradoborski‛, Skopje, 1981.

Ortakov, Dragoslav, Ogledi za vizantisko-slovenskata muzika vo

Makedonija Vorldbuk, Skopje, 2001.

Ostrogorski, Georgi, Istorija na Vizantija, Na{a kniga, Skopje, 1992.

Polenakovi} Haralampie, Stranici od makedonskata kni`evnost,

Skopje, 1952.

Pop-Atanasov, \orgi, Re~nik na starata makedonska literatura,

Makedonska kniga, Skopje, 1989.

Ristovski, Bla`e, Vasil Ikonomov (1848-1934), Institut za nacionalna

istorija, Skopje, 1985.

Sarafov, Pet r, R kovodstvo za prakti~eskoto i teoreti~esko izu~avane

na vosto~nata ~erkovna muzika, - Sofi , 1912.

Snegarov , I.(van), Istori na Ohridskata arhiepiskopi - ot

padaneto i pod Turcite do ne noto uni o`enie (1494-1767),

Sofi ,1931.

Snegarovъ, I(van), Solunъ vo bъlgarskata duhovna kultura,

Pridvorna pe~atnica, Sofiя, 1937.

Stefanovi}, Dimitrije, Ohridski nevmatski rakopisi i po~etoci na

slovenskata muzi~ka kultura, Slovenska pismenost,

Naroden muzej Ohrid, 1966.

Sto nov, Man o, B lgarska v zro`denska kni`nina (t. 1), Sofi ,1957,

Stoilov, Anton, P. B lgarski kni`ovnici ot Makedoni , 1704-1878,

s 11 portreta, Sofi , 1922.

Stojmenovi~ Janaki, Kratok voskresnik, NUB ‚Sv. Kliment Ohridski‛,

Skopje, Ms. 161.

Teodorov-Balan, A. B¢lgarski knigopis za 100 godini 1806-1905 Sofi , 1909.

Teodorov, pop Manasi , Psaltiki na liturgi , Sofi , 1905,

Kultura-Na{a kniga, Skopje, 1986.

Todor~evska, Jelica, Leksikon na muzi~kite tvorci od Prilep, (vo rakopis)

Todor~evska, Jelica, Sinteza na makedonskata crkovna muzika, Skopje,

Utrinski vesnik, god. III, br. 175. 22-23 januari, 2000.

Traj~ev, Georgi, Grad Prilep, Sofija, 1926.

Trendafilov, Nikola, Cv tosobranie, Bukure , 1847.

(Trandafilov, Nikola - Slivneneq), Gledalo, radi slavõno-bolgarskata n¥nh

novonapecatana psaltika, Bukure\¢, 1848.

Uspenski , F. I., Rukopisi nahod {ies v Ohride v biblioteke pri cerkvi

Sv.Klimenta (Izvesti Ruskogo Arheologi~eskogo Instituta v

Konstantinopole, tom IV v pusk 3, 1899.

Han, J. G., Putovawa kroz pore~inu Drine i Vardara, Beograd, 1876,

Harmosin-Ohridsk i oann , Pashali , Carigrad , 1869

H’rkov, Stefan, ‚Muzi~ko-preveduva~kata dejnost na Joan Harmosin-

Ohridski‛, - referat na ‚Stru{ka muzi~ka esen – ‘95‛.

H’rkov, Stefan, Novootkrieni dokumenti za Joan Harmosin-Ohridski,

Muzika, - Skopje, 2001, god. 5, br. 8.

[aldevъ, Hristo, Dimitar Zlatanov Gradobor~eto, sp. Narodenъ Stra`ъ,

Page 296: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

296

br. 3, Sofiя, 1939.

[ahpaski, Andon, Psaltikiski zbornik, 1884 g. (Rakopis, svoina na

semejstvoto [ahpaski). Izdaden od Centarot za vizantolo{ki

studii vo dva dela: Kratok voskresnik i Liturgiski zbornik –

redaktor Jane Koxaba{ija.

* * *

3Aligiza1ikhj, E. 3Antw1nioj, Melodh1mata a3skhsewn leitourgikh~j, Ekdo1seij: G. Dedou1sh, Qessaloni1kh, 1992.

Boulgara1kh, Dhmh1trioj, 3Egko1lpion 2Ieroya1ltou, tupogr. Makedoni1a, Qessaloni1kh, 1886.

Kountiadij, Gabrihl, Mousikon pentakostarion, Iera mitropolij Seron &

Nigrithj, Se1rrej, 1991. p. 560. Papado1pouloj, G., Sumbolai1 ei3j th1n i2stori1an par 3 h2mi~n e3kklhsiasiastikh~j

mousikh~j, #En 3Aqh1naij, 1890,

So1malhj, M. Panagio1thj, Dhmh1trioj Boulgara1khj (statija vo rakopis) Tolika, N. Olumpia, Epitomo Egkuklopediko lexiko thj buzantinhj mouzikhj Eurwpai_ko kentro tecnhj, Aqh1na, 1993.

Catzhqeodw1rou, I. Gew1rgioj, Bibliografi1a th~j buzantinh~j e`kklhsiastikh~j mousikh~j, Per. A’ (1820-1899) Patriarciko`n i7druma paterikw~n meletw~n Qessaloni1kh, 1998.

Page 297: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

297

Pe~ateweto na ovaa kniga go podr`a

FIDKO – Bor~e DOOEL

Skopje - Makedonija

Page 298: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

298

Avtor,

d r Jane Koxaba{ija

Naslov,

Crkovnoto peewe vo Makedonija

Redaktura i notografija,

d-r Jane Koxaba{ija

Prevod na angliski jazik,

\or|i Kova~ev

Izdava~,

Centar za vizantolo{ki studii – Skopje

Pe~atnica,

Dubla - Skopje

Izdavaweto na knigava materijalno e podr`ano od

Ministerstvoto za kultura na Republika Makedonija

CIP – Katalogizacija vo publikacija

Narodna i univerzitetska biblioteka ‚Sv. Kliment Ohridski‛, Skopje

783.2:281.9(497.7)

KOXABA[IJA, Jane

Crkovnata muzika vo Makedonija,

/Jane Koxaba{ija. Notografija Jane Koxaba{ija

– Skopje : Centar za vizantolo{ki studii, 2008.

– 25 str. : noti (nevmi); 24 sm.

Tira`: 300. Tekst naporedno i na angliski jazik.

- Bibliografija: str. 294.

ISBN 9989-2254-8-6

1. Koxaba{ija, Jane

a) Crkovno peewe, pravoslavno. b) Crkovna muzika - Istorija

Page 299: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

299

Izdava~:

Qentar za Vizantoloùki Studii

ul. ‚Palmiro Toljati‛, br. 178

nas. ‚^ento‛, 1040 - Skopje,

R. Makedonija

tel. (070) 254-969, (071) 254-969 e-mail: [email protected]

Site prava zadr`ani.

Ne e dozvoleno prepe~atuvawe, kopirawe

ili objavuvawe na ova izdanie vo bilo koja forma,

bez pismena soglasnost na izdava~ot.

Page 300: Jane Kodjabashia - Church Singing in Macedonia

300