istorija 6
DESCRIPTION
Shool book History for elementary shoolTRANSCRIPT
ISTORIJAza VIVI oddelenie
ISTORIJAza oddelenie
Predgovor
po Istorija za oddelenie na devetgodi{no osnovnoobrazovanie e napi{an na osnova novata nastavna programa i spored kon-cepcijata za izgotvuvawe na u~ebnici.
Obrabotkata na nastavnite sodr`ini vo u~ebnikot se dadeni {topokratko, pojasno i koncizno oslobodeni od golem broj na podatoci ibrojki.
ima raboten karakter i go postavuva u~enikot vo aktiv-na sostojba da istra`uva, razmisluva, posetuva istoriski lokaliteti,sporeduva i ~ita dopolnitelna literatura.
e pi{uvan i e soobrazen so vozrasta na u~enicite {to eimperativ na sovremenata nastava. Ilustraivniot del na rakopisot epropraten so sliki, crte`i, karti i dr. koi go nadopolnuvaat i prodla-bo~uvaat i go dobli`uvaat vremeto koga se slu~uvaat nastanite so {to nau~enicite im se prezentira pojasna slika za `ivotot na lu|eto vominatoto.
Posebna gri`a e vodena za jazikot i stilot na izrazuvawe so celtekstot da bide {to polesen i porazbirliv.
Учебникот VI
Учебникот
Учебникот
Avtorite
П Р Е П О Р А К А
ЗА УЧЕНИЦИТЕ ЗА КОРИСТЕЊЕ ДРУГИ ИЗВОРИ
ЗА УЧЕЊЕ
Освен учебникот по Историја за одделение за да
ги проширите и продлабочите своите знаења можете
да користите.
- Историска читанка за стариот век од проф. д-р
Тодор Шоптрајнов, издание на „Просветно дело”
– Скопје, 1955
VI
- Историска читанка од проф. д-р Симо Младеновски,
издание на „Просветно дело”-Скопје, 1992
- Историја на македонскиот народ – книга прво издание на
Институтот за национална историја – Скопје, 1970
- Историја со четива од историјата на стариот свет од д-р Миле Тодоровски
и Милка Тодоровска издание на „Просветно дело” – Скопје, 1976
- Проф. д-р Нада Проева „Студии за Античките македонци”, Скопје, 1997
ISTORIJATAI NEJZINOTO ZNA^EWE
Zo{to se u~iistorijata?
Istorijata e op{testvena nauka koja go prou~uvarazvitokot na ~ove~koto op{testvo od najstarite vre-miwa do denes. Istorijata se izu~uva za da doznaeme kako
`iveele lu|eto vo dale~noto minato i kako se menuvale odnosite me|u niv. Isto-rijata ne zapoznava i ni otkriva kako nastanuvale gradovite i dr`avite, potoakako se razvivale sredstvata za proizvodstvo, zemjodelstvoto, zanaet~istvoto,trgovijata i zo{to se pojavile vojnite? So nejzinoto izu~uvawe ne samo {to sezbogatuva znaeweto za `ivotot na lu|eto vo minatoto, tuku soznavame {to sozdaletie so svojata rabota za da im bide `ivotot poubav. Preku zapoznavaweto naminatoto , istorijata ni ovozmo`uva da ja razbereme sega{nosta i da go planirameidniot napredokot na ~ovekot. Poznavaweto na istorijata ne obvrzuva da ja ceni-me slobodata i da dademe svoj pridones za napredokot na Zemjata i mirot vo svetot.
Predmeti zada~ana istorijata
Predmet na prou~uvawe na istorijata se odnositeme|u lu|eto, sredstvata za `iveewe, nivnite sudiri, voj-ni, buni, revolucii i dr.
Istorijata ima pove}e vospitno-obrazovni zada~i: da ne zapoznae so ulo-gata na trudot (rabotata) kako osnoven faktor vo evolucijata na ~ovekot i pre-obrazbata od pra~ovek vo ~ovek; razvivawe na omraza kon site porobuva~i isozdavawe po~it kon narodite koi se borat za sloboda; sozdavawe na voshit konsite stari civilizacii od Bliskiot i Dale~niot Istok koi na ~ove{tvoto mudaruvale: azbuka, brojki, pismo i drugi kulturni vrednosti; da razvie ~uvstvo zasolidarna pomo{ me|u narodite vo svetot.
Kamenaumetnost
Zapisi na prvobitnite lu|e vo pe{terite
Na slikitese pretstavenipraistoriskitelu|e
6
Самостојна работа
Istoriskiizvori
Za nastanite i `ivotot na lu|eto vo minatoto pos-tojat tri vida na izvori: , i .materijalni pi{ani usni
se najzna~ajni do pojavata na azbukatai pismenosta. Od niv doznavame kakvi im bile `iveali{tata na lu|eto vo mina-toto i so koi predmeti se slu`ele vo `ivotot. Vo ovie izvori spa|aat: Ostatoci odstari naselbi, oru`je, sadovi, alatki za rabota, nakit, pari, skulpturi, grobmicii dr.
davaat najto~ni podatoci za istorijata nastarite dr`avi i narodi. Tuka spa|aat razni zapisi napi{ani na: kamewa, gli-neni plo~ki, ko`a, papirus, hartija i dr.
Materijalnite istoriski izvori
Pi{anite istoriski izvori
Usnite istoriski izvori ne se tolku sigurni kako materijalnite i pi
`
{u-vanite, bidej}i ne ja prika`uvale realno vistinata. Tie se prenesuvale usno odkoleno na koleno i ~esto bile preuveli~uvani od raska uva~ite preku prikazni,mitovi, legendi, pesni itn.
Amfori
Slikovito zapis (pismo)
Zapis na papirus
Hieroglifski zapis
Starvoen
{lem
7
Активности и методи
So va{iot nastavnik posetete gi Skupi, Stobiili Heraklea i napi{ete kratok sostav za toakoga nastanal, kako se razvival i koga is~eznalposeteniot grad!
Poseti go Arheolo{kiot muzej i napravi opisna stari pari, nakit, sadovi, alatki za rabotai drugo.
PODELBA NA ISTORIJATA
Smetawena vremeto
U{te vo najstarite vremiwa starite narodi ja so-gledale potrebata za smetawe na vremeto. Mnogu od niv
toga{ go opredeluvale vremeto spored Sonceto i Mese~inata, a drugispored: vrne`ite, vetrovite, nadoa|aweto na rekite i godi{nite vremiwa.Vo zavisnost od toa gi opredeluvale i zemjodelskite raboti: orawe, seewe,kopawe, `neewe, odewe vo lov i ribolov i dr.
Starite narodi razli~no go smetale vremeto, no naj~esto sami siopredeluvale nastan od koj zapo~nuvale da go smetaat vremeto i da gi brojatgodinite. Taka, Egip}anite gi broele godinite spored vremeto na vlade-eweto na faraonite, Starite Grci za nastan go zemale vremeto na od-dr`uvaweto na prvite olimpiski igri vo 776 god. pr.n.e. Za Rimjanite toabil periodot od osnovaweto na gradot Rim 753 god. pr.n.e. Muslimanite,pak, vremeto go smetale od 622 god. od n.e. koga osnova~ot na nivnata vera -Muhamed, prebegal od Meka vo Medina. Starite Sloveni, vremeto go smetaleod edna do druga `etva i toj vremenski period od edna godina go vikale -
.
Hristijanskata crkva i vera vremeto go smeta od ra|aweto na IsusHristos (Prva godina od novata era). Periodot pred Hristovoto ra|awe epoznat kako vreme pred novata era (pr.n.e.), a periodot po ra|aweto kakovreme od novata era (n.e.). Godinite pred novata era se brojat od pogole-mite kon pomalite (opa|aat,) a godinite od novata era se brojat od pomalitekon pogolemite (se zgolemuvaat).
Denes najgolem broj od narodite vo svetot go primenuvaat hris-tijanskoto smetawe na vremeto.
Kako edinica merka pri opredeluvawe i smetawe na vremeto voistorijata se koristat: datumi, meseci, godini, decenii, vek i milenium.
leto
Istoriskiperiodi
Istorijata kako nauka go deli razvojot na ~ove~ko-to op{testvo na dva golemi periodi: ipredistorija
istorija
kameno vreme
metalno vreme
star sreden nov
. Predistorijata go opfa}a vremeto od pojavata na ~ovekot s dosozdavaweto na prvite dr`avi i pismoto. Toj e najdolg vremenski period kojtrael okolu milion godini i od nego ima samo materijalni istoriski izvo-ri. Predistorijata se deli na dva pomali periodi: (div-ja{tvo) i (varvarstvo). Periodot na istorijata po~nuva sopojavata na prvite dr`avi i pismoto pred nekolku iljadi godini i trae i de-nes. Istorijata se deli na: , , vek i najnovo vreme. Stariotvek go opfa}a periodot od sozdavaweto na prvite dr`avi i pismoto ( mi-lenium pr.n.e.) do vek od n.e. Od vek do vek e periodot na sreden vek.
è
IV
V V XVIII
Isus Hristos
Muhamed
8
Noviot vek Industri-skata revolucija vo vek, itrae do 1917 god. Po ovaa godinazapo~nuva najnovoto vreme i traedo denes
po~nuva soXVIII
Od olimpsikiteigri vo Stara Grcija
Klepsidra
Активности и методиПрочитај од историската читанка за првитолимписки игри во Грција и напиши кратокесеј
e
.
Самостојна работаН историската и географската карта пронајди го градот Рими прочитај од историската читанка како настанал тојЗа наредниот час донеси краток есеј
a?
.
9
Rimskisekojdnevija
^et
irit
e ep
ohi
na i
stor
ijat
a
Pre
dist
orij
aSt
ar v
ekSr
eden
vek
Nov
vek
Poj
ava
na d
r`av
ata
i st
arit
e ci
vili
zaci
iP
ojav
a na
rel
igii
te,
crkv
ata,
osv
ojuv
awa,
umet
nost
a, n
auka
ta
Prapo~e
tok - g
olem
a eksp
lozija
Pojava
na ~o
vekot
Alatki
i or
u`je,
`iveal
i{ta
Pojava
na go
voro
t i ja
zicite
Zemjod
elstv
o, sto
~arst
vo, za
naet~
istvo
Pojava
na civ
iliza
cija vo
Mesa
potam
ija
Egipe
tska c
ivil
izac
ija i
farao
nite
Civil
izac
ii vo
Indija
i Kin
a
Razvo
j na t
rgovi
jata n
a med
iter
anot
Stara
Grci
ja, M
aked
onija
i Ri
m
Temen
peri
od vo
Evro
pa, k
leri
kali
zam
Pojava
na Isl
amot
Civil
izac
ija na
Mai
te
Mongol
ski os
vojuv
awa
Pojava
na Re
ensan
sata,
trgov
ijata
Gole
mite pa
tuvaw
a i ot
kriti
ja
Revol
ucio
nern
i dvi
`ewa
Idustr
iska r
evolu
cija
Sovrem
en vr
ek, sv
etot v
ojuva
Vselenska
era
3500
g.
pr.n
.e.
500
g.n.
e.
Pojava
na Hr
isti
janstv
oto
XVII
vek
...K
amen
ovr
eme
......
......
......
......
......
..
Met
alno
vrem
e
Poj
ava
na ~
ovek
ot,
homo
sap
iens
,go
voro
t i
jazi
cite
Gole
mi p
atuv
awa,
otkr
itij
a, r
evol
ucio
nern
idv
i`ew
a, i
ndus
tris
kare
volu
cija
i p
roiz
vods
tvo,
vojn
i, i
stra
`uv
awe
navs
elen
ata.
......
...
Naj
nov
vek
......
....
XXI
vek
10
1111
Za postanokot na ~ovekot ima pove}e teorii od koidominantni se dve: spored i sporedreligijata nauka-
ta. Spored Hristijanskata religija prviot ~ovek bilsozdaden od gospod-Bog i bil napraven od glina i gospodmu vdahnal du{a. Toj prv ~ovek se vikal Adam. Za daostavi potomstvo od rebroto na Adam, gospod ja sozdal`enata - Eva.
Naukata ja zastapuva teorijata na evolucijata, spo-red koja porazvienite formi na `ivot vodele poteklo odponerazvienite. Spored ovaa nau~na teorija, ~ovekot po-stanal i se razvil od negovite najdale~ni predci pra-lu|e. Tie `iveele pred 2 milioni godini i po svojot iz-gled pove}e li~ele na polumajmuni otkolku na ~ovek.Teloto na ovie pralu|e im bilo obrasnato so vlakna iodele poluispraveno. Glavata i mozokot im bile mali voGospod Bog gi sozdava Adam i Eva
sporedba so dene{niot ~ovek, no sepak pogolemi odkolku kaj majmunite. Nemalerazvien govor i me|usebno se razbirale so: mimiki, krikovi i neodredeni glasovi.^ovekovite pretci `iveele po drvjata i se hranele so plodovi. So promena na kli-mata, rezervite od hrana im bile znatno namaleni i ograni~eni. Gladot go pri-
moral pra~ovekot da sleze od drvjata i da bara hrana vo pobliskata okolina. Za daopstane sobiral razni: plodovi, korewa, pol`avi, insekti i jajca od gnezdata napticite. Vo nedostatok na hrana odel i vo lov na pomali `ivotni. Pri toa koris-tel poostri kamewa ili drvo-stap ne samo za lov tuku i da se brani od divite`ivotni koi bile negovi najgolemi neprijateli. So tekot na vremeto uvidel dekaso ostrite predmeti od drvo, kamen ili koski polesno mo`el da vadi korewa, daubiva `ivotni i da se brani od niv. Vo postojanata borba za opstanok, pra~ovekotse setil na ovie ostri predmeti da stavi stap i da gi zavrze so kora od drvja ili sodel na ko`a od ubienite `ivotni. Taka nastanalo prvoto oru`je - kopjeto. Toa mu
Razvojot na humanoto su{testvo - ~ovekot
12
NASTANOK NA ^OVEKOT
ovozmo`ilo da lovi i pokrupni `ivotni. No, toj uvidel i toa dekapousovr{enite oru`ja go pravat pobednik pred drugite `ivotnivo prirodata. Zatoa postojano gi usovr{uval predmetite za rabo-ta. So rabotata i toj samiot, se menuval. Prednite kraci postepe-no s pove}e se oformuvale preku rabotata i so vreme se pretvo-rile vo race. So toa toj se ispravuva i odi na zadnite kraci na koipostepeno se razvile i stapalata. Razvitokot na edni organi us-lovile kaj pra~ovekot da se razvijat i drugite organi: glavata,mozokot, razumot, govorot i dr. Site ovie se razvile kako posle-dica na rabotata i trudot. Zatoa, glavna uloga vo preobrazbata napra~ovek vo ~ovek ima trudot.
Prvobitnite lu|e - ~ovekovi predci, `iveele vo zaednicinare~eni . Toa bile mali grupi na lu|e. Samo zdru`eni tiemo`ele da opstanat, da obezbedat dovolno hrana ili da se od-branat od divite `ivotni. Ordite bile vo postojano dvi`ewe vopotraga po hrana i se selele od edno mesto na drugo. Tie bilesobira~i na razni plodovi i lovci. Vo po~etokot lovele pomali`ivotni, a podocna so pronao|aweto na kopjeto i na pokrupni`ivotni: eleni, me~ki, divi sviwi, bizoni, mamuti i dr. Lu|eto
è
ordi
Scena od `ivotot na ordata
Lu|eto vo ordite nemale postojani `iveali{ta i naj~esto `iveele na otvorenprostor po {umite i livadite. Vo slu~aj na nevreme se zasolnuvale vo pe{terite.
Otkrivaweto na pridonel za pobrz napredok na~ovekot. Ognot na lu|eto im go dala prirodata koga po grmote-vici i gromovi nastanuvale po`ari. Najprvo lu|eto se pla{eleod nego, no so tekot na vremeto zapo~nale da go polzuvaat. Slu-~ajno ispe~enoto meso im bilo polesno za jadewe otkolku `i-voto. So ognot tie se toplele, se branele od divite `ivotni i giosvetluvale svoite `iveali{ta - pe{terite. So tekot na vremetonau~ile i sami da go dobivaat so udirawe kamen od kamen i sotriewe na dve suvi drvja.
ognot
Sekojdnevniaktivnostina prvobitniot~ovek, ognoti podelbatana rabotatavo rodot
Borba za opstanokna predistoriskiot~ovek
13
Активности и методи
Самостојна работа
Од историскиот атлас за одделение разгледај ги сликите за животот на човекот во праисторијата и направи анализа на цртежите исликите
VI +-
.
Прочитај го четивото од историската читанкаТрудот работата го преобразила прачовекотво човек и напиши краток есеј„ ( )
” !
@IVOTOT NA ^OVEKOTVO KAMENO I METALNO VREME
@IVOTOT NA ^OVEKOTVO KAMENO I METALNO VREME
Orudia i zanimaweto na paleolitskiot ~ovek
14
Iminata kameno i metalno vreme se odredeni spored orudi-jata i oru`jata {to gi izrabotuvale prvobitnite lu|e. Za kamenotovreme, tie, glavno bile od kamen. se deli na dvaperioda: (paleolit) i(neolit).
Kamenoto vreme
staro kameno vreme novo kameno vreme
Vo lu|eto izrabotuvale grubi oru-dija od kamen: klinovi, no`evi, {ilki, pili i dr. a od oru`jetovrvovi na kopja i streli. Ovie orudija i oru`ja bile primitivni ,no go pottiknuvale ~ovekot da raboti i da misli.
Vo ~ovekot go obrabotuva kamenot imu dava nova forma i izgled: gi ostrel, dup~el, maznel i gi napra-vil alatkite so koi se slu`el mnogu pousovr{eno. Vo ova vreme ~o-vekot go prona{ol lakot i strelatao niv mo`el da obezbedi po-ve}e hrana. Zatoa, mladite `ivotni koi gi fa}al za vreme na lovotpove}e ne gi ubival tuku gi pripitomuval i gi ~uval kako rezerviza hrana. So tekot na vremeto sfatil deka od tie `ivotni }e imapogolema korist ako gi odgleduva. Toa bilo presudno postepeno dago napu{ta lovot i da se zanimava so sto~arstvo. Vo ova vreme,isto taka, se pojavuva i prvoto poljodelstvo. Najgolema zasluga zatoa imale `enite. Tie zabele`ile deka na mestoto kade {to pa-|ale semkite od plodovite so koi se hranele niknuvale rastenijaso isto takov plod. Toa im dalo hrabrost da gi seat na pogolemi po-vr{ini, a vo nivnata rabota se vklu~ile i ma`ite i tie po~naleda se bavat so poljodelstvo. Vo po~etokot na podocne`niot periodna novoto kameno vreme (eneolit) se pojavuva grn~arstvoto - pra-vewe na posudi od glina. Prviot metal koj go otkrivaat prvo-bitnite lu|e e bakarot. Do negovo otkrivawe do{le sosema slu~aj-no, baraj}i pogodni kamewa. Toga{ ~ovekot nai{ol na neobi~enkamen koj se razlikuval od drugite po bojata i cvrstinata. Toa bil~ist priroden bakar koj bil mek i lesno vitliv i kr{liv. Golem
staroto kameno vreme
novoto kameno vreme
uspeh postignale koga uvidele deka bakarniot kamen pokraj ognotgi menuva svojstvata i postanuva mek i elasti~en. Taka lu|eto za-po~nale da go topat i od nego da pravat orudija. Slednoto novootkritie na lu|eto vo ova vreme e pronao|aweto na . Neaja dobile koga na bakarot mu dodale kalaj. Vo potraga po bakarotlu|eto kopale podzemni hodnici so otkrile i drugi rudi. Me|u nivnajgolemo zna~ewe imalo . Otkrivaweto na metalitezna~elo golem napredok na ~ovekot so {to zapo~nuva periodot na
bronzata
`elezoto
Orudija koi gi upotrebuval ~ovekot
Sad od peridot neolit
Kontinentalnaneolitskanaselba
Izoliranakrajmorskailikrajezerskaneolitskanaselba
Krajre~naneolitskanaselbaza{titenaso bedemi
metalnoto vreme i pojavata na zanaet~ist-voto. Metalnoto vreme se deli na bakarno,bronzeno i `elezno.
Zadr`uvaweto na lu|eto podolgo vre-me na edno isto mesto gi nateralo da pravat`iveali{ta i naselbi. Na toa gi obvrzuva-lo: poljodelstvoto, sto~arstvoto i ribolo-
vot. Prvite `iveali{ta bile zemjankite, a pokraj rekite i ezera-ta podigale i nakolni `iveali{ta od sigurnosni pri~ini.
