Izvori prava – materijalni Izvori prava – materijalni i vrednosnii vrednosni

Terminologija: šta znači “izvor prava”?Terminologija: šta znači “izvor prava”?

Termin “izvori” upućuje na toTermin “izvori” upućuje na to da da pojedinačn pojedinačnee pravn pravne e odluke odluke kojkojee rešava rešavajuju jedan konkretan slučaj jedan konkretan slučaj izviruizviru iz iz opštih pravnih akataopštih pravnih akata (zakona, uredbi, itd) (zakona, uredbi, itd)

Smatra se da je Tit Livije prvi upotrebio ovaj izraz za Smatra se da je Tit Livije prvi upotrebio ovaj izraz za Zakon oZakon o XII XII tablica, nazivajući ga “izvorom celokupnog tablica, nazivajući ga “izvorom celokupnog javnog i privatnog prava”.javnog i privatnog prava”.

Ovo je prvo i najvažnije značenje: Ovo je prvo i najvažnije značenje: FORMALNI izvor FORMALNI izvor pravaprava

Formalni izvori prava su ono u čemu se nalaze Formalni izvori prava su ono u čemu se nalaze opšteobavezne pravne norme (npr. ustav, zakon, opšteobavezne pravne norme (npr. ustav, zakon, podzakonski akti, sudski precedenti, itd). podzakonski akti, sudski precedenti, itd).

FFormalni izvoriormalni izvori prava su svojevrsni ZNAK pomoću prava su svojevrsni ZNAK pomoću kojeg prepoznajemo pravni karakter norme.kojeg prepoznajemo pravni karakter norme.

Postoje još dva značenja reči “izvor prava”: Postoje još dva značenja reči “izvor prava”: materijalni i vrednosni izvorimaterijalni i vrednosni izvori

Materijalni izvoriMaterijalni izvori Činjenice koje “proizvode” važeće pravne normeČinjenice koje “proizvode” važeće pravne norme Vrste “činjenica”: (1) uzroci prava (2) društveni Vrste “činjenica”: (1) uzroci prava (2) društveni

činioci-stvaraoci prava i (3) društveni odnosi.činioci-stvaraoci prava i (3) društveni odnosi.

Najopštiji pojam mat. izvora - uzroci Najopštiji pojam mat. izvora - uzroci koji koji izazivaju nastanak prava (društvena međuzavisnost, izazivaju nastanak prava (društvena međuzavisnost, um, priroda, nacionalni duh, bog, klasni sukobi, itd).um, priroda, nacionalni duh, bog, klasni sukobi, itd).

Društveni činiociDruštveni činioci – to su “stvaraoci” prava, oni koji – to su “stvaraoci” prava, oni koji pod dejstvom pod dejstvom uzrokauzroka neposredno stvaraju, neposredno stvaraju, “proizvode” pravo: država, društvo, društvene “proizvode” pravo: država, društvo, društvene organizacije, pojedinci...organizacije, pojedinci...

Društveni odnosiDruštveni odnosi – odnosi za koje društveni činioci – odnosi za koje društveni činioci – tvorci prava, smatraju da treba da budu pravom – tvorci prava, smatraju da treba da budu pravom uređeni!uređeni!

Uvek su to bili politički, ekonomski i porodično-Uvek su to bili politički, ekonomski i porodično-biološki odnosi.biološki odnosi.

Vrednosni izvoriVrednosni izvori Vrednosti koje nadahnjuju i pokreću tvorce prava da Vrednosti koje nadahnjuju i pokreću tvorce prava da

društvene odnose regulišu na određeni način – idejni društvene odnose regulišu na određeni način – idejni izvor.izvor.

Vrednosti odlučujuće utiču na sadržinu formalnih izvoraVrednosti odlučujuće utiču na sadržinu formalnih izvora To mogu biti opšte vrednosti : jednakost, sloboda, mir, To mogu biti opšte vrednosti : jednakost, sloboda, mir,

bezbednost, imovinsko blagostanje, zdravlje...ali i bezbednost, imovinsko blagostanje, zdravlje...ali i specifične pravne vrednosti poput pravde, pravne specifične pravne vrednosti poput pravde, pravne sigurnosti i pravnog reda. To su i moralne norme, sigurnosti i pravnog reda. To su i moralne norme, politički principi, itd.politički principi, itd.

