ittihat ve terakki fırkası içinde parti içi muhalefet

103

Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları DergisiJournal Of Modern Turkish History StudiesXIV/28 (2014-Bahar/Spring), ss.103-125.

* Yrd.Doç.Dr.,BalıkesirÜniversitesiFen-EdebiyatFakültesiTarihBölümüÖğretimÜyesi,([email protected]).

İTTİHAT VE TERAKKİ FIRKASI İÇİNDE PARTİ İÇİ MUHALEFET: HİZB-İ CEDİT HAREKETİ

Yücel YİĞİT*

ÖzParlamenter yapının emeklemeye başladığı II. Meşrutiyet Dönemi’nde İttihat ve

Terakki Cemiyeti ve onunMeclis-iMebusan’daki halkası İttihat ve Terakki Fırkası, partidışıvepartiiçimuhalefetlekarşılaşmıştır.Buçalışmada,muhalifvedahaçokmuhafazakârmebuslardanoluşanHizb-iCeditHareketiüzerinden,İttihatveTerakkiFırkası’naiçindekiayrışma anlamlandırılmaya çalışılmaktadır. Bu ayrışma, 21Kasım 1911’de kurulacak olanHürriyetveİtilafFırkası’naönayakolmuştur.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi’ndekitasniflerde,konuylailgilibelgelerinbulunmamasınedeniyle,1911-1912yıllarınaaitgazetekoleksiyonlarıilebazıhatıralarveikincielkaynaklarbaşlıcaverikaynaklarımızolmuştur.Sonuçolarak1911yılınınbaharaylarındaİttihatveTerakkiCemiyet’iveFırkası,Hizb-iCeditHareketiyüzündenciddibirbölünmetehlikesiatlatmıştır.1911’inSonbaharı’ndabaşlayanTrablusgarpSavaşı,İttihatçıyöneticileraçısındanbusorundankurtulmakiçinbircansimidiolmuştur.

Anahtar Kelimeler: Meclis-i Mebusan, İttihat ve Terakki Cemiyeti, İttihat ve Terakki Fırkası, Hizb-i Cedit, Mahmut Şevket Paşa.

INTERNAL OPPOSITION IN THE COMMITTEE OF UNIONAND PROGRESS: HİZB-İ CEDİD MOVEMENT

AbstractAs theOttoman parliamentary systemwas in its infant stage during the Second

ConstitutionalEra,theCommitteeofUnionandProgress(CUP)anditspoliticalparty,theUnion and Progress Party, in the Chamber of Deputies (Meclis-iMebusan), encounteredoppositionbothwithinandoutsidethepartycircles. In thisstudy, thedivisionwithintheUnionandProgressPartyisexplainedinthecontextofHizb-iCeditmovementledbytheopponentandmostlyconservativemembersoftheparliament.Thisdivisioncultivatedthefirst seeds of the Freedom andAccord Party (Hurriyet ve Itilaf Firkasi) to be founded inNovember21,1911.DuetothelackofrecordsintheOfficeofthePrimeMinisterArchives’

Yücel YİĞİT

104

ÇTTAD, XIV/28, (2014/Bahar)

classifications, newspaper collectionsduring the years of 1911-1912, variousmemoirs andsecondarysourcesconstitutethemaindataresourcesofthisstudy.Inconclusion,inthe1911spring,theCUPandtheUnionandProgressPartyencounteredandgotthroughadangerofdivisionduetotheHizb-iCeditmovement.TheTripolitanianWarthatstartedinthefallof1911becametheopportunityspacefortheCUPcadrestoovercomethisdangerofdivision.

Key Words: Meclis-i Mebusan, the Committee of Union and Progress, the Union and Progress Party, Hizb-i Cedit,Mahmut Sevket Pasha.

Giriş

İttihat ve Terakki Fırkası’nın otoriter ve demokratik olmayantutumundandolayıFırkaiçimuhalefetiyicekeskinleşmiştir.LiderliğiniMiralaySadıkBeyileKaresiMebusuAbdülazizMecdiEfendi’ninyaptığıHizb-iCedit(Yeni Oluşum) Hareketi, 1911 tarihinde İttihat ve Terakki Fırkası’nı (İTF)bölünme noktasına getirmiştir. Hatta Hürriyet ve İtilaf Fırkası kuruluncayadeğinİttihatveTerakkiPartisi’nekarşıMeclis-iMebusan’daensertmuhalefetiHizb-iCedidHareketiyapmıştır.Birarapartiiçindeçoğunluğuelegeçirenyenioluşum,onmaddelikbirbildirideyayınlayarakİttihatveTerakkiFırkasıüstyönetimine taleplerini iletmişlerdir. İttihatçı elitist zümre ise, kamuoyunu vemuhalifmebusları etkileyebilmek için ısrarla buhareketin bir komplovedışgüçler tarafındandesteklendiğigörüşlerini tekrarlamışlardır.Onlarınkomplotezine göreHizb-iCedit’in sunduğumaddeler birkaç kişiye yapılan saldırıyısaklamakiçingeliştirilmişbirbahaneydi.

Buçalışmanıntemelamacı,MeşrutiyetDönemi’ndehangişartlarHizb-iCedit Hareketi’ni Fırka içi muhalefetin odağı haline getirdiğidir? Ayrıca buhareketin,İttihatveTerakkiFırkasıilearasındakibağdaortayakonulmuştur.BubağlamdaMiralaySadıkBeyilediniveedebibirkişiliğesahipKaresiMebusuAbdülazizMecdiEfendi’ninHizb-iCedit içerisindeki rolleridegözlerönüneserilmeyeçalışılmıştır.

Çalışmada Sabah, İkdam, Yeni Gazete, Tanin, Son Posta ve Hikmet gibisüreliyayınlar ile ikinciderecedenbazıkaynaklarkullanılarakhazırlanmıştır.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi’ndeyaptığımızincelemelersırasındaaraştırmacılarınkullanımına açık kataloglarda Hizb-i Cedit Hareketi ve Abdülaziz MecdiEfendiileilgiliherhangibirbelgetespitedilememiştir.Budurumbizidevringazetelerine ve hatıralara mahkûm bırakmıştır. Araştırmamızın kronolojikçerçevesini,1910-1911yıllarıoluşturmaktadır.

İmparatorlukcoğrafyasındaKasım-Aralık1908’deyapılanüçüncügenelseçim sonrası İttihat ve Terakki Cemiyeti, 17 Aralık 1908’de açılan OsmanlıMebusan Meclisi’nde ezici çoğunluğa sahip olmuştur. Mebusan Meclisi’ninyeniyapısı tekpartidenoluşanbirsiyasigörüntüsergilesedeaslındadeğişik

İttihat ve Terakki Fırkası İçinde Parti İçi Muhalefet...

105


gruplarınveazınlıklarınalttanaltamuhalefetetmeyebaşlayacağıbirdönemiifade eder. Öylesine ki seçim sürecinde Türklerle azınlıklar arasındakianlaşmazlıklariyicesuyüzüneçıkmıştır.Meclisinaçılmasındansonramuhalefetdaha bir belirginleşmiştir. Muhalefetin bir odak haline gelmesinin başlıcasebeplerişunlardır:1-İttihatçılararasındakiCemiyet/Fırkaaçmazı,2-İttihatçıkadronunMahmutŞevketPaşa’ylaolanilişkinindoğası,3-İttihatçılarınotoriterdemokratiktutumu,4-Modernleşmesürecineayakdireyenler,5-Muhafazakârçevreninbaskısı, 6-Abdülhamityönetimini arzuedenler, 7-Yabancıülkelerinmüdahalevebaskıları, 8-Ekonomikdurumun sarsılması gibi. sebeplerdir.Buçalışmadakaotikbirzeminhazırlayarakmuhalefetindahabirolgunlaşmasınasebepolanbirinciveikincimaddelerüzerindedurulmuştur.

1. Yapısal Bir Sorun Cemiyet / Fırka Açmazı

II.MeşrutiyetMeclis-iMebusan’ın,dahaçokkendinegelmeyeçalıştığı,Meclisle ilgili bir takım teamüllerinin tam olarak yerleşmediği dönemidir.İTF,Meclis-iMebusan’da çoğunluğa sahipolmasına rağmen iktidardanuzakdurmuştur. ÇünküCemiyet ile Fırka arasında iç içe geçmiş, sarmal bir ilişkisözkonusuydu.MeclisçalışmalarıbaşlamışolmasınarağmenİttihatveTerakkiCemiyeti, partilileşmesini tamamlayamamış, bir takım yapısal sorunları olanheterojenbirgruptanoluşmaktadır.CemiyetileFırkaarasındakibelirsizlikvegelgitler,onuniktidarolmaktankaçınmasınavezaruribirgizlikimliktaşımasınadasebepolmuştur.Cemiyet,perdearkasındaFırkaisesahnededir.KuşkusuzCemiyet’in sahneye çıkmaması bu aşamada gereklidir. Bunda: 1- Cemiyetkendisine karşı cephe almış güçler karşısında zaaf duymaktadır. Bu zaafınıortadankaldırmakiçingizliliğebaşvurması,2-Siyasetsahnesidışındakalaraktemizkalmaarzusu,3-OsmanlıcıprogramıylaTürkçüuygulamasıarasındakiaykırılığıgizlemeisteği,4-Siyasalamaçlarınaulaşabilmekiçinadamöldürmek,kaçırmakgibiyasadışıfaaliyetlerininrahatçayürütebilme,5-Küçükrütbelisubayve memurlardan mürekkep İttihatçıların devlet idaresindeki tecrübesizliğinigizlemekgibiamaçlaretkiliolmuşveiktidardanuzakdurmuşlardır1.

Cemiyet’in gizli kalma politikası bir sıkıntı yaratsa da esas yapısalproblem Cemiyet ile Fırka arasındaki düalist yapıdır. Aslında Cemiyet veFırka arasındaki bu ikilemin temelinde örgütlenme tarzı oldukça belirleyicirol oynamıştır. Zira İttihat ve Terakki Cemiyeti, 1906-1908 yılları arasındaBalkanlar’daİtalyanCarbonarilerikendilerineörnekalanvekomitacımantıklahareketedenmevcutyönetimideviripmeşrutiyetiilanetmeyeçalışanhücretipiorganizeolanbiryeraltıörgütüydü.Bubağlamdahiçbirzamanpartilileşmeyidüşünmemişlerdir.GerçektekorktuklarıbaşlarınagelmişveMeşrutiyetinilanedilmesinden sonra komitacı bir mantıkla hareket eden bir cemiyetin nasılpartilileşeceğiproblemiylekarşıkarşıyakalmışlardır.Organizasyonyapısından

1 SinaAkşin, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki,İmgeKitabevi,İstanbul,2001,s.s.229-235.

Yücel YİĞİT

106


kaynaklanmak üzere Cemiyet, Fırkaya her zaman üstün durumdaydı. ZiraCemiyetbirkerekurtarıcıbirmaziyesahipvedahaeskiydi.Birçeşitefsaneyebürünmüştü ve kutsallaştırılmıştı. Bu karizmatik görüntüsüyle ülkeye karışkarışyayılmıştı.Kulüplertoplumiçindeyerleşmişlerdi.Cemiyetbiraltyapıydı.Tabandıvesürekliydi2.

