اصفهانمسجد جامع

محمد صادق صالحی ارائه ی درس فرهنگ و تمدن اسالم و ایراندکتر عیل اکبر عبایس

مسجد جامع اصفهان

مقدمه•

موقعیت مسجد جامع•

تاریخچه ی مسجد جامع•

ارزش های معماری مسجد•

ارزش های سازه ای و ساختاری•

ارزش های تزئیین •

ارزش های اسنادی •

نثبت جهاین•ها

صفع ا

امد ج

سجم

تره در ابتدا مقدمه ای در معرفی شهر اصفهان که بزرگترین مسجد جامع ایرران در نن رررار گرف.بیان می شود

ه مجموعه ای از روستاهای کوچک و بزرگ برود کره بر« سپاهان»شواهد و اسناد تاریخی بنابر متی و دلیل نب پربرکت زایند رود و زمینهای حاصلخیز اطراف رودخانه، انگیزۀ ایجاد مراکز اررا

. زیستگاهی وجود داشته است

ه در روستایی در مرکز نن مجموعه بود که مسجد جامع اولیر« یاوان»از این مراکز به نام یکی .کنار نن ساخته شد است

...مقدمه

موقعیت مسجد جامع

از مهم ترین و که به مسجد جامع عتیق نیز شهرت دارد جمعه یا مسجد مسجد جامع اصفهان . ردیمی ترین ابنیه مذهبی ایران است

نها

صفع ا

امد ج

سجم

۱۷۰را به ابعاد وسیعی مجموعه تاریخی مسجد، این متر در شمال شرری اصفهان و کنار میدان ۱۴۰در

.کهنه نشان می دهدی بازار به بیانی در ضلع باختری خیابان هاتف و انتها

.بزرگ وارع شد است

دوره ی اوّل: ی مسجد جامع تاریخچه

مسجدی در اصفهان احداث می گردد که مرورخین ( ررن هشتم میالدی)در اواسط ررن دوّم هجری در این بنای اوّلیه مسجد کمتر از یک رررن بعرد از سراختن نن تخریره شرد و. از نن یاد نمود اند

سرجد جای نن مسجد دیگری با ابعاد وسیع تر ساخته می شود، ولی نثار مسجد اوّلیه در زیر سرح می از فعلی مدفون شد و در کاوش های باستان شناسی که در محل مسجد انجرام گرفتره رسرمت های

.دیوار ربله و تزیینات گچبری محراب نن به دست نمد است

نها

صفع ا

امد ج

سجم

دوره ی دوم: ی مسجد جامع تاریخچه

ن این اتفاق دیگری در شهر اصفهان به وروع می پیوندد و ن( ررن نهم میالدی)در نیمه اوّل ررن سوم به همرین بود است که با توسعۀ شهر و ازدیاد جمعیت، مسجد ربلی گنجایش کافی نداشته است و

جهت با اهدای کمک های مالی و جمع نوری اعانات، خانه های اطراف را خریرداری نمرود و مسرجد .بزرگتر و وسیعتری را به سبک شبستانی احداث می نمایند

نها

صفع ا

امد ج

سجم

دوره ی دوم: ی مسجد جامع تاریخچه

معمرراری مسررجد برره شرریوۀ معمرراری متررداول و همزمرران در سررایر شررهرهای اسررالمی خ وصررا ی ستون دار به این ترتیه که صحن مرکزی وسیع با شبستان ها. مسجدالمتوکل در سامر بود است

. در اطراف نن با پوشش چوبی احداث می گردد

فضاهای سرپوشریدۀ اطرراف حیراه کره بره نن سربک ف شبستانی اطالق می گردد، در جبهۀ جنروبی بره طرر

ربله دارای شش دهانره و در شرمال چهرار دهانره و در دیوار خشتی رحرور و. شرق و غرب دو دهانه بود است

مرتفعی مسجد را احاطه می کرد و نمرای خرارجی نن به صورت جرز و دهانه با اندود کاهگل متمایل بره رنر

ار در بخش هایی از این دیرو. ررمز تزیین شد بود استایی چند نقحه از مسجد فعلی باری ماند و رابرل شناسر

ن.استها

صفع ا

امد ج

سجم

دوره ی سوم: ی مسجد جامع تاریخچه

مرکز حکومت نل بویه از حکمرانان ملی رررار ( ررن دهم میالدی)شهر اصفهان در ررن چهارم هجری وجره ننان به احیای بعضی از نداب و سنن گذشتگان پرداختند و بره عمرران و نبرادی شرهر ت. گرفت

. هنرمندان و معماران خروش ووق و دانشرمندان نرامی در ایرن شرهر تربیرت شردند. خاصی داشتند از. برگرداگرد شهر ح ار دفاعی ایجاد نمودند و در داخل شهر بناها و عمارات زیبرا بره وجود نوردنرد

جمله الحارات جدید، در مسجد جامع باری ماند از رررن سروم و ایجراد مسرجد جرامع جدیرد بره نام .مسجد جورجیر بود که فقط سردرِ نن مسجد باری ماند است

نها

صفع ا

امد ج

سجم

دوره ی سوم: ی مسجد جامع تاریخچه

با اجرای یک دهانه در اطراف حیاه موجرود برر سرح ن فضای سرپوشید ربلی افزود می شرود و در اجررای ن

ضمن محتررم شرمردن همراهنگی و ارتفراع دهانره های ا نوعی موجود، ساختمان الحاری را با ستونهای ترکیبی ب