Vrednosti nisu neposredan ni formalan izvor Vrednosti nisu neposredan ni formalan izvor pravaprava, osim ako to nije izričito navedeno – kao u , osim ako to nije izričito navedeno – kao u slučaju popunjavanja pravnih praznina:slučaju popunjavanja pravnih praznina:

““Ako za neki osobiti posao ili slučaj ne bude ni u zakonima ni u Ako za neki osobiti posao ili slučaj ne bude ni u zakonima ni u običajima određena pravila, red se je vladati po podobju drugih običajima određena pravila, red se je vladati po podobju drugih sličnih pravila, ili pak riješiti slučaj sličnih pravila, ili pak riješiti slučaj po opštim osnovama pravde i po opštim osnovama pravde i pravicepravice.” .”

Primer: javni red i mir kao vrednostiPrimer: javni red i mir kao vrednosti

Pravila o narušavanju javnog redaPravila o narušavanju javnog reda radno vreme kafana i barovaradno vreme kafana i barova javno okupljanje na određenim mestimajavno okupljanje na određenim mestima Uvođenje životinja u javne objekte (npr. restorane, Uvođenje životinja u javne objekte (npr. restorane,

pozorišta, stanice...)pozorišta, stanice...) Skitnja i prosjačenjeSkitnja i prosjačenje Nasilničko ponašanje u grupiNasilničko ponašanje u grupi Neprikladno oblačenje na javnom mestuNeprikladno oblačenje na javnom mestu Zabrana sindikalnih protestaZabrana sindikalnih protesta

Kako se na primer pravda kao vrednost Kako se na primer pravda kao vrednost reflektuje u formalnim izvorima dobro se reflektuje u formalnim izvorima dobro se vidi u pravilima sudskog postupka koja su vidi u pravilima sudskog postupka koja su vrlo rano nastala:vrlo rano nastala: Jednakost stranakaJednakost stranaka Audiatur et altera parsAudiatur et altera pars Pravo na odbranu (službena odbrana)Pravo na odbranu (službena odbrana) Izuzeće sudijeIzuzeće sudije

Vrste prava: prirodno i pozitivno pravoVrste prava: prirodno i pozitivno pravo Podela zasnovana na zamišljenom dvojstvu između idealnog Podela zasnovana na zamišljenom dvojstvu između idealnog

i realnog pravai realnog prava Pozitivno pravo (ius positum) – realno postojeće, Pozitivno pravo (ius positum) – realno postojeće,

postavljeno...postavljeno... Prirodno pravo – idealno, zasnovano na prirodi, umu, bogu...Prirodno pravo – idealno, zasnovano na prirodi, umu, bogu... Prirodni i ljudski zakoniPrirodni i ljudski zakoni

Pozitivno pravoPozitivno pravo Prirodno pravoPrirodno pravo- - posebno,partikularnoposebno,partikularno opšte, univerzalno opšte, univerzalno

- prolazno, promenljivo- prolazno, promenljivo večno,nepromenljivovečno,nepromenljivo

- nesavršeno, ponekad nepravedno- nesavršeno, ponekad nepravedno savršeno pravedno i moralnosavršeno pravedno i moralno

- - obaveznost - poduprto drž. prinudomobaveznost - poduprto drž. prinudom zasnovano na prirodi zasnovano na prirodi (razumu)(razumu)

- - važenje JE vezano za efikasnostvaženje JE vezano za efikasnost važenje NIJE vezano za važenje NIJE vezano za efikasnostefikasnost

- Kako se shvata odnos između ove dve Kako se shvata odnos između ove dve vrste prava?vrste prava?

- Prirodno pravo kao osnova, kao ono što Prirodno pravo kao osnova, kao ono što prožima pozitivno (pozitivno pravo bez prožima pozitivno (pozitivno pravo bez minimuma razumnih i pravednih normi neće minimuma razumnih i pravednih normi neće biti efikasno)biti efikasno)

- Prirodno pravo i kao Prirodno pravo i kao merilomerilo valjanosti, valjanosti, ispravnosti pozitivnog.ispravnosti pozitivnog.