Fırka,Cemiyet’iniçindençıkmışmatruşkanındahaküçükbirparçasıdır.Fırkada görev yapan İttihatçı elitist yönetici zümre hariç mebusların çoğuCemiyet’in talebi ve emri doğrultusunda seçilen kişilerden oluşmuştur. BirçeşitFırka,Cemiyet’inOsmanlıAyanveMebusanMeclisleri’ndekidevamıvebütününbirhalkasıdır.BirbakımaFırka,Cemiyet’indoğurduğubirçocuktur.Buçocukannevebabasınınbazıözelliklerini taşısadahiçbirzamanannevebabasınınaynısıolmayacaktır.ButemeldeFırka,Cemiyet’inbazıözelliklerinitaşısadatıpkısıdeğildir.

TarıkZaferTunaya’nındaifadeettiğigibiFırkageçicivedeğişkendi.Fırkabirüstyapıydı.BuikilikİttihatveTerakki’ninsırtındabirkamburdu.Cemiyet-Fırka ilişkilerini İttihatçılar çözememişlerdir. Lakin bu problemi çözmeyeyönelikbirtakımadımlaratmışlardır.Cemiyet1908’degizliliktençıktığınıilanetmişancakoyılkongresiniyinegizliyapmıştır.1909’daCemiyetveFırka’nınher bakımdan ayrıldığı ilan edilmiş ve her ikisi için de ayrı ayrı bir DâhiliNizamnameyapılmıştır.Fırka,Cemiyet’inparlamentodakibirgrubuyadaekibiolarakkabuledilmiştir.1913Kongresi’ndekienönemlikararİttihatveTerakkiCemiyeti’nin kendisini bir siyasal parti olarak ilan etmesi olmuştur3. BöyleceSultanII.Abdülhamit’inhaledilmesindensonraiktidarıdolaylıyoldankontroledenCemiyet,biranlamdaFırkaolduğunukabulederekmeşrulaşmıştır.1913Bâb-ıAliBaskınısonrasıİTFuzaktan,denetleyicivekabineyeüyeverensiyasibirpartikimliğinibirkenarabırakarakiktidarınkontrolünübizzatelealmıştır.Artıkgizliliktenkurtuluptoplumuntümkesimlerinehitapetmeyeçalışangeniştabanlı bir siyasi parti olduğunu resmen kabul ediyordu.Ancak tüm bunlargörünüşten ibarettir. Zira Cemiyet hiçbir zaman kendisini lağvetmemiştir.Esrarlı bir o kadar damerak uyandıran yapısıyla daima siyasetin içerisindeyer almıştır. Gizlilikten kurtulup legalize oldukları zamanda bile yer altındafaaliyetlerinidevamettirerek,fedaileriniherantetiktetutmayıbaşarabilmiştir.Mondros Mütarekesi sonrası 1 Kasım 1918’de toplanan İttihat ve TerakkiCemiyet’i Olağanüstü Kongresi’nde isim değiştirerek Teceddüt ismini alanFırka,yakındönemOsmanlıTarihi’ndekisiyasiveidaritecrübesiniMüdafaa-iHukukCemiyetleri’nebirmirasolarakdevretmiştir.AslındabirzihniyetolarakCumhuriyetDönemi’ndedeğişikadlarlayaşamayadevametmiştir.

2 TarıkZaferTunaya,Türkiye’de Siyasal Partiler,İletişimYayınları,C.III,İstanbul,1989,s.253.3 EnverZiyaKaral,Osmanlı Tarihi,TürkTarihKurumuYayınları,C.9,Ankara,1996,s.s.138-

139;Tunaya, a.g.e.,s.s.253-255.


107


2. İttihatçıların Mahmut Şevket Paşa İkilemi

Mahmut Şevket Paşa, II. Abdülhamit’in hal edilmesinden suikastauğradığı 11Haziran1913’ekadarki zamandiliminin enkudretli şahsiyetidir.Bundayaşınınvetecrübesininkatkısı inkâredilemez.Çünküo,Meşrutiyet’inilanınınilkyıllarındayaşı,rütbesivemakamıküçükİttihatçıların,bilenveakıldanışılanbir“ağabeyidir”.ÇolukçocukdiyenitelenenCemiyetüyeleriarasındakırkyaşınıgeçenİttihatçılarınsayısıbirelinparmaklarınıgeçmez.Ziraenyaşlısıkırk küsur yaşındakiManyasizâdeRefikEfendi’dir.M. Şevket Paşa, 31MartVakasıçıkıncaHareketOrdusuKomutanıolarakbaşkenttegelmişvesıkıyönetimilanetmiştir.AyrıcaMeclis-iAyanveMebusan’anüfuzunungölgesidüşmüştür.Tüm bu gelişmeler onu güçlü bir kişilik haline getirmiştir. Cemiyet’in resmiüyesi olmamasına rağmen ismi her zaman İttihatçılarla anılmıştır.M. ŞevketPaşa4, ilkdefa İbrahimHakkıPaşaKabinesi’ndeHarbiyeNazırıolarakgörevyapmıştır.DolayısıylaPaşanın, İttihatçılarlaarasındakianlaşmazlık ilkolarakbukabinedegörevyaptığızamanatesadüfeder.

M. Şevket Paşa, 16Haziran 1910’da ordu ve askerin acil ihtiyaçlarınıilerisürerekMaliyeNezareti’nden9,5milyonOsmanlıliralıkaskeribütçeyeekolarak5milyonOsmanlıLirasıdaha talep etmiştir.MaliyeNazırıCavitBey,buisteğireddetmişisedehomojenolmayanİ.HakkıPaşaKabinesiveMeclisek bütçeyi onaylamıştır. Hatta ek bütçe talebi Meclis’te görüşülürken sözalan Rıza Tevfik: “orduyu kuvvetlendirmek için başımızdaki fesleri satmayahazırız.”5diyerekM.ŞevketPaşa’nınisteğiniaçıkçadesteklemiştir.Ekbütçe,M.ŞevketPaşaileCavitBeyarasındakigerginliğinilkkıvılcımıdır.NeticedeborçbulmakiçinCavitBey,Paris’egitmiştir.İkincigerginlik,OrduharcamalarınınDivan-ıMuhasebat(Sayıştay)denetiminetabiolupolmamasıyüzündenpatlakvermiştir. 1910 yılının Sonbaharında M. Şevket Paşa, bazı ihtiyaçları içinyenidenMaliyeNezareti’ndeneködenek istemişvebu talepde ilkigibigeriçevrilincePaşaistifaetmiştir6.HâlbukiM.ŞevketPaşa’nınistifasınınCemiyet’imemnun etmesi gerekirdi. İttihatçılar, M. Şevket Paşa’yı uzlaşmaz bir tavıriçine sokan kişi olarak o sırada Harbiye Nezareti Süvari Dairesi 2. BaşkanıMiralay Sadık Bey’i görüyorlardı.Haber duyulur duyulmaz aralarındaHalilMenteşe,RahmiBeyveDr.Nazım’ınbulunduğubirİttihatçıheyet,istifayıgerialdırtabilmekiçinM.ŞevketPaşa’yıziyaretettiler.Paşanınkendilerinioldukçasoğukkarşılamasınısineyeçekenİttihatçılar,onuistifaetmektenvazgeçirdiler.CemiyetnePaşadanvazgeçebilmişnedeonagüvenebilmiştir.NeticedeHarbiyeNezareti’nin harcamalarının Divan-ı Muhasebat denetimi dışında kalması

4 Mahmut Şevket Paşa, 1913 Bâb-ıAli Baskını sonrası kurulan kabinede Sadrazamlık veHarbiye Nazırlığı’nı görevlerini birlikte yürütmüştür. Görevi başındayken 11 Haziran1913’teBeyazıtMeydanı’ndasuikastauğrayarakyaşamınıkaybetmiştir.

5 Feroz Ahmad-Dankwart Rustow, “İkinciMeşrutiyet DönemindeMeclisler: 1908-1918”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi,S.4-5,İstanbul,1975-1976,s.259.

6 Akşin,a.g.e.,s.s.262-263.

Yücel YİĞİT

108


Meclis-iMebusan’cakabuledilmiştir.AncakPaşaileMaliyeNazırıCavitBeyarasındakigerginlik1910yılıboyuncasürüpgitmiştir.EnsonM.ŞevketPaşa,24Aralık 1910’daHarbiyeNezareti bütçesinde 3milyon liralık bir nakit içinMeclis-iMebusan’dan yetki istemiştir. Kabine ve Fırka içerisinde bazılarınınmuhalefet etmesine rağmen Paşanın isteği yerine gelmiştir. Bunun üzerineCavitBeydeistifaetmiştir.BenzertürsıkıntılarınedeniyleCavitBey’inhalefiNailBeyledeM.ŞevketPaşatersdüşmüştür.

Karşılıklı restleşmeler sırasındaM. ŞevketPaşadabir hamleyaparakMiralay Sadık Bey’in üzerinden İTF içindeki sağcı muhafazakâr mebuslaradestek vermiştir. Paşa, Miralay Sadık Bey’in İstanbul’dan uzaklaştırılmateklifini hep alttan almıştır. Ne zaman siyasal şartlar oluşmuş o vakit buatama teklifini ikame etmiştir. Harbiye Nezareti bütçesiyle ilgili talepler azkalsınİTF’yibölünmeyegötürmüştür.AslındaCemiyetilePaşaarasındaciddiantlaşmazlıklaronasuikastyapılanakadardevametmiştir.Cemiyet,Merkez-iÛmumi toplantılarında M. Şevket Paşa’yı sert bir dille eleştiriyordu. Bueleştirilerşunoktadatoplanmıştır:1-OrduiçerisindeMiralaySadıkvebenzerigrupların başlattıkları kışkırtıcı eylemleri zamanında önleyememesi, 2-Orduiçinde politikayı arındıracağına ilişkin iddiasıyla İttihatçı subaylar üzerindebüyük bir baskı kurması, 3- Arnavutluk olaylarına ılımlı yaklaşmayaraksert tedbirler alması neticesinde olayların içinden çıkılamaz hale gelmesi, 4-AlmanyaveAvusturya’nındesteğiylebirdarbeyapacağıkuşkusudur7.CemiyetilkfırsattaHarbiyeNazırıM.ŞevketPaşa’dankurtulmakistiyordu.Cemiyet’in11Haziran1913’tebirsuikastsonucundaöldürülenM.ŞevketPaşa’yapekdeüzüldüğüsöylenemez.Hattabusuikast,muhaliflerindevredışıbırakılmasıiçinkaçırılmazbir fırsattı.Cemiyetdeayağınakadargelenbufırsatı tepmemiştir.Paşa da bunun karşılığında Fırka’nın hassas ve zayıf noktalarıyla oynayarakintikamalmakistemiştir.Cemiyet’inPaşa’yagereğindendahafazlasabretmesişüphesiz ordunun desteğini yanında hissetmek istemesi ve bir bilen olarakbüyük ağabeyin başında olmalarına rıza göstermeleriyle ilgili olsa gerektir.Nitekimbirşekildeorduileiktidarpaylaşılmıştır.

3. Hizb-i Cedit8 Hareketine Kadar Meşrutiyet Hükümetleri ve Muhalefeti

Hizb-i Cedit’ten bahsetmeden evvel konunun daha iyi anlaşılmasıbakımından Meşrutiyet Hükümetleri ve muhalefeti hakkında kısa bir bilgiverilmesi faydalı olacaktır. 24 Temmuz 1908 tarihindeMeşrutiyet’in yenidenilanedilmesinden1913Bâb-ıAliBaskını’nakadarbeşOsmanlıHükümetigörev

7 TevfikÇavdar,Türk Demokrasi Tarihi 1839-1950,İmgeKitabevi,İstanbul,1999,s.125.8 Hizb-i Tadilatdiyedebilinengrubunikieşbaşkanıvardır.Bunlar:MeclisdışındaMiralay

SadıkBey,MeclisiçerisindeiseKaresiMebusuAbdülazizMecdiEfendi’dir.Ayrıntılıbilgiiçinbkz.ŞadumanHalıcı,“İttihatveTerakkiCemiyeti’ndeSiyasalBölünme:Hizb-iCedid”,Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi,C.VI,S.15,İzmir,2007,s.74.


