izvjeŠtaj glavnog ekonomiste iii kvartal 2011. godine · izvori i dinamika servisiranja spoljnog...

IZVJEŠTAJ GLAVNOG EKONOMISTEIII KVARTAL 2011. GODINE

Podgorica, 2011. godine

IZDAVAČ: Centralna banka Crne Gore Bulevar Svetog Petra Cetinjskog broj 6 81000 Podgorica Telefoni: 020 665 331 Fax: 020 665 336

WEB ADRESA: http://www.cb-cg.org

SAVJET CENTRALNE BANKE: Mr Radoje Žugić, guverner Mr Milojica Dakić, viceguverner Dr Velibor Milošević, viceguverner Asim Telaćević Dr Milivoje Radović Dr Milorad Jovović Dr Srđa Božović

PRIPREMA: Po ovlašćenju Guvernera priprema dr Nikola Fabris, glavni ekonomista, sa saradnicima GRAFIČKO UREĐIVANJE: Odjeljenje za publikacije

Molimo korisnike ove publikacije da prilikom korišćenja podataka iz Izvještaja obavezno navedu izvor

MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI 7

1. REALNI SEKTOR 11

1.1. Bruto domaći proizvod 131.2. Djelatnosti 131.3. Cijene 201.4. Tržište rada 25

2. MONETARNA KRETANJA 29

2.1. Banke 322.2. Mikrokreditne finansijske institucije 492.3. Kamatne stope 50

3. TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA 55

3.1. Tržište novca 573.2. Tržište kapitala 57

4. FISKALNI SEKTOR 65

4.1. Konsolidovana javna potrošnja 674.2. Budžet Crne Gore i državnih fondova 684.3. Lokalna samouprava 714.4 Državni fondovi 72

5. DRŽAVNI DUG 77

5.1. Unutrašnji dug 805.2. Spoljni dug 815.3. Državni dug i izdate garancije 845.4. Otplata duga 855.5. Projekcija i održivost državnog duga 86

6. EKSTERNI SEKTOR 87

6.1. Tekući račun platnog bilansa 916.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija 102

7. MEĐUNARODNA EKONOMIJA 105

7.1. Konjukturna kretanja 1097.2. Evropska unija (EU) 1107.3. Zemlje u razvoju (Azija) 1147.4. Kamatne stope 1167.5. Kretanje deviznih kurseva 117

8. NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI 119

9. PRILOZI 123

SADRŽAJ

5

Pregled makroekonomskih pokazatelja

* Podatak za BDP u 2010. godini Monstat objavio u septembru 2011. g** Podatak za avgust 2011. godine.*** Podatak za 2011. g. je prosjek za prvih devet mjeseci**** Podaci za period I-XII 2010. i I-IX 2011.**** Tekući prihodi i izdaci Budžeta, državnih fondova i lokalne samouprave.

2010. IX 2011. %REALNI SEKTORBDP (u tekućim cijenama, u milionima eura)* 3.104,0

Industrijska proizvodnja (u odnosu na isti period prethodne godine) 17.5 -6.2Šumarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine) 18,4 1,7Građevinarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine-mjereno efektivnim časovima) -0,8 25,8

ZaposlenostBroj zaposlenih** 157.679 167.955Broj nezaposlenih 32.106 29.404

Stopa inflacije (u odnosu na decembar prethodne godine) Potrošačke cijene u odnosu na kraj godine 0,7 3,0

Prosječna zarada bez poreza i doprinosa *** 479 485 1,3MONETARNI SEKTOR (u milionima eura)M11Ukupni depoziti 1.789,9 1.877,8 4,9

Depoziti privrede 439,1 499,2 13,7Depoziti države 123,3 100,5 -18,5

Centralna vlada 58,4 46,6 -20,2Institucije i agencije centralne Vlade 23,0 23,9 3,8Fondovi i opštine 41,9 30,0 -28,3

Depoziti finansijskih institucija 113,7 98,1 -13,7Depoziti stanovništva 951,9 1.034,9 8,7Depoziti - ostalo 161,8 145,2 -10,3

Ukupni krediti 2.200,0 1.957,3 -11,0Krediti privredi 1.207,3 985,8 -18,3Krediti državi 48,2 67,3 39,7

Centralna vlada 11,0 23,7 114,2Institucije i agencije centralne Vlade 3,0 3,0 -0,6Fondovi i opštine 34,1 40,7 19,2

Krediti bankama i finansijskim institucijama 9,3 7,9 -14,6Krediti stanovništvu 863,6 843,9 -2,3Krediti - ostalo 71,6 52,4 -26,9

TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALAPromet na berzi (u milionima eura)****Montenegro berza 54,8 41,1

Berzanski indexi MONEX20 14.522,53 11.446,54MONEX PIF 6.777,76 4.905,64Prosječna kamatna stopa na 28-dnevne državne zapise, poslednjaProsječna kamatna stopa na 56-dnevne državne zapise, poslednjaProsječna kamatne stope na 91-dnevne državne zapise, poslednja 2,27%Prosječna kamatna stopa na 182-dnevne državne zapise, poslednja 2,58% 2,58%

FISKALNI SEKTOR (u milionima eura)****Tekući prihodi***** 1.280,2 932,5Izdaci***** 1.431,5 991,6Suficit/deficit -151,2 -59,1Eksterni državni dug bez javnih preduzeća (u milionima eura) 912,4 1067,6 17,0Unutrašnji državni dug bez javnih preduzeća (u milionima eura) 358,3 392,3 9,5EKSTERNI SEKTOR****

Saldo tekućeg računa (u milionima EUR) -764,2 -374,7Trgovinski bilans -1.267,2 -984,7Bilans usluga 410,3 521,8

%pokrića trgovinskog deficita sa ostalim saldima 39,7 61,9Saldo tekućeg računa u % od BDP -24,6

7Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori

U prvih devet mjeseci ekonomski rast je bio iznad očekivanja i naša gruba procjena je da je stopa rasta BDP-a iznosila oko 3,5%. Ključni pokretači ekonomskog rasta su bili: turizam, gradjevinarstvo i trgovina. U šumar-stvu je registrovan skroman ekonomski rast, a u oblasti industrijske proizvodnje očekivan pad, ali je proi-zvodnja u prerađivačkoj industriji i vađenju ruda i kamena u porastu. Sektor saobraćaja u većini segmenata bilježi pad. Evidetan je porast broja zaposlenih, kao i posljedično smanjenje broja nezaposlenih.

Usporavanje rasta svjetske ekonomije i produbljivanje dužničke krize u eurozoni, koja prijeti da ugrozi privre-de njenih glavnih članica, predstavljaju realnu opasnost i po crnogorsku ekonomiju, sa krajnje neizvjesnim is-hodom. Kriza je potvrdila da se strategije rasta ne mogu u nedogled bazirati na tuđim izvorima finansiranja, posebno u uslovima kada je pad rejtinga pojedinih zemalja, usled prekomjerne zaduženosti, rezultirao enor-mnim rastom stope prinosa na državne obveznice, kao odgovor tržišta na pad povjerenja investitora i otežane mogućnosti servisiranja duga. Ovaj problem sve više poprima sistemski karakter u eurozoni, sa izvjesnim ne-gativnim implikacijama i na zemlje u okruženju. Ovo treba posebno imati u vidu kada su u pitanju planirani izvori i dinamika servisiranja spoljnog duga Crne Gore. Uočene tendencije, na duži rok, predstavljaće fiskalni izazov zbog mogućih povećanih troškova zaduživanja, uticaja na kreditni rejting zemlje i na ekonomski rast.

I dalje su prisutni rizici na unutrašnjem planu: budžetski deficit i prenapregnute javne finansije, rastuća neli-kvidnost realnog sektora i neadekvatan nivo kreditne aktivnosti banaka koje, na žalost, ne mogu preuzeti na sebe ulogu generatora privrednog rasta i razvoja. Ipak, ohrabruje veliki napor uložen u izradi budžeta kojim se značajno smanjuje nivo budžetskog deficita, kao i učešće javne potrošnje u BDP-u.

Godišnja stopa inflacije u septembru iznosila je 3,4%, a u odnosu na kraj prethodne godine 3%. Porast cijena akciznih proizvoda (alkoholna pića i duvan), usluga (zdravstvo, prevoz, ugostiteljstvo) i prehrambenih proi-zvoda opredjeljujuće su uticale na nivo godišnje stope inflacije.

Bankarski sektor, nakon dužeg perioda, ostvaruje pozitivne rezultate na planu unutrašnje konsolidacije. Ak-tivnosti na restrukturiranju i izmještanju lošeg kreditnog portfolija iz bilansa sistemskih banaka pozitivno su uticale na poboljšanje pokazatelja kvaliteta aktive i profitabilnosti bankarskog sektora. Kontinuiran i sta-bilan rast depozitnog potencijala banaka, predstavlja odraz povjerenja građana i privrede u bankarski sistem. Likvidnost i solventnost su na zadovoljavajućem niovu i iznad propisanih indikatora. Pa ipak, otvorena pri-jetnja u vidu tekuće dužničke krize u evropskim zemljama, posebno onima sa kojima Crna Gora ostvaruje intenzivnu saradnju, sa očekivanim negativnim uticajem na matične banke može dovesti do porasta rizika u ovom sektoru.

MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI

8 Izvještaj glavnog ekonomiste • III kvartal 2011. godine

U trećem kvartalu 2011. godine i aktivne i pasivne kamatne stope zabilježile su neznatan pad. Prosječna ponderisana efektivna aktivna kamatna stopa na kraju septembra iznosila je 9,61% i ostvaruje zanemarljivo smanjenje od 0,02 p.p. u odnosu na kraj prethodne godine, dok je na godišnjem nivou viša za svega 0,01 p.p. Na njeno kretanje najviše su uticali visoka premija rizika zemlje, trend kretanja nekvalitetne aktive, rizičnost klijenata i opšta poslovna klima. Prosječna ponderisana pasivna kamatna stopa iznosila je 3,11% i bila je za 0,16 p.p. niža nego na kraju prošle godine, odnosno za 0,41 p.p. u odnosu na isti mjesec prethodne godine, kao očekivani odgovor na zadovoljavajući nivo likvidnosti u bankarskom sektoru.

U prvih devet mjeseci 2011. godine u odnosu na isti period prethodne godine zabilježen je pad industrijske proizvodnje od 6,2%. Povećanje proizvodnje u sektoru vađenje ruda i kamena od 12,7% i sektoru prerađivač-ke industrije od 9,8%, u odnosu na isti period prethodne godine, nije nadomjestilo pad proizvodnje u sektoru proizvodnje električne energije, gasa i vode od 27,5%, što je imalo za rezultat smanjenje ukupne industrijske proizvodnje. U pitanju je očekivani pad proizvodnje električne energije, imajući u vidu izuzetno visoku bazu iz prethodne godine i izuzetno povoljne hidrometeorološke uslove u 2010. godini.

Sveobuhvatne i intenzivne promotivne aktivnosti na međunarodnom planu rezultirale su povećanim intere-sovanjem inostranih turista za primorsku i planinsku regiju, a time i pozitivnim trendom u kretanju fizič-kih pokazatelja dolazaka turista i broja ostvarenih noćenja. Prema podacima Monstata, tokom prvih devet mjeseci Crnu Goru je posjetilo 8,4% više turista koji su ostvarili 10,2% više noćenja nego u istom periodu prethodne godine. Ipak, treba konstatovati da su na rast broja turista uticale i političke nestabilnosti u nekim konkurentskim destinacijama, kao i izuzetno povoljne vremenske prilike u septembru.

U drumskom i željezničkom saobraćaju ostvaren je pad prevoza i robe i putnika u prvih devet mjeseci 2011. godine, vazdušni saobraćaj bilježi rast putnika i pad robe, a u lukama je evidentiran pad obima ukupnog pro-meta. Šumarstvo je ostvarilo rast proizvodnje od 1,7% u odnosu na isti period prethodne godine. Prema pre-liminarnim podacima Monstata, u istom periodu građevinska djelatnost je ostvarila rast od 25,8% mjereno efektivnim časovima rada, odnosno od 19% mjereno vrijednošću izvršenih građevinskih radova.

Za devet mjeseci 2011. godine budžet Crne Gore ostvario je deficit od 63,7 miliona eura (1,9% BDP-a). U uslo-vima rasta rizika od nove evropske recesije, za crnogorsku ekonomiju najvažniji prioritet u fiskalnom dijelu je nastavak započete konsolidacije, odnosno ključni fiskalni izazov je smanjenje deficita i potrebe za zaduži-vanjem i pokretanje kapitalnih investicionih projekata. Državni dug Crne Gore na kraju trećeg kvartala 2011. godine iznosio je 1.459,9 miliona eura ili 44,6% procijenjenog BDP-a za 2011. godinu i ostvaruje rast od 14,9% u odnosu na kraj 2010. godine. U strukturi ukupnog duga dominira spoljni dug sa 73,1%, dok se na unutrašnji dug odnosi 26,9%. Izdate državne garancije dostigle su iznos od 374,1 miliona eura ili 11,4% procijenjenog BDP-a, odnosno 25,6% državnog duga.

Smanjenje neravnoteže na tekućem računu platnog bilansa, započeto 2009. godine, nastavlja se i u ovoj go-dini. Deficit na tekućem računu platnog bilansa u prvih devet mjeseci 2011. godine iznosio je 374,7 miliona eura što je za 23,5% manje nego u istom periodu 2010. godine. Osnovni razlozi ovakvog kretanja jesu blagi porast robnog deficita i snažna pozitivna kretanja na računima usluga, tekućih transfera i faktorskih dohoda-ka. Finansiranje deficita i dalje se dominantno ostvaruje prilivom stranih direktnih investicija, kao i prilivom portfolio investicija kroz emisiju euroobveznica na međunarodnom tržištu.

9Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori

Prema preliminarnim podacima Monstata, za devet mjeseci 2011. godine, rastu ukupne robne razmjene do-prinijelo je povećanje izvoza od 44,7% i uvoza roba od 11,2%. Pokrivenost uvoza izvozom od 24,3% na niskom je nivou, iako je ostvareno poboljšanje od 5,6 procentnih poena u odnosu na isti period prethodne godine. Učešće izvoza u ukupnoj razmjeni iznosi svega 19,6%, i pored povećanja od 3,8 procentnih poena. Na poveća-nje izvoza pozitivan uticaj imao je oporavak privredne aktivnosti i rast proizvodnje u prerađivačkoj industriji, kao i porast izvoznih cijena. Da bi se i u narednom periodu ostvario rast izvoza, potrebna su veća investiciona ulaganja u izvozno orijentisanu proizvodnju i proširenje asortimana i kvaliteta izvoznih proizvoda.

Rastuća neizvjesnost na međunarodnom finansijskom tržištu redukovala je interesovanje stranih investitora za crnogorsko područje i odložila za izvjesno vrijeme realizaciju najavljenih krupnih investicionih projekata. Navedene tendencije su se negativno odrazile na priliv SDI. Ukupan priliv stranih direktnih investicija izno-sio je 348,8 miliona eura, od čega se 36,4% odnosilo na investicije u banke i preduzeća, 23,9% na interkompa-nijski dug i 36% na ulaganja u nekretnine. Neto priliv SDI iznosio je 265,9 miliona eura, što je za 35,5% manje nego u istom periodu 2010. godine. Evidentno je značajno smanjene priliva po osnovu vlasničkih ulaganja od 28,9%, kao i zaduživanja preduzeća kod matičnih kompanija u inostranstvu od 31%. Ipak, imajući u vidu globalni kontekst poslovanja, ostvaren je relativno visok nivo SDI po čemu je Crna Gora odavno prepoznata kao jedan od lidera kada su u pitanju evropske ekonomije u tranziciji.

Na tržištu rada evidentan je rast broja zaposlenih od 6,5% u avgustu u odnosu na decembar prethodne godi-ne. U avgustu je broj zaposlenih iznosio 167.955 i bio je veći za 5,9% u odnosu na isti mjesec prethodne godine. U strukturi zaposlenih dominiraju uslužne djelatnosti i javni sektor. Pozitivan trend pada nezaposlenih od februara ove godine prekinut je u septembru, kada se broj nezaposlenih ponovo povećava usled prestanka uticaja faktora sezonskog zapošljavanja, koji je značajno doprinosio ublažavanju posljedica otvorene nezapo-slenosti. Broj registrovanih nezaposlenih lica u prvih devet mjeseci ove godine bio je niži za 2,4% u odnosu na isti period prethodne godine. U septembru, na evidenciji Zavoda za zapošljavanje, bilo je registrovano 29.404 lica koja traže zaposlenje, ili 5,2% manje nego u septembru prethodne godine, a čak 8,4% manje nego u de-cembru 2010. godine.

Prvih devet mjeseci 2011. godine obilježio je i rast prosječne zarade, u bruto i neto iznosu, u dvanaest od uku-pno petnaest sektora, u odnosu na isti period prethodne godine. Prosječna zarada sa doprinosima i porezima iznosila je 723 eura i bila je viša za 2%, dok je prosječna neto zarada iznosila 485 eura, što je za 2,1% više u odnosu na isti period prethodne godine.

1 REALNI SEKTOR

13Realni sektor

Grafik 1.1 Industrijska proizvodnja, godišnja stopa rasta

Izvor: Monstat

1.1. Bruto domaći proizvod

Zvanični podaci o nominalnoj i realnoj veličini BDP-a za devet mjeseci nijesu dostupni. Prema procjeni Mi-nistarstva finansija ukupan BDP za 2011. godinu bi trebao ostvariti realan rast od 2,5%. Procjena CBCG je da je za prva tri kvartala ostvaren rast BDP-a oko 3,5%.

Tokom ovog perioda većina indikatora je imala trend rasta. Povećan je obim aktivnosti u šumarstvu i gra-đevinarstvu, povećan je promet u maloprodaji, a zabilježen je i rast dolazaka i noćenja turista. Ukupna indu-strijska proizvodnja je u padu, ali je proizvodnja u prerađivačkoj industriji i vađenju ruda i kamena u porastu. Sektor saobraćaja u većini segmenata bilježi pad indikatora.

Rast ekonomskih aktivnosti uslovio je nešto bolja kretanja na tržištu rada. Broj nezaposlenih je od februara imao opadajući trend sve do septembra kada se broj nezaposlenih ponovo povećava. Ovaj period karakteriše i povećanje broja zaposlenih u odnosu na kraj prethodne godine. Bruto i neto zarade su u septembru u odnosu na kraj prethodne godine zabilježile pad od 7,3%, odnosno 7,4%, dok je inflacija u odnosu na decembar pret-hodne godine zabilježila rast od 3%.

1.2. Djelatnosti

1.2.1. Industrijska proizvodnja

U prvih devet mjeseci 2011. godine u odnosu na isti period prethodne godine zabilježen je pad in-dustrijske proizvodnje od 6,2%. Pad je evidenti-ran na godišnjem nivou (2%) i na nivou ukupne proizvodnje za devet mjeseci u odnosu na prosjek 2010. godine (10,4%). Povećanje proizvodnje u sektoru vađenje ruda i kamena od 12,7% i sekto-ru prerađivačke industrije od 9,8%, u odnosu na isti period prethodne godine, nije nadomjestilo pad proizvodnje u sektoru proizvodnje električne energije, gasa i vode od 27,5%, što je imalo za re-zultat smanjenje proizvodnje ukupne industrije.


Tokom prvih devet mjeseci ove godine, u odnosu na isti period prethodne, proizvodnja u prerađivačkoj in-dustriji viša je za 9,8%. Rast je zabilježen u šest podsektora prerađivačke industrije, koji inače čine 32,9% ukupne industrijske proizvodnje. Posmatrano po pojedinim podsektorima, najveći rast je zabilježen u pod-sektoru prerade drveta i proizvoda od drveta (40,9%), zatim proizvodnja mašina i uređaja, ostala (33,7%), proizvodnja osnovnih metala i metalnih proizvoda (16,8%), proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala (16,1%), proizvodnja saobraćajnih sredstava (14,5%), i u podsektoru proizvodnja tekstila i tekstilnih proizvoda (5,3%).

Pad proizvodnje zabilježen je u pet podsektora prerađivačke industrije i to podsektoru proizvodnja prehram-benih proizvoda, pića i duvana za 3,6%, podsektoru proizvodnja papira, izdavanje i štampanje za 7%, podsek-toru prozvodnja hemijskih proizvoda i vlakana za 10,5%, proizvodnja proizvoda od gume i plastičnih masa za 3,4% i u podsektoru prerađivačka industrija, ostala za 49,2%. U podsektoru proizvodnja kože i predmeta od kože u prvih devet mjeseci 2011. godine nije evidentirana proizvodnja.

U prvih devet mjeseci u odnosu na isti period prethodne godine, sektor vađenja ruda i kamena bilježi rast proizvodnje od 12,7%, najviše zbog rasta proizvodnje u podsektoru vađenja ostalih sirovina i materijala od 58%. Podsektor vađenja energetskih sirovina bilježi pad od 1,8%.

Grafik 1.2 Industrijska proizvodnja po sektorima. Ø 2010 = 100

Izvor: Monstat i CBCG kalkulacije

15Realni sektor

Grafik 1.3 Industrijska proizvodnja – trend kretanja

Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG

Proizvodnja električne energije, gasa i vode, u prvih devet mjeseci ove godine, bila je manja za 27,5% u odnosu na uporedni period 2010. godine, najviše zbog rekordne proizvodnje ostvarene u prethodnoj godini. Nepo-voljna hidrološka situacija je dodatno doprinijela negativnim pokazateljima, jer je uticala na pad proizvodnje hidroelektrana „Perućica“ i „Piva“ u prvih devet mjeseci, ispod planirane. Veću proizvodnju od planirane ostvarila je TE „Pljevlja“, ali to nije bilo dovoljno da nadomjesti značajan pad u proizvodnji hidroelektrana.

Početkom jula zvanično je počeo projekat MONTESOL, čijom implementacijom će se ostvariti značajne ušte-de u potrošnji električne energije domaćinstava. U sklopu projekta domaćinstva će putem beskamatnih kre-dita biti u mogućnosti da kupe solarne sisteme za zagrijavanje vode, i u tom cilju su predviđena sredstva od 1 milion USD za subvencionisanje kamatne stope. Za implementaciju projekta je zaduženo Ministarstvo ekonomije Crne Gore u saradnji sa Programom zaštite životne sredine pri Ujedinjenim nacijama (UNEP) i italijanskim Ministarstvom životne sredine, kopna i mora (IMELS).

Vlada Crne Gore i A2A su u avgustu potpisali Memorandum o razumijevanju kojim se definišu osnove za izmjenu pojedinih članova Ugovora o djelimičnoj privatizaciji i dokapitalizaciji Elektroprivrede Crne Gore. Memorandumom je predviđeno da se A2A odriče prava na većinsko vlasništvo u EPCG, a Vlada prava na kupovinu akcija koje A2A ima u Elektroprivre-di. Njime se, između ostalog, naglašava potreba jasnijeg regulatornog okvira, kod predviđanja cijena električne energije u srednjem roku, uz implementaciju stadarda EU u toj oblasti. Memo-randumom je predviđeno da se izmjene i dopune Ugovora potpišu do kraja 2011. godine.

Prateći kretanje industrijske proizvodnje to-kom posljednje tri godine primjetan je opadajući trend, posebno u posljednjem kvartalu 2008. go-dine i tokom cijele krizne 2009. godine. Do opo-ravka industrije dolazi u 2010. godini što pokazu-je i linija trenda, posebno u posljednjem kvartalu 2010. godine. Međutim, oporavak je neujednačen i još uvijek neizvjestan zavisno od pojedinih sek-tora, što se odražava na ukupnu industriju i trend tokom devet mjeseci ove godine.

1.2.2. Turizam

Pozitivan trend u kretanju fizičkih pokazatelja dolazaka turista i noćenja tokom prvih šest mjeseci nastavljen je i u ljetnjoj turističkoj sezoni. Prema podacima Monstata, tokom prvih devet mjeseci Crnu Goru je posjetilo 1.304,5 hiljada turista, što je za 8,4% više nego u istom periodu prethodne godine. Veći broj posjetilaca regi-strovan je u primorskim mjestima za 9,7%, u planinskim mjestima za 5,8%, dok je smanjen broj posjetilaca u glavnom administrativnom centru za 2,5% i ostalim turističkim mjestima za 24,4%. Broj dolazaka domaćih turista smanjen je za 2,3%, a stranih povećan za 10,1%. U strukturi dolazaka stranih turista, najzastupljeniji su bili turisti iz Rusije (18,4%), Poljske (3%), Ukrajine (2,8%), Njemačke (2,4%), Italije (2,3%) i turisti iz susjed-nih država: Srbije (22,2%), Bosne i Hercegovine (7,2%) i Kosova (2,9%).


Tokom prvih devet mjeseci ove godi-ne ostvareno je 8.519,1 hiljada noće-nja, što je za 10,2% više nego u istom periodu prethodne godine. Od toga 897,9 hiljada su bili domaći turisti, što je za 2,8% manje nego u istom pe-riodu prethodne godine, dok su strani turisti ostvarili 7.621,2 hiljada noće-nja, što predstavlja rast od 12%. Broj noćenja se povećao u primorskim mjestima za 11%, dok je smanjen broj noćenja u glavnom administrativ-nom centru za 11,2%, u planinskim mjestima za 8% i u ostalim turistič-kim mjestima za 21,8%.

Veći broj noćenja, u prvih devet mje-seci, ostvarili su turisti iz Ukrajine (61,5%), Rusije (47,5%), Njemačke (19,6%), Češke (3,4%), Bosne i Her-cegovine (2,2%) i Srbije (0,8%). Ipak, ostvareno je manje noćenja iz: Fran-cuske (-36,5%), Italije (-30,3%), Koso-va (-28,4%), Albanije (-16%), Make-donije (-14,4%). Ovi pokazatelji mogu biti dobar indikator na kojim je trži-štima potrebno „pojačati“ promotiv-ne aktivnosti.

Promotivno djelovanje započeto u prethodnom periodu nastavljeno je i tokom ljetnje sezone. Nacionalna turistička organizacija je predstavila turističku ponudu na sajmovima u inostranstvu. Krajem jula, učestvo-vala je na najvećoj evropskoj berzi (RDA Workshop) u Kelnu, koju or-ganizuje Međunarodno udruženje autobuskih turoperatora (RDA). Ove godine se Crna Gora po šesti put predstavila u okviru regionalne po-nude, zajedno sa Srbijom i Albanijom.

Grafik 1.4 Dolasci turista u periodu januar – septembar

Grafik 1.5 Struktura dolazaka turista po mjestima

Grafik 1.6 Noćenja turista u periodu januar – septembar

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

17Realni sektor

Krajem septembra je, četvrti put za redom, učestvovala na međunarod-noj berzi turizma „Top Resa“ u Pari-zu, predstavljajući crnogorsku turi-stičku ponudu, ističući značaj fran-cuskog tržišta za Crnu Goru.

Boks 1.1 – Indikatori turizma u Evropi iznad očekivanja – kretanje dolazaka u svijetu u skladu s prognozama

Međunarodni dolasci turista su, prema podacima UNWTO-a, ostvarili rast od 4,5% u prvih osam mjese-ci 2011. godine u odnosu na isti period prethodne godine.

U suprotnosti sa trendom, koji je bio izražen u prethodnim godinama, rast dolazaka turista u prvih osam mjeseci je bio veći u razvijenim (4,9%) nego u zemljama u razvoju (4%). Na to je najviše uticao značajan rasta dolazaka u Evropi, od čak 6%. U regionima Sjeverne Evrope i Centralne i Istočne Evrope, nakon opo-ravka, koji je otpočeo u prethodnoj godini, dolasci turista su rasli 7% i 8%, respektivno. Slična je situacija i u pojedinim destinacijama Južne Evrope koje su imale korist od preusmjeravanja turista sa Srednjeg Is-toka (-9%) i Sjeverne Afrike (-15%), što je dovelo do porasta broja dolazaka u ovom regionu za 8%. U Crnoj Gori je u prvih osam mjeseci 2011. godine ostvaren rast do-lazaka, za 7,3% u odnosu na isti period prethodne godine, što je iznad prosjeka u Evropi.

Uprkos tekućoj nestabilnosti u pojedinim zemljama Evrop-ske Unije, međunarodni turi-zam postaje važan pokretač za mnoge evropske ekonomije, donoseći potreban kapital i sma-njujući pritisak na njihov platni bilans. Ističe se potreba podrške turizmu od strane evropskih vlada, kao sektora koji može da utiče na ekonomski oporavak, s obzirom na posjedovanje kapac-iteta za distribuciju bogatstva i stvaranje novih radnih mjesta širom regiona.

Grafik 1.7 Broj ostvarenih noćenja turista (u 000) – izabrane godine

Izvor: Monstat

Grafik 1 Međunarodni dolasci turista u Evropi, po mjesecima

Izvor: World Tourism Organization (UNWTO)* Januar – Avgust 2011. godine


U pojedinim regionima Azije turizam je zadržao dvocifrenu stopu rasta dolazaka, u Jugoistočnoj Aziji (12%) i Južnoj Aziji (13%), dok su u Sjeveroistočnoj Aziji usporeni dolasci djelimično zbog pada u tu-rizmu u Japanu i Okeaniji.

Južna Amerika (+13%) je nastavila da predvodi rast dolazaka u Americi (+5%), koristeći pozitivne ekonomske trendove u regionu i povećanje regionalne integracije. Rezultati preostalih regiona – Sjev-erne Amerike (+3%), Centralne Amerike (+4%) i Kariba (+4%) su ispod prosjeka.

U Africi je zabilježen pad dola-zaka od 4%, kao rezultat krize u Sjevernoj Africi. Uprkos tre-nutnoj situaciji na Srednjem Istoku, pojedine destinacije kao što su Saudijska Arabija i Ujedinjeni Arapski Emirati su nastavili sa trendom rasta dolazaka, dok podaci iz Jula i Avgusta pokazuju poboljšanje dolazaka turista i u Egiptu.

Očekuje se da će do kraja 2011. godine biti blaži rast međunarodnih dolazaka turis-ta, između 4% i 4,5% u odnosu na prethodnu godinu, što je u skladu sa projekcijama UN-WTO-a s početka godine. Iako je, zbog povećanja finansijskih i fiskalnih izazova došlo do ras-ta nestabilnosti na turističkom

tržištu, trendovi u posljednjim mjesecima navode na očekivanje nastavka rasta indikatora turizma u 2012. godini, između 3% i 4%.

Šumarstvo

U prvih devet mjeseci ove godine, u oblasti šumarstva, proizvedeno je ukupno 204.351 m³ šumskih sortime-nata, što je za 1,7% više nego u istom periodu prethod-ne godine.

U julu je na Žabljaku održana javna rasprava na nacrt dokumenta „Operativni kriterijumi i indikatori održi-vog gazdovanja šumama u Crnoj Gori“ u organizaciji Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja, uz podrš-ku SNV (Holandske razvojne organizacije). Dokument se u potpunosti oslanja na održivo šumarstvo, koje po-drazumijeva aktivno upravljanje i gazdovanje šumama, a značajno će doprinijeti povećanju stepena realizacije i kontrole planskih dokumenata u šumarstvu.

Grafik 2 Očekivanja u kretanju međunarodnih dolazaka turista u svijetu

* Prognoza: 011: 4% - 4,5%, 2012: 3% - 4%

Izvor: World Tourism Organization (UNWTO)

Grafik 1.8 Proizvodnja šumskih sortimenata, mjesečni nivo u m³

Izvor: Monstat

19Realni sektor

1.2.4. Građevinarstvo

Prema preliminarnim podacima Monstata za prvih devet mjeseci ove godine vrijednost izvršenih građe-vinskih radova iznosila je 187,5 miliona eura i bila je viša za 19% u odnosu na uporedni period. Građevinska aktivnost mjerena efektivnim časovima rada povećana je za 25,8%. Po evidenciji Monstata, vrijednost novih ugovora na zgradama iznosila je 31,2 miliona eura, što je za 27,4% više, a vrijednost novih ugovora na ostalim građevinama bila je 35 miliona, odnosno 55,6% manje nego u istom periodu prethodne godine.

U septembru je održan 33. Jadranski sajam građevinarstva u Budvi. Na sajmu se predstavilo preko 300 uče-snika iz 30 zemalja, među kojima su proizvođači i distributeri građevinskog materijala, mehanizacije i opre-me, kompanije koje se bave inženjeringom i projektovanjem u građevinarstvu, kao i izdavači stručne litera-ture iz oblasti građevinarstva.

1.2.5. Saobraćaj

Prema podacima Monstata, u prvih devet mjeseci 2011. godine, u drumskom saobraćaju, mjereno putničkim kilometrima, prevezeno je 7,9% manje putnika nego u istom periodu prethodne godine. Kod prevoza robe u drumskom saobraćaju zabi-lježen je pad od 32,3%.

U julu je podpisan Protokol o saradnji u oblasti međunarodnog prevoza putnika i tereta u drum-skom saobraćaju između Crne Gore i Bosne i Hercegovine. Protokolom je ostvaren značajan

Grafik 1.9 Građevinske aktivnosti

Izvor: Monstat

Grafik 1.10 Prevoz putnika u drumskom saobraćaju

Izvor: Monstat


pomak oslobađanjem prevoza tereta, između ove dvije zemlje, od režima dozvola, kada se taj prevoz realizuje vozilima standarda Euro 4, Euro 5 i više.

Prevoz putnika u željezničkom saobraćaju, u po-smatranom periodu, bio je manji za 30,9%, a pre-voz robe za 2,3%.

Ukupni promet u lukama iznosio je 1.315,6 hilja-da tona, i bio je niži za 1,8% u poređenju sa istim periodom prethodne godine, pri čemu se na izvoz odnosilo 50,2%, a na uvoz 47,9% (razlika od 1,9% se odnosi na tranzit). Izvoz je u ovom periodu po-većan za 8,2%, a uvoz za 3,5%.

Tokom prvih devet mjeseci, u vazdušnom saobra-ćaju prevezeno je 1.073,8 hiljada putnika, što je za 7,8% više nego u istom periodu prethodne godine, a prevoz robe smanjen je za 46,2%.

Vlada Crne Gore je u julu usvojila Master plan razvoja aerodroma do 2030. godine. Plan je pripremljen na zahtjev finansijera projekta, Evropske investicione banke, i definiše strategiju infrastrukturnog razvoja ae-rodroma Podgorica i Tivat za period od 2011. do 2030. godine. Njime su obezbijeđene smjernice razvoja u dvije faze, prva do 2017. i druga do 2030. godine, a cilj je unapređenje kapaciteta i kvaliteta usluga u odnosu na prognozirani saobraćaj. Predviđena je realizacije projekata koji će, između ostalog, uticati na produžetak poletno-slijetne staze na ova dva aerodroma, zatim na povećanje prostora putničkih terminala, širenje plat-formi, kao i na obezbjeđivanje novih parking prostora. Master planom se utvrđuje dugoročno i sistemsko upravljanje razvojem aerodromskih kapaciteta, koje će omogućiti odvijanje efikasnog i ekonomičnog vazduš-nog saobraćaja, zasnovanog na ekološkim standardima.

1.3. Cijene

Inflacija, mjerena potrošačkim cijenama, u sep-tembru u odnosu na kraj prethodne godine, iznosi-la je 3%. U ovom periodu najviše su porasle cijene iz kategorije „alkoholna pića i duvan“ za 25,6%, cijene kategorije „zdravstvo“ za 13,9%, cijene „prevoza“ za 7,7% i cijene kategorije „ostala dobra i usluge“ za 3,2%. Tokom ovog perioda porasle su cijene u kate-goriji „restorani i hoteli“ za 2,9%, kategoriji „stano-vanje“ 2,3%, dok je rast od 1% zabilježen u katego-riji „hrana i bezalkoholna pića, a 0,9% u kategoriji „komunikacije“. Pad cijena bilježe četiri kategorije, pri čemu je najveći pad cijena od 3,9% zabilježen u kategoriji „kultura i rekreacija“. Godišnja stopa in-flacije u septembru je iznosila 3,4%.

