isnadin arap dili ve islami ilimlerdeki Önemi

8/3/2019 isnadin Arap Dili ve Islami ilimlerdeki Önemi

http://slidepdf.com/reader/full/isnadin-arap-dili-ve-islami-ilimlerdeki-oenemi 1/10

T .C .U L U D A G O N l v E R S I T E S t

I L A H i Y A T F A K O L T E S i

S a Y l : 5 . C i l t : 5 . 1 9 9 3

iSNADIN AMP nn.t VE

iSLAM! iLiMLERDEKi ONEMi*

Fuat SEZGiN ('ev.: Huseyin KAHRAMAN**

Makaleye baslamadan once bu konu ile neden ilgilendigimi aciklamak

istiyorum.

1947-1950 yillan arasmda Ebu Ubeyde Ma'mer b. el-Mtisenna'mn

"Mecazu'f-Kur'an" adh kitabmm tahkik ve incelemesi ile ugrasiyordum, Bu es-

nada ibn H acer'in zikrettigi bir takim bilgiler dikkatim i cekti. Bu bilgilere gore

Buhari, el-Camiu's-Sahih'inde " .>"-" ' -" J\. i "veya" o~ > I I J\.i" diyerek Ebu

Ubeydeden nakillerde bulunrnaktadir. el..Camiu' s-Sahih' i inceleyince,

Buhari'nin muhtelif bablarda ve ozellikle de Babu't-Tefsir 'de Mecazu'I.

Kur'an'dan pek cok nakilde bulundugunu, hatta EbQ Ubeyde'nin kitabmi bu

babda adeta ozetlemis oldugunu gordum.

o gunden itibaren su soru zihnimi mesgul etmeye basladi: Buhari'yiCamiiinde lugatla ilgili bir kitaptan tamamen lugatla ilgili meseleleri nakletme-

ye sevkeden amil ne idi? Ctmku O'nun bu kitabi te'Iif etmekten kasdi, sahih ve

kesiksiz bir ravi zinciriyle Hz. Peygambere ulasan hadisleri toplamakti. Boylece

akhma ikinci bir soru daha takildi: Acaba Buhari baska yazih kaynaklardan da

istifade etrnis miydi? Cunku ben Buhari'nin topladigi hadislerin sifahi olarak

rivayet edildigini zannetmekteydim.

* Bu makale, Fuat Sezgin'in "Muhadarat fi Tarihi 'l-Ulumi 'l-Arabiyyeti ve'l-

Islamlyye" (Arap Dili ve lslami Ilimler Tarihine Dair Konferanslar) adli

kitabindan altnmtsttr.

** Aras. Gor.; U. 0. Ildhiyat Fakultesi, Hadis Anabilim Daft.

301



Cevap verebileceklerini umdugum kisilere ve 1951 yilinda istanbul' da

bir araya geldigim mustesriklere bu sorulan sordum. 1952'de Ezher alimlerinin

beni tatmin edecek cevaplar verebileceklerini umarak Kahire'ye gittim. Fakat

sorum cevapsiz kaldi, Bunun uzerine ne kadar vakit alirsa alsm bu konuyla ozel

olarak ilgilenmeye karar verdim, 1954 yilmda bu cahsmayi bitirdirn ve tatmin

edici bir cevap bulabilme hususunda sik stk urnitsizlige kapildtm.

Burada ozet olarak verecegim bilgilerin, hedefe ulasirken karsilastigrm

zorluklann ortaya konmasmda yeterli olacagirn umuyorum. Hedefe ulasmak

kolay olmakla birlikte bu sikmti, muhaddislerin yasadigi ortamdan zaman

itibariyle uzak olmamizdan dolayi zorluk arzeden bir yolu takip etmemden

kaynaklandi,

o esnada ben, mustesriklerin talebelerinin cahstrg: tarzda cahstyordum.

Suphesiz bunlar son iki asirda lslami ilimler sahasmda otorite haline gelmislerdi,Hadis sahasmda calisan ve isnadin ehernrniyetini bilenlerin de kabul ettigi gibi,

Mustesrik Goldziherin muhim neticeler elde ettigi bilinen bir gercektir. 0, bu

sahada cesitli makaleler yazrms, "islam! Tetkikler'' (Muhamrnedanische Studien-

1889-1890) adryla hacimli bir kitap te'Iif etmisir. Bu kitap 19. asnn sonlannda

yaymlanmrstir. Surasi bir gercektir ki Goldziher, Almanyah selefi Sprenger'!

takip etmis ve O'nun elde ettigi neticeler nzerine suslu fakat aldatict bir bin a insa

etmistir.