نجررر پخترره و نقرروش هندسرری احررداث می کننررد، به طوری که نمرای زیبرایی در داخرل مسرجد بره وجود

گرچه این اردام در مراحرل بعردی برا جرزهرای . می نیدجدید پوشرید می شرود، ولری ننچره در پی گردی هرا و محالعات فیزیکری مسرجد به دسرت نمرد حراکی از نن است که سرتونهای نل بویره در مسرجد جرامع سریمایی

.بسیار زیبا و موزون داشته است

نها

صفع ا

امد ج

سجم

دوره ی چهارم: ی مسجد جامع تاریخچه

ترکران سرلجوری ایرران را تسرخیر نمرود و مرکرز ( ررن یازد مریالدی)از اواسط ررن پنجم هجری سلجوری نظام الملک وزیر سیاستمدار و دانشمند ملکشا . حکومت خود را در اصفهان مستقر ساختند

ع نورد، از جمله تغییرات بنیادی در فضاهای مسجد جرامبه وجود نثار عظیم و جاودانه ای در اصفهان زار ربلی با ایجاد گنبدهای وسیع و ایوان های رفیع و مزین بود، ننچنان که هنوز هم بعد از حردود هر

.سال از نن دور هیأت اصلی مسجد جامع بازتابی است از تغییرات دور سلجوری

نها

صفع ا

امد ج

سجم

دوره ی چهارم: ی مسجد جامع تاریخچه

ن پنجم مسجد جامع اصفهان بزرگترین تغییر را از نظر تظاهر کالبد داخلی و خارجی در ررمهمترین تحول. در زمان سلجوریان به خود دید است( میالدی۱2و ۱۱)و ششم هجری

.در معماری دورۀ اسالمی ایران در این مرحلۀ تاریخی به وجود نمد است

نها

صفع ا

امد ج

سجم

دوره ی چهارم: ی مسجد جامع تاریخچه

که در ابتدا ویژۀ بناهای ایران زمین )تغییر طرح فضاهای ستون دار شبستانی به مساجد چهار ایوانی با ساختن گنبد نظام الملک در . در دورۀ سلجوریان از مسجد جامع اصفهان نغاز شد است( بود

جنوب و گنبد تاج الملک در شمال مسجد و ایجاد چهار ایوان بر روی محورهای اصلی صحن مسجد، . معماری ربلی نن از حالت مسجد شبستانی ساد خارج شد و به سبک چهار ایوانی تبدیل می گردد

.از این پس مساجد چهار ایوانی یکی از خ وصیات بارز معماری مسجدسازی در ایران می گردد

نها

صفع ا

امد ج

سجم

نها

صفع ا

امد ج

سجم

دوره ی چهارم: ی مسجد جامع تاریخچه

موعه بناهای با احداث گنبد جنوبی،تأکید بر ربله افزایش می یابد و پس از فاصله کوتاهی احداث مج. کندشمالی و بخ وص گنبد تاج الملک چه در پالن و چه در فضا، بر محوریت مسجد، تأکید می

.احداث ایوان جنوبی نیز تأکید بر محور ربله را دوچندان می کند

نها

صفع ا

امد ج

سجم

گنبد تاج الملک

هور به شمالى ترین اثر تاریخى مسجد جمعه، گنبد تاج الملک مشرو فیروز ابوالغنائم تاج الملک خس»گنبد خاکى است که بانى نن

نن سال ساختمان. وزیر دیگر ملکشا سلجورى است« شیرازیهجرى رمرى وکر شد است و ۴۸۱دور گنبد، سال ٔ در کتیبه

.سلجورى اثر بى همتایى به شمار مى رودٔ در بین نثار دور

گنبد تاج الملکن

هاصف

ع اام

د جسج

م

گنبد تاج الملک

مری( باسرتان شرنا )پرفسور نرتور نپهرام جد من نن روز ورتی به تماشای مس": نویسد

رار جامع اصفهان رفتم و در زیر این گنبرد ررگرفتم، متوجره شردم کره تمرام وجرودم در تسخیر گنبد و مسجد اسرت چرون در زیرر

فنرا این گنبد به خوبی می توان به شراهکارناپذیر و خالره ی ایرانری هرا پری بررد و بره. دعظمت مسجد و گنبد نن اعتقاد پیردا کرر

من از نن به بعد، برار هرا بره مسرجد جرامع جد، اصفهان رفتم و با تماشای گنبد این مسری زبان به تحسین گشودم و عشرق و عالرره

. خود را به اصفهان و ایران روز افرزون دیردمبه همین جهت می خواهم بعرد از ایرن کره دید بر هم نهادم جسدم را را در این خرا

".مقد دفن کنند

گنبد خانه ی نظام الملک

د گنبد خانه ی نظام الملک وارع در جبهۀ جنروبی مسرجاحداث ر به صورت منفرد و نزاد در سه جبهۀ شمالی و شرری و غربری د

.رمریهجری ۴۷3حدود سال

جد جدا به صورتی که فضاهای سرپوشید طرفین از ساختمان مسربی بود و فضای خارجی گنبد در سه جبهۀ شمالی و شرری و غ

.کامال نزاد بود است

ایوان شمالی ، صفه ی درویش

ی ایوان شمالی یا صفۀ درویش، بر روی محور طولاحداث .مسجد

ایوان جنوبی ، صفه ی صاحب

احداث ایوان جنوبی یا صفۀ صراحه بررای ایجراد ارتبراه حیراه مسرجد برا گنبرد نظام الملک و به عنوان یک سردر با عظمت در جلوی گنبرد جهرت ورود بره فضرای