109


yapmıştır.İttihatveTerakkiCemiyeti,buhükümetlerüzerindeyabaskıkurarakyadaİttihatçıkökenlibakanlarıkabinedegörevalmasınısağlayarakiktidardasözsahibiolmayaçalışmıştır.Kabineleridenetimaltında tutanCemiyet,1913Bâb-ıAliBaskını sonrası iktidarındizginlerini bizzat ele alarakKasım1918’ekadaruzanantekpartiyönetiminitümülkeyeegemenkılmıştır.

Araştırmamıza konu edilen dönemde üç Osmanlı Hükümetikurulmuştur.Bunlar:1-KamilPaşa,2-HüseyinHilmiPaşave3-İbrahimHakkıPaşaHükümetleri’dir.İlkikihükümettenkısacabahsettiktensonraasılİ.HakkıPaşaHükümetihakkındabilgivereceğiz.

KamilPaşaHükümeti,hemII.AbdülhamithemdeMeşrutiyetdönemihükümetidir.MeclistesayısalüstünlüğegüvenenİttihatveTerakkiCemiyeti,Kamil PaşaHükümetini de baskı vedenetim altına almıştır. NitekimKamilPaşaHükümeti,Cemiyetiletersdüştüğüveanlaşamadığıiçinbirgensoruyladüşürülmüştür. Benzeri bir olay Meşrutiyet’in sonuna değin bir kez dahayinelenmeyecektir.BundanböyleSadrazamlar,Meclisdışıtertiplerleçekilmeyemecburkalacaklardır9. Budönemde enufakbir antlaşmazlıkmebusları hızlahizipleşmeyegötürüyordu.Cemiyetvemebuslar,KamilPaşaveyaKüçükSaitPaşaarasındadurumagörebazenbirinidiğerinetercihederekbirdengelemesiyasetiniMeclistetakipetmişlerdir.

Kamil PaşaKabinesi’ninMecliste gensoru ile düşürülmesinden sonrakurulanHüseyinHilmiPaşaKabinesidönemindegenişbiryelpazedetoplananmuhalefetgüçlüolmamaklaberabersomutlaşmayabaşlamıştır.31MartVakasısonrası kurulan Hüseyin Hilmi Paşa Kabinesi’nde Talat Bey Dâhiliye, CavitBey Maliye Nazırı olmuşlardır. Aynı kabinenin bazı bakanları da İttihatçısempatizanlardan oluşmuştur10. Oluşanmuhalefet karşısında Hüseyin HilmiPaşapekşanslıdeğildir.Zaten31MartVakasısırasındasadrazamlığagetirilenTevfik Paşa’yı saymazsak, yaklaşık on ay görev yapanHüseyinHilmi Paşa,LynchMeselesiveİspirtoKanunuyüzündenİttihatçılarınitimadıkalmamışvebirsüresonrada28Aralık1909’dadaistifasınıvermiştir.Yerineİ.HakkıPaşaKabinesikurulmuştur.

Hürriyetin yeniden ilan edilmesinden bir buçuk yıl geçtikten sonraüçüncüMeşrutiyethükümetiolanİ.HakkıPaşaKabinesi’ndeM.ŞevketPaşaHarbiye, Talat Bey11 Dâhiliye, Cavit Bey Maliye, Emrullah Efendi Maarif,

9 Tunaya,a.g.e.,s.75.10 Çavdar,a.g.e.,s.114.11 İbrahimHakkı Paşa Kabinesi sık sık krizlerle karşı karşıya kalmıştır. Ayrıca İttihatçılar

arasındakimuhafazakârkökenlimebuslarınhuzursuzluklarıdaiyicearttı.Fırkayönetimiile muhalif mebuslar bir görüşme yaptılar. Bu görüşmede ordunun siyasetle ilişkisininkesilmesi, masonluğun yasak edilmesi, sıkıyönetimin kaldırılması, padişah-kabine vehükümetarasındabirdengekurulmasıileTalatBey’inDâhiliyeNazırlığı’ndançekilmesiönerileri kabul edildi. Neticede Talat Bey, 11 Şubat’ta, Emrullah Efendi de MaarifNazırlığı’ndanistifaettiler.TalatBey’inyerineHalilMenteşe,EmrullahEfendi’ninyerinedeBağdatMebusuBabanzade İsmailHakkıBeygetirildi.Ayrıntılı bilgi içinbkz.Halıcı,

Yücel YİĞİT

110


HallacyanEfendiTicaretveNafia,ŞerifHaydarBeyEvkafNazırlıklarıgörevinegetirilmiştir.

İ. Hakkı Paşa Kabinesi’ne kadar gerekMeclis içinde gerekse dışındasiyasal kutuplaşma iyice kabarmıştır. Meclis dışındaki ilk muhalefet olanOsmanlıAhrarFırkası,Eylül1908’dekuruldu.Merkeziyetçi,Osmanlıcı -dahasonra Türkçü- İttihatçı prensibine karşı Ahrarcılar, adem-i merkeziyetçi veliberallerdir. Hürriyet ve İtilaf Fırkası’na varıncaya değin Meclis içerisindemuhalefetpanoramasıiseşuşekildedir:1-OsmanlıDemokratFırkası,2-MutedilHürriyetperveranFırkası,3-AhaliFırkası,4-Cemiyet-iHafi,5-Hizb-iCeditve6-HürriyetİtilafFırkası’dır12.

Meşrutiyetilanedilmiş,Meclisaçılmış,Kanun-iEsasiyürürlüğekonmuş,31 Mart İsyanı bastırılmış ve II. Abdülhamit hal edilmiş olmasına rağmensıkıyönetim hâlâ devam etmektedir. En son sıkıyönetim 13Mart 1911’deM.ŞevketPaşatarafındanuzatılmıştır.Aslındasıkıyönetim31MartVakası’ndanitibaren İmparatorluğun son günlerine kadar devam etmiştir. Elbette böylebir ortamda muhalefetin olgunlaşıp çok partili yaşam için uygun bir zeminoluşturmadığı anlaşılacaktır. Şimdi sırasıyla Hizb-i Cedit Hareketi’ne kadarmuhalefetikısacadeğerlendirelim.

İttihatveTerakkiCemiyeti’ninkurucularındanDr.İbrahimTemoveDr.AbdullahCevdet’inkurduğuOsmanlıDemokratFırkası,birçokengellemelerlekarşılaşarak sıkıyönetim tarafından kapatılmıştır. Hatta çıkardıkları gazeteyebilemüsaadeedilmemiştir.

14 Kasım 1909’da Arnavut ve Arap mebuslar tarafından MutedilHürriyetperveran Fırkası kurulmuştur. Fırka’ya önce Berat Mebusu İsmailKemalBeydahasonradaAmasyaMebusuİsmailHakkıPaşaliderlikyapmıştır.Fırka içerisindeRumveErmenimebuslaryeralsadayöneticilikkonumundaolmamışlardır. Bu fırka Meclis içerisinde 30-80 mebus arasında bir grupoluşturmuş isedeülkegenelindeBasraveRizedışında teşkilatlanamamıştır.Mutedillerin programı merkeziyetçiliğe ve Türkçülüğe karşı ancak adem-imerkeziyetçibiryapıdadır.

Mutedillerden 4-5 ay sonra İTF içinde 21 Şubat 1910’daAhali Fırkasıisimli yeni bir grup daha oluşmaya başlamıştır. Bu kopma Mutedillerdenfarklıdır. Çünkü bu sefer oluşan yeni grup Türk ulema sınıfından teşekkületmektedir. İ. Hakkı Paşa Kabinesi kurulurken ulema takımı şeyhülislamlıkiçinüçadaygöstermekistemişveİTFdebunukabuletmiştir.NeticedeMason

a.g.m.,s.79.MuhtemelenCemiyet,TalatBey’insiyasizekasındanistifadeedip,FırkaiçindekianlaşmazlıklaraçözümbulabileceğinidüşünerekonuFırkaReisigörevinegetirmiştir.

12 Meclis-i Mebusan’daki fırkalar ve muhalefetle ilgili detaylı bilgi için bkz. Tarık ZaferTunaya,Türkiye’de Siyasal Partiler, İletişimYayınları,C.III, İstanbul,1989;SinaAkşin, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki,İmgeKitabevi,İstanbul,2001;AliBirinci,Hürriyet ve İtilaf Fırkası, Dergah Yayınları, İstanbul, 1990; Tevfik Çavdar, Türk Demokrasi Tarihi 1839-1950, İmgeKitabevi,İstanbul,1999.


111


diye tanınan Musa Kazım Efendi Şeyhülislam olmuştur. Görünüşte ayrılıksebebibuolsadabirtakımşahsiihtiraslarönplanaçıkacaktır.Örneğingrubunbaşkanlığını üstlenecek olan Gümülcine Mebusu İsmail Bey, Şehremanetiistikrazı ile ilgili bir işten, Sinop Mebusu Dr. Rıza Nur ise Dâhiliye Nazırıolamadığı için İTF’ye küsmüşlerdir.Hangi sebeple olursa olsun İTF içindekisarıklı Türklerin kopması Cemiyet’i telaşlandırmıştır. Ahali Fırkası içindeayrıca KaresiMebusu Vasfi Bey, KonyaMebusu Zeynelâbidin Bey ve TokatMebusuMustafaSabriBeyyeralmıştır.AhaliFırkasıdaMutedillergibiMeclis-iMebusan’da20-30civarındabirmebustanoluşanbirgrupkurmuşlardır.Onlardaülkegenelindeörgütlenememiştir.Kuşkusuzörgütlenememelerininbirincisebebisıkıyönetimdir.

İktidara karşı muhalefet gelişmesinde büyük rolü olan olaylardanbiri de Sada-yıHakGazetesi’nin başyazarı Ahmet Samim’in öldürülmesidir.İttihatçılara göre bu gazete Rum asıllı İstanbul Mebusu Kozmidi Efenditarafından çıkarılmaktadır. Cinayetin sebebi ise şudur: O sıralarda OsmanlıDevleti’nepamukipliğiylebağlıGirit’imuhafazaetmeyeçalışılmaktadır.Rumlarisebunakarşıçıkmaktadır.BudurumdaTürkasıllıbirisininRumlarınçıkardığıbir gazetede çalışmasıpekiyi karşılanmamışveAhmet Samim iddialaragörebirgecesokaktaAbdülkadir13tarafındanöldürülmüştür.BucinayetinfaturasıCemiyet’e kesilmiştir. Ancak Cemiyet’in yaptığına dair bir kanıt da mevcutdeğildir. Cinayet üzerine hemen harekete geçen M. Şevket Paşa, Cemiyet-iHafiye’ninaralarındaDr.RızaNur’undabulunduğu300üyesinitutuklattırdı14. Cemiyet-iHafiye,eskiStockholmelçisiŞerifPaşatarafındanParis’tekurulanvemaddiolarakdesteklenenIslahatıEsasiye-iOsmaniyeFırkasıadlıbirkuruluşun1909’dan beri İstanbul’da faaliyette bulunan gizli örgütlenmesiydi. Bu gizliörgütDr. RızaNur veMustafaNatık tarafından idare ediliyordu. Cemiyet-iHafiye’ninesasamacınınTalatBeyileM.ŞevketPaşa’yıöldürmekolduğuilesürüldü.AhmetSamimcinayetiCemiyet-iHafiyemensuplarıetkisizleştirmekiçin bulunmaz bir fırsattı. Neticede M. Şevket Paşa, sıkıyönetim kurallarınıuygulayarakbirmuhalefethalkasınadahasonvermiştir15.