Primitivnite sredstva za rabota vo novoto ka-meno vreme ne im ovozmo`uvalo na lu|eto da `iveatoddelno. Tie bile prinuduvani da rabotat zaedno za
da mo`at da opstanat. Zdru`uvaweto vo lovot i za obrabotka nazemjata bilo pri~ina za sozdavawe na nova zaednica - , kojabila pocvrsta zaednica i na povisok stepen od ordata. Vo rodotsite lu|e bile krvno povrzani - i ne postoela privatnasopstvenost. Zemjata, alatite za rabota, stokata i nivite mu pri-pa|ale na celiot rod i sekoj rabotel za nivno sozdavawe. Na ~elona sekoj rod stoel stare{ina koj bil najhrabar i najiskusen. Pove-
rod
rodnini
}e srodni rodovi so~inuvale , a pove}ebratstva zdru`eni me|u sebe so~inuvale na~ie ~elo bil plemenski stare{ina.
Sredstvata za proizvodstvo bile pri~ina zaraspa|aweto na rodovskata zaednica. So primena na
bratstvo
pleme
`elezniot plug, motika, srp, kosa, sekira i dr. sekoj ~ovek vo rodotili plemeto mo`el da proizvede dovolno hrana za sebe i svoetosemejstvo. Toj bil sposoben da proizvede i pove}e od kolku {to mutreba. Vo takvi uslovi zemjata koja (bila zaedni~ka sopstvenost imu pripa|ala na rodot ili plemeto) zapo~ala da se deli. Osvenzemjata tie go delele i dobitokot i `ivinata (ovci, kravi, goveda
i dr. Taka, nastanala privatnata sopstvenost {todovelo do pojavata i sozdavaweto na dr`avata.
15
Znaj pove}e...
Vo na{ata zemja predmeti od metalnoto vreme se pronajdeni vo Trebeni{te -Ohridsko i Bakarno Gumno - Prilepsko.
Nakolni `iveali{ta vo na{ata zemja bile pronajdeni na Prespansko Ezero iOhridsko Ezero I na Butkovsko Ezero vo Egejska Makedonija.
@ivotot na lu|eto vo krajbre`nite naselbi
Naselba na bratstvoto
Neolitskogrn~arstvo
16
Работни активности
Самостојни активности
Прочитај ги во историската читанка четивото Од камен до железои опиши го процесот со краток есеј
„ ”!
Во сорабокта на Вашиот наставник по историја и наставникот по ликовно
воспитување нацртајте ги околните живеалишта.
Со вашиот наставник посетете го архиолошкиот музеј и од него донесете
слики или проспекти за животот на човекот во каменото и металното вре
ме и збогатувјате го историскиот албум.
-
Pe{terataALTAMIRA-[panija
17
VERUVAWETO NA ^OVEKOTVO NAJSTARITE ZAEDNICIVERUVAWETO NA ^OVEKOT
VO NAJSTARITE ZAEDNICI
- Zo{to se pojavilo veruvaweto kaj lu|eto?- Vo {to veruva va{ata familija?
Veruvawe vonadprirodnisili
Praistoriskiot ~ovek kako del od prirodata po-stojano se sre}aval so pojavite kao {to se: vrne`ite, vet-rovite, grmotevicite, zemjotresite, poplavite, vulkani-
te, i dr. Site ovie pojavi i procesi kaj nego predizvikuvale strav bidej}i ne znaelda gi objasni. Toj se pla{el od se ona {to ne mu bilo poznato ili blisko. Od toj
Veruvawe ikultura kajstarite lovci
strav se pojavilo veruvaweto vopostoeweto natprirodni sili iduhovi. Praistoriskite lu|e ver-uvale deka celata priroda {to giopkru`uva e ispolneta so dobriili lo{i duhovi. Si zamisluvaledeka duhovite se nao|aat naseka-de: vo rastenijata, pticite, `i-votnite, rekite, poliwata pla-ninite itn. Tie veruvale deka du-hovite na umrenite lu|e prodol-`uvaat da `iveat i posle smrtta.
Zatoa, vo grobovite im stavale razni predmeti: oru`je~ekani, sekiri, hrana i dr.,mislej}i deka }e im bidat korisni vo zadgrobniot `ivot. Praistoriskiot ~ovekveruval deka du{ite na umrenite se pretvaraat vo `ivotni. Takvoto `ivotno gosmetale za svoe bo`estvo i go vikale , {to zna~elo "nivni rod" ili "nivenpredok". Na duhovite i totemite im prinesuvale `rtvi i se molele pred niv.
totem
Praistoriskite lovci svoeto oru`je go ukrasuvaleso razni crte`i. Toa go pravele i na predmetite za sekoj-dnevna upotreba osobeno na sadovite od glina. Na niv
crtale razni figuri vo razni boi, kako i crte`i na `ivotni so koise hranele. Taka vo pe{terite se pronajdeni crte`i na bizon, slon,mamut, elen, kow i dr. Ovie crte`i i denes oplemenuvaat so svojataavtenti~nost i originalnost. Tie veruvale deka preku crte`ite naovie `ivotni lovecot steknuva mo} nad niv. taka na pr., pogodeniotbizon ili kow so kopje zna~elo deka tie i vistinski }e bidat po-godeni.
Starite lovci bile opsednati so snagata, brzinata i itrinatana `ivotnite, pa ~esto pati gi zemale nivnite imiwa. So toa veru-vale deka toa ime i se drugo im pomaga vo `ivotot.
18
Активности на часот:
Veruvawe ikultura naprvitepoljodelcii sto~ari
Veruvawata na praistoriskite lu|e ne ostanaleisti. So promena na dejnosta se menuvale i nivnite veru-vawa. Taka, so preminot od lovci vo zemjodelci tie po~-nale da veruvaat vo bo`icata na plodnosta. Potoa, voSonceto, Zemjata, Mese~inata i drugite nebesni tela. Vo
isto vreme, pak, sto~arskite plemiwa veruvale vo doma{nite `ivotni. Najstaritepoljodelci veruvale i vo rekite, su{ite, vrne`ite i poplavite. Od ovie prirodnifaktori im zavisel rastot na posevite, a so toa i nivniot opstanok (bogata`etvaili glad). Neznaej}i da gi objasnat ovie pojavi toe veruvale vo dobri i lo{iduhovi. Vo dobrite duhovi gi vbrojuvale: Sonceto, do`dot, Zemjata i rekite, a volo{i: su{ite, poplavite i vetrovite.
I najstarite poljodelci i sto~ari ja razvivale svojata kultura. Na sitegrn~arski sadovi crtale razni figuri od nivniot sekojdneven `ivot, i gi ukras-uvale vo razni boi. Crte`i pravele i na glineni plo~ki, drvja i dr.
Mnogu podocna veruvale vo razni bogovi i bo`ici: Bog na ognot, Bog naSonceto, Bog na grmotevicite, Bo`ica na Zemjata, i dr. Niv gi zamisluvale kakobesmrtni i so ~ove~ki lik. Na bogovite poljodelcite, sto~arite i lovcite impodnesuvale `rtvi - `ivotni za uspeh vo lovot, dobra `etva i dobar priplod. vre-meto koga lu|eto veruvale vo razni bogovi e period na mnogubo`stvo.
Na slikive se prestaveni lovot (1 i 2)prestava za duhot ili bogot (3), iskles-ano drvo za pove}e bogovi (4), pe{terskaslika od Avstralija posvetena na semej-stvoto i doma{nite bogovi (5), Famozna-ta gradba Stounhenx, isto taka, posvetenana bogovite na yvezdite (6) i selo od neo-litot kade se vr{ele site zemjodelski,sto~arski i zanaet~iski raboti vo ple-menskata zaednica (7).
1
2
3
4
5
6 7
19
Работни активностиНа часот по ликовно или техничко образование изработете макета од хартија илилим за животот на човекот во најстаритезаедници
-
.
BALKANOT I MAKEDONIJAVO PRAISTORIJATA
BALKANOT I MAKEDONIJAVO PRAISTORIJATA
Balkanskiot Poluostrov le`i vo ju`niot delna Evropa. Ovoj poluostrov ima povolna geografskapolo`ba, bidej}i od tri strani e ograni~en so mori-wa koi go oddeluvaat od Aziskiot i Afrikanskiot
Lepenski Vir - Totem
Krapinski ~ovek
Obelisk MILISIN 5000 god. pr.n.e.Ko`uf Planina
Od Egejskiot delna Makedonija
kontinent. Osven toa, toj pretstavuva priroden "most" koj japovrzuva Sredna Evropa so zemjite od Bliskiot i SredniotIstok. Bidej}i bil lesno komunikativen preku nego minu-vale razni plemiwa a mnogu od niv i trajno se naselile naovoj prostor privle~eni od {umite bogati so dive~, rekiteso riba, kotlinite so plodni po~vi i blagoprijatna klima.
Makedonija kako geografska oblast i del od Balkanot so dolinite na rekite:Vardar, Bistrica, Mesta, Struma, so ezerata i so izlezot na Egejskoto More bilau{te poprivle~na za naseluvawe vo praistorijata.
Kako ostatok od tie stari narodi koi `iveele vo praistorijata na Balkanotima pove}e arheolo{ki nao|ali{ta. Vo pe{terite kaj Krapina - Hrvatska, se pro-najdeni oru`je i orudija: dup~alki, {ilci, no`evi od kamen, drvo i koski koi bileizraboteni mnogu primitivno. Toa e dokaz deka krapinskiot ~ovek ne znael da godelka kamenot i `iveel vo najstaro kameno vreme. Poznati nao|ali{ta od tojnajstar period se: i vo Albanija, vo oblastite Epir i Tesalija voGrcija, vo Crna Gora i vo predelot Rodopi vo Bugarija. Vo Makedonija, nao|ali{taod staroto kameno vreme se pronajdeni vo pe{terata ,potoa na Osogovskite Planini, Bitolsko i vo Egejskiot del na Makedonija.
Gajtan Hara
Makarovec - Vele{ko
Od novoto kameno vreme najpoz-nati nao|ali{ta na Balkanot se:
vo blizinata Dolni Mi-lanovac vo \erdapskata Klisura (Sr-bija i Crna Gora), potoa kajSaraevo, kaj Pan~evo, i
vo Slovenija. Vo Makedo-nija otkrieni se nao|ali{ta vo: Amza-begovo - Sveti Nikole, Maxari - Skop-je, Tarinci - [tipsko (pronajdeni sekameni sekiri), a vo Porodin i Vr{-nik - Bitola pronajdeni se zemjanki.Od novoto kameno vreme vo na{atazemja pronajdeni se i nakolni `ivea-li{ta vo Prespa (s. Nakolec) i kajStruga na Crn Drim.
Le-
penski Vir
Butmir
Star~evo
Postojna
20
Vin~a - Totem
Nakolni `iveali{taOhrid
Od metalnoto vreme najpoznati nao|ali{ta na Balkanot se: kajBelgrad, kaj Vukovar i vo blizina na Saraevo. Vo Make-donija, najpoznati arheolo{ki lokaliteti se: kaj Ohrid (ovde sepronajdeni zlatni obetki, narakvici, zlatni maski, zlatni sandali, bronzen{lem i dr.), potoa: Skupi - Skopsko, Bakarno Gumno - Prilepsko i Kaj Demir Ka-pija.
Vin~a
Vu~edol Glasinac
Trebeni{te
Слични предмети се најдени и кај Говрлево Скопско и Виничко Ка
ле Виница Многу значајно откритие заМакедонија е Кокино Куманово
каде е откриена најстарата опсерваторија за посматрање на Сонцето
месечината и ѕвездите
– -
– . –
,
.
Adam odGovrlevo
Golematamajka
ArtefaktiKokino
^amecneolit
Ohridsko
KOKINO
Направи посета
Со вашиот наставник по историја посетете го
Кокино-Куманово и дознајте како луѓето во
минатото вршеле посматрање небото.
Сликајте го Кокино и збогатувајте го албумот
по историја.
Направи посета
21
NAJSTARITE CIVILIZACII
Najstarite civilizacii vo istorijata na ~ove{ voto nastanale vo zemjitena Dale~niot, Sredniot i Bliskiot Istok. Tie se razvile pokraj golemite reki
t
kade {to postoele najpogodni uslovi za `ivot. Tie civilizacii se: Egipetskata(vo dolinata na rekata Nil), Mesopotamskata (vo dolinite na rekite Tigar iEufrat), Indiskata (vo dolinata na rekata Ind) i Kineskata (vo dolinite narekite Hoangho i Jangcekjang).
Vo dolinite na site ovie reki povolnite prirodni uslovi go ubrzalesozdavaweto na dr`avite. Tie uslovi bile: plodnata po~va, toplata klima i izo-bilstvoto od voda za navodnuvawe. Site ovie faktori pozitivno vlijaele zarazvojot na zemjodelstvoto i ovozmo`uvale dve do tri `etvi vo godinata.
Kineskacivilizacija
Najgolem grade`en proektnekoga{ prezemen vo svetot- Kineski yid
Kineskata civilizacija i dr`ava e najstara nasta-nala pred okolu 2300 god. pr.n.e. vo dolniot i sredniot tekna rekite Hoangho (@olta Reka) i Jangcekjang (Sina Reka). Idvete reki vo tekot na godinata se uizlivale od svoitekorita i ostavele plodni nanosi - tiwa. Zatoa, nivnitedolini se mnogu plodni. Toa gi privleklo o da se naselat naovoj prostor i da osnovaat dr`ava. Starata kineska dr`avabila izolirana i ograni~ena od ostanatiot svet so pri-rodna ramka. Na sever od nea se nao|a polupustinsko i pus-tinsko zemji{te. Na zapad visoki planini i pustini, na jugvisoki {umi a na istok Tihiot Okean.
Naselenieto vo Kina prete`no se zanimavalo sozemjodelstvo. Tie odgleduvale najmnogu: oriz, proso i p~e-nica, a od doma{nite `ivotni: ovci i goveda. Pokraj niv
Indiskacivilizacija
odgleduvale i svilena buba. Kinezite se prv narod koj ja otkril tajnata na svi-lata. Naselenieto vodelo postojana borba za odbrana od poplavi. Zatoa, ~estopravele brani i nasipi, kako i kanali za navodnuvawe. Osven toa tie prvi ja ot-krile hartijata, kompasot, barutot, porcelanot i dr.
Stara Indija nastanal okolu 2100 god. pr.n.e. vo doli-nata na rekata Ind. Vo gorniot tek ovaa reka ima sliv od petreki - petore~ie. Spored niv i nizinata go dobila imetoPenxap. Poradi nanosite od pesok i tiwa pri izlevawetood svoeto korito, Ind sozdal mnogu plodna po~va. Zatoa inegovata dolina e plodna. Klimata vo Stara Indija e topla,blaga i prijatna za `iveewe. Silno vlijanie vrz nea vr{atmonsunskite vetrovi. Spored prirodnite uslovi Stara In-
Agra - srceto i du{ata naIndiskata civilizacija
22
dija pretstavuva izolirana prirodna celina. Na sever eograni~ena so Himalaite bogati so {uma i pasi{ta, nazapad so Afganistanskite Planini, na istok so pustinataTar, i na jug so Arabiskoto More. Prirodata bogato gonadarila ovoj prostor i toa so {umi, pasi{ta, plodnozemji{te, topla klima i polnovodni reki. Naselenieto voStara Indija se zanimavalo glavno so zemjodelstvo. Tieodgleduvale: ja~men, oriz, pamuk i dr. Ovie kulturi zavisatmnogu od monsunskite vetrovi koi nosat vrne`i. Ako tiepristignat na vreme rodot e bogat, a ako dojdat predvreme,no ako dojdat pokasno nastanuvaat su{i. Toga{, zemjata
Arheolo{ki pronajdoci vo Indija
puka, posevite ovenuvaat i nastapuva glad. Za da gi odbegnat poplavite i su{iteStarite Indijci gradele nasipi, brani i kanali za navodnuvawe.
Starite Indijci ja razvile pismenosta, kulturata, multikonfesionalnosta,literaturata (epot Ramajana) i grade`ni{tvoto (Taxmahal).
Mesopotamskacivilizacija
Eufrat
Tigar
Teritorija koja ja pokrivalaMesopotamskata civilizacija
Mesopotamija e prostrana nizina smestena po doli-nite na rekite Tigar i Eufrat. Vo priroden pogled taa eizolirana celina, bidej}i od sever i od istok e ograni~enaso visoki planini, a od zapad so pustini. Samo od jug taa eotvorena kon Persiskiot Zaliv. Mesopotamija ima toplaklima skoro vo tekot na celata godina.
Plodnite po~vi vo slivot na rekite i toplata klimago privlekle vnimanieto na razni plemiwa. Tuka gi osnova-le i najstarite dr`avi na svetot. Najstari doselenici voMesopotamija bile Sumerite. Tie `iveele vo dolniot tekna rekite Tigar i Eufrat i se zanimavale so zemjodelstvo.Vo tekot na proletta i letoto rekite se izlevale od kori-tata i gi poplavuvale posevite. Za da se za{titat od nivSumerite gradele nasipi, brani, kanali i ve{ta~ki ezeraza navodnuvawe. So navodnuvawe tie dobivale do dve `etvigodi{no. Ovie prirodni uslovi ovozmo`ile gradovite da
se obogatat i da postanat dr`avi. Od dr`avite vo Mesopotamija napoznatibile: Asirija i Vavilon. Tie imale najdobra organizacija i mo}ni vladetelikoi gradele utvrdeni gradovi, hramovi, dvorci i dr. Vo nivno vreme golemnapredok postignale zanaet~istvoto, trgovijata, umetnosta i kulturata.
Op{testvenoto ureduvawe na dr`avite od re~-nite civilizacii bilo robovladetelsko. Na ~elo nadr`avata stoel vladetel koj imal neograni~enavlast i bil apsoluten gospodar. Toj raspolagal sogolemi posedi i imoti na koi rabotele robovi. Osvenrobovi postoele i slobodni selani. Tie
23
postoele i slobodni selani. Tie na vladetelot mu pla}ale danok, a koga }ezapadnele vo dolgovi bile prodavani kako robovi. Pokraj niv postoelezanaet~ii i trgovci koi, isto taka, mu bile pot~ineti na vladetelot i pla}aledanoci. Postoelo i visoko sve{tenstvo ~ii hramovi raspolagale so golemiimoti.
Tablet od Vavilonskatabiblioteka
Dvete najgolemigradbi vo
MesapotamijaVavilonskatabo`ja kula i
Semiramidinatagradinata
Kineskacivilizacija
Mesopotamskacivilizacija
Gr~kacivilizacija
Civilizacijana Maite
Egipetskacivilizacija
Indiskacivilizacija
CivilizacacijaTai (Tajland)
24
Самостојни активности
Од историскиот атлас и од учебникот разгледајги картите и сликите на речните цивилизации изаклучи што е заедничко кај сите нив?
Civilizaciskoto kulturnonasledstvo na Egipet
25
STARATA EGIPETSKADR@AVA
STARATA EGIPETSKADR@AVA
Prirodniuslovi
Starata Egipetska civilizacija se sozdala vodolinata na rekata Nil. Vo priroden pogled StariotEgipet pretstavuva izolirana prirodna celina. Od tri
Активности на часот:- Zo{to Egipetskata civilizacija nastanala vodolinata na rekata Nil, a ne vo pustinite?
strani e ograni~en so pustini. Na istok e Arabiskata, na zapad Libiskata o na jugNubiskata Pustina. Samo severnata strana e otvorena. Nea ja zapliskuvaat voditena Sredozemnoto More. Nizina i obrabotlivo zemji{te ima samo vo eden tesenpojas pokraj rekata Nil. Sekoja godina Nil se izleva od svoeto korito i gopoplavuva okolnoto zemji{te. So povlekuvawe na vodata vrz po~vata ostanuvatiwa. Taa e mnogu plodorodna i pretstavuva prirodno |ubrivo. Zatoa Nil e naEgipet. Bez nego Egipet bi bil odamna pustina.
dar
Irigacioni sistemi Nil ~esto se izlival i gi poplavuvalposevite. Za da se odbranat od nadojdenite vo-di starite Egip}ani gradele brani i nasipi.Me|utoa po poplavite nastanuval period nadolgotrajna su{a, toga{ zemjata pukala, a pose-vite se su{ele. Za da gi so~uvaat posevite,Egip}anite gradele kanali za navodnuvawe ive{ta~ki akumulacii. Eden ~ovek ne mo`el toada go izgradi. Zatoa, tie se zdru`uvale i zaed-ni~ko rabotele na oddr`uvaweto na sistemiteza navodnuvawe. Samo taka mo`ele da opstanatvo borbata so poplavite i su{ite, i na toj na~intie obezbeduvale dve do tri `etvi vo godinata.Na irigacionite sistemi najmnogu rabotele ro-bovite i slobodnite selani.