.گنبدخانه ای، در ضلع جنوبی صحنبا پوشش گهوار متر ۱2در ۱2این ایوان به ابعاد تقریبی

دور سلجوری، با اسرتادی هرر چره ق در .هر5۱5وارع گردید و بعد از حریق سال هرم سحوح ایوان در اواخرر رررن ن. استشد الملک الحاق تمام تر به گنبدخانۀ نظام

ق و های مینایی رنر معرربا کاشی_پادشا نق رویونلو_هجری توسط اوزون حسن متر برر برا ی نن سراخته 35های درشت تزیین گشته و دو منار به ارتفاع مقرنس

. های مرمر ظریف پوشش یافته استشد و ازار و کف ایوان با سن شری به روزگار صرفویه، بخ. کاشیکاری معرق و برجستۀ این دور درخور توجه است

مچنرین دو در این ایوان ه. هایی بر نن نگاشته شدازکاشیکاری ایوان تجدید و کتیبه.پنجر مرمری نفیس وجود دارد

ایوان شرقی یا ایوان شاگرد

.احداث ایوان شرقی یا ایوان شاگرد در وسط ضلع شرقی حیاط مسجد

ایوان غربی یا ایوان استاد

.ایوان غربی یا ایوان استاد در ضلع غربی حیاه مسجد بر روی محور عرضی احداث و از سراخته های دور ی سرلجوری گهروار ای متر با طراق 5۰/۱۰این ایوان به طول و عرض

است کره در دور ی شرا سرلحان حسرین صرفوی، داخرل و خرارج نن برا کاشری کراری و دور همچنین به نظر می رسد که پوشش ایروان نیرز در ایرن. مقرنس کاری تزیین شد است

. بازسازی شد باشد

بردند و به ميزان عمل سنجيدندچون نامه جرم ما به هم پيچيدندما را به محبت علی بخشيدندبيش از همه کس گناه ما بود ولی

نها

صفع ا

امد ج

سجم

دوره ی ششم: ی مسجد جامع تاریخچه

دورۀ استیالی ایلخانان مغول در ایرران اسرت و از( سیزدهم و چهاردهم میالدی)ررن هفتم و هشتم نن دور نثار هنری رابل مالحظه ای در سراسر ایران ایجاد شد برود و در شرهر اصرفهان نمونره هایی

در مسجد جرامع اصرفهان و منار هرای زیبرا و ( هجری۷۱۰مورخ )مانند محراب معروف به اولجایتو .بناهای موزون باری ماند است

نها

صفع ا

امد ج

سجم

محراب اولجایتو

لجایتو این محراب به عنوان یکی از نثار نفیس ایلخانی ، از دور ی سلحنت سلحان محمد خدابند ااین محراب بر نمای خارجی دیوار. خواند می شود« محراب الجایتو » باری ماند است و به نام او

ی ضلع شمالی ایوان غربی و در داخل شبستانی مشهور به شبستان الجایتو ، وارع در رسمت شمالمحراب الجایتو ، با طاق نمای دوگانه ی نن ، نمونه ی زیبایی از . غربی صحن مسجد ررار دارد

ه به محراب های گچ بری شد ی مساجد ایران و شامل کتیبه های متعددی به خط ثلث و یک کتیب.استخط کوفی و نیز تزیینات ظریفی از نقوش گیاهی و هندسی

مدرسه مظفری

ه در جبهۀ شرری مسجد خارج از دیوار خشتی ردیمی ررن سوم یک مدرسۀ دینی با عنروان مدرسری این مدرسه که دارای حیاه مرکزی با حجر هایی در دو طرف شرری و غرب. ی مظفری ساخته شد

ه در دو طبقه است و در جبهۀ جنوبی به طرف ربله ایوان و گنبدخانه ای با محرراب احرداث شرد کر..و عبادت بود است( مَدر )دارای نقش دارای نقش دوگانۀ محل تدریس

ام یکی دیگر از اردامات دورۀ مظفری ایجاد یک فضرای سررباز بره نرم لی جهت برگزاری نماز در محوطۀ نزاد و در پشرت دیروار غربری

امرروز ایرن م رلی از وضرعیت اولیره . مسجد ررن سوم بود است خارج شد و به صورت شبسرتان زمسرتانی برا طاق هرای مخ روص

هرای پوشید شد ، ولی در سیمای اوّلیۀ حیاه، این م رلی برا دیوارنجری و طاق نماهای بلند مح ور بود و برر روی دیروار جنروبی نن

.محرابی ساخته شد است

مصلی

دوره ی هفتم و هشتم: ی مسجد جامع تاریخچه

ران دورۀ حکومت تیمور و جانشینان او در ای( پانزدهم میالدی)ررن هشتم و نیمۀ اول ررن نهم ینان نغاز دورۀ تیمور در اصفهان با رتل و غارت همرا بود، ولی پس از نیم ررن جانش. بود است

ن تیمور به امور نبادانی و عمران کشور پرداختند، ننچنران کره در اصرفهان مبرادرت بره سراخت.ر رهای متعدد نمود و در مسجد جامع نیز الحارات جدید اعمال نمود اند