Grafik 1.11 Prevoz putnika u vazdušnom saobraćaju

Grafik 1.12 Potrošačke cijene

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

21Realni sektor

U prvih devet mjeseci ove godine cijene iz kategorije „hrana i bezalkoholna pića“ su zabilježile rast od 1%. Iako su cijene hljeba i žitarica zabilježile rast od 10,9%, cijene voća rast od 10,8%, ulja i masti 3%, mlijeka, sira i jaja rast od 2,1%, pad cijena povrća za 13,1% i cijena mesa za 2,3% su uticale da kategorija „hrana i bezalko-holna pića“ ostvari nešto skromnije učešće u ukupnoj inflaciji (13,1%). Cijene duvana su, tokom ovog perioda, porasle za 39,1%, a cijene alkoholnih pića za 6,4%, što je uticalo da kategorija „alkoholna pića i duvan“ ostvari i najveće učešće (32,2%) u ukupnoj inflaciji. Porast cijena farmaceutskih proizvoda od 18,9% i vanbolničkih usluga za 2,2% uticali su na ukupan rast cijena kategorije „zdravstvo“ od 13,9%, dok su cijene u kategoriji „prevoz“ porasle za 7,7%, najviše zbog rasta cijena goriva i maziva od 7,3% i cijena prevoznih usluga od 14,3%. Iako je cijena električne energije zabilježila pad od 3,6%, rast cijena snabdijevanja vodom i druge usluge za 37,5%, uticale su na porast cijena kategorije „stanovanje“ za 2,3% i učešće u ukupnoj inflaciji od 10%. U ovom periodu porasle su cijene iz kategorije „restorani i hoteli“ (2,9%), najviše zbog rasta cijena ugostiteljskih usluga za 3%, cijene kategorije „ostala dobra i usluge“ su rasle 3,2%, zbog povećanja cijena proizvoda i usluga lične njege za 3,6%, dok su cijene iz kategorije „komunikacije“ zabilježile rast od 0,9%. Ovaj period karakteriše pad cijena u kategoriji „odjeća i obuća“ za 1,2%, zbog pada cijena odjeće od 0,1% i obuće od 2,7%, pad cijena u ka-tegoriji „pokućstvo i oprema za kuću“ (- 1,1%) najviše zbog pada cijena namještaja i pokućstva za 5,8% i cijena dobara i usluga za redovno održavanje za 1,1%. Cijene u kategoriji „kultura i rekreacija“ su zabilježile pad od 3,9%, najviše zbog pada cijena audio vizuelne i fotografske opreme za 2,9% i cijena novina, časopisa i papirne konfekcije za 5,2%, dok su cijene kategorije „obrazovanje“ zabilježile pad od 0,6%.

Godišnja stopa bazne inflacije u septembru izno-sila je 1,1% i bila je niža za 2,3 p.p. od ukupne godišnje inflacije. Od početka godine godišnja bazna inflacija je bila niža od ukupne inflacije, s tim da je u januaru i februaru imala negativan predznak. Niže cijene iz kategorija „pokućstvo i oprema za kuću“ i „odjeća i obuća“, kao i poje-dinih cijena prehrambenih proizvoda doprinijele su održavanju niže godišnje stope bazne inflacije u odnosu na ukupnu inflaciju. Kretanje godišnje stope ukupne i bazne inflacije se može vidjeti na grafiku br. 1.13.

Godišnji rast potrošačkih cijena u septembru iznosio je 3,4%, a najveći godišnji rast zabilježile su cijene iz kategorije „alkoholna pića i duvan“ (25,6%), „zdravstvo“ (16,5%), „prevoz“ (9,9%) i „“ostala dobra i usluge“ (3,6%), dok su najveći go-dišnji pad zabilježile cijene iz kategorije „kultura i rekreacija“ (-3,8%).

Ako poredimo godišnju inflaciju ostvarenu u Crnoj Gori i inflaciju u izabranim zemljama, vidi se da je jedino Makedonija imala istu stopu (3,4%), dok je višu godišnju stopu od one ostvarene u Crnoj Gori imala većina izabranih zemalja. Najveći godišnji rast u izabranim zemljama je zabilježen u Srbiji (9,3%), dok je najmanji godišnji rast zabilježen u Češkoj (2,1%).

Grafik 1.13 Poređenje ukupne inflacije i bazne inflacije

Izvor: Monstat i kalkulacija CBCG


Tabela 1.1 Učešće pojedinih kategorija u ukupnoj inflacij1

Ponderi IX 11/XII 10 stopa rasta doprinos učešće u uk. inflaciji

UKUPNO 10000 103,0 3,0 3,0 100,0

Hrana i bezalkoholna pića 3755 101,0 1,0 0,4 13,1

Alkoholna pića i duvan 372 125,6 25,6 1,0 32,2

Odjeća i obuća 761 98,8 -1,2 -0,1 -3,0

Stanovanje 1287 102,3 2,3 0,3 10,0

Pokućstvo i oprema za kuću 494 98,9 -1,1 -0,1 -1,8

Zdravlje 280 113,9 13,9 0,4 13,2

Prevoz 1216 107,7 7,7 0,9 31,6

Komunikacije 558 100,9 0,9 0,1 1,7

Kultura i rekreacija 321 96,1 -3,9 -0,1 -4,2

Obrazovanje 218 99,4 -0,6 0,0 -0,5

Restorani i hoteli 296 102,9 2,9 0,1 2,9

Ostala dobra i usluge 442 103,2 3,2 0,1 4,8


U Euro zoni, na godišnjem nivou, u septembru, se bilježi rast cijena od 3%. Najveći rast je zabilježen u kate-gorijama „transport“ od 5,9% i „stanovanje“ od 5%, dok se pad bilježi jedino u kategoriji „komunikacije“ za 1,9%.

1 Napominjemo da se, i pored indeksnih promjena, doprinos učešća pojedinih kategorija zbog ponderacione strukture eviden-tira tek na drugoj, odnosno trećoj decimali.

Grafik 1.14 Godišnja inflacija u izabranim zemljama, septembar 2011. godine

Izvor: Nacionalni zavodi za statistiku i Eurostat

23Realni sektor

Boks 1.2 – Cijene hrane na globalnom nivou i kretanje cijena osnovnih grupa u Crnoj Gori

Kada su cijene (posebno hrane) tokom druge polovine 2008. godine počele padati, očekivala se nji-hova stabilizacija i zaustavljanje rasta, jer je činilo se dostignut vrlo visok nivo cijena. Međutim, rast cijena hrane obnovljen sredinom 2010. godine podstakao je zabrinutost u pogledu dalje volatilnosti i dostizanja još višeg nivoa. Najviši nivo cijene hrane dostigle su u januaru i februaru 2011. godine (prika-zano na grafiku preko indeksa cijena hrane). Postavlja se pitanje da li je dostignut maksimalni nivo i da li će se volatilnost i rast cijena nastaviti i u budućnosti?

U pogledu nivoa cijena mnoge srednjoročne i dugoročne pro-jekcije ukazuje da će cijene hrane u narednoj deceniji ostati na vrlo visokom nivou. Prilično visoke cijene hrane i energije podgrijavaju inflatorne pritiske širom svijeta. Iako se može reći da su se cijene hrane posljed-njih mjeseci stabilizovale (u septembru imaju blago silaznu putanju), promjenjive cijene nafte na svjetskom tržištu mogu podstaći inflaciju. Do-datni razlog visokih cijena hrane na globalnom nivou su i prilično prazna skladišta hrane, posebno nekih žitarica.

Iako se očekivao rast godišnje stope inflacije u Crnoj Gori, posebno nakon skoka cijena u martu ove godine, inflacija je

tokom posljednjeg kvartala bila na relativno nižem nivou. Nakon rasta od 3,7% u martu i 3,6% u junu, godišnja stopa se, u septembru, spustila na 3,4%. Kada je u pitanju kretanje cijena pojedinih grupa proizvoda, najveći rast u odnosu na kraj prethodne godine su zabilježile grupe hljeb i žitarice (10,87%), voće (10,75%), šećer, med, pekmez i čokolada za 3,86% (cijena šećera porasla za 16,18%) i grupe ostali prehrambeni proizvodi (3,84%), kao i ulja i masti (3,01%). Kretanje godišnje inflacije uglavnom je bilo generisano cijenama u tri navedene kategorije „hrana i bezalkoholna pića“, „alkoholna pića i duvan“ (rast zbog akciznih promjena) i „prevoz“, zbog kretanja cijena goriva. Ako se doda još i kretanje cijena u kategoriji „stanovanje“, koje se povećalo zbog povećanja administrativno regulisanih cijena (snab-dijevanje vodom i druge usluge) to već čini oko 66% ponderacione strukture koja utiče na ukupnu inflaciju, s tim da se prikazana ponderaciona struktura u tabeli br.1 odnosi na podatke za posljednje dvije godine.

Grafik 1 FAO indeks hrane s naglaskom na 2007-2008 i 2010-2011

Izvor: FAO


Tabela 1Kretanje ukupne inflacije i cijena pojedinih kategorija igrupa proizvoda (promjena prema kraju godine)

PonderIX 09 / XII 08 IX 10 / XII 09 IX 11 / XII 10

stopa stopa stopa

Ukupno 10000 1,37 0.20 2,97

Hrana i bezalkoholna pića 3755 0,08 1.60 1,03

Hljeb i žitarice 502 0,52 0.08 10,87

Meso 943 2,60 -0.12 -2,26

Ribe 109 0,29 -2.17 -3,54

Mlijeko, sir i jaja 916 1,33 -0.19 2,06

Ulja i masti 157 -13,22 14.48 3,01

Voće 251 12,77 19.95 10,75

Povrće 411 -13,49 -3.37 -13,10

Šećer, med, pekmez i čokolada 172 3,52 5.00 3,86

Ostali prehrambeni proizvodi 85 0,28 -1.27 3,84

Bezalkoholna pića 209 -2,54 3.29 2,66

Alkoholna pića i duvan 372 7,55 -0,93 25,59

Prevoz 1216 10,86 3,54 7,68

Gorivo i mazivo 507 12,80 7,73 7,33

Izvor: Monstat

Prosječna cijena referentne korpe OPEC-a, u pr-vih devet mjeseci iznosila je 107,3 usd/barel, što je za 42,6% više u odnosu na prosječnu cijenu iz istog perioda prethodne godine. Prosječna cijena brenta u prvih devet mjeseci bila je 112,0 usd/ba-rel, što je za oko 45,2% više u odnosu na prosječnu cijenu iz istog perioda prethodne godine. Cijena brenta u septembru ove godine iznosila je 113,13 usd/barel i u odnosu na decembar prethodne go-dine bila je viša za 23,6%. Prema saopštenju IEA (Međunarodna agencija za energetiku) globalna tražnja sirove nafte će biti niža ove i sljedeće godi-ne, što je posljedica usporavanja ekonomskog ra-sta u svijetu. Slabiji makroekonomski pokazatelji u SAD-u, eurozoni, te fiskalna kriza u pojedinim članicama eurozone, kao i neizvjesnost njenog rješavanja, uz usporavanje kineske ekonomije, smanjuju izglede globalnog rasta. Revidiranje

stopa ekonomskog rasta na niže uticalo je i na usporavanja tražnje za naftom i naftnim derivatima, što je za posljedicu imalo i smanjenje cijene ovog proizvoda u septembru u odnosu na cijenu iz aprila kada je zabilje-žena i najviša cijena brenta u ovoj godini od 123,7 usd/barel.

Grafik 1.15 Cijene nafte, mjesečna stopa

Izvor: Monstat i ‘’Monhly Oil Market Reports’’, OPEC

25Realni sektor

Cijene proizvođača industrijskih proizvoda, u septembru su, u odnosu na kraj prethodne godine, zabilježile rast od 3,1%, pri čemu su cijene u prerađivačkoj industriji zabilježile rast od 5,2%, a cijene vađenje ruda i ka-mena rast od 2,1%. Cijene proizvodnje električne energije, gasa i vode su u istom periodu zabilježile pad od 2,6%. Na godišnjem nivou cijene proizvođača industrijskih proizvoda zabilježile su rast od 3,2%.

1.4. Tržište rada

Broj zaposlenih2 u septembru ove godine iznosio je 164.386, i bio je veći za 4,3% u odnosu na isti mjesec prethodne godine, dok je broj zaposlenih u odnosu na kraj prethodne godine takođe bio viši za 4,3%. Posmatrano po pojedinim sektorima, najveći rast, u septembru u odnosu na decem-bar prethodne godine, zabilježen je u hotelima i restoranima 18,2%, poljoprivredi, šumarstvu i vodoprivredi 23%, što je dobrim dijelom rezultat sezonskog zapošljavanja u ovim sektorima. Rast broja zaposlenih u septembru u odnosu na de-cembar prethodne godine bilježe svi sektori osim prerađivačke industrije i sektora saobraćaja, skla-dištenja i veza.

Posmatrajući strukturu zaposlenih, za osam mje-seci ove godine kroz tri osnovna sektora (pro-izvodnja, usluge i javni sektor), uočava se da je najviše zaposlenih u sektorima usluga i javnom sektoru.

Posmatrajući kretanja na tržištu rada, od februa-ra, kada je evidentiran najveći broj nezaposlenih u ovoj godini, dolazi do opadajućeg trenda sve do septembra kada se broj nezaposlenih ponovo povećava. Broj registrovanih nezaposlenih lica u prvih devet mjeseci ove godine bio je niži za 2,4% nego u istom periodu prethodne godine. U sep-tembru, na evidenciji Zavoda za zapošljavanje, bilo je registrovano 29.404 lica koja traže zaposle-nje, ili 5,2% manje nego u septembru prethodne godine, a čak 8,4% manje nego u decembru 2010. godine.

2 Od aprila 2010. godine izvor podataka je CRPO (Centralni registar poreske uprave), pa nije komentarisan podatak period za devet mjeseci u odnosu na isti period prethodne godine. Zbog istovrsnog izvora komentarisan podatak septembar na septem-bar i septembar na decembar 2010. g.

Grafik 1.16 Broj zaposlenih

Grafik 1.17 Struktura zaposlenih u procentima

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat


Zavod za zapošljavanje kontinuirano sprovo-di mjere aktivne politike zapošljavanja naročito kada su u pitanju sezonski poslovi. Takav cilj je imao i projekat pod nazivom „Zaposlimo naše mlade na sezonskim poslovima“ koji se realizovao u periodu od 1.06.2011. godine do 30.09.2011. go-dine, a podrazumjevao je dodjelu subvencija po-slodavcima koji su na sezonskim poslovima zapo-šljavali lica do 25 godina starosti i koja su držav-ljani Crne Gore. Putem ovog projekta zaposleno je 1750 mladih, a najveći broj je bio angažovan u sektoru turizma i ugostiteljstva, trgovine, a manji broj u sektoru poljoprivrede i građevinarstva.

Tokom prethodnih godina, pokazalo se da sezon-sko zapošljavanje, značajno doprinosi ublažava-nju posljedica otvorene nezaposlenosti. Prema podacima Zavoda za zapošljavanje Crne Gore do 30.09.2010. godine istaknuta je potreba za 24.270 sezonskih radnih mjesta, što je za 19% više u od-nosu na prethodnu godine. Najviše radnih mjesta je oglašeno za potrebe turizma i ugostiteljstva (12.562 radnika), za potrebe trgovine (4.590), građevinarstva (3.247), poljoprivrede (1.870) i za ostale djelatnosti (2.000 radnika).

Koristeći odobrene kvote i usvojeni Zakon o za-pošljavanju i radu stranaca u Crnoj Gori, tokom devet mjeseci ove godine izdato je 15.758 dozvola za rad i zapošljavanje stranaca, što je za oko 40% više nego u istom periodu prethodne godine. Po-smatrano prema djelatnostima, najviše dozvola izdato je u oblasti turizma i ugostiteljstva (26,2%), zatim građevinarstva (18,5%), trgovine (14,2%), aktivnosti u vezi s nekretninama (12,3%) i poljo-privrede (8%).

Stopa nezaposlenosti je, prema podacima Zavoda za zapošljavanje, u septembru iznosila 11,14% (broj eviden-tiranih nezaposlenih lica u odnosu sa aktivnim stanovništvom). Drugu stopu nezaposlenosti objavljuje Mon-stat na kvartalnom nivou, a na osnovu Ankete o radnoj snazi koja je usaglašena sa preporukama Eurostat-a. Kretanje ove dvije stope prikazano je na grafiku br. 1.19.

Zarade

U prvih devet mjeseci prosječna (bruto) zarada u Crnoj Gori iznosila je 723 eura i bila je viša za 2% u odnosu na isti period prethodne godine. Prosječna zarada bez poreza i doprinosa iznosila je 485 eura, što je za 2,1%

Grafik 1.18 Broj nezaposlenih

Grafik 1.19 Kretanje nezaposlenosti

Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG

Izvor: Monstat i Zavod za zapošljavanje

27Realni sektor

više u odnosu na isti period prethodne godine. Rast zarada bez poreza i doprinosa u prvih devet mjeseci u odnosu na isti period prethodne godine, zabilježen je u dvanaest od ukupno petnaest sektora. Najveći rast zarada bez poreza i doprinosa zabilježen je u sektoru ribarstva 22,2% (iako je ovo i dalje sektor sa najnižom prosječnom neto zaradom), zatim sektoru hoteli i restorani 8,8%, trgovini 8,2%, državnoj upravi i socijalnom osiguranju 7,6%, dok je najmanji rast od po 1,9% zabilježen u sektoru zdravstveni i socijalni rad, kao i kod poslova s nekretninama. Tri sektora su ostvarila pad prosječnih zarada bez poreza i doprinosa, pri čemu je najveći pad zabilježen u sektoru finansijsko posredovanje 4%, vađenju ruda i kamena 3,4% i građevinarstvu 1,7%.

Tabela 1.2 Prosječna zarada bez poreza i doprinosa, po sektorima

Zarade bez poreza i doprinosa Indeks

Ø I - IX 10. Ø I – IX 11. Ø I-IX 11.Ø I-IX 10.

UKUPNO 475 485 102,1

Poljop, šumar. i vodoprivreda 564 588 104,3

Ribarstvo 176 215 122,2

Vađenje ruda i kamena 644 622 96,6

Prerađivačka industrija 452 486 107,5

Proiz.el.energije, gasa i vode 688 733 106,5

Građevinarstvo 408 401 98,3

Trg. na veliko i malo, opravka 293 317 108,2

Hoteli i restorani 363 395 108,8

Saobraćaj, skladištenje i veze 620 628 101,3

Finansijsko posredovanje 880 845 96,0

Poslovi s nekret, iznajmljivanje 429 437 101,9

Državna uprava i soc.osiguranje 461 496 107,6

Obrazovanje 430 444 103,3

Zdravstveni i socijalni rad 464 473 101,9

Druge komun, društ.i lične usluge 404 412 102,0

Izvor: Monstat

Boks 1.3 – Prosječne plate po zemljama bivše Jugoslavije, avgust 2011. godine

Podaci o prosječnim platama u avgustu 2011. godine pokazuju razliku u visini primanja po pojedninim zemljama bivše Jugoslavije. Nominalni rast neto plata u odnosu na isti mjesec prethodne godine izno-sio je 2,5% u Sloveniji, 2,3% u Hrvatskoj, 2,8% u Bosni i Hercegovini, 6,7% u Makedoniji i 13,1% u Srbiji, dok je u Crnoj Gori ostvaren nominalni pad neto plata od 5,8%. Slovenija je po neto iznosu prosječne plate i dalje na prvom mjestu, zatim ide Hrvatska, dok je Crna Gora po prosjeku neto plate iznad Bosne i Hercegovine, Srbije i Makedonije.


Tabela 1 Plate u zemljama bivše Jugoslavije, u eurima (rangiranje prema neto iznosu)

Zemlja Neto plate Bruto plate

Slovenija 988 1.524

Hrvatska 738 1.059

Crna Gora 475 709

BiH 420 656

Srbija 378 525

Makedonija 356 499

Izvor: zavodi za statistiku i centralne banke navedenih zemalja

2 MONETARNA KRETANJA

31Monetarna kretanja

U trećem kvartalu 2011. godine zabiljeni su pozitivna kretanja u bankarskom sektoru, u dijelu koji se odnosi na „čišćenje” bilansa i stvaranje zdrave osnove za buduće poslovanje. Tako je poboljšan kvalitet kreditnog portfolija banaka u odnosu na kraj prethodne godine, odnosno smanjeno je učešće nekvalitetnih kredita u ukupnim kreditima. Pad nekvalitetnih kredita je uticao i na smanjenjenje učešća kredita koji kasne sa otpla-tom u ukupnim kreditima i smanjenje potrebnih rezervacija za potencijalne gubitke. Pored toga, smanjeno je i učešće otpisanih kredita u ukupnim kreditima u odnosu na kraj prethodne godine, dok je povećano učešće restrukturiranih kredita.

S druge strane, depoziti položeni kod banaka bilježe rast, kako u odnosu na kraj, tako i u odnosu na isti period prethodne godine.

Takođe, poboljšanje bilježe i osnovni koeficijenti poslovanja banaka: koeficijent povraćaja na prosječnu akti-vu, koeficijent povraćaja na prosječnu prihodonosnu aktivu, koeficijent povraćaja na prosječni kapital, koefi-cijenti likvidnosti banaka (krediti/depoziti banaka, učešće likvidne u ukupnoj aktivi), a koeficijent solventno-sti je i dalje iznad zakonski propisanog minimuma.

Međutim, i pored toga, još uvijek nijesu stvoreni uslovi za porast kreditne aktivnosti banaka: usporena je pri-vredna aktivnost, likvidnost realnog sektora i bonitet pravnih lica se smanjuje, povećava se vrijednost duga po osnovu koje se vrši blokada računa.

Početkom trećeg kvartala donijeta je Odluka o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore, sa primjenom od oktobra 2011. godine. Ovom odlukom Centralna banka nastoji da poboljša ročnu strukturu depozita u korist oročenih depozita, kako bi se bankama smanjile potencijalne ranjivosti u poslovanju.

Iako je crnogorski bankarski sistem revitalizovan nakon talasa globalne finansijske krize (2008-2009), drugi talas krize, tekuće dužničke krize u Evropi je izlozio crnogorsku ekonomiju potencijalnim prijetnjama iz ek-sternog okruženja, stvarajući na taj način neravnoteže na domaćem tržištu. U ovakvim uslovima, bankarski sistem predstavlja ključ za očuvanje finansijske stabilnosti, iako još uvijek ostaje otvoreno pitanje obezbjeđe-nja kreditnog rasta kako bi se pokrenula privredna aktivnost, ne narušavajući pri tome stabilnost bankarskog sistema.


2.1. Banke

2.1.1. Likvidnost banaka

Prema osnovnim pokazateljima likvidnosti, sve crnogorske banke su tokom prva tri kvartala 2011. godine uredno izmirivale svoje tekuće oba-veze i održavale likvidnost iznad propisanog mi-nimuma3.

Tokom prva tri kvartala 2011. godine, koefici-jent likvidnosti na dnevnoj i dekadnoj osnovi za bankarski sistem u cjelini je bio iznad propisanog minimuma i na kraju trećeg kvartala 2011. godi-ne iznosio je 1,71 (grafik br. 2.1), što je znatno is-pod nivoa ostvarenog na kraju prethodne godine (2,36)4.

U strukturi likvidnih sredstava banaka domi-nantno je učešće likvidnih sredstava u zemlji (grafik br. 2.2).

Likvidna aktiva banaka7 na kraju septembra 2011. godine iznosila je 663,9 miliona eura. U odnosu na kraj 2010. godine viša je za 18%, dok je u odnosu na kraj septembra prethodne godine viša za 33,6%. Rastu likvidne aktive doprinijela je smanjena kreditna aktivnost banaka.

Učešće likvidne u ukupnoj aktivi na kraju sep-tembra 2011. godine iznosilo je 23% i povećano je u odnosu na kraj 2010. godine (za 3,8 procentnih

3 Na snazi je Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti u bankama (“Sl. list Crne Gore” br. 60/08), kojom je propisana obaveza banaka za održavanjem minimalnih koeficijenata likvidnosti na dnevnoj (0,9%) i dekadnoj osnovi (1,0%).

4 Niži nivo koeficijenta likvidnosti rezultat je znatnog pada dekadnog pokazatelja likvidnosti, najvećim dijelom kao rezultat ispravke obračuna likvidne aktive kod jedne banke, od treće dekade marta, na osnovu naloga Sektora za kontrolu banaka. Shodno tome, dekadni pokazatelji likvidnosti su niži, ali je likvidnost bankarskog sistema na agregatnom nivou i na nivou svih banaka u sistemu i dalje iznad zakonom propisanog minimuma.

5 Likvidna sredstva banaka obuhvataju gotovinu i sredstva na obračunskom računu kod CBCG i na računima kod depozitnih institucija u zemlji i inostranstvu (depozite po viđenju) umanjene za dio izdvojenih sredstava obavezne rezerve koja se u skladu sa posebnim propisom mogu koristiti za održavanje dnevne likvidnosti banaka.

6 Dospjele obaveze banaka obuhvataju dospjele obaveze po osnovu primljenih kredita, dospjele obaveze po kamatama i nakna-dama, dospjele obaveze po oročenim depozitima, 30% depozita po viđenju, 10% obaveza po osnovu odobrenih, a neiskorišće-nih neopozivih kreditnih obaveza (kreditne linije), kao i ostale dospjele obaveze.

7 Likvidnu aktivu čine novčana sredstva i depoziti kod depozitarnih institucija umanjena za 50% izdvojene obavezne rezerve.

Grafik 2.1 Likvidna sredstva5 i dospjele obaveze6 banaka (000 eura) i pokazatelj likvidnosti, I – IX 2011. godine

Grafik 2.2 Struktura likvidnih sredstava banaka, I – IX 2011. godine, %


poena) i isti period prethodne godine (za 5,9 procentna poena). Koeficijent krediti/depoziti iznosio je 1,04 i poboljšan je u odnosu na kraj i isti mjesec prethodne godine (tabela br. 2.1).

Tabela 2.1 Odabrani pokazatelji likvidnosti banaka, stanje na kraju perioda

Opis/Period2010. 2011.

IX XII IX

Krediti/Depoziti 1,27 1,23 1,04

Likvidna aktiva/Ukupna aktiva (u %) 17,1 19,1 23,0

Tokom prvih devet mjeseca 2011. godine nije bilo korišćenja obavezne rezerve za likvidnost.

2.1.2. Agregatni bilans stanja banaka

Ukupna aktiva banaka je na kraju trećeg kvartala 2011. godine iznosila 2.891,1 miliona eura i bilježi pad od 1,8% u odnosu na kraj 2010. godine, dok je u odnosu na isti period prethodne godine bila niža za 0,6%.

Tabela 2.2 Agregatni bilans stanja banaka

Opis/Period

Stanje, 000 000 eura Promjena

2010 2011 IX 2011/XII 2010 IX 2011/IX 2010

IX XII IX 000 000 eura % 000 000

eura %

AKTIVA1. Novčana sredstva i depoziti kod depozitnih

institucija 560,8 629,7 725,6 95,9 15,2 164,8 29,4

2. Krediti 2.263,2 2.200,0 1.957,3 -242,7 -11,0 -605,9 -13,5

2.1. Rezervisanja za kreditne gubitke 178,9 141,7 117,3 -24,4 -17,2 -61,6 -34,4

2.2. Neto krediti 2.084,3 2.058,3 1.840,0 -218,3 -10,6 -244,3 -11,7

3. Hartije od vrijednosti 74,4 75,5 125,0 49,5 65,5 50,6 68,0

4. Ostala aktiva 198,8 193,4 212,8 19,4 10,0 14,0 7,1

5. Rezervisanja za gubitke na ostale stavke aktive 10,6 13,2 12,2 -1,0 -7,6 1,6 15,0

6. UKUPNO AKTIVA 2.907,6 2.943,7 2.891,1 -52,6 -1,8 -16,5 -0,6

PASIVA

1. Depoziti 1.782,8 1.789,9 1.877,8 87,9 4,9 95,0 5,3

1.1. Depoziti po viđenju 720,1 732,8 761,2 28,4 3,9 41,1 5,7

1.2. Oročeni depoziti 1.062,7 1.057,1 1.116,7 59,6 5,6 54,0 5,1

2. Pozajmice 689,1 697,4 566,4 -131,0 -18,8 -122,7 -17,8

3. Ostale obaveze 138,7 145,5 156,0 10,5 7,2 17,3 12,5

4. Ukupan kapital 296,9 310,9 290,9 -20,0 -6,4 -6,0 -2,0

4.1. Kapital i rezerve 389,8 392,6 313,5 -79,1 -20,1 -76,3 -19,6

4.2. Dobitak/Gubitak iz tekuće godine -92,9 -81,7 -22,6 -59,1 -72,3 -70,3 -75,7

5. UKUPNO PASIVA 2.907,6 2.943,7 2.891,1 -52,6 -1,8 -16,5 -0,6


Pad aktive banaka u prvih devet mjeseci 2011. godine najvećim dijelom je rezultat pada ukupnih kredita koji su na kraju septembra bili niži za 242,7 miliona eura ili 11% u odnosu na kraj 2010. godine. U jednogodiš-njem uporednom periodu četiri banke su ostvarile pad kreditne aktivnosti, pri čemu dominantan uticaj na pad imaju sistemske banke.

Sve ostale stavke aktive banaka bilježe rast kako u odnosu na kraj prethodne godine, tako i na godišnjem nivou (tabela br. 2.2).

Koeficijent povraćaja na prosječnu aktivu izno-sio je -1,04% na kraju septembra tekuće godine i poboljšan je u odnosu na kraj prethodne godine (-2,76%), kao i u odnosu na isti mjesec prethodne godine (-4,18%).

Poboljšanje bilježi i koeficijent povraćaja na pro-sječnu prihodonosnu aktivu koji je na kraju trećeg kvartala iznosio -1,25% (-3,18% na kraju 2010. go-dine, odnosno -4,78% na kraju septembra 2010. godine). Prihodonosna aktiva činila je 77,3% uku-pne aktive. Ovaj koeficijent je smanjen u odnosu na kraj 2010. godine (79,1%) i septembar 2010. godine (80%), usljed smanjenja kredita koji kao prihodonosna stavka bilježe najveće učešće u ak-tivi banaka.

U strukturi ukupne aktive, dobra aktiva (A) činila je 51,8% i evidentno je povećanje njenog učešća u odnosu na kraj 2010. godine (50,6%), kao i u od-nosu na isti mjesec prethodne godine (50,2%). S druge strane, nekvalitetna aktiva banaka (C, D i E) činila je 14,8% ukupne aktive, što je manje nego na kraju decembra (17,3%) i nešto više nego na kraju septembra prethodne godine (14,4%). S obzirom na dominanto učešće kredita u aktivi banaka, kreta-nje nekvalitetne aktive u potpunosti je uslovljeno kretanjem nekvalitetnih kredita (grafik br. 2.4).

U pasivi banaka najveće učešće bilježe depoziti koji su porasli kako za devet mjeseci, tako i na go-dišnjem nivou (tabela br. 2.2).

2.1.3. Kreditna aktivnost banaka

Opadajuća tendencija odobrenih kredita nastavljena je i u trećem kvartalu 2011. godine. Tako su ukupni kre-diti banaka iznosili 1.957,3 miliona eura na kraju septembra 2011. godine, što predstavlja pad od 11% u odno-

Grafik 2.3 Povraćaj na prosječnu aktivu (ROA)

Grafik 2.4 Pokazatelj kvaliteta aktive i kredita, %


su na kraj 2010. godine, odnosno 13,5% u odnosu na kraj septembra prethodne godine (grafik br. 2.5).8 Prosječno mjesečno, krediti su tokom prvih devet mjeseci 2011. godine opadali po stopi od 1,3%, što je više od stope pada zabilježene u istom periodu prethodne godine (0,6%). Rast kreditne aktivnosti u odnosu na kraj prethodne godine za-bilježilo je šest banaka, dok je pad zabilježen kod pet banaka.

U trećem kvartalu 2011. godine evidentno je po-boljšanje kvaliteta kreditnog portfolija. Naime, na kraju septembra 2011. godine nekvalitetni krediti (C, D i E) činili su 19,7% ukupnih kredita, što je ispod nivoa zabilježenog na kraju 2010. go-dine (21%), dok su na nešto većem nivou u odno-su na godinu dana ranije (17,6%) (grafik br. 2.6). Posmatrano po bankama, učešće nekvalitetnih u ukupnim kreditima kretalo se od 0,76% do 35,63%. Smanjenju učešća nekvalitetnih kredita doprinio je transfer problematičnih potraživanja iz portfolija jedne crnogorske banke od strane matične banke, što je doprinijelo i smanjenjenju učešća kreditnog portfolija koji kasni sa otplatom u ukupnim kreditima i smanjenju potrebnih re-zervacija za gubitke po osnovu umanjenja nekva-litetne aktive. Pored toga, druga matična banka je kupila dio aktive banke koja posluje u Crnoj Gori.

Na kredite koji kasne sa naplatom odnosilo se 23,1% ukupnih kredita, što je niže kako u odno-su na kraj prethodne godine, tako i na godišnjem nivou (grafik br. 2.7)9. Posmatrano po bankama, učešće kredita koji kasne sa naplatom u ukupnim kreditima kretalo se od 7,8% do 39,2%.

8 Treba imati u vidu da ukupan iznos kredita nije smanjen za ovoliki iznos, jer je dio kredita iz bilansa banaka iz-mješten u matične banke ili prodat faktoring kompani-jama i dr.

9 U skladu sa metodologijom CBCG, krediti koji kasne obuhvataju sve kredite od čijeg je dospijeća za naplatu proteklo 30 dana i prikazuju se u bruto iznosu (uključu-jući i nedospjele anuitete).

Grafik 2.5 Krediti, 000 000 eura

Grafik 2.6 Učešće nekvalitetnih kredita u ukupnim kreditima, %

Grafik 2.7 Odnos kredita koji kasne sa otplatom i ukupnih kredita, %


Od ukupnih kredita, na kraju septembra 2011. godine 5,1% se odnosilo na otpisane kredite (5,5% na kraju 2010. godine, kao i na kraju septembra 2010. godine), a 14,6% na restrukturirane kredite (13,4% na kraju 2010. godine i 11,1% na kraju trećeg kvartala 2010. godine).

Rezervacije za kreditne gubitke su činile 6,0% ukupno odobrenih kredita na kraju septembra tekuće godine i u odnosu na kraj 2010. godine smanjene su za 17,2%, dok su u odnosu na isti period prethodne godine niže za 34,4%. Najveći dio rezervisanja izdvojen je za potencijalne gubitke na kredite odobrene privatnim privrednim društvima (64%), zatim na kredite odobrenim fizičkim licima i zaposlenima 27%, na kredite državnim fon-dovima i opštinama 4,7%, dok se na kredite odobrene privrednim društvima u državnom vlasništvu i javnim organizacijama odnosilo 2,5% ukupno izdvojenih rezervacija za kreditne gubitke.

Tabela 2.3 Pokazatelji kreditne aktivnosti banaka, %


III VI IX XII III VI IX

Krediti (C+D+E) / ukupni krediti 14,9 16,8 17,6 21,0 23,2 25,3 19,7

Krediti koji kasne sa naplatom/ ukupni krediti 31,2 24,3 23,6 23,8 29,5 27,7 23,1

Otpisani krediti / ukupni krediti 2,6 3,5 5,5 5,5 7,9 8,5 5,1

Rezervisanja za kreditne gubitke / ukupni krediti 6,8 7,5 7,9 6,4 5,5 6,1 6,0

Restruktuirani krediti / ukupni krediti 9,7 10,9 11,1 13,4 12,4 11,8 14,6

Kao najznačajniji korisnici kredita, sektori privrede i stanovništva su na kraju septembra 2011. godine uče-stvovali sa 93,5% u ukupno odobrenim kreditima banaka. Od ova dva sektora banke su potraživale za 18,3% i 2,3% manje sredstava po osnovu odobrenih kredita u odnosu na kraj 2010. godine, odnosno za 21,9% i 2,5% manje u odnosu na kraj septembra prethodne godine. Rast kredita u odnosu na kraj 2010. godine zabilježen je samo kod sektora Opšte vlade (39,7%), dok je na godišnjem nivou zabilježen i rast kreditiranja finansijskih institucija (6,0%) (tabela br. 2.4). Rast kredita kod sektora Opšte vlade uzrokovan je aktiviranjem garancije Vlade za kredite odobrene javnom preduzeću i preduzeću u većinskom državnom vlasništvu.

Tabela 2.4 Krediti po sektorima, promjene, %

Opis/Period IX 2011/ XII 2010. IX 2011/ IX 2010.