Dolinata na Nil bila naselena u{te vokamenoto vreme. Najstarite doselenici pris-tignale vo pettiot milenium pred n.e. Toa bilepleminata od pustinskite predeli. Tie vo po~e-tokot `iveele vo rodovi i se zanimavale so zem-jodelstvo. Odgleduvale ja~men, p~enica, ovo{je
Irigacionen sistem
Darot na Egipet - Nil,trgovski brod
i zelen~uk, a od doma{nite `ivotni goveda i ovci. Najgolem del od naselenieto voEgipet go so~inuvale selanite. Tie bile slobodni lu|e no siroma{ni. Na dr`ava-ta i pla}ale danok. Osven toa odele vo vojni i rabotele na nasipite i kanalite zanavodnuvawe.
26
Vo Egipet imalo mnogu robovi. Tie bile zarobe-nici od vojnite. Za najmala neposlu{nost bile surovokaznuvani.
Od `ivotot na Nil
TrgovijaVo starata Egipetska dr`ava imalo zanaet~istvo i
trgovci. Tie `iveele podobro vo sporedba so selanite i
Grn~arskizanaet
robovite. Zanaet~istvoto bilo nadaleku poznato i toa:kova~kiot, tkaja~kiot, grn~arskiot, yidarskiot, zlatar-skiot i dr. Zanaet~iite izrabotuvale razni predmeti odbakar i bronza, potoa, skapoceni tkaenini, sadovi od gli-na, zlaten nakit i dr. Tie proizveduvale: staklo, mirisi,a gradele korabi i brodovi.
Op{testvenoureduvawe
Op{testvenoto ureduvawe bilo robovladetel-sko. Na ~elo na dr`avata go vikale . Roj imalfaraon
koi rabotele iljadnici lu|e. Vo Egipet ima-lo i mnogu robovi i zavisni i nezavisni se-lani, no tie nemale nikakva vlast a od zemjaimale mnogu malku i ne mo`ele da se pre-hranat.
Vo Egipet rodovite i plemiwata ranose obedinile vo selski op{tini. Pove}etoobedineti op{tini so~inuvale NOMA (oko-lija). Takvi nomi imalo pove}e. Sekoja od niv
Isto taka, ovaa civilizacija ja razvila i trgovijata: trguvale somnogu zemji, izvezuvale zanaet~iski proizvodi, `ito i papirus (rastenieod koe pravele hartija), a uvezuvale drvo i metali. Trgovijata se odvi-vala so karvni i so brodovi po Nil i Sredozamnoto More a preku Asuan iso drugite zamji od toga{ poznatite civilizacii.
neograni~ena vlast. Faraonot bil: vrhoven sudija, vrhoven komandant ivrhoven sve{tenik. Nemu mu pomagale sve{tenicite. Tie propovedaledeka faraonot e besmrten i e sin na bogot na Sonceto - Amon - Ra. Kakoreciprocitet na toa faraonot bogato gi nagraduval. Svojata vlast fara-onot ja sproveduval preku mnogubrojnite ~inovnici i zapovednicite navojskata. Za sebe gradel rasko{ni dvorci, no i grobnici - napiramidi
pretstavuvala dr`ava na ~elo so stare{ina. Nomite me|u sebe postojanovojuvale. Od tie vojuvawa nastanale dve golemi dr`avi: Goren i Dolen Egipet.Vo tretiot milenium pred n.e. vladetelot Menes gi obedinil vo edna dr`ava.
Ra Oziris Izis Amon
7 ~asotpretpladne Egipetski
son~ev (peso~en)~asovnik
27
Прошири го знаењетоОд историската читанка прочитај го четивото
и напиши краток есеј.
Градење на Кеопсо-
вата пирамида
KULTURATA I VERUVAWATANA NARODITE NA STARIOT ISTOK
KULTURATA I VERUVAWATANA NARODITE NA STARIOT ISTOK
Ïèñìî Golem napredok narodite od stariot istok pos-tignale so pronao|aweto na pismoto. Prvoto pismo kaj
ovie narodi bilo . Kaj ova pismo nemalo bukvi tuku mali crte`i. Akosakale da go napi{at zborot "elen" tie crtale elen. Ako pak, sakale da napi{at"{uma bogata so eleni" tie crtale {uma i eleni.
Starite Egip}ani za sekoj zbor pravele crte`. Najstaroto nivno pismo sevikalo . Imeto go dobilo po toa {to znacite {to gipi{uvale gi narekle hieroglifi. Tie pi{uvale na papirus ili na kamen.
Vo Mesopotamija pi{uvale na glineni plo~ki so vtisnuvawe na znaci soostar predmet. Znacite imale forma na klinovi i ottamu ova pismo e nare~eno
.
Vo Stara Kina i Indija slikovitoto pismo se pojavilo vo vtoriot mileniumpred novata era. Starite kinezi pi{uvale na koski, potoa na {ti~ki od bambus, nasvila i na hartija. Kinezit se prvi koi ja otkrile hartijata. Vo Indija pak, bilesozdadeni so 51 znak i . Od niv gi prezele Arabjanite i po nivtie denes se vikaat arapski cifri.
Od starite narodi najsovr{eno i najprakti~no pismo sozdale eni~anite.Tie za sekoj glas imale po edna bukva. Toa pismo se vika ilipismo. Ova pismo ponatamu pretstavuvalo osnova za sozdavawe na pismata na sitedrugi narodi.
slikovito
hieroglifsko pismo
klinasto
azbukata cifrite
glasovno fonetsko
Ф
Umetnost igrade`ni{tvo
Starite narodi bile dobri umetnici, skulptori,slikari itn. Tie pravele dela na koi i denes im se voshi-
tuvame. Vo Egipet toa se sfingite, koi se praveni od kamen so lik na faraonite iso telo na lav. Vo Mesopotamija hramovite bile ukrasuvani so mozaici vo razniboi. Vo Indija pak, gi ukrasuvale so statui na bogot Buda, a pak vo Kina slikale naglina i na svileni tkaenini.
Starite narodi golem napredok postignale vo grade`ni{tvoto. Osvenirigacionite sistemi, tie gradele utvrdeni gradoci, hramovi, dvorci i dr. Nekoiod tie gradbi se nare~eni svetski ~uda: piramidite vo Egipet, Golemiot kineskiyid, Semiramidinite gradini vo Vavilon, Kolos na Rodos, Svetilnikot kajAleksandrija i dr.
Kulturanaukai
So pojavata na pismoto se pojavila i prvata kni-`evnost i literaturno tvore{tvo. Vo toj period bile soz-
dadeni bajki, raskazi, pesni, legendi basni epovi i dr. Poznati epski dela odstarite isto~ni narodi se: kaj Asircite "Gilgame{", i kaj Indijcite "Ramajana" i"Mahabharata".
Slikovito pismo
Hieroglifsko pismo
Karvan pokrajsfinga a vopozadinata, piramida
Sumersko pismo
Kineskopismo
28
Самостојни активности
Потсети се што си научил
Starite isto~ni narodi gi dale za~etocite na prvite nauki vo svetot.Poznavaweto na naukite (obrazovanieto) se steknuvalo vo hramovite. Me|unaukite posebno mesto zazemale: matematikata i geometrijata. Prvite cifripoteknuvaat od Indija, Egip}anite gi znaele ~etirite matemati~ki operacii,Mesopotamcite go sostavile prviot kalendar i toj pretstavuva osnova za dene{-nite kalendari. Spored nego godinata imala 365 dena i bila podelena na 12meseci, krugot go podelile na 360 stepeni a ~asot na 60 minuti.
Od drugite nauki se razvile: geografijata, astronomijata, medicinata i dr.
- Napravi od plastelin ili glina sfinga.
- ako se vikalo prvoto pismo kaj stariteisto~ni narodi?-Koi gradbi od Stariot Istok se poznatikako svetski ~uda?
К
Kalendarot na Asircite
Medicinata vi Kina Rabotilnica za papirus vo Egipet
Sceni od dvata indiski epa(1) Mahabharata i (2) Ramajana
1
2
11 glava od epotna SumeriteGilgame{ na tablet
29
Veruvawa Starite narodi veruvale vo mnogu bogovi.Taka Egip}anite veruvale vo bogot na Sonceto (Amon Ra),
Mese~inata, Zemjata, rekata Nil i dr. Spored niv postoele dve glavni bo`estva:"Dobro" i "Lo{o", "Svetlina" i "Mrak", "Do`dot" i "Su{ata".
Starite narodi veruvale vo zadgroben `ivot. Egip}anite smetala deka posmrtta du{ata na ~ovekot prodol`uva da `ivee s dodeka ne se raspadne teloto.Zatoa nastojuvale teloto na umreniot {to podolgo da go odr`at od raspa|awe. Zataa cel tie vr{ele balsamirawe na negovoto telo. Bogatite lu|e gradele golemigrobnici. Vo niv stavale hrana i razni predmeti za koi smetale deka }e mu trebana pokojnikot vo zadgrobniot `ivot. Najrasko{ni i najskapi grobnici pravelefaraonite. Izgradbata na edna grobnica (piramida) traele i po nekolku decenii.
è
Amon Ra- Bog na Sonceto
Kinezite veruvale vo bogot [ang Ti (najvisok bog), avo Mesopotamija vrhoven bog bil bogot na Sonceto. Vo Indijanajmnogu se veruvalo vo bogot Brama, a vo vek pred n. e. nas-tanala religijata spored osnova~ot
V
Budizam - Buda.
Indiskiotreligiskibog Buda
Hramovi isve{tenici
Bogoslu`bata kaj site isto~ni na-rodi se vr{ela vo hramovi. Mnogu od nivbile me|u najubavite gradbi vo toga{ni-
ot svet. Vnatre{nosta na hramovite bila bogato ukrasena sosliki i reljefni figuri. Na niv naj~esto se prika`uva `i-votot na faraonot, negovite pobedi kako i osvojuvawata naoddelni zemji. Vo hramovite imalo i mnogu statui so likotna faraonot i bogovite. Tie bile prika`uvani vo nadpri-rodna golemina. Naj~esto hramovite bile posveteni vo ~estna najzna~ajniot bog. So svojata ubavina i rasko{ posebno seistaknuvale hramovite vo Egipet i Mesopotamija.
Vo hramovite verskite odredi i slu`ba ja vr{ele sve-{tenici. Tie ja soop{tuvale voljata na bogovite. Naj~esto
Kineskiotbog [ang Ti
propovedale deka voljata na vladetelite e volja na bogovite. Vladetelite giveli~ele i gi prika`uvale kako sinovi na bogovite. Narodot, pak, go u~ele namir, pokornost i poslu{nost kon vladetelot. Za vozvrat vladetelite bogatogi nagraduvale sve{tenicite i hramovite so darovi, zemjodelski alati i sorabotna snaga na imotite. Religijata i sve{tenicite kaj site isto~ni narodina re~nite civilizacii bila vo slu`ba na vladea~kata klasa.
30
Indiski hramot na bogot na sonceto
Hramot na bogot na sonceto Amon Ra vo Egipet
Hram vo Vabilon - rekonstrukcija Kineski budisti~ki hramo
Hramot Hat{epsut
31
Проектна задачаИзработи проекти, планови и портфолија за
Египет, Месопотамија, Индија или Кина, по
сопствен избор.
Prirodniuslovi i
naselenie
Helada go zazemala naju`niot del od BalkanskiotPoluostrov. Vo priroden pogled taa e planinska, ostrov-ska i poluostrovska zemja od tri strani opkolena so mo-riwa.
Polisi Starite Heleni ne sozdale golemi dr`avi kakodrugite narodi na Stariot Istok. Pri~ina za taa bila ne-
H E L A D A
Najstarite `iteli na Helada bile Pelazgite, Korijcite i Lelegite. Tie naostrovot Krit od 2600 do 1400 god. pred n.e. razvile edna od najgolemite kulturina stariot vek so centar vo gradot Knosos. Taa kultura osven se vikala i
spored nivniot legendaren kral Minos. @itelite na Krit bilepoznati po razvieno grade`ni{tvo i ovo{tarstvo (odgleduvale maslinki, porto-kali, smokvi, vinova loza), potoa kako dobri graditeli na brodovi, smeli more-plovci i ve{ti trgovci. Kri}anite osven ubavo uredenite gradovi so vodovodi ikanalizacija imale i svoe pismo, nare~eno
Vo vtoriot milenium pred n.e. vo Helada se doselile Ahajcite. Okolu 1420godina, pred n.e. Ahajcite go osvoile Peloponez i tamu go osnovale gradot Mikenakoj postanal zna~aen kulturen centar. Ahajcite pokasno go pokorile i Krit i japrifatile kritskata kultura koja pridonela za razvoj na mikenskata kultura. Taase pro{irila niz cela Helada i bila prva razviena kultura na tloto na Evropa.Kon krajot na vtorium milenium pred n.e. vo Helada se doselile:
Tie bile sto~arski plemiwa koi vo potraga po dobri pasi{tavodele borba so Pelazgite i drugite plemiwa. Tie go pokorile
domorodnoto naselenie i od nego ja prifatile povisokata kultura.
kritska
minojska,
linearno A.
Jonci, Dorci i
Eolci. se selele
niz Helada i
povrzanosta na oblastite vo edna celina, bidej}i kotlinite se razdvoeni soplanini. No, zatoa, pak postoele uslovi za sozdavawe na grad - dr`ava. Takvigradovi-dr`avi vo Helada imalo pove}e i se vikale Gr~kite gra-dovi - polisi nikoga{ ne se obedinile vo edna dr`ava. Tie sklu~uvale so-juzi, no istite ne bile od traen karakter. Me|u sebe polisite trguvale sorazna roba. Nea ja prenesuvale so karavani i so brodovi. Me|utoa odnositepome|u polisite bile naj~esto neprijatelski. Doa|alo ~esto do sukobi ivojni. Posilnite gi pot~inuvale poslabite i im ja nametnuvale svojatavlast. No, doa|alo i do prisoedinuvawe na eden kon drug polis. Najpoznatipolisi koi se izdignale vo silni dr`avi bile: Atina i Teba vo SrednaHelada, Sparta i Korint na Peloponez, Milet i Efest vo Mala Azija.
polisi.
Knosos centarna Minojskata kultura
Ostatoci odMinojskatakultura
32
Homerovovreme
Za `ivotot na i nivnite odnosidragoceni podatoci doznavame od epovite Ilijada i
Starite Heleni
So porastot na naselenieto i razvojot na stopan-stvoto edni lu|e vo Helada se zbogatuvale, a drugi osi-
Odiseja. Niv gi napi{al slepiot poet Homer. Vo niv e opeano vremeto od 1200 do800 godina pred n.e. Ovoj vremenski period od 400 godini opean vo Ilijadata iOdisejata se vika Homerovo vreme.
Starite Helini vo Homerovo vreme imale rodovsko ureduvawe. Na ~elo narodot stoel stare{ina nare~en - . Podocna voenite voda~i popobedata vo vojnite zemale za sebe pogolem del od zemjata, robovite i dobitokot.
Vo ova vreme vlasta bila vo racete na narodot koj se vikal. Plemiwata imale ednakvi prava i vladeela demokratija. Najgolemata
vlast mu pripa|ala na narodnoto sobranie - . Vo nego u~estvuvale sitema`i koi bile sposobni da nosat oru`je. Postoel i sovet na stare{ini so koi sesovetuval bazilevsot.
Vo Ilijadata e opi{ana Trojanskata vojna koja se vodele me|u Helenskitesojuzi na ~elo so Sparta i gradot Troja koj se nao|al na bregot na Mala Azija.Vojnata traela deset godini i so itrinata na helenskiot junak Odisej (so drveniotkow) gradot bil osvoen, razru{en i zapalen. Vo Odisejata, pak se raska`uva zavra}aweto na Odisej vo Itaka i na site prepreki {to mu pretstoele: sredba soPolifem, bo`icata Kirka, sirenite, karpite Scila i Haridba i drugo.
BAZILEVS
DEMOS
AGORA
So toa tie s pove}e se zbogatuvale. Taka, so vreme do{lo do podelba nabogati I siromasi I pojava na klasi. Na toj na~in nastanala helenskataaristokratija.
é
Ahiles gr~ki heroj
Helenskakolonizacija
Helenski kolonii
Stara Helada
Fenikija
Odiseeviot brod
33
Текст метода
Работни активности
Од историската читанка прочитај го текстотОдисеј се враќа дома и напиши кратко за
средбата со Полифем и неговата жена Пенелопа
„ ”-
.
Во историскиот атлас пронајди ги полисите Милети Ефест и напиши која држава се наоѓа денес таму.
roma{uvale. Poradi toa mnogu od siroma{nite lu|e bile primorani da se iselu-vaat vo drugi zemji. Pri~ini za kolonizacija ima pove}e. No, kako najzna~ajni segladot, nezadovolstvoto, nemaweto sopstvena zemja, dolgovite i dr. Pravcite nakolonizirawe bile naso~eni kon site ~etiri strani na svetot. Na sever svoikolonii Helinite osnivale pokraj bregovite na Jadranskoto i Crnoto More. Nazapad Jonskoto i Tirenskoto More. Helinski kolonii postoele i na ostrovite Si-cilija, Korzika i Kipar - Kolonizacijata bila najzasilena od do vek p. n.e.VIII V
SPARTA I ATINAOp{testvenoureduvawe voSparta
Kon krajot na vtoriot milenium pred n.e. Dorciteja osvoile oblasta Lakonija i Peloponez. Zate~enoto na-naselenie go pokorile a zemjata ja pretvorile vo zaed-
ni~ka sopstvenost. Vo doli-nata na rekata Evrota, tie osnovale i svoi naselbi.Od niv vo devetiot vek pred n.e. se razvila Sparta. Taa bila - -
koja najmnogu se izdignala na ovoj poluostrov.
Naselenieto vo Sparta se delelo na: i
bile vladea~ka klasa. Celata vlast vo dr`avata bila vonivni race. @iveele vo gradot Sparta koj li~el na golem voen logor. Imaleimawa i stoka, no ne se bavele so zemjodelstvo. Fizi~kata rabota ja smetale zagolem sram. bile starosedelci pretvoreni vo robovi. Tie gi obrabo-tuvale imawata na Spartijatite i bile sopstvenost na dr`avata. So niv sepostapuvalo mnogu surovo i bile kaznuvani za najmal prestap. bilestarosedelci i slobodni lu|e. Ne u~estvuvale vo upravuvawe so dr`avata. Sebavele so zemjodelstvo, zanaet~istvo i trgovija. Na dr`avata i pla}ale raznidanocii.
Sparta bila robovladetelska dr`ava. Vo nea imalo 250 iljadi robovi, asamo 9 iljadi semejstva na robovladeteli. So dr`avata upravuvale dva krala.Pokraj niv postoel i sovet na stare{ini (geruzija). Sovetot go so~inuvale 30lu|e postari od 60 godini. Toj gi donesuval zakonite, objavuval vojni i sklu-~uval mir. Postoelo i narodno sobranie koe go so~inuvale site vozrasni ma`ipostari od 30 godini. Sobranieto gi odobruvalo ili otfrluvalo zakonite.
polis grad dr-
`ava
spartijati, perieki heloti.
Spartijatite
Helotite
Periekite
Od spartanskotosekojdnevie
Spartanski vojnici Vospitanietovo Sparta
Sparta imala najsurovo vospitanie vo istorijatana starite narodi. U{te po ra|aweto na decata niv gipregleduvala posebna komisija. Ako deteto bilo zdravo go
odgleduvale i mu oreduvale eden del od obrabotliva zemja. Ako, pak, bi-lo slabo i bole`livo go frlale vo provalija od planinata Tajget.
[tom decata navr{uvale 7 godini, bile odzemani od roditelitei vospituvani zaedni~ki. Od toga{za nivnoto vospitanie se gri`eladr`avata. Gi u~ele da ~itaat i pi{uvaat, da rakuvaat so oru`je i prak-ti~no da ubivaat robovi. Osven toa, gi naviknuvale na glad i izdr`li-vost. Za taa cel im davale malku hrana i tenka obleka. Spiele na zemja,ve`bale gimnastika i odele vo dolgi mar{evi. Gi u~ele malku da zboru-vaat, a mnogu da ka`uvaat. Po navr{enite 18 godini u~enicite postanu-vale vojnici i `iveele vo kasarni se do 30-tata godina od `ivotot.Vospitanieto vo Sparta bilo surovo i vojni~ko. Samo taka mo`ele da sebranat granicite na dr`avata i da se dr`at robovite vo pokornost.
