1

Ислам ақидасы бойынша 200 сұрақ

Арнайы «Ислам діні» діни сайты үшін *.pdf форматында жасалынды.PDF форматында дайындаған: Аяғанов Нұржан

2

Мазмұны:Алғы сөзТəржімашыданЖазбагердің алғы сөзі1-сұрақ: Аллаһ Тағала құлдарының ең бірінші міндеті не?2-сұрақ: Бүкіл əлем не үшін жаратылды?3-сұрақ: «Құл» (абд) сөзінің мағынасы не?4-сұрақ: Ғибадат деген не? Қандай амал қай кезде ғибадатқа айналады?5-сұрақ: Не нəрсе Аса Құдіретті, Ұлы Аллаһқа құлдың сүйіспеншілігініңбелгісі бола алады?6-сұрақ: Аллаһ Тағаланың нені ұнатып, нені ұнатпайтынын Аллаһтыңқұлдары қалай біледі?7-сұрақ: Ғибадаттың қанша шарты бар?8-сұрақ: Шын ықылас деген не?9-Сұрақ: Ниеттің адалдығы не?10-сұрақ: Аса Жоғары Мəртебелі Аллаһ дінді ұстануда қатаң басшылыққаалуға бұйырған діни заң (шариғат) деген не?11-сұрақ: Исламда неше дəреже бар?12-сұрақ: «Ислам» деген не?13-сұрақ: «Ислам» ұғымы бүкіл дінді бүтіндей қамтитынына не дəлел болаалады?14-сұрақ: Исламға оның бес тірегін айтумен анықтама беруге болатынынақандай дəлел бар?15-сұрақ: Екі куəліктің діндегі орны қандай?16-сұрақ: Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқ екендігіне куəлік беру қажетекендігіне не дəлел?17-сұрақ: «Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқ» деген куəліктің мағынасы не?18-сұрақ: «Аллаһ Тағаладан басқа ешбір тəңір жоқ» деген куəліктің (толықсақталмаса), айтушыға пайда бермейтін шарттары қандай?19-сұрақ: Білімді игерудің қажетті шарт екенін Құранның қандай аяттарыжəне қандай хадистер көрсетеді?20-сұрақ: Жүрекпен сенудің қажеттілігін Құранның қандай аяттары менқандай хадистер көрсетеді?21-сұрақ: Аллаһ Тағаланың бұйрығына бойсұнудың парыз екендігін қайаяттар көрсетеді?22-сұрақ: Құранның қандай аяттары мен қандай хадистер куəлік сөздері меніштей келісім болуының қажеттілігіне нұсқайды?

3

23-сұрақ: Құранның қандай аяттары мен хадистер ықыласты болудыңқажеттілігіне нұсқайды?24-сұрақ: Құран Кəрім мен Сүннетте шыншыл болудың қажеттілігіне қандайнұсқаулар бар?25-сұрақ: Сүйіспеншіліктің болуына қандай аяттар жəне қандай хадистерсілтеме болады?26-сұрақ: Аллаһ үшін дос болып жəне Аллаһ үшін дұшпан болу қажеттілігінене нəрсе сілтеме болады?27-сұрақ: Мұхаммед (с.а.с.) Аллаһтың елшісі екендігіне куəліктіңқажеттілігін неден білеміз?28-сұрақ: Мұхаммед (с.а.с.) Аллаһтың елшісі екендігі туралы куəліктіңмағынасы не?29-сұрақ: Мұхаммед (с.а.с.) Аллаһтың елшісі екендігі туралы куəліктіңшарттары қандай жəне куəліктің бірінші бөлігі мұнсыз қабыл бола ма?30-сұрақ: Намаз бен зекеттің парыз екендігін неден білеміз?31-сұрақ: Ораза ұстаудың парыз екендігіне қандай дəлелдер бар?32-сұрақ: Қажылықтың парыз екеніне қандай дəлел бар?33-сұрақ: Иман деген не?34-сұрақ: Иман – сөз бен амалдың бірлігі екендігіне қандай дəлел бар?35-сұрақ: Иманның көбейетініне жəне азаятынына қандай дəлелдер бар?36-сұрақ: Имандарында мүміндер бір-бірінен артық бола алады дегенгеқандай дəлел бар?37-сұрақ: «Иман» ұғымы дінді бүтіндей қамтитынына қандай дəлелдер бар?38-сұрақ: Иманның алты шартын түгелдеу арқылы иман туралы дəланықтама беруге болатынына қандай дəлелдер бар?39-сұрақ: Жоғарыда аталған иманның (алты) тірегінің Құранда түгелдей барекеніне қандай дəлел бар?40-сұрақ: Аса Құдіретті жəне Аса Ұлы Аллаһқа иман келтіру дегенніңмағынасы не?41-сұрақ: Аллаһтың тəңірліктегі жалғыздығы нені білдіреді?42-сұрақ: Аллаһтың Тəңірліктегі жалғыздығының қарама-қарсысы ненəрсе?43-сұрақ: Үлкен ширк деген не?44-сұрақ: Кіші ширк дегеніміз не?45-сұрақ: Жоғарыда келтірілген сөйлемдердегі «жəне» деген шылау мен«одан кейін» деген сөздің арасында қандай айырмашылық бар?46-сұрақ: Аллаһтың жаратушылықтағы жалғыздығы деген не?47-сұрақ: Аллаһ Тағаланың құдайлықтағы жалғыздығының қарама-қарсысы не?

4

48-сұрақ: Аллаһтың есімдері мен сипаттарындағы жалғыздығы деген не?49-сұрақ: Құран мен Сүннетте Аллаһ Тағаланың көркем есімдеріне қандайдəлелдер бар?50-сұрақ: Құранда Аллаһ Тағаланың қандай көркем есімдері аталды?51-сұрақ: Сүннетте қандай көркем есімдер аталады?52-сұрақ: Көркем есімдерден туындайтын мағыналар қанша түрге бөлінеді?53-сұрақ: Бұған не мысал бола алады?54-сұрақ: Көркем есімдердің мағыналары «тадаммун» жолымен алғанданеше бөлікке бөлінеді?55-сұрақ: Көркем есімдер Аса Құдіретті жəне Ұлы Аллаһ Тағалаға қатыстықолдану жағынан неше бөлікке бөлінеді?56-сұрақ: Аса Құдіретті Аллаһ Тағаланың сипаттары арасында заттықсипаттары жəне іс-қимыл сипаттары бар екендігі жоғарыда айтылғанболатын. Құран мен Сүннетте Аллаһ Тағаланың заттық сипаттарынақандай мысалдар келтірілген?57-сұрақ: Құранда іс-қимыл сипаттарының қандай мысалдары кездеседі?58-сұрақ: Іс-қимыл сипаттарының Сүннетте қандай мысалдары кездеседі?59-сұрақ: Аллаһ Тағаланың көркем есімдері барлық іс-қимылсипаттарының туындысы ма, əлде Аллаһ Тағаланың барлық есімдері Олтүсірген аяттардан белгілі ме?60-сұрақ: Аллаһ Тағаланың Жоғары (əл-Али) жəне Аса Жоғары (əл-Ағла)есімдерінің мағынасы не жəне олардың Көрнеу (əз-Заһир), бəрінБағындырушы (əл-Қаһир) жəне Жоғары Дəрежелі (əл-Мутаали) сияқтыесімдерінің мəніне қандай қатысы бар?61-сұрақ: Аллаһ Тағала Өзі жаратқандарынан жоғары тұратынына Құрандақандай дəлелдер бар?62-сұрақ: Сүннетте осыған ұқсас дəлелдер бар ма?63-сұрақ: Аллаһ Тағаланың Арышқа көтерілгені (истиуа) туралы біздіңалдымызда өткен салих кісілерден болған дін имамдары не айтты?64-сұрақ: Аллаһ Тағаланың бəрін Бағындырушы екендігіне Құранныңқандай аяттары дəлел болады?65-сұрақ: Аллаһ Тағаланың бəрін Бағындырушы екеніне қандай хадистердəлел болады?66-сұрақ: Аса Құдіретті жəне Ұлы Аллаһ Тағаланың дəрежесінің жоғарыекендігіне не дəлел бар жəне Ол туралы сөз қозғалғанда нені теріске шығарукерек?67-сұрақ: Пайғамбарымыздың (с.а.с.) Аллаһтың көркем есімдері туралы:«Кім оларды жатқа білсе, сол жəннəтқа кіреді»,-деген сөздерінің мағынасыне?

5

68-сұрақ: Аллаһтың есімдері мен сипаттарындағы жалғыздығының қарама-қарсысы не?69-сұрақ: Аллаһ Тағаланың жалғыз екендігін (таухид) мойындаудың барлықтүрлері, біреуіне қайшы келген нəрсенің барлығына да қайшы келетіндей,өзара соншалықты тығыз байланысты ма?70-сұрақ: Періштелерге иман келтірудің міндетті екендігіне Құран менСүннетте қандай дəлелдер бар?71-сұрақ: Періштелерге иман келтірудің мағынасы не?72-сұрақ: Аллаһ Тағала белгілі бір міндет жүктеп, белгілі мақсатпенжаратқан періштелердің қандай түрлері бар?73-сұрақ: Кітаптарға иман келтірудің міндетті екендігіне не дəлел бар?74-сұрақ: Аллаһ Тағала тарапынан түскен кітаптардың бəрі Құрандаайтылған ба?75-сұрақ: Аллаһ Тағаланың кітаптарына иман келтіру нені білдіреді?76-сұрақ: Бұрынғы түсірілген кітаптарға қарағанда Құран қандай орындыиемденеді?77-сұрақ: Ислам қауымының барлық мүшелері Құранға қатысты не нəрсенібұлжытпай ұстануы қажет?78-сұрақ: Құранға ілесу жəне оны құрметтеу дегеннің мағынасы не?79-сұрақ: Сөз – сипат ретінде заттық сипатқа жата ма əлде іс-қимылсипатына жата ма?80-сұрақ: Елшілерге иман келтірудің міндетті екеніне не дəлел бар?81-сұрақ: Елшілерге иман келтіру дегеннің мағынасы не?82-сұрақ: Елшілердің адамдарға бұйырған жəне тыйым салған нəрселергешақырулары өзара сəйкес келе ме?83-сұрақ: Жоғарыда аталған құлшылық негіздеріне қатысты мəселелердеелшілер арасында сəйкессіздік болмағанына қандай дəлелдер бар?84-сұрақ: Рұқсат етілген жəне тыйым салынған нəрселерге қатыстыжекелеген мəселелер бойынша елшілер адамдарды бағынуға шақырған дінизаңдардың бір-бірінен айырмашылығы болғанына қандай дəлелдер бар?85-сұрақ: Аллаһ Тағала Құранда барлық елшілер туралы айтқан ба?86-сұрақ: Аса Жоғары Мəртебелі Аллаһ Тағала Құранда елшілерден кімдердіаты-жөнімен атаған?87-сұрақ: Елшілерден кімдер «ең абзалдары» деп аталған?88-сұрақ: Бірінші елші кім?89-сұрақ: Ол қайшылықтар қай уақытта пайда болды?90-сұрақ: Соңғы пайғамбар кім жəне оған қандай дəлел бар?91-сұрақ: Біздің Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.с.) басқа пайғамбарларданнемен ерекшеленеді?

6

92-сұрақ: Пайғамбарлардың мұғжизалары деген не?93-сұрақ: Құранның ешқандай теңдесі жоқ екеніне не дəлел бар?94-сұрақ: Қиямет күніне иман келтірудің міндетті екеніне не дəлел бар?95-сұрақ: Қиямет күніне иман келтіру дегеннң мəнісі не жəне ол не нəрсенібілдіреді?96-сұрақ: Бұл Сағаттың қашан келетінін біреулерге белгілі ме?97-сұрақ: Құранда Қиямет күнінің жақындау белгілерінің қайсысыкелтірілген?98-сұрақ: Қиямет күнінің жақындау белгілерінің қайсысыПайғамбарымыздың (с.а.с.) Сүннетінде келтірілген?99-сұрақ: Өлімге (ажалға) иман келтірудің міндетті екеніне не дəлел бар?100-сұрақ: Адамдарды күтіп тұратын қабір азабы немесе қабір рахаты менқабірдегі сұрақ-жауап туралы Құранда қандай дəлелдер бар?101-сұрақ: Адамдарды күтіп тұратын қабір азабы мен қабір рахаты, жəнеқабірдегі сұрақ-жауап туралы қандай хадистер бар?102-сұрақ: Адамдардың қайта тірілетін жəне қабірлерден шығатыны туралықандай дəлелдер бар?103-сұрақ: Қайта тірілуге сенбейтіндер туралы қандай үкім шығару керек?104-сұрақ: Сұр үрленетініне не дəлел бар жəне Қиямет күні ол қанша ретүрленеді?105-сұрақ: Адамдардың Қиямет күні жиналуы Құранда қалай суреттелген?106-сұрақ: Қиямет күні адамдардың жиналуы Сүннетте қалай суреттелген?107-сұрақ: Қиямет күні Сотты (əл-Мауқиф) күтіп тұрғандардың жағдайларыҚұранда қалай суреттеледі?108-сұрақ: Қиямет күні Сотты күтіп тұрғандардың жағдайлары Сүннеттеқалай суреттеледі?109-сұрақ: Адамдардың амал дəптерлерінің ұсынылуы мен есеп-қисапҚұранда қалай суреттелген?110-сұрақ: Адамдардың амал дəптерлерінің ұсынылуы мен есеп-қисапСүннетте қалай суреттелген?111-сұрақ: Құранда амал дəптерлерін жаю қалай суреттеледі?112-сұрақ: Сүннетте амал дəптерлерін жаю қалай суреттеледі?113-сұрақ: Қиямет күні Таразылар құрылатынына жəне өлшеу қалайжүргізілетініне Құранның қандай аяттары дəлел?114-сұрақ. Қиямет күні Таразылар құрылатынына жəне өлшеу қалайжүргізілетініне қандай хадистер дəлел?115-сұрақ: Құранда Сират көпірі туралы қандай дəлелдер бар?116-сұрақ: Сират көпірі туралы Сүннетте қандай дəлелдер бар?

7

117-сұрақ: Қиямет күні бəріне тиісінше баға берілетіні туралы (əл-қисас)Құранда қандай дəлелдер бар?118-сұрақ: Қиямет күні бəріне тиісінше баға берілетіні туралы Сүннеттеқандай дəлелдер бар жəне қалай суреттеледі?119-сұрақ: Құранда Кəусəр туралы қандай дəлел бар жəне Сүннетте ол қалайсуреттелген?120-сұрақ: Жəннəт пен тозаққа иман келтірудің дəлелі не?121-сұрақ: Жəннəт пен тозаққа иман келтіру нені білдіреді?122-сұрақ: Жəннəт пен тозақтың қазіргі кезде бар екеніне қандай дəлелдербар?123-сұрақ: Жəннəт пен тозақтың бар екені жəне олардың мəңгі болатыны,сондай-ақ ешуақытта жоғалып кетпейтіні жайлы қандай дəлелдер бар?124-сұрақ: Мұсылмандар ана дүниеде өздерінің Аса Мархамет Етуші жəнеАса Жоғары Мəртебелі Аллаһын көретініне қандай дəлелдер бар?125-сұрақ: Шапағатқа, оның кімнен болатынына, кімге болатынына жəнеқашан болатынына сенудің дəлелі не?126-сұрақ: Шапағаттың неше түрі бар жəне оның ұлығы қайсы?127-сұрақ: Өз амалдарының нəтижесінде біреулер жəннəтқа кіре ала манемесе тозақтан құтыла ала ма?128-сұрақ: Аллаһ Тағаланың: «Жəне оларға: «Міне амалдарың себептімұрагері болған жұмақтарың осы» делінген түрде дыбысталады» (Ағраф,49), деген сөздеріне жоғарыда баяндалған хадис сəйкес келе ме?129-сұрақ: Тағдырға бүтіндей иман келтірудің парыздығына не дəлел?130-сұрақ: Тағдырға иман неше сатылы?131-сұрақ: Бірінші саты – білімге иман келтіруге не дəлел?132-сұрақ: Екінші саты – тағдырды Аллаһ Тағала жазып қойғанына иманкелтіруге не дəлел?133-сұрақ: Тағдырдың қанша түрі бұл сатыға кіреді?134-сұрақ: Əуелден белгіленген тағдырға (əт-тақдирул-əзəли) не дəлелдербар?135-сұрақ: Əл-Мисақ күніндегі ғұмырлық бүкіл тағдырдың (əт-тақдирул-умри) дəлелі не?136-сұрақ: Адамның бар өміріне бүтіндей байланысты жəне ұрықтыңжатырға түскендегі алғашқы кезеңдеріне қатысты тағдыр туралы не дəлелбар?137-сұрақ: Қадыр түніндегі келер жылға қатысты бір жылдық тағдырдыңдəлелі не?138-сұрақ: Əр күнге белгіленген тағдырдың бар екеніне не дəлел?139-сұрақ: Бақыттылық пен бақытсыздық тағдырдан екенінің мəнісі не?

8

140-сұрақ: Аллаһ Тағаланың қалауына иман келтірудің парыздығына якиүшінші сатыға қандай дəлелдер бар?141-сұрақ: Жоғары Мəртебелі Аллаһ Тағала Өзінің Кітабында ізгі амалжасаушыларды, тақуалар мен сабырлыларды сүйгенін білдіреді, бұл туралыОның елшісінің жəне Оның сипаттарының мəнінен де білеміз. Ол иманкелтіргендер мен ізгі амал жасаушыларға разы, Ол кəпірлер менəділетсіздерді сүймейді, Ол құлдарының имансыздыққа түсуін қаламайдыжəне арсыздықты ұнатпайды, бірақ осылардың барлығы Аллаһ Тағаланыңқалауы мен Оның бұйрығы бойынша іске асып, егер Ол қалағанда еді, ондабұлар болмаған болар еді, өйткені Оның патшалығында Ол қаламағаннəрсенің ешқайсысы болмайды. Ендеше біреу: «Ол Өзі ұнатпайтын жəне Өзіразы болмайтын нəрселерді Ол қалайша ұнатып қалайды?»-десе, не депжауап беруге болады?142-сұрақ: Тағдырға иман келтірудің жаратуға байланысты төртіншісатысына қандай дəлелдер бар?143-сұрақ: Барлық нəрсенің Жаратушысы – Аллаһ. Ендеше,Пайғамбарымыздың (с.а.с.) «...барлық жақсылық Сенің қолыңда, алжамандық Сенен емес»-деген сөзін қалай түсінеміз?144-сұрақ: Аллаһ Тағала құлдарының өз істерін орындауға күш-қуат, еркібар ма?145-сұрақ: Тағдырға иман келтіру дінімізде қандай орын алады?146-сұрақ: Иманның неше тармағы бар?147-сұрақ: Ғұламалар бұл тармақ-тарамдарға қандай түсінік берген?148-сұрақ: Олардың түгендеп шыққан нəрселерінің қорытындыларын айт.149-сұрақ: Игілік (ихсан) жасаудың қажеттігіне Құран мен Сүннетте қандайдəлелдер бар?150-сұрақ: Құлшылық-ғибадатты өз дəрежесінде орындау (əл-ихсану фил-ибадат) дегеннің мəнісі не?151-сұрақ: Иманның қарама-қарсысы не?152-сұрақ: Сенімі бойынша имансыздық неліктен иманмен бүтіндейсиыспайды? Мұндай имансыздық не себептен иманның жойылуына əкепсоғатынын толығырақ қалай түсіндіруге болады?153-сұрақ: Адамды дін шекарасынан тыс қалдыратын үлкен имансыздық(əл-куфрул-əкбар) неше бөлікке бөлінеді?154-сұрақ: Надандық түрінде (жəһл) жəне жалған деп жариялау түрінде(тəкзиб) көрініс беретін имансыздық (куфр) деген не?155-сұрақ: Мойындамау түрінде көрініс беретін имансыздық (жухуд) дегенне?