Finansijske institucije -14,6 6,0

Privreda -18,3 -21,9

Stanovništvo -2,3 -2,5

Opšta vlada (Vlada, opstine, fondovi) 39,7 23,0

Ostalo -26,9 -28,7

Ukupno -11,0 -13,5

Posmatrano po djelatnostima, najviše kredita odobreno je stanovništvu (43,0%) i trgovini (20,8%) (tabela br. 2.5).


Tabela 2.5Struktura kredita po djelatnostima, septembar 2011. godine, %

Poljoprivreda, lov, ribolov, itd. 1,1

Rudarstvo 1,3

Energetika 0,5

Gradjevinarstvo 7,6

Trgovina 20,8

Usluge, turizam, ugostiteljstvo 6,3

Transport, skladistenje, ptt komunikacije 2,8

Finansije 2,1

Trgovina nekretninama 2,2

Administracija, druge javne usluge 2,8

Stanovnistvo 43,0

Ostalo 9,6

Ukupno 100,0

Namjenska struktura kredita (tabela br. 2.6) pokazuje dominantno učešće kredita za likvidnost (17,8%), za-tim slijede stambeni krediti (16,9%) i krediti za nabavku osnovnih sredstava (15,1%),

Tabela 2.6 Struktura kredita po namjeni, %

XII 2010. IX 2010. IX 2011.

Likvidnost (obrtna sredstva) 18,6 16,0 17,8

Izgradnja i adaptacija građevinskih objekata 13,3 18,2 14,0

Refinansiranje obaveza prema drugim bankama 0,8 0,5 1,3

Kupovina automobila 0,4 0,5 0,3

Kupovina hartija od vrijednosti 0,1 0,1 0,1

Nabavka osnovnih sredstava 13,0 13,5 15,1

Priprema turističke sezone 1,3 0,8 0,9

Potrošački krediti 2,0 1,6 2,6

Gotovinski (nenamjenski) 12,8 13,3 13,0

Stambeni krediti 15,9 15,7 16,9

Kreditne kartice 1,7 1,7 2,1

,,Overdraft’’ (prekoračenje računa) 1,7 1,6 1,8

Ostalo 18,4 16,5 14,1

Ukupno 100,0 100,0 100,0

Ročna struktura kredita pokazuje da dugoročni krediti dominiraju (80,7%). Učešće ovih kredita ima tenden-ciju porasta, najvećim dijelom uslijed povećanja učešća kredita ročnosti preko 3 godine (tabela br. 2.7).


Tabela 2.7Ročna struktura ukupnih kredita, %

Opis/period XII 2010. IX 2010. IX 2011.

Do 3 mjeseca 7,5 8,8 5,6

Do 1 godine 14,1 14,7 13,7

Do 3 godine 19,5 21,3 19,4

Preko 3 godine 58,9 55,2 61,3

Ukupno 100,0 100,0 100,0

Boks 2.1 – Obezbjeđenje za kredite

Prema podacima Kreditnog registra Centralne banke, na kraju septembra 2011. godine dug po osno-vu aktivnih kredita banaka, koji kao jedno od sredstava obezbjeđenja imaju hipoteku i fiduciju iznosi 1.077, 3 miliona eura (57,07% duga po ukupno aktivnim kreditima banaka).

U kreditima gdje je hipoteka i fiducija jedno od sredstava obezbjeđenja, na pravna lica se odnosilo 671,3 miliona eura (61,32% ukupno aktivnih kredita pravnim licima), a na fizička lica 405,9 miliona eura (51,2% ukupno aktivnih kredita fizičkim licima).

Dug po osnovu odobrenih kredita koji za obezbjeđenje imaju hipoteku i fiduciju, a koji je dospio na naplatu za fizička lica je iznosio10,8 miliona eura (2,66% duga fizičkih lica), a za pravna lica 50,4 miliona eura (7,51% duga pravnih lica).

Iznos procijenjene vrijednosti hipoteke i fiducije sa kojima je pokriven ukupan dug po osnovu tih kred-ita na kraju septembra 2011. je iznosio 3.369,1 miliona eura.

2.1.4. Depoziti

Depoziti kod banaka su na kraju trećeg kvarta-la tekuće godine iznosili 1.877,8 miliona eura. U odnosu na kraj prethodne godine bili su viši za 4,9%, a u odnosu na kraj septembra prethodne godine za 5,3%. Prosječno mjesečno, depoziti su tokom prvih devet mjeseci 2011. godine rasli po stopi od 0,5%, s tim da je najveći mjesečni rast zabilježen u avgustu (2,8%) usljed uticaja ljetnje turističke sezone. Grafik br. 2.8 ukazuje na opora-vak depozita: sa izuzetkom stanja u maju, ukupni depoziti deponovani kod banaka tokom 2011. go-dine na mjesečnom nivou su iznad iznoza u istom periodu 2010. godine.

Grafik 2.8 Depoziti, 000 000 eura


Dvije dominantne kategorije u strukturi depozi-ta banaka, privreda i stanovništvo, učestvovale su sa 81,7% u ukupnim depozitima na kraju sep-tembra 2011. godine (grafik br. 2.9). U odnosu na kraj 2010. godine porast bilježe depoziti privre-de (13,7%) i stanovništva (8,7%), dok su depozi-ti ostalih sektora zabilježili pad. Na godišnjem nivou, rast bilježe depoziti stanovništva (13,4%) i kategorije ostalo (56,8%), dok su depoziti svih ostalih sektora u padu (tabela br. 2.8).

Tabela 2.8 Depoziti po sektorima, promjene, %

Opis/period IX 2011.XII 2010.

IX 2011.IX 2010.

Finansijske institucije -13,7 -22,4

Privreda 13,7 -5,4

Stanovništvo 8,7 13,4

Opšta vlada (Vlada, opstine, fondovi) -18,5 -18,7

Ostalo -10,3 56,8

Ukupno 4,9 5,3

Struktura depozita po djelatnostima nije značajnije promijenjena u odnosu na kraj 2010. godine. Naime, na kraju trećeg kvartala tekuće godine najveći dio depozita odnosio na stanovništvo (55,1%), nakon kojeg slijede depoziti iz djelatnosti finansija (7,3%), energeti-ke (6,9%), transporta, skladištenja i PTT komu-nikacija (5,9%), trgovine (5,7%), administracije i drugih javnih usluga (3,7%), dok se na depozite iz svih ostalih djelatnosti (usluge, turizam i ugosti-teljstvo, trgovina nekretninama, građevinarstvo, rudarstvo i kategorija „ostalo“) odnosilo preosta-lih 15,4% depozita.

Ročna struktura depozita je i dalje nezadovoljava-juća. Dominantan dio ukupnih depozita (85,6%) odnosio se na kratkoročne depozite i to 40,6% na depozite po viđenju, a 45,0% na depozite ročnosti do jedne godine, dok se 14,4% odnosilo na depo-zite oročene na period preko jedne godine (grafik br. 2.10).

Grafik 2.9 Depoziti stanovništva, privrede i ukupni depoziti, 000 000 eura

Grafik 2.10 Ročna struktura depozita, 000 000 eura


2.1.5. Sektor stanovništva i privrede

Najveći deponenti sredstava, ujedno i najveći korisnici kredita, su sektori stanovništva i privrede. Depoziti ova dva sektora bilježe povećanje tokom trećeg kvartala 2011. godine, a krediti oba sektora bilježe pad. I dalje postoji ročna neusklađenost sredstava i izvora sredstava, jer su depoziti oba sektora uglavnom kratkoročni, dok u strukturi kredita odobrenih ovim sektorima preovladavaju dugoročni krediti.

2.1.5.1. Sektor stanovništva

Učešće sredstava deponovanih od strane sektora stanovništva u ukupnim depozitima kod banaka iznosilo je 55,1% na kraju trećeg kvartala 2011. godine, čineći ga time i najznačajnijim deponentom crnogorskog ban-karskog sistema.

Konstantan porast depozita ovog sektora eviden-tan od maja 2009. godine (sa izuzetkom u janu-aru prethodne i tekuće godine), nastavljen je i u trećem kvartalu 2011. godine. Tako su na kraju septembra 2011. godine depoziti sektora sta-novništva iznosili 1.034,9 miliona eura, što je za 8,7% više nego na kraju 2010. godine, odnosno za 13,4% više nego u istom periodu prethodne godi-ne.

Posmatrano po ročnosti, depoziti sektora stanov-ništva su najvećim dijelom (84,6%) kratkoročni (grafik br. 2.11). Ovakva ročna struktura depozita nije najpovoljnija, imajući u vidu da se ovaj sektor uglavnom zadužuje sa rokom otplate kredita pre-ko jedne godine (89,4% kredita sektora stanovniš-tva su dugoročni).

Kao drugi po značaju korisnik kredita, sektor sta-novništva na kraju septembra tekuće godine uče-stvuje sa 43,1% u ukupno odobrenim kreditima. Krediti stanovništva iznosili su 843,9 miliona eura i bili su za 2,3% niži nego na kraju prethodne godine, i za 2,5% niži nego u istom periodu pret-hodne godine.

Krediti sektoru stanovništva su tokom prva tri kvartala 2011. godine opadali prosječno mjeseč-no po stopi od 0,2%, što predstavlja usporavanje pada kredita ovom sektoru u odnosu na isti peri-od prethodne godine, kada su opadali po stopi od 0,6% (grafik 2.12).

Grafik 2.11 Depoziti stanovništva i pasivne kamatne stope po ročnosti, %

Grafik 2.12 Krediti stanovništvu, 000 eura


Najveći dio kredita sektoru stanovništva je dugoročan, sa dominantnim učešćem namjenskih kredita (46,7%), i to pretežno stambenih i kredita za adaptaciju poslovnog prostora (zajedno čine 81,4% namjenskih kredita). Pored namjenskih kredita, značajan dio kredita stanovništvu odnosio se na gotovinske nenamjen-ske kredite (30,1%) i hipotekarne kredite (18%).

Boks 2.2 - Zaduženost stanovništva

Na kraju trećeg kvartala 2011. godine, prema podacima Regulatornog kreditnog biroa, kreditno zaduženih fizičkih lica kod domaćih banaka bilo je 104.245, što je za 3.169 klijenata manje nego na kraju prethodne godine. Prosječna zaduženost stanovništva, mjerena odnosom duga ovog sektora i broja kreditno zaduženih građana, iznosila je 7.606 eura i smanjena je u odnosu na kraj prethodne godine za 139 eura. S druge strane, dug po glavi stanovnika, mjeren odnosom ukupnih kredita stanovništvu i broja stanovnika, iznosio je 1.361 eura i bio je niži za 32 eura u odnosu na kraj prethodne godine10.

Trend porasta depozita i, istovremeno, smanjenja kredita u proteklom periodu uticao je na rast neto štednje ovog sektora. Neto štednja stanovništva iznosila je 191,0 miliona eura na kraju trećeg kvartala 2011. godine i povećana je u odnosu na kraj 2010. godine kada je iznosila 88,3 miliona eura, kao i u jednogodišnjem periodu (47,2 milio-na eura) (grafik br.2.13).

Krediti stanovništva koji kasne sa naplatom činili su 16,6% ukupnih kredita odobrenih ovom sek-toru, što je nešto više nego na kraju 2010. godine (16,3%), odnosno u istom periodu prethodne go-dine (16,5%).

2.1.5.2. Sektor privrede

Na sektor privrede odnosilo se 26,6% ukupnih depozita u bankama, odnosno 499,2 miliona eura. U odnosu na kraj prethodne godine, depoziti ovog sektora viši su za 13,7%, dok su na godišnjem nivou niži za 5,4%.

Ročna struktura depozita ovog sektora pokazuje dominantno učešće depozita po viđenju (približno 60%).

Sektor privrede je najveći korisnik kredita banaka. Na kraju septembra 2011. godine na ovaj sektor se odno-silo 50,4% ukupnog potraživanja banaka po osnovu odobrenih kredita. Ukupan dug ovog sektora po osnovu kredita iznosio je 985,8 miliona eura, što je bilo za 18,3% niže nego na kraju 2010. godine, odnosno za 21,9% nego na kraju trećeg kvartala prethodne godine.

10 Broj stanovnika za 2011. godinu u Crnoj Gori 620.029 (rezultat popisa iz 2011. godine), izvor: MONSTAT.

Grafik 2.13 Neto dug/štednja stanovništva, stanje na kraju perioda, 000 000 eura


Tokom devet mjeseci 2011. godine, krediti sekto-ru privrede smanjivali su se prosječno mjesečno po stopi od 2,3%, što predstavlja ubrzanje pada u odnosu na isti period prethodne godine, kada su krediti ovom sektoru opadali po stopi od 0,8%.

Ročna struktura duga sektora privrede, za razliku od ročne strukture depozita ovog sektora, poka-zuje dominantno učešće dugoročnih kredita i to pretežno ročnosti preko tri godine.

Boks 2.3 – Prunudna naplata

U Centralnom registru računa je na kraju septembra 2011. godine evidentirano 56.781 pravnih i fizičkih lica koja obavljaju djelatnost. Od ukupnog broja evidentiranih računa, 26,0% (14.750) računa bilo je u blokadi, što je za 4,5% (637) više nego na kraju prethodne godine, odnosno za 10,8% (1.434) više nego u istom mjesecu 2010. godine.

Ukupna vrijednost duga po osnovu kojega je izvršena blokada računa na kraju septembra iznosila je 349,5 miliona eura, što predstavlja rast od 37,6% u odnosu na kraj 2010. godine, odnosno 59,3% na godišnjem nivou.

Koncentracija duga je relativno velika, s obzirom na to da 10 najvećih dužnika, ili 0,07% ukupno evi-dentiranih dužnika, učestvuje sa 22,6% u ukupnom dugu.

Grafik 2.14 Krediti i depoziti privrede i neto dug 000 000 eura

Grafik 1 Ukupan broj pravnih i fizickih lica u blokadi


Sektor privrede predstavlja najznačajnijeg neto dužnika crnogorskog bankarskog sistema. U prvih devet mje-seci 2011. godine krediti odobreni sektoru privrede su bili skoro dva puta viši od depozita ovog sektora polože-nih u bankama (grafik br. 2.14). Koeficijent krediti/depoziti za ovaj sektor iznosio 1,97 na kraju posmatranog perioda. Kao rezultat pada kredita odobrenih ovom sektoru, kao i porasta depozita, koeficijent krediti/depo-ziti poboljšan je u odnosu na kraj 2010. godine (2,75), kao i u odnosu na kraj septembra 2010. godine (2,39). Samim tim je i neto dug privrede na kraju trećeg kvartala smanjen i iznosio je 486,6 miliona eura. U odnosu na kraj 2010. godine niži je za 36,6%, odnosno za 33,8% u odnosu na isti mjesec prethodne godine.

2.1.6. Strana aktiva i pasiva banaka

Strana aktiva banaka11 (tabela br. 2.9) je na kraju septembra 2011. godine iznosila 543,8 miliona eura i u od-nosu na kraj 2010. godine povećana je za 36,2%, dok je u odnosu na isti mjesec prethodne godine povećana za 44,8%. U strukturi strane aktive na kraju septembra 2011. godine, dominantno učešće ostvarili su depoziti banaka u inostranstvu (81,0%), zatim slijedi gotovina u trezorima (12,6%) i krediti nerezidentima (6,3%).

Tabela 2.9Strana aktiva banaka, stanje na kraju perioda, 000 000 eura

Opis/period2010. 2011.


Depoziti 186,9 273,1 282,6 296,0 347,1 335,3 440,6

Gotovina 62,6 87,9 86,7 55,6 71,2 86,3 68,7

Krediti 42,9 47,2 49,9 47,6 44,2 44,6 34,5

Hartije od vrijednosti, bez akcija 0 0 0 0 0 0 0

Strana aktiva, ukupno 292,4 408,2 419,3 399,2 462,5 466,2 543,8

11 Potraživanja od nerezidenata

Grafik 2 Vrijednosni iznos duga po osnovu blokade, u 000 eura


Strana pasiva banka12 (tabela br. 2.10) iznosila je 842,3 miliona eura na kraju trećeg kvartala 2011. godine i zabilježila je pad od 9,6% u odnosu na kraj 2010. godine, a u odnosu na isti period prethodne godine niža je za 7,8%. U strukturi strane pasive banaka dominirale su pozajmice iz inostranstva (62,9%), zatim depoziti ne-rezidenata (35,2%), dok se neznatan dio strane pasive banaka odnosio na obaveze po emitovanim dužničkim hartijama od vrijednosti (2,0%).

Tabela 2.10 Strana pasiva banaka, stanje na kraju perioda, 000 000 eura

Opis/period III 2010. VI 2010. IX 2010. XII 2010. III 2011. VI 2011. IX 2011.

Krediti 660,8 644,1 651,8 659,4 614,2 551,0 529,4

Depoziti 319,1 322,7 261,9 270,8 275,8 325,1 296,4

Hartije od vrijednosti, bez akcija 4,6 4,6 0 1,5 16,5 16,5 16,5

Strana pasiva, ukupno 984,5 971,4 913,7 931,6 906,5 892,6 842,3

Pozajmice iz inostranstva su na kraju septembra 2011. godine iznosile 529,4 miliona eura. Pozajmice iz ino-stranstva bile su za 19,7% niže u odnosu na kraj 2010. godine i za 18,8% niže u odnosu na isti mjesec pret-hodne godine. Dobra likvidnost i smanjena kreditna aktivnost banaka u posmatranom periodu uticala je na smanjenje korišćenja pozajmica banaka iz inostranstva (grafik br. 2.15).

Tokom prva tri kvartala 2011. godine, pozajmice iz inostranstva su koristile sve banke, a najveći iznos pozajmica odnosio se na pozajmice uzete od Hypo Alpe Adria Bank AG (36,0%), Societe Generale Group (14,0%), KFW (9,9%) i EFSE (6,2%).

U ročnoj strukturi pozajmica iz inostranstva do-minirale su dugoročne pozajmice (97,0%). Valut-na struktura pozajmica iz inostranstva pokazuje da se banke najvećim dijelom zadužuju u eurima (88,8%).

Neto strana aktiva iznosila je -298,5 miliona eura na kraju trećeg kvartala 2011. godine (na kraju istog perioda prethodne godine iznosila je -494,5 miliona eura).

Odnos strane pasive i ukupne bilansne sume banaka na kraju septembra 2011. godine pokazuje da nerezi-denti finansiraju 29,1% aktive banaka. Na smanjenje odnosa strane pasive i ukupne aktive banaka uticalo je smanjenje glavnih pozicija pasive banaka. S druge strane, 18,8% aktive banaka odnosilo se na potraživanja prema inostranstvu. Jaz između strane aktive i pasive banaka na kraju trećeg kvartala 2011. godine iznosio je 10,3 p.p (grafik br. 2.16).

12 Obaveze banaka prema nerezidentima.

Grafik 2.15 Pozajmice iz inostranstva, 000 eura


2.1.7. Obavezna rezerva

Način obračuna i izdvajanja obavezne rezerve i regulisanje primjene ovog instrumenta propisan je Odlukom o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore13.

Boks 2.4 - Izmjene u politici obavezne rezerve u 2011. godini

U julu 2011. godine Centralna banka je donijela novu odluku kojom je izmijenjena politika obavezne rezerve. Odlukom je predviđena niža stopa obavezne rezerve za depozite sa ročnošću dužom od god-inu dana. Sa ovom promjenom, Centralna banka nastoji da poboljša ročnu strukturu depozita u korist oročenih depozita, na duži period, kako bi se bankama smanjile potencijalne ranjivosti u poslovanju. Nova politika obavezne rezerve mijenja fokus sa obezbjeđivanja likvidnosti bankarskom sektoru na poboljšanje ročne usklađenosti izvora i plasmana banaka.

Novom Odlukom o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore (“Sl. list Crne Gore” br. 35/11) je predviđeno da banke obaveznu rezervu obračunavaju primjenom stope od:

• 9,5% na dio osnovice koju čine depoziti po viđenju i depoziti ugovoreni sa ročnošću do jedne godine, odnosno do 365 dana

• 8,5% na dio osnovice koju čine depoziti ugovoreni sa ročnošću preko jedne godine, odnosno preko 365 dana.

Stopa po kojoj CBCG plaća kamatu na 25% ukupno izdvojenih sredstava obavezne rezerve banaka je i dalje 1% na godišnjem nivou, dok banke i dalje mogu koristiti mogućnost da 25% obavezne rezerve izdvoje i drže u obliku državnih zapisa koje je emitovala Crne Gora.

13 “Sl. list CG” br. 9/07, 05/08, 15/09, 41/09. Shodno ovoj odluci, osnovicu za obračun obavezne rezerve čine depoziti po viđenju i oročeni depoziti, dok je stopa obavezne rezerve 10%, a stopa po kojoj CBCG plaća kamatu na 25% ukupno izdvojenih sredstava obavezne rezerve banaka je 1% na godišnjem nivou. Banke imaju mogućnost da drže 25% obavezne rezerve u državnim zapisima koje je emitovala Crna Gora. Na snagu je stupila nova Odluka o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore ("Sl. list Crne Gore" br. 35/11) kojom se reguliše ovaj instrument, sa primjenom od prvog obračunskog perioda u oktobru ove godine.

Grafik 2.16 Učešće strane aktive i pasive u bilansnoj sumi, %


Odluka stupa na snagu 1. oktobra 2011. godine, čime je bankama omogućeno da se postepeno prila-gode novom režimu obavezne rezerve

Na kraju septembra 2011. godine, obavezna rezerva banaka iznosila je 161,3 miliona eura što je za 3,3 milio-na eura ili 2,0% manje u odnosu na kraj 2010. godine, koliko je iznosilo i smanjenje u odnosu na isti mjesec prethodne godine.

Od ukupnog iznosa obavezne rezerve na kraju trećeg kvartala 2011. godine, 65,4% izdvojeno je na račun oba-vezne rezerve u zemlji, 23,5% u obliku državnih zapisa, a 11,2% na računu Centralne banke u inostranstvu (tabela br. 2.11).

Tabela 2.11 Struktura izdvojene rezerve, III 2010 – IX 2011, u %

Opis/period2010 2011


Račun obavezne rezerve u zemlji 66.8 63.9 63.4 74.2 69.0 60.6 65.4

Izdvojeno u državnim zapisima 22.6 22.5 22.5 18.5 23.9 23.9 23.5

Obavezna rezerva na računu CB u inostranstvu 10.6 13.7 14.1 7.3 7.1 15.5 11.2

Tokom prvih devet mjeseci 2011. godine, deset banaka je iskoristilo mogućnost da dio obavezne rezerve iz-dvoji u obliku državnih zapisa, u ukupnom iznosu od 37,9 miliona eura.

Tokom prva tri kvartala 2011. godine sve banke su imale propisani nivo izdvojene obavezne rezerve i nisu koristile mogućnost da do 50% obavezne rezerve koriste za održavanje likvidnosti.

Efektivna obavezna rezerva, mjerena odnosom izdvojene obavezne rezerve i ukupnih depozita banaka, na kraju septembra 2011. godine iznosila je 8,6% (tabela br. 2.12).

Tabela 2.12Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita i pozajmica banaka,%



Izdvojena obavezna rezerva 165.829 162.913 164.593 164.550 163.968 162.557 161.258

Ukupni depoziti 1.767.817 1.808.308 1.782.858 1.789.851 1.783.577 1.837.345 1.877.849

Ukupne pozajmice 698.800 680.854 689.146 697.400 650.733 590.727 566.421

Obavezna rezerva/ukupni depoziti 9,4 9 9,2 9,2 9,2 8,8 8,6

Obavezna rezerva/(ukupni depoziti+pozajmice) 6,7 6,5 6,7 6,6 6,7 6,7 6,6


Tabela br. 2.13 pokazuje da odnos izdvojene obavezne rezerve i ukupnih depozita, odnosno aktive banaka u Crnoj Gori i u zemljama regiona.

Tabela 2.13 Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita i aktive banaka, IX 2011.

Opis/period Obavezna rezerva / Depoziti Obavezna rezerva / Aktiva

Bosna i Hercegovina 22,9% 13,6%

Crna Gora 8,6% 5,6%

Hrvatska 10,3% 7,1%

Makedonija 13,5% 8,1%

Na 25% izdvojene obavezne rezerve, CBCG je obačunavala kamatu po stopi od 1% na godišnjem nivou i uku-pno platila 308,5 hiljada eura kamate u prva tri kvartala ove godine.

2.1.8. Kapital banaka

Na kraju septembra 2011. godine, ukupan kapital bankarskog sistema iznosio je 290,9 miliona eura i niži je za 6,4% u odnosu na nivo kapitala na kraju 2010. godine, dok na godišnjem nivou bilježi pad od 2,0%.

Povraćaj na prosječni kapital (ROE) bankarskog sistema je bio negativan na kraju trećeg kvartala i iznosio -10,1% (grafik br. 2.17), ali sa ten-dencijom poboljšanja u odnosu na kraj prethodne godine (-27,3%) kao i u odnosu na isti mjesec 2010. godine (-41,1%).

I pored značajnih dokapitalizacija sprovedenih u prethodne dvije godi-ne (tabela br. 2.14), kao i u 2011. godi-ni, indeks kapitalizacije bankarskog sistema u odnosu na aktivu, kao i u odnosu na kredite i dalje je najniži u regionu (grafici br. 2.18 i 2.19).

Grafik 2.17 Povraćaj na prosječni kapital (ROE), %

Tabela 2.14 Dokapitalizacija banaka, 000 eura

UKUPNO

2008. 64.203

2009. 77.097

2010. 71.401

2011. 18.666


Solventnost bankarskog sistema je zadovoljavajuća, što potvrđuje koe-ficijent solventnosti crnogorskih ba-naka koji je bio iznad zakonski propi-sanog minimuma od 10% i na kraju trećeg kvartala tekuće godine iznosio je 15,1% (tabela br. 2.15).

Tabela 2.15 Koeficijent solventnosti, %

2007.XII

2008.XII

2009.XII

2010. 2011.


Koeficijent solventnosti 17.12 15.04 15.75 14.34 16.48 14.58 15.85 15.36 15.26 15.13

I u zemljama iz okruženja koeficijent solventnosti je iznad propisanog, ali i iznad je nivoa evidentiranog na agregatnom novou kod banaka u Crnoj Gori (tabela br. 2.16).14

14 Napomena: treba imati u vidu da metodologije obračuna koeficijenta solventnosti nisu iste u svim zemljama.

Grafik 2.18 Odnos ukupnog kapitala i aktive banaka, %

Grafik 2.19 Odnos ukupnog kapitala i kredita banaka, %


Tabela 2.16 Koeficijent solventnosti

ZemljaPropisani koeficijent

solventnosti Posljednji raspoloživi podatak

1 2

Srbija (VI 2011) 12% 19.70%

Hrvatska (IX 2011) 12% 19.30%

BIH (VI 2011) 12% 15.50%

Makedonija (VI 2011) 8% 16.50%

Crna Gora (IX 2011) 10% 15.13%

U vlasničkoj strukturi kapitala banaka na kraju trećeg kvartala 2011. godine država je imala učešće od svega 2,98%, domaći privatni kapital 17,35%, dok je dominirao kapital koji potiče iz inostranih izvora (79,67%).

Finansijski rezultat bankarskog sistema na kraju trećeg kvartala 2011. godine je bio negativan i iznosio je 22,6 miliona eura. U posmatranom periodu, pet banaka u sistemu je ostvarilo pozitivan finansijski rezultat.

2.2. Mikrokreditne finansijske institucije

Neizvjesnost oko budućeg ekonomskog rasta i izuzetno visoke kamatne stope djelovali su ograničavajuće na potražnju privatnog sektora za kreditima mikrokreditnih finansijskih institucija (MFI), čiji je ukupni kredit-ni portfolio još od 2009. godine u konstantnom padu.

Ukupna aktiva MFI na kraju septembra 2011. godine iznosila je 44,3 miliona eura i smanjena je u odnosu na kraj 2010. godine za 24,6%, a u odnosu na isti period prethodne godine za 28,9% (tabela br. 2.17).

Tabela 2.17 Aktiva MFI, stanje na kraju perioda, 000 eura



Ukupno 71.305 66.058 62.290 58.732 51.092 47.890 44.309

Koncentracija u sektoru MFI je jako izražena s obzirom da se na jednu MFI odnosi 53,1% aktive MFI, 51,2% ukupnih kredita i 60,6% ukupnih pozajmica.

Ukupni krediti MFI, koji čine 77,5% ukupne aktive, iznosili su 34,3 miliona eura na kraju septembra tekuće godine. Trend kretanja ukupnih kredita MFI je u padu. U odnosu na kraj prethodne godine, ukupni krediti su smanjeni za 21,1%, a u odnosu na kraj septembra 2010. godine za 28,4% (tabela br. 2.18).


Tabela 2.18Ukupni krediti MFI, kraj mjeseca, 000 eura



Ukupno 60.137 54.342 47.918 43.485 39.513 36.813 34.329

Sektorska struktura kredita pokazuje da je najviše kredita odobreno sektoru stanovništva (98%). U struktu-ri kreditnog portfolija MFI po djelatnostima, i dalje su dominirali krediti poljoprivredi sa 43,1%, a zajedno sa sektorom usluga, ugostiteljstva i turizma činili su 72,6% ukupnih kredita (grafik br. 2.20).

U ročnoj strukturi kredita dominiraju dugoročni krediti (89,5%).

Na kraju trećeg kvartala 2011. godi-ne, krediti MFI koji kasne sa otpla-tom činili su 11,0% ukupnih kredi-ta. Od ovog iznosa, 41,9% se odno-silo na kredite od čijeg je dospijeća prošlo od 31 do 90 dana, 36,2% na one od čijeg je dospijeća prošlo od 90 do 180 dana i 21,9% na kredite kašnjenja od 180 do 270 dana.

Ukupne pozajmice MFI su na kraju trećeg kvartala 2011. godine izno-sile 23,4 miliona eura, pri čemu su 96,7% činile dugoročne pozajmice.

Ukupan kapital MFI je na kraju trećeg kvartala 2011. godine iznosio 19,2 miliona eura, a finansijski rezultat je bio pozitivan i iznosio je 1,4 miliona eura.

2.3. Kamatne stope

2.3.1. Kamatne stope banaka

U trećem kvartalu 2011. godine i aktivne i pasivne kamatne stope su zabilježile neznatan pad.

2.3.1.1. Aktivne kamatne stope

Na kretanje aktivnih kamatnih stopa najviše su uticali visoka premija rizika zemlje, ali i kretanje nekvali-tetne aktive, rizičnost klijenata i opšta poslovna klima.

Grafik 2.20 MFI krediti prema djelatnostima, III kvartal 2011. godine, %


Na kraju septembra 2011. godine, APPEKS je iznosila 9,61%. U odno-su na kraj prethodne godine niža je za 0,02 p.p., dok je na godišnjem ni-vou viša za 0,01 p.p. (grafik br. 2.21), tako da se može konstatovati da je u posljednjih godinu dana bila stabilna.

APPEKS na kratkoročne kredite je na kraju septembra 2011. godine izno-sila 11,08% i bila je za 0,19 p.p. niža nego na kraju prethodne godine, dok je na godišnjem nivou zabilježila pad od 0,42 p.p. APPEKS na dugoročne kredite je iznosila 9,52% i bila je viša za 0,01 p.p. u odnosu na decembar 2010. godine, odnosno 0,15 p.p. na godišnjem nivou (grafik br. 2.22).

Boks 2.5 – Aktivne kamatne stope banaka

Kod kalkulacije varijabilnih kamatnih stopa, banke u crnogorskom bankarskom sistemu najčešće koris-te tromjesečni EURIBOR (u oktobru 2011. godine je iznosio 1,576% na godišnjem nivou) i šestomjesečni EURIBOR (u oktobru 2011. je iznosio 1,776% na godišnjem nivou). Ekspanzivna kreditna politika najuti-cajnijih centralnih banaka tokom 2009. godine bila je praćena padom referentnih kamatnih stopa, ali i padom kamatnih stopa po kojima su vodeće evropske banke bile raspoložene da pozajmljuju sredstva jedne drugima na međubankarskom tržištu. Iz grafika br. 1 može se vidjeti da je trend opadanja ovih stopa započet u posljednjem kvartalu 2008. godine nastavljen tokom 2009. i 2010. godine. U 2010. godini ove stope su dostigle i svoje najniže istorijske vrijednosti, nakon čega je primjetan trend njiho-vog porasta. Tromjesečni i šestomjesečni EURIBOR su imali rаstući trend u prvoj polovini 2011. godine uporedo sa postepenim povlačenjem likvidnih sredstava od strane ECB-a sа tržišta novcа. Stope su

Grafik 2.21 Aktivne kamatne stope na nivou sistema na godišnjem nivou, %

Grafik 2.22 APPEKS na kredite, po ročnosti na godišnjem nivou, %


porаsle iznаd 1,5%, nаkon povećanja glаvne stope refinаnsirаnjа na 1,5% u julu 2011.godine. Početkom avgusta 2011. godine, sa ponovnom intenzifikacijom dužničke krize, ECB ubrizgava više likvidnih sred-stava u bаnkаrski sistem i dolazi do pаdа stopa u odnosu na stopu ECB-a od 1,5%.

Postoje mišljenja da u vre-menima jakih poremećaja tržišta, ove stope gube kvalitet kao indikator koji bi trebalo da dobro reprezentuje sit-uaciju na tržištu duga, finan-sijskim tržištima uopšte, i re-alnoj ekonomiji. Činjenica da su vodeće banke spremne da pozajmljuju jedne drugima po ovim stopama ne znači da su spremne pozajmljivati i ostali-ma, po makar i približnim sto-pama. Ipak, sa aspekta komer-cijalnih banaka, naročito kod dugoročnih kredita, varijabilne stope (koje sadrže EURIBOR plus fiksnu maržu) su otpornije na kamatni rizik.

2.3.1.2. Pasivne kamatne stope

PPPEKS je na kraju septembra iznosila 3,11% i bila je za 0,16 p.p. niža nego na kraju prošle godine, odnosno za 0,41 p.p. u odnosu na isti mjesec prethodne godine (grafik br. 2.23).

PPPEKS na depozite fizičkih lica iznosila je 3,53% (pad od 0,15 p.p. u odnosu na decembar 2010.), dok je na depozite pravnih lica iznosila 2,58% (porast od 0,20 p.p. u odnosu na de-cembar 2010. godine).

Posmatrano po ročnosti, na kraju septembra 2011. godine PPPEKS je iznosila: 0,43% na depozite po viđe-nju, 4,54% na depozite ročnosti do tri mjeseca, 4,99% na depozite ročnosti od tri mjeseca do jedne godine, 5,51% na depozite ročnosti od jedne do tri godine, 4,20% na depozite ročnosti od tri do pet godina i 3,25% na depo-zite ročnosti preko pet godina.

Grafik 1 Tromjesečni i šestomjesečni Euribor, mjesečni prosjek, %

Grafik 2.23 PPPEKS, na godišnjem nivou, %


Na kraju septembra 2011. godine spred kamatnih stopa, izražen kao razlika između aktivnih i pasivnih efektivnih kamatnih stopa, iznosio je 6,50 p.p. Izražen kao razlika odnosa prihoda od kamata i prosječne priho-donosne aktive i rashoda od kamata prema prosječno kamatonosnoj pasi-vi iznosio je 4,18 p.p. Kamatni spred je zbog pada boniteta klijenata, kako pravnih tako i fizičkih lica, i dalje na prilično visokom nivou. 15

2.3.2. Kamatne stope MFI

Na kraju trećeg kvartala 2011. go-dine, aktivna prosječna ponderi-sana nominalna kamatna stopa (APPNKS) na ukupne kredite MFI je iznosila 19,55%, a aktivna prosječ-na ponderisana efektivna kamatna stopa (APPEKS) 28,58%. U odnosu na kraj prethodne godine, APPNKS je uvećana za 0,36 p.p, a APPEKS za 0,62 p.p. (grafik br. 2.25).

Kamatne stope po kojima su banke i MFI odobravale kredite se značajno razlikuju. Naime, aktivna prosječna ponderisana nominalna kamatna stopa kod banaka je iznosila 9,06%, a efektivna 9,61%, dok su iste stope kod MFI iznosile 19,55% i 28,58% (grafik br. 2.26).