Goldziher incelemesine Sprengerin, hadis kitaplanmn sifahi kaynaklaradayandigiru iddia eden hatah g(iril~il iptal ettigini soyleyerek baslar. Ancak

Goldziher de, dini endise ve Islami firkalann inane esaslarma gosterdigi ihti-

mamm, daha sonralan hadis tedvinine kotu bakilmasma sebep oldugu gorusun-

dedir. Boylece hatah gorus yeniden ortaya cikrrus olmaktadir.

Sprengerin guvenilir kaynaklardan elde ettigi bilgilerden hareketle

Goldziher, hadislerin sayfa ve cuzler halinde yazilmasmm lslam'rn ilk yillarmda

fiili olarak tamamlandrgi gorusundedir . Daha fazla bilgiler elde edince bu konuda

yeni bir dusunceye ulasti. Sayle ki; Sahabe ve Taiburi'un, Hz. Peygamberinsozlerini ve O'ndan rivayet edilen haberleri korumak isteyip kaybolmasmdan

korkarak yaziya gecirmeleri ihtimal dahilindedir., Ve siradan insanlardan

nakledilen sozlerin bile tedvin vasrtasiyla korurna altum almdrgi bir toplumda Hz.

Peygamber'in sozlerinin rastgele ezberlenmeye terkedilmis olmasi caiz midir?

Goldziher devamla soyle diyor: "Islamm ilk donemine ait bu goru~, ne

olursa olsun dogru bir gorU~tilr. Fakat biz bundan sonrast icin nispeten daha zayif

bir varsayim ile karsrlasiyoruz. Bu da, bu donemi takip eden yillarda musluman-

lann hadisi, tedvin yoluyla koruma altma almaktan cekinmeye baslamalandir",Ulastigi bir sonuc ortaya koymaktadir ki Goldziher, daha soma ortaya

konan hadis mudevvenati ile ilgili haberleri ihmal etmis, .hadislerin cem'I ve

302



,

tedvini ile ilgili cahsmalann H. II asnn sonlanyla Ill. asnn ilk yillannda

basladigmi kabul etmekle yetinmistir. Su hal de Goldziher' e gore, Buhari ve

Milslim'in Cami'leri gibi hadis mecrnualan, ilmi ve tenkidci bir metoda gore

ortaya konmus calismalar sayilrnazlar. Yine bu hadis mecmualan cok ince kural-

lara gore hazrrlanmis olan ve hadisleri toplayan muelliflerin, kendilerine

seleflerinden kalan kitaplardan secerek meydana getirdikleri metodik bir tasnife

de uygunluk arzetmek. Goldziher'in de dil~ilndiigu gibi, selefleri bu kitaplan

olusturmak icin uzun seyahatlan boyunca sifahi yoldan elde ettikleri hadisleri

toplaytp ardarda koymak zorunda k alm rslard ir. F ik ih kitaplannm durumu da

boyledir.

Tum bunlarla Goldziher ortaya su soruyu atmayi hedeflemistir: "Sifahi

rivayetlere dayanarak yazilan bu rivayetler ne kadar sahihtir ve bunlarm tarihi birdegeri var m idir? . . O'na gore bu rivayetlerin hicbir tarihi degeri yoktur ve

bunlar, bu gibi haberleri bizim icin yaziya geciren musannifin, zamamn

temayulunu yansttmasmdan baska birsey degildir. Goldziher devamla soyle diyor:

"Bize sifahi yolla ulasmasma ragmen hadislerden pek cogunun sahih oldugu

konusundaki saskmltgrm ortaya koyan Hollanda'Ii alim R. Dozy'nin iyimserli-

gine biz istirak edemiyoruz".

"4~~\1 ~.;1lI" (Sifahi Yontem) veya" £.jyi.t J : ! y . , . ~ J.l_,.bll ~I "

(Sifahi yontemin uzun sure kullanilmasi) tabirleri, pek cok mutehassrs sadecehadis rivayeti icin degil, mesela Tarihu't- Taheri ve Kitabu'l-Egani'yi inceIerken

karstlastiklan edebi ve tarihi haberlerin rivayetinde de kullanrruslardir.