دوره ی نهم: ی مسجد جامع تاریخچه

تا ررن دوازدهم دورۀ حکومرت صرفویان اسرت در نغراز رررن ( شانزدهم میالدی)ررن دهم هجری ه شا عبا اصفهان را به پایتختی برگزیرد و در مردت زمرانی نر( هفدهم میالدی)یازدهم هجری

ر و در این مدت عرالو برر گسرترش شره. چندان طو نی شهر را به اعتبار و شهرت جهانی رسانیدایجاد محالت جدید و احداث خیابانها، میدان ها و سراختمانها و کاخ هرا و گردشرگاهها ر کره همرۀ جهانگردان خارجی که در نن زمان از اصرفهان بازدیرد نمود انرد در وکرر زیبایی هرای بی نظیرر نن کتاب ها نوشته اند ر در مسجد جامع اصرفهان نیرز ارردامات و تغییررات رابرل مالحظره ای بره وجود

.نورد اند

نها

صفع ا

امد ج

سجم

شبستان زمستانی

کو این شبستان با شدارای سرررتون هرررای رحور کوتا و اتارهرای.خیمه ای شکل استدر وسط هرر چشرمه طاق یک رحعه سن مرمررر شررفاف ن رره

ان شد که نور شبسرترا تأ مین میکند

ی مسجد جامع ک دوره ی دهمتاریخچه

پس از فروپاشی حکومرت صرفویان و روی کرار ( هجدهم میالدی)از نیمۀ ررن دوازدهم هجری د و نمدن سلسلۀ راجار تا ظهور تحو ت صنعتی از اهمیت شهر اصرفهان بره تردریا کاسرته شر

یا تخریره بیشتر نثار و بناهای دورۀ صفوی به علت انتقال پایتخت به تهران متروکره و بره تردرۀ ولی مسجد جامع اصفهان به عنوان مرکز عمدۀ برگزاری مراسم مذهبی و تجمع روزمرر. گردید

ارشار مختلف مردم، هموار توسط مردم مورد مراربت و مواظبت ررار داشته و هرر نسرل سرعی.هدنمود تا این مجموعۀ گرانبهای مذهبی ر فرهنگی را حفظ نمود و به نیندگان تحویل د

نها

صفع ا

امد ج

سجم

رابرل در دوران حکومت راجار به دلیل شرایط نامساعد ارت ادی ر سیاسی در ایران بناهای عمومیارردام توجهی در مقایسه با دوران های ربلی ایجاد نگردید و در مسجد جامع اصفهان نیز فقط چند

در یکی از ورودی های شرری مسرجد کره . مرمتی در داخل مسجد و حواشی نن انجام گرفته استفعال ورودی اصلی محسوب می گردد، مرمت های مربوه به زمران فتحعلی شرا راجرار اعمرال شرد

.میالدی است۱۸۰3هجری ۱2۱۸است و دارای کتیبه ای با تاریخ

به ارتفراع حردود نریم مترر از کرف سرنگفرش قاجار ایجاد سکوی آجری از اردامات دیگر دورۀ همچنرین . موجود برای برگزاری نمازهای مغرب و عشاء در ف ل تابسرتان در مرکرز حیراه اسرت

مرمت و توسعۀ مقبرۀ مرحوم عالمه مجلسی وارع در گوشۀ شرمال غربری مسرجد از ارردامات ایرن این مکان به علت ارزش های وا ی علمی و روحانی نن عالمۀ بزرگروار از زمران صرفوی . دور است

د ساختمان ایرن نرامگرا در دورۀ صرفوی ایجرا. تاکنون مورد احترام و زیارتگا مردم اصفهان استشد و در دورۀ راجار با ایجاد حیاه و غرفه های زایرران گسرترش یافتره و برا کاشریکاری نماهرای

.خارجی تزیین شد همچنین نقاشی های داخلی زیارتگا در دورۀ راجار تجدید شد است

ی مسجد جامع ک دوره ی دهمتاریخچهن

هاصف

ع اام

د جسج

م

سنگاب های مسجدن

هاصف

ع اام

د جسج

مدر مسجد جامع اصفهان چهار سنگاب رراردارند

.لث استبدنه این سنگاب به زبان های فارسی و عربی و به خطّ ثکتیبه :سنگاب ایوان درویش:چه از متن کتیبه بجا ماند به شرح زیر استنن و التقی و صل علی زین العباد علی و البارر محمد و ال ادق جعفر و الکاظم موسی و الرضا علی...

...محمد و النقی

کرد ورف شا مظلومان حسین ابن علینوشد نب گوید لعن بر ابن زیادهرکه

لبه ایرن سرنگاب دارای پرنا جامگرا بود اسررت کرره شکسررتگی نیمرری از

نهرا سنگاب باعث شد که تنها دوتا از ننگاب نقشهای بدنه ایرن سر. باری بمانند

هم در اثر فرسایش تا حدودی از برین.رفته اند

سنگاب های مسجدن

هاصف

ع اام

د جسج

م: سنگاب ایوان صاحه

ر سح خارجی سرنگاب در برا شرامل کتیبره صرلوات بر. لبه نن پنا جامگا طرّاحی شد استروی هرای به خطّ ثلث و نقش های کنگر دار کوچک، و در رسمت پایین سرنگاب، نقش( ع)چهارد مع وم

.ه استهمچنین بر روی بدنه سنگاب، کتیبه ای به این مضمون نقش بست. کنگر دار بزرگ است۱۱۰2فی ... استاد امین ولد اسمعیل... ورف شرعی نمود توفیق