Banke su odobravale kratkoročne kredite (APPEKS) po kamatnoj stopi od 11,08%, a MFI 33,50%. APPEKS na dugoročne kredite je kod banaka iznosila 9,52% a kod MFI 28,05%.

15 Spred kamatnih stopa - razlika između prosječno ponderisane aktivne i pasivne kamatne stope na nivou bankarskog sistema.Spred II - razlika između prihoda od kamata/ prosječna prihodonosna aktiva i rashoda od kamata/ prosječna kamatonosna pasiva

Grafik 2.24 Spred kamatnih stopa15

Grafik 2.25 APPAKS na ukupne kredite MFI, %


Grafik 2.26 APPEKS banaka i MFI, %

3 TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA

57Tržište novca i kapitala

3.1. Tržište novca

U III kvartalu 2011. godine održane su dvije auk-cije državnih zapisa, jedna sa rokom dospijeća od 182 dana i jedna sa rokom dospijeća od 92 dana, na kojima je ukupno emitovano 52,0 miliona eura.

Svi emitovi državni zapisi u III kvartalu su proda-ti. Ukupna tražnja je premašila ponudu i iznosila je 58,3 miliona eura. Kupci na aukciji državnih zapisa bile su crnogorske banke i Fond za zaštitu depozita.

Ukupan iznos prodatih zapisa u prva tri kvartala 2011. godine iznosio je 109,6 miliona eura. Pro-sječna ponderisana kamatna stopa na državne zapise sa rokom dospijeća 182 dana u prva tri kvartala 2011. godine je iznosila 2,64%, dok je prosječna ponderisana kamatna stopa na držav-ne zapise sa rokom dospijeća od 91 dan iznosila 2,27% (grafik br. 3.1).

Ukupan dug države po osnovu prodatih državnih zapisa, na dan 30.09.2011. godine, iznosio je 55,6 miliona eura.

3.2. Tržište kapitala

U prva tri kvartala 2011. godine ostvareno je svega 41,1 miliona eura prometa na Montenegroberzi. U po-ređenju sa istim periodom 2010. godine zabilježen je pad od 3,3%, a u odnosu na prvih devet mjeseci 2009. godine pad je iznosio 88,0%. Prosječni mjesečni promet u prvih devet mjeseci ove godine iznosio je svega 4,6 miliona eura i bio je na nivou prosječnog mjesečnog prometa ostvarenog u 2010. godini (4,6 miliona eura), što pokazuje da kriza na tržištu kapitala još nije prošla. Pad prometa u prva tri kvartala pratio je i pad broja sklopljenih poslova, tako da je sklopljeno 10,5 hiljada transakcija, odnosno 31,7% manje nego u istom periodu 2010. godine. Veći dio prometa ostvaren je kroz sekundarnu trgovinu, dok je kroz primarnu trgovinu ostva-reno 15,3% prometa. Značajan udio primarne trgovine u ukupnom prometu rezultat je emisije akcija jedne crnogorske banke, u cilju dokapitalizacije.

Grafik 3.1 Prodati zapisi u 000 eura (lijeva osa) i kamatne stope u % (desna osa) na 91-dnevne i 182-dnevne državne zapise, I-IX 2011. godine

Izvor : CBCG


Tabela 3.1 Promet na Montenegroberzi, %

Relativne promjene I-IX 2011.I-IX 2010.

I-IX 2011.I-IX2009.

I-IX 2011.I-IX 2008.

-3,3 -88,0 -70,1

Izvor: Kalkulacije CBCG

Struktura prometa

U strukturi prometa najveće učešće ostvario je promet akcijama kom-panija (grafik br. 3.3). Istovremeno, učešće prometa akcijama kompani-ja je uvećano za čak 28,5 procentnih poena u odnosu na isti period pret-hodne godine (tabela br. 3.2).

Grafik 3.2 Promet na Montenegroberzi u prvih devet mjeseci, (u 000.000 eura) po godinama

Grafik 3.3 Struktura prometa na Montenegroberzi, I-IX 2011. god.

Izvor: Montenegroberza



Tabela 3.2 Ukupan promet i struktura prometa, I-IX, po godinama

Struktura prometa

I-IX 2008. I-IX 2009. I-IX 2010. I-IX 2011.

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Akcije 97.542.111 71,0% 320.906.673 93,6% 25.792.377 60,7% 36.669.830 89,2%

Akcije FZU 25.451.192 18,5% 7.544.055 2,2% 4.791.957 11,3% 2.538.961 6,2%

Obveznice 14.334.660 10,4% 14.387.911 4,2% 11.930.763 28,1% 1.908.517 4,6%

Ukupno 137.327.963 100,0% 342.838.639 100,0% 42.515.096 100,0% 41.117.308 100,0%


Grafik 3.4 Promet (000.000 eura) i broj transakcija akcijama kompanija I-IX, 2010. i 2011. godinau


Grafik 3.5 Promet (000. eura) i broj transakcija akcijama FZU, I-IX 2011. godine


Ukupan promet akcijama crnogor-skih kompanija od 36,7 miliona eura ostvaren je kroz 7,0 hiljada transakci-ja (66,9% ukupno realizovanih tran-sakcija) i bio je veći za 42,2% nego u istom periodu prethodne godine. Istovremeno, broj realizovanih po-slova je bio manji za 2,7 hiljada tran-sakcija.

Akcijama fondova zajedničkog ulaga-nja (FZU) prometovano je 2,5 milio-na eura kroz 2,6 hiljada transakcija u prva tri kvartala 2011. godine. Ostva-reni promet akcijama FZU bio je niži nego u istom periodu prethodne go-dine za 51,3%, dok je broj sklopljenih poslova opao za 20,8%.


Od ukupnog prometa obveznicama (1,9 miliona eura), najveći dio od-nosio se na obveznice stare devizne štednje (68,2%), potom na obveznice restitucije (29,3%), dok se na promet obveznicama korisnika penzijsko–invalidskog osiguranja odnosilo 2,5% prometa16. Prometa obveznicama op-ština i obveznicama za sanaciju pute-va u proteklom kvartalu nije bilo.

U odnosu na referentni period 2010. godine ostvaren je pad prometa ob-veznicama za 84,0%, dok je broj sklo-pljenih transakcija bio 2,9 puta manji nego u prvih devet mjeseci 2010. go-dine.

16 Na visoko učešće prometa obveznicama stare devizne štednje i restitucije uticala je Odluka Ministarstva finansija Crne Gore kojom je omogućeno dužnicima (fizičkim i pravnim licima) da svoje obaveze prema državi (plaćanje poraza, dugova prema državi) izmire ovim obveznicama.

Grafik 3.6 Promet (000. eura) i broj transakcija obveznicama, I-IX 2011. godine

Grafik 3.7 Promet raznim vrstama obveznica, I-IX 2011. godine




Grafik 3.8 Indeksi Montenegroberze


Indeksi

Od početka 2011. godine oba indeksa, uz blage oscilacije, bilježe pad. Monex 20 je na kraju septembra zabilježio pad od 21,2% u odnosu na kraj 2010. godine, dok je indeks fondova Monex PIF zabilježio pad od 27,6%.

U odnosu na kraj septembra 2010. go-dine, oba indeksa su zabilježila pad: Indeks Monex 20 za 17,5% (2.423,72 indeksnih poena), a indeks Monex PIF za 14% (798,08 indeksnih poena).

U odnosu na njihove istorijski maksi-malne vrijednosti (dostignute u 2007. godini), indeksi su na kraju septembra 2011. godine bili niži: Monex 20 – 4,2 puta, a Monex PIF – 10,4 puta niži.

Tabela 3.3 Opšti podaci o indeksima

MONEX 20 MONEX PIF

Vrijednost na 30. Septembar 2011. 11.446,54 4.905,64

Apsolutna promjena indeksa u 2011. godini -3.075,99 -1.872,12

Početna vrijednost indeksa 1000,00 Mart 2003. 1000,00 Mart 2003.

Maksimalna vrijednost tokom 2011. godine 15.723,86 24.01.2011. 6.673,19 15.02.2011.

Maksimalna istorijska vrijednost 48.617,88 07.05.2007. 50.780,54 17.08.2007

Minimalna istorijska vrijednost 918,57 14.04.2003 959,53 02.04.2003

Rast (pad) u 2011. godinI -21,2 -27,6


Blok trgovine

U prvih devet mjeseci 2011. godine, na Montenegroberzi ostvarena je samo jedna blok transakcija u iznosu od jedan milion eura. Blok transakcija ostvarena je akcijama kompanije „Crnagoraput“.


Grafik 3.9 Kapitalizacija (000.000 eura) na Montenegroberzi17, u 000.000 eura

Kapitalizacija

Na kraju septembra 2011. godine ostvarena kapitalizacija na Monte-negroberzi je iznosila 2,96 milijardi eura.

Likvidnost mjerena koeficijentom obrta sredstava je iznosila 0,001911 u septembru 2011. godine.

Boks 3.1 - Regionalne berze, odabrani pokazatelji poslovanja

Na svim berzama u regionu, osim Zagrebačke i Montenegroberze, u prva tri kvartala 2011. godine ostvaren je rast prometa u odnosu na isti period prethodne godine.

Tabela 1 Promet i ostvarene transakcije na regionalnim berzama

Naziv berze Relativan odnos prometaI-IX 2011/I-IX 2010.

Relativan odnos broja trans.akcijaI-IX 2011/I-IX 2010.

Beogradska berza 61,6 1.570,9

Zagrebačka berza -46,1 39,2

Sarajevska berza 162,7 -14,4

Makedonska berza 68,4 4,0

Ljubljanska berza 6,1 -10,8

Montenegroberza -3,3 -31,7

Izvor: Izvještaji regionalnih berzi

Tabela br. 1 pokazuje da je ostvareni promet u prvih devet mjeseci 2011. godine na većini regional-nih berzi bio znatno iznad prometa ostvarenog u istom periodu 2010. godine. Najveći rast prometa zabilježen je na Sarajevskoj berzi (162,7%), dok je na Zagrebačkoj i Montenegroberzi zabilježen pad prometa. Po broju sklopljenih poslova, najveći rast je zabilježen na Beogradskoj berzi, kao rezultat besplatne podjele akcija.

17 Podatke za kapitalizaciju do decembra 2010. godine je dostavljala Komisija za hartije od vrijednosti, a kapitalizacija je pred-stavljala mjesečni prosjek kapitalizacije na obje crnogorske berze.

Izvor: Montenegroberza i KHOV


U prvih devet mjeseci 2011. godine berzanski indeksi su pokazivali lošije performanse u odnosu na isti period 2010. godine i većina indeksa je zabilježila pad, osim indeksa Sarajevske i Makedonske berze, dok su u poređenju sa krajem 2010. godine svi regionalni indeksi zabilježili pad (tabela br. 2).

Tabela 2 Promjene odabranih indeksa regionalnih berzi

Naziv berze Naziv indeksa% promjena

IX 2011/XII 2010. IX 2011/ IX 2010.

Beogradska berza BELEX15 -15,2 -11,0

Zagrebačka berza CROBEX -12,2 -3,2

Sarajevska berza SASX-10 -1,3 4,2

Makedonska berza MBI10 -5,0 3,8

Ljubljanska berza CEESEG -28,9 -24,5

Montenegroberza MONEX20 -21,2 -17,5

Izvor: Izvještaji regionalnih berzi

Prema indeksu sentimenta Beogradske berze, poslije negativnih kretanja u septembru tekuće godine, očekivanja investitora o kretanju tržišta u narednim mjesecima su pozitivna.

Grafik 1 Belex sentiment, indeks percepcije tržišta18

Tržišna kapitalizacija je, u odnosu na kraj septembra 2010. godine, na Beogradskoj, Sarajevskoj i Ljubljanskoj berzi zabilježila pad (tabela br. 3).

Izvor: Beogradska berza

18 Belex sentiment predstavlja indeks očekivanja najaktivnijih članova berze (značajno učešće u prometu i frekventnost u trgova-nju tokom perioda koji prethodi glasanju), portfolio menadžera investicionih i dobrovoljnih penzionih fondova i šire javnosti. Indeks se računa kao ponderisana vrijednost glasova ove tri grupe učesnika o smjeru i intenzitetu budućeg kretanja na tržištu tokom narednog mjeseca. Belex sentiment ima baznu vrijednost 100, a može uzeti vrijednost od 0 do 200 Vrijednost manja od 100 ukazuje na negativna očekivanja tržišnih učesnika, dok vrijednost iznad 100 ukazuje na njihova pozitivna očekivanja. Vrijednost indeksa ukazuje na odstupanje od bazne vrijednosti, kao i promjenu vrijednosti u odnosu na prethodni mjesec. Sličan indeks postojao je na Montenegroberzi, tzv. „Moste intuitivo“.


Tabela 3 Poređenja tržišnih kapitalizacija regionalnih berzi

Naziv berze IX 2011/XII 2010. IX 2011/IX 2010.

Beogradska berza -8,6 -8,6

Zagrebačka berza 1,1 14,6

Sarajevska berza -32,1 -28,2

Makedonska berza 0,5 8,5

Ljubljanska berza -1,5 -2,2

Montenegroberza 8,9 5,8

Izvor: Sajtovi regionalnih berzi

4 FISKALNI SEKTOR

67Fiskalni sektor

U uslovima rasta rizika od nove evropske recesije, za crnogorsku ekonomiju najvažniji kratkoročni prioritet u fiskalnom dijelu je nastavak započete konsolidacije, odnosno smanjenje državne potrošnje, koja predstavlja teret za privredu i građane, kao i povećanje poreskih prihoda. Manja državna potrošnja i veći prihodi znače manji deficit, manju potrebu za zaduživanjima, a time i manju zavisnost od međunarodnog tržišta. Prema tome, osnovni fiskalni izazov je smanjenje deficita i potrebe za zaduživanjem, uz nastavak ključnih, prioritet-nih investicionih projekata.

4.1. Konsolidovana javna potrošnja

Prema procjeni Ministarstva finansija, za prvih devet mjeseci 2011. godine, ukupni tekući javni prihodi19 iznosili su 932,5 miliona eura, odnosno 28,5% procijenjenog BDP-a za 2011. godinu20. U poređenju sa istim periodom prethodne godine, javni prihodi su bili niži za 1%.

U strukturi javnih prihoda dominantni su prihodi od poreza (63%), kao i prihodi od doprinosa (26,9%), dok se na sve ostale prihode odnosi 10,1% javnih prihoda.

Konsolidovana javna potrošnja procijenjena je na iznos od 991,6 miliona eura, odnosno 30,3% procijenjenog BDP-a. U poređenju sa istim periodom prethodne godine javna potrošnja je ostvarena na višem nivou za 5,8%, kao rezultat povećanja većine kategorija izdataka (bruto zarada, kamata, subvencija, transfera za soci-jalnu zaštitu).

Tekuća javna potrošnja21 iznosila je 915,5 miliona eura ili 28% BDP-a i veća je u odnosu na isti period pret-hodne godine za 8,5%.

Pojedinačno po ekonomskoj klasifikaciji, najveću stavku izdataka predstavljaju transferi za socijalnu zaštitu (336,8 miliona eura ili 10,3% BDP-a), dominantno zbog izdataka za penzije koje su iznosile 266,6 miliona eura ili 8,1% BDP-a. Slijede bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca (280,4 miliona eura ili 8,6% BDP-a) i transferi institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru (77,6 miliona eura ili 2,4% BDP-a), dok je kapitalni budžet iznosio 76,1 milion eura ili 2,3% BDP-a.

19 Ukupni tekući javni prihodi obuhvataju prihode budžeta, državnih fondova i lokalne samouprave.20 Izvor: Ministarstvo finansija; procijenjeni BDP za 2011. godinu iznosi 3.273 miliona eura.21 Konsolidovana javna potrošnja umanjena za ukupne kapitalne izdatke.


Nivo javnih prihoda na kraju trećeg kvartala 2011. godine manji je od ostvarene konsolidovane potrošnje, tako da je deficit javnog sektora iznosio 59,1 milion eura ili 1,8% procijenjenog BDP-a (Prilog D, tabela 12).

4.2. Budžet Crne Gore i državnih fondova

Prema preliminarnim podacima Ministarstva finansija, ukupni primici Budžeta sa državnim fondovima22 iznosili su 1.026,4 miliona eura ili 31,4% procijenjenog BDP-a. U strukturi budžetskih prihoda, 80,8% se od-nosilo na izvorne prihode, 18% na kredite iz inostranih izvora, a 1,2% na prihode od privatizacije, donacije i pozajmice i kredite iz domaćih izvora (tabela br. 4.1).

Tekući prihodi budžeta iznosili su 829,7 miliona eura ili 25,4% procijenjenog BDP-a. U odnosu na plan, ovi prihodi niži su za 1,6%, kao rezultat ni-žeg ostvarenja prihoda od poreza, taksi i ostalih prihoda. U odnosu na isti period prethodne godi-ne, tekući prihodi veći su za 0,6%.

U strukturi tekućih prihoda najveće učešće (64%) ostvarili su prihodi od poreza, zatim doprinosi (30,2%), dok se preostalih 5,8% odnosilo na pri-hode od taksi, naknada, ostalih prihoda i primi-taka od otplate odobrenih kredita.

Poreski prihodi su iznosili 530,7 miliona eura i ostvarili su pad od 1,8% u odnosu na plan, dok u odnosu na isti period prethodne godine bilježe povećanje od 5,3%. Na smanjenje poreskih priho-da u odnosu na plan, najveći uticaj imali su sma-

njeni prihodi od poreza na promet nepokretnosti (34,4%), poreza na međunarodnu trgovinu i transakcije (12,4%), poreza na dohodak fizičkih lica (4,6%) i akciza (2,9%).

Niža naplata od plana ostvarena je kod akciza za 2,9% usljed izmjena u strukturi akciza i drugačije tehnike njihovih plaćanja. Istovremeno, u odnosu na isti period prethodne godine naplata akciza bila je veća za 12,6%.

Naplata prihoda od PDV-a za prvih devet mjeseci neznatno je manja od plana, dok je u odnosu na prethodnu godinu veća za 6,3%. U avgustu mjesecu ostvarena je najveća naplata PDV-a, u iznosu od 46 miliona eura, čime je dostignut nivo iz septembra 2008. godine, što je rezultat dobre turističke sezone.

Naplata poreza na dobit pravnih lica veća je od planirane za 4,9%. Razlog većeg ostvarenja nastao je usljed naplate poreza na dobit u aprilu, u skladu sa posljednjim izmjenama Zakona o porezu na dobit, usvojenim krajem 2009. godine, koji podrazumijeva ukidanje akontativne naplate i plaćanje poreza na dobit iskazanog u poreskoj prijavi u cjelosti najkasnije tri mjeseca od isteka fiskalne godine za koju se plaća porez. U narednim

22 Primici uključuju izvorne prihode (direktne i indirektne poreze i neporeske prihode), pozajmice, donacije, prihode od privati-zacije i kredite iz domaćih i inostranih izvora.

Grafik 4.1 Izvorni prihodi, 000 000 eura

Izvor: Ministarstvo finansija

69Fiskalni sektor

mjesecima možemo očekivati naplatu ove vrste poreza jedino po osnovu poreskog duga, što je u skladu sa Uredbom o odloženom plaćanju poreza na dobit na šest mjesečnih rata.

Prihodi po osnovu doprinosa iznosili su 250,4 miliona eura, što je 3,9% više u odnosu na plan zbog uplate dijela oktobarskih doprinosa na zarade iz Budžeta.

Tabela 4.1 Tekući prihodi Budžeta CG i državnih fondova, I-IX 2011. godine

Vrsta primitka Plan I-IX

2011.Ostvareno I-IX 2011.

Učešće u prihodima u periodu I-IX 2011.

Učešće u BDP

Ostvareno u odnosu na plan

Ostvareno I-IX 2010.

Ostvareno u odnosu na I-IX 2010.

mil.eura mil.eura % % % mil.eura %

P O R E Z I 540,68 530,68 63,96 16,21 98,15 504,17 105,26

Porez na dohodak fizičkih lica 60,06 57,27 6,90 1,75 95,35 61,38 93,30

Porez na dobit pravnih lica 29,61 31,07 3,74 0,95 104,93 17,28 179,80

Porez na promet nepokretnosti 1,31 0,86 0,10 0,03 65,65 3,84 22,40

Porez na dodatu vrijednost 297,73 296,74 35,76 9,07 99,67 279,11 106,32

Akcize 110,41 107,20 12,92 3,28 97,09 95,17 112,64

Porez na međunarodnu trgovinu i transakcije 39,27 34,41 4,15 1,05 87,62 38,77 88,75

Ostali republički porezi 2,29 3,13 0,38 0,10 136,68 8,62 36,31

Doprinosi 240,98 250,44 30,18 7,65 103,93 259,31 96,58

Doprinosi za penzijsko i invalidsko osiguranje 147,19 153,04 18,45 4,68 103,97 158,7 96,43

Doprinosi za zdravstveno osiguranje 84,08 84,77 10,22 2,59 100,82 89,23 95,00

Doprinosi za osiguranje od nezaposlenosti 7,36 8,00 0,96 0,24 108,70 7,17 111,58

Ostali doprinosi 2,35 4,63 0,56 0,14 197,02 4,21 109,98

T A K S E 16,93 12,08 1,46 0,37 71,35 16,12 74,94

N A K A N D E 18,27 18,28 2,20 0,56 100,05 20,77 88,01

OSTALI PRIHODI 23,03 15,54 1,87 0,47 67,48 22,02 70,57

Primici od otplate kredita 3,01 2,68 0,32 0,08 89,04 2,36 113,56

TEKUĆI PRIHODI 842,90 829,70 100,00 25,35 98,43 824,75 100,60

Prihodi od privatizacije 2,10 0,20 0,06 2,77 75,81

Donacije 2,05 0,20 0,06 1,24 165,32

Pozajmice i krediti iz inostranih izvora 184,52 17,98 5,64 199,96 92,28

Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 8,00 0,78 0,24 20,07 39,86

UKUPNI PRIMICI BUDŽETA CG I FONDOVA 842,90 1.026,37 100,00 31,36 121,77 1.048,79 97,86


Ukupni izdaci budžeta za devet mjeseci 2011. godine iznosili su 1.042,3 miliona eura (31,8% procijenjenog BDP-a). U poređenju sa istim periodom prethodne godine, budžetska potrošnja bila je veća za 6,6% (tabela br. 4.2).


Konsolidovani izdaci budžeta23 iznosili su 893,4 miliona eura, što čini 27,3% procijenjenog BDP-a i u pore-đenju sa istim periodom prethodne godine bili su veći za 8,2%. Razlozi koji su doveli do povećanja rashoda u najvećoj mjeri su rast socijalnih davanja i penzija, zbog većeg broja korisnika socijalne zaštite, kao i povećanja broja penzionera i vanrednog usklađivanja vojnih penzija. Ovaj trend u oblasti transfera za socijalnu zaštitu može se očekivati do kraja godine. Istovremeno, nastavljaju se interne mjere štednje kojima će se ublažiti ne-gativni trendovi rasta pojedinih kategorija izdataka.

Tekuća budžetska potrošnja iznosila je 853 miliona eura (26,1% BDP-a), dok je kapitalni budžet iznosio 40,5 miliona eura (1,2% BDP-a).

Tekući izdaci u odnosu na isti period prethodne godine bili su veći za 30,3%, zbog većih rashoda za zarade, materijal i usluge, kamate i subvencije, dok je kapitalni bužet ostvario niže ostvarenje u odnosu na isti period prethodne godine za 11,1%.

Tabela 4.2 Konsolidovani izdaci Budžeta CG i državnih fondova, I-IX 2011. god.

O P I S

Ostvarenje jan-sept.

2011.

Učešće u izdacima

Učešće u BDP

Ostvarenje jan-sept.

2010.

Ostvarenje u odnosu na jan-sept. 2010.god.

mil.eura % % mil.eura %

Tekući izdaci 446,06 49,92 13,63 342,26 130,33

Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 262,73 29,41 8,03 188,51 139,37

Ostala lična primanja 8,77 0,98 0,27 12,28 71,42

Rashodi za materijal i usluge 68,89 7,71 2,10 66,09 104,24

Tekuće održavanje 14,52 1,63 0,44 17,19 84,47

Kamate 44,17 4,94 1,35 23,65 186,77

Renta 5,40 0,60 0,16 5,44 99,26

Subvencije 37,76 4,23 1,15 25,72 146,81

Ostali izdaci 3,82 0,43 0,12 3,38 113,02

Transferi za socijalnu zaštitu 336,31 37,64 10,28 309,80 108,56

Transferi inst. pojedincima NVO i jav. sektoru 59,36 6,64 1,81 118,73 50,00

Ukupni kapitalni izdaci 40,47 4,53 1,24 45,55 88,85

Pozajmice i krediti 1,74 0,19 0,05 3,15 55,24

Rezerve 9,53 1,07 0,29 6,49 146,84

KONSOLIDOVANI IZDACI 893,47 100,00 27,30 825,98 108,17

Otplata dugova rezidentima 19,70 1,89 0,60 37,12 53,07

Otplata dugova iz prethodnog perioda 61,57 5,91 1,88 82,45 74,68

Otplata dugova nerezidentima 41,28 3,96 1,26 32,25 128,00

Otplata garancija 26,33 2,53 0,80 0,00

UKUPNI IZDACI 1.042,35 100,00 31,85 977,80 106,60

Izvor: Ministarstvo fina nsija

23 Ukupni izdaci umanjeni za otplatu dugova.

71Fiskalni sektor

Za devet mjeseci 2011. godine budžet Crne Gore je ostvario deficit24 od 63,7 miliona eura (1,9% BDP-a), dok je otplata duga iznosila 148,8 miliona eura (4,6% BDP-a). Deficit i otplata duga finansirani su iz pozajmica i kredita u iznosu od 192,5 miliona eura, donacija i privatizacije od oko 4 miliona eura, dok je korišćenje depo-zita iznosilo 15,9 miliona eura.

4.3. Lokalna samouprava

Shodno članu 74 Zakona o finansiranju lokalne samouprave, opštine izvještaje o planiranim i ostvarenim prihodima, planiranim i izvršenim rashodima i budžetskom zaduženju dostavljaju Ministarstvu finansija najkasnije kvartalno, u roku od 30 dana od dana isteka kvartala. S obzirom na to da određeni broj opština nije dostavio izvještaje za treći kvartal 2011. godine, Ministarstvo finansija je na osnovu izvještaja o izvršenju opštinskih budžeta za 2010. godinu, izvještaja o izvršenju opštinskih budžeta u prvoj polovini 2011. godi-ne i plana budžeta opština za 2011. godinu izvršilo procjenu ostvarenja prihoda i izvršenja rashoda za treći kvartal 2011. godine, pa podatke za lokalnu samoupravu treba uzeti sa rezervom. Ono što je nesporno je da, s obzirom na nedostatak depozita i smanjene mogućnosti zaduživanja, potrošnja na lokalnom nivou u skorije vrijeme ne može dostići nivoe iz rekordnih 2007. i 2008. godine.

Procijenjeni izdaci lokalne samouprave za devet mjeseci 2011. godine iznose 98,8 miliona eura ili 3% BDP-a, što je manje za 11,5% u odnosu na izvršenje u istom periodu prethodne godine. Najznačajniji pad u odnosu na isti period prethodne godine zabilježen je kod kapitalnih izdataka (26,1%).

Potrošnja je finansirana iz poreza u iznosu od 57,1 miliona eura, taksi 5,3 miliona, naknada 29,1 miliona i ostalih tekućih prihoda u iznosu od 11,3 miliona.

Ukupni tekući prihodi lokalne samouprave za prvih devet mjeseci 2011. godine procijenjeni su u iznosu od 102,8 miliona eura ili 3,1% BDP-a, što je manje u odnosu na isti period prethodne godine za 12,7%.

U posmatranom periodu došlo je do smanjenja lokalnih poreza, u odnosu na isti period prethodne godine, što je značajnim dijelom uslovljeno ukidanjem poreza na potrošnju, poreza na firmu ili naziv i poreza na igre na sreću ili zabavne igre. Takođe, došlo je i do smanjenja prihoda po osnovu prodaje imovine i naknade za komunalno opremanje. Veza između ova dva prihoda je pokazatelj pada nivoa investicionih aktivnosti u je-dinicama lokalne samouprave.

Procijenjeni suficit lokalne samouprave za devet mjeseci 2011. godine iznosio je 4,3 miliona eura ili 0,1% BDP-a (tabela br. 4.3).

24 (Metodologija obračuna suficita/deficita »Sl.list RCG«, 53//09).


Tabela 4.3 Tekući prihodi i konsolidovani izdaci lokalne samouprave, I-IX 2011. godine

Vrsta primitkaOstvareno I-IX

2011. god. učešće u BDP-a Ostvareno I-IX 2010.god.

Ostvareno u odnosu na I-IX

2010.

mil. eura % mil. eura %

TEKUĆI PRIHODI 102,81 3,14 117,71 87,34

Porezi 57,11 1,74 57,11 100,00

Takse 5,28 0,16 4,77 110,69

Naknade 29,11 0,89 45,77 63,60

Ostali prihodi 11,31 0,35 10,06 112,43

KONSOLIDOVANI IZDACI 98,78 3,02 111,59 88,52

TEKUĆA POTROŠNJA 63,10 1,93 63,31 99,67

Tekući izdaci 39,75 1,21 40,79 97,45

Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 17,70 0,54 20,90 84,69

Ostala lična primanja 6,11 0,19 3,37 181,31

Rashodi za materijal i usluge 9,68 0,30 11,24 86,12

Tekuće održavanje 2,64 0,08 3,04 86,84

Kamate 1,60 0,05 0,75 213,33

Renta 0,27 0,01 0,49 55,10

Subvencije 0,73 0,02 0,40 182,50

Ostali izdaci 1,02 0,03 0,60 170,00

Transferi za socijalnu zaštitu 0,49 0,01 0,22 222,73

Transferi inst. pojedinicima NVO i javnom sektoru 18,82 0,58 19,05 98,79

Kapitalni izdaci 35,68 1,09 48,28 73,90

Pozajmice i krediti 2,56 0,08 0,72 355,56

Rezerve 1,48 0,05 2,53 58,50

DEFICIT/SUFICIT 4,32 0,13 6,35 68,03

Transferi iz Budžeta CG 0,29 0,01 0,23 126,09

Prihodi od privatizacije 5,00 0,15 11,25 44,44

Donacije 1,80 0,05 1,02 176,47

Pozajmice krediti iz inostranih izvora 0,00 0,00 0,00 0,00

Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 7,00 0,21 6,8 0,00

Otplata dugova 28,00 0,86 33,92 82,55


4.4 Državni fondovi

Prema podacima Fonda penzijskog i invalidskog osiguranja Crne Gore za prvih devet mjeseci 2011. godine, ostvareni su ukupni primici u iznosu od 269,5 miliona eura, što je za 8,4% više nego u istom periodu pret-hodne godine. Tekući prihodi fonda iznosili su 58,5% primitaka i bili su za 1,9% niži u odnosu na isti peri-od prethodne godine, dok su preostali dio primitaka činili transferi iz Budžeta RCG. Učešće doprinosa, kao osnovnog izvora finansiranja Fonda PIO, u tekućim prihodima iznosi 98,9%. Ova kategorija prihoda bila je za 2,1% niža u odnosu na prethodnu godinu. Istovremeno, povećani su transferi iz budžeta za 27,1% u odnosu na prethodnu godinu i njihovo učešće u ukupnim prihodima iznosilo je 41,5%.

73Fiskalni sektor

Ukupni izdaci Fonda PIO, u periodu januar-septembar 2011. godine, iznosili su 269,5 miliona eura, što je za 8,4% više nego u istom periodu prethodne godine, a 0,2% manje u odnosu na planirani nivo. Najznačajniju rashodnu stavku predstavljaju izdaci za penzije, koji su iznosili 98,9% ukupnih izdataka, dok se 1,1% izdataka odnosilo na administrativne troškove. Izdaci po osnovu penzija su povećani za 8,7% u odnosu na prethodnu godinu.

Poredeći ostvarene prihode i izdatke, Fond je imao uravnotežen budžet.

Boks 4.1 – Starenje stanovništva – opterećenje za budžet

Prema posljednjem popisu 2011. godine, radno sposobno stanovništvo25 čini 68% uku-pnog stanovništva Crne Gore. U odnosu na podatke prema popisu iz 2003. godine, učešće radno sposobnog stanovništva povećano je za 1,4%, a, s druge strane, u značajnoj mjeri se povećao broj stanovnika sta-rosti od 60 godina i više. Broj stanovnika starosti od 60 do 64 godine se povećao za oko 17%, a preko 65 godina za oko 7%.

Izdaci za bruto penzije za devet mjeseci 2011. godine iznosili su 266,6 miliona eura, što je za 8,7% više nego u istom peri-odu prethodne godine, kada su ti izdaci iznosili 245,2 mil-iona eura. Najveće učešće u iz-dacima za bruto zarade odnose se na starosnu penziju (53%). Pored toga, na porodičnu pen-ziju odnosi se 21% izdataka za bruto penzije, invalidsku pen-ziju 20%, naknade 3%26, ostala prava (prava u stranim zeml-jama) 2% i na dodatke27 1%.

U septembru 2011. godine u Crnoj Gori je bilo 101.837 penzi-onera, što je za 2,7% više nego na kraju 2010. godine (99.196), a 3,1% više nego u septembru prethodne godine (98.796).

25 Stanovništvo starosti od 15 do 64 godine.26 Obuhvata pogrebne troškove, tjelesno oštećenje, privremene naknade nezaposlenim invalidima rada II i III kategorije.27 Odnosi se na dodatak za spomenicu i dodatak za tuđu njegu i pomoć.

Grafik 1 Struktura izdataka za bruto penzije, I-IX 2011. godine

Grafik 2 Broj penzionera

Izvor: Fond PIO

Izvor: Fond PIO


Iako je broj zaposlenih tokom 2011. godine porastao više od rasta broja penzionera odnos broja zapos-lenih i broja penzionera nije se značajnije promijenio (grafik br. 3). Naime, u decembru 2010. godine taj odnos je bio 1,6, a u avgustu ove godine1,728.

S obzirom na to da broj pen-zionera pokazuje stalni trend rasta, a samim tim rastu iz-daci za penzije, potrebno je penzioni sistem, na koji se troši oko jedne četvrtine budžeta, strogo kontrolisati da bi dugoročna fiskalna kon-solidacija bila uspješna. Treba istaći da su u prethodnom periodu u ovoj oblasti sprove-dene značajne reforme penzi-onog sistema koja obuhvata i postepeno povećanje sta-rosne granice za penziju na 67 godina. Demografske struktu-ra je pogoršana, a za očekivati je nastavak takvog trenda, odnosno povećanje koefici-jenta tzv. starosne zavisnosti.

Republički fond za zdravstveno osiguranje za prvih devet mjeseci 2011. godine ostvario je ukupne primitke u iznosu od 109,6 miliona eura ili 6,3% manje u odnosu na isti period prethodne godine. Ukupni izdaci Fonda zdravstva, iznosili su 109,6 miliona eura. Najveće učešće u ukupnim izdacima odnosilo se na izdatke po osnovu redovne djelatnosti, dok je ostatak sredstava utrošen za rad Fonda.

Poredeći ostvarene primitke i izdatke u prvih devet mjeseci 2011. godine, Fond je imao uravnotežen budžet.

Prema podacima Zavoda za zapošljavanje Crne Gore, ova instituicija je za devet mjeseci 2011. godine ostva-rila ukupne primitke u iznosu od 25,4 miliona eura, što je u odnosu na plan više za 23,5%, a u odnosu na isti period prethodne godine više za 3,6%.

Izdaci Zavoda iznosili su 18,8 miliona eura, što je u odnosu na plan manje za 8,6%, a za 14,7% manje nego u istom periodu prethodne godine. U izdacima, 18,4% odnosilo se na tekuće izdatke, dok je po osnovu transfera za socijalnu zaštitu izdvojeno 51,4%, za transfere pojedincima, institucijama i javnom sektoru 24,6%, a za kapitalne izdatke, pozajmice i odobrene kredite 5,6%.

Poredeći ostvarene primitke i izdatke, Zavod je poslovao sa suficitom u iznosu od 6,6 miliona eura. Neizmi-rene obaveze Zavoda u posmatranom periodu iznosile su 2,2 miliona eura.