Sonucta hadis kulliyatinm su merhalelerden gectigi gercegine ulasmrs

oldum:

1- Hadislerin Yazrlmasi:

Hadisler bu merhalede "Sahife" veya "Cuz'' denen kucuk tabletlere

kaydedilmistir. Sahabe asnnda bu Tabiun doneminin baslanna kadar surmustur.

2- Hadislerin Tedvini:

Bu merhalede dagiruk malzemeler toplanmis olup H. I. asnn son ceyregi

ile II. asnn ikinci ceyregini kapsamaktadir,

3- Hadislerm Tasnifl:

Bu merhalede hadisler, konusuna gore fasil ve bablara aynlrmstir. Bu

tertip H. II. asnn ikinci ceyreginde baslamis ve hadislerin Sahabi isimlerine gore

tertip edildigi farkh bir yontemin ortaya ciktigr II. asnn sonlanna kadar devam

etmistir. Bu ikinci yontemle olusturulan kitaplara "Mtisned" ismi verilmistir.H. II. asirda bablara gore tasnif edilen kitaplar tertip edilmis, Kutub-i Sitte

ve Sunen-i Darimi gibi ozet cahsmalar ortaya konmustur,

Hadis sahasmdaki teIiflerin gelisimi hakkmdaki bu dusuncem:

1- Bu alanda yapilan ilk cahsmalardan bize ulasan bilgilere,

303



2- Bu donemden gunumuze kalan kitaplara,

3- Materyal arastirmasma dayanmaktadir.

Bu kaynaklar bize gostermektedir ki; bu ilk donemdeki hadis kitabi

muellifleri calismalanm sifahi olarak naklediyor gortmmekle birlikte hadisleri

birbirlerinden yazih bir metne day anarak ahyorlardr.

Mtistesriklerden bazilan -ki Goldziher de bunlardandir- bu erken doneme

yani hadislerin yazildigt doneme ait bazi bilgileri elde etmislerdi ve bunlann

sihhatinden suphe duymuyorlardi, Goldziher bu merhalelerlernesgul olmu~, hata-

11fikirlere dayanarak tadvin ve tasnifin baslangiciyla alakah riv~wetleri tenkid

etmeye cahsmrstir. Fakat daha isin basmda hadislerin tedvini He tasnifi arasmdaki

farki dikkate almamis, bunun neticesi olarak bu iki devre ait rivayetleri acikca

birbirine kansurrmstrr.

"Tarthu't- Turasi'l-Arabi" adh kitabmun ilk cildinin bu konuyla alakali

kisnunda zikrettigim delilleri bir tarafa birakarak ozetle diyebilirim ki; hadislerin

tedvini Emevi doneminin sonlannda tamamlanmrstir . Zuhri'nin (H. 125) hadis-

lerin tadvininde buyuk bir rolu olmustur,

Hadisleri bablara gore ilk de fa tasnif eden alimlerin isimler] pek cok

kaynakta yer almaktadir. Bunlar arasmda: Mekke'de ibn Cureyc (R 150),

Yemen' de Ma'rner b. Rasid (H. 152), Basra' da Hisam b. Hassan (H. H8), Said

b. Arube CH. 150), Kufe'de Sufyan es-Sevri (H. 161) sayrlabilir. Bu

donemden bize ulasan en eski kitap Ma'rner b. Ra~id'in Cami'i, sonra Katade'nin

Kitabu'l-Menasik'i ve Rabi' b. Habib el-Basri (H. 160) nin Cami'] gelmektedir.

Simdi, sekil acismdan Hadis veya genel olarak IS!;lfnj rivayetten

bahsetmeliyim. ilk asirlarda Arapcayla ilgili te'Iif hareketi yall~m~larmda bu

bakis acismm buyuk bir onemi vardir. Iste baslangic noktas: burasidir. Eger

degi~ik sahalarla ilgiJi olarak bize ulasan rivayetlerin tarihi g~ger~f).i arastm-

yorsak buradan hareket etmemiz ve Hadis ilminin onemli bir Y0I19yle alakah

hukumleri incelerken buna oze! bir ihtimam gostermemiz gerekmektedir. Bu yon

de; ~I ~ yani ilim alma metodlandir. Bu ozellik sadece i§l'lm medeniye-

tine hastrr. Baska medeniyetlerde bunun bir benzerine rastlarmysruz, Modern

Arastrrrnalarda ortaya cikan hatah dusuncenir; temel sebebi de 1 : m g . u r .

llim Alma, Hadis Ilrniyle ilgili metodoloji yani Hadis Usulji kitaplannda

genelde sekiz kisma aynlmaktadir:

1- Serna': Ogrencinin veya ginleytH1if)., seyhin hafizasmdaa ya da

kitabmdan naklettigi rivayetleri bizzat gllym;:HH~hr,Bu yolla alman hadisler icin

" ~X:t. "veya" ~ " gibi i l : > a n ~ h ~ fPlhllllhr.

