�

�

ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü

Sosyal Bilimler Ara�tırmaları Dergisi

Issn: 1309-9302 http://sobiad.odu.edu.tr

Cilt: 1 Sayı: 2 Aralık 2010

S�YASAL B�R MUHALEFET DENEMES� OLARAK SERBEST CUMHUR�YET FIRKASI

LIBERAL REPUBLICAN PARTY AS A POLITICAL OPPOSITION

EXPERIMENT

Barı� ERTEM∗∗∗∗ Özet

1923 yılında kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk muhalefet partisi, 1924 yılının Kasım ayında kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası olmu�tur. 1925 yılının �ubat ayında ba�layan �eyh Sait �syanı’ndan sonra kapatılan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın ardından, 1930 yılının A�ustos ayında ikinci önemli muhalefet partisi olan Serbest Cumhuriyet Fırkası kurulmu�tur. Do�rudan Atatürk’ün talimatıyla kurulan ve kısa süre içerisinde yo�un ilgi gören bu parti de, 17 Kasım 1930 tarihinde, kurucusu Ali Fethi Bey’in kararıyla kendisini feshetmi�tir. Böylece, Atatürk dönemindeki çok partili sistem denemeleri de sona ermi�tir.

Anahtar Kelimeler: Serbest Cumhuriyet Fırkası, Cumhuriyet Halk Fırkası, Türkiye’de siyasal muhalefet, Ali Fethi Okyar.

Abstract Progressive Republican party, who founded in November, 1924, was the first

opposition party of the Republic of Turkey. After Sheikh Sait (�eyh Sait) Rebellion in February, 1925; Progressive Republican Party closed down in same year. After Progressive Republican Party, second opposition party of the Republic of Turkey is founded in August, 1930. Name of this party was Liberal Republican Party. This party founded by directly order of Atatürk. Liberal Republican Party, which taken an intense interest in a very short time, dissolved itself on November 17, 1930. Liberal Republican Party was the last multi-party system experiment on Atatürk period.

Keywords: Liberal Republican Party, The Republican People’s Party (Turkey), political opposition in Turkey, Ali Fethi Okyar

Parti’nin Kurulma Süreci

������������������������������������������������������������∗�Uzman, �stanbul Teknik Üniversitesi ertbar@gmail.com

�

�

- 72 -

1930 A�ustosu’nda Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kurulmasını, dönemde ya�anan sorunlar dikkate alınarak farklı nedenlere ba�lamak mümkündür. 13 �ubat 1925 günü ba�layan �eyh Sait Ayaklanması’nın, ordunun 26 Mart’ta ba�lattı�ı ba�arılı kar�ı harekât sonucu 15 Nisan günü bastırılmasına, �eyh Sait’in �ark �stiklâl Mahkemesi’nde yargılanarak idam edilmesine1 ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın aynı yıl kapatılmı� olmasına kar�ın, 4 Mart 1929 tarihine kadar 4 yıl yürürlükte kalan Takrir-i Sûkun Kanunu’nun baskıları ve halkın toplumsal huzursuzlu�u ifade etmesine hiç olanak verilmemesi, Halk Fırkası’nın bölgesel ve yerel yöneticilerinin otoriter tavırları, ki�i özgürlüklerinin yoklu�u, hükümetin reform politikaları ve gittikçe artan ekonomik sıkıntılar bu nedenlerin ba�ında gelmektedir.2 1920’li yılların sosyal ve ekonomik sorunlarıyla bunalan toplumda, hükümete kar�ı ho�nutsuzluklar artmaya ba�lamı�tır. 1922-1930 yıllarındaki devrimler de, hükümete kar�ı bir “direnme tepkisine” neden olmu�tur. Sanayile�me siyaseti, alkollü içkiler, sigara, �eker, tuz ve deniz nakliyatının devlet tekeline alınması bu ho�nutsuzlu�u daha da arttırmı�tır. Hükümetin uyguladı�ı devletçi ekonomi politikası, ekonomik durgunlu�a neden olmu�tur. Dahası, 1928-1929 yıllarında az mahsul alınmı�tır. Cumhuriyet Halk Fırkası üyelerinden bazılarının pozisyonlarından yararlanarak ki�isel kazanç ve çıkarlar sa�lamaları da, halkın tepkisini arttırmı�tır.3 Arazi Vergisi ve A�nam Vergisi gibi vergileri ödemekte zorlanan köylüler, tefecilerden borç almak zorunda kalmı� ve genellikle borçlarını ödeyemedikleri için tefeciler tarafından arazilerine el koyulmu�tur.4 Demiryolu in�asına yapılan harcamalar nedeniyle tarıma verilen hükümet deste�i yetersiz kalmı�tır. Tüm bunlara, 1929 Ekonomik Buhranı’nın etkileri de eklenince, hükümete kar�ı tepkiler sürekli büyümü�tür. �ktidardaki �smet Pa�a Hükümeti’nin tek parti sistemi içerisindeki denetimsizli�inin, ekonomi politikasındaki yanlı� kararların düzeltilmesini imkânsız kıldı�ı, bunun için de hükümetin denetlenmesi gerekti�i yönündeki görü�lere katılan Mustafa Kemal Pa�a, çözümü kendi kontrolü altında bir muhalefet partisinin kurulmasında görmü�tür. Buna göre, devletçi bir ekonomik görü�e sahip �smet Pa�a Hükümeti’ne kar�ı, muhalefet partisi liberal bir görü�te olacaktır. Yeni parti, halkın mevcut gerginli�inin azalmasına da yardımcı olabilecektir.5

Ekonomik sıkıntılarla birlikte, CHF Hükümeti’nin denetimsizli�inin di�er bir olumsuz sonucu da halkla arasındaki kopuklu�u olmu�tur. �stek ve dü�üncelerini parti yönetimine aktaramayan halk ile ele�tiriden uzak olan

������������������������������������������������������������1 �eyh Sait’in yargılanma süreci için bkz. Behçet Cemal, �eyh Sait �syanı, �stanbul: Sel, 1955, s.66-121 2 Erik Jan Zürcher, Modernle�en Türkiye’nin Tarihi, �stanbul: �leti�im, 1995, s.259-260 3 Kemal Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, �stanbul: 1967, s.60-61; Mahmut Golo�lu, Devrimler ve Tepkileri: 1924-1930, �stanbul: �� Bankası, 2007, s.299 4 �smail Hüsrev Tökin, Türkiye Köy �ktisadiyatı, �stanbul: �leti�im Yayınları, 1990 (2.bsm.), s. 146-147 5 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Do�u�u, Ankara: TTK, 1991 (4.bsm), s.279

�

�

- 73 -

Cumhuriyet Halk Fırkası arasında büyük bir mesafe açılmı�tır. 6 CHF hakkındaki ciddi yolsuzluk ve suistimal iddiaları, ekonomik sıkıntı içerisindeki halk ile CHF arasındaki bu mesafeyi daha da arttırmı�tır.7 Bu nedenle, halkın hükümete yönelik ele�tirilerini Meclise ta�ıyacak muhalif bir partiye ihtiyaç duyulmu�tur.

Mustafa Kemal Pa�a’nın Batı benzeri-çok partili bir siyasi sistem iste�i ve tek partili sistemin neden oldu�u “diktatörlük” görüntüsü de, yeni bir parti kurulmasını istemesinde önemli bir etkendir. Bir görü�me sırasında Ali Fethi Bey’e “Bugünkü manzaramız a�a�ı yukarı bir ‘dictature’ manzarasıdır. Vakıa bir meclis vardır. Fakat dahilde ve hariçte bize ‘dictature’ nazarıyla bakıyorlar” demesi8 bunun önemli bir göstergesidir.

Cumhuriyet Halk Fırkası Hükümeti’nin denetimsizlik nedeniyle yaptı�ı rahatsız edici uygulamalar, parti içerisinde de huzursuzluk ve tartı�malara neden olmu�tur. Gazetesiyle ilgili sürmekte olan bir davası �stanbul’dan Bursa’ya alınan Yunus Nadi Bey, uygulamanın kanuna uygun olmadı�ını söyleyerek Meclis’te Adliye Vekili Mahmut Esat Bey’le sert bir tartı�maya girmi�tir. Yunus Nadi Bey, daha sonra ele�tirilerini tüm hükümetin politikalarına yönelterek, özellikle iktisat alanındaki uygulamaları ele�tirmi�tir:

“(...) Memlekette hergün �iddetini arttırıp gitmekte olan bir buhran bulundu�unu artık hepimiz biliyoruz. Hatta daha fazlasını biliyoruz. Bu buhran yalnız bizde de�il, hemen hemen bütün dünyada vardır.

(...) �imdiki halde hatırda tutulacak hususlar �unlardır: Devletin 220 milyonluk bütçesini halen bütün memleket temin etmekte güçlük çekiyor. Halbuki, e�er �artları bilinir, bulunur ve tatbik olunursa, bu 220 milyonluk varidatı kendi ba�ına yalnız �stanbul ve havalisi temin eder. Türkiye’nin hakiki bütçesi milyonlar hududunu geçecek, milyarlar hanesine çıkacaktır. Yalnız ufak bir �artla; bilmek ve yapmak �artıyla.”9

Bunların yanında; Mustafa Kemal Pa�a’nın, 5 yıldır iktidarda bulunan, bu iktidarının 4 yılını Takrir-i Sûkun Kanunu gibi hükümete sınırsız yetkiler veren bir kanunla yürütmü� olmasından dolayı kendi güç tabanını olu�turmu� ve artık Mustafa Kemal Pa�a’dan ba�ımsız hareket edebilme yetene�i olan �smet Pa�a’yı

������������������������������������������������������������6 Esat Öz, Tek Parti Yönetimi ve Siyasal Katılım: 1923-1945, Ankara: Gündo�an, 1992, s.103 7 Feridun Kandemir, Siyasi Dargınlıklar 4: Serbes Fırka Nasıl Kuruldu, Nasıl Kapatıldı?, �stanbul, Ekicigil, 1955, s.4 8 Esat Öz, a.g.e., s.102; Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlıo�lu, Fethi Okyar’ın Anıları: Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye, Ankara: �� Bankası, 1997, s.98 9 Kandemir, a.g.e., s.46-50.