28 Posljednji raspoloživi podataka za broj zaposlenih odnosi se na avgust ove godine.

Grafik 3 Odnos broja zaposlenih i penzionera

Izvor: Fond PIO i Monstat

75Fiskalni sektor

Za prvih devet mjeseci 2011. godine Investiciono-razvojni fond Crne Gore (IRF Crne Gore) ostvario je ukupne primitke u iznosu od 2,4 miliona eura, što je u odnosu na isti period prethodne godine više za 3,2%. Ukupni iz-daci ovog fonda iznosili su 1,3 miliona eura i bili su skoro dva puta veći u odnosu na isti period prethodne godine.

Poredeći ostvarene primitke i izdatke, IRF Crne Gore je ostvario suficit u iznosu od 1,1 milion eura. Neizmi-rene obaveze IRF Crne Gore na kraju posmatranog perioda iznosile su 251,5 hiljada eura.

Fond rada je klasični budžetski korisnik koji se, shodno Zakonu o budžetu za 2011. godinu, finansira iz opštih i namjenskih prihoda. Prihodi Fonda rada u prvih devet mjeseci 2011. godine iznosili su 2,5 miliona eura, koliko su iznosili i ukupni izdaci, što je za 1,9% manje u odnosu na plan.

Fond za obeštećenje ostvario je ukupne primitke u iznosu od 1,8 miliona eura, koliko su iznosili i ukupni izdaci, što je bilo za oko 4% manje u odnosu na isti period prethodne godine, a 33,3% manje u odnosu na plan.

Boks 4.2 - Fiskalni bilansi za period 2011-2012: Srednjoročni planovi i projekcije MMF-a za odabrane evropske zemlje - u % BDP-a

U mnogim evropskim ekonomijama se sprovode važne institucionalne reforme To uključuje inicijative koje imaju za cilj poboljšanje budžetskih procesa u Francuskoj, Grčkoj, Irskoj, Italiji i Portugaliji, kao i nacrt direktive EU koja ima za cilj rješavanje slabosti u nacionalnim budžetskim institucijama i proce-durama koje su ometale sprovođenje Pakta stabilnosti i rasta.

Fiskalna prilagođavanja u Euro zoni se vrše očekivanom dinamikom i srednjoročni planovi su dodatno razrađeni u pojedinim zemljama.

Prilagođavanja za 2011. i 2012. godinu, koja su u toku, odvijaju se u skladu sa dodatnim mjerama štednje koje su proglašene 24. avgusta ove godine. U tabeli br. 1 upoređuju se izvorni fiskalni ciljevi zemalja za 2011. i 2012. godinu, objavljeni na samitu G-20 održanom u Torontu u junu 2010. godine, sa trenutnim MMF projekcijama za isti period.

Tabela 1 Srednjoročni planovi i projekcije, % BDP

. 2011 2012.Izvorni srednjoročni

planoviProjekcije

MMF-a Razlika Izvorni srednjoročni planovi

Projekcije MMF-a Razlika

Francuska -6.0 -5.9 0.1 -4.6 -4.6 0.0

Njemačka -3.5 -1.7 1.8 -2.8 -1.1 1.7

Grčka -7.3 -8.0 -0.7 -6.2 -6.9 -0.7

Irska -10 -10.3 -0.3 -7.2 -8.6 -1.4

Italija -4.0 -4.0 0.0 -2.9 -2.4 0.5

Portugalija -4.6 -5.9 -1.3 -3.0 -4.5 -1.5

Španija -6.0 -6.1 -0.1 -4.6 -5.2 -0.6

Turska -4.4 -0.9 3.5 -3.5 -1.0 2.5

Izvor: Fiscal Monitor Update, September 2011, International Monetary Fund

5 DRŽAVNI DUG

79Državni dug

Prema podacima Ministarstva finansija, držav-ni dug Crne Gore na kraju trećeg kvartala 2011. godine iznosio je 1.459,9 miliona eura ili 44,6% procijenjenog BDP-a za 2011. godinu.29 U odnosu na kraj 2010. godine državni dug je veći za 182,2 miliona eura ili 14,9%.

Tabela 5.1Struktura javnog duga na kraju septembra 2011, 000 000 eura

Ukupan državni dug1.459,90

44,6% BDP

Unutrašnji dug392,30

12,0% BDP

Spoljni dug1.067,60

32,6% BDP


Ukupne garancije Crne Gore iznose 374,1 milio-na eura ili 11,4% BDP-a, odnosno 25,6% držav-nog duga. Državni dug čini 128,0% ukupno rea-lizovanih budžetskih prihoda u 2010. godini (bez prihoda od privatizacije, kredita i donacija).

Valutna struktura državnog duga je povoljna. Cjelokupan unutrašnji dug je u eurima. Od uku-pnog spoljnog duga oko 88,9% je u eurima, dok je dio obaveza prema Pariskom klubu povjerilaca, obaveze po osnovu IDA kredita i dug prema EU-ROFIMA u drugim valutama.

29 Procijenjeni bruto domaći proizvod za 2011. godinu iznosi 3.273 miliona eura.

Grafik 5.1Državni dug, % BDP-a

Grafik 5.2Valutna struktura spoljnog duga, 30.09.2011. godine

Izvor: Ministarstvo finansija Crne Gore


Kamatna struktura duga je, takođe, povoljna. Od ukupnog iznosa spoljnog duga, 72,5% je po fik-snoj kamatnoj stopi, dok je preostalih 27,5% po varijabilnoj kamatnoj stopi.

Depoziti Ministarstva finansija na dan 30.09.2011. godine iznosili su 132,3 miliona eura, uključujući i 38.477 unci zlata, tako da je neto iznos državnog duga 40,6% BDP-a.

5.1. Unutrašnji dug

Na kraju trećeg kvartala 2011. godine, unutrašnji dug je iznosio 392,3 miliona eura ili 12,0% proci-jenjenog BDP-a. Unutrašnji dug je tokom tri kvar-tala 2011. godine povećan za 34,0 miliona eura u odnosu na kraj 2010. godine. Rast unutrašnjeg

duga uzrokovan je povećanjem duga lokalnih samouprava za 33,3 miliona eura, povećanjem duga po osnovu kredita kod poslovnih banaka za 14,6 miliona eura, zatim po osnovu državnih zapisa za 6,0 miliona eura, povećanjem duga po osnovu kredita kod nefinansijskih institucija za 3,1 milion eura i povećanjem obaveza po osnovu obeštećenja za 1,7 miliona eura. S druge strane, unutrašnji dug je smanjen za 14,9 miliona eura kao rezultat smanjenja duga po osnovu zaostalih penzija, kao i za 9,8 miliona eura po osnovu otplate stare devizne štednje.30

Tabela 5.2 Struktura unutrašnjeg duga, 30. septembar 2011. godine

Kreditor Stanje dugamilioni eura

Učešćeu BDP-u

Učešćeu unutrašnjem dugu

Učešće u državnom dugu

%

Stara devizna štednja 89,4 2,7 22,8 6,1

Dug lokalnih samouprava 79,5 2,4 20,3 5,4

Obaveze po osnovu obeštećenja* 80,2 2,5 20,4 5,5

Krediti kod poslovnih banaka 32,2 1,0 8,2 2,2

Krediti nefinansijskih institucija 53,1 1,6 13,5 3,6

Zaostale penzije 2,3 0,1 0,6 0,2

Državni zapisi 55,6 1,7 14,2 3,8

UKUPNO 392,3 12,0 100,0 26,9

* 15.09.2008.godine izvršena je emisija obveznica stečenih po osnovu Zakona o obeštećenju korisnika prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja u iznosu od 105 miliona eura.


30 U skladu sa Zakonom o regulisanju obaveza po osnovu ino duga i devizne štednje građana ("Službeni list RCG", broj 55/03 i 11/04) od 01.07.2011. godine isplaćivala se osma rata stare devizne štednje.

Grafik 5.3Bruto i neto državni dug Crne Gore, % BDP-a


81Državni dug

U strukturi unutrašnjeg duga najveće učešće bi-lježi dug po osnovu stare devizne štednje (22,8%), zatim obaveze po osnovu obeštećenja (20,4%), dug lokalnih samouprava (20,3%) i državnih zapisa (14,2%), dok se na dug po osnovu kredita nefinansijskih institucija odnosilo 13,5%, komer-cijalnih kredita 8,2% i zaostalih penzija 0,6% (ta-bela br. 5.2, grafik br. 5.4).

Ukupna obaveza po osnovu restitucije na kraju trećeg kvartala je iznosila 80,2 miliona eura i u odnosu na kraj 2010. godine povećana je za 2,2%.

Dug po osnovu državnih zapisa iznosi 55,6 mi-liona eura i rezultat je emisije državnih zapisa u toku 2011. godine, kroz pet aukcija.

5.2. Spoljni dug

Spoljni dug, na kraju trećeg kvartala 2011. godine, iznosio je 1.067,6 miliona eura ili 32,6% BDP-a. U odnosu na kraj 2010. godine, spoljni dug je povećan za 155,2 miliona eura ili 17,0%. Stanje spoljnog duga uvećano je emisijom Euroobveznica, u iznosu od 180 miliona eura, zatim uzimanjem dodatnih sredstava kod Razvojne banke Savjeta Evrope u iznosu od 9,7 miliona eura, povećanjem stanja duga prema pojedinim stranim kredi-torima u ukupnom iznosu od 11,1 milion eura (prema EBRD za 3,5 miliona eura, prema EXIM za 2,8 miliona eura, prema EIB za 2,4 miliona eura, prema IDA 1,2 miliona eura, prema EUROFIMA za 0,7 miliona eura i po osnovu španskog kredita za izgradnju deponije za 0,5 miliona eura). Sa druge strane, stanje spoljnog duga je smanjeno redovnom otplatom glavnice u ukupnom iznosu od 41,3 miliona eura u toku prvih devet mjeseci 2011. godine.

U iznos spoljnjeg duga nijesu uključene obaveze po osnovu neriješenih dužničkih pitanja prema Libiji, Kuvaj-tu, Češkoj i Slovačkoj i UBS banci po osnovu obveznica izdatih u okviru Londonskog kluba. Dug prema vla-dama ove četiri zemlje Crnoj Gori je pripao po osnovu raspodjele nealociranog duga (5,88% od 38% za Srbiju i Crnu Goru), i shodno Sporazumu o pitanjima sukcesije, iz Beča 29. juna 2001. godine, rješava se usaglašenim stavovima u okviru Komiteta za podjelu finansijske aktive i pasive bivše SFRJ. Što se tiče API obveznica, odr-žani su pregovori sa predstavnicima UBS banke, u cilju iznalaženja mogućnosti za bilateralno rješavanje ovog pitanja. Ukupan iznos obaveze po osnovu neriješenih dužničkih pitanja vjerovatno će iznositi oko 1% BDP-a i uključen je u projekcije kretanja duga u periodu 2011-2013.

Grafik 5.4Struktura unutrašnjeg duga, 000 000 eura


Tabela 5.3 Struktura spoljnog duga, januar-septembar 2011. godine

Kreditor Stanje dugamilioni eura

Spoljni dug BDP

Učešće u spoljnjem

dugu

Učešće u državnom

duguMeđunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 174,0 5,3 16,3 11,9

Međunarodna finansijska organizacija (IFC) 4,2 0,1 0,4 0,3

Zemlje članice Pariskog kluba kreditora 108,2 3,3 10,1 7,4

Međunarodna organizacija za razvoj (IDA) 61,1 1,9 5,7 4,2

Evropska investiciona banka (EIB)1 74,2 2,3 7,0 5,1

EBRD 23,3 0,7 2,2 1,6

Razvojna banka Savjeta Evrope 10,2 0,3 1,0 0,7

Evropska Zajednica 5,5 0,2 0,5 0,4

Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW)2 11,6 0,4 1,1 0,8

Mađarski kredit 13,1 0,4 1,2 0,9

Poljski kredit 10,8 0,3 1,0 0,7

Societe General - Education IT 0,6 0,0 0,1 0,0

Francuski kredit - Natixis3 8,5 0,3 0,8 0,6

EUROFIMA - dug Željeznice 28,3 0,9 2,7 1,9

Češki EXIM - dug Željeznice 32,5 1,0 3,0 2,2

Steiermarkische Bank und Sparkassen AG4 20,9 0,6 2,0 1,4

Erste Bank 22,5 0,7 2,1 1,5

Credit Suisse 60,0 1,8 5,6 4,1

Exim ( Projekat škole „Ante Đedović” u Baru) 3,0 0,1 0,3 0,2

ICO Deponija (Španski kredit) 5,0 0,2 0,5 0,3

Erste Fond zdravstva (Austrijski kredit) 10,1 0,3 0,9 0,7

EUROBOND 380,0 11,6 35,6 26,0

UKUPNO 1.067,6 32,6 100,0 73,1

1 Krediti EIB-a u ukupnom iznosu od 47 miliona eura koje servisiraju javna preduzeća (,,Monteput’’, ,,Aerodromi CG’’ i ,,Elektroprivreda CG’’) ne ulaze u iznos spoljnog duga, već se tretiraju kao garancije.2 Kredite od njemačke KfW banke za potrebe vodosnabdijevanja koriste opštine, ali čine dio ino-duga.3 Robni kredit - EPCG4 Kredit za finansiranje nabavke vatrogasnih vozila za Ministarstvo unutrašnjih poslova.


Spoljni dug Crne Gore od 2008. godine bilježi konstantan rast. Takav trend nastavljen je i u 2011. godini i tokom tri kvartala spoljni dug je povećan za 155,2 miliona eura.

Stanje spoljnog duga obuhvata iznose povučenih sredstava po pojedinim kreditnim linijama. Treba imati u vidu da po pojedinim kreditinim linijama postoje sredstva koja su odobrena, a nijesu povučena. Ukupan iznos raspoloživih, a nepovučenih sredstava iznosi 160,1 milion eura (tabela br. 5.4.).

83Državni dug

Tabela 5.4 Stanje spoljnog duga i iznos nepovučenih sredstava kredita

Kreditor Stanje duga Nepovučena sredstva

Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 174,0 31,79

Međunarodna finansijska organizacija (IFC) 4,2

Zemlje članice Pariskog kluba kreditora 108,2

Međunarodna organizacija za razvoj (IDA) 61,1 5,33

Evropska investiciona banka (EIB)1 74,2 47,50

EBRD 23,3 10,41

Razvojna banka Savjeta Evrope 10,2 15,00

Evropska Zajednica 5,5

Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW)2 11,6 48,51

Mađarski kredit 13,1 0,48

Poljski kredit 10,8 0,06

Societe General - Education IT 0,6

Francuski kredit - Natixis3 8,5 0,01

EUROFIMA - dug Željeznice 28,3

Češki EXIM - dug Željeznice 32,5

Steiermarkische Bank und Sparkassen AG4 20,9

Erste Bank 22,5

Credit Suisse 60,0

Exim ( Projekat škole „Ante Đedović” u Baru) 3,0 1,04

ICO Deponija (Španski kredit) 5,0

Erste Fond zdravstva (Austrijski kredit) 10,1

EUROBOND 380,0

UKUPNO 1.067,6 160,1

1 Krediti EIB-a u ukupnom iznosu od 47 miliona eura koje servisiraju javna preduzeća (,,Monteput’’, ,,Aerodromi CG’’ i ,,Elektroprivreda CG’’) ne ulaze u iznos spoljnog duga, već se tretiraju kao garancije.2 Kredite od njemačke KfW banke za potrebe vodosnabdijevanja koriste opštine, ali čine dio ino-duga.3 Robni kredit - EPCG4 Kredit za finansiranje nabavke vatrogasnih vozila za Ministarstvo unutrašnjih poslova.


Grafik 5.5Kretanje spoljnog duga (Q1 2007 – Q3 2011), 000 000 eura


5.3. Državni dug i izdate garancije

Garancije Crne Gore iznose 374,1 miliona eura ili 11,4% procijenjenog BDP-a, odnosno 25,6% državnog duga. Uključivanjem garancija, državni dug Crne Gore iznosi 56,0% procijenjenog BDP-a za 2011. godinu.31

Strane garancije Crne Gore iznosile su 345,6 miliona eura ili 10,6% BDP-a, odnosno 23,7% državnog duga na kraju septembra 2011. godine. Ako uključimo strane garancije u iznos spoljnog duga, onda bi spoljni dug Crne Gore iznosio 43,2% BDP-a. U narednom periodu treba biti vrlo restriktivan prilikom izdavanja ga-rancija. Važno je istaći da se pome-nuti iznos stranih garancija odnosi na povučena kreditna sredstva, jer, kada se uzme u obzir cijeli potpisani iznos, strane garancije dostižu iznos od 512,0 miliona eura.

Ukupan iznos domaćih garancija je 28,6 miliona eura. Unutrašnji dug sa garancijama iznosi 12,9% BDP-a.

31 Pored navedenih garancija u grafiku, u 2010. godini su izdate garancije za kredite WTE Wassertechnik u ukupnom iznosu od 29,3 miliona eura, i ta sredstva još nijesu povučena.

Grafik 5.6Državni dug Crne Gore sa i bez garancija, % BDP-a

Grafik 5.7Izdate strane garancije31

Izvor: Kalkulacije CBCG


85Državni dug

5.4. Otplata duga

Otplata duga za prvih devet mjeseci 2011. godine iznosila je 193,0 miliona eura, ili 5,9% procijenjenog BDP-a za 2011. godinu. Otplata kamata, koje spadaju u tekuće izdatke, iznosila je 44,2 miliona eura, ili 5,2% ostva-renih tekućih izdataka u prvih devet mjeseci 2011. godine (tabela br. 5.5). Otplata duga (glavnica) finansirana je iz inostranih i domaćih pozajmica, donacija, prihoda od privatizacije i korišćenjem državnih depozita.

Tabela 5.5 Otplata duga

Otplata duga (u mil. eura) 2007 2008 2009 2010 2011 plan I-IX 2011

Otplata dugova prema rezidentima 15,3 48,4 68,9 56,8 28,5 19,7

Otplata dugova nerezidentima 84,2 16,8 25,4 45,3 53,8 41,3

Otplata obaveza iz prethodnog perioda 44,1 57,8 29,1 83,9 71,6 61,6

Otplata garancija 0,0 0,1 1,8 0,0 0,0 26,3

Kamate 25,5 22,5 24,5 30,3 48,9 44,2

Ukupno 169,1 145,5 149,7 216,3 202,7 193,0


Iznos otplate duga je u porastu u proteklih par godina, što je i za očekivati, s obzirom na česta zaduženja u skorijoj prošlosti, prije svega preko dvije emisije euroobveznica, kao i zaduživanja kod inostranih finansijskih institucija. Takođe, i u narednom periodu očekuje se rastući trend otplate duga.

Grafik 5.8Izdate domaće garancije, u 000.000 eura



5.5. Projekcija i održivost državnog duga

Tabela br. 5.6. prikazuje projekciju Ministarstva finansija o kretanju državnog duga u periodu 2011-2014. godina. Procjena je izvršena u skladu sa planom zaduženja za potrebe budžeta, planiranim povlačenjima sredstava, odnosno zaključenja novih kreditinih aranžmana, kao i predviđenim otplatama domaćeg i javnog duga.

Tabela 5.6 Projekcija državnog duga Crne Gore, 2011-2014. godina

2011. projekcija

2012.projekcija

2013.projekcija

2014.projekcija

Spoljni dug (milioni eura) 1.061,5 1.169,1 1.234,8 1.262,8

Spoljni dug (% BDP-a) 32,4 34,3 34,4 33,1

Unutrašnji dug (milioni eura) 372,8 339,0 306,2 280,4

Unutrašnji dug (% BDP-a) 11,4 10,0 8,5 7,4

Ukupan dug (milioni eura) 1.434,3 1.508,1 1.541,0 1.543,22

Ukupan dug (% BDP-a) 43,8 44,3 42,9 40,5


Ministarstvo finansija Crne Gore procjenjuje da će državni dug na kraju 2011. godine iznositi 1.434,3 miliona eura ili 43,8% procijenjenogt BDP-a za 2011. godinu. U srednjoročnom periodu očekuje se blagi porast duga, na 44,3% BDP-a, a zatim njegovo postepeno smanjenje na 40,5% BDP-a, na kraju 2014. godine. Na kretanje duga najviše će uticati rast spoljnog duga, usljed dodatnog zaduživanja za potrebe budžeta. U posmatranom periodu očekuje se značajan pad domaćeg duga, sa 11,4% BDP-a na kraju 2011. godine, na 7,4% BDP-a, na kraju 2014. godine.

Prema metodologiji Svjetske banke32, učešće spoljnog duga u bruto domaćem proizvodu koje iznosi manje od 30% ukazuje na nisko zaduženu zemlju, od 30 do 50% ukazuje na umjereno zaduženu zemlju, a učešće preko 50% visoko zaduženu zemlju. Crna Gora sa 32,6% učešća spoljnog duga u BDP-u spada u umjereno zadužene zemlje. Prema istoj metodologiji, javni dug33 Crne Gore na kraju septembra 2011. godine iznosi 56,0% BDP-a. Ovaj indikator se smatra najvažnijim indikatorom održivosti duga. Naime, učešće javnog duga u BDP-u koji iznosi manje od 48% ukazuje na nisko zaduženu zemlju, od 48% do 80% ukazuje na umjereno zaduženu ze-mlju, a učešće preko 80% visoko zaduženu zemlju. Crna Gora sa 56,0% učešća javnog duga u BDP-u spada u srednje zadužene zemlje.

32 Debt Reporting System.33 Svjetska banka računa javni dug kao dug Vlade (Vlada sa državnim fondovima i lokalna samouprava) i garancije za preduzeća

6 EKSTERNI SEKTOR

89Eksterni sektor

Smanjenje neravnoteže na tekućem računu platnog bilansa, koje je započelo 2009. godine, trajalo cijele 2010. godine nastavljeno je i tokom devet mjeseci ove godine. Deficit tekućeg računa ove godine iznosio je 76,5% deficita zabilježenog u istom periodu prošle godine, 66% devetomjesečnog deficita zabilježenog 2009. godine ili svega 32,4% deficita koji smo imali tokom devet mjeseci 2008. godine. Dok je u 2009. i 2010. godini ne-ravnoteža na tekućem računu smanjivana prvenstveno zahvaljujući padu trgovinskog deficita, ove godine to se desilo zahvaljujući suficitima ostvarenim na računima usluga, tekućih transfera i faktorskih dohodaka.

Deficit na tekućem računu platnog bilansa u prvih devet mjeseci 2011. godine iznosio je 374,7 miliona eura što je za 23,5% manje nego u istom periodu 2010. godine. Osnovni razlozi ovakvog kretanja jesu blagi porast robnog deficita i snažna pozitivna kretanja na računima usluga, transfera i faktorskih dohodaka. Na kapi-talno finansijskom računu zabilježen je manji neto priliv kapitala u odnosu na 2010. godinu. Najveći priliv ostvaren je po osnovu direktnih i portfolio investicija, dok je istovremeno zabilježen neto odliv na računu ostalih investicija.

Deficit na računu roba je, prema preliminarnim podacima, iznosio 984,7 miliona eura34, što je za 3,3% više nego u istom periodu 2010. godine. Povećanje deficita posljedica je većeg apsolutnog porasta uvoza roba od izvoza. Naime, iako je u posmatranom periodu zabilježen procentualno veći rast izvoza od uvoza roba, po-smatrano u apsolutnim brojkama uvoz je bio veći za 32 miliona eura. Pokrivenost spoljnotrgovinskog deficita suficitom ostvarenim na ostalim računima tekućeg računa iznosila je 61,9%, što je za 13,3 procentna poena više nego u istom periodu 2010. godine.

Pozitivan saldo na računu usluga tokom devet mjeseci ove godine osnovni je generator smanjivanja deficita tekućeg računa. Ostvareni suficit od 521,8 miliona eura, ili 28% više nego u istom periodu prethodne godine, rezultat je povećanja suficita na podračunima transporta, turizma i komunikacijskih usluga, kao i smanjenja deficita u oblasti ostalih poslovnih usluga.

Račun faktorskih dohodaka, za razliku od deficita koji je ostvaren tokom devet mjeseci 2009., takođe i 2010. godine, ove godine bilježi pozitivan saldo u iznosu od 6,9 miliona eura. Ostvareni suficit rezultat je većeg prihoda po osnovu dohodaka za 14,5%, kao i smanjenja rashoda za 9,5%, prije svega usljed manjeg odliva po osnovu isplaćenih dividendi. Kao rezultat povećanja priliva transfera u Crnu Goru, na računu tekućih transfera zabilježen je suficit u iznosu od 81,3 miliona eura, što je za 2% više nego u prvih devet mjeseci 2010. godine.

34 Podaci Monstat-a sa prilagođavanjima koja se rade u platnom bilansu u skladu sa metodologijom MMF-a (BPM5)


Neto priliv stranih direktnih investicija u prvih devet mjeseci 2011. godine iznosio je 265,9 miliona eura ili 35,5% manje nego u istom periodu prethodne godine. Pored smanjenja vlasničkih ulaganja, zabilježeno je i značajno manje zaduživanje preduzeća kod matičnih kompanija.

Na računu portfolio investicija zabilježen je neto priliv u iznosu od 170,8 miliona eura, što je u najvećem dijelu rezultat zaduživanja države na međunarodnom tržištu kapitala emisijom euroobveznica u vrijednosti od 180 miliona eura. Neto odliv na računu ostalih investicija iznosio je 476,6 miliona eura i za 7,1% je veći nego u istom periodu 2010. godine. U posmatranom periodu sektori država i banke su smanjili obaveze prema ino-stranstvu po osnovu uzetih kredita, dok su istovremeno povećane obaveze privrede.

Tabela 6.1 Platni bilans Crne Gore, u 000 eura

jan.-sept. 2010 jan.-sept. 2011 Promjena u %

A. TEKUĆI RAČUN -489.679 -374.706 -23,5

ROBE -952.809 -984.688 3,3

1. Izvoz, f.o.b. 249.013 348.381 39,9

2. Uvoz , f.o.b. 1.201.823 1.333.069 10,9

USLUGE 407.648 521.767 28,0

1. Prihodi 661.173 751.801 13,7

2. Rashodi 253.525 230.034 -9,3

DOHOCI -24.177 6.949

1. Prihodi 120.467 137.905 14,5

2. Rashodi 144.644 130.956 -9,5

TEKUĆI TRANSFERI 79.660 81.265 2,0

1. Transferi u Crnu Goru 102.387 109.822 7,3

2. Transferi iz Crne Gore 22.727 28.557 25,7

B. KAPITALNI I FINANSIJSKI RAČUN 81.741 7.752 -90,5

1. RAČUN KAPITALA -325 -168 -48,2 2. FINANSIJSKI RAČUN 82.066 7.920 -90,3

1. Direktne investicije-neto 412.545 265.898 -35,5

1.1. U inostranstvo -30.045 -13.400 -55,4

1.2. U Crnu Goru 442.590 279.298 -36,9

2. Portfolio investicije-neto 187.600 170.819 -8,9

2.1. Sredstva -1.176 -9.505 708,42.2. Obaveze 188.775 180.324 -4,5

3. Ostale investicije-neto -444.837 -476.582 7,13.1. Sredstva -376.652 -443.853 17,8

3.2. Obaveze -68.185 -32.730 -52,0

4. Promjena rezervi CBCG -73.242 47.786

C. NETO GREŠKE I OMAŠKE (-A-B) 407.937 366.954

Izvor: CBCG

91Eksterni sektor

6.1. Tekući račun platnog bilansa

Deficit tekućeg računa platnog bilansa smanjio se tokom devet mjeseci ove godine za 23,5% u odnosu na isti period prošle godine, prvenstveno zbog snažnog rasta suficita na računu usluga. To je najveći suficit na raču-nu usluga u poređenju sa istim periodom u posljednjih deset godina. Osim toga pozitivan doprinos smanjenju neravnoteže tekućeg računa dali su i suficiti ostvareni na računima tekućih transfera i faktorskih dohodaka. Što se tiče robne razmjene, posle dvogodišnjeg pada robnog deficita, ove godine za devet mjeseci bilježimo njegov blagi porast.

Tabela 6.2 Tekući račun platnog bilansa, u 000 EUR

jan.-sept. 2006.

jan.-sept. 2007.

jan.-sept. 2008.

jan.-sept. 2009.

jan.-sept. 2010.

jan.-sept. 2011.

A. TEKUĆI RAČUN (1+2+3+4) -439.335 -638.023 -1.155.975 -568.485 -489.679 -374.706

1. ROBE -730.147 -1.140.380 -1.639.974 -1.002.968 -952.809 -984.688

1.1. Izvoz , f.o.b. 336.023 364.335 357.483 214.433 249.013 348.381

1.2. Uvoz , f.o.b. 1.066.170 1.504.715 1.997.457 1.217.401 1.201.823 1.333.069

2. USLUGE 193.875 437.581 395.394 388.821 407.648 521.767

2.1. Prihodi 362.568 593.288 661.543 609.216 661.173 751.801

2.2. Rashodi 168.693 155.707 266.149 220.395 253.525 230.034

3. DOHOCI 24.422 24.600 36.192 -14.300 -24.177 6.949

3.1. Prihodi 47.816 75.167 124.113 120.542 120.467 137.905

3.2. Rashodi 23.393 50.567 87.922 134.842 144.644 130.956

4. TEKUĆI TRANSFERI 72.514 40.176 52.412 59.962 79.660 81.265

4.1. Transferi u Crnu Goru 83.368 70.201 80.213 84.102 102.387 109.822

4.2. Transferi iz Crne Gore 10.853 30.025 27.800 24.139 22.727 28.557

Izvor: CBCG

Podaci o međunarodnim transakcijama u 2011. godini pokazuju da je na računu roba ostvareno povećanje izvoza i uvoza, a samim tim i rast uku-pne robne razmjene. U periodu januar-septembar 2011. godine ostvarene su dvocifrene stope rasta izvoza i uvoza robe. Potencijal u sektoru usluga sve više dolazi do izražaja. U posmatranom periodu došlo je do povećanja prihoda od usluga za 13,7%, naročito u turizmu i transportu, što ukazuje na veliki značaj ova dva sektora za ekonomski razvoj Crne Gore. Istovremeno su smanjeni rashodi po osnovu usluga. Pozitivna kretanja na računu do-hodaka i tekućih transfera su dodatno uticala na ublažavanje spoljnotrgovinskog deficita.

Grafik 6.1Struktura tekućeg računa, u 000 eura

Izvor: CBCG


Finansiranje deficita i dalje se dominantno ostvaruje prilivom stranih direktnih investicija, ali i prilivom portfolio investicija kroz emisiju euroobveznica na međunarodnom tržištu. Mogućnosti finansiranja uvoza kroz kredite su smanjene uzimajući u obzir globalne uslove u kojima su krediti banaka postali skuplji i teže dostupni.

6.1.1. Robna razmjena35

U prvih devet mjeseci 2011. godine došlo je do značajnog rasta izvoza roba, povećanja ukupne robne razmjene i uvoza robe, ali takođe i do blagog povećanja spoljnotrgovinskog deficita. Na povećanje izvoza uglavnom je uticalo povećanje izvoza aluminijuma, proizvoda metalske industrije i električne energije. Izrazita koncentra-cija crnogorskog izvoza na proizvode metalske industrije (aluminijum i gvožđe i čelik) čini izvoz nediferenci-ranom kategorijom veoma podložnom oscilacijama.

Prema preliminarnim podacima Monstat-a, ukupna robna razmjena Crne Gore u periodu januar-septem-bar 2011. godine iznosila je 1.695,1 milion eura, što je za 16,5% više nego u istom periodu 2010. godine. Uku-pno je izvezeno robe u vrijednosti od 331,5 miliona eura, dok je uvoz izno-sio 1.363,6 miliona eura. U izvozu dominiraju proizvodi metalske in-dustrije, dok u uvozu najveće učešće ima roba široke potrošnje.

Spoljnotrgovinski deficit je, prema podacima Monstat-a, iznosio 1.032,1 milion eura i veći je za 3,5% nego u 2010. godini. Razlog za povećanje de-ficita je u većem rastu uvoza od rasta izvoza roba posmatrano u apsolut-nim vrijednostima.

Tokom devet mjeseci ove godine, pokrivenost uvoza izvozom iznosila je 24,3%, što je veća pokrivenost za 5,6 procentnih poena nego u istom periodu prethodne godine. Učešće izvoza u ukupnoj razmjeni iznosi 19,6%, što je za 3,8 procentna poena više nego u istom periodu prethodne godine.

35 Metodološke napomene: Podaci o spoljnoj trgovini u platnom bilansu Crne Gore prikazani su po specijalnom sistemu trgovi-ne. CBCG vrši prilagođavanje podataka dobijenih od Monstata za potrebe platnog bilansa u skladu sa metodologijom MMF-a (Balance of Payments Manual, Fifth edition, IMF, 1993).

Grafik 6.2Kretanja na računu roba u periodu 2006 – septembar 2011. godine, u 000 eura

Izvor: CBCG i Monstat

93Eksterni sektor

Boks 6.1 – Indeks globalne konkurentnosti Crne Gore, 2011-2012. godina36

U Izvještaju o globalnoj konkurentnosti za 2011-2012. godinu Svjetskog ekonomskog foruma obuhvaćene su 142 zemlje koje su ocjenjivane na bazi 12 indikatora konkurentnosti, i to: institucije, infrastruktura, makroekonomsko okruženje, zdravstvo i osnovno obrazovanje, visoko obrazovanje i usvršavanje, efikanost tržišta roba i rada, razvoj finansijskog tržišta, tehnološka spremnost, veličina tržišta, sofisticiranost biznisa i inovativnost. Najkonkurentnija zemlja na svijetu i dalje je Švajcarska sa maksimalnim indeksom od 5,74 a zatim slijede Singapur, Švedska, Finska, SAD, Njemačka, Holandija, Danska, Japan i Velika Britanija.

Crna Gora se, i pored pada za 11 mjesta u odnosu na 2010-2011. godinu, nalazi na dosta visokoj 60-oj poziciji, sa indeksom konkurentnosti od 4,3. Posmatrano po pojedinim stubovima najbolju ocjenu dobilo je zdravstvo i primarno obrazovanje (5,8), dok su razvoj finansijskih tržišta, efikasnost tržišta rada i visoko obrazovanje i obuka dobili ocjenu 4,6. Najlošiji indeks dobijen je za veličinu tržišta i to 2,0 poena, zatim inovativnost (3,4) i sofisticiranost biznisa (3,8). Ono što je veoma važno je da je Crna Gora zadržala visoku poziciju kada je u pitanju atraktivnost investicionog ambijenta za strane direktne in-vesticije, gdje je dobijena ocjena 5,1, što nas stavlja na visoku 31. poziciju na listi. Takođe, visoka ocjena ostvarena je po pitanju zaštite prava stranih investitora i to 6,3 poena (28 pozicija).

U poređenju sa zemljama iz okruženja Crna Gora zauzima vodeću poziciju. Najbolje pozicionirana na-kon Crne Gore je Hrvatska koja je zauzela 76. poziciju. Zatim slijede Albanija na 78. poziciji (rast za deset pozicija), Makedonija 79, Srbija 95 i BiH 100, dok se Slovenija koja je na 57. poziciji nalazi tri pozicije ispred naše zemlje. Kao najproblematičniji faktori za poslovanje u Crnoj Gori izdvojeni su: dostupnost izvora finansiranja, poreske stope, restriktivna regulacija vezana za radnu snagu, neadekvatna infras-truktura i neefikasnost državne birokratije.

36 Izvor: World Economic Forum, The Global Competitiveness Report 2011-2012

Grafik 1Indeks globalne konkurentnosti Crne Gore prema stubovima konkurentnosti

Izvor: Svjetski ekonomski forum


Značaj i uloga spoljne trgovine u cjelokupnom razvoju razlikuje se od ekonomije do ekonomije, jer zavisi od stepena razvijenosti te ekonomije, strukture i veličine tržišta, ekonomske politike zemlje i ekonomskih kretanja u svijetu. Značajan porast izvoza u prvih devet mjeseci 2011. godine veoma pozitivno utiče na kretanja na tekućem računu platnog bilansa. Ono što je nepovoljno u slučaju Crne Gore jeste to što je vrijednost uvoza višestruko veća od vrijednosti izvoza. Da bi se i u narednom periodu obezbijedile značajne stope rasta izvoza potrebna su veća ulaganja u proi-zvodnju namijenjenu izvozu i povećanje asorti-mana i kvaliteta izvoznih proizvoda.