2- Krraat: OgreDl'linin veya bir ba~kasmm kitaptan ya da hafizasmdan bir

veya birkac hadisi ~eYhe ekumasrdir. Seyh tm esnadf!. susup dinler ve bunu kendi

304



nushasmdaki veya ezberindeki ile karsilastmr. Bu tur hadisler icin " ~,~I "veya " ~ w i ji " ibareleri kullamhr.

3- Icazet: lki kisma aynlmaktadrr:

a) Seyhin veya ravinin bir veya daha fazlametni rivayet etmesi icin bir

baskasimn izin vermesi veya rivayet edebilecegini acrkca belirtmesidir.

b) " ";YJj<l ~ ill! »1 ~J " (TUm rivayetlerim icin sana icazet

veriyorum) orneginde oldugu gibi acikca belli olmayan kitaplann rivayeti icin

izin vermesi veya bunu acikca belirtmesidir. Bu yolla alinan hadisler genellikle

"~J4-i" bazen de " ~ ~i II ibaresi ile rivayet edilir,

4- Miinavele: Seyhin ogrencisine kendi asil kitabim veya rivayet ettigi bir

kitabi ya da bununla karstlastmlnns bir ntlshayi verip "Bu benim kitabun veya

rivayetimdir. Bunun rivayeti icin sana izin veriyorum" demesidir. Bu nushayi

geri almamak uzere verir veya yazip geri iade etmesini sart kosar. Bu tur hadisler

icin genelde "~~i II nadiren de "J J lL i " ibareleri kullamhr,

5- Kitabet veya Mukatebe: Seyhin kendi kitabmdan veya rivayetlerinden

bir nusha hazrrlamasi veya bir baskasma yazdirmasidir. Seyhin ogrencisine acik

bir sekilde " cli~i " (Sana rivayet ediyorum) demesi sart degildir. Bu tur

hadisler icin "Jl ~ " veya "ylJS t J A " ibareleri kullamhr.

6- Seyhin bir kitabi veya rivayeti, kendisinin de rivayet yoluyla aldigmaisaret ederek ogrenciye vermesidir. Fakat ogrencinin bunu baskalanna rivayet

etme hakkmm olup olrnadigr aciga kavusmanusnr. Bu tur hadisler gene Ide

" ~~i " veya " r : ; : : . " ibareleri He baslar,

7- Vasiyyet: Seyhin, vefatmdan veya yolculuga cikmasmdan once kitabiru

veya kitaplanm yazrh olarak vasiyyetinde belirtmesidir. Bu tur hadislerin

rivayetine " 0C ~.J ~~l " veya "~~JI " ibareleriyle baslanir.

8- Vicade: Kisinin bir kitabi veya hadisleri raviyle muasrr olup olmadigr-

na bakmaksizm kullanmasidir. Bu tur hadisler icin "u~.J ","Jij ","u ~j "," -:Jj,h." ibareleri kullarnhr.

Elimizdc, bu ilim alma sekillerinden bazilannm Tabiun hatta Sahabe

donernine kadar gittigine dair yeterince delil vardir. Fakat ben, "Tarihu't-

Turasi'f-Arabi'' adh kitabimda zikrettiklerime havale etmekle yetinerek bu de-

lilleri srralamayacagim.

Bununla birlikte rivayet metodlanrun Islamm ilk donemlerinde tam olarak

belirginlesmedigi de arastmcilann dikkatinden kacmaz, Bu asir icerisinde, daha

sonraki iki astrda oldugu kadar tam bir sekil almasa da Mllkatebe metodu hak-

kmda bazi bilgiler bulabilmekteyiz. Bu metod basit bir ifadeyJe" ylJS "{Yazi

yoluyla ... ) seklinde isimlendirilmistir ki, hatah tercemelerin baslangic noktasi da

budur. Vicade ile Mukatebe arasmdaki farkm acik olmadigi gorunmektedir. ilk

305



Tabiilerden pek cogu bu metodu reddetmistir. ibn Sa' d' m "Said b. Cubeyr hadis

kitabetini hos karsilamazdr' seklindeki sozU buna ornek verilebilir. Fakat bu

metodun kullannnmm Zuhri donemine kadar yaygmlasmadigi da ortadadir.