Bubölümdegenel olarak kısaca şudeğerlendirmelerde bulunulabilir:Hizb-iCedit’ekadarMeclis-iMebusan’dakikutuplaşmanınenönemlinedenimilliyetçi çatışmalardır. Safların netleştiği bu dönemdeMeclis-i Mebusan’daparti sayısı çok azdır. Bunlardan örgütlenmesini tamamlayamamış ve pekbüyükbirgücesahipolmayanOsmanlıDemokratveMutedilHürriyetperveranFırkaları’nı örnek olarak belirtebiliriz. Yine bunlara ilave olarak 1910’da

13 Mustafa Kemal’e İzmir suikastı nedeniyle İzmir İstiklal Mahkemesi tarafından idamlacezalandırılmıştır.Ayrıntılıbilgiiçinbkz.HakanÖzoğlu,Cumhuriyetin Kuruluşunda İktidar Kavgası: 150’likler, Takrir- i Sükun ve İzmir Suikastı,KitapYayınevi,İstanbul,2011;FeridunKandemir, İzmir Suikastinin İçyüzü I-II,TarihYayınları, İstanbul,1955;CemalAvcı, İzmir Suikasti: Bir Suikastin Perde Arkası,IQKültür-SanatYayıncılık,İstanbul,2007.

14 Rıza Nur,Cemiyet-i Hafiye Gizli Örgüt, haz.: Ahmet Nezih Galiptekin, İşaret Yayınları,İstanbul,1995,s.9.

15 Ayrıntılıbilgiiçinbkz.Akşin,a.g.e.,s.s.266-272.

Yücel YİĞİT

112


İttihatçılardan ayrılan ulema vasfındaki mebusların oluşturduğu AhaliFırkası’nı da zikredebiliriz. Bu dönemde etnik temelli gruplaşmalar daha önplandadır.Nitekimİ.HakkıPaşaKabinesi’ninprogramıMeclis-iMebusan’da34’ekarşı187olumluoylakabuledilmiştir. İlkkezmuhalefetkendinisayısalboyutla Meclis içerisinde göstermiştir. Sayısal boyut zamanla kemikleşereknicelikolarakartmıştır. İ.HakkıPaşa iktidarındaMeclisbirdüello sahnesinedönüşmüş; kavga, tokatlaşma ve hakaret hiç eksik olmamıştır. Sık sıkgensorularla hükümet düşürülmeye çalışılmıştır. YineChester Projesi, Cavit-Zöhrapsosyalizmtartışması,TalatBey-BoşoÇatışması,HakkıPaşaveKozmidikarşılaşmasıve1327bütçekonuşmalarıengürültülüolaylardanbazılarıdır.

İ. Hakkı Paşa Kabinesi de Kamil ve Hüseyin Hilmi Paşa Kabinelerigibi İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin sıkı kontrolü altındaydı.Muhalefetin enbüyükkozubusorundadüğümlenmektedir.Cemiyetparlamentodışındaidiveihtilalcitabiatınıdevamettiren,hâlâesrarlıvegizlibirkuruluştu.Asılİttihatçıfedaileriyleberaberoradaydılar.İ.HakkıPaşaKabinesi,MeşrutiyetveİttihatveTerakkitarihinindeğişmezlerindenbiriolanbutartışmanındışındakalamazdı.Fırka,Mebusan’dakiİttihatçıçoğunluktu16.İttihatçıların,İ.HakkıPaşa’yakarşıitimatlarıgüngeçtikçeazalmıştır.Hattabazıİttihatçınazırlaristifabileetmiştir.Eylül1911’deİtalyanlarınTrablusgarp’ıişgaletmeleriİ.HakkıPaşa’nınprestijinibüsbütünsarsmıştır.ZiraPaşa,SadaretgörevindenönceRomaBüyükelçisiydiveİtalyanlarınişgalinitahminedememiştir.Neticede30Eylül1911’deİ.HakkıPaşaistifaetmişveyerineKüçükSaitPaşaKabinesikurulmuştur.

4. Hizb-i Cedit17 (Yeni Oluşum) Hareketinin Doğuşu

II.MeşrutiyetDönemi’ndeMeclis-iMebusan’damuhalefethalkasınınenkuvvetlisişüphesizHizb-iCeditHareketi’dir.ZatenbuhareketMeclisiçerisindepalazlanarak,diğermuhalefethalkalarıyladabirleşerekAralık1911’deHürriyetve İtilaf Fırkası’na tahvil olmuştur.Hizb-iCeditHareketi,MiralaySadıkBeyile A. Mecdi Efendi’nin18 omuzlarında yükselmiştir19. Lakin Osman Nuri

16 Tunaya,a.g.e.,s.s.102-103.17 Hizb-iCeditismiilkdefaİkdamGazetesisahibiAhmetCevdetBeytarafındankullanılmaya

başlanmıştır.LakinyaptığımızaraştırmalardaHizb-iCeditifadesininİkdamGazetesi’ninhanginüshasında kullanıldığını bir türlü tespit edemedik. Bu isim o dönemde İttihat ve TerakkiFırkası içerisindekimuhalifmebuslar için kullanılagelmiştir.Ayrıntılı bilgi için bkz.OsmanErgin,Balıkesirli Abdülaziz Mecdi Tolun Hayatı ve Şahsiyeti,KenanBasımevi,İstanbul,1942,s.95.

18 Abdülaziz Mecdi Efendi ile ilgili doğrudan ilk bilimsel çalışma Abdülaziz MecdiEfendi’nin tasavvufi görüşleri kaleme alan Talat Olgun’un “AbdülazizMecdi Tolun’unHayatı,EserleriveTasavvufiGörüşleri”isimlibasılmamışmastertezidir.T.Olguntezinde,A.MecdiEfendi’nineğitimi,diniyaşamınıveMelamilikle ilişkisiüzerindedikkat çekicibir çalışmaya imza atmıştır. Lakin onun siyasi yaşamından bahsedilmekle birlikte diğerkonuların gölgesinde kaldığını da söyleyebiliriz. Ayrıntılı bilgi için bkz. Talat Olgun,Abdülaziz Mecdi Tolun’un Hayatı, Eserleri ve Tasavvufi Görüşleri,ErciyesÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsüTemelİslamBilimleriAnabilimDalıYayınlanmamışYüksekLisansTezi.Kayseri,2013.

19 Hizb-iCeditHareketi’nın içerisindeMiralay SadıkBeyveA.MecdiEfendi’nindışında


113


Ergin“Balıkesirli Abdülaziz Mecdi Tolun Hayatı ve Şahsiyeti” adlı eserindeZiyaŞakir’in yeni oluşumubir fırka olarak göstermeye çalıştığından bahsetmiştir.HâlbukiHizb-iCeditHareketi,İttihatveTerakkiFırkasıiçerisinde110civarındamebusundestekverdiğibirparti içimuhalefettir. 1911yılınınMartveNisanaylarındaCemiyet’i,Fırka’yıvekamuoyunuoldukçameşguletmiştir.

Hizb-iCedit’inoluşumsebebiniyineİttihatveTerakkiFırkasıiçerisindearamakgerekir.Meclis’tekitekpartilisiyasişablonbirsüresonradiktatörlüğevejakobenizmedönüşmüştür.Bâb-ıAli’ninArnavutluk,MakedonyaveYemen’deuyguladığıbaskısiyasetininbaşarısızlığauğraması,öteyandanCemiyet’inM.Şevket Paşa’ya söz geçirememesimuhalefeti daha da kamçıladı. Kısa süredeİttihatçımebuslar,Fırkalarındanayrılıpbağımsızmebusolmuşlarbirsüresonradayenifırkakurmuşlardır.OdönemdehenüzFırkadisiplinyönetmeliğimevcutolmadığıiçinistifaedenmebuslarlailgiliişlemyapılamamıştır20.1911başlarındaaltıayöncesindirilmişmuhalefetbukez“Hizb-iCedit”adıylaortayaçıkıyordu.Yenioluşumtutucuvegelenekçinitelikteolup,İttihatçılarıntoplumsalvesiyasalgörüşlerine şiddetle karşıydı21.Aralarında İttihat veTerakkiCemiyeti’nin birnumaralıüyesiolanBursalıMehmetTahirBey’indebulunduğu110civarındakimebus,herhangibirmaddivemakamtalebiolmayanMiralaySadıkBeyileA.Mecdi Efendi’nin liderliğinde kümelenmiştir.ArtıkMeclis’in üçte biriHizb-iCeditçidir. F. Ahmad ve Rustow’un tespitlerine göre bu dönemde Meclis-iMebusan’da 288 mebus vardır22. O dönemde 20-30 mebustan oluşan AhaliFırkası ile İttihat veTerakkiCemiyeti’ne fikren vefiilen karşı olanlar,Hizb-iCedithareketiiçerisindekendilerineyerbulamamışlardır.Dolayısıylabuyenioluşumtamamenİttihatçılardanmeydanagelmiştirdiyebiliriz.

Talat Bey dışındaki İttihatçılar, ilk defa 14 Nisan 1911’de parti içimuhalefetten haberdar olmuşlardır. Zira Hizb-i Ceditçiler arasında yer alanBoluMebusuHabibBey,korkusundanveyabaşkabeklentilerdendolayıHizb-iCeditleilgilitümmalumatlarıTalatBey’eiletmiştir.14NisangecesiaralarındaTalat,Dr.Nazım,Cavit veHüseyinCahitBeylerinbulunduğu İttihatçılar birtoplantıyapmışveTalatBey,dahaöncedenhaberdarolduğuFırkaiçerisindekiyenioluşumhakkındaarkadaşlarınaşubilgilerivermiştir23:“Miralay Sadık Bey

tespitedebildiğimizkadarıylaönplanaçıkanmebuslarşunlardır:ŞekipBey(Manisa),SaidBey (Üsküb), Şeref Bey (Bolu), Sıdkı Bey (Aydın), Tahir Bey (Bursa),Habib Bey (Bolu),NecmiBey(Samsun),ŞeyhEsad(Akka),BasriBey(Debre),TalatBey(Ankara),ÖmerFevziBey(Bursa),AliOsmanBey(Çorum),AbdülvahabBey(Bursa)veHacıMustafaBey(Bursa)Ayrıntılıbilgiiçinbkz. İkdam,3Mayıs1911;Sabah,1-4Mayıs1911;Yeni Gazete,5Mayıs1911.

20 1908Meclis-iMebusan’ı288mebustanoluşmuştur.Bunlardan160civarındakimebusİttihatveTerakkilistesindenMeclis’egirmiştir.MebussayısıYusufHikmetBayur’agöre272,TarıkZaferTunaya’yagöreise275’tir.Ayrıntılıbilgiiçinbkz.AhmadveRustow,a.g.m.,s.247.

21 FerozAhmad,İttihat ve Terakki (1908-1914),çev.:NuranYavuz,KaynakYayınları,İstanbul,2010,s.113.

22 AhmadveRustow,a.g.m.,s.247.23 2014yılıiçerisindeTürkTarihKurumuyayınlarıarasındaçıkmasıplanlananeserinibasım

aşamasındabizefaydalandırdığıiçinsayınDoç.Dr.HasanBabacan’amüteşekkirim.HasanBabacan,Cavit Bey’in Hatıraları, TürkTarihKurumuYayınları,Ankara,2014,s.81.