�

�

- 74 -

baskı altına almak ve dengelemek için yeni bir partinin kurulmasını istemi� olabilece�i de yorumlar arasındadır.10

Ayrıca, halkın, tek parti sisteminin denetimsiz ortamında �smet Pa�a

Hükümeti’nin yanlı� uygulamalarından, devletin kurucusu ve Cumhurba�kanı olan Mustafa Kemal Pa�a’yı sorumlu tutması ve Mustafa Kemal Pa�a’nın liderli�inin tartı�ılabilir duruma gelmesi de rahatsız edici bir risk olmu�tur.

Mustafa Kemal Pa�a’nın; halkla Cumhuriyet Halk Fırkası arasında kopukluk meydana getirdi�i kadar Cumhuriyet Halk Fırkası içerisinde de ho�nutsuzlukların çıkmasına neden olan, sürekli büyüyen ekonomik sıkıntılara çözüm üretemeyen, hükümeti denetim altına alamayan ve Batılı bazı yazarlar tarafından “�ekil bakımından Batılı, fakat gerçekte Do�ulu bir Türk diktatörlü�ü”11 olarak ifade edilmeye ba�lanan tek partili sisteme son vermek için bir muhalefet partisi kurulması fikri, 1930 A�ustosu’nda hayata geçmi�tir.

Mustafa Kemal Pa�a’nın ikinci parti dü�üncesini hayata geçirmeye karar verdi�i günlerde, Türkiye’nin Paris Büyükelçisi olarak görev yapan Ali Fethi Bey, tatilini geçirmek için �stanbul’a dönmü�tür.

Mustafa Kemal Pa�a, Yalova’daki tatili sırasında kendisini ziyarete gelen Ali Fethi Bey’e, yeni bir parti kurulması konusundaki dü�üncesini açmı� ve yeni partinin kurulması görevini almasını istemi�tir.12 Mustafa Kemal Pa�a’nın, �smet Pa�a ve kendisine;“Ben �imdi bir babayım, ikiniz de benim çocuklarımsınız. �kinizin arasında bana göre hiçbir ayrılık yoktur. Benim istedi�im, sadece memleket i�lerinin Büyük Millet Meclisi’nde açıkça tartı�ılmasıdır. Büyük Millet Meclisi’nde, Türk milletinin gözü önünde konu�ulamayacak hiçbir i� yoktur”13 diyerek muhalefet partisi kar�ısında tarafsız kalaca�ını garanti etmesi ve kız karde�i Makbule Hanım’ı partiye yazdıraca�ını söylemesi ile ikna olan Fethi Bey, ikinci partiyi kurma görevini kabul etmi�tir. Yeni partinin kurulaca�ı, ilk olarak 8 A�ustos ak�amı Yalova’da; Mustafa Kemal Pa�a, Ali Fethi Bey ve �smet Pa�a tarafından, orada hazır bulunan misafirlere açıklanmı�tır.14 �smet Pa�a, hatıralarında “Nihayet birgün kendimizi ansızın, Yalova’da kendimizi Serbest Fırka kurulması için giri�ti�i te�ebbüsün kar�ısında bulduk. (...) Fakat biz, aramızda fırka te�kilini konu�mu� de�iliz. Karar safhasına geldikten sonra. Böyle bir siyasi fırka te�kil etmek lazım geldi�ini bana Yalova’da söyledi.” diyerek 1930

������������������������������������������������������������10 Zürcher, a.g.e., s.260; Bernard Lewis, a.g.e., s.279; Süreyya �lmen, Dört Ay Ya�amı� Olan Zavallı Serbest Fırka, �stanbul: 1951, s.37; Joseph C. Grew, Yeni Türkiye: Amerika’nın �lk Türkiye Büyükelçisi’nin Anıları, �stanbul, 1999, s.184 11 Lord Kinross, Atatürk: Bir Milletin Yeniden Do�u�u, �stanbul: Altın Kitaplar, 2007 (19.bsm), s.519 12 Ahmet A�ao�lu, Serbest Fırka Hatıraları, �stanbul: �leti�im, 1994 (3.bsm.), s.25-27 13 Golo�lu, a.g.e., s.308 14 Feridun Kandemir, a.g.e., s.55-56; Fethi Bey, Mustafa Kemal Pa�a’dan gelmi� olmasına kar�ın, muhalefet partisi kurma teklifini hemen kabul edemedi. Çünkü, özellikle �smet Pa�a’nın muhalefet partisine kar�ı dü�manca bir tavır almasından korkuyor ve �smet Pa�a’ya güvenmiyordu. Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlıo�lu, a.g.e., s.101

�

�

- 75 -

A�ustosu’ndan önce yeni fırkayla ilgili bilgisinin olmadı�ını, Mustafa Kemal Pa�a’nın bu konuyla ilgili kendisini bilgi vermedi�ini ifade etmi�tir.15 Ancak �smet Pa�a, düzenli olarak not tuttu�u “defterlerine” 20 Nisan 1930 Pazar günü �u notu dü�mü�tür: “Ak�am Gazi ile Marmara’da. Yeni intihap. Muhalif fırka intihabı. Fethi Bey’in muhalefet riyaseti görü�tük.”16 Buna göre, �smet Pa�a, muhalif parti kurulması konusunu A�ustos’tan çok önce Mustafa Kemal Pa�a’yla görü�mü�tür. Hatta muhalif partinin kurucusunun kim olaca�ına bile karar verilmi�tir.

Yeni partinin kurulaca�ının duyuruldu�u günlerden itibaren, Mustafa Kemal Pa�a’nın, kız karde�ini yeni partiye üye yapması, Fethi Bey’le kar�ılıklı yazılan mektuplar gibi sözlü ve yazılı “tarafsızlık teminatlarına” kar�ın, Cumhuriyet Halk Fırkası Reisi olarak yeni partiye kar�ı duru�unun nasıl olaca�ı, tarafsız kalıp kalamayaca�ı konusu netlik kazanamamı�tır. Yeni partiye geçmesi söz konusu olan ki�iler, Mustafa Kemal Pa�a’dan her fırsatta tarafsız kalaca�ı konusunda teminat istemi�lerdir.17 Bu durumun farkında olan Mustafa Kemal Pa�a, kalabalık bir toplantı sırasında Fethi Bey’e dönerek “Cumhuriyet Halk Fırkası reisleriyle çok mücadele edece�inizi tahmin ediyorum. Fakat ben cumhuriyet esaslarının kuvvetlenmesini temin edecek olan bu mücahedeleri memnuniyetle mü�ahede edece�im ve �imdiden söylüyorum ki, en çok kavgalı oldu�unuz geceler sizi soframda birle�tirece�im ve o zaman tekrar ayrı ayrı her birinize soraca�ım. Sen ne dedin ve ne için dedin? Senin cevabın ne idi? Neye istinat ediyordu? Bugün itiraf ederim ki, bu benim için yüksek bir zevk olacaktır.” demi�tir 18

Ancak, yine Fethi Bey’in hatıratına göre Mustafa Kemal Pa�a, aynı gece konuklar da�ıldıktan sonra Kütahya Mebusu Nuri Bey ve Yozgat Mebusu Salih Bey’le ba�ba�a kalmı� ve Nuri Bey’e “Siz aklınızca �smet Pa�a’ya muhalefet mi yapmak istiyorsunuz? �smet Pa�a’ya kar�ı muhalefet etmek haddiniz mi? �smet Pa�a yakında Sivas’ta söyleyece�i nutukta sizi paçavraya çevirecektir. Lozan’da Lord Curzon’u ve Avrupa murahhaslarını iskat etmi� olan �smet Pa�a’ya kar�ı çıkanların aklına �a�arım” demi�tir.19 Ayrıca, Mustafa Kemal Pa�a’ya göre, Fethi Bey muhalefet partisini kendisinin te�vikiyle de�il zaten kurmak istedi�i için kurmu�tur.20 Fethi Bey’in hatıratını hazırlarken yaptı�ı de�erlendirmeye göre, Mustafa Kemal Pa�a’nın o günlerde yeni fırka hakkındaki gerçek dü�üncesi Nuri Bey’e bu söyledikleridir. Nuri Bey, bu konu�mayı ertesi gün Fethi Bey’e nakletmi�tir. Fethi Bey durumu Mustafa Kemal Pa�a’ya sordu�unda ise, Nuri Bey’e “lâtife etti�i” yanıtını almı�tır.