Bizzat bu metodla Emevi idarecileri mesgul olup genis bir cerceveye yayilmca

Zuhri, kendini bunun caiz oldugunu kabul etmek durumunda hissetmistir, MeselaSu'be soyle demektedir: "iki Tabii olan Amir es-Sa'bi He Ata b. Ebi Rabahm

Hz. Ali'den yapngi rivayetler kitabet yoluyladir",

Eski alimlerin, birbirlerinden rivayette bulunma metodlanyla ilgili olarak

hadis kitaplanndaki haberleri arastmr ve hadislerin isnadlanndaki eda sigalartm

incelersek kolayhkla gorebiliriz ki, H. n. asnn ilk yansmda ve bundan once L

asnn ikinci yansmda Him alma sadece Serna ve Kiraat metoduyla olrnamis, her

seye ragmen bu ikisi Him alma yollannm en ustunu sayilsa bile, bunlarm yamnda

diger iki metod alan Mukatebe ve Munavele de kullamlmistir.Hadis ilmiyle ozellikle de Muhaddislerin tabakatryla ilgili kitaplar bize

muslumanlann Him elde etmek icin yaptigr mesakkatli yolculuklara dair pekcok

nakil sunmaktadir. Yine bu kitaplar hadislerin ve hadis kitaplannm pekcogunun,

"Serna" ve "Kiraat'' gibi en ustun metodlarla rivayet etme hakkmi elde etmek

amaciyla yapilan Him yolculuklannt da bize gostermektedir. Bu tip nakillerin

hikayemsi bir ozellige sahip olmasi yanhs anlamalann ortaya cikmasina sebep

olmaktadir. Bu haberlerden anlasilmaktadir ki, muslumanlann, islam aleminin

cesitli bolgelerine dagilan ravilerin hafizalannda bulunan hadisleri ilk de fa tedvin

etmek amacryla bir araya getirmeleri gerekmekteydi, Bizler, hafizadan hadis

rivayet etme kabiliyetleriyle ovunen muhaddislerin, tedvin edilmis alan

kitaplan ve rivayet usullerini kullandiklanm goruyoruz, Bu konudaki delilleri

burada zikretmeyecegim.

Fakat Him elde etme yollanndan olan ve Islami rivayetlerin gercekte

oldugundan farkh bir sekilde anlasilmasmda onemli bir tesiri alan Mukatebe

uzerinde biraz durmak gerektigine inamyorum. Bu metod belki de gunumuz

arastirmalarmdaki hatali dusunustm temel sebebidir, Kaynaklarda "~\:iS "

veya " Jl " ibareleriyle zikredilen bazi rivayetlere rastladim. Buna bagh

olarak, muellifin bu durumlarda yaziyi fiilen kullanrms oldugu konusundaki

dusunce ustunluk kazanmis oldu. Boylece, ozellikle de baska ibarelerin kulla-

mldigi rivayetlerin sifahi kaynaklara dayandigi seklindeki dusuncenin hatali

oldugu ortaya cikmis oldu,

BaZI ornekler vermek istiyorum: Bu tip rivayetlerin EbO: Davud'un

Sunen'indeki bazi ornekleri Goldziherin dikkatini cekmistir; Ebu Davud, kitabi

icin kaynak olarak cogu zaman tedvin edilmis malzerneleri kullanrmstir. Bundan

dolayi kitabmda Kitabeti mutlak bir sekilde kotu olarak gosteren hadisleri

zikretrnez.

306



S chacht, S iH il' nin kullandrgi 'ljl::...u.! IY . ~ v : : - ~ . , . IY . ~ yW S t Y > "

s ek lin de ki ib are de n, yaptigi rivay etlerin daim a sifah i kaynaklara dayanmadigr

ve Onun aym zamanda tedvin edilm is bir kaynagi kullandigr sonucuna varmistrr.

K itabet terim i hakkmdaki yanhs anlamalarm en onemli orneginiGoldziher'in, Zuhri'riin su meshur soznnt; yanhs anlam asmda goruyoruz: Zuhri

soyle diyo r: " Idareciler bizi zo rlaym cayakadar hadis yazrmmi hos karsilam azdik.