ساختمان چهارپایه حوض

-ه که در گذشته های نه چندان دور سقفی داشت–اند که ساختمان چهار پایه ی روی حوض گفته لف هم زمان با بناهای اولیه ی مسجد ساخته شد و جابری ان اری نن را متعلق به دور ی نل ابی د

ن دیلمیان ، چون عد ی شاگردان در صاحه ب/ است که در دور ی نل بویهمعروف . دانسته است و ، عباد زیاد بود و صدا از ایوان جنوبی به نخر مسجد نمی رسید است ، یک نفر از روی این سک

ست که نمد اهمچنین . بشنوندگفته ی او را با صدای بلند تقریر می کرد است تا همه ی شاگردان .در ردیم مسافران بیت اهلل الحرام ، در اطراف این ساختمان اعمال حا را تمرین می کرد اند

نها

صفع ا

امد ج

سجم

ساختمان چهارپایه حوض

بر روی حوض وسط صحن مسجد جمعه» : هنرفر نیز در خ وص این بنا چنین اظهار می دارد که ه ی اصفهان ، در دور ی پادشاهی سلحان محمد خدابند ی صفوی ، بنای ساختمانی شد است ک

و جرز نجری بر د. به منزله ی یک مهتابی تابستانی برای انجام فرایض مذهبی به کار می رفته است سانتی متر 5۰و عرض 5۷از چهار ستون این ساختمان ، دو لوح سنگی مرمری هر یک به طول

. ن ه شد است

ار مضمون لوح غربی به خط ثلث برجسرته ، اشرو به سلحنت شا محمد خدابند ی صرفوی دارد9۸5ررررم صررحیفی و سررال تحریررر و ن رره نن

لوح شرری ، شامل اشرعاری اسرت . هجری است ست به فارسی و به خط نستعلیق و حاکی از نن ا

( میرمیرران) که به یمن داور دیرن صردر اعظرم فیرق شخ ی به نام یوسف نرا در این کار خیر تو

یافته که بر روی حوض مسرجد ، ترا ر و سرجد .گاهی برای مومنین بنا کند

ساختمان چهارپایه حوض

ی است لوح شرری به خط نستعلیق شامل اشعار فارس:زیر می باشد به شرح

اعظمبه یمن داور دین صدر میرمیرانالمله الدین غیاث

موفق شد به احسان یوسف نرااحسانزد بی ریا در خیر و ردم

بر روی حوض مسجد ساخت تا رایمانباشد سجد گا اهل که

صحیفی این عمارت یادگاری استاز وی ماند در شهر صفاهانکه

نها

صفع ا

امد ج

سجم مسجد جامع و علی ابن ابی طالب

ه برا نکته حائز اهمیت در معماری این مسجد نام نامی مولی الموحدین علی ابن ابی طاله است کرروح این مسجد گر خورد است و بر کاشی کاری های نن دید می شود

بال

طی

ابن

ابی

علو

ع ام

جد

جس

م

بال

طی

ابن

ابی

علو

ع ام

جد

جس

م

بال

طی

ابن

ابی

علو

ع ام

جد

جس

م

بال

طی

ابن

ابی

علو

ع ام

جد

جس

م

بال

طی

ابن

ابی

علو

ع ام

جد

جس

م

بال

طی

ابن

ابی

علو

ع ام

جد

جس

م

بال

طی

ابن

ابی

علو

ع ام

جد

جس

م

جامعارزش های معماری مسجد

ی مسجد جامع اصفهان، تجربیات معماری هزار سالۀ مسجدسازی به ویژ خلق طرح مسرجد ایرانررا در بردارد و به همین لحاظ می توان بسیاری از سبک های تراریخ معمراری ایرران و کشرورهای

ایجاد انواع جرزهای نجرری ترزیین شرد برا نقروش هندسری، . همسایه را در نن شناسایی نمودز ستونهای نجری با مقاطع مختلف از جمله فرم های دوبخشری و سه بخشری و چهاربخشری کره اترکیه دایر ها به دست می نید، طاق و چشمه های پوششی در انواع روشهای اجرایری، ایوان هرای

پوسرتۀ چهارگانه با تزیینات متفاوت در هر کدام، گنبدهای عظیم با روشهای ابداعی به صورت دوری پیوسته، نماهای موزون و تزیین شد در اطراف حیاه، سردر های د گانه که هر کدام به معبر

در اطراف مسجد گشود می شود

اریخ همۀ این نثار در ترکیه نهایی مجموعۀ بی نظیری را تشکیل می دهد کره می تروان بره نن تراز نن . ودپیوسته و دایرۀ المعارف معماری ایران و برخی دیگر نقاه به ویژ نسیای میانه اطالق نمر

در نن بره وجود نمرد مسرجد ( یرازدهم مریالدی)گذشته با تحو تی که در رررن پرنجم هجرری د ایرانری را شبستانی ربلی به مسجد چهار ایوانی تبدیل گردید و این شیوۀ جدید نام طرح مسرج

مسراجد اتخاو نمود و از نن دور بیشرتر( معحوف به فرهن عربی)در مقایسه با طرح شبستانی اجد جامع شهرهای بزرگ ایران با همین سبک چهار ایوانی ساخته شدند و حتی در بعضی از مس