- Prirodno pravo kao način da se popune Prirodno pravo kao način da se popune pravne praznine (ali samo pod uslovom da je pravne praznine (ali samo pod uslovom da je kao takvo priznato normama pozitivnog prava kao takvo priznato normama pozitivnog prava – npr. SGZ) – npr. SGZ)

Vrste prava: državno i društveno pravoVrste prava: državno i društveno pravo

Državno i društveno pravo – razlika u stvaraocuDržavno i društveno pravo – razlika u stvaraocu Društveno (autonomno) pravo (običajno pre Društveno (autonomno) pravo (običajno pre

svega, ali i pravo koje stvaraju društvene svega, ali i pravo koje stvaraju društvene organizacije – autonomno pravo)organizacije – autonomno pravo)

Smisao ovog razlikovanjaSmisao ovog razlikovanja Primeri društvenog prava (kolektivni ugovori, Primeri društvenog prava (kolektivni ugovori,

statuti, poslovnici...)statuti, poslovnici...) Sociološke teorije prava daju “prednost” Sociološke teorije prava daju “prednost”

društvenom naspram državnog prava – država i društvenom naspram državnog prava – država i pravo su u službi društva.pravo su u službi društva.

Međunarodno i unutrašnje pravoMeđunarodno i unutrašnje pravo Razlikuju se prema Razlikuju se prema

subjektima, subjektima, sadržini, sadržini, izvorimaizvorima

Unutrašnje pravo obuhvata norme koje važe unutar jedne Unutrašnje pravo obuhvata norme koje važe unutar jedne države i reguliše odnose između pravnih subjekata u toj države i reguliše odnose između pravnih subjekata u toj državidržavi

Međunarodno pravo obuhvata norme koje se nalaze u Međunarodno pravo obuhvata norme koje se nalaze u međunarodnim konvencijama i ugorovima, kao i u običajima međunarodnim konvencijama i ugorovima, kao i u običajima a odnosi se pre svega na države i međunarodne organizacije.a odnosi se pre svega na države i međunarodne organizacije.

Za razliku od unutrašnjeg, međunarodno pravo je manje Za razliku od unutrašnjeg, međunarodno pravo je manje centralizovano, u pogledu donošenja i primene normi i centralizovano, u pogledu donošenja i primene normi i njihovih sankcija.njihovih sankcija.

Odnos međunarodnog i unutrašnjeg prava (monistička i Odnos međunarodnog i unutrašnjeg prava (monistička i dualistička teorija) – danas ne postoji stroga odvojenost ali ni dualistička teorija) – danas ne postoji stroga odvojenost ali ni potpuni identitet dva prava.potpuni identitet dva prava.

VVrste prava: materijalno i formalnorste prava: materijalno i formalno Materijalno pravo sadrži norme koje uređuju Materijalno pravo sadrži norme koje uređuju

osnovna prava i družnosti subjekata prava, koje osnovna prava i družnosti subjekata prava, koje određuju njihovo ponašanje u društvuodređuju njihovo ponašanje u društvu

Na primer, norme koje određuju prava i Na primer, norme koje određuju prava i obaveze roditelja i dece, poslodavca i radnika, obaveze roditelja i dece, poslodavca i radnika, supružnika, kupca i prodavca, itd...supružnika, kupca i prodavca, itd...

Formalno (procesno) pravo treba da omogući Formalno (procesno) pravo treba da omogući stvaranje i ostvarivanje normi materijalnog stvaranje i ostvarivanje normi materijalnog prava (“norme o normama”)prava (“norme o normama”)

To su norme koje uređuju zaključenje braka, To su norme koje uređuju zaključenje braka, formu ugovora, postupak za donošenje sudske formu ugovora, postupak za donošenje sudske presude ili zakonodavnu proceduru...presude ili zakonodavnu proceduru...

PrimeriPrimeri

JJavno i privatno pravoavno i privatno pravo PPodela koja ima svoje poreklo još u rimskom odela koja ima svoje poreklo još u rimskom

pravu (najstariji kriterijum – interes - ono što pravu (najstariji kriterijum – interes - ono što štiti interes političke zajednice i ono što se tiče štiti interes političke zajednice i ono što se tiče interesa pojedinaca)interesa pojedinaca)

Kriterijum subjekata: javno pravo reguliše pre Kriterijum subjekata: javno pravo reguliše pre svega odnose unutar države, dok privatno svega odnose unutar države, dok privatno odnose među samim pojedincima.odnose među samim pojedincima.

Kriterijum vlasti: javno pravo reguliše odnose Kriterijum vlasti: javno pravo reguliše odnose države i pojedinaca u kojima se država javlja države i pojedinaca u kojima se država javlja kao vlast, dok privatno reguliše odnose države kao vlast, dok privatno reguliše odnose države i pojedinaca u kojima se ona javlja bez i pojedinaca u kojima se ona javlja bez upotrebe vlasti ili odnose među samim upotrebe vlasti ili odnose među samim pojedincima.pojedincima.

PrimeriPrimeri