Sonra muslumanlan bundan menedemeyeceg im iz i anladik''. G oldziher bu haberi

soyle yorumlarnaktadir: "Buna go re bu konuda, Emevilere, ik tidarda bulunan

kendi a ile le rin in cikarlan icin akidevi vesileler ortaya koyma yo lunu actrgnu

bizzat Zuhri itiraf etmistir."

V ine m uhaddislerin karst ciktig: istilahlar hatah dusunce tarzma neden

olm ustur. Hadis kitaplannda bu konuda pek cok o lum suz hukum ler goruruz, Me-

sela, Said b. C ubeyrin hadis yazirm ru hos karsilamadrgi ve "Anladim ki, hadis

yazmak kotu bir seydir" dedigi riv ay et e dilir.

Bu istilahm , Hadis U sulu kitaplanndaki acik tammlamasm i dikkate

alm azsak, bu hukum leri koyanlar hadis yaziyorlar ve kitap telif ediyo rlardi, D aha

onceki muhaddislerin eserlerinden de habersiz degillerdi. V ine, bu ibarelerle,

kitabet yo luyla rivayeti tenkid ettikleri ve hedeflerinin tedvin edilm is kitaplar

o lm adigr da ortadadir,

ilk bakrsta sifahi rivayete delalet ediyo r go runse de, herseyden once isnad

silsilelerinde bulunan ve hakikatte kaynaga isaret eden ibarelere dikkat etm em iz

gerekmektedir. Bu terim ler H . 1 . asnn ikinci yansm da ortaya cikmaya baslamis

ve hadis usulu kitaplannda bunlara "R ivayet Lafizlan" ism i verilm istir. Bu

lafizlar II....::~ .u_ ; . p . i d ..t;~' seklindedir. Eski oIm alanna ragm en bu lafizlann

kullarum inda bir ittifakin o lm adig: da aciktir. Bazi m uhaddisler "S em a" yoluyla

alman hadislerin naklinde " ~ " de me itiyadmdayken diger bazilan, krraat

m etodunu kullarurken " u_ r . : > . i " ib are sin in te rs in e "\..th" ib ares in i kullanmi sla r-dir. H. II. asnn ikinci yansmda cogunluk, her iki m etod icin de " l i _ ; . p .j " iba-

re sin i u stu n gorrnuslerdir. H er durum da hadisi dinleyen kisinin, hadis m eclisinde

tek basm a veya baska ogrencilerle beraber bulundugunu aciklamasr gerekir. B ir

defasmda Evzai'ye kendisinden cok m iktarda hadis yazan bir ogrencinin

durumu soruldu. Evzai soyle cevap verdi: " Seyhin ogrenciye tek basma okudugu

hac lis le r ic in "~h ", o grencinin diger ogrencilerle beraber isittigi hadisler icin

" li.J _b. " ibaresi kullamhr. Ogrencinin tek basma seyhe okudugu hadisler icin

" ~ _ ; . p . l " ve toplu haldeki ogrencilerden birinin okudugu hadislerin rivayeti icin

de " l i _ ; . p . i " ibaresi kullam lir. icazet yo luyla ahnan hadislerde ' l i _ ; . p . i" ile r ivaye t

edilir. Kiraat metodu icin nadiren de o lsa " l i ' 4 - 3 i , l i \ . : . i " ib are le ri k ulla ru labilir .

K itabet metodunda da " J ! ~ " ib ares i ku lla ruh r.

307



Isnadlarda fl0c" harf-i cerri de yaygm bir sekilde ve beraberinde rivayet

metodunu gosteren bir fiji olmadan kullaruhr, Tek basma kullamlan bu harf-i

cerr, ik i gorevi yerine getirir: Bir taraftan isnadm kopuk olduguna isaret ederken

diger taraftan rivayetin icazet yoluyla almdigmi da gosterir. Mesela: "~ ui).

Ij)U LP ())\j" ibaresi "Hadisi, rivayeti icazet yoluyla elde eden bir seyhinyaninda okudum" manasi ifade eder. " LP " harf- i cerrinin ikinci fonksiyonu

isnadlarla ilgilidir. " J : . : ? LH ~~ LP ~ LP ~ .J4 - J1 LH J . c o = t : : : : f - . . J LU.b,. "

seklindeki bir senette "0c- " harf-i cerri, biri digerinden yuzelli yil sonra vefat

eden iki muhaddisi birbirine baglamaktadir. Hadis Usulunde bu tur hadislere

"Maktu" veta "Mursel" denmektedir ki, hadisin senedinin muttasil olmadigma

delalet eder. Telif tarihi acismdan da, muhaddislerin de ifade ettigl gibi, senedi

tam olmayan bir kitabm kullamldigrru gosterir.