Bu geli�melerle birlikte yeni fırkanın kurulma süreci devam etmi�tir. Bürokratik i�lemlerin tamamlanması ve dilekçenin i�leme konmasından sonra, Türkiye Cumhuriyeti’nin ikinci muhalefet denemesi olan Serbest Cumhuriyet

������������������������������������������������������������15 �smet �nönü, Hatıralar: �kinci Kitap, Ankara: Bilgi, 1987, s.225 16 �smet �nönü, Defterler: 1919-1973, Cilt 1, (Hazırlayan: Ahmet Demirel), �stanbul: Yapı Kredi, 2001, s.148 17 �smet �nönü, Hatıralar, s.226-227 18 Feridun Kandemir, a.g.e., s.65; Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlıo�lu a.g.e., s.127 19 Osman Okyar, a.g.e., s.132 20 a.g.e., s.133

�

�

- 76 -

Fırkası, 12 A�ustos 1930 günü resmen kurulmu�tur.21 Fırkanın kurulu� yeri ve merkezi ise �stanbul, Taksim’dir.22 Arif Oruç’un �stanbul’da çıkartmakta oldu�u Yarın Gazetesi’nin 9 A�ustos 1930 tarihinde verdi�i habere göre, yeni partiye 65 vekil katılacaktır. Yeni parti, vergileri azaltacak, ülkeye yabancı sermeye getirecekti. Seçimler tek dereceli olacak, matbuat serbestle�ecektir. Dı� politikada ise Balkan devletleriyle ortak bir Balkan Devletleri toplulu�u olu�acak, serbest ticaret yapılacaktır. Türkiye’nin Londra Büyükelçisi Ferit Bey görevinden istifa ederek yeni partiye katılacak ve partinin umumi katibi olacaktır.23 Yarın Gazetesi, faaliyette oldu�u süre boyunca Serbest Fırka’yı destekleyen yazılar yazmı�tır. Serbest Fırka; Yarın Gazetesi dı�ında, �stanbul’da Son Posta, �zmir’de Yeni Asır ve Serbes Cumhuriyet24 Gazeteleri tarafından desteklenmi�tir. Yine �zmir’de, CHF’yi destekleyen Anadolu Gazetesi’ne kar�ı, Hizmet Gazetesi’nde SCF’yi destekleyen yazılar yer almı�tır. Ahmet A�ao�lu ise, Yarın Gazetesi’nde çıkan yazıların partiye zarar verdi�ini savunmu� ve Fethi Bey’in Arif Oruç’la olan yakınlı�ından rahatsızlık duymu�tur. A�ao�lu’na göre, Arif Oruç’un ve Yarın Gazetesi’nin SCF ile ilgili yazıları “karanlık ve bozguncu” dur. 25

Ali Fethi Bey dı�ında, Serbest Cumhuriyet Fırkası’na Mustafa Kemal Pa�a’nın direktifiyle ya da gönüllü olarak geçen vekillerin partideki görevleri ve bölgeleri ise �öyledir:

Nuri (Conker) Fırka Umumi Katibi (Kütahya)

Ahmet (A�ao�lu) Aza (Kars)

Hasan Tahsin (Uzer) Aza (Erzurum)

Dr.Re�it Galip Aza (Aydın)

Mehmet Emin (Yurdakul) Aza (�ebinkarahisar)

Rasim (Öztekin) Aza (Bilecik)

�brahim Süreyya (Tolon) Aza (Kocaeli)

Nakiyettin (Yücekök) Aza (Elazı�) ������������������������������������������������������������21 Türkiye’de Siyasi Dernekler II, Ankara: T.C. �çi�leri Bakanlı�ı, Emniyet Genel Müdürlü�ü, 1950, s.73; Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler: 1859-1952, �stanbul: �stanbul Üniversitesi, 1952, s.622; Çetin Yetkin, SCF Olayı, �stanbul: Otopsi, 2004 (4.bsm), s.54; Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması, �stanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2005 (4.bsm), s.251; Milliyet, 13 A�ustos 1930; Yarın, 12 A�ustos 1930 22 Tunaya, a.g.e., s.622 23 Yarın, 9 A�ustos 1930; Fethi Okyar da, Mustafa Kemal Pa�a tarafından yeni partiye 70-80 vekil verilece�ini dü�ünmekteydi. A�ao�lu, a.g.e., s.29 24 “Serbes Cumhuriyet” Gazetesi, do�rudan SCF’yi desteklemek amacıyla, partinin kurulmasından yakla�ık 2 buçuk ay sonra, �zmir’de yayına ba�ladı. Parti kapatıldıktan sonra da 2 ay daha yayın hayatına devam etti. �lk sayısının tarihi 26 Ekim 1930, son sayısının tarihi ise 14 Ocak 1931’di. Bilgi için bkz. Hakkı Uyar, “Serbes Cumhuriyet Gazetesi”, Tarih ve Toplum, sayı 95, 1991, s.46-51; Hakkı Uyar, “Serbes Cumhuriyet Gazetesi Üzerine Bazı Dü�ünceler ve Tek Parti Yönetiminin Kurulması”, Tarih ve Toplum, sayı 102, 1992, s.50-52. 25 Ahmet A�ao�lu, a.g.e., s.43-46

�

�

- 77 -

Talat (Sönmez) Aza (Ankara)

Ali Haydar (Yulu�) Aza (�stanbul)

Refik �smail (Kakmacı) Aza (Sinop)

Süreyya (�lmen) Aza (�stanbul)

Ali Galip (Yenen) Aza (Ni�de)26

Parti Programı

Ali Fethi Bey’in, 9 A�ustos 1930 tarihinde Mustafa Kemal Pa�a’ya yazdı�ı, partinin genel esaslarını içeren mektubu27 ayrı bir program olarak de�erlendirilmezse, partinin resmi programı 11 maddeden olu�maktadır.

�lk maddeye göre, Serbest Cumhuriyet Fırkası, “milliyetçi, laik ve cumhuriyetçi” bir partidir.

�kinci maddeye göre, vergiler çok yüksektir ve yeniden düzenlenmeleri gerekmektedir.

Üçüncü maddede ise, hükümetin demiryolu politikası ele�tirilmektedir. Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın görü�üne göre, demiryolu yapımı çok pahalı bir altyapı çalı�masıdır ve Türkiye’nin mevcut ekonomik durumuna uygun de�ildir.

Bunların dı�ında, parti programı, devletçili�i ele�tirerek serbest giri�imcili�i destekleyen, dı� ticareti geli�tirmeyi hedefleyen, Türk Lirası’nın de�erini düzenlemeyi amaçlayan ve tek dereceli seçim sistemini öneren maddeler içermektedir:

1. Serbest Cumhuriyet Fırkası cumhuriyetçilik, milliyetçilik ve laiklik esaslarına ba�lıdır. Bu esasların millet bünyesinde ebedile�mesi gayedir.

2. Vergiler millet efradının iktisadi te�ebbüs kabiliyetini sarsmayacak ve halkın takati hududunu a�mayacak derecede tahfif olunacaktır. Vergi tarhında daha salim esaslara istinat edilecek ve tahsilindeki yolsuzluklar kaldırılacaktır.

������������������������������������������������������������26 SCF’ye katılan vekillerle ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Yetkin, a.g.e., s.57-95 27 Ahmet A�ao�lu, Fethi Okyar’ın bu mektubunun Mustafa Kemal Pa�a, Fethi Okyar ve �smet �nönü tarafından birlikte hazırlandı�ını; mektuptaki yazının �smet Pa�a’nın el yazısı oldu�unu ifade etmektedir. A�ao�lu, a.g.e., s.31-33. Mektubun metni için bkz. Feridun Kandemir, a.g.e., s.66-68; Mustafa Kemal Pa�a ve Ali Fethi Bey, mektupların bu �ekilde hazırlanmasına 6 A�ustos ak�amı birlikte karar vermi�lerdi. Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlıo�lu, a.g.e., s.105

�

�

- 78 -

3. Fırka, devlet varidatının semereli surette sarfına dikkat ve büyük nafıa te�ebbüsleri masraflarının yalnız bir nesle tahmilinden içtinap eder.

4. Fırka, paramızın kıymetini biran evvel tesbit için tedbir almak ve memleketimizde i� görmek isteyecek harici sermayeye bu suretle yol açmak azmindedir.

5. Fırka, vatanda�ların refahına mali ve iktisadi her türlü te�ebbüslerine engel olan hükümet müdahalelerini kabul etmez. Memleketin iktisadi hayatının inki�afında her türlü te�ebbüs erbabının zahiridir.

Cumhuriyetin menfaatleri için giri�ilmesi icap eden iktisadi i�lerde fertlerin kuvveti gayri kafi görüldükçe, devlet do�rudan do�ruya te�ebbüs eder.

Liman inhisarı kaldırılacaktır. 6. Köylünün ve çiftçinin çok ucuz faizle ve mü�külatsız

usullerle para bulması ve iktisadi bünyemizi zayıf dü�üren mürabahacılıktan kurtarılması fırkanın en mühim maksatlarındandır.

Çiftçinin fedakarlı�ı ile kurulmu� olan Ziraat Bankası’nın memleketin zirai kredi ihtiyacını tatmin edecek bir müessese haline çıkarılması umdedir.

7. Dahili sanatların canlanması ve kolaylıkla inki�af etmesi

fırkanın vasıl olmak istedi�i mühim hedefidir. Te�viki Sanayi Kanunu bihakkın tatbik edilecektir.

Bu kanunun bah�etti�i himaye ve kolaylıklar icabında tevsi olunacaktır. Sanayi ve Maadin Bankası’nın kabiliyet ve faaliyeti arttırılacaktır.

Yerli mahsullerin himayesi ve hariç piyasalarda sürümlerinin

temini için tedbirler alınacaktır.Nakliyat ve liman tarifeleri bu maksatlara hizmet edecek surette tanzim olunacaktır.

8. Halkın hükümet dairelerindeki i�leri azami sürat ve

suhuletle gördürülecektir. Rü�vet ve sui istimallere kar�ı bila merhamet mücadele edilecektir.

�

�

- 79 -

9. Mahkemelerin süratle i� bitirmesi için sıkı ve devamlı tefti�ler yaptırılacaktır. Mahkemeler te�kilâtındaki noksanlar bu maksada göre ikmal olunacaktır.

10. Fırka, harici siyasetinde Türkiye Cumhuriyeti’nin kom�u ve bilumum devletlerle münasebetlerinin dostluk ve samimiyet dairesinde cereyan ve takviyesine ve Cemiyeti Akvam müessesesiyle sıkı surette te�riki mesaiye ehemmiyet verecektir.