Ukupan izvoz roba iznosio je 331,5 miliona eura, što je za 44,7% više u poređenju sa istim perio-dom 2010. godine. Na povećanje izvoza roba uti-

calo je povećanje obima proizvodnje domaćih izvoznika, kao i porast izvoznih cijena koje su u periodu janu-ar-septembar 2011. godine bile veće za 10,4%37 u poređenju sa istim periodom prethodne godine. U strukturi izvoza prema SMTK38 najviše su zastupljeni proizvodi svrstani prema materijalu u iznosu od 167,2 miliona eura (50,4% ukupnog izvoza), što je značajno više nego u 2010. godini (111,3 miliona). U okviru ovog sektora najzastupljeniji su obojeni metali u iznosu od 142 miliona eura i gvožđe i čelik u iznosu od 17,9 miliona eura. Izvoz proizvoda sektora mineralna goriva i maziva iznosio je 49,1 milion eura (14,8% ukupnog izvoza).

Tabela 6.3 Struktura izvoza roba u periodu januar-septembar 2011. godine, u 000 eura

Naziv sektora I-IX 2010 I-IX 2011 Promjena Učešće

0 Hrana i žive životinje 17.762,9 17.631,7 -0,7% 5,3%

1 Piće i duvan 12.235,5 13.476,5 10,1% 4,1%

2 Sirove materije, osim goriva 31.416,0 47.895,3 52,5% 14,4%

3 Mineralna goriva i maziva 23.617,6 49.102,6 107,9% 14,8%

4 Životinjska i biljna ulja i masti 925,8 723,7 -21,8% 0,2%

5 Hemijski proizvodi 7.466,9 9.195,6 23,2% 2,8%

6 Proizvodi svrstani po materijalu 111.326,2 167.205,5 50,2% 50,4%

7 Mašine i transportni uređaji 17.875,3 18.173,5 1,7% 5,5%

8 Razni gotovi proizvodi 6.474,8 5.326,2 -17,7% 1,6%

9 Proizvodi i transakcije, nigdje nepomenuti 0,0 2.800,0 0,8%

UKUPNO: 229.100,8 331.530,6 44,7% 100,0%

Izvor: Monstat

37 Izvor: Indeksi cijena proizvođača industrijskih proizvoda za izvoz u Crnoj Gori, septembar 2011, Monstat38 Standardna međunarodna trgovinska klasifikacija

Grafik 6.3Kvartalna pokrivenost robnog uvoza izvozom u periodu 2006 – septembar 2011. godine

Izvor: Monstat

95Eksterni sektor

U okviru sektora proizvodi svrstani po materijalu najviše je izvezeno aluminijuma i gvožđa i čelika. U 2011. godini nastavljen je trend rasta izvoza aluminijuma koji je započet u 2010. godini. Vrijednost izvoza alumini-juma u prvih devet mjeseci 2011. godine iznosila je 141,8 miliona eura, što je značajno više nego u istom pe-riodu 2010. godine kada je izvoz iznosio 90,8 miliona eura. Aluminijum se najviše izvozio u zemlje Evropske unije. Izvoz gvožđa i čelika u posmatranom periodu iznosio je 17,9 miliona eura, što je za 22,7% više nego u 2010. godini.

Izvoz proizvoda sektora mineralna goriva i maziva iznosio je 49,1 milion eura, što je više u odnosu na isti pe-riod 2010. godine, kada je izvoz iste grupe iznosio 23,6 miliona eura. U okviru ove grupe najviše je izvezeno električne energije u iznosu od 38,8 miliona, što je značajno više nego u 2010. godini (11,4 miliona eura), i nafte i naftnih derivata u iznosu od 8,6 miliona eura.

Rastu izvoza najviše su doprinijeli sljedeći sek-tori: proizvodi svrstani po materijalu (porast za 55,9 miliona eura), mineralna goriva i maziva (za 25,5 miliona eura) i sirove materije, osim goriva (za 16,5 miliona eura).

Uvoz roba u periodu januar-septembar 2011. go-dine iznosio je 1.363,6 miliona eura, što predstav-lja povećanje od 11,2% u odnosu na isti period 2010. godine. Za razliku od izvoza, za uvoz je ka-rakteristična veća diverzifikovanost. Najznačajni-ji dio uvoza otpada na robu široke potrošnje. Po-većanje uvoza u posmatranom periodu je većim dijelom rezultat rasta cijena uvoznih proizvoda, koje su u periodu januar-septembar 2011. godine bile za 7,2% veće nego u istom periodu 2010. go-dine.39

Prema SMTK, Crna Gora najviše uvozi proizvode sektora hrana i žive životinje u iznosu od 265,4 miliona eura (19,5% ukupnog uvoza), što predstavlja rast od 9,6% u odnosu na isti period 2010. godine. Zatim slijedi uvoz proizvoda sektora mineralna goriva i maziva u iznosu od 241,4 miliona eura, što je porast za 64,6%. Uvoz mašina i transportnih uređaja manji je za 8,5% i iznosio je 230,4 miliona eura. (Tabela 6.4).

Vrijednost uvoza proizvoda sektora hrana i žive životinje iznosila je 265,4 miliona eura, što predstavlja rast od 9,6% u odnosu na isti period 2010. godine. U okviru ovog sektora najviše je uvezeno mesa i proizvoda od mesa u iznosu od 53,3 miliona eura ili 5,4% manje u odnosu na 2010. godinu. Usljed rasta cijena na među-narodnom tržištu, povećana je vrijednost uvoza žitarica i proizvoda od žitarica za 32% (43,9 miliona eura) u poređenju sa prethodnom godinom.

39 Indeksi cijena industrijskih proizvoda iz uvoza u Crnoj Gori, septembar 2011, Monstat

Grafik 6.4Proizvodi sa najznačajnijim uticajem na rast izvoza roba u periodu januar-septembar 2010/2011. godine, u 000 eura

Izvor: Monstat


Tabela 6.4 Struktura uvoza roba u periodu januar-septembar 2011. godine, u 000 eura

I-IX 2010 I-IX 2011 Promjena Učešće

0 Hrana i žive životinje 242.129,9 265.364,3 9,6% 19,5%

1 Piće i duvan 48.875,5 51.511,1 5,4% 3,8%

2 Sirove materije, osim goriva 51.227,7 64.005,8 24,9% 4,7%

3 Mineralna goriva i maziva 146.840,8 241.404,4 64,4% 17,7%

4 Životinjska i biljna ulja i masti 8.700,7 11.164,7 28,3% 0,8%

5 Hemijski proizvodi 122.960,2 127.143,5 3,4% 9,3%

6 Proizvodi svrstani po materijalu 198.783,0 197.499,3 -0,6% 14,5%

7 Mašine i transportni uređaji 251.686,2 230.407,4 -8,5% 16,9%

8 Razni gotovi proizvodi 154.729,4 174.382,8 12,7% 12,8%

9 Proizvodi i transakcije, nigdje nepomenuti 0,0 719,5 0,1%

UKUPNO: 1.225.933,3 1.363.602,7 11,2% 100,0%

Izvor: Monstat

Uvoz proizvoda iz kategorije mineralna goriva i maziva iznosio je 241,4 miliona eura, što je za 64,4% više nego u istom periodu 2010. godine i posljedica je povećanja uvoza električne energije i rasta cijena energenata na svjetskom tržištu. U okviru ove kategorije najviše je uvezeno nafte i naftnih derivata u iznosu od 155,6 mili-ona eura, što je za 32% više nego u 2010. godini. Uvoz električne energije iznosio je 75,7 miliona eura, što je značajno više u poređenju sa prethodnom godinom kada je uvoz iznosio 19,4 miliona eura.

Vrijednost uvoza mašina i transportnih uređaja iznosila je 230,4 miliona eura, odnosno za 8,5% manje nego u 2010. godini. U okviru ovog sektora najviše je uvezeno drumskih vozila u vrijednosti od 69,5 miliona eura, što je na istom nivou kao u prethodnoj godini. Zabilježeno je smanjenje uvoza električnih mašina, aparata i uređaja za 22,8% (47,7 miliona eura).

Na rast uvoza roba najviše su uticale sljedeće kategorije roba: mineralna goriva i maziva (rast uvoza za 94,6 miliona eura), hrana i žive životinje (rast za 23,2 miliona) i razni gotovi proizvodi čiji je uvoz porastao za 19,7 miliona eura.

Prema strukturi izvoza po grupama zemalja, Crna Gora je najviše robe izvezla u zemlje Evrop-ske unije i to 56,1% ukupnog izvoza (186,1 milion eura), gdje se plasira najveći dio proizvoda metal-ske industrije. Izvoz u susjedne zemlje u okviru CEFTA-e iznosio je 122,2 miliona eura (36,8%). U posmatranom periodu najviše je robe pojedi-načno izvezeno u Mađarsku (64,1 milion eura), Srbiju (60,1) i Grčku (36,1 milion eura). Na pove-ćanje izvoza najviše je uticao snažniji oporavak izvoza u zemlje EU.

Grafik 6.5Struktura izvoza Crne Gore u periodu januar-septembar 2011. godine po zemljama

Izvor: Monstat

97Eksterni sektor

Najveći uvoz, posmatrano po grupacijama zemalja, ostvaren je iz zemalja CEFTA-e u iznosu od 593,6 miliona eura (43,5%). Iz zemalja EU uvezeno je robe u vrijednosti od 487,1 milion eura, što čini 35,7% ukupnog uvoza. Posmatrano pojedinačno po zemljama, najviše roba uvezeno je iz Srbije (393,5 miliona eura), Grčke (114,7 miliona eura) i Bosne i Hercegovine (102,4 miliona eura).

Tabela 6.5Struktura izvoza i uvoza roba po zemljama u periodu januar-septembar 2010/2011. godine, u 000 eura

Izvoz Uvoz Saldo

I-IX 2010 I-IX 2011 I-IX 2010 I-IX 2011 I-IX 2010 I-IX 2011

EU (27) 127.177 186.146 458.821 487.058 -331.644 -300.912

Grčka 43.283 36.069 78.790 114.675 -35.508 -78.607

Italija 25.291 25.483 75.518 76.927 -50.227 -51.444

Njemačka 1.904 13.342 87.692 76.178 -85.787 -62.836

Mađarska 22.626 64.058 9.311 9.188 13.314 54.870

Slovenija 15.177 23.461 43.557 46.415 -28.380 -22.954

Austrija 2.293 4.886 39.623 26.867 -37.330 -21.981

Rumunija 2.282 57 14.008 21.864 -11.726 -21.807

CEFTA 90.828 122.158 497.760 593.616 -406.932 -471.459

Albanija 5.752 8.960 6.524 9.814 -771 -855

BiH 16.130 14.987 89.784 102.413 -73.654 -87.426

Hrvatska 2.867 22.485 61.443 66.352 -58.575 -43.868

Moldavija 0 0 101 128 -101 -128

Srbija 51.919 60.065 321.694 393.478 -269.774 -333.412

Makedonija 614 903 17.384 19.602 -16.770 -18.699

Kosovo 13.545 14.757 831 1.829 12.714 12.928

EFTA 1.770 9.900 14.171 10.497 -12.402 -597

Ostale zemlje 9.327 13.327 255.181 272.431 -245.854 -259.104

Brazil 31 1 22.499 17.111 -22.468 -17.110

Kina 47 239 63.017 77.502 -62.969 -77.264

Japan 160 969 15.336 13.819 -15.176 -12.850

Rusija 1.102 1.698 18.022 5.254 -16.920 -3.556

SAD 286 360 11.309 10.206 -11.023 -9.846

UKUPNO: 229.101 331.531 1.225.933 1.363.603 -996.832 -1.032.072

Izvor: Monstat

Ukupna robna razmjena Crne Gore sa inostranstvom je u porastu. Najviše je procentualno povećana robna razmjena sa EFTA grupacijom (za 27,9%), dok su na drugom mjestu zemlje članice CEFTA sa zabilježenim rastom od 21,6%. Sa zemljama Evropske unije robna razmjena je povećana za 14,9% dok je sa ostalim zemlja-ma veća za 8%.

6.1.2. Usluge

U međunarodnoj razmjeni usluga Crna Gora je u prvih devet mjeseci 2011. godine ostvarila suficit u iznosu od 521,8 miliona eura, što je rezultat istovremenog povećanja prihoda i smanjenja rashoda. Ukupan obim


razmjene usluga u prva tri kvartala 2011. godine iznosio je 981,8 miliona eura, odnosno za 7,3% više nego u istom periodu prethodne godine.

Prihodi od usluga iznosili su 751,8 miliona eura ili za 13,7% više nego u istom periodu prethodne go-dine. Najveći prihodi ostvareni su u oblasti puto-vanja 542,6 miliona eura, zatim transporta 115,1 milion eura, ostalih poslovnih usluga 36,7 miliona eura i građevinskih usluga 20,6 miliona eura.

Rashodi od usluga iznosili su 230 miliona eura, što predstavlja smanjenje za 9,3% u odnosu na isti period 2010. godine i to najviše zbog pada ras-hoda u oblasti građevinarstva, komunikacijskih usluga i putovanja-turizma. U strukturi rashoda najveće učešće imaju rashodi ostvareni po osnovu transporta u iznosu od 86,4 miliona eura, zatim ostalih poslovnih usluga 51,5 miliona eura, gdje su najznačajniji rashodi po osnovu raznovrsnih poslovnih usluga. U pomenutoj kategoriji najveći rashodi ostvareni su po osnovu plaćanja za prav-ne, računovodstvene i konsalting usluge 15,5 mi-liona eura, zatim arhitektonske, inženjerske i teh-ničke usluge 8,5 miliona eura i usluge istraživanja i razvoja, propagande i ispitivanja tržišta 11,2 mi-liona eura. U oblasti putovanja, u prvih devet mje-seci 2011. godine rashodi su iznosili 19,8 miliona eura, zatim slijede rashodi u oblasti građevinskih usluga u iznosu od 17,2 miliona eura i na kraju rashodi po osnovu računarskih i informatičkih usluga u iznosu od 11,9 miliona eura.

Trend povećanja prometa putnika i robe povoljno je uticao na kretanja u oblasti transporta. Na računu tran-sportnih usluga u prvih devet mjeseci 2011. godine ostvaren je suficit u iznosu od 28,7 miliona eura, što je za 59,8% više nego u istom periodu prethodne godine. Ovakvo kretanje rezultat je pozitivnih trendova u robnoj razmjeni sa inostranstvom, što je uticalo na povećanje prihoda po osnovu prevoza robe, i u oblasti turizma, gdje je evidentirano povećanje broja stranih turista, a samim tim i prihoda od prevoza putnika. Transportni prihodi iznosili su 115,1 milion eura, što je za 16,9% više u odnosu na isti period 2010. godine. Najveći priho-di ostvareni su u oblasti pomorskog (37,7% ukupnih transportnih prihoda) i vazdušnog saobraćaja (33,2%).

U oblasti pomorskog saobraćaja ostvareni su prihodi u iznosu od 43,4 miliona eura, što je za 38,3% više nego u prethodnoj godini. Povećanje prometa u lukama tokom turističke sezone, kao i povećanje kvaliteta usluge, uticalo je povoljno na kretanja u ovoj oblasti. Prihodi u vazdušnom saobraćaju iznosili su 38,2 miliona eura, što je za 1,8% više nego u prethodnoj godini i rezultat je povećanja prometa putnika u međunarodnom saobraćaju.

Grafik 6.6Struktura prihoda od usluga u periodu januar - septembar 2011. godine

Grafik 6.7Struktura rashoda od usluga u periodu januar-septembar 2011. godine

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG

99Eksterni sektor

U oblasti drumskog saobraćaja ostvareni su pri-hodi u iznosu od 12 miliona eura i veći su za 14,3% u odnosu na prva tri kvartala 2010. godine, što je rezultat povećanog obima robne razmjene. U oblasti željezničkog saobraćaja prihodi su izno-sili 9,3 miliona eura, što je značajno više u pore-đenju sa prethodnom godinom.

Tabela 6.6 Struktura transportnih prihoda u periodu januar-septembra 2010/2011. godine, u 000 eura

Vrsta saobraćaja Jan.-Sep. 2010

% učešće 2010

Jan.-Sep. 2011

% učešća 2011

Promjene u % (2011/2010.)

Pomorski 31.369 31,88 43.390 37,71 38,32

Željeznički 6.050 6,15 9.290 8,07 53,55

Vazdušni 37.533 38,14 38.217 33,21 1,82

Drumski 10.493 10,66 11.993 10,42 14,29

Ostalo 12.965 13,17 12.182 10,59 -6,04

UKUPNO 98.411 100 115.072 100 16,93

Izvor: CBCG

Ukupni transportni rashodi iznosili su 86,4 mili-ona eura i veći su za 7,4% u odnosu na isti period 2010. godine. Najveći rashodi ostvareni su u obla-sti drumskog i vazdušnog saobraćaja.

U oblasti drumskog saobraćaja rashodi su iznosili 44 miliona eura ili 3,5% više nego u 2010. godini. Rashodi u oblasti vazdušnog saobraćaja bili su na približno istom nivou kao i u prethodnoj godini i iznosili su 23,9 miliona eura.

Grafik 6.8Transportni prihodi u periodu januar-septembar 2010/2011. godine, u 000 eura

Grafik 6.9Transportni rashodi u periodu januar-septembar 2010. i 2011. godine, u 000 eura

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG


Tabela 6.7 Struktura transportnih rashoda u periodu januar-septembar 2010. i 2011. godine, u 000 eura

Vrsta saobraćaja Jan.-Sep 2010

% učešće 2010

Jan.-Sep. 2011

% učešća 2011

Promjene u % (2011/2010.)

Pomorski 9.554 11,87 7.957 9,21 -16,72

Željeznički 3.193 3,97 7.171 8,30 124,55

Vazdušni 23.756 29,52 23.930 27,69 0,73

Drumski 42.553 52,88 44.032 50,96 3,47

Ostalo 1.414 1,76 3.319 3,84 134,70

UKUPNO 80.471 100 86.408 100 7,38

Izvor: CBCG

Rezultati ostvareni u oblasti turizma u prvih devet mjeseci ove godine potvrđuju očekivanja da će Crna Gora i u ovoj godini ostvariti značajne prihode od stranih turista. U prvih devet mjeseci 2011. godine procijenjeni prihodi od putovanja iznosili su 542,6 miliona eura, što je za 12,2% više nego u istom periodu 2010. godine, a posljedica je povećanja broja dolazaka i noćenja stranih turista. Suficit ostvaren u oblasti putovanja iznosio je 522,8 miliona eura, što je za 14% više nego u 2010. godini.

Prihodi po osnovu ostalih poslovnih usluga iznosili su 36,7 miliona eura, što je za 57,6% više nego tokom devet mjeseci 2010. godine. Najviše prihoda ostvareno je po osnovu pružanja raznih poslovnih, profesional-nih i tehničkih usluga (pravne i računovodstvene usluge, konsalting, inženjerske usluge i sl.) u iznosu od 21,2 miliona eura. U posmatranom periodu rashodi su iznosili 51,5 miliona eura. Za usluge iz oblasti prava, računovodstva i konsaltinga plaćeno je 15,5 miliona eura. Troškovi promocije domaćih proizvoda i usluga na inostranim sajmovima, kupovine reklamnog materijala, ostale tehničke usluge, istraživanja tržišta i ostale vrste medijskog plasmana su iznosili 19,7 miliona eura. Na računu ostalih poslovnih usluga u posmatranom periodu ostvaren je deficit u iznosu od 14,8 miliona eura, što je za 47,5% manje nego u 2010. godini.

U oblasti komunikacijskih usluga ostvareni su prihodi u iznosu od 19,6 miliona eura, ili 13,7% više nego u 2010. godini. Najveći prihodi ostvareni su u oblasti telekomunikacija 18,9 miliona eura. Ukupni rashodi su iznosili 10 miliona eura i za 23,9% su manji nego u prethodnoj godini, što je rezultiralo ostvarenjem suficita na računu komunikacijskih usluga u iznosu od 9,6 miliona eura.

U prvih devet mjeseci 2011. godine priliv sredstava po osnovu rada na građevinskim projektima i instalaci-jama domaćih preduzeća van Crne Gore, kao i u Crnoj Gori, iznosio je 20,6 miliona eura, što je za 1,4% više nego u istom periodu 2010. godine. Rashodi po osnovu angažovanja nerezidenata u oblasti građevinarstva u posmatranom periodu iznosili su 17,2 miliona eura i za 54,6% su manji nego u 2010. godini, što ukazuje na smanjenje angažovanja strane građevinske operative, kao i na manju građevinsku aktivnost. U posmatranom periodu na ovom podračunu usluga ostvaren je suficit u iznosu od 3,4 miliona eura, dok je u istom periodu 2010. godine ostvaren deficit od 17,6 miliona eura.

U prvih devet mjeseci 2011. godine rezidenti Crne Gore izdvojili su 9,8 miliona eura za međunarodne usluge osiguranja, dok su prihodi po ovom osnovu iznosili 2,7 miliona eura, što je rezultiralo ostvarenjem deficita na ovom računu u iznosu od 7,1 milion eura.

101Eksterni sektor

6.1.3. Dohodak

Na računu dohotka u posmatranom periodu zabilježen je suficit u iznosu od 6,9 miliona eura. Zahvaljujući povećanju priliva po osnovu kompenzacija zaposlenih i dividendi ukupni prihodi od faktorskih dohodaka su povećani, dok je istovremeno kod rashoda zabilježen pad usljed manjeg odliva po osnovu dividendi.

Prihodi ostvareni po osnovu faktorskih dohodaka iznosili su 137,9 miliona eura, što je za 14,5% više nego u prvih devet mjeseci 2010. godine. Najveći dio prihoda čine kompenzacije zaposlenih u iznosu od 128,7 miliona eura, što je više za 11,4% nego u 2010. godini. Prihodi po osnovu dohotka od međunarodnih ulaga-nja iznosili su 9,2 miliona eura. U strukturi prihoda po osnovu dohotka od međunarodnih ulaganja najveće učešće imaju naplaćene kamate u iznosu od 7,3 miliona eura, dok su prihodi ostvareni po osnovu direktnih investicija u inostranstvu iznosili 1,9 miliona eura.

Rashodi po osnovu dohotka u prvih devet mjeseci 2011. godine iznosili su 131 milion eura, što je za 9,5% manje nego u istom periodu prethodne go-dine, a posljedica je smanjenja rashoda po osnovu isplaćenih dividendi. Od ukupnih rashoda, 122,8 miliona eura odnosilo se na dohodak ostvaren po osnovu međunarodnih ulaganja (ulaganja u obli-ku kredita, stranih direktnih i portfolio investici-ja), dok se 8,1 milion eura odnosilo na zarade ne-rezidenata zaposlenih u Crnoj Gori. Od ukupnih rashoda po osnovu međunarodnih ulaganja na otplatu kamata odnosilo se 94,8 miliona eura, što je za 28,5% više nego u uporednom periodu 2010. godine.

6.1.4. Tekući transferi

Povećanje priliva transfera u Crnu Goru u prvih devet mjeseci 2011. godine rezultiralo je ostva-renjem suficita na ovom računu u iznosu od 81,3 miliona eura, odnosno za 2% više nego u istom periodu 2010. godine. Ukupan priliv po ovom osnovu iznosio je 109,8 miliona eura, što je za 7,3% više nego u 2010. godini. U strukturi priho-da 101,8 miliona eura odnosilo se na ostale sekto-re, a na sektor država 8 miliona eura. Od ukupnog priliva transfera ostalim sektorima, 49 miliona eura ostvareno je po osnovu doznaka iz inostran-stva, dok je priliv po osnovu ostalih transfera (na-sljedstva, izdržavanja, poklona i pomoći) iznosio 52,8 miliona eura.

Grafik 6.10Struktura prihoda po osnovu faktorskih dohodaka u periodu januar-septembar 2011. godine

Grafik 6.11Tekući transferi u periodu 2007-septembar 2011. god.

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG


U istom periodu odliv po osnovu transfera iz Crne Gore iznosio je 28,6 miliona eura, što je za 25,7% više u odnosu na prethodnu godinu. U strukturi rashoda na sektor države odnosilo se 6 miliona eura, dok se 22,5 miliona eura odnosilo na ostale sektore. Odliv novčanih sredstava po osnovu doznaka iznosio je 10,6 miliona eura, dok je odliv po osnovu nasljedstva, poklona i raznih vrsta pomoći iznosio 11,9 miliona eura, što je za 38,7% više nego u prvih devet mjeseci 2010. godine.

6.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija

U prvih devet mjeseci 2011. godine na kapitalno-finansijskom računu ostvaren je manji neto priliv po osno-vu direktnih i portfolio investicija. Na računu ostalih investicija, usljed povećanja strane aktive i smanjenja obaveza, zabilježeno je povećanje neto odliva u poređenju sa prethodnom godinom za 7,1%. Smanjen je dug sektora banke i država po osnovu uzimanja kredita, dok je istovremeno povećan dug privrede.

Prema preliminarnim podacima, neto priliv stra-nih direktnih investicija u prvih devet mjeseci 2011. godine iznosio je 265,9 miliona eura, što je za 35,5% manje nego u istom periodu 2010. go-dine. Ukupan priliv stranih direktnih investicija iznosio je 348,8 miliona eura. U posmatranom periodu smanjen je priliv po osnovu vlasničkih ulaganja za 28,9%. Iako je manji u poređenju sa prethodnom godinom, možemo reći da je ostva-ren relativno visok priliv stranih direktnih inve-sticija imajući u vidu da u ovoj godini nismo imali većih privatizacija. Važno je u narednom periodu očuvati interesovanje stranih investitora i stvoriti uslove za veći priliv SDI, jer one postaju sve zna-čajnije imajući u vidu da nemamo dovoljno do-maće akumulacije i štednje i da su krediti banaka sve teže dostupni.

U strukturi stranih direktnih investicija najveći priliv ostvaren je po osnovu ulaganja u doma-će kompanije i banke u iznosu od 126,9 miliona eura, što je za 43,3% manje u odnosu na isti peri-od 2010. godine. U formi interkompanijskog duga ostvaren je priliv od 83,5 miliona eura, što pred-stavlja smanjenje za 31% i ukazuje na smanjeno zaduživanje preduzeća kod matičnih kompanija u inostranstvu. Investicije u nekretnine iznosile su 125,5 miliona eura ili 4,3% manje nego u 2010. godini. Priliv po osnovu povlačenja novčanih sredstava koja su rezidenti investirali u inostran-stvu iznosio je 12,8 miliona eura.

Grafik 6.12Struktura finansijskog računa po kategorijama investicija, u 000 eura

Grafik 6.13Ukupan priliv stranih direktnih investicija, u hiljadama eura

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG

103Eksterni sektor

Ukupan odliv po osnovu stranih direktnih inve-sticija u prvih devet mjeseci 2011. godine iznosio je 82,9 miliona eura i veći je za 3%. U strukturi odliva 34 miliona eura odnosilo se na smanjenje obaveza domaćih kompanija po osnovu kredita uzetih kod matičnih kompanija. Odliv po osnovu prodaje nekretnina od strane nerezidenata izno-sio je 9,6 miliona eura, dok je odliv po osnovu po-vlačenja sredstava investiranih u domaće banke i preduzeća iznosio 13 miliona eura. Investicije rezidenata u banke i preduzeća u inostranstvu iznosile su 20 miliona eura, dok je odliv po osno-vu kupovine nekretnina u inostranstvu iznosio 2,8 miliona eura.

Boks 6.2 - Globalni tokovi SDI u prvoj polovini 2011 i projekcije40

Prilivi SDI na globalnom nivou pokazivali su znake oporavka u prvoj polovini 2011. godine kada je zabilježen rast od 32% u poređenju sa istim periodom prethodne godine, odnosno od 2% u poređenju sa poslednjih šest mjeseci prethodne godine. Međutim, usljed negativnih kretanja na finansijskim tržištima, dužničke krize u zemljama EU, usporavanja rasta u SAD-u i pada povjerenja investitora, pre-liminarni podaci za treći kvartal ukazuju na usporavanje rasta.

Zemlje u razvoju i tranzicione zemlje su u prvoj polovini ove godine privukle više od polovine globalnog priliva SDI, jer transnacionalne kom-panije i dalje svoje investicije usmjeravaju prema rastućim tržištima. Zemlje u razvoju su u periodu januar-jun 2011. godine zabilježile rast priliva SDI za 23,7% u poređenju sa istim periodom 2010. godine, odnosno za 7,2% u poređenju sa zadnjih šest mjeseci preth-odne godine. U prvoj polovini 2011. godine razvijene zemlje su zabilježile smanjenje priliva stranih direktnih investicija za 4% u poređenju sa zadnjih šest mjeseci 2010. godine, dok je u poređenju sa istim periodom prethodne godine zabilježen rast od 42,5%. Trend rasta je zabilježen i u zemljama Jugoistočne Evrope, dok su SAD zabilježile smanjenje priliva SDI.

40 Global Investment Trends Monitor, No. 7, UNCTAD

Grafik 6.14Struktura ukupnog priliva stranih direktnih investicija u periodu januar – septembar 2011.

Grafik 1Priliv SDI prema regionima u periodu 2010- jun 2011. godina, u milijardama dolara

Izvor: CBCG


I pored opadajućeg trenda SDI u trećem kvartalu ove godine, UNCTAD predviđa da će globalni tokovi stranih direktnih investicija nastaviti svoj oporavak. Procjenjuje se da će strane direktne investicije u 2011. godini dostići prosjek prije krize (što je još uvijek za 25% manje od priliva ostvarenog u 2007. godini koji je iznosio 1,9 biliona dolara) uz dalje prisustvo rizika kao što su: nepredvidljivost globalnog ekonomskog okruženja, moguće širenje dužničkih kriza, neravnoteža fiskalnog i finansijskog sektora u nekim razvijenim zemljama, kao i rast inflacije i znakovi pregrijavanja u pojedinim dijelovima svijeta. Prethodno navedeni faktori mogu odložiti oporavak tokova stranih direktinh investicija, ali procjene su da će, ukoliko se ne dese neki neočekivani udari, tokovi SDI dostići nivo od prije krize u naredne dvije godine.

Ukupan priliv portfolio investicija u prvih devet mjeseci 2011. godine iznosio je 216,9 miliona eura, što je na približno istom nivou kao i prethodne godine (213,6 miliona eura). Investicije u domaće hartije od vrijednosti iznosile su 215,6 miliona eura, dok je najveći priliv je ostvaren po osnovu stranih ulaganja u dužničke hartije od vrijednosti, odnosno euroobveznice emitovane od strane države u iznosu od 180 miliona eura. Istovre-meno, odliv sredstava po osnovu portfolio investicija iznosio je 46,1 milion eura. Od ukupnog odliva 35,3 miliona eura se odnosilo na povlačenje sredstava investiranih u domaće vlasničke hartije od vrijednosti, dok se 10,8 miliona eura odnosilo na investiranje rezidenata u strane vlasničke hartije od vrijednosti. Rezultat takvih kretanja je ostvareni neto priliv u iznosu od 170,8 miliona eura.

U prvih devet mjeseci 2011. godine na računu ostalih investicija zabilježen je neto odliv u iznosu od 476,6 miliona eura. U posmatranom periodu povećani su depoziti banaka u inostranstvu za 144,6 miliona eura, dok su istovremeno banke smanjile svoje obaveze po osnovu uzetih kredita za 129,9 miliona eura. Zabilježeno je povećanje zaduživanja privatnog sektora u inostranstvu. Priliv po osnovu povlačenja sredstava kredita od strane privatnog sektora iznosio je 300,2 miliona eura, što je značajno više nego u 2010. godini (182,2 miliona eura), dok je istovremeno zabilježeno povećanje odliva po osnovu otplate glavnice koji je iznosio 181 milion eura (129,2 miliona eura u 2010. godini).

Na kraju septembra 2011. godine novčana sredstva Centralne banke na inoračunima i u trezoru bila su manja za 47,8 miliona eura u odnosu na 31. decembar 2010. godine.

7 MEĐUNARODNA EKONOMIJA

107Međunarodna ekonomija

Ekonomska aktivnost na agregatnom nivou tokom trećeg kvartala nastavlja usporavanje iz prethodnog kvar-tala, reflektujući cikličnost industrijske proizvodnje i trgovine na globalnom nivou, usporavanje privredne aktivnosti SAD-a, eskalaciju dužničke krize značajnih ekonomija Eurozone, posljedice prirodnih nepogoda u Japanu i političkih sukoba u MENA41 zemljama. Pretpostavka je da su ove okolnosti uslovile usporavanje rasta razvijenih zemalja u prosjeku za 1 p.p. Sa druge strane zemlje u razvoju imaju neujednačen privredni rast. Sa jedne strane zemlje CEE42 imaju umjeren rast i polako se oporavljaju od ekonomske krize, dok brzo rastuće zemlje u razvoju (Kina i Indija) poslije usporavanja u drugom kvartalu, tokom trećeg pokazuju znake oporavka snažnog privrednog rasta.

Tokom trećeg kvartala eskalirao je rizik finansijske nestabilnosti na globalnom nivou, prije svega uslijed gu-bitka povjerenja u Eurozonu, kao i uslijed kratkoročne, ali jedinstvene dužničke krize SAD-a, što je sve uticalo na rast premije rizika velikog broja zemalja. Nepovoljna kretanja na internacionalnim tržištima kapitala i usporavanje privredne aktivnosti razvijenih zemalja uslovili su da MMF revidira projekciju globalnog rasta u 2011. godini sa 4,4% na 4%, kao i da revidira naniže procjenu sa 4,5% na 4% za 2012.godinu.

Prema posljednjim procjenama MMF-a, razvijene zemlje bi tokom 2011. godine mogle ostvariti rast od sve-ga 1,6%, dok se za zemlje u razvoju predviđa rast od 6,4%. Pretpostavka je da će tokom 2011. biti ostvarene veoma skromne stope rasta razvijenih ekonomija. SAD bi prema projekcijama trebalo da ostvare rast od oko 1% u drugom kvartalu, dostižući oko 2% tokom 2012. godine. Kretanje tražnje zemalja u razvoju, kao i eko-nomska aktivnost SAD-a će usloviti i tempo rasta Eurozone, pod uslovom da se izbori sa dužničkom krizom. U Kini i Indiji se planira rast od oko 8%, dok je za zemlje Latinske Amerike pretpostavka da će rasti na nivou od oko 4%.

Rizik kod razvijenih zemalja je dalje implementiranje ekspanzivnih monetarnih mjera u uslovima povišenih inflatornih pritisaka, kao i održivost fiskalnih politika, odnosno javnog duga u jednom broju zemalja. Takođe, kod zemalja u razvoju izražen je rizik zbog ubrzanog rasta cijena na tržištu nekretnina i visokog uvoza, koji uz rapidni rast kreditne aktivnosti prijete pregrijavanju ekonomija zemalja u razvoju, sa posebnim akcentom na Južnu Ameriku.