9

156-сұрақ: Қасарып-қыңырлық жəне менмендік (жасау) түрінде көрінісберетін имансыздық (инад) деген не?157-сұрақ: Екіжүзділік (нифақ) түрінде көрініс беретін имансыздық деген не?158-сұрақ: Адамды дін шекарасынан шығарып тастамайтын, бірақ оныңамалдарында көрініс беретін имансыздық деген не?159-сұрақ: Амалдарда көрінген имансыздық жоғарыда кіші имансыздық депаталған еді, ендеше пұттарға, яғни тау-тас, ағаштарға табыну, Құдайғаменменси қарау, елшіні балағаттау, дінді мазақ ету секілді нəрселер адамдықалайша дін шекарасынан шығарады?160-сұрақ: Əділетсіздік (зұлым), пасықтық (фисқ) жəне екіжүзділік (нифақ)секілді нəрселер қанша бөлікке бөлінеді?161-сұрақ: Негізінде үлкен жəне кіші зұлымдықтың мысалы не болады?162-сұрақ: Үлкен жəне кіші (пасықтыққа) не мысал бола алады?163-сұрақ: Үлкен жəне кіші екіжүзділікке не нəрсе мысал бола алады?164-сұрақ: Сиқыр мен сиқыршыларға қатысты шариғат үкімдері қандай?165-сұрақ: «Нушра» деген не жəне ол туралы шариғат үкімдері қандай?166-сұрақ: Шариғат заңдастырған жəне тиым салған дем салушылық ненəрсе?167-сұрақ: Түрлі орындарда іліп қоятын тұмар, кəрі жілік, жүзік, жіп, таға,адыраспан секілді нəрселер туралы шариғаттың үкімі қандай?168-сұрақ: Көріпкел-сəуегейлер (куһһан) туралы не айтуға болады?169-сұрақ: Көріпкел-сəуегейге сенген адамның үкімі не?170-сұрақ: Жұлдыз бойынша пал ашу туралы үкім қандай?171-сұрақ: Аспандағы күн мен ай, жұлдыздардан жаңбыр сұрау туралы неайтуға болады?172-сұрақ: Жаман ырымдарға сену жəне оның не нəрсе келтіретіні туралы неайтуға болады?173-сұрақ: Көз тию туралы не айтуға болады?174-сұрақ: Күнəлардың (маъаси) неше түрі бар?175-сұрақ: Кіші күнəлар немен өтеледі?176-сұрақ: Қандай күнəлар үлкен күнəлар түріне жатады?177-сұрақ: Барлық кіші жəне үлкен күнəларды қалай жууға болады?178-сұрақ: Шын ықыласты тəубе (əт-тəубəтун-насух) деген не?179-сұрақ: Əрбір жеке адамның тəубесі қай уақытта қабылданбайды?180-сұрақ: Бұл дүниедегі өмірде тəубенің қабылдануы қай уақыттатоқтатылады?181-сұрақ: Үлкен күнəларды істеуде қасарысып жалғастырып жүріп өлген,таухидті мойындаған адам туралы не айтуға болады?

10

182-сұрақ: Əртүрлі күнəлəр үшін шариғат бергіленген жазаларды қолданусол күнəлардың жуылуы (кəффараты) бола ма?183-сұрақ: Жоғарыда айтылған хадистегі Пайғамбарымыздың (с.а.с):«...онда (оның тағдырын) Аллаһ Тағала Өзі шешеді, қаласа-кешіреді, қаласа-жазалайды»,-деген сөздерін бұдан бұрын айтылған «кімнің жаман істеріжақсы амалдарынан ауыр келсе, ол тозаққа кіреді»,-деген сөздермен қалайсиыстыруға болады?184-сұрақ: Аллаһ Тағала басқа жолдармен жүруге тиым салып, тек осыжолмен жүруге бұйырған тура жол (ассыротул-мустақийм) деген не?185-сұрақ: Тура жолмен жүруге жəне одан ауытқымауға не нəрсе мүмкіндікбереді?186-сұрақ: Сүннеттің қарама-қарсысы не?187-сұрақ: Пайғамбарымыздың (с.а.с.) жанұясына жəне сахабаларынақандай қатынас жасау керек?188-сұрақ: Тұтас алғанда сахабалардан ең қадірлілері кімдер?189-сұрақ: Сахабалардан атап айтқанда ең абройлысы кім?190-сұрақ: Аллаһ Тағаланың елшісінің өлімінен кейін халифат қанша уақытөмір сүрді?191-сұрақ: Бұл төртеуінің шын мəнінде əділ де шыншыл халифаболғандарына не дəлел бола алады?192-сұрақ: Олардың алғашқы үшеуінің шын мəнінде əділ де шыншылхалифа болғанына қандай дəлелдер бар?193-сұрақ: Əбу Бəкір (р.а.) Умар (р.а.) əділ де шыншыл халиф болғандығытуралы жалпы не айтуға болады?194-сұрақ: Əбу Бəкірдің (р.а.) бірінші халифа болғанына не дəлел бар?195-сұрақ: Əбу Бəкірден (р.а.) кейін заңды орынбасар Умар (р.а.) болуынақандай дəлелдер бар?196-сұрақ: Əбу Бəкір (р.а.) жəне Умардан (р.а.) кейін заңды орынбасар Усман (р.а.)міндетті екеніне қандай дəлелдер бар?197-сұрақ: Олардан кейінгі халифаттыққа Əлидің (р.а.) басым құқығы барекенінеқандай дəлелдер бар?198-сұрақ: Шариғат мақұлдаған нəрселерге шақыру мен (шариғат) теріскешығарған (нəрселерден) қайтару міндеті кімнің мойнында жəне мұның қандайсатылары бар?199-сұрақ: Аллаһ Тағалаға жақын адамдардың кереметтері (кəраматул əулия)туралы не айтуға болады?200-сұрақ: Аллаһ Тағалаға жақын адамдар (əулие) қатарына кімдер жатады?201-сұрақ: Пайғамбарымыз (с.а.с.): “Менің үмметімнен бір тайпа анық хақиқаттыұстанған болады жəне Аллаһ Тағаланың əмірі келгенше оған қарсы келушілерзарар жеткізе алмайды”, дегенде қандай тайпа туралы айтқан?

11

Аса Қамқор, Ерекше Мейірімді Аллаһтың атымен!

Алғы сөз

Тумаған, туылмаған, теңдесі болмаған, Мəңгілік бар Жалғыз Аллаһқа мақтау-мадақтар болсын!

Үмметі осы күнге дейін «Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқ, Мұхаммед – Аллаһтыңелшісі»,-деп таухид сөздерін жалғастырып келе жатқан, адамзат қауымына тазатаухидті жеткізіп, бүкіл əлемді Жалғыз Аллаһқа құлшылық етуге шақырғанпайғамбарымыз Мұхаммедке (с.а.с.) сəлем мен салауаттар болсын!

«Ислам ақидасы бойынша 200 сұрақ» деген атаудың өзі-ақ бұл сұрақтарғажауаптар қайтарылатынын аңғартады. Шындығында, бұл кітап – таухид(Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқтығы) туралы, қиындығы жағынан бірте-біртекүрделене беретін сұрақ-жауаптар түрінде жазылған оқулық.

Əу бастан-ақ сұрақтар жұртшылықты қызықтырып, қызу пікірталас тудыратын,сөйтіп қажетті ғылыми деректерді есте сақтап қалуға көмектесетін, сондай-ақғылыми нұсқаулар мен жүйелі тəртіпті қамтитын, түрлі ғылым саласын үйренудіңтамаша құралы болып келген жəне солай бола да бермек.

Аяттарында «Олар сенен сұрайды...» деген сөздер мен сол сөздерден кейін тиістіжауаптар жиі-жиі келтірілетін Қасиетті Құран осындай тағылым тəсілдерінің еңұлы үлгісі болып табылады.

Жəбірейіл (а.с.) адам бейнесінде келіп, Пайғамбарымызбен (с.а.с.) кездескенде,бейне бір өзі білмейтіндей, Ислам, иман, ихсан жəне Қиямет күні туралыадамдарды үйрету үшін сұрақтар беру тəсілін пайдаланды.

Пайғамбарымыз (с.а.с.) үнемі сахабаларына «Қалай ойлайсыңдар, кім...?», немесе«Сендерге белгілі ме...?» деген сияқты сұрақтар беріп, алдымен олардың өздеріжауап айтуына мүмкіндік жасап, содан кейін бұл сұрақтардың дұрыс жауабын өзіайтатын.

Пайғамбарымызға (с.а.с.) кісілер алыс жерлерден жиі келіп сұрақтар беруші еді.Ал Пайғамбарымыздың (с.а.с.) жауабы сұрақ иесін қанағаттандырып қана қоймай,сол жерде отырғандарды да үйретудің құралы болып табылатын. Осындай сұрақ-жауаптардың нəтижесінде Ислам мұрасының көрнекті бөлігі біздерге келіп жетті.

12

Аллаһ Тағала былай дейді:

«Егер білмесеңдер, зікір (білім) иелерінен сұраңдар». (Нахыл,43)

Сондықтан фиқһ негіздерінің бірі білмегендердің білгендерден сұрап білуін талапетеді.

Мəселенің бұлай қойылуының себебі, сұрақ – ұшан-теңіз ғылым əлеміне жолашатын кілт. Біздің қолымыздағы «Ислам ақидасы бойынша 200 сұрақ» депаталатын кітаптың жазбагері де осы жолды таңдапты, оған Аллаһ рахмет етсін. Олесімі елге кеңінен танылған, түрлі жоғары оқу орындарында ұстаздық етіп, біліміздеушілердің тəрбиешісі болған, сондай-ақ Ислам ақидасы, хадис, сүннеттерминдері, фиқһ жəне де басқа да шариғат ғылымдарының білгірі еді. Кемелшағына енді ғана жеткен кезінде дүниеден өтсе де артында түрлі тақырыптардажазылған көптеген кітаптар қалдырды. Ол бір мəселені түрлі тəсілменқарастыратын. Мəселен, шəкірттеріне Ислам ақидасы негізін игеруді оңайлатуүшін оларға арнап өлеңмен кітап та жазған.

Сондағы қамтылған мəселелерді қара сөз түрінде де жазып «Ислам ақидасыбойынша 200 сұрақ» атты кітабын сұрақ-жауап түрінде құрастырды.

Қымбатты оқырман!

Аллаһ Тағаланың мейірімділігі арқасында бұл кітапты қазақ тілінде шығарудытөмендегідей үмітпен қолға алып отырмыз:

- Шариғат ғылымын үйренуге қажетті қазақ тіліндегі оқулықтардың аздығыныңорнын толтыру;

- Əрбір зерттеуші мен əрбір шəкірттің Құран Кəрім жəне Пайғамбарымыздың(с.а.с.) Сүннетінен алынған шариғат дəлелдерін пайдалана алуына мүмкіндікжасау. Ал əрбір сұрақ туралы айтар болсақ, олар шариғат ғылымының негізінқалыптастырады жəне студенттерді ғұламалар өз тұжырымдарында пайдаланғантəсілдер арқылы дайындауды жеңілдетеді.

Сонымен қатар, оқырмандар назарын мына мəселелерге аударуды жөн көрдік:

13

- Көптеген жауаптар қысқа берілген. Əрқайсысы жеке зерттеуге лайық бола тұрсада, көпсөзділікке салынбас үшін, жазушы тиісті дəлелді келтірумен шектелген.

- Көптеген сұрақтар бір-бірімен байланысты.

Мəселен, Ислам ақидасы негіздері мен Исламның негізгі қағидаларына қатыстысұрақтар:

- Араб мəтіндерінің кейбір тұстары қазақша қабылдануы оңай болуы үшінқысқартылды.

- Мəтінде кездесетін хадистер Пайғамбарымыздың (с.а.с.) хадистерінің негізгіжинақтарындағы түпнұсқаға сəйкестендірілді.

- Жақшаға алынған сөздер Құран аяттары мен хадистерде кездеспейді. Оларайтылған сөздің мағынасы түсінікті болу үшін пайдаланылды.

Құрметті оқырман!

Бұл кітап сіздің Ислам ақидасының мөлдір бастауына жетуіңізге көмектескей,сіздің бұл сұрақтармен бастаған саяхатыңыз қызықты да игілікті болғай, сіздіңИслам ақидасы кілттеріне ие болу мақсатымен жасаған күш-қайратыңыз бенсабырлылығыңыз сізге сауап болып жазылғай, сондай-ақ əрбір сұрақтың жауабысізді ақиқат нұрына бастағай!

Барлық мадақ бір Өзіне тəн болған Аллаһ Тағала сіз бен біздің амалымыздықабыл еткей, бұл ілімді біздің пайдамызға асырғай жəне бізге білім мен бақыттыңшырқау шыңын нəсіп еткей.

Жəне де Аллаһ Тағала, барлық мадақ Оған тəн, бұл кітаптың жазбагеріне рахмететкей, оның еңбегі үшін оған мол сауап жазғай əрі Қиямет күні оның таразысыносылармен ауыр еткей!

14

ТƏРЖІМАШЫДАН

Жазбагердің алғы сөзі

«Барлық мақтау көктер мен жерді жаратқан жəне қараңғылықтар мен жарықтыжасаған Аллаһқа тəн! Мұнан соң да күпірлік қып, қарсы болғандар Раббыларына(басқаларды) теңейді. Ол – сендерді балшықтан жаратып, сонан кейін өліммезгілін белгілеген Аллаһ. Жəне белгілі (Қиямет) мерзімі де Оның құзырында.Сонда да күдіктенесіңдер ме? Ол – көктердегі əрі жердегі көрнеулерді де,көместерді де білетін Аллаһ». (Əнғам,1-3)

Серігі жоқ, Жалғыз Аллаһ Тағаладан басқа ешбір тəңір жоқ екеніне куəлікберемін жəне Ол – Жалғыз, Мəңгілік, Ол тумаған жəне туылмаған, жəне Оғанешкім тең болмағанына куəлік беремін. Өйткені, көктердегі жəне жердегінəрселер Оған тəн жəне барлығы Оған бағынады. Ол – көктер мен жердіЖаратушы жəне Ол бір шешімге келсе, тек қана «Бол!»,-дейді, сонда ол(бұйырған нəрсесі) болады жəне сенің Тəңірің нені қаласа, соны жасайды жəнетаңдайды, ал оларда таңдау жоқ. Аллаһ олардың оған серік қосуынан Пəк,өйткені, Ол не істесе де онысы үшін сұралмайды, ал олар сұралады. Жəне менбіздің мырзамыз əрі пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.с.) – хақ дінмен жəне һидаят-басшылықпен жіберілген, бұл көпқұдайшылдарға ұнамаса да, діні басқа (кез-келген) діннен үстем болуы үшін аттандырған Аллаһ Тағаланың құлы əрі Оныңелшісі екеніне куəлік беремін. Аллаһ Тағаланың Қиямет күніне дейін үзілмейтінсəлемі мен салауаты оған, оның əулетіне, оның ақиқат бойынша төрелік қылған,үкім жүргізген жəне сол ақиқат арқасында əділдіктен айнымаған сахабаларынажəне таза жүрекпен оларға ілесушілерге жəне Сүннеттен ауытқымай Сүннетбойынша жүрушілерге, Сүннетті ұстанғандарға, Сүннетке сəйкес дос жəнедұшпан болушыларға, Сүннетті қорғаушыларға, сондай-ақ сол жолменжүрушілердің барлығына болсын!

Оқырмандар назарына ұсынылып отырған қысқа əрі нұсқа, өте пайдалы бұлжинақта барлық пайғамбарлар уағыздаған жəне көктен түсірілген Кітаптардаайтылған дін жəне таухид (бірқұдайшылдық) қағидалары мен негіздері жайлымағлұматтар қамтылды. Бұл кітап ақиқаттың бірден-бір жарқын да айқын жолынабастайды. Өйткені, мұнда дініміздің ерекшеліктері мен түрліше көзқарастарыжайлы кеңірек түсінік беріледі. Сондай-ақ қандай нəрсе дінімізді жоятыны жəнеоның тұтастығына қайшы келетіні туралы айтылады. Кітапта қарастырылатынəрбір сұраққа олардың мəні толық ашылуы үшін тиісті дəлелдер мен сілтемелеркелтірілген.

15

Бұған мен Сүннетті жақтаушылардың дəлелдері мен ой-тұжырымдарынпайдаландым жəне өз құштарлығымнан туындайтын ой-пікірлерді жəне жаңалыққосушылардың (бидғатшылардың) пайымдауларын (дəлел ретінде) келтірмедім,оларды тек Сүннет негіздеріне сүйеніп теріске шығару жəне сынау үшін ескеалып отырдым. Олардың кемшілік-қателіктерін əшкерелеп теріске шығару жəнежоқ етіп жою мақсатында ұлы имамдар арнайы еңбектер жазған. Əр нəрсеніңқарама-қарсысының жəрдемімен қандай да бір нəрсені білу мүмкіндігі болса да,күн шыққан соң, таң атқанына ешқандай дəлел іздеудің қажеті жоқ. Дəл солсияқты, ақиқат анықталған соң, адасудан басқа жаңадан ешнəрсе пайда болаалмайды.

Мен өз еңбегімді, білімге талапкерлердің назарын аудару үшін сұрақ түріндеқұрастырдым жəне сұрақтарға мəселені түсіндіретін жауаптар қостым, сөйтіпкітапты «Құтылатын əрі жеңетін діни жамағаттың нанымы болған СүннеттіңТемірқазығы» деп атадым. Енді мен бұл кітап Аллаһ Тағаланың дидарына(ризалығына) шын ықыласыммен ұмтылуымның айғағы болуын, біздіңбілгеніміздің бізге пайдалы болуын жəне бізге пайда келтіретін нəрселерді бізгеүйретуін, Аллаһ Тағаланың ерекше қамқорлығы мен мейірімділігінен үміт етіпОдан жалбарынып өтінемін. Ақиқатында, Ол барлығына Күш-Құдіреті Жетуші,Ол Өз құлдарына Мейірбан, олар туралы Ол барлығын біледі, Оғанқайтарыламыз, тағдырларды Ол шешеді, Ол – біздің Қамқоршымыз жəне бұлҚорғаушы жəне Қамқоршы өте жақсы!!!

Хафиз ибн Ахмад əл-Хəкəми

16

1-сұрақ:Аллаһ Тағала құлдарының ең бірінші міндеті не?Жауабы:Аллаһ Тағала құлдарының ең алғашқы міндеті – Раббыларының олардан уəдеалғанын, оларға не үшін Өзінің елшілерін жібергенін, не үшін оларға Өз Кітабынтүсіргенін, не үшін бұл дүниені, Ахыретті, жəннəт пен тозақты жаратқанын жəнене үшін Қиямет күні (əл-Хаққа=1) келетінін, Қиямет күні келуінің сөзсізекендігін, таразылар құрылатынын, амалдар жазылған кітаптар жан-жаққатаратылатынын, біреулердің – бақытты, ал енді біреулердің бақытсыз болатынын,сондай-ақ, не үшін нұр таратылатынын білу. Нұрға байланысты Аллаһ Тағалақасиетті Құран Кəрімде былай дейді:«Аллаһ нұрлы етпеген біреудің нұры болмайды». (Нур,40)1=Əл-Хаққа – қиямет күнінің атауларының бірі.