Yücel YİĞİT

114


dışarıdan gelen telkinatlarla başarılı olamayacağını anlayarak bu sefer Fırka dahilinde fikirlerini yürütmeye çalışmaktadır. Fırka azası meyanında ve bizim en ziyade itimat ettiklerimizden birçokları din perdesi altında iğfal ederek gizli bir fırka eylemiştir. Bunlar Sadık Bey’in evine celp ederek yemin vermişlerdir. Esas telkinatları adab-ı diniyeye riayet, hükümeti masonların ve binâenaleyh dinsizlerin elinden kurtarmaktır.”

CavitBey’inHatıralarınagöreMiralaySadıkBey’inevindekitoplantıyaA. Mecdi, Ali Osman, Hacı Mustafa, Abdullah Azmi, Ankaralı Talat, Vasfi,Hamdi, Sabri (Ahaliden), Ömer Fevzi, Basri, Şekip, Aydın Sıdkı Efendilerkatılmıştır24.OnlaragöreHizb-iCeditçilerinamacıFırkaiçerisindeçoğunluğuelegeçirerekHükümet’idevirmekondansonradadindarmebuslardanoluşanyenibirhükümetkurmaktır.UzakhedeflerininiseFırkavasıtasıylaKongreyi,Kongre’yi ele geçirdikten sonra Cemiyet’i, Cemiyet aracılığıyla da Merkez-iUmumiye’yikontroletmektengeçtiğinedairortakbirkanaatortayaçıkmıştır.Bahsi geçen toplantıda neler yapılabileceği de düşünülmüştür. Çare olarakolayınaslınıanlamaküzeremebuslarınbirkısmıylaTalatBey’in,birkısmıyladaCavitBey’ingörüşmesikararlaştırılmıştır.

ToplantıdaalınankararlarauygunolarakTalatBeyyanındaMünirveMithatBeylerolduğuhaldeHizb-iCeditçilerdenA.Mecdi,Habib,AliOsman, Hacı Mustafa Beylerle, Meclis-i Mebusan’da müzakere etmiştir. Müzakeremebusların nazır olabilmeleri için gereken 2/3 çoğunluğun oyunu alabilmeşartı nedeniyle tıkanmış ve uzlaşma sağlanamamıştır. Hizip taraftarlarınınsayılarınıngüngeçtikçeartmasıTalatBey’itedirginetmiştir.TalatBey,A.MecdiEfendi’yetefrikayadüştüklerinivevaziyetinbiranevvelsonlandırılmasıisteğinisöylemiştir.BununiçindeCemiyetNizamnamesi’niilerisürerek;Cemiyetinherferdininbilâkaydüşartonizamnameyeittiba’amecburolduğunuiddiaetmiştir.A.MecdiEfendi iseMeşrutiyetinhamisiolan İttihatveTerakkiCemiyeti’ninancakveancakihtirasveteferrüthislerindenuzakefradileidamesininmümkünolabileceğicevabınıvermiştir.Meclistehâkimolanşahsifikirlerin,milletiderinbirfelaketeveuçurumasürükleyeceğiniizahettiktensonrada25:

- “Telaşa hiç hacet yok. Bizim maksadımız gayet sarihtir. Bilâkis bir ağacın gövdesinden çıkan iki dal gibi yaşamak istiyoruz. Biliyorsunuz ki efkârı umumiyede korkunç bir zan var: Meclis istibdat yapıyor! Diyorlar. İşte biz Mecliste ciddi ve hakiki bir fırka hayatı tesis ederek, serbest münakaşalara girerek, bu zannı ortadan kaldırmağa çalışacağız, dahili ve harici düşmanların tesvilâtına sizinle müştereken set çekeceğiz. Aynı maksada hadim iki makine gibi sizinle karşı karşıya işleyerek, milleti terakkiye doğru sevk edeceğiz.”

ElbetteTalatBeybusözlerdentatminolmamıştır.Muhalefetindahadaşiddetlenmesindenvekendikuvvetlerinidevirmesindenaçıkçakorkar.A.Mecdi

24 Babacan,a.g.e.,s.82.25 Ergin,a.g.e.,s.95.


115


Efendidaha ilerigiderekTalatBey’e şu teklifiyapmıştır26: “-Pekala! Mademki korkuyorsun; bir fırkanın başına sen geç, ötekinin de başına ben geçeyim, bu suretle Mecliste bir muvazene tesis edelim.”AncakTalatBeybuteklifesıcakbakmamışdahadoğrusucesaretedememiştir.AyrıcaHizb-iAtik27üyeleriyleherneolursaolsuniktidarıbırakmamalarıkonusundahemfikirdiler.

BusıradaMaliyeNazırıCavitBeyMeclisegelmişvekoridordaKayseriMebusuÖmerBeylekarşılaşmıştır.ÖmerBey,CavitBey’e:“kendisinin de onların arasında yer aldığını ancak ehemmiyet verilecek bir şey” olmadığınısöyleyerek onurahatlatmayaçalışmıştır.BugörüşmedenbirneticealamayanTalatBeybusefer20Nisan1911’deMiralaySadıkBeylegörüşmüştür.CavitBeyhatıralarındabukonudanşöylebahseder28:“Sadık Bey’in yanında da Topçu Ziya varmış. Dört beş saat görüşmüşler. Hep aynı masallar, aynı hezeyanlar. Masonluk, Siyonizm, şahsiyat. Filân nezaretten, filân mebusluktan çekilsin. Her ikisini ikna etmek beyinlerini saptığı yerden çelmek kabil olamamış. Talât da kat’-ı ümid ederek ayrılmış.” TalatveCavitBeylerintemaslarından anlaşılacağı üzere bir netice çıkmamıştır. Bununüzerine TalatBeyherşeyindenetimlerindeolduğunuifadeederekkamuoyuna,mebuslarınFırkaprogramındadeğişiklikyapılmasıiçinönerilergetirdiğiniveFırkaiçinde

26 Ergin,a.g.e.,s.96.27 İttihatveTerakkiFırkasıiçerisindedahaçokliberaldüşünceliveCemiyetveFırkayasadık

mebusgrubunaverilenisimdir.SadıkolmayanlaraiseHizb-iCeditdenilmektedir.Sayılarıdeğişmekleberaber75-85civarındadırlar:TaninGazetesi’negörebellibaşlıHizb-iAtikçilerşunlardır:HüseyinCahitBey(İstanbul),RıfatPaşa(İstanbul),TalatBey(Edirne),HallacyanEfendi(İstanbul),FaikBey(Edirne),NesimiBey(İstanbul),AhmetRızaBey(İstanbul),HafızİbrahimEfendi(İpek),FeraciEfendi(İstanbul),SeyyidBey(İzmir),EmanuelEfendi(İzmir),Pavliç Efendi (Üsküb), Mustafa Asım Efendi (İstanbul), Kasım Efendi (Ankara), MahirEfendi (Ankara), Varteks Efendi (Erzurum), Pastırmacıyan Efendi (Erzurum), MehmetBey (Ertuğrul), Cudi Efendi (Amasya),Müfit Bey, (İzmit), Anastas Efendi (İzmit), ŞeyhSafvetEfendi (Urfa), İsmailHakkıBey (Bağdat),AtıfBey (Biga),MansurPaşa (Bingazi),Emin Arslan Bey (Lazkiye), Adil Bey (Tekfurdağı), Boyacıyan Efendi (Tekfurdağı),İsmail Paşa (Tokat),Münir Bey (Çorum), Baha Bey (Halep), Artin Efendi (Halep), GaniBey (Denizli),AgahBey (Drama),RızaBey (Drama),MuhipEfendi (Denizli), SüleymanBey (Dedeağaç),HasanFehmiEfendi (Gümülcine),ArifBey (Gümülcine),EmrahEfendi(Kırkkilise),MazelyanEfendi(İzmir),AliRızaBey(Kırşehir),HaydarBey(Saruhan),SaitEfendi (Saruhan), Halil Bey (Menteşe), Fuat Hulusi Bey (Trablusşam), Ali Cenahi Bey(Şam),SalimEfendi(Karahisarısahib),KarasuEfendi(Selanik),CavitBey(Selanik),RahmiBey (Selanik), Derviş Bey (Siroz), Mithat Bey (Siroz), Abdülrahman Bey (Şam), ÖmerŞevki Bey (Sivas), Ahmet Bey (Lazistan), İsmail Mahir Efendi (Kastamonu), NecmettinBey(Kastamonu),AhmetMahirEfendi(Kastamonu),HasanFehmiEfendi(Sinop),AsımBey(Mamuretülaziz),PançedorefEfendi(Manastır),DimitroviçEfendi(Manastır),MişeEfendi(Görice),AliGalipBey(Karesi),HayriBey(Niğde),TırayanNaliEfendi(Manastır),MahmutBey(Trabzon),SavapulosEfendi(Karesi),KokidisEfendi(Trabzon),HirahEfendi(Yozgat), Ziya Bey (Sivas),Naki Bey (Trabzon),HüsnüBey (Sivas), Şevket Bey (Debre),KeygamEfendi(Muş),MuharremHasbiEfendi(Karesi),İbrahimEfendi(Ergani),NurettinBey (Siverek),Mehmet Emin Efendi (Konya), Ebulziya Tevfik Bey (Antalya), MahmutNedimBey(Urfa),MustafaEfendi(Biga),ÖmerFevziEfendi(Erzincan)veAhmetEfendi(Malatya).Tanin,23-26Nisan1911;Sabah,23Nisan1911;Yeni Gazete,23Nisan1911.Ayrıcabakınız:Halıcı,a.g.m.,s.82.

28 Babacan,a.g.e.,s.85;Ayrıcabkz.Ahmad,a.g.e.,s.115.

Yücel YİĞİT

116


herhangibirparçalanmasözkonusuolmadığıbeyanatınıdavermiştir29. LakinyaklaşantehlikeninfarkındaolanTalatBey,MiralaySadıkBey’lebumeseleyihalletmesiiçinA.MecdiEfendi’denricacıolmuştur.TalatBey’inFırkaiçindekikırgınlığıortadankaldırmayayönelikmanevralarıbirneticevermemiştir.Fırkaiçerisindemuhalefetvolkanıpatlamıştır.DolayısıylayenioluşumunFırka’danbeklentilerişunlarolmuştur30:

Her ne şekilde olursa olsun, hariçte teşekkül etmiş ve yahut teşekküledecekolanbirkuvvetinMeclisüzerindekitesirinemahalbırakmamak,

Biriliberal,ötekisimuhafazakârolmaküzere(birkuvvetinikimuhalifşekli)Meclisteserbestbirfaaliyeteyolaçmak.

Birinci maddeden anlaşılacağı üzere Mecliste bir Cemiyet/Fırkaanlaşmazlığı ve sancısı yaşanıyordu. Öyle ki Cemiyet, Fırkalılaşmasınıtamamlayamadığı içinMeclis-i Mebusan’ın üzerine yoğun bir şekilde nüfuzgölgesi düşüyordu. Fırka,MeclisdışındaCemiyet’in kararlarının takipçisi veuygulayıcısı şekline bürünmüştür. Dolayısıyla Fırka’nın sağ vemuhafazakârkanadını temsil eden Hizipçiler, Merkez-i Ûmumi’nin Meclis iç işlerinekarışmamasını talep ediyorlardı.ÖzellikleTalat Bey’le arkadaşlarının Fırkayıdilediklerigibisevkidaresindenoldukçarahatsızlardı.