"Vicade" denen ve guvenilir bir kitaptan y ap ila n a lm try i gosteren ibarelerde vardir, Bunlar muellifin bizzat yazdigi nushalar veya meshur rivayetler icin

kullamhr, Bunun telif tarihi acrsindan buyuk bir onem i vardir. Ayrica " ,JU

(,$ .:U 'Ui "..li.b,. ,u~.J 'fi~ " g ib i ib areler de kullamlrnaktadir. e t- T aber i,

"U:; .b, ." ibaresini, Vicade metoduyla elde ettigi kaynaklar icin kullamr. T ercih

edilen goruse gore Taheri, kaynaklardan elde ettigi yuzlerce malzemeyi

Tefsirinde ve tarihinde bu sekilde kullanmistir.

ibn Hacer'in zikrettigine gore Buhari, 1341 hadis icin, mesela " .JU

i . . S . J . J 'fi~ " gibi tarihi ve lugavi ibarelerle baslayan buyuk miktarda nakiller

yaprmsnr. Buhari'nin kitabma aldigi hadislerle Taberi ve diger muhaddis ve

tarihcilerin kullandiklan arasmda buyuk bir fark vardrr. Bu gibi durumlarda

Buhari, butun ravilerin isimlerini hazfeder, Basit bir ornek verecek olursak;

" 1 . . Y ' 4 c LH JU " diyerek hadisi zikreder. Hadis usulunde buna " T a'Iik" denm ek-

tedir. T aberi ise, IIU :;.b,." tabirini rav i isimlerini hazfetmeden kullanir.

Simdiye kadar hadis usulu ve istilahlanndaki cesitli konulardan hareketle,

isnadm sifahi rivayete degil, sika mtielliflere ve ravilere isimleriyle beraber isaret

ettigini ortaya koymaya cahstim. Bize ulasan ilk donern eserleri rsigmda bu

gorusu bugun de isbat etmemiz mumktmdur. Y ine Taberi'nin, Tarihinde

" J 1 . . : . . . . . " J 0! w . J h :J U : d . . . . ) L . . . . \. li.b,. :JU ~ LH LU .b,." senediyle bir bilgi aktanr-

ken, Muhammed b. Ishak'rn Kitabu'l-Megazi'sinden harfi harfine iktibaslarda

bulundugunu da isbat etmemiz mumkundur. Y ine Tefsirinde," ~\.c ~l LU.b,.

. J . I l . ~ LrF.~i 011 LP U~ 0! ~ LU.b, . : JU ~I " senedi de Mucahid" -

in gunumuze kadar ulasan "Tefsiru'f-Kur'ani'l-Kerim" adli kitabmdan yaptigi

iktibasa delalet eder. Cesitli alanlarda bu tip pek cok ornek vardir,

Bugun Cami' vasifh kitaplardaki isnadlarda bulunan, kitaplan gunumuze

kadar gelmis muellifleri taniyabildigimiz OlyUde (mesela Buhari'nin kullandrgi

isnadlarda bulunan "Malik" ismi, Malik'in Muvattai'na isaret eder) veya bu

308



konudaki diger bilgilerin ortaya koydugu nisbette, isnadlar icin kullamlan

kaynak larm muelliflerini belirleyebiliyoruz. Mesela Buhari, ',,;! j) .~ l 01 ~_ LW.h.

&ly101 ~ lW .l:l! ' isnadi hakkmda " Ibnu'f-M ubarek 'In kitabmdaki bu hadis

Horasanhlann hadisi degildir. Bunu on lara Basra' da yazdmmstir'' aciklamasmda

bulunur. Yani Buhari, seyhi MUslim b. Ibrahini'e ait olan ve Ali b. el-Mtibarek-'in kitabina dayanan bir kitabi kullanrmsnr.

Baska bir ornek: Ibrahim b. Ebi Talib, imam Muslime, Sahih'inde

SUveyd'den rivayette bulunm ayi nasil eaiz gordiigUnu sorunea Muslim: "Peki sen

Hafs b. Meysere'nin nushasiru nereden buldun?" diye eevap vermistir, imam

Muslirn'in el-Camiu's-Sahih'indeki bu isnad, Suveyd b. Said'in (H. 248), Hafs

b. Meysere'nin (H. 180) kitabma isaret ettigini gostermektedir.