41 Middle East and North Africa (MENA)42 Central and Eastern Europe (CEE)


Tabela 7.1 Procjene MMF-a odabranih makroekonomskih indikatora, septembar 2011

2009 2010

2011 2012 2011 2012 2010 2011 2012

ProjekcijePromjena procjene

u odnosu na jun 2011

Q4 na Q4

Procjena Projekcija

BDP na svjetskom nivou –0,7 5,1 4,0 4,0 –0,3 –0,5 4,8 3,6 4,1

Razvijene ekonomije –3,7 3,1 1,6 1,9 –0,6 –0,7 2,9 1,4 2,2

SAD –3,5 3,0 1,5 1,8 –1,0 –0,9 3,1 1,1 2,0

Eurozona –4,3 1,8 1,6 1,1 –0,4 –0,6 2,0 1,1 1,6

Njemačka –5,1 3,6 2,7 1,3 –0,5 –0,7 3,8 1,6 2,0

Francuska –2,6 1,4 1,7 1,4 –0,4 –0,5 1,4 1,4 1,7

Italija –5,2 1,3 0,6 0,3 –0,4 –1,0 1,5 0,4 0,4

Španija –3,7 –0,1 0,8 1,1 0,0 –0,5 0,6 0,7 1,7

Japan –6,3 4,0 –0,5 2,3 0,2 –0,6 2,5 0,5 2,0

Velika Britanija –4,9 1,4 1,1 1,6 –0,4 –0,7 1,5 1,5 1,7

Kanada –2,8 3,2 2,1 1,9 –0,8 –0,7 3,3 1,4 2,5

Ostale razvijene ekonomije –1,1 5,8 3,6 3,7 –0,4 –0,1 4,8 3,8 3,9

Novo-industrijalizovane zemlje Azije –0,7 8,4 4,7 4,5 –0,4 0,0 6,0 5,2 4,7

Zemlje u razvoju 2,8 7,3 6,4 6,1 –0,2 –0,3 7,4 6,4 6,4

Centralna i Istočna Evropa –3,6 4,5 4,3 2,7 –1,0 –0,5 5,3 2,9 2,7

Zemlje Komonvelta –6,4 4,6 4,6 4,4 –0,5 –0,3 4,6 3,8 3,9

Rusija –7,8 4,0 4,3 4,1 –0,5 –0,4 4,4 4,0 3,6

Zemlje u razvoju u Aziji 7,2 9,5 8,2 8,0 –0,2 –0,4 9,0 8,1 8,1

Kina 9,2 10,3 9,5 9,0 –0,1 –0,5 9,8 9,3 9,1

Indija 6,8 10,1 7,8 7,5 –0,4 –0,3 9,2 7,0 7,5

Azijske zemlje* 1,7 6,9 5,3 5,6 –0,1 –0,1 6,0 5,4 5,6

Latinska Amerika i Karibi –1,7 6,1 4,5 4,0 –0,1 –0,1 5,4 4,1 3,9

Brazil –0,6 7,5 3,8 3,6 –0,3 0,0 5,0 3,8 3,8

Meksiko –6,2 5,4 3,8 3,6 –0,9 –0,4 4,2 3,7 3,2

Bliski Istok i Sjeverna Afrika 2,6 4,4 4,0 3,6 –0,2 –0,8 . . . . . . . . .

Podsaharaska Afrika 2,8 5,4 5,2 5,8 –0,3 –0,1 . . . . . . . . .

EU –4,2 1,8 1,7 1,4 –0,3 –0,7 2,1 1,3 1,9

Volumen svjetske trgovine –10,7 12,8 7,5 5,8 –0,7 –0,9 . . . . . . . . .

Uvoz razvijenih ekonomija –12,4 11,7 5,9 4,0 –0,1 –1,1 . . . . . . . . .

Uvoz ekonomija u razvoju –8,0 14,9 11,1 8,1 –1,0 –0,9 . . . . . . . . .

Izvoz razvijenih ekonomija –11,9 12,3 6,2 5,2 –0,6 –0,9 . . . . . . . . .

Izvoz ekonomija u razvoju –7,7 13,6 9,4 7,8 –1,8 –0,5 . . . . . . . . .

* Uključuje: Indoneziju, Maleziju, Filipine, Tajland i Vijetnam.

Izvor: World Economic Outlook Update, IMF September 2011


7.1. Konjukturna kretanja

7.1.1. Razvijene zamlje

Sjedinjenje Američke Države (SAD)

U trećem kvartalu 2011. godine došlo je do ubrzavanja privredne aktivnosti SAD-a, koje su u trećem kvar-talu zabilježile rast od 2% na godišnjem nivou, u odnosu na godišnji rast 1,3% u drugom kvartalu. Ostvareni značajan rast u trećem kvartalu reflektuje prije svega rast privatne potrošnje, javne potrošnje na federalnom nivou, bruto kapitalnih investicija uz pad potrošnje lokalne samouprave i rast uvoza.

Tako je u trećem kvartalu došlo do rasta lične potrošnje od svega 2,3 % u odnosu na 0,7% koliko je rasla u dru-gom kvartalu. U trećem kvartalu dolazi do značajnog rasta investicija u fiksni kapital od oko 14,3%, u odnosu na prethodni kvartal kada je taj rast iznosio 10,3%. Izvoz je u trećem kvaratalu porastao za 4,3%, u odnosu na rast od 3,6% koji je ostvaren u drugom kvartalu. Sa druge strane uvoz je porastao za 0,5% i predstavlja uspo-ravanje trenda imjaući u vidu da je rast u prethodnom kvartalu bio 1,4%. Javna potrošnja, prije svega izdaci za nacionalnu odbranu su porasli u trećem kvartalu za 4,7%. Zalihe su se u trećem kvartalu smanjile za 1,55 p.p. u odnosu na smanjenje od 0,28 p.p ostvarenih u drugom kvartalu.

Stopa nezaposlenosti tokom 2011. godine je značajno pala u odnosu na kraj 2010. godine, kada je iznosila 9,4%, dok je na kraju septembra stopa bila 9,1% i predstavlja rast nezaposlenosti u odnosu na jun kada je stopa nezaposlenosti iznosila 8,9%. Na rast stope nezaposlenosti je uticao pad zaposlenosti u građevinarstvu, trgovini na malo i državnom sektoru, izuzimaći školstvo. Procjenjuje se da će stopa nezaposlenosti pasti za gotovo 0,8 p.p. do kraja 2011. godine. U trećem kvartalu 2011. godine ostvaren je rast realnih zarada od 3,1% na kvartalnom nivou. Prema podacima američkog ministarstva rada, produktivnost je u trećem kvartalu 2011. godine porasla za 3,1%, što je značajno iznad nivoa od 1,3% koliko je rast ostvaren u drugom kvartalu. Konačno, stopa inflacije na kraju septembra mjeseca je iznosila 3,9% i uslovljena je prije svega visokim cije-nama nafte i prehrambenih proizvoda.

Za podršku snažnijem ekonomskom oporavku i suzbijanju inflacije, FOMC je usvojio predlog o kupovini dr-žavnih, prije svega dugoročnih hartija od vrijednosti (dospijeće do 30 godina) HOV u vrijednosti od 400 mi-lijarde dolara koje Odbor namjerava kupiti, do kraja juna 2012. godine dok bi referentna stopa bila držana na niskom nivou u rasponu od 0% do 0,25%.

Japan – Ekonomija Japana je značajno pogođena zemljotresom, koji je prouzrokovao značajan pad proizvod-nje, izvoza uz značajnu kontrakciju tražnje stanovništva, za koju se pretpostavlja da se neće oporaviti tokom 2011. godine, iako je u trećem kvartalu zabilježen značajan privredni oporavak. Naime, u trećem kvartalu ja-panska ekonomija je zabeležila rast za 1,5% na kvartalnom (pad u drugom kvartalu je iznosio 0,3%), odnosno 6% na godišnjem nivou (u odnosu na pad od 1,3% u drugom kvartalu).

Najznačajniji elementi rasta predstavljaju značajno jačanje privatne tražnje koja je doprinijela rastu od gotovo 1 p.p., kao i značajana rast izvoza (prije svega vozila i IT opreme) koji je doprinio rastu gotovo 0,9 p.p., dok je javna potrošnja mirovala. Rast izvoza je ostvaren na nivou od 8,7%, a najviše mu je doprinio značajan izvoz prema SAD, koji je u trećem kvartalu porastao gotovo 20,7%, dok je rast izvoza prema zemljama EU bio na nivou od 12,6% (prije svega usljed rasta izvoza motornih vozila od 47,4%). Sa druge strane, uvoz je rastao po


stopi od 2,5% i najviše mi je doprinio rast uvoza sirovina, što sve sugeriše nastavak proizvodnje i privredne aktivnosti Japana.

Na tržištu rada došlo je do blagog poboljšanja tako da je na kraju trećeg kvartala 2011. godine, stopa nezapo-slenosti na kraju marta iznosila 4,4% u odnosu na drugi kvartal kada je iznosila 4,6%, dok su realne zarade opale za 0,2%.

Konačno je došlo do opšteg rasta cijena, tako da je CPI na kraju septembra iznosio 0,2% u odnosu na jun 2010. godine. kada je CPI iznosio -0,3%. Konačno pretpostavka MMF-a je da će Japan do kraja godine ostati u recesiji projektujući pad privredne aktivnosti od 0,5%, mada povoljna kretanja u trećem i četvrtom kvartalu možda doprinesu ostvarivanju povoljnijeg scenarija.

7.2. Evropska unija (EU)

U EU tokom trećeg kvartala dolazi do naglog usporavanja ekonomske aktivnosti u odnosu na prvu polovinu godine. BDP je u trećem kvartalu porastao za svega 0,2% u odnosu na prethodni kvartal, dok je na godišnjem nivou ostvaren rast od 1,7%. Usljed usporavanja agregatne tražnje SAD-a, nekih zemalja u razvoju (prije sve-ga Kine i Indije), kao i usljed dalje eskalacije krize javnog duga pojedinih članica EU, došlo je do značajnog usporavanja ekonomije i povećanja neizvjesnosti o ekonomskom rastu do kraja godine. Sa druge strane, ka-rakteristično je da se usporavanje privrednog rasta u drugom dijelu godine objašnjava i činjenicom da je polu-gidišnja stopa rasta zemalja EU i EMU bila na nivou od oko 1% od 2009. godine, a da je zbog iznad prosječnog rasta u prvom dijelu godine, bilo za očekivati usporeniji privredni rast u drugom dijelu godine.

Za 2011. godinu najnovije prognoze ukazuju na dalje usporavanje ekonomske aktivnosti, tako da su projekcije za privredni rast EU revidirane i smanjene na nivo od 0,2% u trećem i četvrtom kvartalu, u odnosu na 0,4% i 0,5% koliko su iznosile projekcije iz proljeća 2011. godine, što vodi smanjenju procjene privrednog rasta EU sa 1,8% na 1,6%. u 2011. godini.

Tabela 7.2 Projekcija osnovnih makroekonomskih varijabli na nivou EU

2008 2009 2010Prognoza, jesen 2011 Prognoza, proljeće 2011

2011 2012 2011 2012

BDP 0,3 -4,2 2,0 1,6 0,6 1,8 1,9

Privatna potrošnja 0,3 -1,7 1,0 0.4 0.4 0,9 1,3

Javna potrošnja 2,3 2,0 0,7 0.3 -0,2 0,3 0.2

Ukupne investicije -0,9 -12,5 -0,3 1,9 0,8 2,5 3,9

Zaposlenost 0,9 -1,9 -0,6 0,4 0,1 0,4 0.7

Stopa nezaposlenosti 7,1 9,0 9,7 9,7 9,8 9,5 9,1

Inflacija% 3,7 1,0 2,1 3,0 2,0 3,0 2,0

Fiskalni deficit %BDP-a -2,4 -6,9 -6,6 -4,7 -3,9 -4,7 -3,8

Spoljni javni dug %BDP-a 62,5 74,7 80,3 82,5 84,9 82,3 83,3

Deficit tekućeg računa %BDP -2,0 -0,8 -0,8 -0,8 -0,4 -0,6 -0,3

Izvor: Izvještaj Evropske Komisije, projekcije, jesen, 2011


Inflacija mjerena HICP indeksom u trećem kvartalu 2011. godine je u blagom rastu. Inflacija je uglavnom bila uslovljena blagim rastom potrošnih dobara, kao i slabim oporavkom tržišta rada. U trećem kvartalu 2011. inflacija je u EU iznosila 3,0%. Pretpostavka je da će inflacija tokom četvrtog kvartala i dalje biti relativno visoka, ali usljed slabog oporavka tržišta rada, i gotovo nepromjenjenih zarada, pretpostavka je da će doći do pada inflacije, tako da je na nivou EU, projekcija iz aprila mjeseca za 2011. godinu revidirana sa 2,6% na 2,5%.

Tržište rada predstavlja jedan od segmenata ekonomije EU koji je najviše osjetio posljedice finansijske krize. Ipak, stopa nezaposlenosti u Evropskoj Uniji je stabilna i iznosi 9,7% sa izraženim fluktuacijama na nivou zemalja, od Španije sa ostvarenom rastućom stopom nezaposlenosti na nivou od 22,6% do Austrije sa stopom nezaposlenosti od 3,9%.

Osnovni rizici koji u narednom periodu mogu usloviti dalje recesione procese na nivou EU su usporavanje svjetske trgovine, dužnička kriza pojedinih zemalja članica, ranjivi finansijski sektor i nedovoljna fiskalna konsolidacija zemalja članica, uz nedovoljni oporavak tržišta rada.

7.2.1. Zemlje Evropske monetarne unije

Tokom 2011. godine privredni rast Eurozone je značajno stagnirao usljed smanjene tražnje sa svjetskih trži-šta, uz eskalaciju dužničkih kriza zemalja članica, slabljenja kreditne aktivnosti i opadanja privatne tražnje, što se sve povratno reflektovalo na pad tempa privrednog rasta u trećem kvartalu. Tako je privreda EMU rasla u trećem kvartalu po stopi od 0,2%, odnosno 1,4% na godišnjem nivou. Za posljedicu je evdentno revidiranje nadolje projekcija EK za EMU za 2011. godinu sa 1,6% na 1,5%. Posmatrano na individualnom nivou, postoji disperzija ostvarenih stopa rasta. U tom pravcu Njemačka je poslije značajnog usporavnja privredne aktivno-sti od svega 0,3% u drugom kvartalu, u trećem ostvarila privredni rast od 0,5%. Francuska je poslije pada od 0,1% u drugom kvartalu, ostvarila rast od 0,4%, dok je Holandija nakon ostvarenog rasta u drugom kvartalu od 0,2% ostvarila pad privredne aktivnosti od 0,3% u trećem kvartalu. Najveći pad privredne aktivnosti je zabilježio Kipar sa padom od 0,7%.

Tabela 7.3 Projekcija osnovnih makroekonomskih varijabli na nivou Euro zone

Prognoza, jesen 2011 Prognoza, proljeće 2011

2008 2009 2010 2011 2012 2011 2012

BDP 0,4 -4,2 1,9 1,5 0,5 1,6 1,8

Privatna potrošnja 0,4 -1,2 0,9 0.5 0,4 0,8 1,2

Javna potrošnja 2,3 2,5 0,5 0.1 -0,2 0,2 0.3

Ukupne investicije -1,1 -12,2 -0,5 2,0 0,5 2,2 3,7

Zaposlenost 0,7 -2,1 -0,5 0,3 0,0 0.4 0.7

Stopa nezaposlenosti 7,6 9,6 10,1 10,0 10,1 10,0 9,7

Inflacija% 3,3 0,3 1,6 2,6 1,7 2,6 1,8

Fiskalni deficit %BDP-a -2,1 -6,4 -6,2 -4,1 -3,4 -4,3 -3,5

Spoljni javni dug %BDP-a 70,1 79,8 85,6 88,0 90,4 87,7 88,5

Deficit tekućeg računa %BDP -1,5 -0,3 -0,4 -0,6 -0,5 0,1 0,2

Izvor: Izvještaj Evropske Komisije, projekcije, jesen, 2011


Stopa nezaposlenosti u Eurozoni je na kraju septembra 2011. godine iznosila 10,2 % i bilježi rast u odnosu na drugi kvartal kada je iznosila 10%. Najviša stopa nezaposlenosti je ostvarena u Španiji 22,6% i Litvaniji 16,1%, dok su najmanju stopu nezaposlenosti, na kraju trećeg kvartala 2011. godine, imali Austrija 3,9%, Holandija 4,5% i Luksemburg 4,8%.

Harmonizovani indeks potrošačkih cijena, koji se koristi kao mjera za inflaciju, na nivou eurozone u sep-tembru 2011. godine iznosio je 3,0%. Prema posljednjim projekcijama Evropske komisije, prosječna godišnja inflacija u Eurozoni u 2011. godini projektovana je na nivo od 2,6%, sa pretpostavkom da slaba eksterna tra-žnja, potencijalni rast nezaposlenosti i stagnacija realnih zarada će uticati na značajno smanjenje inflatornih očekivanja.

7.2.2. Razvijene zemlje Evropske unije koje ne pripadaju Evropskoj monetarnoj uniji

Velika Britanija – Prema procjenama stopa privrednog rasta u trećem kvartalu 2011. godine u Velikoj Bri-taniji je iznosila 0,5% u odnosu na prethodni kvartal, i predstavlja ubrzavanje privrednog rasta u odnosu na stagnirajući prethodni kvartal kada je privredni rast iznosio 0,1%, a posljedica je prije svega značajnog gomi-lanja zaliha.

I tokom 2011. godine Banka Engleske nastavlja sa strategijom daljeg kvantitativnog olakšavanja kupujući HOV u iznosu od oko 275 milijardi funti uz dalje održanje bazne stope na 0,5%, a očekivanja su da se neće mijenjati do kraja 2011. godine. Stopa inflacije na godišnjem nivou je rasla i na kraju trećeg kvartala 2011. godine iznosila je 5,2% (u odnosu na 4,5% koliko je izunosila na kraju drugog kvartala), daleko iznad targeta od 2% definisanog monetarnom politikom. Karakteristično ja da inflacija nikad nije bila na višem nivou od septembra 2008. godine. Inflatorni pritisci rastu, naročito poslije povećanja stope VAT-a, uz rast cijena gori-va, cigareta i alkohola kao i očekivanog rasta cijena električne energije i rente, tako da Banka Engleske tokom 2011. predviđa dalji rast inflacije koji bi se mogao kretati iznad 5%. Međutim, generalna je pretpostavka da će se efekti rasta VAT-a neutralisati tokom 2012. godine, dok će rast nezaposlenosti nastaviti hlađenje agregatne tražnje, tako da je generalna pretpostavka da će inflacija u narednoj godini biti ispod targetiranih 2%.

Zabrinjava dalji rast stope nezaposlenosti koja je na kraju trećeg kvartala iznosila 8,3%, rastući konstantno od početka godine za oko 0,6 p.p.

Danska – Poslije marginalnog rasta privredne aktivnosti u prvom kvartalu 2011. godine od svega 0,1% u tre-ćem kvartalu rast od 0,5% . Prema procjeni MMF-a, rast BDP-a će u 2011. godini iznositi 2%. Stopa inflacije je na kraju trećeg kvartala 2011. godine opala na 2,76%, u odnosu na 3,3% koliko je iznosila na kraju drugog kvartala 2011. godine. Stopa nezaposlenosti je u blagom padu, tako da je na kraju trećeg kvartala 2011. godine iznosila 4,0%, u odnosu na drugi kvartal 2011. godine kada je iznosila 4,1%. Očekuje se da će Nacionalna ban-ka Danske i u narednom periodu i dalje držati nisku referentnu kamatnu stopu u cilju podsticanja privredne aktivnosti.

7.2.3. Evropska unija – Nove članice

Zemlje istočne Evrope u posljednjih nekoliko godine imale su značajan privredni rast, ali zbog finansijske krize, koja se tokom 2009. godine proširila i na realni sektor u skoro svim zemljama je zabilježen pad privred-ne aktivnosti. Analitičari smatraju da će ekonomski oporavak ove grupe zemalja biti spor i postepen, jer će


ove zemlje biti suočene sa značajnim prilagođavanjima fiskalnih rashoda, uz smanjenje raspoloživog dohotka i visoku nezaposlenost. Poljska, Mađarska, Bugarsku, Letoniju, Češka republika imaju evidentno usporavanje privredne aktivnosti, dok ekonomija Rumunije ima rast prije svega usljed niske baze iz prethodnog perioda.

Letonija je u trećem kvartalu 2011. godine zabilježila rast privredne aktivnosti od 6,9%, što je rast u odnosu na drugi kvartal kada je rast procijenjen na 5,6%. Osnovni pokretači rasta u Letoniji i u trećem kvartalu pred-stavljaju rast privatne potrošnje, kao i značajan pad zaliha. Godišnja stopa inflacije u oktobru 2011. godine iznosila je 4,4%, dok je stopa nezaposlenosti i dalje visoka i na kraju septembra 2011. godine iznosi 16,1%.

Češka ekonomija čije je glavno izvozno tržište eurozona oporavlja se od uticaja krize sa jačanjem njemačke ekonomije u trećem kvartalu, kao najvažnijeg izvoznog tržišta. Prema procjeni Češke centralne banke rast BDP-a, u trećem kvartalu 2011. godine je iznosio 1,5%, dok je procjena da će se u 2011. godini ostvariti rast od 2,0%. Glavni uzrok rasta leži u daljem rastu investicione potrošnje i izvoza. Stopa nezaposlenosti u Češkoj je tokom trećeg kvartala 2011. godine iznosila 6,6%. Godišnja stopa inflacije u oktobru 2011 godine je iznosila 2,3% i u blagom je rastu. Očekivanje Narodne banke je da u narednom periodu, i pored rasta cijena hrane i energenata, usljed dalje apresijacije krune neće doći do rasta inflacije. Ono što zabrinjava je postepeno uspo-ravanje izvoza (rast na na kraju trećeg kvartala je iznosio 7,8% u odnosu na 11,2% u drugom kvartalu).

Rumunija u trećem kvartalu 2011. godini ostvaruje rast privredne aktivnosti od 4,4%, što predstavlja zana-čajan rast u odnosu na 1,4% iz drugog kvartala 2011. Projekcija Narodne banke Rumunije je da će u 2011. godini Rumunija izaći iz recesije i da će biti ostvaren rast od 1,5%. Dobra poljoprivredna sezona, rast građe-vinsrstva i industrijske proizvodnje (rast od 5,5% na godišnjem nivou), uz rast kredita od 6% je učinila da u trećem kvartalu dođe do značajnog oporavka. Stopa inflacije u Rumuniji, u oktobru 2011. godine, iznosila je 6,0% što predstavlja smanjenje u odnosu na 6,1% koliko je iznosila na kraju drugog kvartala. I pored ostvare-nog pada inflacije, ona je i dalje najviša u EU. Stopa nezaposlenosti iznosi na kraju trećeg kvartala iznosi 7,5% i predstavlja blagi porast u odnosu na prethodni kvartal od kada je iznosila 7,3%.

U Bugarskoj je stopa rasta BDP–a na kraju trecćg kvartala 2011. godine iznosila 1,3%, dok je projekcija Evropske Komsije da će rast BDP-a Bugarske u 2011. godini biti na nivou od 2,8%. U trećem kvartalu je došlo do usporavanje ekonomije u odnosu na drugi kvartal kada je procijenjena stopa rasta bila 2% usljed velikog pada u sektoru trgovine. Stopa nezaposlenosti je u porastu i iznosi 11,9% i predstavlja rast od gotovo pola pro-centnog poena u odnosu na drugi kvartal 2011. Godišnja stopa inflacije u oktobru 2011. godine je iznosila je 4,1% na godišnjem nivou i u padu je u odnosu na prethodni kvartal (4,6%).

Poljska nastavlja u trećem kvartalu sa jakim rastom privredne aktivnosti, koji je procijenjen na 4% (Prema procjenama i u 2011-oj godini se očekuje pozitivna stopa rasta od 4%). Godišnja stopa inflacije iznosila je 3,6% i u opadanju je u odnosu na prvi kvartal, kada je iznosila 4%. Stopa nezaposlenosti opada na godišnjem nivou i na kraju trećeg kvartala 2011. godine je iznosila 9,4%, što je ujedno i predstavlja malo smanjenje u odnosu na početak godine kada je stopa nezaposlenosti bila na nivou 9,6%. U narednoj godini se pretpostavlja da će Poljska usporiti privredni rast i da će boti na nivou 3,2%.

Mađarska je u trećem kvartalu 2011. godine imala stopu rasta BDP-a od 1,4% i predstavlja usporavanje pri-vredne aktivnosti u odnosu na drugi kvartal, kada je ostvaren rast od 1,5%. Osnovni uzrok privrednog rasta predstavlja visok izvoz, međutim, on je ostvaren prije svega usljed jake depresijacije forinte za gotovo 15% u odnosu na septembar prosle godine. Za 2011. godinu se takođe predviđa, dalji rast od 2,7% koji je korigovan


naniže za 0,1 p.p. Stopa inflacije u oktobru 2011. godine iznosila je 3,9% i predstavlja pad u odnosu na prvi kvartal. Stopa nezaposlenosti je na kraju oktobra 2011. iznosila 9,9%, što predstavlja značajan pad u odnosu na jun kada je iznosila 10,8%.

7.3. Zemlje u razvoju (Azija)

Kina - Tokom trećeg kvartala 2011. godine, Kina je ostvarila rast BDP-a od 9,4%, što predstavlja neznatno usporavanje privrednog rasta u odnosu na drugi kvartal, kada je privredni rast iznosio 9,6%. U strukturi BDP-a, stopa rasta primarne industrije je iznosila 3,8%, sekundarne industrije 10,8% dok je rast tercijarne industrije bio 9%.

Tokom trećeg kvartala industrijska proizvodnja je porasla za 13,8%, transporta od 14,2%, uz rast investicija od gotovo 24,9%, a rast maloprodaje je iznosio 17,7%. Inflacija je u septembru iznosila 6,1% na godišnjem nivou, i uslovila je implementaciju seta restriktivnih monetarnih i fiskalnih mjera, sa posebnim akcentom na smirivanje kreditne aktivnost. I pored svega, monetarne vlasti smatraju da će tokom ove godine inflacija biti na nivou ne višem od 4%. Sa druge strane, rast FDI od 7,7% na godišnjem nivou u septembru, kao i rast kreditne aktivnosti vrše dalji pritisak na inflatorna očekivanja. Stopa nezaposlenosti je na kraju trećeg kvar-tala 2011. godine ostala na nivou od 4,3%. Prema procjenama MMF–a, Kina će u 2011. godini ostvariti stopu privrednog rasta od 9,5%, dok Svjetska banka predviđa sličan rast od 9,3%.

Indija –Prema preliminarnim podacima, ostvareni privredni rast u trećem kvartalu 2011. godini iznosio je 8,9% i predstavlja rast u odnosu na prvi kvartal kada je stopa rasta iznosila 7,8%. Posmatrano po sektorima, i u trećem kvartalu su gotovo svi sektori zabilježili rast (trgovina, turizam i građevinarstvo), dok je okosnica privrednog rasta industrijska proizvodnja, koja je u trećem kvartalu ostvarila rast od 6,9%.43 Inflacija je na kraju trećeg kvartala 2011. godine dostigla nivo od 10,1%, što je značajno znad targeta koji je postavljen u ras-ponu 4%-4,5%, što je uslovilo dalju reakciju monetarnih vlasti i podizanje referentne stope za 0,25 p.p, koja se od marta 2010. godine konstantno raste. Ono što u ovom momentu predstavlja najveći rizik je primijetno smanjenje izvoza Indije, koji je u trećem kvartalu pao za oko 5,6% na godišnjem nivou, i koji bi u narednom periodu mogao da utiče na usporavanje privrednog rasta Indije.

Jugoistočna Evropa

Zemlje ovog regiona u periodu prije krize imale su visoke stope privrednog rasta, najviše zahvaljujući snažnoj domaćoj tražnji, rastu nominalnih zarada, kao i prilivu kapitala iz inostranstva. Snažan kreditni rast, koji je prvenstveno bio baziran na eksternim izvorima finansiranja doprinosio je privatnoj i investicionoj potrošnji. Kriza je prekinula tendenciju brzog rasta. Tokom 2010. godine prisutan je blagi oporavak ovih ekonomija, koji je manifestovan kroz usporen privredni rast u gotovo svim zemljama Jugoistočne Evrope. Nizak priliv kapi-tala, smanjenje raspoloživog dohotka, rast nezaposlenosti i smanjena kreditna aktivnost banaka u zemljama ovog regiona, negativno su se odrazili na potrošnju, što je uslovilo i niže stope privrednog rasta. Međutim tokom 2011. godine, tačnije od drugog kvratala dolazi do značajnog usporavanja ekonomija i tražnje zemalja EU koji su se odmah reflektovali na privredni rast zemlja Jugoistočne Evrope sa posebnim naglaskom na Sr-biju i naročito Hrvatsku. Sa druge strane, Makedonija prednjači sa privrednim oporavkom koji se pripisuje

43 Zvanični podaci o kretanju privrednog rasta Indije, tokom trećeg kvartala 2011. godine još uvijek nisu dostupni. Preliminarna procjena je preuzeta sa sajta tradeeconomics-a (www.tradingeconomics.com).


značajnim prilivom SDI, kao i kapitalnim izdacima države u prvoj polovini 2011 i jedina je zemlja koja ima značajniji privredni rast u projekcijama medjunarodnih finansijkih institucija:

Tabela 7.4 Projekcije kretanja BDP-a zemalja u regionu 2011-2012

MMF EK EBRD

2011 2012 2011 2012 2011 2012

Albanija 2,5 3,5 1,9 1,0

BiH 2,2 3,0 2,1 2,3

Hrvatska 0,8 1,8 1,1 2,0 0,5 1,9

Makedonija 3,0 3,7 2,5 3,3 3,0 2,4

Srbija 2,0 3,0 2,1 2,1

Izvor: WEO septembar 2011., ECFIN Forecast Autumn 2011, EBRD forecast oktobar 2011.

U trećem kvartalu 2011. godine dolazi do blagog oporavka privredne aktivnosti u Hrvatskoj. Prema preli-minarnim podacima, realni BDP je u trećem kvartalu rastao za oko 0,6%, prije svega uslijed rasta sektora trgovine i turizma. Industrijska proizvodnja ostvarila je pad od 2,4%, dok je sektor građevinarstva ostvario najznačajniji pad, procijenjen na 9,9%. Sektor trgovine koji ima značajno učešće u obračunu BDP-a Hrvatske rastao je u trećem kvartalu oko 1,1%, dok je u istom periodu ostvaren značajan rast sektora turizma mjeren noćenjima turista od oko 6,8%. Uvoz je na kraju septembra mjeseca rastao za 1,4%, dok je izvoz zabilježio porast od 7,4%.

Nezaposlenost i dalje predstavlja potencijalni izvor makroekonomke nestabilnosti imajući u vidu da je stopa nezaposlenosti u trećem kvartalu procijenjena na 16,8% i predstavlja značajan rast u odnosu na 14,3%, koliko je iznosila na početku prvog kvartala. Istovremeno rast nezaposlenosti praćen je rastom zarada od 1,5%. Go-dišnja stopa inflacije u septembru 2011. godine iznosila je 2,2%, a niskoj inflaciji je najviše doprinio pad cijena industrijskih proizvoda, cijene usluga kao i stagnacija cijena energije.

Budžetski prihodi su u odnosu na isti period protekle godine su istovjetni , a deficit budžeta na kraju trećeg kvartala iznose oko 9,2 milijarde kuna, koji će biti finasiran novim kreditnim zaduženjem Hrvatske. Prema najnovijim procjenama Evropske komisije Hrvatska će u 2011. godini imati pozitivnu stopa rasta BDP-a od 1,1%.

Srbija je poslije značajnog rasta privredne aktivnosti u prvom kvartalu, od procijenjenih 3,4% na godišnjem odnosno 1,4% na kvartalnom nivou, i tokom nultog rasta u drugom kvartalu, u trećem kvartalu ostvarila rast od 0,7%. On je nastao kao posljedica prije svaga rasta investicione aktivnosti koji je sam doprinio rastu za oko 0,7 p.p. Sa druge strane potrošnja domaćinstva je doprinijela padu privredne aktivnosti za 0,7 p.p. Naporedo rast izvoza je ostvaren na nivou od 11,9% dok je rast uvoza bio na nivou od 7,9%. Tokom oktobra mjeseca je usvojen Rebalans Budžeta kojim se dozvoljava budžetski deficit do 4,5%. Potrošnja države je stagnirala. Po-smatrano sa proizvodne strane, osnovni elementi koji su doprinijeli rastu privredne aktivnosti je rast koji je zbilježen u sektorima poljoprivrede, sobraćaja, skladištenja i finansijkog posredovanja. Neto zarade su pove-ćane na kraju trećeg kvartala za 2,1%, uz visoku stopu nezaposlenosti od 22,2% iz aprila.


Inflacija je u trećem kvratalu značajno opada, ali je i dalje visoka i iznosi 9,3%, što je daleko iznad ciljnog ras-pona za 2011. godinu (4,5±1,6%), dok inflatorna očekivanja počinju da stagniraju. Vođenjem ublažene mo-netarne politike došlo je pada kamatnih stopa na tržištu novca. Predstavnici MMF-a su korigovali prognozu rasta realnog BDP-a za Srbiju na 2%, dok NBS prognozira rast od 2,5%

Prema preliminarnim procjenama Bosna i Hercegovina je u 2010. godini ostvarila pozitivnu stopu privred-nog rasta od 0,9%, dok preliminarne procjene kvartalnog rasta nisu dostupne. Godišnja stopa inflacije u sep-tembru 2011. godine iznosila je 4% i u blagom je padu. Stopa registovane nezaposlenosti na kraju 2010. godine je iznosila 42,7% i prema preliminarnim raspoloživim podacima na kraju septembra 2011. se povećala za 2,2 indeksna poena. U trećem kvartalu BiH bilježi značajan rast izvoza, koji je procijenjen na 15,2%, dok je uvoz porastao za 22,3% u odnosu na treći kvartal 2010. godine. Prosječna neto zarada je tokom trećeg kvar-tala 2011. godine porasla za 1,2%. Prema procjenama MMF-a stopa privrednog rasta u 2011. godini iznosiće 2,2%, dok bi godišnja stopa inflacija mogla dostići nivo od 5%.

Prema preliminarnim procjenama u drugom kvartalu 2011. godine u Makedoniji je došlo do rasta BDP-a od 5,3%. Najznačajniji doprinos privrednom rastu tokom 2011. godine je dao rast građevinarstva koji je zabilje-žio rast u drugom kvartalu od 26%, zatim trgovine koja je zebilježila rast od 18% i konačno industrije koja je zabilježila rast od 12,8%. Kada posmatramo potrošnu stranu gotovo ukupni rast BDP-a u drugom kvartalu može se objasniti visokim rastom lične potrošnje koja je porasla za 8,4%. Stopa inflacije u trećem kvartalu 2011 godine je iznosila 3,3%, i predstavlja pad u odnosu na kraj drugog kvratala kada je inflacioja bila 4,3%, dok je projekcija da bi inflacija do kraja 2011. mogla biti u rasponu od 3% do 3,4%. Nominalana zarada u sep-tembru je porasla za 0,3% na godišnjem nivou. Stopa nezaposlenosti u drugom kvartalu 2011. godini iznosila je 31,3% i stabilna je u odnosu na prethodni kvartal kada je procijenjena na 33,2%. Oko 20% nezaposlenih lica ima između 15 – 24 godine. Projekcije EK ukazuju da će stopa privrednog rasta u Makedoniji u 2011. godini iznositi 2,5%.

7.4. Kamatne stope

Tokom trećeg kvartala 2011. godine, samo je Evropska centralna banka povećala referentnu kamatnu stopu, dok su ostale vodeće centralne banke zadržale referentnu kamatnu stopu na istorijski najnižim nivoima.

Tabela 7.5 Pregled i kretanja referentnih kamatnih stopa izabranih centralnih banaka

Valuta Referentna kamatna stopa Nivo Poslednje promjene Datum poslednje promjene

EUR „Refinance Rate“ 1,50% +25bp 13.07.2011.

CHF „Libor Target Rate“ 0,25% -25bp 12.03.2009.

CAD „Target Overnight Rate“ 1,00% 25bp 08.09.2010.

JPY „Target Rate“ 0,10% -20bp 19.12.2008.

GBP „Repo Rate“ 0,50% -50bp 5.03.2009.

USD „FED Funds Target Rate“ 0%-0,25% -75bp 16.12.2008.

Izvor: Centralne banke posmatranih zemalja


ECB je nakon ekonomskih i monetarnih analiza odlučila da poveća referentnu kamatnu stopu na 1,50%, u julu 2011. godine. U pitanju je drugo povećanje u 2011. godini, nakon što je u aprilu 2011. godine referentna kamatna stopa povećana sa istorijski najnižeg nivoa, koji nije mijenjan skoro dvije godine. Dalje prilagođava-nje referentne kamatne stope, u trećem kvartalu, opravdano je iz razloga rastućih rizika po stabilnost cijena. ECB očekuje da će ova odluka doprinijeti da inflatorna očekivanja budu usidrena u skladu sa ciljem da se stopa inflacije održava ispod, ali blizu 2%, u srednjem roku. Ovakva sidra su preduslov da monetarna politika doprinese ekonomskom rastu u euro zoni, i pokazuje da kontrola inflacije ostaje glavni cilj ECB.