22Nisan1911’deHizb-iCeditçilerveAtikçiler,Meclisteöncelikleayrıayrıtoplanmışlardır.ToplantılarınınbitimindeTalatBey’inbaşkanlığındaortakbirtoplantıiçinbirarayagelmişlerdir.MeclistebulunduğuhaldebutoplantıyaCavitBeykatılmamıştır31.ToplantıdaFırkaadınaTalatBey,Hizb-iCeditçileradınadaA.Mecdi,Basri,HabibveTahirBeylersözalmışlardır.Fırkaprogramınaeklenmesiplanlanan“Mevadd-ıAşere”HabibBeytarafındanokunmuşvebazıdeğişikliklerle kabul görmüştür32. Görüşmeler devam ederken Şeyh Safvet,HasanRahmiveCahitBeyler,Mevadd-ıAşereolarakbilinenönerileri kabuletmediklerini belirterek toplantıyı terk etmişlerdir. Yine aralarında KütahyaMebusu Ferid Bey, Cidde Mebusu Zeynel Kasım Bey, Fizan Mebusu CamiBeyveKırkkiliseMebusuMustafaBey’inbulunduğubirgrupmebusda2/3çoğunlukibaresininkaldırılmasınakadarFırkatoplantılarınakatılmamakararıalmışlardır33.HomojenbiryapıyasahipolmayanİttihatveTerakkiFırkasıiçindeayrışmalarvekopmalarbu toplantılarla iyicesuyüzüneçıkmıştır.LiderliğiniMiralaySadıkBeyileKaresiMebusuA.MecdiEfendi’ninyaptığıyenioluşummensupları,taleplerini23Nisan1911’de“Mevadd-ıAşere”(onmadde)isimlibirbildirideşöylesıralamışlardır34:29 BubeyanatSabahGazetesi’nin22Nisan1911tarihlinüshasında“Ekseriyet Fırkası-Fırkanın

Teşkilatında Tekamül” başlığıylayeralmıştır.30 Ergin,a.g.e.,s.95.31 İkdam,23Nisan1911,s.2.32 Tanin,23Nisan1911,s.2.33 Yeni Gazete,23Nisan1911,s.1-2; Sabah,28Nisan1911,s.2.34 Tanin,23Nisan1911;Sabah Gazetesi,23Nisan1911;Yeni Gazete,23Nisan1911;AhmetAli

Gazel, “İkinci Meşrutiyet Döneminde İttihat ve Terakki Fırkası’nı Bölünme Noktasına


117


Mebuslarimtiyazvebaşkaçıkarlarpeşindekoşmamalıdır.

Mebuslukladevletmemurluğuayrılmalıdır

Mebusların nazır (bakan) olabilmeleri için Fırkaca gizli oyla ve tamsayının2/3çoğunluğuilesaptanmasıusulükabuledilmelidir.

Kanunlarauyulmalıvenazırlarınsorumluluğunadikkatedilmelidir

“İttihad-ı Anasır”a (Osmanlı ülkesindeki etnik unsurlar arasındakaynaşmaya) çalışılmalı, ticaret, ziraat, sanayi ve maarif ihtiyaç oranındailerletilmelidir.

Dinsel ve milli ahlak ve gelenekler “muhafaza” edilmekle beraber,Batı’nınmedeniilerilikleriOsmanlıülkesindegeliştirilmelidir.

Anayasa’ya (Kanun-ı Esasi) uygun olarak, Osmanlı geleneklerisürdürülmelivesaklıtutulmalıdır

Memurlartayinveazilleribakımındanciddibirstatüyebağlanmalıdır;

Kanun-iEsasi’dehilafetvesaltanatlailgilihakları(padişahınhaklarını)güçlendirmek, bu amaçla yasama, yürütme ve yargı kuvvetleri arasındakiilişkilerdedeğişiklikyapmalıdır;

Gizli ve özel amaçlarla kurulmuş olan derneklerin eylemleriyasaklanmalıdır.

Mevadd-ı Aşere, Fırka toplantısında uzun ve sert tartışmalara sebepolmuşhattatartışmalarakşamsaataltıyakadardevametmiştir.BoluMebusuHabibBey’inteklifiüzerinebumeseleEylülayındatoplanacakolanİttihatveTerakkiCemiyetiKongresi’nde görüşülmeküzere rafa kaldırılmıştır35.Kararıbirçok mebus olumlu karşılamış ve imzalamıştır. Fırkaya kazan kaldıranmuhaliflerse, son dakikaya kadar besledikleri müstakil fırka fikrindenvazgeçmişlerdir.Fırkaiçiantlaşmazlığageçiciolarakçözümsağlayanbukarar,170mebusunonayıylaolmuştur.Hattabugörüşmedeyeralmayanmebuslarbile sonradan karara katılmışlardır. Sadece H. Cahit, Şeyh Saffet ve Sinoplu HasanFehmi,kararıkabuletmediklerinisöyleyerektoplantıdançıkmışlardır36.

Mevadd-ıAşere’ninmaddeleriniirdeleyecekolursaküçüncüveonuncumaddelerönplanaçıkar.Çünküdiğermaddelergenelgeçerveherkesinarzuettiğihükümlerdir.Üçüncümadde,Cemiyet’inmünasipgördüğümebuslarınrahatçaNazırolabilmeleriniengellemekisteyenbirhükümdür.GerçekşudurkiHizb-i

GetirenHizb-iCedidHareketi”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S.16,Erzurum,2001,s.s.263-264;Tunaya,a.g.e.,s.s.270-271.

35 SonPostaGazetesi’nde28Nisan1934’tenbaşlayıp5Mayıs1935’ekadarsürennüshalarındaZiya Şakir, “İttihat ve Terakki Nasıl Doğdu, Nasıl Yaşadı, Nasıl Öldü?”, isimli yazılarındaMevadd-ı Aşere’nin hangi surette İttihat ve Terakki Kongresi’ne tehir edildiğiyle ilgilifikirlerinibeyanetmiştir.

36 Babacan,a.g.e.,s.90.

Yücel YİĞİT

118


Ceditçiler, bumaddeyle Fırka içerisindeki çoğunluklarına güvenmektedirler.BöyleceCemiyet’indeğilkendi istediklerikişininNazırolabilmesininyolunuaçmakarzusundaydılar.BiryönüyledeçoğunluğuntemsilcisiniNazıryaparakdemokrasi rolü de oynayacaklardır. Ayrıca bu maddeyle Cemiyet’in Fırkaiçerisindekimanevraveoyunalanınıdahadadaraltmışolacaklardır.

Onuncumaddedeyeralan“Özel ve gizli maksatlar için bir araya gelmiş olan cemiyetlerin hareket ve işlerine izin verilmeyecek” hükmündenmaksatİttihatçılarınfedai örgütleri değil doğrudan doğruya masonluktur. Zaten onlar FırkaiçerisindeDâhiliyeNazırıTalatBey,MaliyeNazırıCavitBeyveŞeyhülislamMusa Kazım Efendi’nin mason olduğuna dair yaygın kanaatten oldukçarahatsızlardı. A.MecdiEfendi’yegöremasonluk,dininimhasıiçinkurulmuşbir tuzaktır.DolayısıylaCemiyet’inveFırka’nınruhundamasonluğunhâkimolmasınıistemiyordu.ÇünküA.MecdiEfendi,cemiyetivemilletinhaklıdavasınıbitirecek,körükörünebağlılıksağlayacak,toplumundeğerleriylebağdaşmayanvedininesaslarınatersdüşenhertürlüoluşumunkarşısındaydı37.

Mevadd-ı Aşere’yi, Tanin Gazetesi’ndeki köşesinde değerlendirenHüseyinCahit,programınbu kadargürültüyesebebiyetverecekbirmahiyetteolmadığını dile getirdikten sonra şöyle devam etmiştir: “Birinci maddedekişart için Meşrutiyet’in ilk günlerinden beri mücadele ettiklerini ve hiçbir destekgörmediklerini;dördüncüvebeşincimaddelerin ise İttihatve Terakkiprogramındazatenmevcutolduğunu,eğeruygulanmadığınıbilebile şimdiyekadarFırkadaduruyorlarsa,bununmebusluğadainsanlığadasığmayacağını”ifadeetmiştir.Yineyazınındevamında:“Onuncumaddedekigizli cemiyetlerkonusundakanununaçıkolduğunuveböyle cemiyetlervarsavehükümetmenetmiyorsaicrayadavetedilmelidir” görüşünüilerisürmüştür38.

Hüseyin Cahit’e göre programın en önemli maddesi dokuzuncumaddesidir. Ona göre Hilafet ve saltanata saygıda hiç bir farklarınınbulunmadığını ve eskiden beri aynı görüşte olduklarını ifade eder. Ayrıcakuvvetler arasındanasıl birdengekurulacağıhakkındabir teklif getirmediğiiçin Mevadd-ı Aşere’yi eksik bulmuştur. Ciddiye alınmayacak maddelerdenibaretolanbuprogramiçinbirkaşıksudafırtınakoparılmasınınaltındadagizliemelleryattığınadairkuvvetlişüphelerivardır.H.CahitkonuylailgiliTanin’dekiyazısınışöyletamamlamıştır:“Bu kadar gürültüye, gizli tertibata, gizli ihtiraslara, tekaliflere ve sonra gazetelerde ilan-ı şadaniye ne lüzum vardı? Bunun hikmeti nedir diye düşünenlerin hakkı olmaz mı?.” HüseyinCahit Tanin’deki yazısında karşıtbasınadaçatmıştır. Onagöremuhalifbasın,31MartVakasısırasındakitavrıylaMevadd-ıAşere’ninyayınlanmasındansonraikiyılöncekigibiaynıtavrıvedilikullanmıştır39.

37 Ergin,a.g.e.,s.96.38 Tanin,23Nisan1911,s.1.39 Tanin,23Nisan1911,s.1.


119


İttihatçılarınyarıresmigazetesiTanin’deCemiyet’infikirleri,HüseyinCahit’in kaleminden yayınlanmıştır. Buna mukabil muhalif basın, A. MecdiEfendivearkadaşlarınıdestekleyerek;Mevadd-ıAşere’yibenimseyerekbununİttihat ve Terakki Kongresi’ne taşınmasını Hizb-i Ceditçilerin zaferi olaraksunmuşlardır40.HattaİkdamveYeniGazete,dahailerigiderekİTF’ninyenibiroluşumolduğunubazılarını siyasettenmen ederek selamete çıkabileceklerinibile yazmışlardır. Elbette bu işi A. Mecdi Efendi ve Hizb-i Ceditçilerinyapabileceğinedeyürekteninanmışlardır41.