11. Fırka bir dereceli intihap usulünün tesisini ve siyasi hukukun Türk kadınlı�ına da te�milini müdafaa edecektir.28

Partinin masrafları ise, katılan her üyeden bir defa alınacak en az 25 kuru� duhuliye ve her ay alınacak en az 5 kuru� aidat ile kar�ılanacaktır. Gücü olmayanlar bu ödemelerden muaftır.29

Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın hükümetin özellikle iktisat politikalarını ele�tiren programının gazetelerde yayımlanması kısa sürede etkisini göstermi�tir. �smet Pa�a, 17 A�ustos 1930 günü, “hükümetin 5 yıl süre için program ve icraatında en küçük bir de�i�ikli�i dü�ünmedi�i” �eklinde bir basın açıklaması yapmı�tır. Fethi Bey’in bu açıklamaya yanıtı ise “hükümetlerin ne kadar süre iktidarda kalaca�ını kendilerinin belirleyemeyece�i” �eklinde olmu�tur.30 Bundan birkaç gün önce de Fethi Bey, Yarın Gazetesi’ne gönderdi�i bir yazıda, partisine üye olmak için ba�vuran ki�ilere seslenerek “Bu arkada�ların bize asıl müzaheret vazifelerini kanuni mevsimi halulünde reylerile göstermeleri de bilhassa temenni olunur”31 demi�, yeni kurulan partisi için oy istemi�tir. Yeni parti kurulduktan henüz birkaç gün sonra, iktidara gelmek ya da iktidarda kalmakla ilgili tartı�malar ve oy hesapları ba�lamı�tır.

Partinin �stanbul’daki faaliyetleri için Galata, Voyvoda Caddesi’ndeki Nazlı Han’ın birinci katı tutulmu� ve bir hafta kadar sonra üye kaydına ba�lanmı�tır.32 Nuri Bey, bu i�lemlerin yürütülebilmesi için �stanbul’a gelmi�tir.

������������������������������������������������������������28 Tunaya, a.g.e., s.633-634; Serbest Cumhuriyet Fırkasının Prensipleri, �stanbul: Cumhuriyet Matbaası, 1930, s.8-10 29 “Serbest, Laik Cumhuriyet Fırkasının Yasası”, Madde 60: Partinin Varidatı, Türkiye’de Siyasi Dernekler II, s.84. 30 Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlıo�lu, a.g.e., s.150-151 31 Yarın, 15 A�ustos 1930 32 Yarın, 17 A�ustos 1930

�

�

- 80 -

Siyasi Faaliyetleri ve Te�kilâtlanması

Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın yakla�ık 100 gün sürecek olan kısa siyasi ya�amındaki ilk önemli faaliyeti, 3-13 Eylül 1930 tarihinde düzenledi�i Batı Anadolu gezisi olmu�tur. Ali Fethi Bey, Ahmet (A�ao�lu), Ali Haydar (Ulu�), Tahsin (Uzer) ve daha sonra Nuri (Conker)’in katıldı�ı gezi;33 sırasıyla �zmir, Aydın, Manisa ve Balıkesir’i kapsayacak �ekilde düzenlenmi�tir.

SCF heyetini ta�ıyan Konya Vapuru, 4 Eylül 1930 günü, Batı Anadolu gezisinin ilk dura�ı olan �zmir’e ula�mı�tır. Mustafa Kemal Pa�a’ya Mahmut Esat Bey tarafından, “�zmir’de Fethi Bey’e kar�ı güçlü bir muhalefet oldu�u ve Fethi Bey’in �zmir’e gelmesinin do�ru olmayaca�ı” yönünde bilgi verilmi� olmasına kar�ın,34 basındaki haberlere göre, SCF heyetini rıhtımda kar�ılayan kalabalık yakla�ık 40 bin ki�i olmu�tur.35 Ali Fethi Bey, �zmir Palas Oteli’nde kısa bir konu�ma yaptıktan sonra heyetle birlikte çe�itli ziyaretlerde bulunmu�tur.

Ali Fethi Bey’in �zmir gezisi sırasında, SCF ve CHF’li gruplar arasında büyük olaylar ya�anmı�tır. SCF’li kalabalık bir grup, Cumhuriyet Halk Fırkası binasını ta�lamı�tır. Daha sonra CHF’yi destekleyen Anadolu Gazetesi’nin matbaasının ta�lanması sonucu, güvenlik güçleri kalabalı�ın üzerine ate� açmı�tır. Necati adlı 14 ya�ında bir çocuk ölmü�tür.36 Necati’nin babası, daha sonra �zmir Palas Oteli’nde, o�lunu “SCF’ye adanmı� ilk kurban” olarak nitelendirmi�tir.37 �zmir’de ya�anan olaylar nedeniyle, Batı Anadolu’nun birçok bölgesinden Serbest Fırka yetkililerine gönderilen çok sayıdaki “geçmi� olsun” telgrafı, partinin Batı Anadolu’da görmekte oldu�u deste�i ortaya koymu�tur.38

Ali Fethi Bey, �zmir mitingini 7 Eylül 1930 günü Alsancak Stadyumu’nda yapmı�tır. Stadyumda mitinge katılanların sayısı yakla�ık 50 bindir.39 Mitinge katılmak isteyenler, kapılar yetersiz kaldı�ı için duvarları yıkarak stadyuma girmi�lerdir.40 Fethi Bey, büyük ilgi gören mitingde yaptı�ı yakla�ık 1 saatlik konu�mada; partisinin mürteci olmadı�ını, giri�imcili�in desteklenmesi gerekti�ini, ekonomiye devlet müdahalesinin sınırlandırılmasının gerekti�ini ve yabancı sermayenin sa�lanmasının önemini vurgulamı�tır. Hükümetin demiryolu politikasını ele�tirmi�, demiryolu yapımına 30 milyon lira harcandı�ını ve bu pahalı yatırımların ülke ekonomisine zarar verdi�ini savunmu�tur. �smet Pa�a’nın,

������������������������������������������������������������33 Yetkin, a.g.e., s.235 34 Kendisine iletilen bu haberler nedeniyle Mustafa Kemal Pa�a, Fethi Okyar’a �zmir’de dikkatli olmasını ve kendisine kar�ı bir hareket görürse gemiden inmeyip kendisine telsizle haber vermesini istemi�ti. A�ao�lu, a.g.e., s.57; Kandemir, a.g.e., s.84. Dönemin Adliye Vekili Mahmut Esat Bey de, Ali Fethi Bey’le aynı günlerde �zmir’e gitmi�ti. 35 Cumhuriyet, 5 Eylül 1930 36 Son Posta, 7 Eylül 1930; Yetkin, a.g.e., s.242 37 Yetkin, a.g.e., s.243; A�ao�lu, a.g.e., s.53 38 Son Posta, 8 Eylül 1930 39 Son Posta, 9 Eylül 1930; Fethi Bey, �zmir’deki olayların büyüyece�i kaygısıyla mitingini düzenlemeden önce telgrafla Mustafa Kemal Pa�a’dan izin istemi� ve onay aldıktan sonra mitingini düzenlemi�tir. Tekin Erer, Türkiye’de Parti Kavgaları, �stanbul, 1963, s.60 40 Yarın, 8 Eylül 1930

�

�

- 81 -

SCF’nin iktisatla ilgili görü�leri için“itibar hakkından mahrum”, hükümetin demiryolu politikası içinse “milli vahdet, milli müdafaa ve milli siyaset meselesidir” dedi�i Sivas nutkunu ele�tirmi�tir.41 Tekeller ve vergilerin tüccarlara zarar verdi�ini savunmu�tur. Fethi Bey, konu�masını kısılmı� olan sesiyle,42 “Ya�asın sevgili ve çalı�kan �zmirliler!” diyerek bitirmi�tir.43

�zmir’de Anadolu Gazetesi’nin ve Cumhuriyet Halk Fırkası’na ait binanın ta�lanması olaylarından ve Fethi Bey’in mitinginden sonra, 9 Eylül 1930 tarihli Cumhuriyet Gazetesi’nde, Yunus Nadi’nin Mustafa Kemal Pa�a’ya “açık mektubu” yayımlanmı�tır. Mektupta Yunus Nadi, Mustafa Kemal Pa�a’dan iki parti arasındaki durumunu açı�a kavu�turmasını talep etmektedir:

“Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Hazretlerine,

�zmir’de bir matbaamıza taarruz edildi�i ve Cumhuriyet Halk Fırkası binamız ta�a tutuldu�u günden beri memlekette bize dü�en yeni vazifelerin vücut ve ehemmiyetini takdir ediyoruz. Bu arada ezeli ve ebedi �efimiz olarak bildi�imiz zatı devletlerini ba�ka ve yeni fırkaların kendilerine maletme�e çalı�tıklarını görerek, öyle dahi olsa biz kendimizi, bize emanet edilen Cumhuriyetin muhafazası vazifesini eksiksiz ifaya muktedir biliyoruz. Vazifemizin kolayla�ması hesabına de�il, belki vaziyetin tavzihi namına hal ne ise lütfen ifadesini istirham etme�e mecbur kaldık.

Her hal ve ihtimalde Cumhuriyetin iyice korunaca�ından daima emin bulunarak sonsuz hürmetlerimizi lütfen kabul buyurunuz aziz �efimiz.