2-сұрақ:Бүкіл əлем не үшін жаратылды?Жауабы:Аллаһ Тағала былай дейді:«Көктерді де, жерді де əрі екі арасындағы нəрселерді де ермек үшін жаратпадық.Екеуін ақиқат бойынша жараттық2. Бірақ олардың көбі білмейді3». (Духан, 38-39)2Яғни, тек Аллаһ Тағала ғана бəрін Жаратушы жəне Оған ғана табыну керек дегенақиқатты орнықтыру үшін (жаратты).3Көпқұдайшылдар туралы сөз болуда.«Көк пен жерді əрі екі арасындағыларды босқа жаратпадық. Ол қарсыкелгендердің ойы». (Сад, 27) «Негізінде Аллаһ (Тағала) көктерді əрі жерді шындық бойынша жаратты4.Əркімге қылығының бодауы беріледі. Сондай-ақ олар əділетсіздіккеұшырамайды». (Жəсия, 22)4Мұндағы «шындық бойынша» деген сөз бүкіл əлем ақиқатты айқындау үшінжаратылған дегенді білдіреді. Ал ол ақиқаттың мəнісі барлық жаратылғанныңЖаратушыға табынуы мен əр адамның өз Жаратушысына қалай табынғанынабайланысты əділетті түрде құрмет немесе жазасын алуы. «Жын мен адамзатты Өзіме құлшылық қылулары үшін ғана жараттым». (Зəрият,56)

17

3-сұрақ:«Құл» (абд) сөзінің мағынасы не?Жауабы:Егер «құл» сөзін құлдыққа түскен, бағынышты жəне бас июші деп түсінсек, онда«құл» сөзін жоғарғы жəне төменгі əлемдегі, мейлі саналы немесе санасыз, кебунемесе дымқыл, қозғалыстағы немесе тыныш халдегі, белгілі немесе жасырын,діншіл немесе дінсіз, иманды немесе имансыз, тағы басқа барлық жан-заттарғақатысты қолдануға болады.Мұның барлығы Аллаһ Тағаланың иелігінде. Оған бағынышты, Оған бойсұнушыжəне Оның басқаруында, сондай-ақ жоғарыда аталғандардың барлығы Оныңайтқанымен жүреді, бəрінің жететін шегі бар жəне қас-қағым сəтке де ұзартаалмайтын өз мезгілдері бар. «Міне, Аса Үстем, əрнəрсені Білуші Аллаһтың өлшеуі». (Ясин,38)Əділ, Дана Зат тарапынан басқарылудың нəтижесі міне, осындай!Егер де «абд» (құл) сөзін Аллаһ Тағаланы сүюші, құлшылық етуші, бойсұнушы(абид) мағынасында түсінсек, онда бұл сөз тақуалығымен Оған жақын болған, Олқұрметтеген, Аллаһ Тағаланың:«...Оларға қорқу да жоқ əрі олар қайғырмайды» (Мəида, 69), деген құлдарынақатысты болады.

4-сұрақ:Ғибадат деген не? Қандай амал қай кезде ғибадатқа айналады?Жауабы:Ғибадат дегеніміз – Аллаһ Тағала ұнатып, разы болатын əшкере жəне құпиясөздер мен істерді орындау əрі бұған қарама-қарсы келетін барлық сөздер меністерге қатысы болмау. Ғибадатта екі нəрсе: махаббат пен бойсұну бар. Кемеліне жетсе ғана амалымызғибадатқа айналады.Аллаһ Тағала былай дейді: «Жəне сондай иман келтіргендер Аллаһты аса артық сүйеді». (Бақара,165) «...ал олар Раббыларынан қорыққандықтарынан жалбарынады». (Муминун, 57)Жəне де Аллаһ Тағала осы бірінші мен екіншіні біріктіріп былай деді: «Өйткені бұлар жақсылықтарға ұмтылады. Бізден үміт пен қорқу5 арасындатілейді де Бізге бəйек болады». (Əнбия, 90)5Бұл жерде Аллаһ Тағаладан сыйлық алу жəне Оның жазалауынан қорқу туралысөз болуда.

18

5-сұрақ:Не нəрсе Аса Құдіретті, Ұлы Аллаһқа құлдың сүйіспеншілігінің белгісі болаалады?Жауабы:Құлдың Аллаһ Тағалаға сүйіспеншілігінің белгісі – Аллаһ Тағаланың ұнатқаннəрсесін ұнату, Аллаһ Тағаланың ашуын келтіретін нəрсені жеккөру. Сондай-ақ,Аллаһ Тағаланың бұйрығын орындау, Ол тиым салған нəрселерден аулақ болу,Аллаһ Тағалаға жақын болғандарға достық пейіл білдіру. Міне осы себеппенАллаһ Тағала үшін дос тұту жəне Аллаһ Тағала үшін дұшпан болу адамды өзиманымен барлық нəрселерден артық біріктіреді. Бұл туралы Бара ибн Азибтің(р.а.) сөзінен тізбек тартып жазған имам Ахмадтың «Муснадында»Пайғамбарымыздың (с.а.с.):«Аллаһ үшін жақсы көру жəне Аллаһ үшін жек көру адамды иманымен бəрінен деберік байлайды»,-деген сөздері келтірілген. (Ахмад, Термизи)

6-сұрақ:Аллаһ Тағаланың нені ұнатып, нені ұнатпайтынын Аллаһтың құлдарықалай біледі?Жауабы:Адамдар бұл туралы Аллаһ Тағаланың оларға Өзі ұнатып риза болатын істердіорындау жəне Өзі ұнатпаған əрі теріске шығарған істерден тыйылу туралыбұйрығы, Өзі жіберген пайғамбарлары мен түсірген кітаптарынан біледі. Міне,осылайша адамдар Аллаһ Тағаланың даусыз дəлелдері мен теңдесі жоқданалығын білді. Бұл жөнінде Аллаһ Тағала былай дейді: «Пайғамбарларды қуандырушы, қорқытушы етіп жібердік. Елшілерден кейінадамдардың Аллаһқа қарсы сылтауы болмауы үшін». (Ниса, 165)Жəне Аллаһ Тағала былай деді: «(Мұхаммед (с.а.с.)) оларға: «Егер Аллаһты сүйсеңдер, онда маған ілесіңдер.Сонда Аллаһ (Тағала) сендерді жақсы көріп, күнəларыңды жарылқайды. Өйткені,Аллаһ Аса Жарылқаушы, Ерекше Мейірімді» де». (Əли Имран, 31)

7-сұрақ:Ғибадаттың қанша шарты бар?Жауабы:Ғибадаттың үш шарты бар:- Құлшылық жасауға деген шын ынта-ықыластың болуы;- Ниеттің адалдығы;- Құлшылықтың қай түрі болса да шариғатқа сай келуі;

19

Өйткені, Аллаһ Тағала дінді тек шариғатқа сəйкес ұстануды бұйырған. Соныменқұлшылық (ғибадат) тек шын ниет пен шариғатқа тура келуі арқылы ғана қабылболады екен.

8-сұрақ:Шын ықылас деген не?Жауабы:Бұл жалқаулық пен салғырттықтан бастарту, өз сөзін іспен дəлелдеу үшін күш-қайратын жұмсау дегенді білдіреді.Аллаһ Тағала былай дейді:«Ей, мүміндер! Істемейтін істеріңді неге айтасыңдар? Істемейтін істеріңдісөйлеулерің Аллаһтың құзырында зор ашуға себеп болады». (Саф, 2-3)

9-сұрақ:Ниеттің адалдығы не?Жауабы:Құлдың ниетінің адалдығы дегеніміз жасырын яки əшкере істері мен сөздеріарқылы Аллаһ Тағаланың ризалығына ұмтылуды мақсат етуі6. Бұл мəселегеқатысты Құран Кəрімде көптеген аяттар бар. Енді міне осы аяттардың кейбіріненазар аударайық.6Басқаша айтқанда, Аллаһ Тағала риза болатын жəне тек Аллаһ Тағаладансыйлық күтетін амал жасауға ұмтылу.Аллаһ Тағала былай деді: «Оларға нағыз ғибадатты Аллаһқа шынайы ынтамен ханиф7 түрде орындауларыəмір етілген». (Бəйинə, 5)7Ханиф – бірқұдайлық дінінен ешқандай да айнымайтын адам. Ертедегі арабелінде христиандарға да, яһудилерге де қосылмайтын жəне бұтқа да табынбайтын,тек бір Құдайға ғана сенетін адамдарды осылай атаған.«Сондай малын сарып етіп тазарған. Оның онда ешкімге берер еселі сыйлығы жоқ(біреудің өзіне істегенінің бодауы үшін емес). Тек Ұлы Раббының ризалығын ғанаіздейді». (Лəйіл, 18-20) «Оны жақсы көре тұра, міскіндерге, жетімге жəне тұтқынға жегізеді8. Олар:«Шын мəнінде сендерді Аллаһтың ризалығы үшін тамақтандырамыз. Сендерденбір төлеу, алғыс тілемейміз»,-дейді». (Инсан,8-9)8а) Яғни, Аллаһ Тағаланы жақсы көре тұра ə) Бірақ, бұл жерде адамдардың өздері үнемі аштықтан зардап шеге тұрса даөздері жегісі келсе де, басқаларды тамақтандыру туралы сөз болуы да мүмкін.

20

«Кім Ахырет пайдасын қаласа9, оған оның пайдасын арттыра түсеміз. Ал енді кімдүниенің пайдасын іздесе, оған одан береміз. Оған Ахыретте несібе жоқ». (Шура,20)9Бұл жерде Аллаһ Тағаланың сыйлығы туралы сөз болуда.

10-сұрақ:Аса Жоғары Мəртебелі Аллаһ дінді ұстануда қатаң басшылыққа алуғабұйырған діни заңы (шариғат) деген не?Жауабы:Бұл Ибраһимнің (а.с.) бірқұдайшылдық дінін таза күйінде ұстану дегендібілдіреді. Міне, Аллаһ Тағала бізге Өз аяттарын былай баян етеді: «Аллаһ құзырында шынайы дін – Ислам». (Əли Имран, 19) «Олар Аллаһтың дінінен басқа дін іздей ме?! Көктердегі жəне жердегі барлықжан иесі ерікті, еріксіз түрде Аллаһқа бойсұнады». (Əли Имран, 83) «Өзін білмеген ақылсыздан басқа кім Ибраһимнің жолынан бет бұрады10?!».(Бақара, 130)10Бұл жерде ілімге ұмтылмай, өз жағдайы туралы ойланбауымен өзін опат болуғатап қылатын пенде туралы айтылуда. «Кім Исламнан басқа бір дін іздесе, əсте одан қабыл етілмейді де Ахыреттезиянға ұшыраушылардан болады». (Əли Имран, 85)«Немесе дін тұрғысынан Аллаһ бұйырмаған нəрсені оларға шариғат ететінортақтары11 бар ма?!». (Шура, 21)11Бұл жерде адамдар өздеріне құдай санап, оларға Аллаһ Тағаланың жержүзіндегі барлық істі басқару қабілетін таңып жүрген біреулері немесебасқаларды дінсіздікке шақырушы адам бейнесіндегі шайтандар туралы сөзболуда.Бұған дəлел болатын басқа да аяттар бар.

11-сұрақ:Исламда неше дəреже бар?Жауабы:Үш дəреже: Ислам, иман, ихсан. Жəне бұлардың əрқайсысы бүкіл дінімізгебүтіндей қатысты.

12-сұрақ:«Ислам» деген не?Жауабы:Ислам дініміз Аллаһ Тағаланың бірлігін (таухидті) ұстану жолымен АллаһТағалаға бойсұну, белгілі діни міндеттерді орындау арқылы Оған бойсұнуды

21

айғақтау жəне көпқұдайшылдықтан аулақ болу. Бұл жөнінде де Құран Кəрімдекөптеген аяттар келген. Мұндай аяттардың кейбірін тілге тиек етейік. АллаһТағала былай дейді: «Діни тұрғыдан жақсылық істеуші болып, жүзін Аллаһқа тапсырғаннан кімжақсы бола алады?». (Ниса, 125)«Кім өзін Аллаһқа тапсырып мухсин12 болса, сонда ол расында берік тұтқаны13ұстаған болады». (Луқман, 22)12«Мухсин» – Аллаһ Тағала көріп тұр деп ғибадат қылушы пенде.13«Əл-уруатул-усқа», бұл жерде пендені Аллаһ Тағалаға берік байлайтын сенім,басқаша айтқанда, хақиқи дінді насихаттау туралы айтылып тұр.«Өйткені, тəңірлерің бір-ақ Тəңір. Сондықтан оған бойсұныңдар. (Ей, Мұхаммед!)ықыластыларды қуандыр14». (Хаж, 34)14Бұл жерде Аллаһ Тағала Мұхаммедке (с.а.с.) Аллаһ Тағаланың бойсұнушыларғаберер сыйлығы туралы «жеткіз» деп бұйрық беріп тұр.

13-сұрақ:«Ислам» ұғымы бүкіл дінді15 бүтіндей қамтитынына не дəлел бола алады?15Бұл сөз Аллаһ Тағала ұнатқан хақиқи дін туралы айтылған.Жауабы:Аллаһ Тағала былай дейді:«Аллаһ құзырында шынайы дін – Ислам». (Əли Имран, 19)Пайғамбарымыз (с.а.с.) былай деді:«Ислам бастапқы кезінде жат нəрсе болған еді, бастапқыда қандай болса, тағы да(сондай) жат болады16». (Мүслім, Ибн Мəжəһ)16Бұл сөз Исламның дамуының алғашқы кезеңдерінде Исламға бет бұрғандардыңсаны көп болмағанын, дəл сондай жағдай ақырзаманда қайталанатынын аңдатуүшін айтылған.Пайғамбарымыз (с.а.с.) тағы да былай деген:«Исламның ең жақсы (көрінісі) – Аллаһқа иман келтіру». (Ахмад, көлемдіхадистің бір бөлігі)

14-сұрақ:Исламға оның бес тірегін айтумен анықтама беруге болатынына қандайдəлел бар?Жауабы:Жəбірейілдің (а.с.) Ислам туралы сұрағына Пайғамбарымыздың (с.а.с.) қайтарғанжауабы дəлел бола алады:«Ислам – Аллаһтан басқа тəңір жоқ жəне Мұхаммед – Аллаһтың елшісі екендігінекуəлік беруің жəне намаз оқуың, зекет беруің, рамазан айында ораза ұстауың,

22

шамаң келсе Аллаһтың үйіне (Кағбаға) қажылық жасауың». (Бұхари, Мүслім, ƏбуДауд, Ибн Мəжəһ, Насаи, көлемді хадистің бір бөлігі)Тағы бір дəлел: Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Ислам бес тірекке құрылған» деп жоғарыда аталған бес тіректі қайталаған.Бұл екі хадистің бір-бірінен айырмасы – екінші хадисте рамазан айындағыоразадан бұрын қажылық айтылады. Бұл екі хадис те Бұхари мен Мүслімнің«Сахихтерінде» келген.

15-сұрақ:Екі куəліктің діндегі орны қандай?Жауабы:Пенде осы екі куəлікті айтқаннан кейін ғана дінге кіреді.Аллаһ Тағала былай дейді:«Шын мəнінде, Аллаһқа, Оның елшісіне иман келтіргендер – шынайы мүміндер».(Хужурат, 15)Бұл ойды дəлелдейтін басқа да көптеген аяттар мен хадистерді келтіруге болады.

16-сұрақ:Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқ екендігіне куəлік беру қажет екендігіне недəлел?Жауабы:Аллаһ Тағала былай деген:«Аллаһ (Тағала), періштелер мен əділетті ұстанушы ғылым иелері, расында ТымҮстем, Хикмет Иесі Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқтығына куəлік береді». (ƏлиИмран, 18)«(Мұхаммед (с.а.с.)): «Шын мəнінде Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқ екендігінбіл!». (Мұхаммед, 19)«Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқ». (Əли Имран, 62) «Аллаһ еш бала иемденбеді. Онымен бірге тəңір де жоқ». (Муминун, 91)«( (Исра,42)17Көпқұдайшылдар18Яғни, егер сондай тəңірлер бар болғанның өзінде, олардың өзі де АллаһТағаланың мейір-рахымына ұмтылып, əрекеттенер еді деген мағына бар.Бұл туралы басқа да аяттарды келтіруге болады.

17-сұрақ:«Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқ» деген куəліктің мағынасы не?Жауабы:

23

Бұл куəліктің мағынасы – табынуға лайық Аллаһтан басқа əлдебіреудің бар екенінтеріске шығару жəне табынуға лайық тек Аллаһ екенін растау. Біздің құлшылықетуімізде де, Оның билігінде де Оның ешқандай серіктері жоқ деп білу.Аллаһ Тағала айтты:«Міне күдіксіз Аллаһ, Ол Хақ. Расында олардың Аллаһтан өзге сиынғандары ол,басқа. Рас Аллаһ, Ол Өте Жоғары, Аса Ұлы». (Хаж, 62)

18-сұрақ:«Аллаһ Тағаладан басқа ешбір тəңір жоқ» деген куəліктің (толықсақталмаса), айтушыға пайда бермейтін шарттары қандай?Жауабы:Ондай шарттар жетеу:1- Куəлік берушінің нені теріске шығарып, нені құптайтынын білуі;2- Куəліктің растығына жүрегінде толық сенім болуы;3- Сырттай жəне іштей бұл куəлікке бағынуы;4- Куəлік беруші адамның оның құрамды бөліктерінің ешқайсысын теріскешығармауы жəне мағынасына сай келетін нəрселердің де ешқайсысын теріскешығармауы;5- Куəлік сөздерін айтқанда ешқандай күманданбауы;6- Шындықтың тек тілде ғана болмай жүректің тереңінен орын алуы;7- Куəлікке жəне куəлік берушілерге деген сүйіспеншілікте болуы;Бұл жеті сұрақтың мағынасы төмендегі сегіз сұрақ арқылы толық ашылады.

19-сұрақ:Білімді игерудің қажетті шарт екенін Құранның қандай аяттары жəнеқандай хадистер көрсетеді?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«...бірақ ақиқатты біліп, куə болғандар басқа». (Зухруф, 86)Мұндағы «ақиқатты біліп, куə болғандар» деген сөз, тілімен айтқанныңмағынасын жүрегінде берік ұстап «Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқ» деп куəлікберуі дегенді білдіреді.Ал Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Кім Аллаһтан басқа тəңір жоқ екендігін жақсы білген халде өлсе, жəннəтқакіреді»,-деді. (Мүслім, Ахмад)Бұл хадисті екі мухаддис те Усманнан (р.а.) алып отыр. Алғаш қарағанда, бұлсөзден адамдарда екі куəлікті тілмен айтып, денемен ешқандай амал жасамай текжүректе білсе, жеткілікті екен деген ой тууы мүмкін. Бұл хадистің мағынасынтолық түсіндіретін көптеген хадистер бар. Бізден бұрын өткен шыншыл игі

24

кісілер бұл хадисті сөзбе-сөз қабылдамаған. Олар Құран аяттары мен хадистердіңмағыналарын сəйкестендіріп қарастырған. Сондықтан, Пайғамдарымыздың (с.а.с.)жолын ұстанушылардың сенімі мен келісімі бойынша: иман дегеніміз екі куəліктісөзбен айтып, жүрекпен бекітіп, Исламның бес тірегіне сай амал ету.