Hizb-i Ceditçiler fikirlerinin kamuoyunda daha iyi anlaşılabilmesiiçin ulusal basını verimli bir şekilde kullanmışlardır. Hikmet Gazetesi’nin18Mayıs 1911 tarihli nüshasındaA.Mecdi Efendi ile yapılan birmülakatta:Hizb-i Cedid Hareketi’nin İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne ve Genç Türklerekarşı bir hareket olmadığı özellikle vurgulandıktan sonra kendilerinin İttihatve Terakki Fırkası’nın programı çerçevesinde hareket ettiklerini ve hiçbirkişiselamaçuğrundaFırkayıfedaetmemekhususundamillethuzurundasözverdiklerini izah etmiştir. Ayrıca Mevadd-ı Aşere’nin, Fırkanın programıylatezat oluşturmadığını da üzerine basarak belirtmiştir42. A. Mecdi Efendimülakatın devamında şunları söylemiştir43: “Takdir edilir ki bağımsız bir memlekette meşru olan hükümet mensuplarının milli siyaset yapma yeri köşe bucak değil, Meclis-i Mebusan meydanıdır. Bu nedenle biz siyasi hayatımızı karanlık ve gizli yerlerde sürdürmüyoruz. Geçmişte olduğu gibi içinde bulunduğumuz zamanda da milletin içindeyiz ve milletle beraberiz. Fakat şu da bir gerçek ki biz Fırkanın mevcut programından ve mesaimizden ümit ettiğimiz başarıyı elde edemedik. Bunun üzerine arkadaşlarla toplanarak bunun sebebini araştırıp, on maddelik ek bir program hazırladık. Hazırlamış olduğumuz bu teklifi Fırkada oylamaya sunduk. Birkaç arkadaşımız dışında bütün milletvekillerinin bizimle bu konuda hem fikir olduğunu gördük. Ayrıca bu programın hazırlanmasında yüzü aşkın milletvekili vardır. Ve bu milletvekilleri İttihat ve Terakki’ye mensuptur. Eğer gazetelerin iddiaları doğru ise bütün İttihat ve Terakki Cemiyeti tamamen milletin aleyhine dönmüş olur.” Burada Fırka’dan neden ayrıdüşündüklerini ve ikiliğin sebeplerini izah etmiştir. A. Mecdi Efendi, aynımülakatta muhafazakârlıkla ilgili görüşlerini de beyan etmiştir. Kendilerinimilletiyle barışık muhafazakâr mebuslar olarak tarif etmiş ve yeniliklere dekarşı olmadıklarını ifade etmiştir. Kamuoyundaki muhafazakârlık algısınınyanlış olduğunu, bundanmodernleşmeyekarşıt irticacı olmakgibi bir yanlışsonuç çıkarıldığını belirtmiştir. Oysa muhafazakârlığın milletin yüceltilmesive modernleşmeye mani olan, milli değerler arasında yer almayan yabancıve sahtefikirlerdenarındırılması anlamınageldiğinivurgulamıştır.Onagöremuhafazakârlık millete hizmettir. Yine muhafazakârlık kavramını yenilikleeş değer görmüş ve her alanda ilerlemeyi sağlayacak inkılaplara taraftar

40 Tanin,28Eylül1943,s.s.4-5.41 Tanin,29Eylül1943,s.s.4-5.42 Hikmet Gazetesi,18Mayıs1911,s.s.1-2.43 Hikmet Gazetesi,18Mayıs1911,s.s.1-2;Ayrıcabkz.Ergin,a.g.e.,s.104.

Yücel YİĞİT

120


olduklarındandabahsetmiştir.Ayrıcaİttihatçıyönetimzümresine,meselelerinçözümyerininsokakdeğilMeclisolduğunuimaetmiştir.

Muhalefeti dizginleyen Fırka yönetimi, hemen ilk iş olarak MiralaySadık Beymeselesine el atmıştır. ŞayetM. Şevket Paşa,Miralay Sadık Bey’iSelanik’egöndermezseSadrazamİ.HakkıPaşaistifaedeceğinibeyanetmiştir.Zira daha öncekiMiralay Sadık Bey’le ilgili tayin talepleriniM. Şevket Paşainceleyeceğigerekçesiylesüreklihasıraltıediyordu.27Nisan1911’deİ.HakkıPaşaKabinesi’nin45’ekarşı145oylagüvenoyualmasıFırka’yaayrıbirkuvvetvermiştir.Fırkaarasındakiikiliğisonaerdirmekgerekiyordu.BuhusustaSultanMehmetReşatiledegörüşmüşlerdir.ElininiyicezayıfladığınıanlayanM.ŞevketPaşa,hemCemiyet’inhemdeSaray’ınbaskılarınadahafazladayanamayarakMiralay Sadık Bey’i Selanik’e tayin etmiştir. Kuşkusuz bu tayinden doğacakboşlukKaresiMebusuA.MecdiEfenditarafındandoldurulacaktır.

31 Nisan 1911’de Dâhiliye Nazırı Halil Bey, Fırka toplantısında yekvücutolduklarınıkamuoyunagösterebilmekiçin“Hizb-iCeditveHizb-iAtik”kelimelerininkullanılmamasıteklifinediğermebuslardasıcakbakmışlardır.SözalanA.MecdiEfendi,FırkatarafındankabuledilenMevadd-ıAşere’ninkabuledilipedilmediğininyenidenbeyanedilmesiiçindiğermebuslarayenidensözhakkıverilmişvemebuslarkabulettiklerinibeyanetmişlerdir.BununüzerinebirkezdahasözalanA.MecdiEfendişöyle :“O halde İttihat ve Terakki Fırkası birdir. Grup falan katiyen yoktur. Mesele halledilmiştir. Bâdema hepimiz birimiz.”demiştir44.

MiralaySadıkBeymeselesihallolunduktan sonraCavitBey,A.MecdiEfendiilebirgörüşmedahayapmıştır.CavitBeybugörüşmeyedairşuifadelerdebulunmuştur45:“Sözlerinde hiç bir mantık olmadığı gibi azîm bir eseri belâhat var. Masonluğun siyaseten aleyhinde bulunuyormuş. Sebebi de masonların maksadı Hükümet-i Osmaniyeyi cumhuriyet haline ifrağ eylemekmiş. Böyle aykırı yalanlara inanacak kafalar memleketi idare etmek istiyorlar. Kendisine benim istifaya mütemayil olduğumu, yalnız kabine buhranına sebep olmamak için bunu tehir eylediğimi, çekilince kat’iyyen gelmeyeceğimi, yalvaracakları halde yine avdet etmeyeceğimi anlattım. Ve bütçe esnasında fırkanın kararını aramadığım halde neden itimat reyi verdiklerini, hatta bununla da iktifa etmeyerek neşir ve talike karar verdiklerini, bir aydan beri değişimin nasıl bir hal olduğunu sordum. Cevap yok. Yine mahut Siyonizm meselesinden bahsetti. Suriye’de kırk bin liralık bir çiftliği Yahudilere satmışız. Yalan, asılsız fasılsız yalan. Evvelce gazetelerden biri bunu yazmıştı. Tahkik ettirmiştik. Bize hiç taallûku olmayan bir mesele olduğu tahakkuk etmişti.”

Teşebbüslerinde başarı elde edemeyen İttihatçı elitist zümre bununüzerine Hizipçiler ve A. Mecdi Efendi ile ilgili bir takım yalan haberleridolaşıma sokmuştur. Uydurulan bu adi hikâyeler ŞeyhülislamMusa Kazım

44 İkdam,1Mayıs1911,s.2;Yeni Gazete,1Mayıs1911,s.s.1-2.45 Babacan,a.g.e.,s.s.95-96.


121


Efendi ve Masonlukla ilgiliydi. Bunun yanında Cemiyet, Hizipçileri softalıkve taassupla itham ettikleri gibi İngiliz ve Rus Sefaretleri’nin bir oyuncağıolarak da görüyorlardı. İttihatçılar özellikle Timesmuhabiri Grew ile İngilizelçiliğinde görevli Fitz Maurice’in, hizipçileri kışkırttığını ve entrikalarçevirdiğinidüşünüyorlardı46.ÖzelliklebirİngilizbalosunasarığıylagelenVasfiEfendi’yibirkenaraçekereksaatlercekonuşmasıİttihatçılarınşüpheleriniiyicedelillendiriyordu47.Hizb-iCeditmeselesihalledildiğihaldebiryılsonrabileA.MecdiEfendiileilgilidedikodularortalıktadolaşmıştır.O,İttihatçılığıbırakarak,Hürriyetve İtilafFırkası’nageçeceği iftirasıylakarşıkarşıyakalmıştır.BenzerithamlarakarşıA.MecdiEfendi,basınyoluylacevapvermeyitercihetmiştir48. Lakin hizip üyelerinin şahsiyetleri bu tür dedikoduların önüne geçiyordu.Gittikçe kuvvetlenen yeni oluşumun üyeleri tehditler almaya başlamıştır.Bazılarına tehdit dolu mektuplar gönderilirken bazılarına da namlulargösterilmiştir.Butehditleramacınaulaşmadığıgibisaflarıdahabirsıklaştırmıştır.BuaradaMeclistegrububulunanAhaliveMutedilHürriyetpervanFırkaları,yasamaçalışmalarınındevamıarzusundaydılar.Ziraonlar,MecliskapanmazsaİTF içindeki çatlak daha da derinleşerek kopmalar yaşanması ümidiyleMeclisiaçık tutmayıplanlamışlardır.AyrıcaKanun-ıEsasiye’nin41.MaddesiMeclis kapalıyken hükümete kanun hükmünde kararname çıkarma yetkiside tanıyordu.Böylecehükümet’inkeyfiyasaçıkartmalarınıdaengellemişbirtaşlaikikuşvurmuşolacaklardır.AncakMeclis-iMebusan’ın22Mayıs1911’deçalışmalarınaaravermesiyleamaçlarınaulaşamamışlardır.

1911yılınınMayısayınınsongünlerindeİttihatveTerakkiKongresi’nekatılacaküyeleribelirlemeküzereçeşitli toplantılaryapılmıştır. 30Mayıs’takitoplantıdanbirsonuççıkmayınca2Hazirangünüyapılantoplantıdakongreyekatılacakmebuslartespitedilmiştir.Kongreye,Hizb-iAtikgrubundanSeyyid,Talat,AliCenahiveŞeyhSafvetBeylerin;Hizb-iCedit’teniseMansurizadeSaid,Tahir,HacıMustafa ve FazılArif Beyler olmak üzere sekiz kişinin katılmasıkararlaştırılmıştır. Bu oylamada A. Mecdi Efendi yeterli oyu alamamıştır.AncakHacıMustafaBey,görevikabuletmeyinceyapılanoylamada39oyalanA.Mecdi Efendi, Cemiyet’in kongresine katılabilmiştir49. Buna karşılık CavitBeyhatıralarındakongreyekatılmaküzereHizb-iCeditHareketiiçerisindeyeralmayansekizmebusunseçildiğiniyazmıştır50.Odönemdebunusütunlarınataşıyan farklı gazeteler, Cavit Bey’in hatıralarını havada bırakmaktadır.Dolayısıylabukonudagazetelerinbilgileriniesasaldık.

22Mayıs’taMeclis’inçalışmalarınayazdöneminedeniylearavermesiCemiyet’e rahat bir nefes aldırmış ve hesaplaşma kongreye kalmıştır. Buarada İtalyanlar Trablusgarp’ı işgal için hazırlık yapıyordu. Hem Meclis’in

46 Tanin,1Mayıs1911,s.1.47 Babacan,a.g.e.,s.83.48 Sabah Gazetesi,17Mart1912,s.s.1-2.49 Yeni Gazete,3Haziran1911,s.2;İkdam,3Haziran1911,s.2.50 Babacan,a.g.e.,s.120.