Yunus Nadi”44

Yunus Nadi’nin mektubuna Mustafa Kemal Pa�a’nın yanıtı, ertesi gün Cumhuriyet Gazetesi’nde yayımlanmı�tır. Mustafa Kemal Pa�a, yanıtında Cumhuriyet Halk Fırkasına ba�lı oldu�unu açıkça ifade etmi�tir:

“(...) Ben Cumhuriyet Halk Fırkasının Umumi Reisiyim. Cumhuriyet Halk Fırkası Anadolu’ya ilk ayak bastı�ım andan itibaren te�ekkül edip benimle çalı�an Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinden do�mu�tur.

Bu te�ekküle tarihen ba�lıyım. Bu ba�ı çözmem için hiçbir sebep ve lüzum yoktur ve olamaz.”45

������������������������������������������������������������41 Yetkin, a.g.e., s.310-312; �smet Pa�a’nın Sivas Demiryolunun açılı�ı nedeniyle yaptı�ı konu�mayla ilgili bir özet için bkz. Golo�lu, a.g.e., s.309-311; konu�manın tam metni için ise bkz. Ayın Tarihi, sayı 77, A�ustos, 1930, s.6527-6547 42 Lord Kinross, a.g.e., s.521 43 Fethi Bey’in �zmir mitingindeki konu�masının tam metni için bkz. Yarın, 8 Eylül 1930 44 Cumhuriyet, 9 Eylül 1930 45 Mustafa Kemal Pa�a’nın yanıtı için bkz. Cumhuriyet, 10 Eylül 1930

�

�

- 82 -

�smet Pa�a’nın hatıralarına göre, Mustafa Kemal Pa�a �zmir’deki olaylardan rahatsız olmu� ve konuyla ilgili �smet Pa�a’ya “Hiç aldırmıyorsun, yanıyoruz” demi�tir. Bu konu�ma, Mustafa Kemal Pa�a’nın ileride SCF ile ilgili verece�i kararın ilk belirtisidir ve SCF’nin ele�tirilerinin Halk Fırkası ya da �smet Pa�a’dan çok kendisine yönelik oldu�una karar vermi�tir.46

SCF heyeti, �zmir’den sonra Manisa, Aydın ve Balıkesir’i ziyaret etmi�tir. Balıkesir’de de bir miting düzenlemi�tir. SCF, Batı Anadolu gezisinde ziyaret etti�i illerde yo�un ilgiyle kar�ılanmı�tır. Fethi Bey ve SCF heyeti �zmir’den Manisa’ya giderlerken, Manisa’da kendilerini kar�ılamak isteyen bir köylü grubu istasyonda kaymakamın müdahalesiyle kar�ıla�mı�tır.47 Bu müdahalelere kar�ın, Fethi Bey Manisa’da da ilgi görmü�tür. Batı Anadolu gezisini 13 Eylül’de bitiren Fethi Bey’e göre, “Türk Milleti siyasi rü�tünü ispat etmi�tir.”48

Batı Anadolu gezisiyle birlikte, SCF’nin te�kilâtı da yo�un olarak Batı Anadolu illerinde kurulmu�tur. Ülke çapında 160’dan fazla noktada te�kilatlanan partinin Aydın’daki il sorumlusu ise, o günlerde otuzlu ya�larında ve bir çiftlik sahibi olan Adnan (Menderes) Bey’dir.49 Fethi Bey, Aydın seyahati sırasında kendisine il te�kilâtının ba�kanlı�ı için tavsiye edilen Ali Adnan Bey’in çiftli�ine giderek, SCF il te�kilâtının ba�kanı olmasını teklif etmi�tir. Politikaya girmekten çekinen Adnan Bey ise, çiftli�inin ba�ından ayrılmak istemedi�ini söyleyerek teklifi geri çevirmi� ve Fethi Bey’den özür dilemi�tir. Ancak, geceye kadar süren konu�malar ve Fethi Bey’in ısrarı sonucu bu görevi kabul etmi�tir.50

Serbest Cumhuriyet Fırkası, 14 Eylül 1930 itibariyle Kars, Malatya, Sivas, Tokat, Kır�ehir, Kastamonu, Konya, Antalya, Bolu, Denizli, Kütahya, Bursa, Aydın, �zmir, Manisa, Balıkesir, Çanakkale, Tekirda�, Kırklareli, �stanbul ve Edirne’de te�kilâtlanmı�tır.51

SCF’nin Batı Anadolu gezisinden sonra ikinci önemli faaliyeti ise, 1930 Belediye Seçimlerine katılması olmu�tur. SCF, seçimlere 37 ilde katılmı�tır.

Seçimler sırasında, Cumhuriyet Halk Fırkası yetkilileri, Serbest Cumhuriyet Fırkası’nı bol�evik, komünist52, mürteci, ve hatta yankesicilerin partisi53 olmakla suçlayan bir propaganda yürütmü�lerdir. Yine bazı gazetelerin haberlerine göre, bazı seçim bölgelerindeki valiler ve di�er mülki amirler, seçmenleri CHF’ye oy vermeleri için yönlendirmi� ya da zorlamı�tır.54 Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın Bursa’daki te�kilâtı, Bursa Valisi’nin SCF’ye oy verecek

������������������������������������������������������������46 �smet �nönü, Hatıralar, s.229 47 A�ao�lu, a.g.e., s.67 48 Yarın, 14 Eylül 1930 49 �evket Süreyya Aydemir, Menderes’in Dramı, �stanbul: Remzi, 1969, s.76-95 50 Osman Okyar, Mehmet Seyitdanlıo�lu, a.g.e., s.190 51 Yarın, 14 Eylül 1930 52 Son Posta, 3 Aralık 1930 53 Son Posta, 7 Ekim 1930 54 Son Posta, 20 Ekim 1930, s.1-3; Seçimlerde SCF’ye kar�ı genel tavırla ilgili bilgi için bkz.Tunçay, a.g.e., s.273-275

�

�

- 83 -

seçmenleri engellendi�i ve haksızlıklar yapıldı�ı gerekçesiyle seçimlerden çekilmi�tir.55 Eski�ehir’de ise, SCF’li eczacı Kenan’ın Merkez Eczanesi ta�lanmı�tır.56 Anadolu’daki bu olayların �stanbul’daki seçimlerde de tekrarlandı�ı haberleri üzerine Fethi Bey, 5 Ekim günü SCF Te�kilâtı’na bir yazı göndererek, müdahalelere yasaların dı�ında kar�ılık verilmemesini ve seçime yapılan müdahalelerin ilgili makamlara bildirilmesini istemi�tir.57 SCF yetkilileri, seçimlerde yapılan bu gibi müdahaleleri, seçimlerden sonra Meclis’e ta�ımı�lardır.

1930 Belediye Seçimlerinin sonucunda, Serbest Cumhuriyet Fırkası, toplam 502 seçim bölgesinden 31’ini kazanmayı ba�armı�tır. SCF’nin kazandı�ı bölgeler; Armutlu (Bursa), Bademiye (�zmir), Biga (Çanakkale), Bozdo�an (Aydın), Bozdo�an (�zmir), Buca (�zmir), Burgaz (�stanbul), Çine (Aydın), Dikili (�zmir), Germencik (Aydın), Gördes (Aydın), Karapınar (Aydın), Ke�an (Tekirda�), Kınık (�zmir), Ku�adası (�zmir), Ladik (Samsun), Maltepe (�stanbul), Menemen (�zmir), Merzifon (Amasya), Pınarhisar (Kırklareli), Samsun, Silifke (�çel), Söke (Aydın), �ereflihisar (�zmir), �irince (�zmir), Umurlu (Aydın), Urla (�zmir), Üsküp (Kırklareli), Vize (Kırklareli) ve Yenipazar (Aydın)’dır.58 Ancak, SCF yöneticileri, gerçekte daha ba�arılı oldukları, engellendikleri ve seçimlerde kendilerine haksızlık yapıldı�ı iddialarıyla konuyu Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne götürmü�lerdir. A�ao�lu Ahmet Bey, “E�er bütün memlekette Samsun Valisi gibi kanun tanıyan idare memuru da bulunmazsa artık kendilerine a�lamak dü�erdi. E�er her tarafta idare memurları bu kabil insanlar olsalardı hiç �üphesiz seçimlerin dörtte üçünü Serbest Fırka kazanırdı.”59 diyerek konuyla ilgili duydu�u rahatsızlı�ı ifade etmi�tir. A�ao�lu Ahmet Bey’in bu sözleri söyledi�i Mustafa Kemal Pa�a da durumun farkındadır. Gazi’ye göre, seçimleri kazanan aslında “idare fırkası, yani jandarma, polis, nahiye müdürü, kaymakam ve valiler”dir.60

Mustafa Kemal Pa�a, 1 Kasım 1930 günü, Meclis’in 3.Devre 4.Toplantı Yılının açılı� konu�masında belediye seçimlerine de yer vermi�tir. Mustafa Kemal Pa�a konu�masında:

“(...) Siyasi hayatımızda yeniden fırkaların zuhuru, memlekette belediye intihaplarına tekaddüm eden yakın günlerde vuku buldu. Bu münasebetle dikkate �ayan safhaların �ahidi olduk. Bu mü�ahedelerin verdi�i tecrubelerden Türk Milleti, Cumhuriyetin baka ve inki�afı için istifade etmelidir.