20-сұрақ:Жүрекпен сенудің қажеттілігін Құранның қандай аяттары мен қандайхадистер көрсетеді?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты: «Шын мəнінде сондай Аллаһқа, Оның елшісіне иман келтіріп, сосынкүдіктенбегендер – шынайы мүміндер...». (Хужурат, 15)Ал Пайғамбарымыз (с.а.с.) былай деді:«Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқ, мен Аллаһтың елшісімін» деп куəлік беремін.Аллаһқа осы сөздерге шын сеніп кездесетін пенде міндетті түрде жəннəтқакіреді». (Мүслім)Бірде Пайғамбарымыз (с.а.с.) Əбу Хурайраға (р.а.) айтты:«Мына дуалдың артынан жүрегімен шын сеніп, «Аллаһтан басқа ешбір тəңіржоқ» деп куəлік беретін жанды кездестірсең, оны жəннəтпен сүйіншіле».(Мүслім)

21-сұрақ:Аллаһ Тағаланың бұйрығына бойсұнудың парыз екендігін қай аяттаркөрсетеді?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты: «Кім өзін Аллаһқа тапсырып мухсин болса, сонда ол расында берік тұтқаныұстаған болады19». (Луқман, 22)1912-ші сұрақтағы осы аяттың сілтемесіне қараңыз.«(Мұхаммед (с.а.с.)) Раббыңа серт! Олар өзара таласқан нəрселерінде сені биқылып, сосын берген билігіңнен көңілдерінде ақау таппай бойсұнғанға дейінмүмін бола алмайды». (Ниса, 65)

22-сұрақ:Құранның қандай аяттары мен қандай хадистер куəлік сөздерімен іштейкелісім болуының қажеттілігіне нұсқайды20?20Бұл жерде куəлікті айту мен оның мағынасына сай тиісті амалдардыорындау туралы сөз болуда.

25

Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Сондай залымдарды21, олардың сыбайластарын жəне олардың Аллаһтан өзгетабынғандарын да бір жерге жинаңдар да, оларға тозақтың жолын көрсетіңдер.Оларды тоқтатыңдар. Өйткені, олар сұраққа тартылады» (делінеді). Оларға: «Бір-бірлеріңе неге болыспайсыңдар» (делінеді). Əрине бүгін олар еріксізбойсұнғандар. Олар бір-біріне қарсы сұрақ қойысады22. Олар (бастықтарына23):«Сендер бізге оң жақтан келуші24 едіңдер»,-дейді. Олар: «Олай емес, өздеріңсенбеуші едіңдер»,-дейді. «Өйткені, сендерге бір өктемдігіміз жоқ еді. Əринеөздерің азғын ел25 едіңдер. Раббымыздың бізге деген сөзі шынға шықты. Бізрасында жазаның дəмін татамыз. Сонда сендерді азғырған едік. Рас, өзіміз деазғын едік». Ал рас сол күні, олар азапқа ортақ болады. Сөз жоқ күнəһарларғаосылай істейміз. Расында оларға: «Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқ» делінгенкезде, менменсіген еді. Олар: «Жынды бір ақын26 үшін тəңірлерімізді тастайықпа?»-десті». (Саффат, 22-36)21Өздеріне өздерінің дінсіздігі жəне көпқұдайшылдығымен зұлымдық жасағандар22Олардың өзара айыптасып «Мұндай қиын халге қалай тап болдық?»-депсұрасатындары жайлы айтылуда.23Өмірде өздері табынып, жалынып-жалбарынғандарына айтады.24Бұл жерде хақиқи діннен күштеп бездіргендер туралы айтылуда, егер оларболмағанда, бұл адамдар иманға келген болар еді.25Яғни, Аллаһ Тағаланың нұсқауларын орындамаған, тыңдамай бетіменкеткендер жəне кəпірлер26Пайғамбарымызды (с.а.с.) Меккедегі көпқұдайшылдар осылай атаған.Ал Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Аллаһ мені (адамдарға) жерге жауған нөсерлі жаңбырдай етіп тура жолмен жəнеіліммен жіберді. Сол жердің бір бөлігі құнарлы болды да суды өз бойына сіңіріпжер бетіне көптеген түрлі өсімдіктер мен шөптер өсіп шықты. Жердің (басқабөлігі) қатқақ болды да, ол суды өзінде (сіңірмей) ұстап қалды, Аллаһ оны өздеріішіп, малдарын суарып, егіске қолданулары үшін адамдардың пайдасынаайналдырды. (Жаңбыр) жердің суды ұстамайтын жəне ешнəрсе де өспейтінтегісіне де жауды. (Жердің алғашқы екі бөлігі) Аллаһтың дінін терең түсініп,Аллаһ мені не нəрсемен жіберген болса, пайдаланған, өздері білімді игеріп,(басқаларға да) үйреткен адамдарға ұқсайды. Ал қалған (үшінші) бөлігі Аллаһтыңменімен жіберген тура жолы мен іліміне ұмтылмаған жəне Аллаһ мен арқылыжіберген тура жолын қабылдамаған адамдарға ұқсайды». (Бұхари, Мүслім)

26

23-сұрақ:Құранның қандай аяттары мен хадистер ықыласты болудың қажеттілігіненұсқайды?Жауабы:АллаһТағала айтады:«Көңіл бөліңдер! Нағыз дін Аллаһқа тəн». (Зумəр, 3) «Сонда Аллаһқа дінді нағыз арнап, құлшылық қыл». (Зумəр, 2)Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Кім шын жүректен «Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқ» десе, меніңшапағаттыммен ең бақытты адам болады». (Бұхари, Ахмад)Сондай-ақ Пайғамбарымыз (с.а.с.) тағы бір хадисінде:«Кім Аллаһтың разылығын іздеп «Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқ» десе, АллаһТағала оған тозақ отын харам етеді»,-дейді. (Бұхари)

24-сұрақ:Құран Кəрім мен Сүннетте шыншыл болудың қажеттілігіне қандайнұсқаулар бар?Жауабы:Ең алдымен Құран Кəрімге жүгінсек, Аллаһ Тағала былай дейді:«Əлиф, Лəəм, Миим. Адамдар «сендік» деумен сыналмай тастапқойылатындықтарын ойлай ма? Рас олардан бұрынғыларды да сынаған едік.Сондай-ақ Аллаһ, əлбетте шыншылдарды да біледі, өтірікшілерді де біледі27».(Анкабут, 1-3)27Бұл сөзден Аллаһ Тағала бұл туралы алдын-ала білмеді деген ұғым тумайды.Бұл жерде кімнің шын иманды екендігі жəне кімдер өз иманы жайлы тек тіліменғана айтатыны олардың амалдарынан белгілі болатыны туралы сөз болуда.Ал Пайғамбарымыз (с.а.с.) былай дейді:«Кім Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқтығына жəне Мұхаммед Аллаһтың елшісіекендігіне өз жүрегінде шын сенімді сақтай отырып куəлік берсе, Аллаһ отқа(мұндай адамның жақындауын) сөз жоқ харам етеді». (Бұхари)Бірде Пайғамбарымыз (с.а.с.) бір бəдəуиге (шөл адамына) шариғатты үйретіп, өзсөзін аяқтағанда, əлгі бəдəуи: «Уаллаһи! Мен бұл айтылғанға ешнəрсе қоспаймында, ешнəрсе кемітпеймін де»,-деді. Сонда Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Жəннəттық адамды көргілерің келсе, мына кісіге қараңдар!»,-деді.

25-сұрақ:Сүйіспеншіліктің болуына қандай аяттар жəне қандай хадистер сілтемеболады?Жауабы:

27

Бұл жөнінде Аллаһ Тағала Құран Кəрімде былай деген: «Ей, мүміндер! Сендерден кім діннен шықса, Аллаһ (Тағала) жедел бір қауымəкеледі. Аллаһ оларды жақсы көреді жəне олар да Аллаһты жақсы көреді».(Мəида, 54)Пайғамбарымыз (с.а.с.) да өз хадис шəріптерінде бұл жөнінде былай деді:«Мына үш қасиет кімде болса, сол адам иман лəззəтын сезеді. (Бұл үш қасиетмыналар):1. Аллаһты жəне Оның елшісін барлық нəрселерден де артық жақсы көру;2. (Қандай да бір) адамды тек Аллаһ үшін жақсы көру;3. Аллаһ Тағала оны дінсіздіктен құтқарған соң, отқа түсуді қандай қаламаса,дінсіздікке қайтуды да сондай қаламау». (Бұхари, Мүслім)

26-сұрақ:Аллаһ үшін дос болып жəне Аллаһ үшін дұшпан болу қажеттілігіне не нəрсесілтеме болады?Жауабы:Аллаһ Тағала былай деген:«Шынайы түрде сендердің достарың – Аллаһ жəне Оның елшісі жəне де намаздытолық орындайтын, зекет беретін əрі рукуғ етуші мүміндер». (Мəида, 55)«Аллаһқа, Ахырет күніне иман келтірген бір елдің; Аллаһқа, Оның елшісінеқарсы келгендерді сүйгенін көрмейсің». (Мужəдəлə, 22) «Ей, мүміндер! Менің дұшпандарымды да, өз дұшпандарыңды да дос тұтпаңдар».(Мумтахина, 1)Аталмыш сүренің барлық аяттарында осы туралы айтылады.

27-сұрақ:Мұхаммед (с.а.с.) Аллаһтың елшісі екендігіне куəліктің қажеттілігін неденбілеміз?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Расында Аллаһ (Тағала) мүміндерге қамқорлық етіп, олардың іштерінеөздерінен, оларға Аллаһтың аяттарын оқитын, оларды тазартатын28 жəне оларғаКітап, хикмет үйрететін Елші жіберді. Өйткені, олар бұрын анық адасуда еді».(Əли Имран, 164)28Яғни, оларды көпқұдайшылдық жəне дінсіздік зұлымынан тазалайды.«Расында сендерге іштеріңнен ардақты бір пайғамбар келді29. Оған қиналуларыңауыр келеді30. Сендерге өте ынтық, мүміндерге өте жұмсақ, ерекше мейірімді».(Тəуба, 128)

28

29Яғни, құрайыштықтар арасынан немесе арабтар арасынан немесе жалпы басқаадамдар арасынан30Бұл жерде адамдардың өздерінің дінсіздігі жəне ұждансыздығы салдарынаносы өмірде яки ана дүниеде тап болатын қиындықтары туралы сөз болуда.«Сенің хақ пайғамбар екеніңді Аллаһ біледі». (Мунафиқун, 1)Бұл туралы басқа да аяттар келтіруге болады.

28-сұрақ:Мұхаммед (с.а.с.) Аллаһтың елшісі екендігі туралы куəліктің мағынасы не?Жауабы:Мұндай куəлік Мұхаммед (с.а.с.) Аллаһтың құлы əрі бүкіл əлемге жіберілгенелшісі екендігін шын жүректен растауды білдіреді.Бұл туралы Аллаһ Тағала айтты: «Ей, Пайғамбар! Сөз жоқ, сені бір куə əрі қуантушы, ескертуші етіп жібердік.Аллаһ жаққа, Оның нұсқауымен шақырушы бір нұрлы шырақ түрінде жібердік».(Ахзаб, 45-46)Бұрын не болды, кейін не болады, не нəрсе халал, не нəрсе харам екендігі туралыоның айтқандарының бəріне сену керек жəне оның бұйрықтарына бағынып,тыйым салған нəрселерінен бастарту, оның шариғатын бұлжытпай орындап, оныңшешімдерімен келісе отырып, оған бойсұну Аллаһ Тағалаға бойсұну екеніне, оғанбағынбау, Аллаһ Тағалаға бағынбау екеніне шүбəсіз сеніп оның сүннеттерінəшкере немесе құпия түрде қалтқысыз ұстану қажет. Өйткені, ол АллаһТағаланың жолдауын адамдарға жеткізді. Аллаһ Тағала Өзінің елшісі арқылы бұлдінді кемелдендірген соң, ол Елші адамдарға жеткізу үшін өзіне жүктелгеннəрсені адамдарға анық жеткізіп болып, өз қауымын, шаруасы біткен адам31болмаса, адаспайтын айдан анық сара жолға салған соң, Аллаһ Тағала оныАхыретке аттандырды. Жəне Аллаһ қаласа, кейінірек қарастыратын басқа дакөптеген сұрақтардың осыған қатысты екеніне көз жеткіземіз.31Бұл сөздер жазбагердің, оған Аллаһ рахмет етсін, Ирбад ибн Сариядан (р.а.)келген хадис шəріпке ишара жасағанын көрсетеді. Ол риуаятта Ирбад ибн Сария(р.а.) былай дейді:«Бір күні Аллаһ Тағаланың елшісі (с.а.с.) біздерге өсиет сөздерін айта бастады да,жүрегімізді үрей билеп көздеріміз жасқа толып етті. Біз: «О, Аллаһтың елшісі!Бұл – қоштасып тұрған адамның өсиеті ғой, бізге не тапсырма айтасыз?»-дедік, олкісі былай деді: «Мен сендерге түні күндізіндей айдан анық сара жол қалдырдым,одан тек шаруасы біткен адам ғана бұрылып кетеді. Сендерден кім (ұзағырақ) тіріжүрсе, ол көптеген ұрыс-жанжалдардың куəсі болады, ал сендер меніңСүннетімнен білген нəрселеріңнен жəне əділ де шыншыл халифалардың жолынантістеп айрылмаңдар, жəне оған бағыныңдар». (Əбу Дауд, Термизи, Ахмад)

29

29-сұрақ:Мұхаммед (с.а.с.) Аллаһтың елшісі екендігі туралы куəліктің шарттарықандай жəне куəліктің бірінші бөлігі мұнсыз қабыл бола ма?Жауабы:Біз бұрын ешбір кісі екі куəлікті мойындамайынша дінге кіре алмайды дегенболатынбыз. Өйткені, бұл екі бөлім өзара тығыз байланысты. Сондықтан біріншікуəліктің шарттары екінші куəліктің де шарттары болады. Ал екінші куəліктіңшарттары өз кезегінде бірінші куəліктің де шарттары бола алады.

30-сұрақ:Намаз бен зекеттің парыз екендігін неден білеміз?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Сонда егер олар, тəубе қылса, намазды толық орындап, зекет берсе, ондаолардың жолын бос қойыңдар». (Тəуба, 5)«Сонда егер олар, тəубе етіп, намазды толық орындап зекет берсе, онда оларсендердің дін бауырларың». (Тəуба, 11)«Олар нағыз ғибадатты Аллаһқа шынайы ықыласпен ханиф түрде орындаулары,намаз оқулары, зекет берулері үшін əмір етілген». (Бəйина, 5)Намаз бен зекеттің парыз екендігі жайлы басқа да көптеген аяттарда айтылған.

31-сұрақ:Ораза ұстаудың парыз екендігіне қандай дəлелдер бар?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Ей, мүміндер! Сендерден бұрынғыларға парыз етілгендей ораза сендерге депарыз қылынды». (Бақара, 183) «Сендерден кім рамазан айында болса, ораза ұстасын». (Бақара, 185)Пайғамбарымыз (с.а.с.) бəдəуиге (шөл адамына) шариғат мəселелерінүйреткендігі туралы хадисте айтылады. Бəдəуи кісі: «Аллаһ Тағала мағаноразадан нені парыз етті?»-деп сұрады. Сонда Пайғамбарымыз (с.а.с.) былай деді:«Рамазан айында ораза ұстауыңды парыз етті. Бірақ, қаласаң, басқа айларда нəпілораза ұстауыңа болады». (Бұхари, Мүслім)

32-сұрақ:Қажылықтың парыз екендігіне қандай дəлел бар?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:

30

«Аллаһ үшін қажылық жəне умраны толық орындаңдар». (Бақара, 196)«Оның жолына шамасы келген кісілер Аллаһ үшін Кағбаны зиярат етуі (қажылықжасауы) керек». (Əли Имран, 97)Ал, Сүннетке қатысты айтатын болсақ, онда Əбу Хурайрадан (р.а.) келген хадистехабар етіледі:«Бір күні Аллаһтың елшісі (с.а.с.) бізге уағыз айтып, былай деді: «Ей, адамдар!Аллаһ шын мəнінде сендерге қажылықты өтеуді парыз етті, ендеше орындаңдар».(Мүслім, Ахмад)Бұдан бұрын Жəбірейілдің (а.с.) сұрақтары жайлы хадисте Пайғамбарымыз(с.а.с.): «Ислам бес тірекке (ұстынға) құрылған...» деген еді, жəне бұл мəселетуралы басқа да көптеген дəлелдер келтіруге болады.

33-сұрақ:Иман деген не?Жауабы:Иман дегеніміз – сөз бен амал. Мұндағы сөз дегеніміз – жүрекпен жəне тілменайтылуы, ал, амал дегеніміз тілмен, жүрекпен жəне дене мүшелерімен орындалуы.Иман бойсұнумен артады, ал бойсұнбаумен азаяды. Міне, осыған байланыстымүміндер бір-бірінен артық бола алады.

34-сұрақ:Иман – сөз бен амалдың бірлігі екендігіне қандай дəлел бар?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Бірақ Аллаһ сендерге иманды жақсы көрсетіп, оны жүректеріңде зейнеттеді».(Хужурат, 7)«Аллаһ жəне Оның елшісіне иман келтіріңдер». (Ағраф, 158)Шын мəнінде екі куəлік келтірудің мағынасы осыған саяды. Өйткені, мұнсызпенде дінге кіре алмайды. Егер белгілі бір сенімнің болуы туралы айтар болсақ,бұл куəліктер жүректің амалына қатысты, екінші жағынан, бұл екі куəлік осысенімді білдіретін тілдің де амалына қатысты жəне бұл куəліктер куəлік берушіадамға тек қана оның жүрегі мен тілі бірлікте болғанда ғана пайда келтіреді.Аллаһ Тағала айтты: «Аллаһ имандарыңды жоймайды». (Бақара, 143)Бұл жерде «иман» дегенде Байтул-Мақдисқа қарап қыбла өзгермеген кездеоқылған намаздар32 туралы сөз болуда. Сонымен, намаз жалпы жүрек пен тіл,дене мүшелерінің қимыл-əрекеттерін қамтығандықтан иман деп айтылуда.