Scena od obrazovanieto na mladite spartanci34
Dr`avnoureduvawena Atina
Atina se nao|a na poluostrovot Atika. Blizinatana moreto i pogodnite zalivi ovozmo`ile rano da serazvijat trgovijata moreplovstvoto. Prihodite {to sedobivale od niv go ubrzale razvojot na Atina.
Naselenieto vo Atina se delelo na slobodni gra|ani i robovi. Vo slobod-nite gra|ani spa|ale evpatridite i demosot. Evpatridite bile najbogatite lu|e -sopstvenici na zemji{teto i drugi imoti. Demosot go so~inuvale selanite, za-naet~iite i trgovcite. Tie bile slobodni, no nemale pravo da odlu~uvat. Vonajlo{a polo`ba bile robovite. Tie bile sporeduvani so alatite za rabota. Atinabila robovladetelska dr`ava. Na nejzino ~elo stoel . Pokraj nego postoelsovet i . Vo sedmiot vek pred n.e. kralskata vlastbila otfrlena. Toga{ Atina stanala aristokratska robovladetelska republika na~elo so sovet od 9 upraviteli.
Evpatridite bile nositeli na vlasta vo Atina. Postojano se bogatele zasmetka na selanite koi poradi dolgovi se po~esto stanuvale robovi. Poradi toaza~estile i bunite protiv vladea~kata klasa.
kral
Areopag narodno sobranie
Pod pritisok na golemotonezadovolstvo Drakon, a podocna Solon i Klisten napi{ale zakoni so koi Atina
stanala demokratska robovladetelska republika.
Atinskademokratija
Najgolem procut atinskata demokratija dostignalaza vreme na Perikle. Cela vlast toj ja prenel na narodno-to sobranie. Nego, pak, go so~inuvale site vozrasni ma`i
vo Atina. Narodnoto sobranie se sostanuvalo tri pati mese~no. Toa donesuvalonovi zakoni, izbiralo ~inovnici i drugo. Za site va`ni pra{awa vo narodnotosobranie se odlu~uvalo so glasawe. Za vreme na Perikle vo dr`avnoto upravuvaweu~estvuvale site slobodni gra|ani. Toga{i na najsiroma{nite gra|ani im bilodozvoleno da se bavat so dr`avna slu`ba. Za razlika od Sparta decata vo Atina sevospituvale vo duhot na demokratijata: da ~itaat, pi{uvaat, smetaat, svirat dr.
Periodot na vladeeweto na Perikle e nare~en "Zlatno vreme" bidej}i silenrazvoj do`iveale zanaet~istvoto, trgovijata, grade`ni{tvoto, umetnosta, nau-kata i drugi.
и
Perikle
Detaq od muzejot na Partenon
35
Текст метода
Потсети се што си научил
Прочитај од историската чинка за Воспитанието во Спарта и направи споредба со вос-питанието на децата во Атина и напиши краток есеј
„ -”
-.
-Со што се занимавале Периеките во Спарта?-Какви права имал демосот во Атина?-Како се викал периодот од владеењето наПерикле?
Obrazovanie vo Atina
KULTURATA NA HELENITE
ReligijaStarite Heleni veruvale vo mnogu bogovi. Niv gi
zamisluvale kako i site obi~ni lu|e so dobri i lo{i oso-
Vo ~est na bogovite Starite Heleni prireduvale irazni igri. Tie se odr`uvale vo mestoto Olimpija na
bini. Veruvale deka bogovite `iveat vo golemi dvorci na planinata Olimp.Spored Helenite bogovite se `enele i se hranele so ista hrana kako i lu|eto.Me|utoa, niv gi smetale za mnogu ubavi, sna`ni i hrabri su{testva koi ne umiraati se besmrtni.
Vrhoven bog kaj Starite Heleni bil Zevs. Toj vladeel so lu|eto i bogovite.Hera bila negova `ena i bo`ica na brakot; Afrodita - bo`ica na qubovta; Atina- na mudrosta; Had - na podzemniot svet; Posejdon - bog na moreto; Apolon - naSonceto i ubavinata; Eol - bog na vetri{tata; Dionis - na vinoto i veselbata i dr.
Vrhovniot bog Zevs
Posejdon bog na moreto
Mitologija
se napi{ani mnogu mitovi. Vo niv se ras-ka`uva za `ivotot na bogovite i zasitedobri i lo{i dela {to gi pravele nadlu|eto. Me|utoa, Starite Heleni imalemnogu motivi vo koi se opi{uva i `ivo-tot na oddelni hrabri lu|e koi na zemjatapravele dobri dela. Od mitovite naj-poznati se: mitot za Prometej, Herakle(Hergules), Dedal i Ikar, Edip, Orfej,Tantal, Tezej i dr. Dedal i Ikar
Za Helenski-te bogovi i bo`ici
Olimpiskiigri
na Peloponez. Spored mestoto go dibile i imeto Olimpiski igri. Helenite senatprevaruvale vo razni disciplini: tr~awe, borewe, frlawe disk, frlawekopje, razni skokovi vo dale~ina i viso~ina i dr. Igrite se izveduvale na golemstadion koj sobiral i po nekolku iljadi gleda~i.
Prvite olimpijski igri se odr`ale vo 776 godina, pred n.e. a narednite seodr`uvale na sekoi ~etiri godini. Za vreme na igrite bile prekinuvani siteneprijatelstva me|u dr`avite, kako i voenite sudiri. Na pobednicite vo igriteim bil dodeluvan lovorov venec vo znak na priznanie, a istiot bil po~ituvan islaven niz cela Helada.
Frla~ na disk
Maratonec
Na~in na`iveewe
Za vreme na Helenite a osobeno vo vremeto na Perikle lu|eto`iveele vo demokratija. Toga{ bile razvieni mnogu zanaeti, mo-replovstvoto, trgovijata, grade`ni{tvoto i dr. Vo toj period
posebno vnimanie i se posvetuvalo na `enata. Taa se gri`ela za obrazovanie nadecata, oblekata, zdravjeto i dr.
36
Kultura
Teatar
Grade`ni{tvoi umetnost
Nauka
Starite Heleni razvile mnogu bogata materijalnai duhovna kultura. Helenskite pisateli, filozofi i
misliteli dale golem pridones za razvoj na naukite. Golema zasluga za helenskatakultura ima i Perikle. Toj vo Atina gi dovel najgolemite umetnici, pisateli,vajari, nau~nici, filozofi i dr. i im ovozmo`il solidni uslovi da go razvivaattvore{tvoto.
Starite Heleni gi dale osnovite na teatarskataumetnost. Taa se razvila od sve~enostite koi se pri-
Helenskite umetnici - grade`nici, vajari i sli-kari nastojuvale vo svoite dela da ja iska`at ubavinata.
Vo oblasta na kni`evnosta Helenite gi poznavalesite vidovi literaturni tvorbi. No, osobeno gi neguvaledramite, tragediite, komediite, epovite, mitovite, poezi-jata i dr.
reduvale vo ~est na bogot na vinoto i veselbata - Dionis. Tie se odr`uvaledvapati vo godinata: vo prolet i esen. Proletnite pretstavi bile so ta`nasodr`ina i se vikale tragedii, a esenskite imale vesela sodr`ina i ginarekuvale komedii. Teatarskite pretstavi se izveduvale vo amfiteatar. Toa bilegradbi bez pokriv i imale polukru`en oblik. Sedi{tata bile skalesto naredeni imo`ele da primaat nekolku iljadi gleda~i. Najpoznati pisateli na tragedii od tojperiod bile: Eshil, Sofokle i Evripid.
Vo cela Helada bile gradeni hramovi, amfiteatri, op{testveni zgradi i dr.Hramovite se vbrojuvaat vo remek-dela na grade`nata umetnost. Tie bile gradeniod kamen i mermer ukraseni so statui na bogovite. Po plo{tadite i parkovitebile postaveni statui. Ovie dela bile vajani od mermer, bronza, slonova koska iod zlato. Nivnite figuri naj~esto gi prika`uvale bogovite.
Tretata umetnost koja se neguvala vo Stara Helada bilo slikarstvoto. Kako
posebna umetnost bilo razvieno i vaznoto slikarstvo. Na vazite slikarite crtale
motivi od `ivotot na lu|eto, bogovite, `ivotnite i dr.Hramot Artemis
Amfiteatar
Kni`evnost
Filozofija
Sokrat
Pri krajot na i po~etokot na vek pred n.e. Hele-nite ja razvile i filozofijata. Taa vo po~etokot bila nauka
V IV
Starite Heleni prevzele golem del od naukite koi se prime-nuvale kaj narodite od Stariot Istok. No, isto taka, i tie dale golem
koja u~ela kako nastanal svetot. Se delela na materijalisti~ka iidealisti~ka filozofija. Prvite filozofi se javile vo gradoviteMilet, Efes i Atina. Najpoznati me|u niv bile Sokrat, Platon iAristotel.
pridones za razvoj na naukite kako {to bile: istorijata, geografijata, matema-tikata, astronomijata, biologijata, medicinata i dr. So svoite dela psoebno gozadol`ile ~ove{tvoto: Herodot, Pitagora, Hipokrat, Eratosten i dr.
Vo Stara Helada postoele i u~ili{ta. Za razlika od Sparta vo Atinau~enicite u~ele ~itawe, pi{uvawe, peewe, svirewe, smetawe, gimnastika i dr.
Kolosotod Rodos
Aristoteli Platon
37
D A R D A N I
T A U L A N T I
P A J O N I
DA
LM
AT
I
L I B U R N I
E N K E L E T ID E S A R E T IA L B A N I
P E N E S T I
M O L O S IK A J O N I
T E S P R O T I
ILIRSKIPLEMIWA
Koi ja naseluvaleteritorijata na
BalkanskiotPoluostrov
I L I R I
Mapa na Balkanskiot Poluostrov - Naselena od Ilirskite plemiwa
JAPIZIMESAPIJAPIZIMESAPI
38
NaseluvaweИлирите во вториот
милениум пред н.е. го
населиле западниот дел на
Балканскиот Полуостров. Во
почетокот тоа бил тесен
појас покрај Јадранското
Море и полуостровот Истра.
Подоцна започнале да се
прошируваат во повеќе
граници. На југ го населиле
целото Јадранско крајбрежје
до Средна Албанија и
областа Епир. На север го
опфаќале просторот до Сава
и Драва, а на исток до
Морава. Некои илирски
племиња се населиле и во
Јужна Италија на
полуостровите Апулија и
Калабрија.
Prirodni usloviПриродните услови на про
сторот што го населиле илир
ските племиња бил многу по
-
-
-
волензаживеење.Пријатнатаклима, водите, почвите,шумитеипасиштатаовозможувалеразвој на
повеќеземјоделски гранки.
Poteklo Илиритеимаатиндо-европскопотеклоиприпаѓаатнабелатараса. ТиеодСредна
Европа (Чешка, Словачка, Унгарија и др.) се доселиле на Балканскиот полу
остров.
-
Zanimawe Илирите одгледувале житни култури, овошје и домашни животни. Освен тоа се
занимавале со занаетчиството, трговија, ловириболов.Племињата коиживееле
покрај Јадранското море, освен со морепловство се занимавале со гусарење
(пиратство). Тие ги напаѓале римските и хеленските бродови и на трговците им ја
одземалеробата.ПорадитоаИлиритебилепознатикакоморскиразбојници.
Ilirskiplemiwa
Постојат повеќеилирскиплемиња.Однивнајпознати се: Дарданите, Далматите,
Десаретитеидруги.
Od kulturnotonasledstvona Ilirite
39
Дарданите
Далматите
Десаретите
биленајголемоилирско племенаБалканскиотПолуостров. Тие биле познати
како храбри борци, способни рудари и вешти трговци. Освен тоа биле прочуени занатчии кои
изработувале предмети од бронза ижелезо. Најпознат град на Дирданите бил Домастион. Овој
градбилпознат какоцентарзапроизводствонаметали.
го населувале крајбрежјето на Јадранското Море. Тие биле познати како
големи одгледувачи на овци, биволи и коњи. Далматите биле прочуени како вешти мајстори за
облекаодлениболна.ПознатцентарнаДалматитебил градотДелмин.
ги населувале источните делови на Илирија. Тоа илирско племе било по
знатокако големипроизводителинажитникултурииовошја.
-
Aктивности: Работа со карта
Ако сакаш да знаеш повеќе!
Со помош на историскиот атлас пронајди ги
териториите кои ги населувале илирските
племиња!
Илирите биле потомци на Пелазгите за кои се
мисли дека се најстари жители во Европа.
Илирски племиња биле и Таулантите, Енкелеите,
Албаните, Пајоните, Пенестите, Молосите и други
Истражувај и дознај!Има ли на Балканскиот Полуостров народи
кои имаат илирско потекло?
-Кои се тие народи и во кои држави живеат?
Напиши краток есеј за нив!
ILIRSKI KRALSTVAENHELEJSKO KRALSTVO( 3 3 5 g o d . p r . n . e .)ENKELEJSKO KRALSTVO
ENKELEJSKO KRALSTVO
TAULANTSKO KRALSTVO
TAULANTSKO KRALSTVO
ADRIJANSKO KRALSTVO
Vo Ilirija plemiwata se obedi-nuvale vo sojuzi od koi nastanale po-
Kralot Glaukie centarot na ilir-skata dr`ava go premestil kaj Taulan-
ve}e ilirski dr`avi-kralstva. Kralstvata imale za cel da se odbranatod napadite na drugite plemiwa, no i da se pro{irat.
Vo vek pr.n.e. se sozdal sojuz na Taulantite, Molosite i Dajgiplemiwata, koi go formirale Enhelejskoto kralstvo na ~elo so Gaqur.
Kon sredinata na vek pr.n.e. se formirala ilirskata dr`ava. Prvpoznat ilirski kral e Sira. Vo vek pr.n.e. Bardil go simnal kralot
VII
V
II
Sira od prestolot i ja zazel Ilirskata dr`ava sozdavaj}i ja svojata dinastija so centar okoluOhridskoto Ezero.
Dinastijata Bardil imala za cel da gi obedini Ilirite koi bile zazemeni od anti~kiteMakedonci. Za da gi oslobodi ovie zemji Bardil izvojuval pobeda nad tri makedonski krala i gi pri-nudil da pla}aat godi{en danok. Naslednicite na Bardil ja prodol`ile borbata, no ne uspeale da seoslobodat od zavisnosta na Makedoncite.
TAULANTSKO KRALSTVO(335-251 god. pr.n.e.)
ARDIJANSKO KRALSTVO(250-168 god. pr.n.e.)
ite. Po 323 god. pr.n.e. Glaukie uspeal da gi oslobodi site zemji koibile pod makedonska vlast, potoa vladeel so gradovite Dra~ (Durah) IApolonija.
Vo 309 god. p.n.e. Glaukie go osvojuva Epir i na prestolot gonazna~uva Piro.
Za vreme na vladeeweto na dinastijata na Glaukie, se razvivaumetnosta i kulturata, nastanale mnogu novi gradovi so jaki odbram-beni yidini toa se: Damastion, Bilis, Alban pol, Skadar, Ulciw i dr.о
Ardianskoto kralstvo nastanalo vovek pr.n.e. Negov osnova~ bil Agron. Toj
uspeal da gi obedini site ilirski severniIII
predeli od rekata Vjosa na jug, Centralna Dalmacija na sever i na istok odOhridskoto Ezero do Beliot i Crniot Drim. Sedi{te na A dijanskoto kral-stvo stanal Skadar. Ilirskoto kralstvo go so~inuvale gra|ani, slobodniselani i robovi. Op{testvenoto ureduvawe bilo nasledno kralstvo. Sokralskiot prestol imalo pravo da vladeat i Po smrtta na Agron soardijanskoto kralstvo vladeela negovata `ena Teuta. Taa ostroumna ipametna kralica. Za nejzino vladeewe se zasililo gusareweto(piratstvoto) po Jadranskoto More i se pro{irila dr`avata.
r
`enite.била
време на
40
EPIRSKO KRALSTVO
DARDANSKO KRALSTVO
EPIRSKO KRALSTVO
Epirskoto kralstvo se protegalo odrekata Vjosa do Amvrakiskiot Zaliv i od
Dardanskoto kralstvo e sozdadenovo vek p.n.e. na teritorijata na de-IV
od Jonsko More do planinata Pind. Vo Epir `iveele 14 golemi i mnogupomali plemiwa. Najpoznati od niv bile: Molosite, Kaonite i Te-sprotite. Razvojot na Epir po~nal vo vek pr.n.e. Prv poznat kral bilAdemt.
Vo vremeto na vladeeweto na Piro (297-272 god. pr.n.e.), epir-skoto kralstvo bilo nezavisno i vospostavilo prijatelski odnosi sonajsilnite dr`avi od toa vreme. So vojni i osvojuvawa kralstvoto
IV
e pro{ireno na sever do rekata [kumbin, na istok do Vardar, dodeka na jug do Korintskiot Zaliv. Piropoku{al da ja zazeme i Sicilija no ne uspeal. Zaginal vo vojnata so Helenite kaj gradot Argos. Kako kralPiro (Pir)bil praveden i gi po~ituval u~enite i smelite lu|e.
Po negovata smrt vo Epir imalo vnatre{ni borbi koi dovele do slabeewe na dr`avata. Vo 167 god.pr.n.e Epirskoto kralstvo potpa|a pod Rimska vlast.
DARDANSKO KRALSTVO
DARDANSKO KRALSTVO
ne{no Kosovo i podra~jata okolu nego. Granicite se protegale: do Ni{na sever, na jug do Kuks i gorniot tek na rekata Vardar. Prv poznat dar-danski kral se smeta Longar. Dardancite bile poznati kako zemjo-delci, sto~ari i zanaet~ii.
Dardanskoto kralstvo nastanalo od Dardanite, Galabrite i Tu-natite. Toa kralstvo vojni~ki bilo mo}no. Vo vek pr.n.e. se odbra-nile od Galite (Keltite) koi navlegle na Balkanskiot Poluostrov.
Vo 97 god. pr.n.e. Rimjanite go zazele Dardanskoto kralstvo
III
41
И ова ќе те интересира Прошири го своето знаењеКралот Пиро Пир имал идеја да го заземеградот Рим За таа цел собрал војска од
војници и слоновиТој седум години војувал но не го зазел Рими се вратил во Епир
( ).
30.000 300 .,
.
Од историската читанка прочитај го четивотоВојната на Римјаните со илирската кралица
Теута и дознај за карактерот и храброста наоваа жена Од прочитаното напиши кратокесеј
„”
..
Od borbite na Ilirskite kralstva
KULTURATA NA ILIRITE
42
Èëèðñêèjàçèê
Íà÷èí íà`èâååœå
Илирскиот јазик останал жив јазик. За тоа сведочат
откриените натписи од 1000 илирски зборови напишани на
грчки и латински јазик. Илирскиот јазик е индо-европски јазик и има
заедничкиелементиисличностисоденешниоталбански јазик.
Старите грчки писатели, наведуваат дека Илирите живееле
убав живот, го сакале општествениот живот и биле многу
вредни, искрени и гостоприемвливи. Жената кај Илирите имале голем
почит. Таа ги извршувала сите должности во домаќинството. Посебна
грижаводела за здравјетонадецатаиобраованието.Освен тоапомагала
воизработканаоблеката, посевитеоджито,овоштарницитеидруго.
Kultura
Âåðóâàœå
Óìåòíîñò
Културата на Илирите била под силно влијание на хелен
ската и македонската култура. Илирите постигнале високо
-
нивонаобработката на керамикаиизработката напредметиоджелезои
бронза. Тие биле познати како искусни мајстори во изработка на пред
метиодсреброизлато.Некоиилирскикралевиковлеипари–мажети.
Од илирските автори познати се филонид кој напишал 45 книги за
медицинатаиПоркој пишувалзавојувањето.
Илирската архитектура се развила според примерот на грчките
(хеленските) градови. Во градвоите се граделе театри, храмови, стади
они, гимназии и друго. Билискиот театар изграден во век пр.н.е. со
бирал9.000посетители.
-
-
III -
Илирите верувале во повеќе богови. Најраширено било
верувањето во Сонцето. Верувале и во култут на земјата
која ја сметалеИлирите забранителнавојнатаимртвите.