������������������������������������������������������������55 Yarın, 22 Eylül 1930 56 Yarın, 25 Eylül 1930 57 Yarın, 6 Ekim 1930 58 Yetkin, a.g.e., s.267-268. 59 A�ao�lu, a.g.e., s.88. Ahmet A�ao�lu’nun sözünü etti�i Samsun Valisi, Kazım (�nanç) Pa�a’dır. 60 Hasan Rıza Soyak, Atatürk’ten Hatıralar, Cilt 2, �stanbul: Yapı Kredi Bankası, 1973, s.435-436; Atatürk’ün Hasan Rıza Soyak’a söyledi�i bu sözler, Ahmet A�ao�lu’nun 31 Ekim 1930 günü Son Posta Gazetesi’nde yazdı�ı “Milli �rade Bu mudur?” ba�lıklı yazısında sordu�u soruya yanıt olabilir: “Polisin, jandarmanın, valinin ve kaymakamın seçim sandıkları ba�ında ne i�leri vardır? Orada ne gezerlerdi? Bu nerede görülmü�tür?”, Son Posta, 31 Ekim 1930

�

�

- 84 -

(…) Muhterem efendiler, Üçüncü Büyük Millet Meclisinin feyizli ve vatanperverane faaliyeti bu devrede nihayet bulduktan sonra seçimlere gidece�iz. Geçen tecrubeler, gelecek seçimlerde vatanda� reyinin emniyet ve samimiyetle tezahür etmesini temin için kanuni ve idari tedbirlerin inkı�afını ve fırkaların bizzat ittihaz edecekleri salim ve isabetli hareketleri göstermi� olacaktır.” sözleriyle, geçen belediye seçimlerini i�aret ederek, gelecek seçimlerde tarafsızlı�ın ve vatanda�ların güvenle oy kullanmalarının sa�lanması yönündeki iste�ini ifade etmi�tir.61

Mustafa Kemal Pa�a’nın sözleri, Serbest Fırkalılar ve Serbest Fırka’yı destekleyen gazeteler tarafından sevinçle kar�ılanmı�tır. Ertesi günkü yazısına “Tarihi Nutuk” ba�lı�ını atan Arif Oruç’a göre, Mustafa Kemal Pa�a’nın nutku “Türkiye’de fırka hayatının takip etmesi lazım gelen istikameti tayin etmek itibarile vatanda�ları nura kavu�turmu�tur.”62 Aynı Arif Oruç, yakla�ık 2 hafta önceki 16 Ekim 1930 tarihli “Millet Büyük Adam Bekliyor” ba�lıklı yazısında ise Mustafa Kemal Pa�a’nın cumhurba�kanlı�ından ayrılarak ba�bakan olması, Fevzi (Çakmak) Pa�a’nın ise cumhurba�kanı olması gerekti�ini savunarak, CHF’lilerin SCF’ye kar�ı olan tepkilerini daha da arttırmı�tır.63 Son Posta Gazetesi’ne göre ise Mustafa Kemal Pa�a’nın nutku sayesinde “Halk Fırkası mensuplarının ümitleri bo�a çıkmı�tır.”64

Ancak, durum tam olarak böyle de�ildir. Mustafa Kemal Pa�a, açılı� nutkundan iki gün sonra bir görü�mesinde Fethi Bey’e konu�masıyla ilgili dü�üncesini sormu�tur. Fethi Bey’den “mükemmel” yanıtını alan Mustafa Kemal Pa�a’nın “fakat bazı arkada�lar memnun olmadılar” demesi, Halk Fırkası içerisinde kendisinin iki partiye kar�ı olan tarafsızlı�ından rahatsızlık duyan “Kırklar Grubu” nun etkisini açıkça ortaya koymaktadır.65 Öyle ki, Mustafa Kemal Pa�a, yukarıdaki konu�madan yakla�ık 10 gün sonra Fethi Bey’e “Kırklar Grubu” nun kabul etmemesi nedeniyle “Milli Blok” fikrinden vazgeçti�ini ve Halk Fırkası’nın ba�ında kendisine kar�ı mücadele etmeye mecbur oldu�unu söylemi�tir.66 Hatta, cumhurba�kanlı�ından geçici olarak ayrılarak Cumhuriyet Halk Fırkası adaylarını �ahsen belirlemeyi dü�ündü�ünü de eklemi�tir.67

������������������������������������������������������������61Kazım Öztürk, Cumhurba�kanlarının Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni Açı� Nutukları, �stanbul: Ak, 1969, s.221-222 62 Yarın, 2 Kasım 1930 63 “(...) Mustafa Kemal Hazretlerinin, bu mukaddes Türk yurdunda yalnız kendilerine layık olan Reisicumhurluk vazifesini, tevazu ile terk ederek Ba�vekaleti deruhde etmek feragatini göstermeleri, tarihin bir mislini kaydetmemi� oldu�u bundan sonra da etmemi� olaca�ı fedakarlık, vatan ve millet a�kının veciz misali, numunesi idi” Yarın, 16 Ekim 1930 64 Son Posta, 4 Kasım 1930 65Kandemir, a.g.e., s.120-121. Feridun Kandemir, “Kırklar Grubu”nu �smet Pa�a’nın Halk Fırkası’nın önemli i�lerinin yürütülmesi için görevlendirdi�i ve kendisine en yakın vekillerden seçti�i kırk ki�ilik bir grup olarak tanımlamı�tır. Avni Do�an’a göre ise kendisinin de içerisinde bulundu�u bu “Kırklar Heyeti”, CHF içerisinde SCF’nin faaliyetlerini incelemek, gerekli önlemleri almak ve CHF’nin kendi kusurlarını ara�tırmak amacıyla olu�turulmu� bir gruptu. Avni Do�an, Kurtulu�, Kurulu� ve Sonrası, �stanbul: Dünya, 1964, s.217 66 Tekin Erer, a.g.e., s.65; “Milli Blok”, Mustafa Kemal Pa�a tarafından dü�ünülmü� bir yöntemdi. Buna göre, CHF ve SCF bir blok olarak birle�eceklerdi. Mustafa Kemal Pa�a da bu bl �un lideri olacaktı. Tek dereceli olarak

�

�

- 85 -

Mustafa Kemal Pa�a’nın bu sözleri, Fethi Bey’in siyasi alanda Mustafa Kemal Pa�a’yla kar�ı kar�ıya gelmekten büyük endi�e duymasına neden olmu�tur. Fethi Bey, partisini feshetme dü�üncesini ilk kez bu konu�ma sırasında açıklamı�tır. Ancak, Mustafa Kemal Pa�a, partisini feshetme konusunda Fethi Bey’e kar�ı çıkmı�tır.

Fesh Süreci

Bu geli�melerle birlikte, SCF’nin seçimlerle ilgili iddiaları Meclis’te 15 Kasım 1930 Cumartesi günü tartı�ılmı�tır. Söz alan Fethi Bey, seçimler sırasında kendisine ve partisine haksızlık edildi�ini, partisine mürteci damgası vuruldu�unu, partisine oy verecek ki�ilere baskı yapıldı�ını, CHF’ye oy verecek seçmenlerin ise korundu�u ve desteklendi�ini, seçmen listelerinin de�i�tirildi�ini, vali ve di�er mülki amirlerin yetkilerini SCF’ye kar�ı kullandıklarını ve SCF oylarının eksik sayıldı�ını iddia etti�i, oldukça sert bir konu�ma yapmı�tır:

“(...) ��te efendiler! Halk büyük bir terbiyeyi siyasiye sahiplerine yakı�acak veçhile sükunetle intihap sandıklarına geldi�i zaman hükümet memurlarının halkın vatani vazifesine ifaya var olan kuvvetlerile mani olmak istediler. Serbest Fırka için rey vermek için müntehiplerin mühim kısmına defterde ismin yok cevabı verildi. Bu suretle devlete kar�ı bütün mükellefiyetlerini ika edenler milli hakimiyetlerin tecellisi için yegane fırsat olan sandık ba�ında en mukaddes haklarından mahrum bırakıldılar...

(...) Bazı yerlerde bu tedbirler de kafi gelmeyince nüfus tezkereleri muteber de�ildir yeniden nüfus dairelerinden hüviyet vakaları çıkartınız denilmi�tir. Di�er cihetten de nüfus dairesi hüviyet vakalarını vermekten imtina etmi�tir. Müntahiplerin belediye dairelerine girmeleri polis ve jandarma vasıtasile menedilmi� müntahipler zabıta kuvvetlerile da�ıtılmı�tır...

(...) Serbest Cumhuriyet Fırkası lehine rey vermek isteyenlere kar�ı bu nihayetsiz mü�külat ika edilmekte iken Halk Fırkasına rey verecekler o nisbette sühulet ve himayeye mazhar olmu�lardır. Bunlardan nüfus ka�ıdı göstermeyenlere mahallerinden aldıkları ilmü haberlerle ve ya nüfus dairelerinden yerlerine verilen pusulalarla rey vermeleri temin edilmi� ve hatta göçebe halinde sık sık yer de�i�tiren bir takım kimselerden nüfus tezkeresi aranılmaksızın cebren Halk Fırkasına reyler toplatılmı�tır...”68

�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������yapılacak seçimlere katılacak adaylar da yine Mustafa Kemal Pa�a tarafından belirlenecekti. Fethi Bey, bu yöntemi destekliyordu. Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlıo�lu, a.g.e., s.156; Yarın, 10 Kasım 1930. 67Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlıo�lu, a.g.e., s.157 68 Fethi Okyar’ın konu�masının tam metni için bkz, Yarın, 15 Kasım 1930; konu�manın resmi tutanakları için bkz. Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre 3, �çtima 4, Cilt 22, s.16-23; �smet Pa�a’nın, SCF yetkililerinin bu gibi iddialarına çe�itli zamanlarda verdi�i yanıtlar için bkz. �nönü’nün Söylev ve Demeçleri 1: TBMM’de ve CHP Kurultaylarında (1919-1946), Ankara: MEB Türk Devrim Tarihi Enstitüsü, 1946, s.226-238