.موجود از ربل نیز تغییراتی ایجاد نمودند تا به مسجد چهار ایوانه تبدیل گردد

ارزش های سازه ای و ساختاری مسجد جامع

مهمترین اصل شناخته شد در معماری خلرق فضراهای داخلری اسرت و مهمتررین فضرای طراحری فضرا در مسرجد دارای . اسرت( مق رور )داخلی مسجد محوطۀ روبه روی محرراب

اهمیت خاصی است، ولی هم طراز با این اصل اهمیت سراختارهای سراز ای و فنری اجرایری .است

م گنبدخانه در مسجد جامع باشکو ترین رسمت مسرجد اسرت کره در تحرو ت رررن پرنجه فضاهای شبستانی با سرتونهای متعردد نن در مقابرل محرراب، بر( یازدهم میالدی)هجری

ل اسالم در البته ساخت گنبد از دوران مارب. فضای یکدست و گشاد ای تبدیل گردید استن، دارای ایران تجربه شد بود، ولی فنون به کار رفته در گنبدهای عظیم مسجد جامع اصفها

.مشخ ات معماری دورۀ اسالمی ایران است

( د تَرر چن)را گنبدهای ترکینه نن ایجاد اسکلت باربر در این گنبدها که جر فنونی است که مهندسان و معماران ایرانی اجرای نن را با نمی نامند از

ین خلق ا. ابداع نمود و امکان ساختن صدها نوع گنبد را به وجود نورد اندورت نوع سازۀ خاص گنبدی برای نخستین بار در مسجد جامع اصفهان صر

.می گیرد

ی تبدیل تبدیل مقحع چهارگوش و مربع شکل به فرم دایر از طریق مراحل متوالی گوشه سازی یعنسرتوانۀ چهارضلعی به هشت ضلعی و سپس به شانزد و سی و دو ضلعی و نهایتا دایر ، محلری کره اد جرامع گلوی گنبد بر نن ررار می گیرد از ویژگی های فنی بی نظیری است که ایجاد نن بره مسرج

.اصفهان برمی گردد

پس با دو ابتدا بر روی استوانۀ گنبد ساخته شد و س( تخم مرغی)تَرکینه ها با فرم های زیبای خاگی ر گنبرد پوستۀ پوششی، یکی در خارج که تَرکبندی را می پوشاند و دیگرری پوسرتۀ داخلری کره دهرد اجررا نمازخانه در فاصله بین تر ها ررار می گیرد، تا نن اسکلت باربر را در زیر گنبرد نشران د

ر دید نمی شود می گردد و یا به سبک پوششی ترکبندی در گنبد شمالی تاج الملک که اسکلت باربنبدسرازی و پوستۀ پوششی داخلی با تزیینات نقوش هندسی احداث گردید است به این سربک گ

.دو پوستۀ پیوسته اطالق می گردد

ارزش های سازه ای و ساختاری مسجد جامعن

هاصف

ع اام

د جسج

م

ها عناصر باربر عمودی متناسه با محل ساخت و میزان فشرار حاصرله از وزن انرواع پوشرشایجاد یره در گنبد نظام الملک ر نمازخانۀ اصلی ر از ستونهای چهاربخشری کره از ترک. طراحی شد است

ی در گنبرد شرمالی ر تاج الملرک ر از جرزهرای مکعبر. چهار دایر تشکیل شد استفاد شد استضراهای شکل با نرم سازی گوشه ها و ایجاد تنوع در مقاطع ننها عناصر باربر ساخته شرد در اکررر ف

شش های طراق پو. شبستانی از ستونهای استوانه ای شکل با سرستونهای مکعبی استفاد شد استدهانۀ پوششی با بیش از ۴۷۰در مسجد جامع اصفهان حدود . و چشمه دارای تنوع بی نظیری استاین تنوع پوشش های طاق و چشمه در مسراجد جرامع جهران . پنجا روش ساخت اجرا شد است

.استرنایی است

ارزش های سازه ای و ساختاری مسجد جامعن

هاصف

ع اام

د جسج

م

در مسجد جرامع اصرفهان یره ها و سرحوح تزیینری . هموار از ارکران مهرم معمراری محسروب می گررددر کشیدن نقاشری از ت راویر افرراد یرا شخ ریت ها دمساجد اسالمی از ابتدا مجراز نبرود امرا بره کارگیریروشهای دیگر ماننرد نقروش هندسری و یرا طبیعرت

در .انتزاعی به صورت تزیینی مورد توجره برود اسرتمسجد جامع اصفهان بسریاری از سرحوح و فضراهای

سرت مسجد با روشهای مختلف تزیینی نراسته شرد اخت ار که متعلق به ادوار مختلف تاریخی است که به ا

.به شرح نن می پردازیم

ارزش های تزئینی مسجد جامع

به طور کلی تزیینات اجرا شرد در مسرجد جرامع اصرفهان مجموعه ای از هنرهرای تزیینری را در طرول تراریخ شرهر و

برخری از ایرن . تحو ت معماری مسرجد معرفری می نمایردیگر تزیینات بعدا در مساجد دیگر اجرا شد است و برخی د

ر مانند کاشی های الوان دورۀ تیموری به لحاظ طرح منح ری به فرد است، ولی ننچه اهمیت دارد، به کارگیری مجموعه ا

از هنرهررای تزیینرری برره ویژ ترکیرره نجررر و کاشرری برررای نخسررتین بار اسررت کرره وحرردت و یکپررارچگی جررذاب و ه بی نظیری را در طول تاریخ برای مسجد جامع اصرفهان بر