31

32Пайғамбарымыз (с.а.с.) Мəдинаға һижрат жасағаннан кейін 16 яки 17 ай бойыИерусалимдегі, маңыздылығы жағынан Исламда үшінші мешіт, Мəсжидул-Ақсағақарап намаз оқыды.Ал Пайғамбарымыз (с.а.с.) Қадыр түнгі құлшылық амалдары мен намаздары,рамазан айында ораза ұстау мен түрлі намаздарды жəне күн сайын орындалатынбес уақыт намазды иманға жатқызған. Пайғамбарымыздан (с.а.с.): «Қандай амалжақсы?»-деп сұрағанда, ол (с.а.с.): «Аллаһ пен Оның елшісіне иман келтіру»,-деген. (Бұхари, Мүслім)

35-сұрақ:Иманның көбейетініне жəне азаятынына қандай дəлелдер бар?Жауабы:Бұған дəлел Аллаһ Тағаланың мына сөздері:«Ол сондай (Аллаһ), мүміндердің иманын арттыра түсу үшін олардыңжүректеріне тыныштық салған». (Фатх, 4)«...оларға туралықты арттыра түстік33». (Кəһф, 13)33Туралық (һуда). Бұл жерде имандыларға Аллаһ Тағала сый еткен пайдалыілімді «басшылық» (яғни тура жолға бастау) деп атап отыр.«Аллаһ (Тағала) тура жол тапқандарға туралықты арттырады». (Мəриям, 76)«Ал, сонда тура жол тапқандар, (Аллаһ) олардың туралықтарын арттырады...».(Мұхаммед, 17)«Əрі иман келтіргендердің сенімі арта түседі». (Муддассир, 31) «Дегенмен мүміндердің иманын (жаңадан түскен сүрелер34) арттырады». (Тəуба,124)34Бұл аятта Пайғамбарымызға (с.а.с.) түскен жаңа сүрелер туралы сөз болуда.«Оларға адамдар: «Сендер үшін ел жиналды, сондықтан олардан қорқыңдар»,-деді. (Бұл сөз) олардың иманын арттырды...» (Əли Имран, 173)«Сондай-ақ олар35 сенімдерін, бойсұнуларын36 одан əрі арттыра түсті». (Ахзаб,22)35Бұл жерде 627-ші жылы одақтас қабилалардың Мəдинаны қоршап алғандағыолардың əскерлерінің əлдеқайда көп екендігін көрген мұсылмандар туралыайтылуда.36Яғни, Аллаһ Тағала мен Оның елшісінің (с.а.с.) қандай бұйрығы болса дабағынуға дайын болу.Дəлел ретінде басқа да аяттарды келтіруге болады.Ал пайғамбарымыз (с.а.с.) сахабаларына айтты:«Егер қазір менің қасымда тұрғандағыдай (əр уақытта Аллаһ Тағаланы есте ұстап,барлық уақытта осындай халде) болсаңдар, періштелер қолдарыңды қысқан болареді». (Мүслім)

32

36-сұрақ:Имандарында мүміндер бір-бірінен артық бола алады дегенге қандай дəлелбар?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Озаттар алдыңғы қатарда болады37. Міне солар Аллаһқа жақын болғандар38.Жұмақта нығметке бөленеді. Бұрынғылардан көбірек. Соңғылардан азырақ.Безенген39 тақтар үстінде. Олардың үстінде тұспа-тұс жантайып отырады40.Оларға айнымайтын жастар айналып, қызмет етеді41. Ағып жатқан шараптантолтырылған шелектер, құмандар жəне кеселерменен. Ол: бас ауыртпайды да масқылмайды. Қалаған жемістері бар. Сақтаулы інжу сияқты. Бұл істегенамалдарыңның сыйлығы. Олар жəннəтта бос не күнəлі сөз естімейді. Бірақ«Сəлем, сəлем» деген сөзді ғана есітеді. Оңшылдар, ол оңшылдар нендей42!»(Уақиға, 10-27)37Иман мен құлшылық – ғибадатта, сондай-ақ басқа да жақсы амалдарда алдаболғандар Аллаһ Тағаланың мейірім-шапағатына басқалардан бұрын ие болады.38Яғни, Аллаһ Тағала мен Оның сый-сияпатына жақын болғандар.39Алтын, күміс, жақұтпен безендірілген.40Басқаша айтқанда, барлығы бір-біріне қарап отырады.41Яғни, күтімін жасайды.42Бұл жерде жəннəтта болатын, бірақ алда болғандар секілді иман күштілігі меншыншылдық жағынан өзгелерден озық болмауы себепті жəне өмірде салихамалдарды алда болғандардан аз істегендіктен алатын сыйлықтары да аз болатынадамдар туралы айтылуда.«Ал егер (өлген кісі) Аллаһқа жақындардан болса, сонда оған рахат, райхан43 əрінығметті жұмақ бар. Ал енді оңшылдардан болса, Саған оңшылдардан «сəлем»(делінеді). (Уақиға, 89-91)43«Райхан» – жəннəттың жұпар иісі немесе жұмақ рахаттары дегенді білдіреді.Аллаһ Тағала айтты:«Жəне олардан əлдекім өзіне кесір тигізеді44 де кейі ортада45 болады. Ал тағыбіреулері, Аллаһтың бұйрығынша жақсылықтарға ілгерілеуші болады». (Фатыр,32)44Бұл жерде ауыр күнə істейтін мұсылман яки игі істерден көрі бұзық істерді көпорындайтын адам туралы сөз болуда.45Бұл жерде ауыр күнə істемейтін яки бұзық істері игі істеріне тең келетін адамтуралы сөз болуда.Шапағат туралы хадисте Пайғамбарымыз (с.а.с.):

33

«Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқ» деп айтқан, жүрегінде арпаның дəнініңсалмағындай ізгілік бар адам оттан шығады. Одан кейін «Аллаһтан басқа ешбіртəңір жоқ» деп айтқан, жүрегінде бидай дəнінің салмағындай ізгілік бар адамоттан шығады. Одан кейін «Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқ» деп айтқан,жүрегінде тозаңның салмағындай ізгілік бар адам оттан шығады»,-деді. (Бұхари,Мүслім)

37-сұрақ:«Иман» ұғымы дінді бүтіндей қамтитынына қандай дəлелдер бар?Жауабы:Пайғамбарымыздың (с.а.с.) Əбул-Қайс қабиласы өкілдерімен əңгімелескеніжайлы хадисте: «Тек қана Аллаһқа иман келтірулеріңді сендерге бұйырамын, «текБір Аллаһқа иман келтіру дегеніміздің не екенін білесіңдер ме?»-деп сұрады.Олар: «Аллаһ жəне Оның елшісі жақсы біледі»-деп жауап берді. СондаПайғамбарымыз (с.а.с.): «Бұл – Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқ жəне Мұхаммед –Аллаһтың елшісі деп куəлік берулерің, намаз оқып, зекет беріп, рамазан айындаораза тұтып жəне соғыстан түскен олжаның бестен бірін берулерің»,-деді.(Бұхари, Мүслім)

38-сұрақ:Иманның алты шартын түгелдеу арқылы иман туралы дəл анықтама беругеболатынына қандай дəлелдер бар?Жауабы:Бұған Жəбірейілдің (а.с.): «Маған айт: «Иман деген не?» деген сұрағынаПайғамбарымыздың (с.а.с.) қайтарған жауабы дəлел бола алады. Ол айтты: «Имандегеніміз – Аллаһқа, Оның періштелеріне, кітаптарына, пайғамбарларына жəнеҚиямет күніне сенуің, сондай-ақ жақсылық пен жамандық тағдырдан екендігінесенуің». (Бұхари, Мүслім)

39-сұрақ:Жоғарыда аталған иманның (алты) тірегінің Құранда түгелдей бар екенінеқандай дəлел бар?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Жүздеріңді шығысқа, батысқа жөнелту бір игілік емес. Бірақ кім Аллаһқа,Ахырет күніне, періштелерге, Кітаптарға, пайғамбарларға иман келтірсе...»(Бақара, 177)Аллаһ Тағала айтты:«Шын мəнінде əрнəрсені бір өлшеумен (тағдырмен) жараттық». (Қамар, 49)

34

Аллаһ қаласа, төменде иман шарттарының əрқайсысы туралы жекелепқарастыратын боламыз.

40-сұрақ:Аса Құдіретті жəне Аса Ұлы Аллаһқа иман келтіру дегеннің мағынасы не?Жауабы:Бұл – Тірі, Жалғыз, Игеруші, Мұңсыз, Ол – Əуелгі, Оған дейін ешнəрсе болмаған,жəне Ол – Соңғы, Одан кейін ешнəрсе болмайтын, Ол – Көрнеу, Одан жоғарыешнəрсе жоқ жəне Ол – Көмес, Одан төмен ешнəрсе жоқ, Оның алдында ешнəрсеболмаған жəне Одан кейін де ешнəрсе болмайтын Жоғары Мəртебелі Аллаһтыңбар екенін шын жүрекпен растау.Аллаһ Тағала айтты:«Ол, тумады да туылмады. Əрі Оған ешкім тең емес». (Ықылас, 3-4)Сондай-ақ Оның Раббылық пен Тəңірліктегі жəне есімдері мен сипаттарындағыжалғыздығын шын жүректен кесімді түрде растау.

41-сұрақ:Аллаһтың тəңірліктегі жалғыздығы нені білдіреді?Жауабы:Бұл сөзбен амал арқылы орындалатын құлшылықтың барлық əшкере жəнежасырын түрлерін тек Аса Құдіретті жəне Ұлы Аллаһқа қана бағыштауды, екіншіжағынан Аса Құдіретті Аллаһтан басқа кімге де болса табыну мүмкіндігін теріскешығаруды білдіреді. Өйткені, Аллаһ Тағала былай деген:«Раббың Өзіне ғана ғибадат етулеріңді əмір етті». (Исра, 23)«Аллаһ (Тағалаға) құлшылық қылыңдар. Оған ешнəрсені ортақ қоспаңдар». (Ниса,36)Аллаһ Тағала тағы былай деді:«Рас, Мен Аллаһпын. Менен басқа тəңір жоқ. Сондықтан Маған құлшылық ет!Сондай-ақ Мені еске алу үшін намазды толық орында». (Таһа, 14)Басқа да көптеген аяттарда осы мағына айтылған.Осылайша мойындау арқылы «Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқ» деген куəлік ісжүзінде орындалады.

42-сұрақ:Аллаһтың Тəңірліктегі жалғыздығының қарама-қарсысы не нəрсе?Жауабы:Мұның қарама-қарсысы – көпқұдайшылдық (ширк), ол екі түрлі болады:Үлкен ширк – Аллаһтың жалғыздығына түгелдей кереғар, ал кіші ширк – Оныңжалғыздығының кемелдігіне кереғар.

35

43-сұрақ:Үлкен ширк деген не?Жауабы:Үлкен ширк – адамдардың Аллаһ Тағаладан басқа əлдебіреулерді бүкіл əлемніңҚожасына теңестіре бастауы, Аллаһ Тағаланы қандай сүйсе, оны да сондай сүюі.Аллаһ Тағаладан қандай қорықса, одан да сондай қорқуы, одан пана іздеуі, оғанжалбарынуы, одан үрейленуі, одан əлденені өтінуі, оған жақын болуға ұмтылуы,оған сиынуы немесе Аллаһ Тағалаға бойсұнудан алыстап оған бойсұнуы немесебұлай ету Аллаһ Тағалаға ұнамаса да, оған ілесуі немесе осыған ұқсасбірдеңелерді істеуі.Аллаһ Тағала айтты:«Аллаһ (Тағала) Өзіне ортақ қосуды кешірмейді де бұдан өзге қалған кісісінкешіреді. Сондай-ақ кім Аллаһқа ортақ қосса, расында жала жауып, зор күнəліболды». (Ниса, 48) «Ал жəне кім Аллаһқа ортақ қосса, расында өте қатты адасады». (Ниса, 116)«Кім Аллаһқа ортақ қосса, расында Аллаһ оған жəннəтты харам етеді. Оның орнытозақ болады». (Мəида, 72)«Кім Аллаһқа ортақ қосса, сонда ол көктен құлап, оны құс іліп əкететін немесеоны ұзаққа жел ұшырып кеткен нəрсе сияқты46». (Хаж, 31)46Бұл аятта түпсіз құрдым туралы айтылуда.Осыған байланысты басқа да көптеген аяттарды келтіруге болар еді.Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Аллаһ Тағаланың Өз құлдарындағы мүлтіксіз орындалуы тиіс ақысы, олардыңАллаһқа ғана табынуы жəне Одан басқа ешнəрсеге табынбауы, ал, Аллаһтан басқаешнəрсеге табынбаған құлдарының Аллаһ Тағаладағы ақысы – Аллаһ Тағаланыңоларды азапқа дұшар етпеуі». (Бұхари, Мүслім)Анық үлкен ширкке түскен құрайыш кəпірлері47 мен соларға ұқсағандар дініненшығады. Сондай-ақ іштей кəпір күйінде қалып, сырт көзге Исламды ұстанатын,сөйтіп, Аллаһ Тағаланы алдамақ болған екіжүзділер де Ислам дінінде емес.47Пайғамбарымыздың (с.а.с.) бұтқа табынған руластары.Аллаһ Тағала былай деді: «Негізінен мұнафиқтар тозақтың ең төмен қабатында болады. Əрі оларға ешбіржəрдемші таба алмайсың. Бірақ тəубе еткендер, өздерін түзеткендер48 жəнеАллаһқа жабысып, діндерінде ықыласты болғандар, міне солар, мүміндерменбірге». (Ниса, 144-145)48Яғни, өз істерін тəртіпке келтіріп, екіжүзділіктен бастартқандар.Бұл айтылғандарға дəлел болатын басқа да аяттар бар.

36

44-сұрақ:Кіші ширк дегеніміз не?Жауабы:Бұл – Аллаһ Тағала үшін бір нəрсені орындамақ болғанда, оған рияның (сырт көзүшін амал істеудің) біраз бөлігінің араласуы.Аллаһ Тағала айтты: «Сондай-ақ, кім Раббына жолығуды үміт етсе, онда түзу іс істеп, Раббына істегенқұлшылығында; Оған ешкімді ортақ етпесін». (Кəһф, 110)Пайғамбарымыз (с.а.с.) бір күні: «Сендер кіші ширкке түсіп қаласыңдар ма депқауіптенемін»,-деді. Адамдар: «О, Аллаһтың елшісі, кіші ширк деген не өзі?»-депсұрады. Пайғамбарымыз (с.а.с.) былай деп жауап берді: «Рия (үшін амал қылу)».(Ахмад, Бағауи, Хайсами)Кейін Пайғамбарымыз (с.а.с.) бұл сөздерін былайша түсіндірді:«(Бұл дегеніміз) – адам намазға тұрады жəне біреудің (өзіне) қарап тұрғанынкөріп, намазын мүмкіндігінше жақсылап оқуға тырысады». (Ахмад жəне ИбнМəжəһтан келген хадистің бір бөлігі)Сондай-ақ кіші ширкке Аллаһтан басқамен ант ету де жатады. Мысалы: ата-анасымен ант беру немесе Кағбамен немесе иманмен немесе тағы басқалармен(«жол үстінде тұрмын», «нан ұрсын» деген секілділермен) ант беріп, қасам ішу декіреді.Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Өздеріңнің аталарыңмен де, аналарыңмен де, пұттармен де ант бермеңдер»,-деген. (Əбу Дауд)Пайғамбарымыз (с.а.с.) тағы да былай деген:«Кімнің ант еткісі келсе, Кағбаның Иесімен ант етсін». (Насаи, Ахмад)Пайғамбарымыз (с.а.с.) тағы да былай деген:«Аллаһтан басқа (ешкіммен жəне ешнəрсемен) ант етпеңдер». (Əбу Дауд,Насаи)4949Абдуллаһ ибн Умардан, Аллаһ ол екеуінен разы болсын, келген хадистеПайғамбарымыз (с.а.с.) былай деді:«Шын мəнінде Аллаһ Тағала ата-аналарыңның атымен қасам ішуге тиым салады,егер кімде-кім ант бергісі келсе, Аллаһ Тағаламен ант етсін немесе тыныштұрсын». (Бұхари, Мүслім)Жəне былай деген:«Кім иманмен ант етсе, ол бізден емес».50 (Əбу Дауд)50Иман Аллаһ Тағаланың сипаттарына қатысты емес, бəлки Аллаһ Тағаланыңбұйрығы мен ұйғарымы себепті иманмен ант беруге тиым салынған болуымүмкін.Жəне айтты:

37

«Кім Аллаһтан басқамен ант етсе, ол күпірлікке түсті». (Əбу Дауд)Сондай-ақ, «Аллаһ Тағала мен сен қаласаң» деген сөзді айту да ширкке апарады.Бір күні өзіне осылайша сөйлеген адамға Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Сен мені Аллаһқа теңестірдің бе? «Тек қана Аллаһ қаласа (деп айту керек)»-депжауап берген. (Бұхари, Ибн Мəжəһ, Ахмад)Сондай-ақ, «Егер Аллаһ жəне сен болмағанда» немесе «Менің Аллаһ пен сененбасқа ешкімім жоқ» немесе «Аллаһ пен сенен ғана пана сұраймын» деген секілдісөздер де адамды ширкке алып барады.Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Аллаһ жəне пəленше қалады» демеңдер, «Аллаһ қалады, одан кейін пəленшеқалады» деп айтыңдар». (Əбу Дауд, Ахмад)Ғұламалар «Егер Аллаһ, одан кейін пəленше қалағанда» деп айтуға болатынын,ал, «Егер Аллаһ жəне пəленше қалағанда» деп айтуға болмайтындығын ескерткен.

45-сұрақ:Жоғарыда келтірілген сөйлемдердегі «жəне» деген шылау мен «одан кейін»деген сөздің арасында қандай айырмашылық бар?Жауабы:Мұндағы «жəне» деген жалғаулық сөзі арқылы екі сөзді біріктіру – бұл екі сөздітеңестіру мен қосуды талап етеді. Сөйтіп «Аллаһ жəне сен қаласаң» деп айтқанкісі пенденің қалауын Аллаһ Тағаланың қалауымен теңестіріп, екеуін қосқанболады. Ал, «одан кейін» деген сөзді пайдаланғанда жағдай мүлде өзгереді,өйткені, бұл «одан кейін» жалғау сөзі тиістілік пен тəуелділікті көрсетеді. Демек,«Аллаһ Тағала қалағандай, одан кейін сен» деп сөйлеген адам пенденің қалауыАса Құдіретті Аллаһ Тағаланың қалауына тəуелді екенін, пенденің қалауыныңекінші екенін растайды. Бұл туралы Аллаһ Тағала былай деген: «Сендердің қалауларың болмайды. Аллаһ қаласа ғана болады». (Инсан, 30)Қалғандарына да осы айтылған қатысты.

46-сұрақ:Аллаһтың жаратушылықтағы жалғыздығы деген не?Жауабы:Бұл деген – Аса Құдіретті Аллаһтың Құдай жəне Билік Иесі, Жаратушы жəнебарлық нəрсені Меңгеруші, барлық нəрсені өз қалауы бойынша Басқарушы жəнеешбір серігі жоқ екендігіне, əлсіздіктен Пəк, қамқоршысы болмаған51, жəнеешкім де Оның шешімін өзгерте алмайтындығына52, Оған қарсы келеалмайтындығына, сондай-ақ Оның ұқсасы немесе осындай есімдерге иебіреулердің жоқтығына, Оның үстемдігіне қатысы бар нəрседе Онымен жарысуға

38

қабілеті жететіндердің немесе Оның есімдері мен сипаттарына сəйкес болаалатындардың жоқтығына шүбəсіз сену.51Бұл жерде Аллаһ Тағаланың ешқандай қамқоршыға мұқтаж еместігі айтылған.(Исра, 111)52«Рағыд» сүресі, 41-ші аятты қараңыз. Бұл туралы осы сүренің басқа дааяттарында айтылады.Аллаһ Тағала айтты:«Барлық мақтау, сондай көктер мен жерді жаратқан жəне қараңғылықтар менжарықты жасаған Аллаһқа тəн». (Əнғам, 1)«Барлық мадақ əлемдердің Иесі Аллаһқа тəн». (Фатиха, 2) «(Мұхаммед (с.а.с.)): Олардан: «Көктер мен жердің Иесі кім?»-деп сұра да:«Аллаһ»-деп жауап бер. «Аллаһты тастап, тіпті өздеріне де пайда не зиян келтіреалмайтындарды ие етіп алдыңдар ма?» де. «Көрмейтін мен көретін немесе жарықпен қараңғылықтар тең бола ала ма?» де. Я болмаса, олар53: Аллаһқа, Оныңжаратқандарындай жарататын, жаратулары Аллаһтың жаратуына ұқсасортақтар54 қоса ма? (Оларға) айт: «Əр нəрсені Жаратушы Аллаһ. Ол Жалғыз, АсаӨктем». (Рағыд, 16)53Бұл жерде көпқұдайшылдар туралы сөз болуда.54Яғни, жалған құдайлар«Ол Аллаһ, сендерді жаратып сосын ризық берді. Одан кейін өлтіреді, сосынқайта тірілтеді. Ал сендердің Аллаһқа қосқан ортақтарыңнан, осылардан бір нəрсеістейтін кім? Аллаһ олардың қосқан ортақтарынан Пəк əрі Жоғары». (Рум, 40)«Бұл Аллаһтың жаратқаны. Ал Аллаһтан өзгенің не жаратқанын мағанкөсетіңдерші?» (Луқман, 11)«Немесе олар ешнəрсесіз55 (өзінен-өзі) жаратылды ма? Не жаратушы өздері меяки олар көктер мен жерді жаратты ма? Жоқ, олар нанбайды». (Тур, 35-36)55Яғни, Жаратушының қатысуынсыз«Ол, көктер мен жердің əрі арасындағылардың Иесі. Сондықтан Оған ғанақұлшылықта сабырлы бол56. Оған аттас (біреуді) білетінің бар ма?» (Бұдан басқаАллаһ бар ма?) (Мəриям, 65)56Бұл жерде құлшылық жасау кезінде ғибадатты толық орындауға барынша күшсалу қажеттігі айтылуда.«Ешнəрсе Ол сияқты емес. Ол Аллаһ, əрнəрсені Есітуші, Толық Көруші». (Шура,11)«Барлық мақтау, бала иемденбеген əрі мүлкінде еш серігі болмаған, сондай-ақəлсіздіктен57 қамқоршысы болмаған Аллаһқа лайық» де. Жəне Оны өте көпұлықта58». (Исра, 111)57Бұл жерде Аллаһ Тағаланың ешқандай қамқоршыға мұқтаж еместігі туралыайтылуда.