�

�

- 86 -

Ali Fethi Bey’in iddialarına CHF’den 18 ki�i söz isteyerek yanıt vermi�tir. CHF sözcüleri; SCF’lilerin seçim bölgelerinde düzensizli�e neden olduklarını, serserileri üye olarak kaydettiklerini, bu serserilerin daha sonra kamu görevlilerini yaraladıklarını, SCF’nin irticaya hizmet etti�ini, SCF’nin Arap kökenli halk arasında bölücü propaganda yaptı�ını, memleketi anar�iye, halkın ve memleketin dahili emniyetini tehlikeye sevketti�ini ve halkı hükümet aleyhine tahrik etti�ini iddia etmi�lerdir. Ayrıca, CHF’li sözcülerin konu�malarında Ali Fethi Bey’in Mondros’u imzaladı�ı, �smet Pa�a’nın ise “Mudanya Antla�ması’nın kahramanı” oldu�u hatırlatılmı�tır.69

Meclis’teki bu tartı�maları izleyen günlerde, Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılaca�ı haberleri yayılmaya ba�lamı�tır. Bu söylentilere kar�ılık, Serbest Cumhuriyet Fırkası Te�kilâtı, 17 Kasım 1930 günü bir bildiri yayınlayarak bu söylentileri yalanlamı�tır:

“Türkiye’de demokrasinin ya�aması ve hayat bulması için vücuda getirilen Serbest Cumhuriyet Fırkasını son günlerde bir takım haris emellere sahip bazı �ahıslar tarafından lekelemek istenilmi�tir ve isteniliyor. Kör zihniyetli ve müstebit kafalar muntazam bir �ekilde do�ar ve bu yeni ve canlı memleket te�ekkülünün önüne engeller çıkartmak gafletinde bulunuyorlar. Yegane gayeleri memleketi istismar etmek olan bu mideciler tabiatile Serbest Cumhuriyet Fırkasının ya�aması ve memlekette sarsılmaz bir hale gelmesini istemezler. Bugün Serbest Cumhuriyet Fırkasını öldürmek için ne lazımsa yapmak istiyorlar ve yapıyorlar. Her taraftan çirkin hücumlara ve iftiralara maruz kalan Serbest Cumhuriyet Fırkası daha kuvvetli bir imanla mücadelesine devam edecektir. Serbest Fırka te�kilâtının lâ�vedilece�i hakkında çıkartılan ve bazı hükümet gazetelerinin sütunlarında yer bulan haber tamamen uydurmadır.

Serbest Fırka Te�kilâtı”70

Parti te�kilâtının yalanlamasına kar�ın, “SCF’nin tek istinatgâhı” olan71 Mustafa Kemal Pa�a’yla kar�ı kar�ıya gelebilece�ini anlayan ve bu riski almak istemeyen Fethi Bey72, 17 Kasım gecesi saat 00.30’da parti yöneticileriyle, partisini feshetme kararını görü�mü�tür.73 Parti yöneticilerinden de olumlu yanıt alan Fethi Bey, 18 Kasım günü partisini feshetti�ini açıklamı�tır:

“Büyük Gazimiz Mustafa Kemal Hazretleri’nin te�vik ve tasvibiyle Serbest Cumhuriyet Fırkası’nı tesis etmi�tim. Kanaatimce bu te�vik ve tasvip tabiatiyle

������������������������������������������������������������69 Yetkin, a.g.e., s.274-276 70 Yarın, 17 Kasım 1930 71 A�ao�lu, a.g.e., s.42 72 Fethi Okyar’ın SCF’yi feshetme kararını almasında, Mustafa Kemal Pa�a’yla siyasi alanda kar�ı kar�ıya gelme riski oldu�unu anlaması önemli bir etken olmu�tur. Meclis’te görü�melerin yapıldı�ı günlerde Mustafa Kemal Pa�a, Ahmet A�ao�lu’na “Anar�i var anar�i, sizin haberiniz yok. Benden de tarafsız kalmamı istiyorsunuz.” derken, Fethi Bey’e de “Serbest Fırka’ya kar�ı vaziyet almak ve sizinle mücadele etmek zorundayım” diyerek kar�ı kar�ıya gelebileceklerini açıkça ifade etmi�tir. Golo�lu, a.g.e., s.317-318; di�er bazı etkenler için ise bkz. Yetkin, a.g.e., s.291-315. 73 A�ao�lu, a.g.e., s.116

�

�

- 87 -

te�kil edece�im fırkanın Gazi Hazretleri’ne kar�ı siyasi mücadeleye girmek ihtimalini bertaraf ediyordu.

Esasen bu karar haricinde siyasi bir te�ekküle vücut vermek mesuliyetini almayı hatırıma getirmemi�tim. Halbuki tahakkuk eden �ekle göre fırkamızın atiyen Gazi Hazretleri ile siyasi sahada kar�ı kar�ıya gelmek vaziyetinde kalabilece�i anla�ılmı�tır. Bu vaziyette kalacak siyasi bir te�ekkülün mevcudiyetini fırka müessisi sıfatiyle muhafaza ve idameyi muhal buluyorum.

Bu sebeble Cumhuriyet Halk Fırkası’nın feshini karar verdim. Bu kararın te�kilâtımıza tebli�ini rica ederken bana itimat eden ve benimle te�riki mesai eden cumhuriyetçi arkada�larıma derin minnettarlı�ımı arz ederim.

Serbest Cumhuriyet Fırkası Lideri Ali Fethi”74

SCF’nin feshi ile ilgili beyannameyi kendisine sundu�u gün, Mustafa Kemal Pa�a, Serbest Cumhuriyet Fırkası için alınmı� olan arabayı Fethi Bey’e hediye etmi�tir. Ali Fethi Bey, fırkanın kapatılmasından sonra, “Falih Rıfkı ve emsalinin kendisine kar�ı kudurmu� köpek gibi”75 yazacakları olumsuz yazılara yanıt verebilmek için bir gazete çıkartmasına izin verilmesini istemi�tir. Mustafa Kemal Pa�a, Ali Fethi Bey’in bu iste�ini kabul ederek, gazete çıkartmasına izin vermi� ve gazetecilere Fethi Bey’e kar�ı olumsuz yazı yazmamaları talimatını verece�ini de söylemi�tir. Fethi Bey, daha sonra bu gazeteyi çıkartmaktan da vazgeçmi�tir.76

Böylece, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’ndan sonra, Atatürk döneminin ikinci önemli muhalif parti denemesi olan Serbest Cumhuriyet Fırkası, kurulduktan yakla�ık 100 gün sonra kurucularının kararıyla faaliyetine son vermi�tir.

Sonuç

29 Ekim 1923 tarihinde kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk muhalif parti ve çok partili sistem denemesi, 17 Kasım 1924 günü kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası olmu�tur. Ancak, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın ömrü 7 aydan kısa sürmü�tür. 13 �ubat 1925 günü Do�u Anadolu’da ba�layan �eyh Sait Ayaklanması nedeniyle çıkartılan ve tüm ülkede �smet Pa�a Hükümeti’ne

������������������������������������������������������������74 Yarın, 18 Kasım 1930; SCF’nin fesh edilmesi ile ilgili metnin hazırlanması sırasında da �smet Pa�a ile SCF’liler arasında tartı�malar ya�anmı�tır. �smet Pa�a, metinde geçen “Mustafa Kemal Hazretleri’nin te�vik ve tasvibiyle” kısmına itiraz etmi�tir. Ancak, Fethi Bey �smet Pa�a’nın itirazlarına kar�ı çıkarak metindeki bu kısmı kaldırmamı�tır. A�ao�lu, a.g.e., s.116-118 75Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlıo�lu, a.g.e., s.161-162 76Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlıo�lu, a.g.e., s.162

�

�

- 88 -

ola�anüstü yetkiler veren Takrir-i Sûkun Kanunu’nun baskıcı uygulamaları, çok partili sistem denemesinin devam etmesini imkânsız kılmı�tır. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, programındaki 6. madde nedeniyle Do�udaki isyanla ili�kilendirilmi� ve �stiklâl Mahkemesi kararıyla, Takrir-i Sûkun Kanunu’nun ilk maddesine dayanılarak, 3 Haziran 1925 tarihinde kapatılmı�tır.

Do�udaki isyan hareketi nedeniyle ba�latılan Takrir-i Sûkun uygulaması, isyan bastırıldıktan sonra yakla�ık 4 yıl daha devam etmi�tir. Kanunun uygulanmasına 1929 yılının Mart ayında son verildi�inde, baskılardan ve ekonomik sıkıntılardan bunalmı� olan toplumda hükümete kar�ı büyük bir ho�nutsuzluk hakimdir. Mustafa Kemal Pa�a, toplumdaki bu ho�nutsuzlu�u azaltmak, denetimsiz olan hükümeti denetleyebilmek ve Batı ülkelerinde dile getirilmeye ba�lanan “diktatör” görüntüsüne son verebilmek için muhalif bir partinin kurulmasına karar vermi�tir. Ali Fethi Bey’in, Mustafa Kemal Pa�a’nın kontrolü altında faaliyet gösterecek olan “uysal” bir muhalif parti kurma görevini kabul etmesiyle, Türkiye Cumhuriyeti’nin ikinci önemli muhalefet partisi olan Serbest Cumhuriyet Fırkası ortaya çıkmı�tır.

Denetim altında faaliyet gösterecek muhalif bir parti görümündeki Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın özellikle Batı Anadolu’da yo�un ilgi görmesi ve üye sayısının kısa zamanda onbinlere ula�ması, �smet Pa�a Hükümeti’ni rahatsız etmi�tir. Özellikle Cumhuriyet Halk Fırkası içerisindeki radikal grup, Mustafa Kemal Pa�a’nın iki parti arasındaki tarafsız duru�unu de�i�tirmesi ve Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılması için çaba harcamı�tır. Fethi Bey’in �zmir gezisinde ya�anan olaylar ve SCF’li yöneticilerin 1930 Belediye Seçimlerinde hükümet tarafından kendilerine haksızlık edildi�i iddialarını Meclis’e ta�ımaları, ili�kileri daha da germi�tir. Sonuç olarak, halen Cumhuriyet Halk Fırkası’nın genel ba�kanı oldu�unu açıkça ifade eden Mustafa Kemal Pa�a’yla siyasi alanda kar�ı kar�ıya gelme riski oldu�unu gören Fethi Okyar, 17 Kasım 1930 günü partisini feshetmi�tir. Böylece, Cumhuriyetin ikinci çok partili sistem denemesi de yalnızca 3 ay 10 gün sürebilmi�tir.