Од божествата најпознати биле Пан – бог на шумата,
Медаур–богнавојнатаидруги.
Илирите ја познавале уметноста. Со разни
декорации ги украсувале куќите и
храмовите. Правле портрети на луѓе и
божества, како и скулптури од камен.
Работни активности!
Анализирај ги сликите од учебникот и на-
пиши како изгледал еден илирски војник
и илирски крал.
Илирски крал
Илирски војник Илирско божество
Легенда која ја преставува оваа слика!Во градот Гордион постоел јазол т.н. Гордиев јазол. Според ле-гендата се раскажувало дека оној кој што ќе го одврзе ќе станегосподар на светот.Александар го пресекол јазолот со својот мач и станал господарна светот.
MAKEDONSKATA DR@AVA DO FILIP
Imeto Makedonija proizleguva od dva staromakedonski zborovi; -go-lem, visok, planinski i - zemja. Prevedeno na na{ jazik toa zna~i
i Spored drugo misleweimeto go dobila po mitskiot predok MAKEDON.
Stara Makedonija se nao|ala vo sredi{niot del na Balkanskiot Poluostrov.Taa gi opfa}ala teritoriite niz koi te~at rekite Vardar, Bistrica, Struma iMesta so svojot sreden i dolen tek. Na sever grani~ela so Pajonija, na jug so Olimpi Egejskoto More, na istok so Trakija i na zapad so Epir i
Makos
Don
Makedo-nija golema, visoka planinska zemja.
Ilirija. HerodotMakedonija ja delel na Dolna i Gorna Makedonija. Dolna Makedonija go opfa}alaprimorskiot del a Gorna Makedonija planinskiot del.
Prirodniuslovi
Najgolem del od teritorijata na Makedonija go is-polnuvale planini bogati so {umi, rudi, pasi{ta i di-
ve~, potoa kotlini so raznovidni i plodni po~vi i blagoprijatna klima kojaovozmo`uvala razvoj na pove}e zemjodelski granki: poljodelstvo, sto~arstvo, {u-marstvo i dr. Toa bilo predizvik ovoj prostor da bide naselen mnogu odamna.
Najstari `iteli na ovaa teritorija bile: Pelazgite, Brigite, Pajoncite i
anti~kite Makedonci: Edon-ci, Pelagonci, Desareti, Lin-kesti i drugi. Sosedi na Make-doncite bile Pajoncite na se-ver, Helenite na jug, Trakij-cite na istok i Ilirite na za-pad. Anti~kite Makedonci sosite niv trguvale so: `ito, ko-`i, drvo i med, a vnesuvale za-naet~iski proizvodi. Od sose-dite, Anti~kite Makedonci serazlikuvale po toa {to imalesvoj jazik i kultura, potoa pohrabrosta, oblekata, obi~a-ite, poku}ninata i drugo.
Od kralskata grobnicana makedonskata dinastijarekonstrukcija na freska
MAKEDONIJA
TRIBALI
TESALIJA
TRAKIJA
FRIGIJA
MIZIJA
MALTA
LICIJA
K R I T
G E T I
DARDANIJA
IL I
R IJ A
KELTI
LACIUM APULIJA
KALABRIJA
SICILIJA
J AD
R AN
SK O M
O R E
SREDOZEMNO MORE
J O N S K OM O R E
T IR E N
S K OM
OR E
BRUC
IO
MAKEDONCIPERSIJANCIATIWANI
BEOTIJA
EPIR
LAKONIJA
PELOPONEZ
PERSISKA
IMPERIJA
ANTIЧKI BALKAN
TEBANCISPARTANCIKARTAGEWANI
Prirodni ubaviniOhridsko Ezero
44
II
Nastanok nadr`avata Argeadi
Starata makedonska dr`ava nastanala vo vekpred n.e. Osnova~ i prv nejzin kral bil Perdika (707-645 godina, pred n.e.) od dinastijata . Pres-
VII
I
tolninata na dr`avata bila vo gradot Ajga. Toj se nao|al vo dolinata na rekataBistrica i le`el vo mnogu plodna kotlina.
Starata makedonska dr`ava bila robovladetelska. Dolgo vreme vo neakralskata vlast bila slaba poradi ~estite vojuvawa so sosednite plemiwa, a
Pela
Dolna Prespa
osobeno so Ilirite. Dr`avata osetno zajaknala za vreme na kralotAleksandar Filhelen (498-454 godina pred n.e. ). Toj uspeal da gipobedi i spre~i napadite na ilirskite plemiwa i da ja pro{irisvojata dr`ava. Odr`uval trgovski vrski so Helada i Persija {to muovozmo`ilo u{te pove}e da ja zacvrsti dr`avata. Vo negovo vremese kovale pari (moneti) {to e dokaz za procutot na dr`avata.
Makedonskata dr`ava u{te pove}e se izdignala za vreme nakralot Arhelaj (413-399 godina, pred n.e.). Toj izvr{il niza re-
II
I
formi vo dr`avata. Ja zajaknal vojskata, a isto taka i trgovijata so sosednitezemji. Ja prenel i prestolninata od Ajga vo Pela koja bila najblizu do trgovskitepati{ta. Na svojot dvor dovel i istaknati li~nosti od naukata, kulturata i umet-nosta.
Dinasti~kiborbi
Po smrtta na Arhelaj nastanale dinasti~ki borbiza prestolot, koi ja oslabnale dr`avnata vlast. Na nejzi-
nite granici povtorno za~estile napadite na ilirskite plemiwa. Kralot Amintaso ve{ta politika uspeal da gi sredi prilikite vo dr`avata i da ja zajakne
vlasta. No, po negovata smrt dinasti~kite borbi za prestolot prodol`ile.III
Dinasti~kiborbi zavlast vo
Makedonija
Makedonski{tit
45
Набљудувај, размисли и одговори
Самостојна активност!
Nabquduvaj ja kartata na Stara Makedoni-ja od u~ebnikov i odgovori: - Na koe mo-re i poluostrov izleguvaa taa?
Nacrtaj go makedonskoto sonce so 16 kraci.
MAKEDONSKATA DR@AVAVO VREMETO NA FILIP
Starata makedonska dr`ava zajaknala i osoben raste` do`iveala za vremena Filip . Toj vladeal od 359 do 336 godina, pred n.e. Filip bil sposobendr`avnik, golem diplomat i ve{t vojskovodec. Za da ja izdigne dr`avata sprovelniza reformi. Do negovoto vreme nemalo po tojana, nitu platena vojska. ZatoaFilip ja preuredil vojskata i sozdal pe{adija nare~ena MAKEDONSKA FA-LANGA. Taa bila sostavena od 16 reda vojnici vooru`eni so dolgi kopja i {titovi.Na dvete strani od falangata imalo brza kowanica i lesno vooru`eni vojnici.Filip vovel postojana vojska koja bila opremena so voeni napravi za frlawekamewa, streli, plamen i dr.
II II
II
II
s
Filip II
Makedonija za vreme na Filip II
46
Makedonija pred Filip II
Teritorii osvoeni od Filip II
Sojuznici na Filip II
Prijatelski oblasti na Filip II
Prestolnini na Makedonija
Korintski sojuz
Sfera na vlijanie na Filip II
Pravci na osvojuvawa na Filip II
Sparta
Bitka kaj Heroneja
II
So dobro organiziranata i vooru`ena vojska Filip gi zapo~nalvoenite pohodi. Najprvo gi pobedil Ilirite i im stavil kraj na nivnite~esti napadi. Potoa za kuso vreme gi pobedil Trakijcite i gi zazel rud-nicite za srebro i zlato. Toa mu pomognalo da kova pari, da ja izdr`uvavojskata i da ja opremuva so opsadni napravi. Parite {to gi koval Filip
bile zlatni moneti i se vikale - stateri. Filip ja iskoristil sla-bosta na helenskite dr`avi koi vodele me|usebni vojni i re{il da gipokori. Mnogu gradovi-dr`avi vo Helada Filip gi osvoil bez borba.Pri toa, so pari uspeal da potkupi i da sozdade svoi privrzanici voHelada. Toj za Helenite velel: "Kakov podmitliv narod. Magare natova-reno so zlato mo`e da go osvoi sekoj helenski grad bez borba". No, voHelada na ~elo so Atina i Teba bil sozdaden sojuz protiv Makedonija.
II
II II
II
Filip ja osvojuva Elada
Najgolem protivnik na Filip i naMakedonija bil atinskiot govornik(orator) Demosten. Negovite govoriprotiv Filip se nare~eni "Fili-piki". So golema vojska Filip trg-nal da gi uni{ti. Do odlu~na bitkado{lo kaj Heroneja vo 338 godinapred n.e., Filip izvojuval golemapobeda. Toga{ skoro site helenskidr`avi ja priznale negovata vlast.Naskoro, Filip svikal vo Korintop{t helenski sostanok na koj bilsozdaden sojuz na ~elo so Makedo-nija. So toj sojuz Filip im dal slo-
II
II
II
II
II
Od `ivotot vo Makedonijaza vreme na vladeeweto
ilip Makedonskina F II
boda i avtonomija na Helenite so cel da ja priznaat negovata vlast. Sojuzot imal zacel da gi {titi interesite na helenskite rabovladeteli i borba protiv Persija.Toj ne uspeal da go ostvari svojot plan, bidej}i naskoro bil ubien, vo zagovor nasvadbata na negovata }erka.
. Vo ovoj period ja pro{iruva Makedonskat dr-`ava na jug do Peloponez na zapad do Jadranskoto More i na istok do Crnoto More.
Филип владеел 24 годиниII
Makedonska falanga
ILIRIJA TRAKIJA
MAKEDONIJA
SPARTA
KORINT
ATINA
TEBA
Zlatna maska odgrobnicata na Filip II
Ako сакаш да знаеш повеќе
Најпознати војници во македонската војска биле кралските другари - Хетаири.Тие биле војсководачи, заштитени со шлемови и панцири, советници и доверли-ви луѓе на кралот.
47
MAKEDONSKATA DR@AVAVO VREMETO NA ALEKSANDAR MAKEDONSKI
Aleksandarna prestolot
Aleksandar Makedon-ski bil naslednik na Filip .
III
II
Toj na prestolot do{ol mnogu mlad koga imalsamo 20 godini. Vladeel od 336 do 323 godinapred n.e. Aleksandar Makedonski se odlikuvalso golemi sposobnosti, silna energija ihrabrost. Vospituva~ i u~itel mu bil poznatiotgr~ki filozof Aristotel. Toj mu vleal golema
qubov kon naukata i umetnosta, a negoviot tatko go upatuval vo dr`av-nite i voenite raboti. Pred da stane kral pove}e pati u~estvuval vovoenite pohodi {to gi prevzemal negoviot tatko. Taka mnogu mlad sezdobil so vojni~ki znaewa i ve{tini. Koga stapil na prestolot Make-donija imala silna vojska i bila dobro uredena dr`ava. Nejzin najgolemneprijatel bila Persija koja bila po povr{ina 50 pati pogolema od
Makedonija. Aleksandar Makedonski sakal da ja pokoriovaa dr`ava. Rabovladetelite koi sakale da gi zgolemat svoi-te bogatstva go podr`ale vo namerata.
III
[irewe namakedonskatadr`ava
Persiskiot car Darij so mno-gu pobrojna vojska se obidel da go spre-~i prodiraweto na Aleksandar vo
III
III
Mala Azija. Do golema bitka do{lo kaj mestoto Is vo 333godina, pred n.e. Vojskata na Darij pretrpela golem poraz.Toga{bile zarobeni celoto negovo semejstvo so bogatstvoto.Darij uspeal edvaj da se spasi so begawe. Po ovaa bitka Aleks-andar Makedonski, osvoil Mala Azija i ja pokoril Feni-kija. Palestina i Egipet. Toj nasekade bil pre~ekuvan kakoosloboditel, bidej}i pokorenite narodi ne bile zadovolniod persiskata vlast. Voedno tie go proglasuvale Aleksandar
za svoj vladetel.
III
III
III48
III
Najprvo Aleksandar Makedonski prezel pohod vo He-lada, bidej}i nekoi gr~ki dr`avi sakale da ja otfrlat make-donskata vlast. Toj gi zadu{il vostanijata vo Helada. Potoaprezel pohod kon sever s do rekata Dunav i gi pokoril ilir-skite i trakiskite plemiwa.
Otkako ja zacvrstil svojata vlast vo 334 godina predn.e. trgnal protiv Persija so golema vojska. Vojskata bilasostavena od 30 iljadi pe{aci, 5 iljadi kowanici i 150 bro-dovi. Kaj r. Granik ja porazuva persiskata vojska i mnogu brzouspeal da ja osvoi Mala Azija, a od tamu se upatil kon Egipet.
III
è
Voeni pohodi
Vo Egipet sve{tenicite go proglasile za sin na bogotAmon Ra i za niven car. Na utokata na Nil toj snival grad kojvo negovo ime bil nare~en Aleksandrija.
Ispla{en od silata na Aleksandar Makedonski,Darij mu ponudil polovina od svoeto golemo carstvo. Naovoj predlog Aleksandar ne se soglasil i go prodol`il osvo-juvaweto na persiskite teritorii. Do golema bitka do{lo vo331 godina pred n.e. kaj mestoto Gavgamela. Persiskata vojskapretrpela golem poraz. Darij uspeal i ovoj pat da se spasi,no naskoro bil ubien od svoite vojnici. Po ovaa bitka bilapokorena cela Persija.
Gradot Vavilon Aleksandar go izbral za svoja pres-tolnina. Po osvojuvaweto na Persija Aleksandar sakal da jaosvoi i Indija. Toj navlegol vo nea i ja zavzel oblasta Pen-xap, go pokoril kralo Por koj vo bitkata koristel slonovi.Nepodnoslivata klima, bolestite kako i dolgite voeni po-hodi ja isto{tile vojskata na Aleksandar i taa barala da sevrati nazad. Aleksandar bil prinuden da se pokori na bara-wata na vojskata. Eden del od vojskata se vra}al na kopno, adrugiot po voda.
Po vra}aweto od Indija, Aleksandar Makedonskisakal da go osvoi zapadniot del od Sredozemnoto More, se-verniot del od Afrika, Italija i [panija. No, naskoro serazbolel i vo 323 godina pred n.e. umrel.
o
III
III
III
III
III
Aleksandar vo Luksor - Egipet
Aleksandar vo Vavilon
Aleksandar vo Erusalim
Aleksandarvo Indija
Flotata naAleksandar
vi akcija
49
Активности и методи!
aРаботни ктивности
Od istoriskata ~itanka pro~itaj go tekstot: Aleksandari kowot Bukefal - i doznaj {to mu rekol Aleksandar nanegoviot tatko Filip !II
Vo tvojot rabotno blok~e na ~a-sot po likovno vospituvawe na-crtaj go makedonskoto sonce Isvetilnikot FAROS.Izraboti grozd na starata make-donska dr`ava.
ALEKSANDARMAKEDONSKI
Voenata obuka na Aleksandar Makedonski
Sonot na Aleksandar
Aleksandar Makedonski (356 - 323 godina, pred n.e.)e sin na kralot Filip i na Olimpija. Tatko mu Filip sepogri`il Aleksandar u{te kako mal da se zdobie so solidnoobrazovanie. Poradi toa toj na svojot dvor go dovel poznatiothelenski filozof Aristotel da mu bide u~itel na svojot sin.Aristotel go podu~uval mladiot Aleksandar vo poznavawe namudrosta na `ivotot i filozofijata, a preku nea mu vlealgolema qubov da gi zasaka i drugite nauki kako literaturata,istorijata i umetnosta. Aleksandar posebno se voshituval naepovite Ilijada i Odiseja. Tie bile negovi najomileni ~eti-va vo koi se so`ivuval so junacite i nivnite hrabri dela.Aleksandar u{te na {esnaesetgodi{na vozrast pred da stanekral u~estuvval vo pove}e voeni pohodi. Toa mu ovozmo`ilorano da se zdobie so poznavawe na na~inot i tehnikata navojuvaweto. Toj gi poznaval site voeni ve{tini koi mu ovoz-mo`ile da bide edinstveniot neporazen vojskovoda~ na star-iot vek.
Aleksandar Makedonski poseduval bister um i bilmnogu re{itelen i hrabar. Toj vleguval prv vo bitkite so {togo podigal moralot na svoite vojnici i bil mnogu omilen me|univ. Zatoa i sekoga{ pobeduval. Vo bitkite bil nemilosrden,no, zatoa pak, po sekoja pobeda bil toleranten i mu oddavalpo~it na protivnikot. Aleksandar ne bil samo golem vojsko-voda~ i osvojuva~ tuku i istra`uva~. Vo site svoi pohodi tojso sebe vodel u~eni lu|e ~ija cel bila da gi istra`uvaat osvo-enite teritorii. Aleksandar bil dare`liv. Toj go pomagalgradeweto na hramovi i osnivaweto na novi gradovi. Sakalda go izvle~e od siroma{tija i poznatiot filozof Diogen koj`iveel mnogu bedno vo bure pa Aleksandar so svojata pri-dru`ba go posetil.
Aleksandar Makedonski odigral golema uloga voistorijata na starata makedonska dr`ava. Vo negovo vreme taa
III
II II
III
III
Aleksandrovite roditeli Filip i Olimpija
Moneta od Vavilon na koja se predviduvana Aleksandar Makedonski vo Vavilonvra}aweto
stanuva svetska sila. Makedonija se protegala na tri kontinenti: Evropa, Azijai Afrika. I pokraj toa {to Aleksandar bil mnogu mlad toj uspeal da ja odr`ivlasta nad ovaa golema teritorija. Svoeto carstvo nastojuval da go uredi kakozaednica na ramnopravni i obedineti narodi. Aleksandar za prv pat vo istori-jata na starite narodi nastojuval da gi zbli`i pobednicite i pobedenite. Toj gipo~ituval i podr`uval obi~aite i tradiciite na pokorenite narodi. Gi po-
50
Scena od sredbata so `itelina osvoena oblast
Pro~itaj go ~etivoto Aleksandar i Diogen od istoriskata~itanka i doznaj zo{to Diogen odgovoril na Aleksandar:"Ne mi go odzemaj ona {to ne mo`e{ da mi go dade{"!
mu
Karta na imperijata na Aleksandar MakedonskiIII
dr`uval i brakovite me|u Makedoncite so Persijankite. Vogradot Suza vo 324 godina, pred ne.e. Aleksandar organiziralzaedni~ka svadba na 10 iljadi negovi vojnici so Persijanki.Ovaa svadba e nare~ena; "Svadba na Evropa i Azija" i samiottoj se o`enil so dve persiski princezi. Vizijata na Aleksan-dar Makedonski se sostoela za ramnopravnost, tolerantnost izaedni~ko `iveewe na narodite.
Po smrtta na Aleksndar Makedonski vo 323 godinapred n.e. golemata dr`ava se raspadnala na pove}e dr`avi.
III
Aleksandargo se~egordieviotjazol
Torba kadeAleksandar
gi dr`elstrelite
za vreme navoenitepohodi
51
Imerijatana Aleksandar Makedonski
Активности и методи!
KULTURATA NA MAKEDONCITE
Jazik Anti~kite Makedonci imale svoj poseben jazik koj se raz-likuval od jazikot na drugite sosedni narodi. Od toj period se
so~uvani samo stotina zborovi. No, anti~kite Makedonci se razlikuvale odsosedite po svojot poseben na~in na `iveewe, obi~ai, obleka, religija, obredi idrugo. Osven toa se razlikuvale po na~inot na vojuvawe i oru`jeto. Posebno sekarakteristi~ni dolgite kopja od 7 metri i {titovite ukraseni so simbolot namakedonskoto sonce - 16 son~evi zraci.
Religija Kako i site stari narodi taka i Anti~kite Makedonci veru-vale vo mnogu nadprirodni sili. Vo najstaro vreme veruvale vo
Sonceto. Toa spored niv pretstavuvalo simbol na `ivotot. Nego go prika`uvale narazni predmeti kako {titovi, moneti i drugo. Eden od mnogu ra{irenite i zasta-peni simboli bil i lavot. Toj bil simbol na vlasta i mo}ta na makedonskite vlade-teli. Tie ko`ata od lavot ja nosele kako skapocen ukras. Kako simbol lavot se sre-}ava i na monetite kaj pove}e makedonski kralevi.