39

58Яғни, əшкере жəне жасырын түрде Аллаһ Тағалаға мадақ айт, Оған шүкіршілікет, Оны есіңе ал, т.с.с. «(Мұхаммед (с.а.с.)) оларға: «Аллаһтан өзге, көктерде де, жерде де тозаңныңсалмағындай түкке ие бола алмайтын, екеуінде де59 бір ортағы60 жоқ. Сондай-ақАллаһқа олардың61 ешбіреуі көмекші де емес. Тəңір деп ойлағандарыңдышақырыңдар» де. Аллаһтың қасында, рұқсат бермеген біреуден басқаныңшапағаты пайда бермейді. Ақыр жүректерінен шошыну кеткен кезде өзара:«Раббың не айтты?» десе: «Шындықты айтты» деседі. Ол Аллаһ, Аса Жоғары,Тым Үлкен». (Сəбə, 22-23)59Яғни, көктер мен жерде60Басқаша айтқанда, адамдардың құдайлар деп жүргендері Аллаһ Тағаламен біргеəлемді басқаруға ешқандай араласа алмайды, əлемнің жаратылуына ешқандайқатысы жоқ, т.с.с.61Яғни, барлық жалған құдайлардың

47-сұрақ:Аллаһ Тағаланың құдайлықтағы жалғыздығының қарама-қарсысы не?Жауабы:Оның қарама-қарсы мағынасы; «Əлемде жарататын немесе жоятын, өмір беретіннемесе өмірді алатын, игілік əкелетін немесе зұлымдықты қайтаратын, тек АллаһТағаланың ғана құдіреті жететін нəрселерге оның да қабілеті жететін АллаһТағаладан басқа жəне біреу бар» деп білу. Мəселен, ғайыпты білу, ұлылық т.с.с.Аллаһ Тағаланың есім жəне сипаттарының мағынасына сəйкес келетін нəрселердеАллаһ Тағаламен бəсекелесе алатын əлдебіреудің бар екеніне сенімінің болуы даосыған саяды.Аллаһ Тағала айтты: «Аллаһ (Тағаланың) адам баласына берген мейірімін тосушы жоқ. Аллаһтыңтосқан нəрсесін Одан соң жіберуші жоқ. Ол Аса Үстем, Тым Хикмет Иесі. Əй,адам баласы! Аллаһтың сендерге берген ырысын еске алыңдар: Сендерге көктен,жерден несібе берген Аллаһтан басқа бір жаратушы бар ма? Одан басқа ешбіртəңір жоқ. Сонда қалай тентіреп бара жатсыңдар». (Фатыр, 2-3) «(Мұхаммед (с.а.с.)) егер Аллаһ саған бір зиян жеткізсе, сонда оны Аллаһтанбасқа айықтырушы жоқ. Ал егер саған бір жақсылық қаласа, Оның кеңшілігінтойтарушы жоқ». (Юнус, 107)«Егер Аллаһ маған бір зиян беруді қаласа, Аллаһтан өзге шақырғандарың Оныңапатын айықтыра ала ма? Немесе Аллаһ маған бір игілік қаласа, олар оныңигілігін тоса ала ма?» (Зумəр, 38) «Көместің62 кілттері Оның қасында. Оны Ол Өзі ғана біледі». (Əнғам, 59)

40

62«Ғайб» – бұл тек қана Аллаһ Тағала білетін, егер Ол қаласа, қалаған адамынағана баян ететін жасырын нəрсе. «(Мұхаммед (с.а.с.)) Көктер мен жердегі көместі Аллаһтан басқа ешкім білмейді»де». (Нəміл, 65)«Олар Оның қалауынан басқа ешнəрсе білмейді...» (Бақара, 255)Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Аллаһ Тағала айтты: «Айбындылық – Менің шекпенім, ұлылық – Меніңизарым63, кімде-кім бұлардың біреуін Менен алуға əрекеттенсе64, Мен оны отқасаламын» 65. (Мүслім, Ахмад)63Белден төмен қарай оралатын кездеме64Бұл жерде адамдардың тəкəббарлық жасап өздерінің ұлылығын көрсетпекболған əрекеті жайлы сөз болуда. Аллаһ Тағала олардың бұл əрекетін Өзіменбəсекелесу деп теңеуде.65Ибн əл-Асир өзінің «Жəмиъул-усул» кітабында «Менің изарым» жəне «Меніңшекпенім» деген ұғымдар жайлы төмендегідей түсінік береді:«Аллаһ Тағала даңқ пен ұлылықты изар мен шекпенге ұқсатуда, себебі бұлқасиеттер адамды изар мен шекпен орап алғанындай, иесін сондай орап алғанболады, сонымен бірге адам баласы өзінің изар мен шекпенін ешкімменбөліспейтіні белгілі. Сол сияқты, Аллаһ Тағала да өзіне изар мен шекпен қызметінатқарушы даңқ пен ұлылықты ешкіммен бөліспейді, ешкім де оларды АллаһТағаламен бөлісуге əрекет жасамауы керек, бұл мысал, міне осыны түсіндіру үшінкелтірілді».

48-сұрақ:Аллаһтың есімдері мен сипаттарындағы жалғыздығы деген не?Жауабы:Мұның мəнісі Аса Құдіретті Аллаһ Тағала Өзін Кітабында қандай ғажапесімдермен жəне жоғары сипаттармен сипаттаған болса, сол есім мен сипаттарынасолай сену. Мұндай мойындау жоғарыда аталған есімдері мен сипаттары Құранмен Сүннетте қай түрде қолданылған болса, тек сол түрде ғана пайдаланудыбілдіреді жəне бұл сол есімдерді басқаша қалай түсінуге болады деген сұрақтарғажол бермеу болып табылады. Яғни, Құранда талай рет көрсетілгендей, Аллаһөзінің есімдері мен сипаттарын осы есімдер мен сипаттардың хақиқи бар екендігімен оларды ешуақытта басқа нəрсеге өзгерту мүмкін еместігін қалай біргеқолданған болса, солай қолданған жөн.Аллаһ Тағала айтты:«Өйткені, Аллаһ олардың алдарындағыны да, арттарындағыны да біледі. Басқалароны толық білмейді66». (Таһа, 110)

41

66Бұл жерде Аллаһ Тағаланы адамдар өз білім-ақылымен түсініп жетуі мүмкінеместігі айтылуда.«Ешнəрсе Ол сияқты емес. Ол Аллаһ, əр нəрсені Есітуші, Толық Көруші».(Шура,11) «Көздер Оған жете алмайды. Ол көздерді көреді. Жəне Ол, Өте Жұмсақ, ТолықБілуші». (Əнғам, 103)Убай ибн Кағбтан (р.а.) алып Термизи риуаят еткен хадисте Пайғамбарымыз(с.а.с.) мүшріктердің құдайлары туралы сөз еткенде, олар: «Сенің құдайыңқандай, бізге айт»-деседі. Сол уақытта Аса Құдіретті Аллаһ Тағала:«(Мұхаммед оларға) айт: Ол Аллаһ Біреу-ақ. Аллаһ Мəңгілік67», деген аятынтүсірді. (Ыхлас, 1-2)67«Мəңгілік» (əс-Сомад) – басқаша айтқанда; «Ол ешнəрсеге мұқтаж емес, Оғанбүкіл əлем мұқтаж».Мұндағы «Аллаһ Мəңгілік» дегеннің мəнісі:«Ол тумады да, туылмады», (Ыхлас, 3) дегенге саяды, өйткені əрбір туылғаннəрсе сөз жоқ өледі, ал əрбір өлетін жан-зат міндетті түрде мұрагер қалдырады.Ал Аса Құдіретті Аллаһ Тағала өлмейді, жəне өзінен кейін ешкімді деқалдырмайды.«Əрі Оған ешкім тең емес». (Ыхлас, 4)Сүренің соңғы аяты арқылы Аллаһ Тағала Өзіне ұқсас, Өзіне тең, Өзі тəріздіешкімнің жоқ екенін ескертті. (Термизи)

49-сұрақ:Құран мен Сүннетте Аллаһ Тағаланың көркем есімдеріне қандай дəлелдербар?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Ең жақсы атаулар Аллаһ (Тағалаға) тəн. Оған сол аттармен жалбарыныңдар.Аллаһтың атында қиғаштық істейтіндерді68 қойып қойыңдар». (Ағраф, 180)68Бұл жерде Аллаһ Тағаланың есімдерін бұрмалаушылардың барлық түріайтылуда.«(Мұхаммед (с.а.с.)) оларға: «Мені Аллаһ деп немесе Рахман деп атаңдар,қайсысымен атасаңдар да ең көркем есімдер Оған тəн» де». (Исра, 110)«Ол – Аллаһ, Одан басқа ешбір тəңір жоқ. Ең көркем есімдер Оған тəн». (Таһа, 8)Дəлел ретінде бұдан басқа да аяттарды келтіруге болар еді.Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Рас, Аллаһтың тоқсан тоғыз есімі бар, кім оларды жатқа білсе, жəннəтқакіреді»69.69Бұхари мен Мүслім Пайғамбарымыздың:

42

«Шын мəнінде, Аллаһ Тағаланың бірі кем жүз, яғни тоқсан тоғыз есімі бар, кімсоларды жатқа білсе, ол жəннəтқа кіреді»,-деген сөзін келтіреді. Ал Термизи бұлхадисті жазбагер, оған Аллаһ рахмет етсін, келтірген түрде нақыл еткен.Аллаһ Тағалаға жалбарынып, Пайғамбарымыздың (с.а.с.) былай дегеніриуаятталады:«(О, Аллаһ!), Өзіңе ғана белгілі яки Өзіңнің жаратқандарыңнан (Өзің қалаған)біреуге білдірген немесе Өз Кітабың арқылы жеткізген, онымен Өзіңді атағанəрбір есіміңмен Саған Құранды жүрегімнің көктемі етуіңді өтініпжалбарынамын». (Ахмад, Хакəми)

50-сұрақ:Құранда Аллаһ Тағаланың қандай көркем есімдері аталды?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Расында Аллаһ Өте Жоғары, Аса Ірі». (Ниса, 34)«Шəксіз Аллаһ Өте Жұмсақ, Толық Хабар Алушы». (Ахзаб, 34)«Шəксіз Аллаһ Толық Есітуші, Тым Қырағы». (Ниса, 58) «Шəксіз Ол, Толық Білуші, Аса Күшті». (Фатыр, 44)«Шəксіз Аллаһ Тым Үстем, Хикмет Иесі». (Ниса, 56)«Негізінен Аллаһ Тым Жарылқаушы, Ерекше Мейірімді». (Ниса, 23) «Аллаһ оларға Тым Жұмсақ, Өте Мейірімді». (Тəуба, 117)«Аллаһ Бай, Жұмсақ». (Бақара, 263) «Шынында Аллаһ мақтауға Лайық, Аса Жоғары». (Худ, 73)«Шынында Раббым əрнəрсені Қорғаушы». (Худ, 57)«Шəксіз Аллаһ сендерді Бақылаушы». (Ниса, 1)«Аллаһ Толық Кепіл». (Ниса, 81)«Аллаһ Есеп Алуда Жеткілікті». (Ниса, 6)«Аллаһтың əрнəрсеге Күші Басым». (Ниса, 85)«Расында Раббыңның əрнəрсеге Куə екені саған жеткілікті емес пе?» (Фуссилат,53)«Аллаһ, Одан басқа ешбір тəңір жоқ. Ол Тірі, мəңгілік бар болып Тұрушы».(Бақара, 255)«Ол (Аллаһ) Əуелгі (Одан алдын ештеңе болмаған) əрі Соңғы (Одан кейін ештеңежоқ) жəне Көрнеу (Оның үстінде ештеңе жоқ) əрі Көмес (Оның астында ештеңежоқ). Сондай-ақ Ол, əрнəрсені Толық Білуші». (Хадид, 3)

51-сұрақ:Сүннетте қандай көркем есімдер аталады?Жауабы:

43

Пайғамбарымыз (с.а.с.) Аллаһ Тағалаға жалбарынып былай деген:«Ұлы Арыштың Патшасы, Ұлы, Биязы Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқ, ҰлыАрыштың Патшасы жəне көктер мен жердің Патшасы Аллаһтан басқа ешбір тəңіржоқ». (Бұхари, Мүслім)Пайғамбарымыз (с.а.с.) жəне айтты:«О, Мəңгілік, Тірі, Құрметті жəне Ұлылық Иесі, көктер мен жердіңЖаратушысы!» (Ахмад, Хаким)Пайғамбарымыз (с.а.с.) жəне айтты:«Жерде жəне көктерде де Оның есімімен ешнəрсе зиян келтіре алмайтынАллаһтың есімімен жəне Ол Есітуші, Білуші». (Ибн Мəжəһ, Термизи)Сондай-ақ Пайғамбарымыз (с.а.с.) Аллаһ Тағалаға жалбарынып айтқан:«Барлық нəрсенің Қожайыны жəне Тəңірі, көктер мен жердің Жаратушысы,əшкере мен жасырынды Білуші, о, Аллаһ!» (Термизи)Пайғамбарымыз (с.а.с.) Аллаһ Тағалаға жалбарынып былай деген:«Таурат пен Інжілді жəне Құранды Жіберуші, ұрық пен дəнді Жарушы, біздіңТəңіріміз жəне барлық нəрсенің Тəңірі, о, Аллаһ! Барлық зарар келтірушілердіңзарарынан Өзіңнен пана сұраймын. Өйткені, олар Саған бағынышты! Сен –Əуелгісің, Саған дейін ешнəрсе болмаған жəне жəне сен – Соңғысың, Сенен кейінешнəрсе болмайды. Жəне Сен Көрнеусің, Сенен жоғары ешнəрсе жоқ, Сен –Көмессің, Сенің астыңда ешнəрсе жоқ». (Мүслім, Ахмад)Жəне Пайғамбарымыз (с.а.с.) Аллаһ Тағалаға жалбарынып балай деген:«О, Аллаһ! Барлық мадақ Саған тəн! Сен көктер мен жердің жəне олардағынəрселердің Нұрысың, барлық мадақ Саған тəн! Сен көктер мен жердің жəнеондағылардың істерін Басқарушысың!» (Бұхари, Мүслім, Ахмад, Дарими)Аллаһ Тағалаға жалбарынып Пайғамбарымыз (с.а.с.) жəне былай деді:«О, Аллаһ! Шын мəнінде мен Саған жалбарынамын. Өйткені, Сенен басқа ешбіртəңір жоқ. Жалғызсың, Мəңгіліксің, Тумаған, Туылмаған жəне Саған ешкім теңболмаған70, Сен Аллаһсың». (Термизи, Ахмад, Дарими , Əбу Дауд)70«Ыхлас» сүресін қараңыз.Аллаһ Тағалаға жалбарынып Пайғамбарымыз (с.а.с.) тағы да былай деген:«О, жүректерді Өзгертуші71». (Термизи, Ахмад, Ибн Мəжəһ)71Яғни, жүректердің жағдайын өзгертуші.Осы секілді басқа да дəлелдерді келтіруге болады.

52-сұрақ:Көркем есімдерден туындайтын мағыналар қанша түрге бөлінеді?Жауабы:Үш түрге бөлінеді:

44

1. Көркем есімдердің «мутабақа» мағынасы, яғни көркем есімдердің Аллаһтыңөзіне дəлме-дəл келетін мағыналары (Демек, əрбір көркем есім Аллаһтың Өзінбілдіреді. Мысалы, «Əр-Рахман» десек те, Əр-Рахим, Əл-Ғафур десек те бұлесімдер Аллаһ Тағаланың Өзін білдіреді).2. Көркем есімдердің «тадаммун» мағынасы, яғни көркем есімдерден иштиқақжолымен (сарф-морфологиялық сөз туындату арқылы) алынатын сипаттарынкөрсететін мағыналар.3. Көркем есімдердің «илтизам» мағынасы, яғни бұл есімдерден сарфтық-морфологиялық жолмен емес, логикалық-пайымдау жолымен алынатынсипаттарын көрсететін мағыналары.

53-сұрақ:Бұған не мысал бола алады?Жауабы:Мысал ретінде Аллаһ Тағаланың Аса Қамқор (Əр-Рахман) жəне ЕрекшеМейірімді (Əр-Рахим) деген есімдерін қарастыруға болады. Бұл екі есім«мутабақа» жолымен алғанда «Аллаһ» дегенді білдіреді. «Тадаммун» (иштиқақ)жолымен алғанда «Мейірімді» деген сипатты білдіреді жəне «илтизам» жолыменалғанда «Тірі, Күшті» сияқты сипаттарды көрсетеді. Бұл айтылғандар АллаһТағаланың басқа да есімдеріне тиісті. Ал жаратылғандарға (махлұқтарға) қатыстыайтар болсақ, онда əңгіме басқа. Өйткені, кейбір адамды данышпан деуімізмүмкін, ал шындығында ол адам данышпан емес . Сондай-ақ, əділетсіз сотты əділдеп, қорланғанды – құрметті деп, пасықты – қадірлі деп, сараңды – жомарт деп,жаманды – жақсы, бақытсызды – бақытты деп айтып қалуымыз мүмкін.Ал, Аллаһ Тағала Өзін қандай сипаттаған болса, Ол, əлбетте, Сондай, Ол,адамдардың Оны сипаттағанынан Жоғары.

54-сұрақ:Көркем есімдердің мағыналары «тадаммун» жолымен алғанда неше бөліккебөлінеді?Жауабы:Олар төрт бөлікке бөлінеді:1. Бұл – Аллаһ Тағаланың барлық көркем есімдерінің мағынасын қамтитын бөлік,яғни Аллаһ – Аллаһ Тағаланың жалпы есімі. Сондықтан, басқа есімдері бұлесімнің сипаттары болып табылады. Мəселен, Аллаһ Тағала айтты:«Ол Аллаһ, Жаратушы, жоқтан бар Етуші жəне Бейнелеуші». (Хашыр, 24)Мысалы ретінде басқа да аяттарды келтіруге болады.Сондықтан, бұл есім ешуақытта басқа есімдерге сипат түрінде қолданылмайды.