.ارمغان نورد است

ارزش های تزئینی مسجد جامع

نها

صفع ا

امد ج

سجم

مسجد دارای هشت ورودی است که در دور های مختلف ساخته و پرداختره شرد .است

رری ردیمی ترین ورودی مسجد که اکنون مسدود شد ، در منهی الیه شمال ش-۱یرر وارع است و کنار نن ، کتیبه ای نجری به خط کروفی اسرت کره حکایرت از تعم

.ق دارد . 5۱5مسجد پس از حریق سال

ورودی اصلی امروزین بنا ، وارع در جنروب شررری مسرجد و در طررف خیابران -2برر . ت هاتف وارع و دارای سکوهای سنگی و سر در رحاربندی و تزیینات کاشی اس

ق توسط محمدحسین خان . ۱2۱۸طبق کتیبه ی کاشی کاری ، این سردر درسال .تعمیر و تزیین شد است-حاکم اصفهان -صدر

ه مجاور گنبد تاج الملک با کتیبه ای بر. ق. ۷6۸سردری کاشی کاری به تاریخ -3.خط کوفی اسلیمی دار سفید معرق بر زمینه ی کاشی جوردی

.مجلسینرامگا سردری در ضلع غربی گنبد تاج الملک و در ضلع شرری-۴

ورودی ها

برا . ق. ۱3۰۱دربی در گوشه ی شمال غربری مسرجد و مرورخ -5وچره ی کتیبه ای به خط ثلث بر زمینه ی کاشی جوردی که به ک

.بواسحاریه باز می شود

در گوشه ی جنوب غربی مسرجد و( باب الدشت)سردر دردشت -6برا در انتهای یکی از راهروهای اصرلی مسرجد از دور ی سرالجقه

.ق. 999کتیبه ای به خط ثلث بر زمینه ی جوردی رن و مورخ

.درب منبت کاری شبستان صفوی در مجاورت سردر دردشت -۷

ر مغرب دربی در منتهی الیه دا نی که شبستان سلجوری وارع د-۸ب گنبد نظام الملک را از شبستان صرفوی واررع در گوشره ی جنرو

. ) ق. 962غربی مسجد جمعه جدا مری کنرد ، دربری مرورخ سرال (۱6۴تا ۱۴6: ، صص ۱35۰هنرفر ،

ورودی ها

ورودی هان

هاصف

ع اام

د جسج

م

برا . ق. ۱3۰۱دربی در گوشه ی شمال غربری مسرجد و مرورخ -5وچره ی کتیبه ای به خط ثلث بر زمینه ی کاشی جوردی که به ک

.بواسحاریه باز می شود

در گوشه ی جنوب غربی مسرجد و( باب الدشت)سردر دردشت -6برا در انتهای یکی از راهروهای اصرلی مسرجد از دور ی سرالجقه

.ق. 999کتیبه ای به خط ثلث بر زمینه ی جوردی رن و مورخ

.درب منبت کاری شبستان صفوی در مجاورت سردر دردشت -۷

ر مغرب دربی در منتهی الیه دا نی که شبستان سلجوری وارع د-۸ب گنبد نظام الملک را از شبستان صرفوی واررع در گوشره ی جنرو

. ) ق. 962غربی مسجد جمعه جدا مری کنرد ، دربری مرورخ سرال (۱6۴تا ۱۴6: ، صص ۱35۰هنرفر ،

ورودی ها

از در مسجد جامع اصفهان، کتیبه های بسیاری از دور های مختلف وجود دارد که به معرفری تعردادینبرد ر در داخل گنبد جنوبی معروف به گنبد نظام الملک، در اطرراف داخلری گلروی گ. ننها می پردازیم

ک نرام کتیبه ای وجود دارد مربوه به دورۀ ملکشا سلجوری که از نن پادشا و وزیر او خواجه نظام المل.است( م۱۰۸۰)هجری ۴۷3برد شد و به سبک کوفی نوشته شد است و بنابراین مربوه به حدود

ارزش های اسنادی مسجد جامع

ه هایی برا در داخل ایوان جنوبی مت ل به گنبد نظام الملک کتیبرحردود سرالهای )هجرری ۱۰۷۰و93۸و 9۱۸و ۸۸۰تاریخ های

در مرردخل ایرروان (. مرریالدی۱659و ۱53۱و ۱5۱2و ۱۴۷5ز شرا جنوبی به گنبد نظام الملک دو فرمان به خط ثلرث یکری ا

و دیگری از ( میالدی۱5۰5)هجری 9۱۱اسماعیل صفوی مورخ در طررفین همرین مردخل دو . شا طهماسه صفوی وجود دارد

ی محراب در دیوار انتهایی ایوان به خط تاج الردین معلرم اصرفهان( مریالدی۱5۱2)هجری 9۱۸وجود دارد که هر دو دارای تاریخ

.است

وه به داخل ایوان غربی مسجد معروف به صفۀ استاد کتیبه های متعددی مربدر در ایوان شمالی مسجد معرروف . وجود دارد( میالدی۱۷۰۰)هجری ۱۱۱2سال

و ۱۰93به ایوان درویش کتیبه هایی به خط محمدمحسن امرامی برا تاریخ هرای .وجود دارد( میالدی۱6۸6و ۱6۸2)۱۰9۸.دارد( میالدی۱۴۴۷)هجری ۸5۱