Podocna Anti~kite Makedonci veruvale vo pove}e bogovi isto kako Hele-nite, no so makedonski imiwa. Vrhoven bog im bil Dios. Od drugite bogovi naj-poznati bile: Pean - bog lekar; Dijalos (Dionis) - bog na plodnosta,grozjeto ivinoto, Bedi - bog na vozduhot i dr. Vo ~est na bogovite tie gradele hramovi i imprinesuvale `rtvi. Anti~kite Makedonci telata na po~inatite gi palele, bidej}iveruvale deka preku ognot i ~adot du{ata odi kon bogovite.
Kultura Anti~kite makedonski kralevi i aristokrati golemo vni-manie obra}ale na kulturata. Taa bila pod vlijanie na starite
isto~ni narodi i Helenite. Na svoite dvorovi povikuvale poznati helenski arhi-tekti, umetnici, filozofi i poeti. Me|u drugite tuka prestojuvale Aristotel,Evripid, Zeuksis i drugi. Nivnata zada~a bila da gi vospituvaat i podu~uvaat niv-nite sinovi od pove}e oblasti na naukata i umetnostite.
Materijalnakultura
Za materijalnata kultura na anti~kite Makedoncidoznavame od arheolo{kite na|ali{ta vo Trebeni{te - Oh-
ridsko, Sindos vo okolinata na Solun, kralskite grobnici od Kutle{, vo Tetovsko,Demirkapijsko i na drugi mesta. Od toj period vo pove}e krai{ta na Makedonija sepronajdeni pove}e predmeti {to imaat visoka umetni~ka vrednost. Takvi sebronzenite sadovi, moneti (pari), raznoviden nakit i oru`je. Mnogu od niv bileizraboteni od zlato, srebro i bronza. Ovie predmeti od materijalnata kulturapotvrduvaat deka zanaet~istvoto bilo mo{ne razvieno. Pronajdeni se i mnogugrn~arski predmeti na koi se naslikani razni figuri od sekojdnevniot `ivot. Toadoka`uva deka i slikarstvoto imalo svoe mesto vo kulturata na Anti~kiteMakedonci.
Moneti so likot naAleksandar MakedonskiIII
52
Сонцето - Култ на старитеМакедонци
Kralskata grobnica vo AjgaZlatniot kov~eg
Trebeni{ki maski
Aleksandrovata zlatna kruna (dijadema)
Makedonski {lem
Kralski {lemna Aleksandar
53
Активности за дома
Направи анализа:
И ова ќе те интересира
Со твојот наставник или сам, посети го етнолошкиотили историскиот музеј во Скопје или во твоето местона живеење и напиши краток состав за предметитешто ќе ги видиш таму,
Во хеленистичкиот период освен на папирус сепишувале и на кожи пергаментНа кожи пишувале учените луѓе кои оделе во походи со Александар III Македонски
.-
.
На сите слики и споменици од културата на античките Македонции за истите напиши краток есеј.
HELINISTI^KI PERIOD
Helinisti~kakultura
Aleksandar Makedonski sozdal golema dr`ava koja se protegala na trikontinenti. Po negovata smrt ovaa dr`ava se raspadnala. Aleksandar neostavil svoj naslednik pa zatoa nastanale borbi za prestolot, me|u negovitevojskovoditeli.Tie borbi traele skoro dve decenii. Golemata makedonska dr`avase raspadnala na pove}e dr`avi. Od niv najpove}e se istaknale Egipet, Sirija iMakedonija. Vladetelite na ovie dr`avi osnivale svoi dinastii.
Vo Egipet vladeala Ptolomejskata dinastija od makedonsko poteklo; voSirija dinastijata Seleukidi, a vo Makedonija se zacvrstila dinastijata Anti-gonidi.
Klasnite borbi vo ovie dr`avi bile pri~ina za nivno slabeewe i potpa|awe pod rimska vlast.
III
III
-
Helenisti~kata kultura nastanala so vzaemno vlija-nie i me{awe na makedonskata, helenskata kultura i kultu-rata na starite isto~ni narodi.
Makedonskite i helenskite vojnici, kako i trgovcite ja prenele helenskatakultura vo osvoenite dr`avi vo Afrika i Azija. So nea se zapoznale stariteisto~ni narodi. Od tamu, pak Makedoncite i Helenite se zapoznale so kulturata natoma{nite narodi koja ja prenele vo svojata zemja. So me{awe na ovie dve kulturii prifa}awe na najprogresivnoto od ednata i drugata strana nastanala novakultura poznata kako helenisti~ka. Poimot helenizam poteknuva od helenskiotzbor {to zna~i podr`uvawe na se {to e helensko: jazik, obi~ai,kultura i istorija od strana na ne helenskite narodi. Ovoj period gi opfa}aposlednite tri veka od starata era. Vo periodot na helinizmot, helenskiot jazikpostanal jazik na obrazovanite lu|e. So imeto helen bil narekuvan sekoj obra-zuvan ~ovek koj znael da zboruva helenski. Dr`avite vo koi se razvila heli-nisti~kata kultura se nare~eni helenisti~ki dr`avi. Najgolemi od niv bile Egi-pet, Sirija i Makedonija. Vo ovie dr`avi se razvile pove}e centri na helenis-ti~kata kultura. Najpoznati me|u niv bile Aleksandrija, Pergamon i Rodos.
bil najgolem centar na helenisti~kata k l ura se dodeka nego zazele Arapite vo 642 godina. Toj bil centar na trgovijata koja doa|ale od sitestrani na svetot. Vo Aleksandrija bile izgradeni mnogu op{testveni zgradi,svetili{ta, carski dvorci, zoolo{ki gradini, teatri i drugo. Vo nego se nao|alpoznatiot Muzej {to pretstavuval centar na naukata. Vo Aleksandrija postoela inajgolemata biblioteka vo toj period so nad 700 iljadi knigi napi{ani na papi-rus. Vo muzejot i bibliotekata rabotele najpoznatite u~eni lu|e od toga{notovreme. Za nivniot trud tie dobivale plata i besplatna hrana. Me|u popoznatiteu~eni lu|e koi rabotele vo Aleksandrija bile: Arhimed koj otkril pove}e zakoniod fizikata, Eratosten - geograf i astronom koj prv go presmetal obemot na
helenismos
Aleksandrija u t
Serija na Ungarskapo{ta za gradbiteod helenisti~kiotperiod
Artemis
Kolos od Rodos
Mauzolejot vo Halikarnas
Statuata na Zevs
Svetilnikot vo Aleksandija
54
Zemjata po meridijanot, Euklid - osnova~ na geometrijata, Aristorh - prv go zas-tapuval misleweto deka Zemjata se vrti okolu Sonceto, Ptolomej - geograf ikartograf i drugi.
Od ovoj period vo Aleksandrija se istaknuvaat mnogu gradbi. Takov bil Kral-skiot dvor, bibliotekata, kako i svetilnikot na ostrovot Faros visok 135 metri.
Od umetnosta vidino mesto zazemalo vajarstvoto pri {to bile vajani statuina bogovi, kralevi i drugo.
bil vtoriot centar na helenisti~kata kultura. Toj bil pres-tolnina na Pergamskoto kralstvo. Vo ovoj grad od toj period se istaknuvaat kakokulturni gradbi Bibliotekata vo koja imalo okolu 2000 iljadi zapisi na papirus,kako i oltarot - `rtvenik vo hramot na bogot Zevs.
spa|a vo zna~ajnite centri na helenisti~kiot period. Vo nego posto-ela vajarska {kola. Tuka bil izvajan Kolosot od Rodos i spomenikot na Laokon.
kultura imala svetsko-istorisko zna~ewe. Prostorot {togo opfa}ala ovaa kultura bil mnogu pogolem od starata helenska kultura.Helenisti~kata kultura stanala osnova od koja site evropski narodi crpeleznaewa za razvoj na naukite, umetnosta i grade`ni{tvoto.
Pergamon
Rodos
Helenisti~kata
Gradot Pergamon
@rtvenikotna bogot
Zevs
Kolos od Rodos
Svetilnikot Faros iAleksandriskata bibliotekaizgorena vo po`ar
55
Истражувачки активности
Истражувај и доазнај кои светски чуда постоеле или се напра-вени за време на Хеленистичкиот период.
NASTANOKNA RIMSKATA DR@AVA
NASTANOKNA RIMSKATA DR@AVA
Prirodniuslovi
Rimskata dr`ava e osnivana vo 753 godina pred n.e.na Apeninskiot Poluostrov, vo dene{na Italija.
Zemji{teto na Apeninskito Poluostrov e mnogu plodno, osobeno po doli-nite na rekite Po i Tibar. Poluostrovot ima i topla klima, koja uslovila po-volni uslovi za razvoj na poljodelstvoto. Na Apeninite pak, ima mnogu {umi ipasi{ta, {to go ovozmo`uvaat razvojot na sto~arstvoto. Moriwata {to goopkru`uvaat poluostrovot i zalivite na zapadniot breg se povolni za prista-ni{ta, i za razvoj na ribolov, moreplovstvo i trgovija.
NaseleniePlodnata po~va, toplata klima, {umite, pasi{tata i
moriwata bile pri~ina ovoj poluostrov da bide naselenmnogu odamna.
Na Apeninskiot Poluostrov `iveele mnogu plemiwa. Najpoznati me|u nivbile Latinite. Tie `iveele od levata strana na rekata Tibar. Od desnata stranana Tibar, severno od Latinite `iveele Etrurcite. Vo ju`nite delovi na polu-ostrovot i na ostrovot Sicilija `iveele Heleni. Osven niv `iveele i Gali,Itali i mnogu drugi plemiwa. Site imale svoja kultura i se nao|ale na razli~enstepen od op{testveniot razvitok.
Nastanuvawena gradot Rim
Za nastanokot na Rim postojat pove}e legendi. Spo-red edna od niv Rim go osnovale potomcite naTrojanskiotjunak Enej - bra}ata Romul i Rem vo 753 godina pred n.e.
Gradot - dr`ava Roma (Rim) go dobil imeto po Romul koj bil prv vladetel i vladeelod osnovaweto na gradot pa s do 716 godina pred n.e.
Spored istorijata, pak, Rim nastanal postepeno so obedinuvawe na nasel-bite na sedumte rit~iwa {to se nao|ale pokraj rekata Tibar. Vo vek pred n.e.Etrurcite gi pokorile Latinite. Tie ja zazele teritorijata ju`no od Tibar, anaselbite gi zagradile so odbrambeni yidovi, i gi pretvorile vo grad koj trebaloda bide tvrdina na nivnata vlast nad Latinite.
Vo vek pred n.e. Latinite so pomo{ na Helenite gi isterale Etrurcite.Ottoga{ Rim postepeno ekonomski zajaknuval, ja pro{iruval svojata vlast nadtoga{nite naselbi i prerasnal vo politi~ki centar i se oformil kako grad- dr`ava.
è
VIII
IV
Op{testvenoureduvawe
Vo najstaro vreme Rimjanite `iveele vo rodovi. Vovek pred n.e. rodovite se raspadnale na semejstva - fa-VIII
milii. Ottoga{ naselenieto se delelo na slobodni lu|e ( i ) ilu|e bez sloboda ( ). Na ~elo na semejstvata se nao|al tatkoto ili latinski
patrijci plebejci
robovi
Legendarnata vol~ica Rea
Narodot na Rim
Narodot na Rim
Narodot na Rim
Rim 56
re~eno - . Toj bil gospodar na `ivotot i smrtta na site negovi ~lenovi.Odlu~uval za site semejni raboti. ^lenovite na site patrijarhalni semejstva senarekuvale . Rim bil nivna tatkovina - .
Bidej}i tie bile pripadnici na najstarite rodovi vo Rim, gi imale siteprava vo dr`avata da nosat oru`je, da zazemaat razni dr`avni slu`bi, da slu`atvojska i sl. Vsu{nost, tie bile aristokrati.
Pokraj patricite (starosedelci) vo Rim `iveele i . Tie bile po-tomci na doselenicite vo Rim. Niv patrijcite gi narekuvale "lu|e bez pretci".Tie se zanimavlae so zanaet~istvo, trgovija i zemjodelstvo. Li~no bile slobodni,no, ne mo`ele da u~estvuvaat vo vlasta, nitu da gi koristat zaedni~kite {umi ipasi{ta. Edinstveno zaedno so patriciite im se dozvoluvalo da u~estvuvaat voodbranata na gradot - dr`avata.
Zatoa plebejcite vodele dolgotrajna borba za ramnopravnost so patriciite koja traela celi dva veka.
pater
patricii patrija
plebejci
-
Шirewe naRimskataimperija
TRAJAN
HADRIJAN
98-117
117-138
253
193-211
211-217
ANTONIUS
DECIUSAURELIE
MAKSIMINUS
ELAGABIUS
ALEKSANDARSEVERUS
FILIPARAPSKI
KLAUDIUS
PROBUS
KARAS
138-161
249-251270-275
268-270
276-282
282-283
284-305DIOKLECIJAN
EMILIANUS
SEPTIMIUSSEVERUS
235-238
216-222
222-235
244-249
KARAKALA
Patricii
Plebejci
Paterot isemejstvoto
Od `ivototvo ednorimsko
semejstvo
57
Во Рим во почетокот владееле кралеви. Тие власта ја делеле со Се-
натот и Народното Собрание. Подоцна било укинато кралството, а
Рим станала Република. На чело на Републиката стоеле два конзу-
ла кои имале војничак и судска власт. Освен нив лпостои и Сенат во
кој влегувале најбогатите граѓани. Конзулите биле бирани на една
година, а членовите на Сенатот доживотно.
Плебејците со многу побуни успеале во власта да имаат свои пре
ставници. Тоа биле народни трибуни кои издејствувале да се доне-
сат правични закони.
т
Потсети се што си научил
Koi plemiwa `iveele na Apeninskiot Poluostrov?Kako nastanal gradot Rim?
JAKNEWE I PRO[IRUVAWENA RIMSKATA DR@AVA
JAKNEWE I PRO[IRUVAWENA RIMSKATA DR@AVA
Borbata me|upatriciite iplebejcitePatricii i plebejci
Patriciite bile klasa na gospodari vo rimskatadr`ava. Za razlika od niv plebejcite iako bile slobodnigra|ani nemale pravo da u~estvuvaat vo dr`avnata vlast.
Poradi toa plebejcite povele borba protiv patrijcite za izedna~uvawe napravata. Za da gi izbegne nemirite, kralot Servij Tulij vo 553 godina pred n.e.izvr{il reformi so koi pobogatite plebejci mo`ele da upravuvaat so dr`av-nite organi.
Patrijcite ne bile zadovolni od toa izedna~uvawe na pravata so ple-bejcite. Zatoa, tie vo 509 godina pred n.e. go simnale od vlast kralot i taka Rimstanal republika.
Me|usebni borbina rimjanite
Oktavijan Avgust i negovaproklamacija zaprinceps na Rim
Rimskiosvojuvawa
Dodeka se vodele borbite me|u patricite i ple-bejcite. Rimjanite vodele osvojuva~ki vojni so sosedniteplemiwa. Kon sredinata na vek pred n.e. zagospodarileIII
so Apeninskiot Poluostrov. Na pokorenoto naselenie Rimjanite im ja ostavaleli~nata sloboda so uslov da u~evstvuvaat vo vojnite zaedno so niv. Zatoa Rim poosvojuvaweto na Apeninskiot Poluostrov u{te pove}e go zgolemil brojot na svo-ite vojnici i zapo~nal u{te pogolemi osvojuvawa nadvor od ovoj poluostrov.
58
Rimskata vojska bile dobro vooru`ena, osnovna edinica bila legijata, kojaobi~no imala 4-5 iljadi vojnici i nekolku stotici kowanici. Vo rimskata vojskavladeela stroga disciplina. Hrabrite vojnici i vojskovodci dobivale kako na-grada pogolem del od voeniot plen, kako i razni odlikuvawa.
So vakva silna vojska po pokoruvaweto na Apeninskiot Poluostrov, Rim-janite prodol`ile so pro{iruvawe na svojata dr`ava.
Rim stanuvaimperija
Od bregovite na Apeninskiot Poluostrov, Rimjaniteprodol`ile da osvojuvaat teritorii i dr`avi pokraj Sredo-
zemnoto More. Toa gi dovelo do sudir so Kartagincite koi bile gospodari naZapadnoto Sredozemje i so helinisti~kite dr`avi, gospodari na Isto~noto Sre-dozemje.
So Kartagincite koi Rimjanite gi vikale Puni, vodele tri Punski vojni.Ovie vojni traele 118 godini i bile so promenliv uspeh, a zavr{ile so pobeda naRimjanite. Kartaginskiot vojskovodec Hanibal so golema vojska i so upotreba naslonovi kaj r.Kana gi porazil Rimjanite i do{ol do portite na Rim no ne goosvoil.
Vo 146 godina pred n.e. Rimjanite ja osvoile Kartagina i ja zapalile. Golemdel od naselenieto go ubile, a del go pretvorile vo robovi. So osvojuvaweto naKartagina, Rim stanuva gospodar na zapadniot del od Sredozemjeto.
"Hanibal an te portas"
- Hanibal e pred vrata,scena od punskite vojni
Rimski vladeteli koi gi pro{irile granicitena Rimskata imperija
Rimska legija
Zazemawe na Kartagina
Od bojnoto polena Iberiskiotpoluostrov
Po osvojuvaweto na severnite bregovi na Afrika, Rimjanite go osvoilePirinejskiot Poluostrov i Galija (dene{na Francija), Jadranskoto krajbre`je,ju`niot del na Balkanskiot Poluostrov, Makedonija, Helada, Sirija, Mala Azija,Egipet, Palestina i drugi.
Taka Rim stanal najgolema dr`ava vo toa vreme (svetska sila) koja seprotegala na tri kontinenti: Evropa, Azija I Afrika.
Vo vek pred n.e. Rimskata dr`ava ja zafatile gra|anski vojni koi gozagrozile opstanokot na dr`avata. Vo 31 godina pred n.e. bila ukinata rimskatarepublika i celata vlast vo dr`avata ja prezel Toj bil iprviot rimski car na kogo rimskiot senat mu ja dodelil titulata( ) {to zna~elo prv najugleden gra|anin na Rim. Podocna ja dobil i titulata
( ) {to zna~elo veli~estven. Taka Rim od postanal.
I
Oktavijan Avgust.
Princeps
prv ,
avgust vozvi{en republika
carstvo
Текст медода
Pro~itaj od istoriskata ~itanka zabitkata kaj r.Kana napi{i kratoksostav za rasporedot na vojskite.
i
Bitkata kaj r.Kana
59
VNATRE[NI BORBIVO RIMSKATA DR@AVAVNATRE[NI BORBI
VO RIMSKATA DR@AVA
Scena odgra|anskitevojni vo Rim
Bra}ata Tiberij i Gaj Grah, kako narodni trubuni se obi-dele da ja popravat polo`bata na selanite. Tie vo vtoriot vekEden od mnogute
posedi na Rimjanitepred n.e. predlo`ile pove}e zakoni vo polza na selanite. Iako, predlo`e-nite zakoni bile prifateni od narodnoto sobranie ne bile sprovedeni. Boga-tite aristokrati stanale nivni neprijateli, pa taka Tiberij Grah bil ubien, anegoviot brat Gaj Grah da ne padne `iv vo racete na neprijatelot mu naredilna negoviot rob da go ubie. Borbata me|u bogatite i siromasite prodol`ila.Bra}ata Grah ne uspeale so svoite reformi da gi spasat selanite. Po nivnotozaginuvawe vo Rim nastanale gra|anski vojni. Tie se vodele pome|u bogatite isiroma{nite.
Scena od `ivototna selanite vo Rim
Izgradbana pati{ta
Bra}ataGrah
60
Vostaniena Spartak
Nikade nemalo tolku mnogu robovi i ne se postapu-valo tolku surovo so niv kako vo rimskata dr`ava. Robo-
vite nemale nikakvi prava. Tie ne mo`ele da imaat ni{to svoe duri ni se-mejstvo. Na gospodarite ne im bilo gri`a za nivniot `ivot. Mo`ele da gi tepa-at pa duri i da gi ubijat. Iscrpenite i stari robovi gi nosele na pusti ostrovikade {to umirale od glad. Za da si ja podobrat polo`bata, robovite, gi kr{elealatite, begale i digale buntovi i vostanija. Najgolemoto robovsko vostanievo rimskata dr`ava e vostanieto predvodeno od Spartak od 74 do 71 godinapred n.e. Toj bil rob po poteklo od Trakija. Bidej}i bil mlad so bistar um ra-botel kako u~itel po me~uvawe vo gladijatorskoto u~ili{te vo Kapua. Toj giorganiziral gladijatorite od Kapua da se dignat na vostanie. Bidej}i bilaotkriena negovata namera uspeal so 70 svoi u~enici - da izbegagladijatori
na planinata Vezuv. Negovata mala grupa robovi brzo narasnala. Nemu muse priklu~ile mnogu drugi robovi i nezadovolni selani. Koga nivniotbroj narasnal i stanal opasno za Rimjanite, bila ispratena vojska, norimskite vojnici bile pobedeni. Po ovaa pobeda brojot na vostaniciteu{te pove}e se zgolemil i dostignal do 120 iljadi lu|e.