Sonuç olarak, Cumhuriyetin ilk yıllarında muhalefetin Cumhuriyet Halk Fırkası iktidarı kar�ısında parti olarak yer alma giri�imleri; Mustafa Kemal Pa�a’nın genel olarak ılımlı kar�ılaması ve Türkiye’de çok partili sistemin i�lemesini istemesine kar�ın, �smet Pa�a ve yakın çevresinin sert muhalefeti ba�ta olmak üzere, yukarıda sayılan çe�itli nedenlerle çok kısa sürmü�tür. �smet Pa�a da, Mustafa Kemal Pa�a’nın çok partili sisteme geçmeyi istedi�ini, ancak geli�melerin bekledi�i gibi olmaması nedeniyle bu giri�imlerinden vazgeçmek zorunda kaldı�ını söylemi�tir.77 1930’lu yılların ba�ından itibaren ise Cumhuriyet Halk Fırkası’nın tek parti otoritesi daha da güçlenmi�tir. Öyle ki, 1931’de Cumhuriyet Halk Fırkası Genel Sekreteri olan Recep Peker’in 1932’deki �talya gezisinden sonra hazırladı�ı ve �smet Pa�a tarafından da imzalanan, Mussolini �talyası ve Hitler

������������������������������������������������������������77 Abdi �pekçi, �nönü Atatürk’ü Anlatıyor, �stanbul: Cem, 1968, s.28

�

�

- 89 -

Almanyası’ndaki fa�ist uygulamalardan alıntılar ta�ıyan parti programı ve tüzük tasla�ı, son a�amada, “�smet Pa�a bu saçmaları okumadan imza etmi�” diyen Gazi Mustafa Kemal Pa�a tarafından engellenebilmi�tir.78

Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılmasından sonra, Türkiye’nin çok partili sisteme geçebilmesi için yakla�ık 20 yıl daha gerekmi�tir. �kinci Dünya Sava�ı’nın sona erdi�i 1945 yılında, Sovyetler Birli�i’nin Türkiye üzerindeki toprak talepleri, Türkiye’yi Batı ve özellikle sava�tan büyük bir güç olarak çıkmı� olan Amerika Birle�ik Devletleri’nin deste�ini aramaya zorlamı�tır.79 Türkiye’nin Batılı devletlerle olan bu yakınla�ması, iç politikasında da demokratik reformlar yapmasına neden olmu�tur. Sonunda, CHP’den ayrılan bir grup milletvekili tarafından Ocak 1946’da kurulan Demokrat Parti’nin, Mayıs 1950 seçimlerini kazanarak iktidara gelmesiyle, Türkiye Cumhuriyeti’nin 1920’lerde ba�layan çok partili sistem denemeleri sonuca ula�mı�tır. Türkiye Cumhuriyeti’nin, çok partili sistemdeki ilk ba�bakanı ise, Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın Aydın’daki te�kilâtının ba�kanı Ali Adnan Menderes olmu�tur.

KAYNAKÇA

Kitaplar

A�AO�LU, Ahmet, Serbest Fırka Hatıraları, �stanbul: �leti�im, 1994.

AYDEM�R, �evket Süreyya, Menderes’in Dramı, �stanbul: Remzi, 1969.

DO�AN, Avni, Kurtulu�, Kurulu� ve Sonrası, �stanbul: Dünya, 1964.

ERER, Tekin, Türkiye’de Parti Kavgaları, �stanbul 1963.

GOLO�LU, Mahmut, Devrimler ve Tepkileri: 1924-1930, �� Bankası, �stanbul, 2007.

GREW, Joseph C., Yeni Türkiye: Amerika’nın �lk Türkiye Büyükelçisi’nin Anıları, �stanbul, 1999

�LMEN, Süreyya, Dört Ay Ya�amı� Olan Zavallı Serbest Fırka, �stanbul, 1951

������������������������������������������������������������78 Sina Ak�in, “Atatürk Döneminde Demokrasi”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 47, Sayı 1-2 Ocak-Haziran (Gündüz Ökçün’e Arma�an Sayısı), 1992, s.247 79 II. Dünya Sava�ı sonrasında Sovyetler Birli�i’nin Türkiye’den toprak talepleri ve Türkiye’nin ABD’ye yakınla�ması süreciyle ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Barı� Ertem, “Türkiye Üzerindeki Sovyet Talepleri ve Türk-Sovyet �li�kileri (1939-1947)”, Uluslararası Sosyal Ara�tırmalar Dergisi, Cilt 3, Sayı 11, Haziran 2010, s.252-273

�

�

- 90 -

�NÖNÜ, �smet, Defterler: 1919-1973, (Hazırlayan: Ahmet Demirel), �stanbul: Yapı Kredi, 2001

�NÖNÜ, �smet, Hatıralar (�kinci Kitap), Bilgi, Ankara, 1987.

�nönü’nün Söylev ve Demeçleri 1: TBMM’de ve CHP Kurultaylarında (1919-1946), Ankara, MEB Türk Devrim Tarihi Enstitüsü, 1946.

�PEKÇ�, Abdi, �nönü Atatürk’ü Anlatıyor, Cem Yay., �stanbul, 1968.

KANDEM�R, Feridun, Siyasi Dargınlıklar 4: Serbes Fırka Nasıl Kuruldu, Nasıl Kapatıldı?, Ekicigil, �stanbul, 1955.

KARPAT, Kemal, Türk Demokrasi Tarihi, �stanbul, 1967.

LEWIS, Bernard, Modern Türkiye’nin Do�u�u, TTK, Ankara, 1991.

Lord Kinross, Atatürk: Bir Milletin Yeniden Do�u�u, Altın Kitaplar, �stanbul, 2007.

OKYAR, Osman-SEY�TDANLIO�LU, Mehmet, Fethi Okyar’ın Anıları: Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye, �� Bankası, Ankara, 1997.

ÖZ, Esat, Tek Parti Yönetimi ve Siyasal Katılım: 1923-1945, Gündo�an, Ankara, 1992.

ÖZTÜRK, Kazım, Cumhurba�kanlarının Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni Açı� Nutukları, Ak, �stanbul, 1969.

Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın Prensipleri, Cumhuriyet Matbaası, �stanbul, 1930.

SOYAK, Hasan Rıza, Atatürk’ten Hatıralar, Cilt 2, Yapı Kredi Bankası, �stanbul, 1973.

TÖK�N, �smail Hüsrev, Türkiye Köy �ktisadiyatı, �leti�im Yayınları, �stanbul, 1990.

TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler: 1859-1952, �stanbul Üniversitesi, �stanbul, 1952.

TUNÇAY, Mete, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, �stanbul, 2005.

Türkiye’de Siyasi Dernekler II, Ankara: T.C. �çi�leri Bakanlı�ı, Emniyet Genel Müdürlü�ü, 1950.

�

�

- 91 -

YETK�N, Çetin, SCF Olayı, Otopsi, �stanbul, 2004.

ZÜRCHER, Erik Jan, Modernle�en Türkiye’nin Tarihi, �leti�im, �stanbul, 1995.

Makaleler

AK��N, Sina, “Atatürk Döneminde Demokrasi”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 47, Sayı 1-2 Ocak-Haziran (Gündüz Ökçün’e Arma�an Sayısı), 1992, s.245-252

ERTEM, Barı�, “Türkiye Üzerindeki Sovyet Talepleri ve Türk-Sovyet �li�kileri (1939-1947)”, Uluslararası Sosyal Ara�tırmalar Dergisi, Cilt 3, Sayı 11, Haziran 2010, s.252-273

UYAR, Hakkı, “Serbest Cumhuriyet Gazetesi Üzerine Bazı Dü�ünceler ve Tek Parti Yönetiminin Kurulması”, Tarih ve Toplum, sayı 102, 1992, s.50-52.

UYAR, Hakkı, “Serbest Cumhuriyet Gazetesi”, Tarih ve Toplum, sayı 95, 1991, s.46-51

Gazeteler

Cumhuriyet, 5 Eylül 1930 Cumhuriyet, 9 Eylül 1930 Cumhuriyet, 10 Eylül 1930 Son Posta, 7 Eylül 1930 Son Posta, 8 Eylül 1930 Son Posta, 9 Eylül 1930 Son Posta, 7 Ekim 1930 Son Posta, 20 Ekim 1930 Son Posta, 31 Ekim 1930 Son Posta, 4 Kasım 1930 Son Posta, 3 Aralık 1930 Yarın, 9 A�ustos 1930 Yarın, 12 A�ustos 1930 Yarın, 15 A�ustos 1930 Yarın, 17 A�ustos 1930 Yarın, 8 Eylül 1930 Yarın, 14 Eylül 1930

�

�

- 92 -

Yarın, 14 Eylül 1930 Yarın, 22 Eylül 1930 Yarın, 25 Eylül 1930 Yarın, 6 Ekim 1930 Yarın, 2 Kasım 1930 Yarın, 10 Kasım 1930 Yarın, 17 Kasım 1930 Yarın, 18 Kasım 1930

Resmi Yayınlar

Ayın Tarihi, sayı 77, A�ustos, 1930 Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre 3, �çtima 4, Cilt 22