ارزش های اسنادی مسجد جامع

992ایوان شرری مسجد معروف به صفۀ شاگرد کتیبۀ محراب بره خرط نظرام اصرفهانی برا تراریخ در ۱6۸2)هجرری ۱۰93و کتیبه ای بره خرط محمدمحسرن امرامی برا تراریخ ( میالدی۱5۸۴)هجری ه تاریخ در داخل گنبد تاج الملک ر گنبد شمالی ر دارای کتیبه ای به خط کوفی ب. وجود دارد( میالدی.است( میالدی۱۰۸۸)هجری ۴۸۱

ارزش های اسنادی مسجد جامع

در داخل نمازخانۀ اولجایتو در ضلع غربی مسجد، محراب معروفوع و و بسیار زیبای اولجایتو مرزین بره گچبری هرای بسریار متنر

هجرری ۷۱۰کتیبه های متعدد کار استاد حیدر است بره تراریخ رر سرردرِ ورودی نمازخانرۀ اولجرایتو در داخرل ( میالدی۱3۱۰)

مرود حیاه بر روی نمای غربی مسجد، کتیبه ای به خط سید مح.دارد( میالدی۱۴۴۷)هجری ۸5۱نقاش با تاریخ

ارزش های اسنادی مسجد جامعن

هاصف

ع اام

د جسج

م

مسجد جامع اصفهان و ثبت جهانی ان

که بره زم به وکر است سازمان جهانی تربیتی علمی و فرهنگیتحرد می شود وابسته به سرازمان ملرل ماخت ار یونسکو نامید

با همکاری تعداد زیادی از کشرورای دنیرا ۱95۴بود و در سال شمسری ۱325تشکیل شد است و عضویت کشور ایران از سال

مهرم یکی از اهرداف. با ربول اساسنامه این سازمان پذیرفته شدی این سازمان ، توجه به توسرعه امرور علمری ، تربیتری و فرهنگر

.کشورهای عضو می باشد

نثرار کشور ایران با توجه به گذشته های تراریخی بسریار غنری ورا ارزشمند باریماند از دور های مختلف تاریخی نثار متعرددی

در فهرست نثرار جهرانی بره سرازمان یونسرکو معرفری نمرود و میتره همچنین تعدادی از متخ ین نثار تاریخی به عضرویت ک

.کارشناسان یونسکو پذیرفته شد اند

مسجد جامع اصفهان و ثبت جهانی ان

آثار تاریخی ایران که به ثبت جهانی رسیده اند عبارتند از بناهای تخت جمشیدمجموعه بناهای میدان نقش جهانمجموعه چغارزنبیلبناهای بناهای پاسارگادمجموعه بناهای تخت سلیمانمجموعه

و عمارت چهلستونباغ و بقعه شیخ صفی الدین در اردبیلخانقا تاریخی تبریزبازار بم در استان کرمانارگ سلحانیه در استان زنجانگنبد نوشته بیستون در کرمانشا سن

کلیساهای نوربایجان ایرانمجموعه های نبی شوشتر در خوزستانساز

،باغ های ایرانی در استان های فار ، مازندران ، اصفهان ، کرمان ، یزد و .خراسان و کاشان

مسجد جامع اصفهان و ثبت جهانی ان

موضوع ارسال پروند ی مسجد جامع اصرفهان جهرت ثبرت جهرانی در دسرتور کرار ۱3۸9در سال ذشرته ، البته زم به وکر است تقریبا در سره دهره ی گ. مدیران میراث فرهنگی اصفهان ررار گرفت

هر چند سال یک بار ارداماتی ناچیز در این خ روص صرورت مری پرذیرفت لریکن بره دلیرل حجرمنیاز گسترد ی فعالیت های زم جهت فراهم نمودن زمینه های ثبت بنا و عدم توانایی و همت مورد

.، هر بار موضوع متورف می گردید

۱3۸9بدین منظور با تشکیل کمیتره ای در سرالپروند ای کامل و جامع و منحبق بر اصرول مروردنظر یونسکو تهیه و در دی ما همان سال ارسرال

در پی این ارردام ، مجرددا نمراد نمرودن . گردید ای و در راسرتزمینه های ثبت بنا مد نظر گرفرت

تداوم سراماندهی و حفاظرت مسرجد ، برا تنظریم برنامرره ای مرردون، اررردامات بی نظیررری صررورت

.پذیرفت

مسجد جامع اصفهان و ثبت جهانی ان

خوشبختانه پس از اتمرام مراحرل بازدیرد کارشناسران، عالو بر سامان ۱39۰اعزامی یونسکو در شهریور ما

ز از دهی اولیه سامان دهی اصولی این بنای تاریخی نیراوهان مسئو ن دور نمانرد و برا انتخراب متخ رانیمتبحررر در زمینرره هررای مختلررف اعررم از تاسیسررات

تحررت نظررارت ... الکتریکرری و مکررانیکی ، مرمررت و کمیترره ای متشررکل از متخ ررین واجررد صررالحیت ،

زش زمینه های دست یابی رریه الوروع این مسجد برا اررا، به ننچه کره شایسرته و درخرور مقرام و منزلرت نن

.است فراهم نمود

مسجد جامع اصفهان، با عظمت خاموش، جدی و اسرارآمیزش» «.یکی از زیباترین آثار معماری جهان است

(پروفسور آرتور اپهام پوپ)

با سپاس از توجه شمامحمد صادق صالحی