Spartak znael deka i pokraj golemite uspesi {to gi postignala ne-govata vojska, nema da mo`e da ja skr{i silata na Rim. Zatoa, toj re{il dagi izvede robovite nadvor od Italija preku Alpite. Koga stignale voSeverna Italija so negoviot plan ne se soglasile site robovi. Del od nivne sakale da ja napu{tat Italija. Tie sakale tuka da se oslobodat i da do-bijat zemja. Spartak bil prinuden da go izmeni svojot plan. Razedinetivo 71 godina pred n.e. vo bitkata kaj Lukanija vostanicite bile poraze-ni, a okolu 6 000 od niv bile raspnati na krstovi na patot od Kapua doRim.
Gra|anskivojni
Vo rimskata dr`ava bile sprovedeni pove}ereformi, no od niv ne bilo zadovolno naselenieto.
Poradi toa vo vek pred n.e. izbuvnale 3 gra|anski vojni. Edinstven iz-I
Spartakovoto vostanie
Текст медода
Smrta na Tiberie Grah
Borba na gladijatori
Ubistvoto na cezar
Pojava nakolonatot
Kolonatot se pojavil kako posledica od slabeewetona dr`avata i propa|awe na zemji{nite imoti na aristo-
kratijata. Poradi toa so cel da se zgolemi proizvodstvoto se pristapilo kondavawe zemja pod zakup (naem) na slobodnite robovi i siroma{ni selani. Lu-|eto koi zemale zemja pod naem se vikale , a takviot sistem na zemjo-delstvo - . Kolonot bil pove}e zainteresiran za rabota, bidej}i ra-botel ne samo za gospodarot, tuku i za sebe.
Koloni
Kolonat
61
lez od ovie vojni bilo voveduvawe na diktatura. Taka vo 60 godina pred n.e.bil potpi{an taen sojuz pome|u Pompej, Cezar i Marko Kras. Tie ja prigrabilevlasta vo svoi race i vovele diktatura. No, ovoj sojuz poznat kako
ne se odr`al dolgo, bidej}i Cezar vo 44 godina pred n.e. bil ubien.Podocna bil formiran i nov sojuz me|u Marko Antonij,Emilij Lepid i Oktavijan Avgust. No, i ovoj sojuz ne se odr`al dolgo. Lepidzaginal vo borbite vo Afrika, a Antonij i Oktavijan se sudrile poradi in-teresite za Egipet. Vo taa bitka pobedil Oktavijan i ostanal edinstven vla-detel
Prv trium-
virat,
Vtor Triumvirat
- car.
Pro~itaj odistoriskata~itanka zasredbata me|uSpartak iMarko Krasi napi{i kakozavr{ila taa!
Kleopatra- po~etokot
na krajotna Rimskata
imperija
Рим
Od `ivotot na Rimjanite
RIMSKATA KULTURA
Jupiter - vrhoven bog
Kni`evnost Rimjanite mnogu rano sozdale svoja kulutra koja se razvila pod vlijanie na helinisti~kata kultura: kni`evnost,
-
kni`evnost, arhitektura, oratorstvo i drugo. Tie ja sakale dramata i poezijatakoja so ~uvstvo ja neguvale i prenesuvale. Najpoznat dramski pisatel bilkoj pi{uval komedii. Od rimskite poeti koi pi{u-vale poezija osobeno seistaknuvale: . Vo rimskata dr`ava se javila iizdava~ka dejnost. Prvata kniga vo svetot bila izdadena vo Rim.
Plaut
Ovidij, Vergilij i Horatij
Nauki Od naukite Rimjanite ostavile pove}e nau~ni dela odoblasta na istorijata, filozofijata, geografijata, prirodata,
pravoto i drugi. Najpoznati rimski istori~ari se Tacit i Tit Livij.Tie vo svoite dela dale dragoceni podatoci za `ivotot i vojnite naRimjanite. Od filozofite bil poznat i koj gonapi{al deloto , a od geografite Strabon. Toj go napi{a deloto koe se sostoelo od 17 knigi, od koi 8 knigibile posveteni na Evropa, 6 na Azija, 1 na Afrika i dve knigi od op{ta
Seneka Lukrecie Kar
Za prirodata
Geografija
-
geografija. Plinij go napi{al deloto "Istorija na prirodata vo 37 knigi i gi iznel site poznavawa za prirodata. Rimjanite se poznati i po nivnite zakoni od pravoto so koi se regulirani odnosite me|u poedincite (privatno pravo) i odnosite so dr`avata i poedincite (javnopravo).
----
Strabon i Ptolomej
11
2
Sl. 1 i 2Ve~niotgradRIM 62
Veruvawe naRimjanite
Najstarite veruvawa kaj Rimjanite bile sli~ni kako i kaj drugite
-
narodi. Najnapred veruvale vo duho-
vite na pretcite koj gi smetale za za{titnici na rodot, apotoa i na semejstvata. Isto taka, kako i Helinite i Etru-rcite i tie veruvale vo mnogu bogovi. Svoite bogovi gi zamisluvale vo~ove~ki oblik. Pome|u niv kako i me|u lu|eto nemalo ednakvost. Najva`ni bogovi bile. - vrhoven bog, tatko na bogovite, gospodarna neboto i zemjata; - bog na vojnata; - bo`ica na qu
-
-Jupiter
Mars Venera
bovta; - bo`ica na cuteweto; - bogna stadata; - bog na ognot. Rimjanite kakoi drugite narodi prinesuvale `rtvi vo ~est nabogovite, gradele veli~estveni hramovi vo koibile staveni skulpturi na bogovite i dr. Rimskite carevi bile smetani za bo`estva i od site`iteli se baralo da gi obo`avaat. Takvoto obo`avawe trebalo da go zacvrsti edinstvoto na raznite narodi vo rimskata dr`ava.
Flora Faun
Vulkan
-
--
Rimjanite bile golemi poznava~i i mastori na arhi-tekturata i grade`ni{tvoto. Vo nivno vreme se gradele:
forumi (plo{tadi), termi (bawi), akvadukti (most - vodo-vod), amfiteatri, hramovi, dvorci, pati{ta, triumfalniarki - (vrati) i drugo. Najpoznati gradbi od toa vre-me se: Rimskiot forum, Koloseumot, hramot Panteon, patotVia Egnacija i drugi. Rimskite gradbi bile ukrasuvani soskulpturi, reljefi, mozaici, freski i drugo. Na najpozna-tite bogovi, carevi i vojskovoda~i im bile izrabotuvaniskulpturi od mermer.
kapii
Akvadukt
Grade`ni{tvoi umetnost
Vo oblasta na umetnosta zna~ajno mesto zazemale izrabotkata na freski imozaici koi se so~uvani na pove}e mesta.
Zna~ewe narimskata
kultura
Rimskata kultura ima osobeno zna~ewe i pridones za razvojna kulturite i kaj drugite narodi koja bila prifatena vomnogu osvoeni zemji. Mnogu pridobivki od ovaa kultura `i-
veat i denes. Latinskiot jazik bil prifaten kako slu`ben kaj mnogu narodi iistiot i denes se primenuva vo medicinata. Od Rimjanite e nasledena latinicataso koja denes se slu`at milioni lu|e vo svetot, kako i so rimskite broevi.
Od ubavataumetnostna Rim
Skulptura
Relief
Muzika
63
Истражувај и дознај
Направи посета
Покрај кои наши градови минувал патотВиа Егнатиа?
Со вашиот наставник по сторија посетете го
Стоби и запознајте се со римските градби. За
посетата напишете краток есеј.
i
Pojava nahristijanskatareligija
hrstijanstvo.
Vo vek od novata era vo Palestina koja bila podrimska vlast se pojavila nova religija -Osnova~ na ovaa religija bil Isus Hristos, nare~en
I
9
POJAVA NA HRISTIJANSTVOTO
Раскажи.
За те коиverski praznici se slavat vo tvoeto semejstvo?
mesija.
Bo`i}.
Spasitel.
Toj e roden vo gradot Vitleem. Denot na negovoto ra|awe hristijanite goslavat kako praznik Lu|eto koi veruvale vo u~eweto na Hristos se vikaathristijani. Tie bile ubedeni deka Isus Hristos e sin na Bog ispraten na Zemjata dagi spasi lu|eto od te{kata polo`ba. Poradi toa Hristos bil nare~en i
Ra|aweto na Isus Hristos
U~eweto naHristos
Spored u~eweto na Hristospostoi samo eden . Toj se nao|abog
na neboto i samo negovoto ime treba da se slavi. Vosvoeto u~ewe propovedal deka site lu|e pred Boga, seednakvi bez razlika na nivnoto poteklo. Gi u~el lu|e-to da se molat, da se sakaat me|u sebe, da si pomagaat ida nema lagi, kra`bi i kleveti. Ova u~ewe na Hristosgi zbli`uvalo lu|eto, bidej}i vnesuvalo verba vo po-dobar `ivot. Poradi toa bilo {iroko prifateno odrobovite i siroma{nite, a podocna i od zanaet~iitei trgovcite. Na ova u~ewe mu pristapuvale postojanonovi vernici so {to hristijanstvoto postanalo reli-gija na {irokite narodni masi. Isus patuval i go pro-povedal svoeto u~ewe me|u evrejskiot narod. So sebevodel 12 u~enici - sledbenici koi gi narekol
Najpoznati od niv bile Petar, Pavle, Jovan iapos-
toli.
Isus Hristosi Pilat
drugi. Nivna zada~a bila da go {irat hristovoto u~ewe. Evrej-skite sve{tenici - rabini ispla{eni deka }e ostanat bez ver-nici, bidej}i site mu pristapuvale na Hristos go obvinile deka
{iri krivoverstvo. Rimskiot upravitel na Palestina, Pontij Pilat, nare-dil Hristos da bide raspnat na krst. Po tri dena Isus Hristos voskresnal izaminal na neboto. Denot na negovoto voskresnuvawe se slavi kako
Po smrtta na Hristos negovite u~enici - apostoli go prodol`ile hris-tovoto u~ewe.
Velig-
den.
Sv. PetarSv. Pavle
Smrtta naIsus Hrist
64
Katakombii op{tini
Protiv u~eweto na Hristos bile robovladetelite,rabinite evrejski sve{tenici i bogatite gra|ani vo Pa-
Svetoto pismo - Biblija
Porakite i su{tinata na hristijanskoto u~ewe sesodr`at vo . Taa se sostoi od
lestina Na niv ne im odgovaralo u~eweto za socijalna i verska ednakvost. Poraditoa hristijanstvoto vo prvite tri veka od postoeweto bilo zabraneto vo rimskotocarstvo. So hristijanite se postapuvalo mnogu surovo. Tie bile progonuvani,spaluvani ili raspnuvani na krst. Zatoa hristijanite svoite verski obredi giizveduvale na skri{ni mesta vo podzemni prostorii - . Prvite hri-stijani se zdru`uvale vo mali zaednici - . So niv upravuval sve{tenik.So tekot na vremeto op{tinite se obedinile i od niv nastanala hristijanskatacrkva.
.
katakombi
op{tini
Voskresnuvaweto na Isus Hristos
Svetotopismo-
pove}e sveti knigi sobrani vo dva dela. Toa se: - kniga napi{ana predra|aweto na hristos i knigi napi{ani podocna. Vo eopi{ana religijata na Evreite so site poraki, a vo e izlo`enasu{tinata na hristijanskata religija i poslanijata (pismata) na apostolite.
Star zavet
Nov zavet - Stariot zavet
Noviot zavet
Svetoto pismo se pi{uva
Mojsej gi prima10-te zapovediod Boga
Hristijanstvotodr`avna religija
Vo po~etokot hristijanstvoto bilo religija naobespravenite, eksploatiranite i siroma{nite lu|e.
Podocna go prifatile i bogatite lu|e. Tie gi pomagale hristijanskite op{tini sododeluvawe imoti, pari i drugo. Za vozvrat sve{tenicite propovedale poslu{-nost pokornost i trpenie i deka sekoja vlast e od {to treba da se po~ituva.Carot Konstantin ja uvidel polzata od hristijanstvoto i vo 313 godina od novataera go proglasil za dr`avna religija, ramnopravna so drugite religii vo rimskatadr`ava.
Boga
Vnatre{nostana crkvataSv. SofijaKonstantinopolIstambul)(
Vnatre{nostana crkvatavo Vatikan
65
И ова ќе те интересира
Исус Христос приредил тајна вечера на која присуствувале неговите 12
апостоли. Тој ги послужил со вино и леб- . На вечерата Исус ре
кол: „
”, и додал: „
”. Тоа и се случило
Дознај од постарите кој го предал.
-
...
нафора
Виното е мојата крв, а лебот моето
тело Утре еден од вас ќе ме
предаде на Римјаните
BIBLIJA
NA BALKANOT I MAKEDONIJA
[IREWENA RIMSKATA IMPERIJA
[IREWENA RIMSKATA IMPERIJA
Apolonija
Butrint amfiteatar
Butrint
Rimjanite ja osvojuvaat Ilirija 66
Балканскиот Полуостров бил привлечен за Римската Империја
поради своите богатства. Тоа биле рудниците за злато, сребро, олово и
железо. Освен тоа, Балканот бил познат по плодни почви, шуми и топла
клима. поради тоа богатите Римјани настојувале да ги прошират своите
имотинаовој простор. Тие сенадеваледека соосвојувањенаБалканот ќе
добијат новиробови заработаи ќе станат уштепобогати. Затоа конкрајот
на векпр.н.е. започналедапродираатнаБалканскиотПолуостров
Прва на удар на Римската Империја за освојување на Балканот
била Илирската држава. Нејзин центар бил градот Рисан - Бока Которска.
На челонаИлирскатадржава сенаоѓала кралицата Теута. Кога војската на
Теута ја нападнала грчката населба Иса на островот Вис, жителите на Иса
побарале помош од Римјаните. Таа околност Римската Империја ја иско-
ристилакакоповодзанападнаИлирскатадржава
Римјаните во пр.н.е. ја победиле војската наИлирската
кралица Теута и ја присилиле да плаќа данок. По овој успех Римската
Империја започналапостепенодасепрошируванаБалканот
При крајот на век пр.н.е. Македонија била најсилна држава на
Балканот. Нејзината морнарица пловела по Егејското и Средоземното
Море. Македонските кралеви им дале помош на Илирите и на Ханибал
во нивната борба против Римјаните. Поради тоа односите меѓу Македо-
нија и Римската Империја биле затегнати и војната меѓу нив била не-
избежна. Тоа особено било видливо кога македонскиот крал Филип
започналдасезацврстуванабреговитеод ЈонскотоМоревоЕпир
Во војните со Македонската држава, Римјаните однеле реши-
телна победа во пр.н.е. Тогаш и последниот македонски цар
Персеј бил заробен и одведен во ропство во Рим. По овој успех многу
градови воМакедонија, Римјаните ограбиле и разурнале, а големброј на
луѓе биле заробени и продадени како робови. НаскороМакедонија била
претворенаворимскапровинција
Римските освојувања не застанале тука, туку презеле поход кон
Хелада (Грција). Во тој период во Хеленските (Грчки) градови се водела
огорчена војна меѓу богатите робовладетели од една и сиромашниот
III .
.
228 година
.
III
V
.
148 година
.
Dioklecianova palata
Karta na Ilirija
Od artefaktite na Apolonija
67
народ и робовите од друга страна. Поради тоа, грчките градови-држави
не биле подготвени да им дадат отпор на римските освојувачи. Во
пр.н.е. римскитевојскинавлеглевоХелада (Грција), ја освоилеи ја
претворилевосвојапровинција
Со тоа и поголемиот дел од Балканот потпаднал под власта на
римјаните, аРимскатаИмперија значителносепроширила
Од освоените земји на Балканот, Римјаните земале природни
богатства, робовииданоци
146
година
.
.
.
Работна активност
Pronajdi gi na kartata na Balkanskiot Poluostrovteritoriite vo koi `iveele Iliriter`avi se nao|aat denes!
и дознај коид
Narodite na Balkanot davale silen otpor protiv Rimskata Imperija. Vo tojpogled predna~ele Makedonija i Ilirija. Tie vodele pove}e vojni so Rimjanite.
Vo Prvata Rimsko-makedonska vojna rimskata vojska pristignala na zapad-nite nejzini granici. Na stranata na Rimjanite zastanale protivnicite na Make-donija. Tie se obedinile vo eden sojuz koj se vikal Ajtolski sojuz. Nego go so~inu-vale dr`avite: Sparta, Mesenija, Pergamskoto Kralstvo i Ilirite.
Ovaa vojna zavr{ile vo 205 godina pred n.e. so mir me|u Makedonija i nej-zinite protivnici od Ajtolskiot sojuz.
Vtora Rimsko-makedonskavojna
Vo ovaa vojna do{lo do direkten sudir pome|u Rim-skata i makedonskata vojska od 200-193 godina, pred n.e.Rimjanite navlegle vo Makedonija, a na nivna strana pov-
torno zastanale protivnicite na Makedonija. Do najgolema bitka do{lo vo 197godina pred n.e. vo Tesalija. Makedonskata vojska na ~elo so Filip bila pora-zena. Toga{ bil sklu~en mir spored koj Makedonija trebala da plati o{teta, da janamali svojata vojska do pet iljadi vojnici i da ja predade svojata flota. So tojmir Makedonija bila obvrzana da ja priznae i nezavisnosta na Helada.
V
Treta Rimsko-makedonskavojna
Ovaa vojna bila sudbonosna za Makedonija. Toga{na ~elo na makedonskata dr`ava se nao|al kralot - Persej(171-163) godina pred n.e., sin na Filip -ti. Na stra-V
nata na Rimjanite zastanale Helenite koi se pla{ele od jakneweto na makedon-skata dr`ava. Najgolema bitka se vodela vo 168 godina pred n.e. kaj mestoto Pind.Taa zavr{ila so pobeda na Rimjanite {to istovremeno zna~elo i kraj na staratamakedonska dr`ava. Toga{ Rimjanite, posledniot makedonski kral Persej sonegovoto semejstvo go odvele vo Rim. Po ovaa vojna Makedonija ja priznala rim-skata vlast. Me|utoa, od vojnata ostanale golemi posledici, bidej}i mnogu grado-vi bile ograbeni i uni{teni, a 150 iljadi `iteli bile prodadeni kako robovi.
Na slikitese prika`anivojnite me|uRimjanite iMakedoncite
68
Ilirskorimskivojni
Na Rimjanite ne im odgovaralo postoeweto i jakne-weto na ilirskata dr`ava. Tie se gotvele da zavladeat soBalkanskiot Poluostrov. Za taa cel imale odamna pri-premena vojska (legii).
Za vreme na vladeeweto na ilirskata kralica Teuta, rimskite brodovi bile~esto napa|ani vo Jadranskoto More. Ovie napadi rimskata dr`ava gi iskoristilakako povod za vojna. Taka vo 229 godina pred n.e. tie ja napadnale dr`avata naTeuta i ja porazile. I pokraj porazot Ilirite prodol`ile so u{te pogolema `esto-kost da gi pqa~kaat rimskite trgovci i brodovi. Toa dovelo do Vtora vojna vo 219godina pred n.e. I vo ovaa vojna Ilirite bile pobedeni. Pri toa Ilirite izgubilepove}e oblasti so {to i dr`avata oslabela. Vo 167 godina, pred n.e. Rimjanite jauni{tile dr`avata na Ilirite i ja nametnale svojata vlast.
ÎÒÏÎÐÎÒ ÏÐÎÒÈÂ ÐÈÌÑÊÀÒÀ ÈÌÏÅÐÈJÀOD STRANA ÍÀ ÍÀÐÎÄÈÒÅ ÍÀ ÁÀËÊÀÍÎÒ
ÎÒÏÎÐÎÒ ÏÐÎÒÈÂ ÐÈÌÑÊÀÒÀ ÈÌÏÅÐÈJÀOD STRANA ÍÀ ÍÀÐÎÄÈÒÅ ÍÀ ÁÀËÊÀÍÎÒ
Ilirite ~esto se krevale na vostanijaprotiv rimskata vlast. Najgolemoto vostanie bilevo 6-tata godina od n.e. Na ova vostanie mu sepriklu~ile golem broj na vostanici, no po trigodini i toa bilo zadu{eno.