Fakat isnadlar genelde, elimizdeki k ayna gin k ulla nd rg i kitabm ait oldugu

muellifin ismini ortaya koyaeak herhangi bir isaret tasimaz. Mesela Buhari' de

go rdugumuz "b.J:! .JA ~ 1 w e ( " l . . A 01 ~ w y:;,J :Jl~ ~lj)1~ lW_l::>.J\.. i i ~.<I

01 A..l.II LW .h. " jsnadmdaki tum isimler tan man isimlerdir ve hepsinin eser-

leri vardir. Bu erken donemdeki ilk alimler, kaynaklara olan yakmlrklan

nispetinde, isnadlarda gecen isimlere dayanarak kitaplann pek coguna vaktf

olabiliyorlardi. Bu konuda bize de ancak pek nadir durumlar icin gecerli gecici

isaretler verebilmektedir. Bu nedenle kaynaklar arasmdaki iliskiyi, kitaplarda

bulunan isnadlar yoluyla anlayabilmek icin kendi metodumuzu bulmak ve

Islamm ilk donemlerine ait olan kaybolmus bu kitaplardan bize ulasan parcalan

tesbit etmek zorundayiz. Boylece bu kitaplardan bir kisrrum tam sekilleriyle

yeniden ortaya koyabiliriz.

Oyleyse kitaplan su sekilde ineelememiz gerekir: ilk kaynaklanru

arastirdrgumz kitabm diger isnadlan fislerde toplamr. Bu fisler son ravi

isimlerine gore tertip edilir. Bu ilk musterek isimlerden hareket edilir. Daha fazla

musterek isimleri ayirabilrnek icin diger ravi isimleri arastmlir. Bu isimlerin

sonuncusu konumuz olan kitapta kullamlan kaynaklann muellifidir. Ravi isimlerisadece ilk isirnde daha sonra farkhhk gosterirse bu ilk isim, kullarnlan kaynagm

muellifidir. Bu muellifin kullandigr malzeme cesitli kaynaklara dayanir. Eger

isimler ikinci ve ucuncu tabakalara kadar ortaksa bu, ilk ortak isirnlerin ravileri

oldugunu gosterir, lsimlerin farkilasmasmdan onceki son ortak isim kaynagm

muellifidir.

Islarrun ilk donem lerine ait herhangi bir k itabm kaynaklanm belirlemek

istedigimiz zaman, bu kaynaklann asillanm ayru fislerle ve metodla arastirmanuz

mumktm dur. B uhari'nin kitabi arastmldigmda gorulur ki, kaynaklannm yuzde

doksaru seyhlerine dayamr. Cok nadir olarak kendisinden iki veya Uy tabaka

onceki muelliflerin kitaplanru kullamr, Taberi'riin kaynaklan bunun aksine daha

eskilere dayarnr. Bunun da otesinde boyle bir cahsma bize, muellifin bazi

309



cahsma metodlanni ve muellifin kendi malzemelerini siralama ve hazirlamada

daha onceki malzemelere ne kadar bagh oldugunu tesbit etme imkam verir.

Buhari sadece ihtisar yapnustir. Cunku 0 gercekte, malzernelerini bir onceki

tabakarnn ikiyuz kadar kitabmdan alrmstir. Bunlann hepsi malzemeyi snuflandir-

mada genis caph bir gelisimi yansitmaktadrr. Halbuki gorttndugu kadanyJa

MUslim, bolumlemesini bir onceki tabakadan almistir ama malzemesini mumkun

oldugu kadar eski kaynaklardan almaya cahsnustir.

Islami kitaplann ilk kaynaklanm tesbit etmek icin herseyden once isnadm

H. II. ve III. asirlarda ortaya ciktigm; ve ravi isimlerinin tamamen uyduruldugu-

nu iddia eden yanhs goruslerden kurtulmamiz gerekir. Bunun da otesinde, ilk

asirlardan bize kadar ulasan kitaplarda gormus oldugumuz ravilerin isimleri icin

titiz bir fihrist hazirlamarmz gerekir. Bu fihristleri ortak isimler acismdan genis

bir zemin uzerinde kiyaslama imkammiz olacaktir.

310

isnadin arap dili ve islami ilimlerdeki Önemi

Documents