45

2. Аса Құдіретті жəне Ұлы Аллаһ Тағаланың белгілі бір заттық сипатынкөрсететін бөлігі. Мəселен, Аллаһ Тағаланың Есітуші (əс-Самиғ) деген есімі, Ол,жасырын болсын, жария болсын мейлі, барлық дыбысты есітетінін көрсетеді.Немесе Аллаһ Тағаланың Көруші (əл-Басир) есімі мысал бола алады. Бұл есімАллаһ Тағаланың көру сипатынан үлкен жəне кіші нəрселердің ешқайсысыныңтыс қалмайтынын білдіреді. Аллаһ Тағаланың Білуші (əл-Алим) есімі де мысалбола алады, бұл – Оның бəрін қамтитын білімін көрсетеді. Бұл туралы АллаһТағала айтты:«Көктердегі, жердегі тозаңның түйірінің салмағындай нəрсе Одан тасаланбайды.Сондай-ақ одан үлкені де, кішісі де белгілі бір кітапта жазулы». (Сəбə, 3)Ал, Аллаһ Тағаланың Құдіретті (əл-Қадир) есімі Оның барлық нəрсені жарататын,барлық нəрсені жоқ ететін теңдесі жоқ құдіретін көрсетеді.3. Аллаһ Тағаланың іс-қимыл сипатын көрсететін бөлігі. Мəселен, Жаратушы,өмір сүруге қажетті Ризық беруші, жоқтан бар Етуші, Бейнелеуші, тағы солсияқты.4. Аллаһ Тағаланың қандай да болмасын кемшілік атаулыдан Пəк екенінкөрсететін бөлігі. Мысалы, Аллаһ Тағаланың Пəк (əл-Қуддус), айып-нұқсандардан Аман (əс-Сəлəм)72 секілді есімдері.72Бұл сөздің түбірі «син», «лəм» жəне «мим» деген əріптерден тұрады, алосылармен түбірі бір «сəлимə» етістігі «»құтылу, арылу, еркін болу» мағынасынбілдіреді. Бұл сөз Аллаһ Тағалаға қатысты айтылғанда Аллаһ Тағаланың бұлесімінің бір ғана «айып-нұқсандардан Аман» деп тəржімалануы, бұл сөздің басқада түсініктемелерін айтпағанның өзінде, «əс-Сəлəм» деген араб сөзіндегі барлықмағынаны қамти алмайды. Бұл айтылған сөздер Аса Құдіретті Аллаһ Тағаланыңбарлық есімдеріне қатысты.

55-сұрақ:Көркем есімдер Аса Құдіретті жəне Ұлы Аллаһ Тағалаға қатысты қолданужағынан неше бөлікке бөлінеді?Жауабы:Аллаһ Тағаланың есімдерінің арасында Аллаһ Тағалаға қатысты жекелей немесебасқа есімдерімен бірге пайдалануға болатын есімдері бар.Мəселен, Тірі (əл-Хайи) жəне мəңгілік бар болып Тұрушы (əл-Қайюм) есімдерінқарастырайық. Бұл есімдерді бір тіркес ретінде де айтуға болады немесе біреуінайтып, екіншісін айтпауға болады. Жалғыз (əл-Ахад), Мəңгілік (əс-Самад) дегенесімдері де сол сияқты. Олар Аллаһ Тағаланың мүлтіксіз кемел сипаттарынбілдіреді.Көркем есімдердің арасында өздеріне қарама-қарсы болатын есімдерменбіргелікте ғана Аллаһ Тағалаға қатысты қолдануға болатын есімдер бар, себебі,

46

оларды жеке қолданғанда Аллаһ Тағалаға қандай да бір кемшіліктер тəн деген ойтудыруы мүмкін. Мұндай есімдерге, мəселен, зарар Жеткізуші (əд-Дарр) əріпайдалы нəрсені Əкелуші (əн-Нафиғ) есімдері тек бірлікте ғана қолданылуы тиіс,əд-Даррды айтып, əн-Нафиғты айтпай кетуге болмайды. Басқа мысалдарымыналар: дəрежелерді төмен Қылушы (əл-Хафид) əрі дəрежелерді Көтеруші (əр-Рафиғ), сыйлық Беруші (əл-Муғти) əрі тосқауыл Қоюшы (əл-Маниғ), күш Беруші(əл-Муғизз) əрі қалағанын Қорлаушы (əл-Музилл) т.с.с. есімдер. Зарар Жеткізуші,дəрежені төмен Қылушы, тосқауыл Қоюшы жəне Қорлаушы сияқты есімдердіАллаһ Тағалаға қатысты жеке қолдануға тиым салынған жəне бұл есімдер уахидеде, Құранда да, Сүннетте де жеке қолданылған емес. Мұндай есімдердің қатарынаҚұранда Оған қатысты басқа сөздермен біргелікте қолданылған Аллаһ Тағаланыңкек Алушы (əл-Мунтақим) деген есімін қосуға болады. Бұған мысал ретіндеАллаһ Тағаланың мына сөзін келтіреміз: «Əрине күнəһарлардан кек аламыз73». (Сəжде, 22)73Арабша мəтінде «кек аламыз» деген сөз «мунтақимуна» (кек алушылар) түріндежазылған.

56-сұрақ:Аса Құдіретті Аллаһ Тағаланың сипаттары арасында заттық сипаттарыжəне іс-қимыл сипаттары бар екендігі жоғарыда айтылған болатын. Құранмен Сүннетте Аллаһ Тағаланың заттық сипаттарына қандай мысалдаркелтірілген?Жауабы:Аллаһ Тағала былай дейді:«Аллаһтың екі қолы ашық74». (Мəида, 64)74Яғни, Өте Жомарт«Оның Жүзінен басқа əрнəрсе жоқ болады». (Қасас, 88)«Ұлы дəрежеге Ие əрі Жомарт Раббыңның Жүзі ғана қалады». (Рахман, 27)«(Əй, Мұса! Саған) көз алдымда бағылуың үшін Өз тарапымнан махаббатсалдым». (Таһа, 39)«Ол нендей толық Көруші, Есітуші». (Кəһф, 39)«(Аллаһ Тағала): «Қорықпаңдар! Сендердің екеуіңмен біргемін. Естимін,көремін»-деді». (Таһа, 46)«Аллаһ, олардың алдарындағыны да, арттарындағыны да біледі. Басқалар онытолық білмейді». (Таһа, 110)«Жəне Аллаһ (Тағала) Мұсамен (тікелей) сөйлескен». (Ниса, 164)«Сол уақытта Раббың Мұсаға: «Залым елге бар» деп үндеді». (Шуғара, 10) «Раббылары екеуіне: «Екеулеріңді осы ағаштан тыймап па едім?»,-деді. (Ағраф,22)

47

«Аллаһ (Тағала) ол күні, оларға: «Елшілерімізге не жауап бердіңдер?»-депдауыстайды». (Қасас, 65)Мұндай дəлелдер басқа да аяттарда бар.Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Оның жамылғысы – нұр, егер Ол жамылғысын алып тастаса, онда (Аллаһ)дидарының нұры Оның көзі жеткен жердегі барлық жаратқандарын өртеп жіберереді». (Мүслім)Пайғамбарымыз (с.а.с.) жəне былай деді:«Аллаһ Тағаланың оң қолы толы, жəне (ондағы бар нəрсе) күндіз-түні барыншажұмсалғанымен азаймайды. Айтыңдаршы маған: Оның Аршы су үстіндеорнатылғаннан соң75 көктер мен жердің жаратылғанынан бері Ол қаншажұмсады, Бірақ Оның оң қолындағыдан ешнəрсе кеміген жоқ қой! Ал Оның басқақолында – молшылық76 (береке) (немесе ...таршылық77), Ол жоғарылатады жəнетөмендетеді». (Бұхари, Мүслім)75«Худ» сүресі, 7-ші аятқа қараңыз. Бұл жерде Аллаһ Тағаланың Тағы (Аршы)аспандар мен жер жаратылғанша су үстінде болғаны туралы айтылуда.76Бұл жерде жомарттық пен басқа да түрлі игіліктер туралы айтылуда.77«Таршылық» (қабд) ажал деген ұғымды білдіреді. Риуаят етушінің күмəнданусебебі, жазылуы бойынша «молшылық» (файд) жəне «таршылық» (қабд) сөздеріөзара ұқсас, олардың бірінен бірін араб əріптерінің астына жəне үстіне қойылатыннүктелердің саны ғана ажыратып тұрғандығы.Дажжал туралы хадисте Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Рас, Аллаһ сендерден жасырын қалмайды. Рас, Аллаһ Тағала жалғыз көздіемес»-деп, ол өз көзін көрсетті78. (Бұхари, Мүслім)78Бұл жерде антихрист (əл-масих əл-кəззəб, яғни əл-масих əд-дəжжəл) Қияметкүні қарсаңында адамдарды арбайтын соңғы сиқыршы, ол жалғыз көзді, өзінқұдаймын деп жариялайды.Пайғамбарымыз (с.а.с.) қандай да бір іс бойынша Аллаһ Тағалаға былайшажалбарынған:«О, Аллаһ, шын мəнінде, маған Өзіңнің біліміңмен игілік бергейсің жəне Өзқұдіретіңмен мені қуатты еткейсің жəне Сенің шексіз мейіріміңді өтінемін. Шынмəнінде Сен құдірет Иесісің, ал мен құдірет иесі емеспін, Сен білесің, ал менбілмеймін, жəне Сен (барлық) көместі білесің!» (Бұхари, Мүслім)Пайғамбарымыз (с.а.с.) жəне былай деген:«Шын мəнінде, сендер өз өтініш-тілектеріңмен есітпейтін жəне көмеске дұғажасап тұрған жоқсыңдар, (сендер) Есітуші, Көруші, Жақын Затқа дұға жасаптұрсыңдар!» (Бұхари, Мүслім, Ахмад)Қайта тірілу туралы хадисте Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:

48

«Аллаһ Тағала: «Ей, Адам!»,-деді, ал ол: «Лəббəйкə!» (Мен Сеніңқұзырыңдамын)-деп (жауап берді)». (Бұхари, Мүслім)Қайта тірілу күні Аллаһ Тағала Өзінің құлдарымен жəне жəннəттағылармен, тағыбасқалармен сөйлесетіні туралы көптеген хадистер бар.

57-сұрақ:Құранда іс-қимыл сипаттарының қандай мысалдары кездеседі?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Ол сондай Аллаһ жер жүзіндегі барлық нəрселерді сендер үшін жаратты. Саданкейін аспанға бет алды». (Бақара, 29)«Олар (Исламға толық кірмегендер), бұлттың көлеңкесінде Аллаһ жəнеперіштелер келіп, істің бітуін ғана күте ме?» (Бақара, 210) «Олар Аллаһты шын мəнінде қадірлей алмады79. Негізінде Қиямет күні жербүтіндей Оның уысында. Жəне көктер де Оның оң қолымен бүктеледі. Ололардың қосқан ортақтарынан Пəк əрі Жоғары». (Зумəр, 67)79Бұл жерде көпқұдайшылдардың Аллаһ Тағаланың ұлылығын өз дəрежесіндеқұрметтемегендігі, Оған бас имегендігі жəне Оның бұйрықтарынорындамағандығы туралы айтылуда. «Екі қолыммен жаратқаныма (Адамға (а.с.)) сəжде етуден сені не тосты?»80 (Сад,75)80Бұл жерде Аллаһ Тағала ібіліске айтуда.«Ол үшін81 тақтайларында82 əрнəрсені83 үгіт түрінде ашалап жазған едік».(Ағраф, 145)81Бұл жерде Мұса (а.с.) туралы айтылуда.82«Таурат» туралы сөз болуда.83Исраил ұрпақтарының діни жəне дүнияуи істерден білуі қажет нəрселер «Сонда Раббы тауға көрінген сəтте, оны быт-шыт қылды84». (Ағраф, 143)84Яғни, Оның көрінісінен тау быт-шыт болды.«Күдіксіз Аллаһ, қалағанын істейді». (Хаж, 18)Басқа да аяттарды мысалға келтіруге болады.

58-сұрақ:Іс-қимыл сипаттарының Сүннетте қандай мысалдары кездеседі?Жауабы:Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Əр түні түннің соңғы үштен бірінде біздің жаратқан Иеміз дүние аспанынатүседі». (Бұхари, Мүслім)Шапағат жайлы хадисте Пайғамбарымыздың (с.а.с.) мына сөздері келтірілген:

49

«Аллаһ Тағала оларға белгілі Өз бейнесінде келеді де: «Сендердің Иелерің –Менмін!»,-дейді, жəне олар: «Сен – біздің Иемізсің!»,-дейді». (Бұхари, Мүслім)Мұнда біз Аллаһ Тағаланың іс-қимыл сипаты ретінде Аллаһ Тағаланың бейнесінайтып тұрған жоқпыз, Аллаһ Тағаланың келуін айтып тұрмыз.Пайғамбарымыз (с.а.с) тағы да былай деген:«Аллаһ Тағала Қиямет күні жерді уысында ұстайды, ал аспанды өзінің оңқолымен бүктейді де: «Мен ғана – Патшамын!»,-дейді». (Бұхари, Мүслім)Пайғамбармыз (с.а.с.) жəне былай деді:«Аллаһ Тағала барлық жан-заттарды жаратқанда Ол Өзіне өз қолымен: «Шынмəнінде, Менің мейірімім Менің ашуымнан үстем келеді»-деп жазып қойды».(Бұхари, Мүслім, Термизи)Адам (а.с.) мен Мұса (а.с.) бір-біріне дəлел келтіргені туралы хадистеПайғамбарымыздың (с.а.с.) мына сөзі айтылады:«Сонсоң Адам (а.с.) айтты: «Мұса, сені Аллаһ Өзімен сөйлесуге таңдады жəнесаған Тауратты өз қолымен жазды». (Бұхари, Мүслім)Аллаһ Тағаланың сөзі жəне Оның қолы Аллаһ Тағаланың заттық сипатынажатады, ал Аллаһ Тағаланың сөзді сөйлеуі; əрі заттық əрі іс-қимыл сипатыболады. Аллаһ Тағаланың Тауратты жазуы туралы айтар болсақ, бұл – Оның іс-қимыл сипаты болып табылады.Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Аллаһ Тағала күндіз күнə істеген адам тəубаға келуі үшін, түнде Өзінің қолынсозады, жəне түнде күнə істеген адам тəубаға келуі үшін күндіз Өзінің қолынсозады». (Мүслім, Ахмад)Осы сияқты басқа да көп хадистердің бар екені белгілі.

59-сұрақ:Аллаһ Тағаланың көркем есімдері барлық іс-қимыл сипаттарыныңтуындысы ма, əлде Аллаһ Тағаланың барлық есімдері Ол түсірген аяттарданбелгілі ме?Жауабы:Жоқ, Аса Құдіретті Аллаһ Тағаланың барлық есімдері тек қана Аллаһ Тағалатүсірген аяттардан белгілі жəне Аллаһ Тағала Өзін Кітабында қалай атаған болсажəне Оны Оның елшісі қалай атаған болса, тек солай ғана атау керек.Аллаһ Тағаланың Өзі еске салған іс-қимыл, əрекеті туралы айтар болсақ, олардыңқайсысы болса да мақтаумен байланысты жəне мүлтіксіздігін көрсетеді. Бірақ,Аллаһ Тағала Өзін сипаттаған нəрселерінің бəрі бірдей Оның есімі ретіндеқолдануға келмейді жəне мұндай сипаттардың бəрінен бірдей Аллаһ Тағаланыңесімдері пайда болмайды.

50

Алайда, жоғарыда айтылған сипаттардың ішінде Аллаһ Тағаланың есімі ретіндеқолдануға болатындары да бар.Мəселен, Аллаһ Тағала айтты:«Аллаһ, сендерді жаратып, сосын ризық береді, одан кейін өлтіреді, соңыратірілтеді». (Рум, 40)Жəне Ол расында да Өзін; Жаратушы, ризық Беруші, Тірілтуші, Өлтіруші жəнеБасқарушы деп атады.Сонымен бірге, Аллаһ Тағаланың Өзі айтып өткендей, Өз іс-қимыл, əрекеттерініңішінде жазалау ретінде қолданылғандары да бар жəне олар нақты осықарастырылып отырған мағынада мақтауға лайық жəне мүлтіксіз екендігінкөрсетеді.Мəселен, Аллаһ Тағала айтты:«Мұнафиқтар Аллаһты алдамақшы болды. Негізінен Аллаһ, оларды Алдаушы85».(Ниса, 142)85Ақиқатында Аллаһ Тағала ешкімді ешуақытта алдамайды. Бұл жерде АллаһТағала адамдардың алдамақ болған əрекеттерін өздеріне бұрып, нəтижесінде оларөздерін өздері алдайтыны жайлы айтылуда.«Олар86 айлакерлік істеді, Аллаһ та айлакерлік істеді87. Аллаһ тəсілшілдердіңжақсысы88». (Əли Имран, 54)86Бұл жерде Исаға (а.с.) иман келтірмеген яһудилер туралы сөз болуда.87Яғни, олардың қулық-сұмдықтарынан ештеңе шықпайтын етті. Жəне бірриуаятта; Исраил ұрпақтары Исаны (а.с.) дар ағашына кермек болғанда, АллаһТағала оны қудалаушылардың Исаға (а.с.) ұқсайтын біреуін ұстатты да, олар оныдар ағашына керіп қойды.88Басқаша айтқанда, Ол олардың кез-келгенінен Күшті де Көреген.«Олар Аллаһты ұмытты. Сондықтан Аллаһ оларды ұмытты». (Тəуба, 67)Бірақ, жоғарыда аталған іс-қимыл сипаттарын Аллаһ Тағалаға тиісті аяттардыңаясынан тыс қолдану мүмкін емес (тыйым салынған). Мəселен, Аллаһ Тағалақулықтарға барады, алдайды, қорлайды немесе осы тақылеттес істерге барадыдеуге болмайды. Сондай-ақ Оны айлакер, алдаушы немесе қорлаушы деу мүмкінемес, ешбір мұсылман яки есі дұрыс адам ешуақытта мұндай сөздерді айтпайды,өйткені Аса Құдіретті Аллаһ Тағала теріс істерге барған адамдарды жазалауғабайланысты айтылған жағдайларда болмаса Өзін ешуақытта қулық, алдау,дұшпандық ойлау секілді ұғымдар арқылы сипаттаған емес.Турасы мұндай теріс іс-қимыл үшін əділ жаза беруді жаратылған махлұқтардыңөздері де қайырлы іс деп қабылдайтыны белгілі. Олай болса, бəрін Білуші, Əділ,Данышпан Жаратушы туралы не айтуға болады?!

60-сұрақ:

51

Аллаһ Тағаланың Жоғары (əл-Али) жəне Аса Жоғары (əл-Ағла) есімдерініңмағынасы не жəне олардың Көрнеу (əз-Заһир), бəрін Бағындырушы (əл-Қаһир) жəне Жоғары Дəрежелі (əл-Мутаали) сияқты есімдерінің мəнінеқандай қатысы бар?Жауабы:Жоғары жəне Аса Жоғары сияқты есімдер өздері қайсы сипаттан туындағанболса, сол сипатты білдіреді. Басқаша айтқанда, Аса Құдіретті жəне Ұлы АллаһТағаланың барлық жағдайда да ең жоғары дəрежені иемденетінін (əл-улуу)айғақтайды.Мəселен, Аллаһ Тағала Өз Аршысының үстіне көтеріледі жəне Ол – Өзініңбарлық жаратқандарынан Жоғары. Ол олардан бөлек, олардың не істейтінінбіледі, олар туралы толық мағлұматқа Ие халде оларды бақылайды жəне ешнəрсеОдан жасырын қала алмайды жəне Ол барлығынан Жоғары деген сөз, Ол бəрінӨзіне бағындырады, Оны ешкім жеңе де алмайды, Онымен бəсекелесе деалмайды, қарсы да келе алмайды, кедергі де келтіре алмайды деген мағынаныбілдіреді. Оның ұлылығы алдында барлығы бас иеді, Оның құдіреті алдында басиеді жəне Оның айбындылығына бағынады жəне барлық нəрсе Оның билігіндежəне Оның билігінен құтылып кету мүмкіндігі жоқ болуынан Оның қол астындажəне Ол барлығынан Жоғары деген сөз Аса Құдіретті, Ұлы, Аса Игілікті жəнеЖоғары Мəртебеліге мүлтіксіз сипаттардың бəрі де тəн екенін, Оның қандай дабір кемшілігі болуының мүмкін еместігін білдіреді.Бəрінен жоғары болу туралы ұғымды қандай көзқарас тұрғысынан қарастырсақта, олар өзара байланысты бірінен-бірін бөліп қарастыруға келмейді.