Yücel YİĞİT

122


tatilegirmesihemdeTrablusgarp’ın işgalihizipmeselesini rafakaldırmışvegündemden düşmesine sebep olmuştur. Aslında baktığınızda İttihatçılar hernekadarTrablusgarp’ınişgalineüzülselerdealttanaltaFırkanınbölünmesinigündemdendüşürdüğüiçindebiryönüylesevinmişlerdir.ZatenİtalyanlarınTrablusgarp’ıişgalettiği30Eylül1911’deİ.HakkıPaşaistifaetmiştir.Ziraİ.HakkıPaşa Sadaretten önceRomaSefiriydi veprestiji esaslı bir şekilde sarsılmıştır.Trablusgarp’ınişgaliveakabindesadrazamınistifasıöncesindetoplanan4.İttihatveTerakkiCemiyet’iKongresi, 17Eylül 1911’de toplanmıştı.Kongreyüzdenfazlamaddeyi kabul etmiştir. Yine buradaMerkez-iÛmumüyelerinin sayısıartırılmışveFırka’nınsiyasiprogramıtetkikolunmuştur.Mevadd-ıAşereden,üçüncü madde dışındaki maddeler kabul edilmiştir. Artık Cemiyet’in, hizipnamıylabirteşkilatıtanımadığıdakararlaştırılmıştır.AyrıcaSelanik’tengelenhizipçilerdefikirlerini değiştirdiklerini beyan etmişlerdir.Miralay SadıkBey meselesideözelbirkomisyontarafındanincelenmişvekendisininCemiyet’tençıkartılması da karara bağlanmıştır. Neticede parçalanmış, atomize olmuşmuhalefet,21Kasım1911’deHürriyetveİtilafFırkası’nıkurmuşlardır.Böyleceİttihatçılar, fırka içimuhalefetleuğraşırkenbu seferkarşılarınadahadişli birfırkayıbulmuşlardır.

Sonuç

1876’dan sonra ikinci kez toplananMeclis-iMebusan,üçyıldanbirazfazlagörevyaptıktansonraİTFiçindekimuhalefetveantlaşmazlıklarneticesindeOcak1912’dedağılmıştır.Mayıs1912’detoplananveAğustos1912’deyenidenkapanan Meclis, Balkan Savaşları nedeniyle Mayıs 1914’de kadar kapalıkalmıştır.Zira1908’debüyükümitlerletoplanan,problemlereçözümbulacağıumulanMeclis-iMebusan,İTF’yemensupmebuslarınuzlaşmaztavrınedeniylekapatılıp seçimkararıalmıştır. İttihatveTerakkiCemiyeti, 1912seçimlerindedahadikkatlidavranarakvemuhalifmebuslarıseçimlerdelisteyekoymayarakadaylıklarını engellemiştir. Yola liberal vasıfları ön plana çıkan ve söz tutanmebuslarladevamedilecektir.AyrıcaTürkolmayanmebuslar,-Araplarhariç-BalkanveI.DünyaSavaşları’nınsonucukaybedilentopraklarabağlıolarakyeniMeclis’teyerlerinialamamışlardır.

Meşrutiyet’inyenidenilanedilmesiyle1908yılınınAralıkayındaaçılanMeclis-iMebusan’da siyasipotansiyelCemiyetdolayısıyla İTF tarafından tekbaşına temsil edilmiştir. Ciddi birmuhalefet fırkasından yoksun yeniMecliskompozisyonunda,İTFiçindekutuplaşmalarartarakserttartışmalarolmuştur.Çünkümuhalif Fırkalar çok cılız kalmıştır. Kim bilirMeclis’te doğru dürüstmuhalifbaşkabirfırkavarolsaydıİTFbünyesindederinçatlaklaroluşmayacakvesaflardahabirsıkolacaktı.BubağlamdaHizb-iCedit,Cemiyet’edeğilİTF’yeetki ederek sıkıntı yaratmıştır. Jakoben ve baskıcı İttihatçıların baskısından


123


kurtulmakiçinMeclis-iAyanveMeclis-iMebusan’ıneliningüçlendirilmesinisavunmuşlardır.OnlaragöretartışmayerisokakdeğilMeclis’tir.

Hizb-i Cedit Hareketi’nin oluşmasında elbette doku uyuşmazlığıyaşanmıştır. Zira Meclis-i Mebusan’ın panoramasına baktığımızda mebusprofilleri farklılık arz etmektedir.Meclis yarı yarıya şehirli ve köylü gruptanoluşmaktadır.Köylülerküçükvebüyüktopraksahipleriyleûlemadanteşekkületmiştir.Gelenekselvedinideğerleriönplanaçıkanköylümebuslarla,şehirlimebuslararasındafikirselçatışmakaçınılmazolmuştur.BudaFırkaiçerisindemuhalefetin artmasına paralel olarak yönetici kadroyla uyuşmazlık ve derinçatlaklarmeydanagetirmiştir.İlginçtirkiHizb-iCeditçilerintamamıİttihatçı’dır.HareketeosıradaMeclis-iMebusan’dabulunanMutedilHürriyetperveranveAhaliFırkaları’ndanhiçbirmebusdâhilolmamıştır.1912’densonrabazıHizb-iCedit mensubu mebuslar farklı fırkalarda siyaset yapmaya devam etmişler,gözünü İTF’deaçanA.MecdiEfendigibibazımebuslardabaşkabir fırkayagirmeyerek ömürlerinin sonuna kadar İttihatçılıklarınımuhafaza etmişlerdir.Fırkaiçerisindeçoğunluğuelegeçirerekarzuettiklericihettebirsiyasetizlemeyibenimsemişlerdir. Hatta o kadar kuvvetlendiler ki 1911’de İttihatçılarınsiyasetlerinirahatlıklauygulamafırsatıtanımadılar.

İTFbünyesindekibuayrımınideolojikbirsebebinindeolduğunugözardı edilmemelidir.Zira kendilerinimuhafazakâr olarakniteleyenHizipçiler,kendileri dışındaki mebusların, görgüsüz modernleşmelerine tepkiliydiler.AyrıcaonlarınBatıcıyönlerinieleştirerek,İslamiaçıdandayetersizbulmuşlardır.Onlar, İslamcılıkla-Osmanlıcılığın bir potada nasıl eritebileceği kaygısınıtaşırken;İttihatçıelitistzümreninajandasındaBatıcılıkortakparanteziiçerisindeOsmanlıcılıkveTürkçülükfikirleriyeralmaktaydı.YineHizipçiler,nazırlarınvemebuslarınmason olmasını bir türlü kabullenememişleridir. Özellikle birŞeyhülislamınmasonolabileceğionlariçinakılalmazbirdurumdu.

Trablusgarp Savaşı’nın çıkması akabinde Meclis’in Ocak-Mayıs 1912tarihleri arasındakapalı bulunması İttihat veTerakkiCemiyeti’nebir oksijensağlamıştır. Fırka’nın içerden ikiye bölünmesini engellemiştir. Özelliklesavaş, Hizb-i Ceditçilerin taleplerini, Cemiyet’in kongresine kadar bir kezdaha gündeme gelmemek üzere rafa kaldırmıştır. Aslında bu, İttihatçılarındaha sonradan kuvvetlenmek için gündeme getirdikleri geçici bir uzlaşmahareketidir. Lakin buna karşılık gücü elinde bulunduran İttihatçılara karşıdağınıkmuhalefet,HürriyetveİtilafFırkasıadıylatekbirçatıaltındabirleşerek,dahadişli birmuhalefetyapmaküzereMeclis’teve siyasetteyerini alacaktır.EsasındaCemiyetveFırkaiçerisindekanayanbuyarapansumanlageçiştirilmeyeçalışılmıştır.

Yücel YİĞİT

124


KAYNAKÇAI. Süreli Yayınlar

Hikmet,

İkdam,

Sabah,

Son Posta,

Tanin,

Yeni Gazete.

II. Kitaplar

AHMAD, Feroz, İttihat ve Terakki (1908-1914), çev.: Nuran Yavuz, KaynakYayınları,İstanbul,2010.

AKŞİN, Sina,Jön Türkler ve İttihat ve Terakki,İmgeKitabevi,İstanbul,2001.

AVCI,Cemal,İzmir Suikasti: Bir Suikastin Perde Arkası,IQKültür-SanatYayıncılık,İstanbul,2007.

BABACAN,Hasan,Cavit Bey’in Hatıraları,TürkTarihKurumuYayınları,Ankara,2014(2014yılındaTürkTarihKurumuYayınlarıarasındayayınlanmaküzerekabuledilmiştir.).

BİRİNCİ,Ali,Hürriyet ve İtilaf Fırkası,DergahYayınları,İstanbul,1990.

ÇAVDAR, Tevfik, Türk Demokrasi Tarihi 1839-1950, İmge Kitabevi, İstanbul,1999.

ERGİN, Osman, Balıkesirli Abdülaziz Mecdi Tolun Hayatı ve Şahsiyeti, KenanBasımevi,İstanbul,1942.

IŞIK,Ali,Ayaşlı Şakir Efendi,ÇikmeBasımYayın,Konya,2011.

KANDEMİR, Feridun, İzmir Suikastinin İçyüzü I-II, Tarih Yayınları, İstanbul,1955.

KARAL,EnverZiya,Osmanlı Tarihi,C.9,TürkTarihKurumuYayınları,Ankara,1996.

KOLOĞLU,Orhan,İttihatçılar ve Masonlar,PozitifYayınları,İstanbul,1991.

Meclis-i Mebusan Zabıt Cerideleri,TBMMYayınlarıAnkara.


125


MEMİŞOĞLU, Erdem, Fatih Sertürbedarı Ahmet Amiş Efendi Hazretlerinden ve Abdülaziz Mecdi Tolun Bey’den Seçme Hatıralar ve Rivayetler, Bilgi İmajYayınevi,Ankara,2004.

OLGUN,Talat,Abdülaziz Mecdi Tolun’un Hayatı, Eserleri ve Tasavvufi Görüşleri, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam BilimleriAnabilimDalıYayınlanmamışYüksekLisansTezi,Kayseri,2013.

ÖZOĞLU,Hakan,Cumhuriyetin Kuruluşunda İktidar Kavgası: 150’likler, Takrir- i Sükun ve İzmir Suikastı,KitapYayınevi,İstanbul,2011.

Rıza Nur,Cemiyet-i Hafiye Gizli Örgüt, haz.: Ahmet Nezih Galiptekin, İşaretYayınları,İstanbul,1995.

TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler, C.III, İletişim Yayınları,İstanbul,1989.

III. Makaleler

AHMAD,Feroz-DankwartRustow,“İkinciMeşrutiyetDönemindeMeclisler:1908-1918”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, S.4-5, İstanbulÜniversitesiEdebiyatFakültesiBasımevi,İstanbul,1975-1976.

AZAMAT,Nihat,“AbdülazizMecdiEfendi”,İslam Ansiklopedisi,C.1,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları,İstanbul,1988.

GAZEL,AhmetAli,“İkinciMeşrutiyetDönemindeİttihatveTerakkiFırkası’nıBölünmeNoktasınaGetirenHizb-iCedidHareketi”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi,S.16,Erzurum,2001.

HALICI, Şaduman, “İttihat veTerakkiCemiyeti’ndeSiyasalBölünme:Hizb-iCedid”,Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C.VI, S.15, İzmir,2007.

İNAL,MahmudKemal, ‘’Mecdi’’,Son Asır Türk Şairleri,haz.:HidayetÖzcan,AtatürkKültürMerkeziYayınları,Ankara,2000.

OKAY, Cüneyd, ‘’İttihat ve Terakki içinde Antimason Bir Grup ve LideriAbdülazizMecdiEfendi’’,Toplumsal Tarih Dergisi, S.33.

ÖZÖNDER, Hasan, ”Abdülaziz Mecdi Efendi”, Konya Ansiklopedisi, KonyaBüyükşehirBelediyesiYayınları,Konya,ty.

ittihat ve terakki fırkası içinde parti içi muhalefet

Documents