Сцени од Римско македонските војни
69
POJAVA I [IREWENA HRISTIJANSTVOTO ÍÀ ÁÀËÊÀÍÎÒ
È VO MAKEDONIJA
POJAVA I [IREWENA HRISTIJANSTVOTO ÍÀ ÁÀËÊÀÍÎÒ
È VO MAKEDONIJA
Apostol Pavlevo Makedonija
Makedonija spa|a me|u prvite zemji na Evropa vokoi zapo~nalo da se {iri hristijanstvoto. Najgolema zas-
Потсети се од порано:-Kade se nao|aat starite gradovi Filipi i Ber?
luga za toa ima . Toj bil po poteklo koj se zdobil sosolidno obrazovanie vo Erusalim. Vo Makedonija Apostol Pavle prestojuval od 51do 54 godina od novata era i toa e negovo prvo patuvawe nadvor od Azija. ApostolPavle zaedno so svoite sorabotnici , i imal misionerskauloga da go {iri hristijanstvoto vo Makedonija i da organizira hristijanskiop{tini. So taa cel tie gi posetile makedonskite gradovi Filipi, Solun i Ber. Voovie gradovi Apostol Pavle i negovite najbliski sorabotnici ne samo {topropovedale i go {irele hristijanstvoto, tuku osnivale i hristijanski op{tini.
Apostol Pavle Evrein
Sila Timotej Luka
Apostol Pavle
Apostol Pavle so decata
Apostol Pavle i Isus
Apostol Pavle vo Rim
Hristijanskiop{tini Filipi
Prvata hristijanska op{tina vo Makedonija bilaosnivana vo gradot . Edna od prvite `eni vo ovoj
grad koja go prifatila hristijanstvoto bila po poteklo Makedonka. VoFilipi ostanal Luka eden od najbliskite sorabotnici na Apostol Pavle. Negovazada~a bila da rakovodi so hristijanskata op{tina i da prifa}a novi vernici.
Lidija
Naskoro hristijanski op{tini bile formirani i vo gradovite Ber iSolun. Za prv episkop na hristijanskata op{tina vo Solun bil postaven
po poteklo Makedonec. Vo Makedonija hristijanski op{tinipodocna se osnivale i vo drugi mesta i tie pretstavuvale primer kako dase organiziraat i vo drugi delovi na Balkanskiot Poluostrov.
Aristarh
Poslanijatana ApostolPavle
Vo Makedonija koja vo toa vreme bila rimskaprovincija. Vernicite hristijani ja otfrlile i ne japrifa}ale pove}e religijata na Rimjanite. Poradi toarimskata vlast `estoko postapuvala so niv. Taa gi pro-
70
gonuvala hristijanite, gi raspnuvala na krst, a bile frlani i na diviyverovi vo arenite. No, i pokraj ovie represivni i surovi merki hri-stijanstvoto prodol`ilo da se {iri vo Makedonija. Apostol Pavle po-znavaj}i gi dobro sostojbite ispratil tri poslanija (pisma) do makedon-skite hristijanski op{tini. Prvoto poslanie bilo isprateno do filip-janite, a drugite dve do solun~anite. Poslanijata do solunjanite im giispratil vo 52 i 53 godina od n.e. So niv Apostol Pavle gi hrabrel, pod-u~uval i im daval nade` i verba na site vernici da izdr`at na zakanite ipritisocite vo odbrana na u~eweto na Hristos. Pri toa pora~uval da jaso~uvaat verata i qubovta kako najgolemi pridobivki na ~ove~kiot rod.
nade` i verba na site vernici da izdr`at na zakanite i pritisocite vo odbranana u~eweto na Hristos. Pri toa pora~uval da ja so~uvaat verata i qubovta kakonajgolemi pridobivki na ~ove~kiot rod. Poslanieto do filipjanite go pi{uvalvo 63 godina i vo niv ja iska`al celokupnata blagodarnost do ovie lu|e poradinivnata doslednost, dobrodu{nost i privrzanost kon hristovoto u~ewe.
Poslanijata na Apostol Pavle se pouka za vernicite deka edinstveniotpat za spas na du{ata e verbata vo Gospod Isus Hristos koj go `rtvuval svojot`ivot za grevovite na lu|eto i voskrsnal za nivno spasuvawe. Patuvaj}i nizMakedonija me|u 57 i 66 godina u~eweto na Apostol Pavle privlekuvalo novivernici, bidej}i go podr`uval pravoto sekoj narod da ima svoja bogoslu`ba namaj~in jazik za da bide razbirliva za sekoj ~ovek.
So priznavaweto na hristijanstvoto za ramnopravna religijavo Rimskata Imperija vo Makedonija zapo~nale da se gradat baziliki(crkvi). Bazilikite bile ukrasuvani so mozaici.
Osven vo Makedonija hristijanstvoto se {irelo i vo Ilirijau{te vo vek. Rimskata Imperija gi progonuvala Ilirite-hristijanise do 313 godina koga hristijanstvoto bilo proglaseno za dr`avnareligija.
I
Apostol Pavle vo zatvor
Apostol Pavlevo Rim
Karta na patuvawatana Apostol Pavle
Prvo patuvawe na Apostol Pavle
Vtoro patuvawe na Apostol Pavle
Treto patuvawe na Apostol Pavle
MAKEDONIJA
Ber Solun
Amfipolis
Korint Atina
FilipiNeapolis
Apolonia
AHAJA
FRIGIJALIKONIJA
GALATIJA
SILICIJA
KAPADOKIJA
BITNIJA PONTUS
LICIA
KRIT
TrojaAsos
Pergamo
Smirna Sardis
Patara
TiatiraMitilen
Efes
Milet
Rodos Mira
Laodiчea
Kolose
AtaliaPerga
AntiohijaPisidia Ikonium
DerbeTarsus
Antiohija
Damask
Seleucija
Salamis
Sidon
TirPtolemis
Cesarea
Erusalim
Listra
KIPAR
SIRIJA
JUDEA
Pafos
EGIPET
S E D O Z E M N O M O R E
EGEJSKOM
ORE
CRNO MORE
Apostol Pavlevo Makedonija
71
Zatvorot naApostol Pavlevo Filipi
Разгледај, размисли и напиши!So pomo{ na kartata napi{i gi mestata niz koi pominalApostol Pavle od Erusalim do Makedonija!
KULTURATA VO VREMETONA RIMSKOTO VLADEEWEKULTURATA VO VREMETONA RIMSKOTO VLADEEWE
Jazik ipismåíîñò
Vo osvoenite teritorii (provincii) Rimjanite ko-lonizirale svoi gra|ani i imale postojana vojska. Tie bile
За теostatoci od rimskiot periodvo okolinata na tvoeto mesto?
Ako :знаеш раскажи
vo postojani kontakti so pokorenoto naselenie. Me|u Rimjanite i pokorenitenarodi imalo golemi razliki koi se sostoele vo jazikot na komunicirawe, obi-~aite, oblekata, verskite rituali, gradbite i drugo. Za polesno razbirawe zana-et~iite, trgovcite i drugi pobogati lu|e zapo~nale da go u~at rimskiot (latin-skiot) jazik. Onie {to pobrzo go u~ele ili znaele bile zemani vo slu`ba naRimjanite. Golem broj od pokorenoto naselenie stapuvalo i vo rimskata vojska kojabila platena.
Romanizacija Preku jazikot postepeno zapo~nal procesot na roma-nizacija na mesnoto naselenie. Toj proces bil zabrzan i od `elbata na golem brojpokoreni narodi da se slu`at so latinskoto pismo.
Romanizacijata bila prisutna vo site rimski provincii na BalkanskiotPoluostrov kako {to bile: Dalmacija, Panonija, Dakija, Makedonija i drugi. No,sepak taa bila najzabrzana kaj Ilirite. Tie najprvo go prifatile latinskiot jazikkako sredstvo za komunicirawe, a voedno stapuvale na rabota vo rimski slu`bi.
Gradbite voMakedonija
Vo provinciite Rimjanite gradele pati{ta koi bileposlani od kamen. Niv gi gradele za da mo`at polesno i
pobrzo da gi nosat bogatstvata od ovie krai{ta vo Rim. Isto taka po niv pobrzo sedvi`ele rimskite vojnici za zadu{uvawe na buni i vostanija kako i za osvojuvawena novi teritorii. Vo Makedonija bil izgraden patot koj minuvalod Dra~ preku Lihnidos (Ohrid) i Heraklea (Bitola) za Solun i Vizant (dene{enInstanbul). Bil obnoven i stariot Vardarski pat koj od Solun preku Stobi i Skupi(Skopje) vodel do Na sus (Ni{).
Rimjanite vo Makedonija koja bila napredna i razviena provincija gradelei gradovi. Najpoznati ostatoci od niv se: Stobi, Heraklea i Skupi. Vo ovie gradovivo koi preovladuval rimskiot na~in na `iveewe imalo vodovodi akvadukti~e{mi, kanalizacija, pravi ulici, plo{tadi, amfiteatri, termi (bawi) i dr. Voniv imalo i ubavi palati, crkvi i dr, ukrasuvani so mozaici i mermerni figuri(skulpturi). Eden od najza~uvanite ostatoci od rimskata kultura vo Makedonija eAkvaduktot (vodovodot) vo Skopje. Od rimskiot period ima ostatoci i na predmetiza sekojdnevna upotreba, oru`je, nakit i drugo.
Via Egnacija
и
: ,
:
Skupi
Stobi
Tradicionalnooblekuvawe
Od `ivototvo romanskiotperiod
Od ostatocite na gradbivo Makedonija
72
Kulturnimanifestacii
Gradba na pati{taVia Egnatia
Zanaet~istvotovo Makedonija
Аквадuktot vo Skopje
Работни активности и посети!
Posetete go so va{iot nastavnik Stobi, Skupi iliHeraklea i napi{ete po vra}aweto kratok sostavza ona {to ste go videle tamu!
73
PROPA\AWE NA RIMSKATA DR@AVAVospostavuvawedominat
Od krajot na vek rimskata robovladetelska dr-`ava po~nala da slabee vojni~ki, ekonomski i politi~-
II
ki. Za da go spre~i opa|aweto na dr`avata carot Dioklecijan (284-305) ja zaprelvoenata anarhija na neposlu{nost, a starata titula ja zamenil so nova
, {to zna~i gospodar. Toj baral da mu se poklonuvaat site vo dr`avata ida go po~ituvaat i slavat kako bog. Dioklecijan stanal neograni~en vladetel vorimskoto carstvo. Poradi titulata dominus na~inot i formata na negovoto vlade-ewe bila nare~ena . Periodot na dominatot trael skoro dva veka od 284- 476 godina.
princeps
dominus
dominat
Vnatre{ni inadvore{nipri~ini zapropa|awe
So prekinot na osvojuva~kite vojni brojot na ro-bovite opadnal. Od druga strana pak, zaradi te{katapolo`ba tie zaedno so siroma{nite od gradovite diga-le vostanija. Stopanstvoto opa|alo. Sredstvata za iz-
dr`uvawe na vojskata se namaluvale, a dr`avata gi zgolemuvala danocite. Kolo-nite begale od zemjoposedite, a gra|anite od gradovite. Zavladeela nesigurnost ibeda me|u narodot. Dr`avata bila potresena od mnogu vostanija na porobenite.Izbuvnale vostanija vo Egipet, Galija, Sirija i dr. Isto taka rimskata dr`ava bilanapa|ana i od razni varvarski narodi: Germani, Huni i drugi.
Podelba naimperijata
Mnogu imperatori vojuvale so varvarite sakaj-}i da gi otfrlat daleku od svoite granici. Za pole-
sno organizirawe na odbranata vo 395 godina, od n.e. rimskiot car Teodosij gopodelil carstvoto na dva dela: i
. Centar na Zapadnoto Carstvo bil , a na Isto~noto -. Slovenite podocna go narekle Carev Grad ili Carigrad. Ovaa podelba pri-
vremeno ja podobrila polo`bata na rimskata dr`ava
Isto~no Rimsko Carstvo Zapadno Rimsko
Carstvo Rim Konstantino-
pol
.
Vizigotite vo Rim
Konstantinopolsedi{te naIsto~notaRimskaimperija
Avarite dojduvaat vo dodirso Isto~noto Rimsko Carstvo
(Vizantija)
Atila dojduva vo dodirso Zapadnoto Rimsko Carstvo
74
Propa|aweZapadnoto
Rimsko Carstvona
Vo vek na teritorijata na Zapadnoto RimskoCarstvo s pove}e se naseluvale germanskite plemiwa.
V
é
Eden od voda~ite na germanskite plemiwa bil Odoakar.
Toj vo 476 godina go simnal od prestolot posledniot rimski imperator RomulAvgustul i se proglasil za kral na germanskite plemiwa vo Italija. So toa Za-padnoto Rimsko Carstvo prestanalo da postoi. Krajot na Zapadnoto RimskoCarstvo se smeta za kraj na stariot vek - robovladetelskoto op{testvo.
Isto~noto Rimsko Carstvo ostanalo da postoi u{te 1000 godini pod imeto
Vizantija. Nego go pokorile Turcite - Osmanlii vo 1453 godina ..
75
Работни активност!
Vo tvojot istoriski atlas pronajdi gi teritoriite na Isto~noto RimskoCarstvo i napi{i kratok sostav za toa koi zemji vleguvale vo toacarstvo!
Turcite go zazemaatKonstantinopol
Kraj na Vizantija(Isto~no Rimsko
Carstvo)
РЕЗИМЕ И ТЕСТза проверка на знаењата со самооценување
Име и презиме, одделение______________________________________
Постојат три вида на историски извориТоа се: а)_____________б)___________в) _________ 3
Историјата се дели наа)_____________б)___________в) _________г)_________ 4
Покрај кои големи реки се развиле речните цивилизацииа)_____________б)___________в) _________г)__________
д)_____________ѓ)___________е)__________ 7
Со кои пустини била ограничена старата египетска државаа)_____________б)___________в) _________ 3
Кои светски чуди биле изградени од народите на стариот истока)_____________б)___________в) _________г)__________ 4
Кон крајот на вториот милениум пр н е во Хелада се доселилеа)_____________б)___________в) _________ 3
Хеленски колонии постоеле на островитеа)_____________б)___________в) _________г)__________ 4
Населението во Спарта се делело наа)_____________б)___________в) _________ 3
Периодот на владеење на Перикле е наречен Златно времебидејќи силен развој доживеале
а)_____________б)___________в) _________г)_____________
д)_____________ 5
Поени / освоени
1.
2. :
3.
4. :
5. ?
6. . . . :
7. :
8. :
9. „ ”:
76
10. :
11. :
12. :
Од митовите кај Хелените најпознати сеа)_____________б)___________в) ____________
г)______________д)____________ѓ)_____________ 6
Најпознати филозофи кај Хелените билеа)_____________б)___________в) _________ 3
Најпознати илирски племиња билеа)_____________б)___________в) _________ 3
Можни бодови 48
Оценување:
од 21 до 26 = 2
од 27 до 32 = 3
од 33 до 49 = 4
од 41 до 48 = 5
:
-
-
-
-
77
РЕЗИМЕ И ТЕСТ
за проверка на знаењата и самоценување (годишен тест)
Име и презиме, одд.__________________________________________________
Колку Илирски кралства постоелеа б вг д
Најстари жители на македонската територија билеа бв г
Во кои три битки Александар Македонски ја победилперсиската војска предводена од Дариј
а б в
На кои епови Александар Македонски посебно се восхитувал
а б
Меѓу најпознатите учени луѓе кои работеле во Александрија билеа бв г
Најважни богови кај Римјаните биле аб) _____________ в) _____________ г) _____________ д) ___________ 5
Во време на Римјаните се граделе а б
в) __________ г) ___________ д) __________ г) ___________ и др.
Најпознати апостоли ученици на Христос билеа б в
Романизацијата била присутна во римските провинции а
б) ________________ в) ______________ г) __________
П ени освоенио
1. ?) _________________ ) ________________ ) _________________) _____________________ ) ______________________ 5
2. :) _____________________________ ) ________________________) _____________________________ ) ________________________ 4
3. IIIIII?
) ____________________ ) __________________ ) _____________ 3
4. III ?
) ___________________________ ) _____
5. :) ________________________________ ) _______________________) ________________________________ ) _______________________ 4
6. : ) ____________________
7. : ) ____________ ) __________
8. ( ) :) ________________ ) ________________ ) _________________ 3
9. : ) __________
_____________________ 2
6
______ 4
78
10. :Најпознати остатоци од римско време во Македонија се градовитеа) __________________ б) __________________ в) ________________ 3
можни бодови: 39освоени: ________оценка: _________ оценување:
-Од до
-Од до
-Од до
-Од до
15 20 = 2
21 25 = 3
26 32 = 4
33 39 = 5
79
РЕЧНИК
НА НЕПОЗНАТИ ЗБОРОВИ
Ајга - остаток од стар град во Егејска Македонија
Амфипол - остаток од стар град во Егејска Македонија
Александрија - град во Египет на брегот на Средоземно Море
Алпи - млади верижни планини во Северна Италија
Апулија - полуостров во Италија меѓу Јадранско и Јонско Море
Арена - место каде се одржувале разни натпревари
Бока Которска - залив во Јадранско Море во Црна Гора
Бистрица - река во Грција
Везув планина (жив вулкан) во близина на Неапол Италија
Вис - Остров во Јадранско Море кој припаѓа на Хрватска
гладијатор - човек кој во арената се борел со диви ѕверови, но и човек со човек
до смрт
Дион - светилиште под Олимп во Грција
Драва - десна притока на Дунав во Хрватска
Ерусалим - главен град на Израел
Епир - област во Грција
Истра - полустров во Јадранско Море кој припаѓа на Хрватска и Словенија
Илијада - еп во кој се опишува борбата меѓу Хелените (Грците) и Градот Троја
Калабрија - полуостров во Италија меѓу Јонско и Тиренско Море
Капуа - стар град - рушевина во Италија
Кукс - град во Албанија
монета - железна пара
Места - река во Бугарија
мумија - човечко тело по смртта премачкувано со смола и завиткано во платно
одржувано да не се распадне
Олимп - планина во Грција
Одисеја - еп во кој се раскажува за враќањето на кралот Одисеј во неговата
земја Итака
папирус - растение кое расте покрај Нил
По - река во Италија која се влива во Јадранско Море
Пела - остаток од стар град - престолнина на македонските кралеви
пирамиди - градби од камен во Египет (гробници на фараоните
Палестина - област меѓу Јордан и Израел
Пенџап - област во долината на реката Инд во Пакистан
Родос - остров меѓу Егејско и Средоземно Море
Сенат - совет на старци со највисока власт во Рим
Струма - река во Бугарија
Тракија - област меѓу Грција и Турција
Тибар - река во Италија се влива во Тиренско Море
Хомер - автор на еповите Илијада и Одисеја
Херодот - историчар, се смета за татко на историјата
– –
,
)
80
S O D R @ I N A
Nastanok na чovekotЖivotot na чovekot vo kamenoto i metalnoto vremeVeruvaweto na чovekot vo najstarite zaedniciBalkanot i Makedonija vo praistorijata
Najstarite civilizaciiStarata Egipetska drжavaKulturata i veruvawata narodite od stariot istok
HeladaSparta i AtinaKulturata na HeleniteIliriIlirski kralstvaKulturata na Ilirite
Makedonija vo stariot vek
Balkanot vo stariot vek
Voved
Praistorija
Re~nite civilizacii na Stariot Istok
Makedonskata drжava do FilipMakedonskata drжava vo vremeto na FilipMakedonskata drжava vo vremeto na AleksandarAleksandar MakedonskiKulturata na MakedonciteHelinistiчki period
II
II
III
III
Nastanok na Rimskata drжavaJaknewe i proшiruvawe na Rimskata drжavaVnatreшni borbi vo Rimskata drжavaRimskata kulturaPojava na hristijanstvoto
Stariot Rim
Otporot protiv Rimskata imperija od strana na narodite na BalkanotPojava i шirewe na hristijanstvoto na Balkanot i MakedonijaKulturata vo vremeto na rimskoto vladeewe
[ireweto na Rimskata imperija na Balkanot i Makedonija
Propagawe na rimskata dr avaж
12141820
44
46
48
50
52
54
32
34
36
38
40
42
56
58
60
62
64
66
68
70
72
74
222428
81
Vlijanieto na Rimskata imperija na Balkanot
Istorijata i nejzinoto zna eweч 6