FED je, u cilju jačanja sporog ekonomskog rasta SAD-a, zadržao referentnu kamatnu stopu na rekordno ni-skom nivou, koji se kreće u rasponu od 0-0,25%, i tokom trećeg kvartala 2011. godine. Na redovno održanom sastanku ocijenjeno je da će kamatna stopa najvjerovatnije ostati na rekordno niskom nivou do sredine 2013. godine, kako bi se oživjela ekonomija, jer je ocijenjeno da je oporavak znatno sporiji od prethodnih procjena. Monetarne vlasti SAD-a su odlučile da zamijene veći dio kratkoročnih državnih obveznica SAD-a koje imaju u svom portfoliju dugoročnim obveznicama, kako bi se smanjili troškovi pozajmljivanja i spriječila recesija. FED do kraja juna naredne godine planira da kupi 400 milijardi obveznica dospijeća od šest do trideset godi-na, a prodaće isti iznos obveznica dospijeća do tri godine.

BoE – Banka Engleske je na posljednjoj sjednici odlučila da zadrži kamatnu stopu na istom nivou (0,5%). Na ovakvu odluku monetarnih vlasti uticalo je kretanje inflacije u posljednjem periodu.

BOJ – Banka Japana je i nakon posljednjeg zasijedanja odlučila da zadrži referentnu kamatnu stopu na skoro nultom nivou, odnosno u rasponu između 0,0-0,1%, u cilju da podstakne privredni rast.

7.5. Kretanje deviznih kurseva

Treći kvartal 2011. godine obilježio je značajne fluktuacije vodećih svjetskih valuta, kao i značajna depresija-cija eura u odnosu na ostale valute.

Treći kvartal 2011. godine obilježilo je, uz odre-đene oscilacije smanjenje vrijednosti eura u od-nosu na dolar, u odnosu na kraj drugog kvartala. Nakon značajne apresijacije tokom drugog kvar-tala, euro je bio prilično stabilan do druge polo-vine avgusta, od kada bilježi depresijaciju. Među glavnim faktorima za depresijaciju eura navodi se različito shvatanje održivosti javnih finansija određenih zemalja euro zone i SAD-a, kao i odre-đena kretanja razlika u prinosima.

Na dan 30.09.2011. godine kurs USD/EUR iznosio je 1,35, što je za 1,1% više nego na kraju 2010. godine, a 6,6% manje nego na kraju juna 2011. godine. Prosječni nominalni devizni kurs

Grafik 7.1Kretanje kursa USD/EUR i JPY/EUR

Izvor: ECB


USD/EUR u trećem kvartalu 2011. godine iznosio je 1,41, što u odnosu na prosjek u prethodnom kvartalu (USD/EUR 1,44), predstavlja depresijaciju eura od 2,1%.

Kurs EUR/USD tokom trećeg kvartala kretao se u rasponu od 1,34 – 1,45 dolara za euro.

U trećem kvartalu 2011. godine kurs JPY/EUR je, takođe, bio nestabilan, bilježeći konstantan pad. Na kraju septembra, kurs JPY/EUR iznosio je 103,79 jena za euro, što je za 4,5% niže u odnosu na početak godine, dok je u odnosu na kraj juna 2011. godine kurs niži za 10,7%, što potvrđuje značajnu depresijaciju eura u odnosu na japanski jen. Kurs JPY/EUR se kretao u rasponu od 102,32 do 117,23 tokom trećeg kvartala, dok je prosje-čan nominalni kurs iznosio 109,77.

U trećem kvartalu 2011. godine zabilježena je apresijacija eura u odnosu na funtu od 0,7% (sa 0,86 funti za euro na kraju 2010. godine na 0,87 funti za euro na kraju septembra o.g.), dok je u od-nosu na jun 2011. godine kurs GDP/EUR bio niži za 1,7%. Kurs GDP/EUR u trećem kvartalu 2011. godine se kretao u rasponu od 0,86 do 0,91 funti za euro i može se konstatovati da je kurs bio pri-lično stabilan, uz blage oscilacije.

U trećem kvartalu 2011. godine euro je apresirao u odnosu na švajcarski franak za 0,8% u odnosu na kraj 2010. godine, dok je u odnosu na kraj juna 2011. godine kurs CHF/EUR, uz značajne fluktu-acije tokom trećeg kvartala, bio niži za 2,7%.

Grafik 7.2Kretanje deviznog kursa GBP/EUR i CHF/EUR

Izvor: ECB

8 NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI


Najznačajniji događaji u trećem kvartalu 2011. godine

Jul

Vlada je usvojila predlog Detaljnog prostornog plana za koridor dalekovoda od crnogorskog primorja do Plje-valja (400 kilovolti sa optičkim kablom) i podmorski kabal između Italije i Crne Gore (500 kilovolti sa optič-kim kablom). Kompanija ,,Terna’’ i ,,Crnogorski elektroprenosni sistem’’ potpisali su ugovor na osnovu koga će većinu prihoda od tranzita struje podvodnim kablom između Crne Gore i Italije u prvih 40 godina dobijati graditelj, odnosno kompanija ,,Terna’’, dok će 20% ubirati ,,Crnogorski elektroprenosni sistem’’.

Vlada je usvojila Predlog zakona o investicionim fondovima, koji će obezbijediti bolju zaštitu prava akcionara i na sveobuhvatan način regulisati otvorene fondove.

Ministarstvo finansija i Poreska uprava pokrenuli su kampanju pod nazivom “PDV je tvoj novac”, kako bi doprinijeli poboljšanju poreske kulture i smanjenju sive ekonomije.

Mađarska OTP banka odobrila je ,,Kombinatu aluminijuma Podgorica’’ odlaganje plaćanja obaveza dospjelih krajem juna, do 30. oktobra ove godine.

Iz Svjetske banke je saopšteno da će u naredne četiri godine za Crnu Goru opredijeliti podršku od 220 miliona dolara, skoro tri puta veću u odnosu na prethodni četvorogodišnji period.

Vlada je odlučila da nacionalnoj aviokompaniji ,,Montenegro erlajns’’ otpiše dug od 3,2 miliona eura koji je nastao u periodu od 2002. do 2006. godine.

Avgust

Predstavnici Vlade i kompanije ,,A2A’’ potpisali su Memorandum o razumijevanju kojim se definišu osnove za izmjene nekih članova Ugovora o djelimičnoj privatizaciji i dokapitalizaciji ,,Elektroprivrede Crne Gore’’ i predviđa njihovo usvajanje do kraja godine.

,,Direkcija za saobraćaj Crne Gore’’ i podgorička firma ,,Bemaks’’ potpisale su ugovor o rekonstrukciji puta Petrovac-Bar, vrijedan 3,2 miliona eura.


Država će, u skladu sa novim Programom zapošljavanja pripravnika, od septembra finansirati 60% iznosa pripravničke zarade i u privatnom i u javnom sektoru, umjesto dosadašnjih 80%.

Septembar

Bord direktora Svjetske banke odobrio je Crnoj Gori kredit od 59,1 milion eura.

Predstavnici crnogorske Vlade i rejting agencije Moody’s konstatovali su da je, zbog negativnog razvoja si-tuacije u euro zoni i rizika sa kojima se suočavaju sve države, neophodna oprezna fiskalna politika, jačanje stabilnosti bankarskog sektora i razvijanje alternativnih scenarija finansiranja.

Članovi Odbora za ustavna pitanja i zakonodavstvo proglasili su neustavnim izmjene i dopune Zakona o radu.

9 PRILOZI

125Prilozi

Prilog A: Realna kretanja

Tabela 2 – Industrijska proizvodnja

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

Tabela 1 – Pregled makroekonomskih kretanja

OPIS2010 2011. (lančani indeks)XII/XI I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Industrijska proizvodnja (index) 123,7 79,5 94,7 97,3 84,9 85,5 116,9 105,7 101,0 106,3

Potrošačke cijene (indeks) 100,1 100,3 101,0 102,0 100,0 99,9 99,5 99,7 100,7 99,9

Cijena proizvođača ind. proizvoda (index) 100,3 101,6 100,8 100,4 100,0 99,8 99,7 100,7 100,0 100,1

NAZIV Ucesce

u2010

Ø2010 = 100 INDEKSI NIVOA

2011 IX 2011 IX2011 I-IX 2011VIII IX I-IX VIII 2011 IX 2010 I-IX 2010

Industrija ukupno 100,0 88,0 93,5 89,6 106,3 98,0 93,8

Vadjenje ruda i kamena 5,2 118,7 226,6 102,6 190,9 162,4 112,7

Vadjenje energetskih sirovina 3,7 102,6 116,2 94,8 113,3 97,2 98,2

Vadjenje kamenog uglja, lignita i treseta 3,7 102,6 116,2 94,8 113,3 97,2 98,2

Vadjenje ostalih sirovina i materijala 1,5 158,4 499,8 122,1 315,5 264,6 158,0

Vadenje ruda metala 0,4 516,4 794,0 241,1 153,8 186,3 266,7

Vadenje ostalih ruda i kamena 101,0 40,8 403,2 83,1 988,2 363,6 113,8

Prerađivačka industrija 51,7 120,1 115,5 105,1 96,2 96,3 109,8

Prehrambeni proizvodi, pića i duvan 9,3 134,6 97,7 98,4 72,6 95,6 96,4

Proizvodnja prehrambenih proizvoda i pića 9,2 133,7 99,7 98,3 74,6 96,9 96,0

Proizvodnja duvanskih proizvoda 0,1 177,8 103,7 116,6

Proizv. tekstila i tekstilnih proizvoda 0,2 9401,0 114,2 95,5 121,4 133,9 105,3

Proizv. odjevnih predmeta i krzna 0,2 94,1 114,2 95,5 121,4 133,9 105,3

Proizvodnja kože i predmeta od kože 0,1

Prerada drveta i proizvodi od drveta 104,0 197,8 185,7 126,1 93,9 117,5 140,9

Proizv. papira; izdavanje i štampanje 1,1 105,2 77,9 90,6 74,0 72,1 93,0

Proizv. celuloze, papira i prerada papira 0,4 111,0 91,8 82,2 82,7 75,0 80,4

Izdavanje, štampanje i reprodukcija 0,7 101,4 69,0 95,9 68,0 69,7 101,7

Proizv. hemijskih proizvoda i vlakana 801,0 59,3 77,6 79,1 130,9 41,9 89,5

Proizv. proizvoda od gume i plast. masa 0,1 127,0 105,1 97,8 82,8 80,0 96,6

Proizv. proiz.od ost. nemetalnih minerala 5,8 112,4 110,3 111,1 98,1 101,1 116,1

Proizv. osnovnih metala i met. proizvoda 21,6 131,6 133,0 112,8 101,1 125,0 116,8

Proizvodnja osnovnih metala 20,5 122,1 121,7 110,0 99,7 115,9 114,1

Proizv. metalnih proizvoda, osim mašina 101,0 311,0 347,0 166,0 111,6 263,1 165,7

Proizv. mašina i uređaja, ostala 3,4 145,5 141,9 123,1 97,5 131,4 133,7

Proizvodnja saobraćajnih sredstava 0,5 79,3 74,0 106,3 93,3 73,7 114,5

Prerađivačka industrija, ostala 0,1 57,1 57,1 48,5 100,0 55,0 50,8

Proizv. el. energije, gasa i vode 43,1 45,8 51,1 69,5 111,6 84,0 72,5




ukupno vađenje ruda i kamena prerađivačka industrija proiz.el.energije, gasa i vodeIndeks

period na period

2010=100mjesečna

stopa

Indeks period na

period2010=100

mjesečna stopa

Indeks period na

period2010=100

mjesečna stopa

Indeks period na

period2010=100

mjesečna stopa

2001 99,3 88,5 101,6 93,92002 100,6 107,5 102,3 93,42003 102,4 101,4 97,9 117,52004 113,8 94,9 113,1 121,02005 98,1 100,2 102,5 86,62006 101,0 102,9 100,1 103,12007 100,1 101,5 109,3 72,62008 98,0 117,7 88,7 131,92009 67,8 34,5 61,4 97,62010 117,5 158,7 97,0 151,1

2008

Jan 122,5 -19,3 161,2 66,0 176,8 -14,5 52,7 -42,6Feb 148,1 20,9 214,8 33,2 157,1 -11,1 129,3 145,2Mar 141,0 -4,8 169,5 -21,1 182,5 16,1 88,0 -32,0Apr 116,7 -17,3 110,5 -34,8 163,0 -10,7 61,7 -29,8Maj 107,7 -7,7 147,3 33,3 168,3 3,3 30,4 -50,7Jun 120,0 11,4 189,0 28,3 162,8 -3,3 60,4 98,5Jul 117,5 -2,1 142,0 -24,9 175,1 7,6 45,3 -24,9Avg 120,9 2,9 281,5 98,3 166,4 -5,0 47,1 4,0Sep 140,6 16,3 273,9 -2,7 179,6 8,0 77,8 65,0Okt 118,0 -16,1 226,6 -17,3 171,9 -4,3 40,2 -48,4Nov 132,8 12,6 193,2 -14,7 168,9 -1,8 82,6 105,6Dec 120,9 -9,0 82,9 -57,1 143,7 -14,9 98,2 18,9

2009

Jan 116,6 -3,5 74,2 -10,6 104,3 -27,4 136,6 39,1Feb 120,1 3,0 103,7 39,9 104,1 -0,2 141,2 3,4Mar 118,6 -1,3 123,5 19,0 132,5 27,3 101,5 -28,1Apr 95,4 -19,6 111,0 -10,1 104,3 -21,3 82,8 -18,4Maj 80,5 -15,7 49,5 -55,4 107,8 3,4 51,5 -37,8Jun 71,5 -11,1 9,7 -80,4 114,2 5,9 27,9 -45,7Jul 62,8 -12,3 10,4 7,5 102,4 -10,3 21,4 -23,5Avg 56,7 -9,6 16,4 57,9 95,9 -6,4 14,6 -31,4Sep 61,5 8,4 101,5 517,8 105,3 9,8 4,2 -71,3Okt 73,4 19,4 91,5 -9,9 93,4 -11,3 47,3 1025,8Nov 72,3 -1,5 28,7 -68,7 78,2 -16,2 70,3 48,6Dec 91,1 26,0 34,9 21,7 93,7 19,7 94,7 34,7

2010

Jan 103,5 13,5 81,7 133,5 66,0 -29,7 151,0 59,5Feb 92,3 -10,9 65,0 -20,4 74,7 13,3 116,5 -22,9Mar 108,3 17,4 71,6 10,3 93,6 25,2 130,5 12,0Apr 103,7 -4,2 90,4 26,2 101,5 8,5 108,0 -17,2Maj 93,2 -10,2 60,8 -32,8 94,8 -6,6 95,2 -11,9Jun 101,4 8,9 94,1 54,8 113,4 19,6 88,0 -7,6Jul 87,0 -14,3 94,4 0,3 103,6 -8,6 66,0 -24,9Avg 74,6 -14,2 121,3 28,5 93,9 -9,4 45,9 -30,6Sep 95,5 27,9 139,5 15,0 120,0 27,8 60,8 32,5Okt 100,7 5,4 219,2 57,1 113,6 -5,3 70,9 16,8Nov 107,3 6,6 82,4 62,4 111,8 -1,6 105,1 48,1Dec 132,8 23,7 79,7 -3,3 113,8 1,8 161,9 54,0

2011

Jan 105,5 -20,5 90,1 13,0 82,2 -27,7 135,3 -16,4Feb 99,9 -5,3 80,1 -11,1 95,7 16,4 107,3 -20,7Mar 97,2 -2,7 87,7 9,5 103,3 7,9 91,1 -15,1Apr 82,5 -15,1 89,2 1,7 94,6 -8,4 67,3 -26,1Maj 70,5 -14,5 50,3 -43,6 103,5 9,4 33,4 -50,4Jun 82,4 16,9 81,7 62,4 117,0 13,0 40,9 22,5Jul 87,1 5,7 99,6 21,9 113,7 -2,8 53,8 31,5Avg 88,0 1,0 118,7 19,2 120,1 5,6 45,8 -14,9Sep 93,5 6,3 226,6 90,9 115,5 -3,8 51,1 11,6

127Prilozi

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat


Tabela 5 – Potrošačke cijene

Tabela 6 – Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

2011 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Lančani index 79,5 94,7 97,3 84,9 85,5 116,9 105,7 101,0 106,3

ø 2010= 100 105,5 99,9 97,2 82,5 70,5 82,4 87,1 88,0 93,5

U odnosu na isti mjesec preth. god. 102,0 108,4 89,7 79,6 75,6 81,3 100,2 118,0 98,0

Period tekuće prema istom preth. god. 105,0 99,6 94,5 90,9 89,3 90,7 93,4 93,8


Lančani index 100,3 101,0 102,0 100,0 99,9 99,5 99,7 100,7 99,9

ø 2010 = 100 100,7 101,7 103,8 103,8 103,6 103,1 102,8 103,5 103,4



Decembar 2010= 100 100,5 101,2 103,3 103,3 103,1 102,7 102,4 103,0 103,0


Lančani index 101,6 100,8 100,4 100,0 99,8 99,7 100,7 100,0 100,1

ø 2010= 100 102,3 103,1 103,5 103,5 103,3 103,0 103,7 103,6 103,8



Decembar 2010 = 100 99,1 102,5 102,8 102,8 102,5 102,3 103,0 102,9 103,1


* Od januara 2009. godine troškovi života su zamijenjeni potrošačkom cijenama Izvor: Monstat

Tabela 7 – Cijene

Cijene na malo Troškovi života Cijene proizv. ind. proizvoda

Ukupno Robe Usluge Ukupno Ukupnogodišnja

stopa mjesečna

stopa godišnja

stopa mjesečna

stopa godišnja

stopa mjesečna

stopa godišnja

stopa mjesečna

stopa godišnja

stopa mjesečna

stopa

2007

Jan 1,8 0,2 1,8 0,3 2,0 0,0 2,6 0,3 1,7 0,6Feb 1,8 0,0 1,7 0,0 2,2 0,3 2,4 0,1 3,1 1,0Mar 2,0 0,3 2,0 0,4 2,2 0,0 2,4 0,2 5,6 2,5Apr 2,1 0,7 2,2 0,8 2,0 0,0 2,3 0,4 7,2 1,6Maj 2,2 0,3 2,2 0,4 2,1 0,0 2,3 0,6 6,7 -0,1Jun 2,2 0,2 2,2 0,1 2,4 0,4 1,6 -0,6 6,6 0,2Jul 4,7 2,3 5,0 2,6 3,1 0,8 4,2 1,7 11,1 4,8Avg 4,5 0,1 5,0 0,1 2,4 0,0 4,6 0,6 10,7 -0,4Sep 6,4 1,9 5,9 0,8 8,6 6,3 6,5 2,1 9,9 0,2Okt 7,0 0,6 6,7 0,7 8,0 0,0 6,9 0,7 10,7 0,3Nov 8,0 1,0 8,0 1,3 8,0 0,0 7,6 1,0 13,7 2,9Dec 8,0 0,2 8,0 0,2 8,0 0,0 7,7 0,3 14,5 0,2

2008

Jan 8,3 1,4 7,5 0,8 11,3 3,9 7,9 1,4 11,6 2,1Feb 8,8 0,4 7,7 0,1 13,3 2,0 8,0 0,1 11,6 0,8Mar 8,8 0,4 7,7 0,5 13,4 0,0 8,2 0,4 12,7 2,8Apr 9,0 0,8 7,9 0,9 13,6 0,2 9,1 1,2 11,5 0,5Maj 9,6 0,9 8,4 0,8 14,7 1,0 9,5 1,0 13,2 1,1Jun 12,4 2,8 11,2 2,8 17,5 2,8 11,4 1,2 19,1 5,5Jul 10,8 0,1 9,4 0,2 16,8 0,1 9,7 -0,4 16,7 0,1Avg 10,8 0,0 9,1 -0,3 18,1 1,1 9,5 0,3 18,6 1,2Sep 9,8 0,8 9,0 0,7 13,0 1,2 8,5 1,0 17,1 -1,0Okt 8,9 -0,2 7,9 -0,3 13,2 0,2 7,8 0,0 14,2 0,0Nov 7,0 -0,8 5,4 -1,1 13,3 0,2 6,5 -0,2 14,4 -0,8Dec 7,3 0,4 5,8 0,5 13,4 0,0 7,2 1,0 7,1 -5,2

2009

Jan* 4,9 -0,2 5,7 -1,2Feb 5,4 0,7 4,7 0,0Mar 5,5 0,4 0,6 -1,6Apr 5,4 0,6 0,1 0,3Maj 4,8 0,1 -1,9 -0,5Jun 2,8 -0,3 -7,8 -1,1Jul 2,1 -0,6 -9,3 -1,4Avg 3,1 1,1 -9,9 0,6Sep 1,7 -0,3 -8,6 0,7Okt 1,7 0,0 -8,1 0,5Nov 2,3 0,0 -7,2 0,3Dec 1,5 0,1 -3,4 0,3

2010

Jan 0,8 -0,3 -6,4 -2,4Feb 0,2 0,1 -6,2 -0,8Mar 0,7 0,4 -4,6 -0,5Apr 0,4 0,1 -3,4 1,5Maj 0,3 -0,1 1,1 3,8Jun 0,2 -0,4 2,2 -0,7Jul 1,0 0,2 2,9 -0,9Avg -0,1 0,1 2,5 0,3Sep 0,3 0,1 1,6 0,2Okt 0,6 0,2 0,7 -0,3Nov 0,8 0,2 0,3 0,0Dec 0,7 0,1 0,4 0,3

2011

Jan 1,1 0,3 2,8 1,6Feb 2,0 1,0 4,5 0,8Mar 3,7 2,0 5,6 0,4Apr 3,7 0,0 4,7 0,0Maj 3,6 -0,1 1,9 -0,2Jun 3,5 -0,5 2,2 -0,3Jul 3,0 -0,3 3,6 0,7Avg 3,6 0,7 3,2 0,0Sep 3,4 -0,1 3,2 0,1

129Prilozi

Tabela 8 – Turizam

Izvor: Monstat

Tabela 9 – Broj zaposlenih i nezaposlenih lica

* Izvor: Monstat** Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG*** Metodologija: Podaci su dobijeni iz Centralnog registra obveznika i osiguranika na osnovu podatka o osnovu osiguranja za PIO. **** Podaci su od aprila 2010.g dobijeni iz CRPO.

2010 2011 IndexStruktura

IX I-IX IX I-IX I - IX 11. I - IX 10.

Dolasci

Ukupno 175.636 1.203.068 201.871 1.304.510 108,4 100,0

domaći 23.242 160.137 21.608 156.420 97,7 12,0

strani 152.394 1.042.931 180.263 1.148.090 110,1 88,0

Noćenja

Ukupno 991.713 7.729.454 1.143.745 8.519.132 110,2 100,0

domaći 106.856 923.576 100.945 897.920 97,2 10,5

strani 884.857 6.805.878 1.042.800 7.621.212 112,0 89,5

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIIBr. zaposlenih*

2001.g. 114.536 113.500 113.542 113.663 113.943 114.137 114.106 114.024 115.077 114.755 114.170 113.744

2002 g. 113.594 113.597 113.953 113.663 113.943 114.137 114.422 113.684 113.526 113.676 113.679 113.425

2003 g. 112.637 112.846 112.317 112.132 111.738 112.648 112.905 112.647 111.461 110.911 110.387 109.639

2004.g. 108.562 107.359 108.634 109.623 109.642 109.863 110.886 111.158 110.049 109.696 110.055 108.228

2004. g.*** 142.081 142.834 142.361 143.224 143.845 146.696 145.160 142.634 143.447 143.113 143.992 142.438

2005. g.*** 142.145 142.072 141.298 140.959 142.248 145.852 148.528 146.744 145.739 145.923 145.528 145.261

2006. g.*** 144.978 145.753 146.554 147.517 149.321 151.678 154.723 154.289 154.236 154.652 155.156 150.746

2007. g.*** 151.535 152.114 153.140 154.074 156.817 158.190 160.045 158.392 158.164 157.458 157.739 159.223

2008. g. 160.450 161.105 162.737 162.307 165.955 170.146 168.916 168.488 167.722 168.583 169.079 169.160

2009. g. 169.305 169.670 170.607 172.549 174.218 178.839 178.622 179.016 176.936 175.468 174.736 169.859

2010. g. 172.301 171.557 171.263 158.211 158.716 159.221 160.224 158.535 157.570 157.918 157.712 157.679

2011. g.**** 157.849 158.010 158.842 159.669 162.905 168.195 170.618 167.955 -

Br. nezaposlenih**

2001. g. 81.238 82.158 82.453 83.091 82.629 82.140 81.823 80.686 80.952 80.668 80.440 81.069

2002. g. 80.385 81.360 81.510 81.961 81.602 81.041 81.116 80.830 80.809 80.183 79.894 76.293

2003. g. 76.584 76.077 76.165 74.976 73.520 69.735 66.951 66.277 67.664 71.023 72.544 68.625

2004. g. 69.573 71.419 72.378 72.202 68.993 64.572 60.993 60.771 60.447 59.930 59.387 58.950

2005. g. 59.115 58.774 58.075 57.557 56.772 55.199 53.683 52.494 51.843 51.266 49.886 48.825

2006. g. 48.639 48.656 49.388 48.651 45.640 42.560 40.220 39.093 38.919 38.747 38.892 38.876

2007. g. 39.104 39.155 38.714 37.571 35.356 33.393 32.205 31.271 31.156 31.569 31.787 31.469

2008. g. 31.323 31.469 31.684 30.270 30.021 29.088 28.660 27.954 28.276 28.666 28.645 28.366

2009. g. 28.921 29.305 29.170 28.616 27.785 27.113 27.048 26.844 27.313 28.731 29.607 30.169

2010. g. 31.055 32.375 33.117 33.188 32.377 31.324 31.118 30.595 31.016 31.900 32.199 32.106

2011. g. 32.829 33.062 32.748 32.203 30.920 29.816 29.128 29.078 29.404


Tabe

la 1

0 –

Bila

ns s

tanj

a lic

enci

rani

h ba

naka

, u 0

00 e

ura

Prilo

g B

2009

2010

2011

Stru

ktur

a u

%,

30.0

9.20

1131

.03.

30.0

6.30

.09.

31.1

2.31

.03.

30.0

6.30

.09.

31.1

2.31

.03

30.0

630

.09

inde

ks

12

34

56

78

910

1111

:10

AKT

IVA

0 0

0 0

0 0

0 0

1. N

ovca

na s

reds

tva

i dep

oziti

kod

de

pozi

tnih

inst

ituci

ja41

6.75

0 44

2.89

4 58

4.09

7 52

8.70

7 45

8.08

2 55

9.27

9 56

0.77

8 62

9.73

5 62

6.19

5 63

7.29

572

5.57

7 11

3,9

25,1

2. K

redi

ti2.

682.

155

2.63

3.81

8 2.

570.

985

2.39

7.75

6 2.

355.

926

2.33

4.30

0 2.

263.

201

2.19

9.97

3 2.

092.

090

2.04

5.40

21.

957.

268

95,7

67,7

2.1.

Reze

rvis

anja

za

kred

itne

gubi

tke

125.

881

147.

975

155.

017

150.

224

160.

022

176.

092

178.

905

141.

663

115.

361

-124

.336

-117

.297

94

,3-4

,1

2.2.

Net

o kr

editi

2.55

6.27

4 2.

485.

843

2.41

5.96

9 2.

247.

532

2.19

5.90

4 2.

158.

209

2.08

4.29

6 2.

058.

309

1.97

6.72

9 1.

921.

065

1.83

9.97

2 95

,863

,6

3. F

inan

sijs

ki d

eriv

ati

0 21

1 13

5 48

29

8

8 6

3 6

6 10

0,0

0,0

4. H

artij

e od

vrij

edno

sti

49.2

57

51.0

92

60.3

37

63.6

16

63.9

12

64.4

09

69.0

74

62.7

48

71.4

18

81.4

0877

.119

94

,72,

7

5. O

stal

a ak

tiva

136.

193

155.

034

161.

111

185.

947

200.

293

200.

153

198.

781

193.

353

205.

345

210.

008

212.

844

101,

47,

4

6. F

akto

ring

i for

fetin

g6.

604

9.50

1 5.

528

5.44

6 5.

408

5.37

0 5.

332

12.7

07

31.3

64

45.4

4847

.825

10

5,2

1,7

7. K

asto

di p

oslo

vi0

6 2.

486

19

21

23

24

23

24

2631

11

9,2

0,0

8. R

ezer

visa

nja

za g

ubitk

e na

ost

ale

stav

ke a

ktiv

e5.

117

5.47

6 5.

894

6.08

4 6.

717

5.49

0 10

.654

13

.227

-7

.565

-6

.404

-12.

249

191,

3-0

,4

UKU

PNO

AKT

IVA

3.15

9.96

1 3.

139.

106

3.22

3.76

8 3.

025.

231

2.91

6.93

2 2.

981.

961

2.90

7.63

8 2.

943.

654

2.90

3.51

3 2.

888.

852

2.89

1.12

5 10

0,1

100,

0

PASI

VA0

0 0

0 0

0 0

0

1. D

epoz

iti1.

761.

200

1.75

7.09

1 1.

900.

229

1.82

4.68

8 1.

767.

817

1.80

8.30

8 1.

782.

858

1.78

9.85

1 1.

783.

577

1.83

7.34

51.

877.

849

102,

265

,0

1.1.

Dep

oziti

po

vidj

enju

641.

263

664.

174

918.

262

667.

824

645.

086

692.

304

720.

140

732.

791

717.

762

734.

451

761.

187

103,

626

,3

1.2.

Oro

ceni

dep

oziti

1.11

9.93

7 1.

092.

917

981.

967

1.15

6.86

3 1.

122.

731

1.11

6.00

5 1.

062.

718

1.05

7.06

0 1.

065.

815

1.10

2.89

41.

116.

662

101,

238

,6

2. K

asto

di p

oslo

vi63

8 85

9 60

8 1.

097

500

348

602

341

482

965

738

76,5

0,0

3. P

ozaj

mic

e99

0.46

8 97

1.26

7 87

4.35

3 73

4.83

2 69

8.80

0 68

0.85

4 68

9.14

6 69

7.40

0 65

0.73

3 59

0.72

756

6.42

1 95

,919

,6

4. F

inan

sijs

ki d

eriv

ati

1.49

4 1.

259

1.21

7 91

8 97

9 77

5 70

7 61

4 46

2 42

949

1 11

4,5

0,0

5. O

stal

e ob

avez

e14

1.62

0 13

7.30

6 15

3.26

2 13

1.96

3 14

4.60

5 15

0.90

0 13

7.41

0 14

4.54

3 16

5.65

2 15

4.28

515

4.68

8 10

0,3

5,4

6. U

kupa

n ka

pita

l26

4.54

1 27

1.32

3 29

4.09

8 33

1.73

3 30

4.23

2 34

0.77

6 29

6.91

4 31

0.90

6 30

2.60

7 30

5.10

129

0.93

8 95

,410

,1

6.1.

Kap

ital i

reze

rve

276.

929

297.

255

315.

137

353.

302

330.

021

388.

390

389.

846

392.

583

319.

810

314.

494

313.

553

99,7

10,8

6.2.

Dob

itak

/ Gub

itak

(+,-)

iz te

kuce

go

dine

-12.

388

-25.

932

-21.

038

-21.

569

-25.

789

-47.

614

-92.

932

-81.

677

-17.

203

-9.3

94-2

2.61

5 24

0,7

-0,8

UKU

PNO

PA

SIVA

3.15

9.96

1 3.

139.

106

3.22

3.76

8 3.

025.

231

2.91

6.93

2 2.

981.

961

2.90

7.63

8 2.

943.

654

2.90

3.51

3 2.

888.

852

2.89

1.12

5 10

0,1

100,

0

131Prilozi

Tabela 11 – Realizacija aukcija 182-dnevnih i 91-dnevnih državnih zapisa, u 000 eura

Prilog C

Broj aukcija Datum Emitovano Prodato Tražnja Ponderisana stopa

XXXVIII Aukcija na 182 dana 28.02.2011. 44.000,0 44.000,0 51.239,5 2,64%

XXXIX Aukcija na 182 dana 14.03.2011. 10.000,0 10.000,0 11.297,7 2,90%

XL Aukcija na 182 dana 26.04.2011. 3.592,0 3.592,0 5.268,6 2,72%

XLI Aukcija na 182 dana 30.08.2011. 44.000,0 44.000,0 45.945,5 2,58%

XXIX Aukcija na 91 dan 13.09.2011. 8.000,0 8.000,0 12.310,0 2,27%

UKUPNO januar - septembar 2011.g.

109.592,00 109.592,00 126.061,29


Tabela 12 - Konsolidovana javna potrošnja* u Crnoj Gori 01.01-30.09.2011.g.Prilog D

* Konsolidovana javna potrošnja uključuje Budžet Crne Gore i državne fondove i lokalnu samoupravu. ** Suficit / Deficit kao razlika izmedju ukupnih primitaka umanjenih za pozajmice, donacije, transfere i primitke od prodaje imovine, a izdaci za otplatu glavnice po osnovu duga nastalog uzimanjem kredita i emitovanjem hartija od vrijednosti u zemlji i inostranstvu.

Izvor:Ministarstvo finansija

OPISI - IX 2011

ostvarenje u mil.eura

% u BDP-a za

2011.

I - IX 2010 ostvarenje

mil.eura

% I-IX 2011. u odnosu na I-IX 2010

TEKUCI PRIHODI 932,52 28,49 942,46 98,95Porezi 587,79 17,96 561,28 104,72Porez na dohodak fizičkih lica 77,29 2,36 77,72 99,45Porez na dobit pravnih lica 31,07 0,95 17,28 179,80Porez na promet nepokretnosti 12,37 0,38 13,84 89,38Porez na dodatu vrijednost 296,74 9,07 279,11 106,32Akcize 107,20 3,28 95,17 112,64Porez na međunarodnu trgovinu i transakcije 34,41 1,05 38,77 88,75Lokalni porezi 25,58 0,78 30,77 83,13Ostali republički porezi 3,13 0,10 8,62 36,31Doprinosi 250,44 7,65 259,31 96,58Doprinosi za penzijsko i invalidsko osiguranje 153,04 4,68 158,70 96,43Doprinosi za zdravstveno osiguranje 84,77 2,59 89,23 95,00Doprinosi za osiguranje od nezaposlenosti 8,00 0,24 7,17 111,58Ostali doprinosi 4,63 0,14 4,21 0,00Takse 17,37 0,53 20,88 83,19Naknade 47,39 1,45 66,54 71,22Ostali prihodi 26,85 0,82 32,09 83,67Primici od otplate kredita 2,68 0,08 2,36 113,56KONSOLIDOVANI IZDACI 991,63 30,30 937,34 105,79TEKUĆA JAVNA POTROŠNJA 915,49 27,97 843,51 108,53Tekući izdaci 485,79 14,84 383,05 126,82Bruto zarade doprinosi na teret poslodavca 280,42 8,57 209,41 133,91Ostala lična primanja 14,88 0,45 15,65 95,08Rashodi za materijal i usluge 78,57 2,40 77,34 101,59Tekuće održavanje 17,16 0,52 20,22 84,87Kamate 45,77 1,40 24,40 187,58Renta 5,67 0,17 5,93 95,62Subvencije 38,49 1,18 26,12 147,36Ostali izdaci 4,83 0,15 3,98 121,36Transferi za socijalnu zaštitu 336,80 10,29 310,02 108,64Transferi institucijama,pojedincima,nev.i jav.sektoru 77,59 2,37 137,54 56,41Ukupni kapitalni izdaci 76,14 2,33 93,83 81,15Pozajmice i krediti 4,30 0,13 3,87 111,11Rezerve 11,01 0,34 9,03 121,93DEFICIT/SUFICIT** -59,11 -1,81 5,12 -1154,49Otplata dugova rezidentima 22,70 0,69 39,37 57,66Otplata dugova nerezidentima 43,28 1,32 34,25 126,36Otplata obaveza iz prethodnog perioda 84,57 2,58 112,12 75,43Otplata garancija 26,30 0,80 0,00 0,00Prihodi od privatizacije 7,10 0,22 14,02 50,64Donacije 3,85 0,12 2,26 170,35Pozajmice i krediti iz inostranih izvora i projektni krediti 184,52 5,64 199,96 92,28Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 15,00 0,46 26,87 55,82

izvjeŠtaj glavnog ekonomiste iii kvartal 2011. godine · izvori i dinamika servisiranja spoljnog...

Documents