61-сұрақ:Аллаһ Тағала Өзі жаратқандарынан жоғары тұратынына Құранда қандайдəлелдер бар?Жауабы:Бұл туралы аяттар өте көп, жоғарыда қарастырылған көп мəнді есімдер деосыларға жатады.Аллаһ Тағаланың төмендегі сөздері бұған дəлел бола алады:«Əр-Рахман, Аршыға көтерілді». (Таһа, 5)Бұл туралы Құранның жеті аятында айтылады: «Жер теңселген сəтте Аспандағының сендерді жерге жұттыруынан бейбітсіңдерме? Немесе Көктегінің сендерге тас жаудыруынан қауіпсізсіңдер ме?Ескертуімнің қалай екенін таяуда білесіңдер». (Мүлік, 16-17)Бұл туралы екі аятта айтылады:«Өздерінен Үстем болған Раббыларынан қорқады». (Нахыл, 50)

52

«Көркем сөз Аллаһ жаққа шығады. Сондай-ақ жақсы амал оны көтереді». (Фатыр,10)«Ол жоғары орынға періштелер жəне (Сенімді) Рух89 көтеріледі». (Мағариж, 4)89Бұл жерде Жəбірейіл (а.с.) туралы айтылуда.«Ол көктен жерге дейін істі90 меңгереді».(Сəжде, 5)90Бұл жерде «іс» – əмір (бұйрық) деген сөз Аллаһ Тағаланың тағдыры мен дінгебайланысты Оның бұйрықтары, яғни діни заң (шариғат) дегенді білдіреді.Аллаһ Тағала жəне былай деді:«Əй, Иса! Сені Мен алушымын! Сондай-ақ Өз тарапыма көтерушімін91...» (ƏлиИмран, 55)91Аллаһ Тағала Исаны (а.с.), ол жердегі міндетін атқарып болған соң оны жоғарыалды, Аллаһ Тағала оны Қиямет жақындағанда жерге түсіреді.Құранда басқа да аяттар бар.

62-сұрақ:Сүннетте осыған ұқсас дəлелдер бар ма?Жауабы:Пайғамбарымыздың (с.а.с) Сүннетінде мұндай дəлелдер өте көп.Бəну Құрайза92 қабиласын қоршауға алу туралы хадисте Пайғамбарымыз (с.а.с.)Саъдқа93:«Сен Əміршінің жеті көктің жоғарысынан шығарған үкіміне сай үкімшығардың»,-дейді. (Бұхари, Мүслім, Ахмад)92Бəну Құрайза – яһуди дінін ұстанушы қабила. 627 жылы Мəдинанықұрайыштықтар мен олардың одақтастары қоршап алған кезде бұлармұсылмандармен түзген келісім-шарттарын бұзып мұсылмандарға қарсы соғыстақұрайыштықтар мен олардың одақтастары жағына шыққандығы үшін, кейінжазалаған. Мұсылмандар олардың қамалын қоршап алған соң, біраз уақыттанкейін олар мұсылмандарға берілген.93Бұл жерде Аус қабиласының көсемі Саъд ибн Муъаз (р.а.) туралы сөз болуда.Пайғамбарымыз (с.а.с.) бір кезде Аус қабиласымен одақтас болған бəну Құрайзақабиласының адамдарының тағдыры туралы үкім шығаруды осы кісіге тапсырды.Ал Саъд ибн Муъаз (р.а.) олардың еркектерін өлтіруге, əйелдері мен балаларынқұлдыққа, ал мал-мүлкін соғысқа қатысушыларға үлестіріп беруге үкім шығарды.Міне, сол кезде Пайғамбарымыз (с.а.с.) осы сөздерді айтқан.Жəне бір хадисте айтылуынша, Пайғамбарымыз (с.а.с.) күңнен:«Аллаһ қайда?»,-деп сұрады. Ол: «Көкте»,-деп жауап берді. СондаПайғамбарымыз (с.а.с.) күңнің қожасына: «Оны азат ет, өйткені, шын мəнінде, ол– иман келтірген»,-деді. (Мүслім, Ахмад)

53

Пайғамбарымыздың (с.а.с.) Миғражға көтерілгендігі туралы хадистердің мазмұныжəне Оның кезек ауысып тұрушы періштелер жайлы хадисте келтірілген сөздеріде осыған дəлел болады:«Содан соң түнде сендермен бірге болған періштелер (көкке) көтеріледі жəнеАллаһ Тағала (адамдардың істері туралы) бəрінен жақсы білсе де, олардан(адамдар жайлы) сұрайды». (Бұхари, Мүслім)Пайғамбарымыз (с.а.с.) жəне айтты:«Кім халал жолмен тапқандарынан құрма (бағасына) тең садақа берсе, (сауабыналады...). Аллаһ Тағалаға жақсылықтан басқа ешнəрсе көтерілмейді». (Бұхари,Мүслім)Уахи туралы хадисте Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Аллаһ Тағала көктерде бұйрық бергенде, періштелер Оның сөзіне бағыну белгісіретінде қанаттарын қағады, (сол кезде) олар шынжырды тас үстіндесүйреткендегідей (дыбыс шығарады)». (Бұхари, Термизи, Ибн Мəжəһ, ұзақхадистің үзіндісі)Жəне де Бұхари, Аллаһ оған рахмет етсін, Зəйнəб (р.а.) туралы хадисті келтіреді.Онда Зəйнəб Пайғамбарымыздың (с.а.с.) басқа əйелдеріне мақтанышпен:«Сендерді күйеуге сендердің туыстарың берді, ал мені тұрмысқа шығарған – жетіқат көктердің үстіндегі Аллаһ»,-деп айтқан.(Бұл жерде Зəйнəб, оның Пайғамбарымызбен (с.а.с.) некелесуіне рұқсатжоғарыдан түсірілгенін айтып отыр. «Ахзаб» сүресінің, 37-ші аятына қараңыз).Ғұламалар келісім берген басқа да көптеген дəлелдерді мысал ретінде келтіругеболар еді.

63-сұрақ:Аллаһ Тағаланың Арышқа көтерілгені (истиуа) туралы біздің алдымыздаөткен салих кісілерден болған дін имамдары не айтты?Жауабы:Олардың бəрі, оларға Аллаһ рахмет етсін, «көтерілу» (истиуа) белгісіз бір нəрсеемес, бірақ Аллаһтың истиуа етуі қандай болуын білуге адам санасы əлсіз, бұғанилану – парыз, бұл туралы сұрау – бидғат, сөз – Аллаһ Тағаладан, елші(адамдарға) жеткізуге міндетті, ал біз тек мақұлдауға жəне бағынуға94 тиіспіз»,-деп жауап берген. Аллаһ Тағаланың есімдері мен сипаттарына қатысты басқааяттар мен хадистер туралы да олар осы пікірді білдірген.94«Көтерілу» (истиуа) туралы олардың мына (сөздері) белгілі:- Аллаһ Тағаланың: «Əр- Рахман Арышқа көтерілді» (Таһа, 5), деген сөзі туралыУмму Сəлəмə (р.а.): «Қалай?» деп сұрау – қисынсыз, мағынасы белгісіз нəрсеемес, оны растау – иман, ал сұрақтар беру – бидғат»,-деген.

54

- «Ол қалай көтерілді?»-деп сұраған адамға Мəлик бин Анас (р.а.): «Қалай» деу –қисынсыз, Оның көтерілгені белгісіз нəрсе емес, бұған иман келтіру - уəжіб, албұл туралы сұрақтар беру – бидғат»,-деп жауап берген. Сонсоң Мəлик бинАнастың (р.а.) бұйрығы бойынша ол адамды шығарып жіберген.- Аллаһ Тағаланың «Əр-Рахман Арышқа көтерілді» деген сөзі туралы Мəликтіңұстазы Рабъадан «Ол дəл қалайша көтерілді?»-деп сұрағанда, ол: «Мағынасыбелгісіз бір нəрсе емес, «Қалай?»-деп сұрау – ақылсыздық, хабар Аллаһ Тағалатарапынан, елші оны адамдарға жеткізуге міндетті, ал бізге иман келтіру –уəжіб»,-деп жауап берген.«Сондай-ақ ғылымда озат болғандар: «Бұған95 сендік. Барлығы Раббымыздыңқасынан»,-дейді». (Əли Имран, 7)95Бұл жерде Құран туралы айтылуда.Жəне Аллаһ Тағала Исаның (а.с.) жəрдемшілерінің (хауарилердің) былай депайтқандарынан хабар береді:«Біздер Аллаһ үшін көмекшіміз, Аллаһқа иман келтірдік, куə бол, шынайымұсылманбыз»,-деді». (Əли Имран, 52)

64-сұрақ:Аллаһ Тағаланың бəрін Бағындырушы екендігіне Құранның қандайаяттары дəлел болады?Жауабы:Мұндай дəлелдер көп. Мəселен, Аллаһ Тағала айтты:«Жəне Ол құлдарының үстінен Өте Өктем». (Əнғам, 18)Бұл сөздерде Аллаһ Тағала бəрін Бағындырушы жəне бəрінен Жоғары Тұрушыекендігіне дəлел бар.Аллаһ Тағала айтты: «Ол одан Пəк. Ол Аллаһ Жалғыз, Өте Үстем». (Зумəр, 4)«Бүгін патшалық кімдікі? Тек қана Жалғыз, Тым Өктем Аллаһтікі» (делінеді)».(Ғафыр, 16)«(Мұхаммед (с.а.с.)): «Шын мəнінде мен бір ескертуші ғанамын. Өте Өктем БірАллаһтан басқа тəңір жоқ» де». (Сад, 65) «Ол, кекілінен ұстамаған (толық меңгермеген) ешбір жан-зат жоқ». (Худ, 56)«Əй, жын мен адамзат тобы! Көктер мен жердің шектерінен өтуге шамаларыңкелсе96, өтіңдер. Өте алмайсыңдар! Тек бір қуатпен ғана өте аласыңдар97».(Рахман, 33)96Яғни, Аллаһ Тағаланың тағдыр еткенін ашып құтылу үшін егер бұлқолдарыңнан келсе.97Ондай күш-қуат тек Аллаһ Тағалада ғана.

55

65-сұрақ:Аллаһ Тағаланың бəрін Бағындырушы екеніне қандай хадистер дəлелболады?Жауабы:Сүннетте мұндай дəлелдер көп. Мəселен, ұйықтар алдында Пайғамбарымыз(с.а.с.) Аллаһ Тағалаға жалбарынып:«Сенің қол астыңдағы барлық зұлымдықтан Өзіңнен пана сұраймын»,-дейтін.(Мүслім, Ибн Мəжəһ)Жəне Пайғамбарымыз (с.а.с.) тынышсызданып, қайғы-мұңға кездескен кездеАллаһ Тағалаға жалбарынып былай дейтін:«О, Аллаһ! Шын мəнінде мен Сенің құлыңмын, (жəне) Сенің құлыңның ұлымынжəне Сенің күңіңнің ұлымын. Мен Сенің қолыңдамын, Сенің ұйғарымың – мағанөтеді, Сенің маған тағдыр еткенің98 – əділ». (Ахмад)98Бұл жерде Аллаһ Тағаланың белгілеген өлшеуі туралы айтылуда.Сондай-ақ Пайғамбарымыз (с.а.с.) түнгі намаз кезінде Аллаһ Тағалағажалбарынып былай дейтін:«Шын мəнінде сен үкім шығарасың, бірақ Саған үкім шығарылмайды. Əрі Сенкімді дос тұтсаң ол ешуақытта қорланбайды, Сен кімді дұшпан тұтсаң, оғанешуақытта абырой жоқ». (Насаи, Термизи)Басқа да көптеген мысалдар келтіруге болар еді.

66-сұрақ:Аса Құдіретті жəне Ұлы Аллаһ Тағаланың дəрежесінің жоғары екендігіне недəлел бар жəне Ол туралы сөз қозғалғанда нені теріске шығару керек?Жауабы:Білгін, Аллаһ Тағаланың дəрежесінің жоғары екендігіне Оның терең мағыналыӨте Пəк (əл-Қуддус), айып-нұқсандардан Аман (əс-Сəлəм), Ұлы (əл-Кəбир) жəнеЖоғары (əл-Мутаали) секілді есімдері, сондай-ақ оның кəміл жəне ұлылықсипаттарына ие болуынан туындайтын нəрселер дəлел.Ол Өзінің бірлігінде, біреулердің Онымен азғантай да болса билік бөлісуіненемесе біреулердің Оған жəрдем беруіне немесе Оның рұқсатынсыз Оныңқасында шапағатшы болуына немесе Оған қамқоршы болуына мүмкіндікбермейтіндей Ол бəрінен Жоғары.Ол Өзінің ұлылығы, айбындылығы, бөлінбейтін біртұтас жəне қуатында біреулерОнымен бəсекелесе алуына немесе Оны жеңуіне немесе Оны қорланудан қорғапОған жəрдем ете алуына мүмкіндік бермейтіндей Ол бəрінен Жоғары.Ол Өзінің мəңгілігінде, əйелі, баласы, Өзіне тең немесе ұқсас əкесі болуынамүмкіндік бермейтіндей Ол бəрінен Жоғары. Ол Өзінің мүлтіксіз кемелдігіне,

56

өмірінде, мəңгіліктігі мен құдіреттілігінде Ол өлімнен, қалғу, ұйқы, шаршаунемесе қалжыраудан Жоғары.Ол, мүлтіксіз ілімнің Иесі, салақтық, ұмытшақтық жəне жер бетіндегі якикөктердегі кез-келген тозаң жайлы білмеуден Жоғары.Асқан даналықтың Иесі, Ол, ермек үшін əлдебір нəрсені жаратудан немесежаратылғандарға ешнəрсе бұйырмай, ешнəрсеге тыйым салмай өздерін өздерінетастап қоюдан немесе олар тиісті сый-сияпат яки жазасыз қалатындай қайтатірілтпей қалдырудан Жоғары.Өзінің дəлдігінің кемелдігінде, Ол кімді болса да титтей де ренжітуден якиадамдардың жақсы істерін өз дəрежесінде бағаламаудан Жоғары.Ешнəрсеге мұқтаж еместігінде, Ол (біреулердің) Оны асырауынан немесе үлесберуінен Жоғары.Ол Өзін сипаттаған немесе Оның елшісі Оны сипаттаған барлық қасиеттерге Иеболудан, Ол мұқтаждықтан, Өзін əлдебіреулерге ұқсатудан Жоғары.Барлық данқ пен мадақ – Оның құдайлық болмысына, Оның үстемдігі – Оныңғажап көркем есімдері жəне Оның жоғары сипаттарына кереғар барлықнəрселерден Пəк, Қастерлі, Жоғары Мəртебелі, Аса Ұлы Аллаһ Тағалаға лайық.Аллаһ Тағала айтты:«Əрі көктер мен жердегі жоғары сипат Оған тəн99». (Рум, 27)99Яғни, Аллаһ Тағала ең жоғары қасиеттерге немесе сипаттарға ие.Қарастырылып отырған мəселеге қатысты Құран аяттары менПайғамбарымыздың (с.а.с.) Сүннетінің хадистері белгілі, өте түсінікті жəне өтекөп.

67-сұрақ:Пайғамбарымыздың (с.а.с.) Аллаһтың көркем есімдері туралы:«Кім оларды жатқа білсе, сол жəннəтқа кіреді100»,-деген сөздерініңмағынасы не?100Бұл жерде Бұхари мен Мүслім келтірген хадис туралы сөз болуда. ОндаПайғамбарымыз (с.а.с.):«Расында, Аллаһ Тағаланың тоқсан тоғыз есімі бар, кім оларды жатқа білсе,жəннəтқа кіреді»,-деген.Жауабы:Бұл сөздерге түрлі түсініктер берілген. Мəселен, бұл сөздер Аллаһ Тағаланыңбарлық есімдерін есте сақтауды жəне сол есімдерді пайдалану арқылы Оғанмақтаулар айтып, жалбарынуды білдіреді. Сонымен қатар бұл сөздер АллаһТағаланың құлы бұл есімдер нені білдірсе, соған өзін үйретуге жəне оларғаеліктеуге, мəселен, егер құл осыған ұқсас қасиеттерге ие болса, өз шама-шарқынша мейірімді жəне қамқор болуға əрекет жасауға тиіс екендігін білдіреді.

57

Ал, Аллаһ Тағаланың Өктем (əл-Жаббар), Ұлық (əл-Азим) немесе Тəкəббар (əл-Мутəкəббир) сияқты сипаттары туралы айтар болсақ, онда пенде бұлардымойындап, олардың алдында бас иіп, бұл сипаттардың ешқайсысын пайдалануғаұрынбауы тиіс.Егер уəдеге қатысты Аллаһ Тағаланың Кешіруші (əл-Ғафур), Игілікті (əш-Шакур),Аяушы (əл-Афуу), Жанашыр (əр-Раууф), Биязы (əл-Халим), Қайырымды (əл-Жаууад) жəне Жомарт (əл-Кəрим) сияқты сипаттары туралы айтар болсақ101,онда пенде ықылас, тілек жəне талаптанудан ары аспауы керек102.101Бұл жерде жоғарыда аталған есімдердің əрқайсысы Аллаһ Тағаланың белгілібір шарттарын орындағанда Аллаһ Тағала əрбір есімінің мазмұн-мəніне сəйкесқұлына өз есімдеріне тəн уəдені орындайды; мəселен, егер құл ізгі істер істейбастаса, Аллаһ Тағала сауап жазады, кешіреді, т.т.102Яғни, Аллаһтың құлы Аллаһ Тағаланың жоғарыда айтылған есімдеріменбелгіленген қасиеттерінің өзіне қатысты көрінуіне жету үшін ұмтылыс жасауменшектелуге тиіс, олар туралы Құранда айтылғаннан артық нəрсені білугеталпынбауы қажет.Ал, Аллаһ Тағаланың қорқытуға қатысты, мəселен, Аса Үстем (əл-Азиз), кек алу(мүмкіндігіне) Ие (Зу-интиқам), жазалауда Қатал (Шəдидул-иқаб) немесе есептеЖылдам (Сариъул-хисаб) сияқты сипаттары туралы айтар болсақ, онда пендеқорқумен шектелуі керек.Пайғамбарымыздың (с.а.с.) сөздерінің мағынасы, пенде осы есімдердіңмағынасының хақиқи шын екеніне куəлік беруі тиіс жəне пендеге не істеуі лайықболса, солай амал жасап Аллаһ Тағаланың есімдерін өз дəрежесінде құрметтеуіқажет дегенді білдіреді. Бұл айтылғанға Аллаһ Тағаланың Өз жаратқандарынанартықшылығын жəне олардан жоғары тұратын, Ол Өз Аршысына көтерілгенінжəне Өз жаратқандарынан бөлек, сонымен бірге олар туралы толық білімі болып,оларға Өз құдіретін білдіргеніне куəлік беру мысал бола алады. Міне, осындайадам жанарын төмен салып, бағынышты құл құдіретті билеушісінің алдындақалай тұратын болса, Аллаһ Тағаланың алдында солай бойсұнып тұрып Оныменқұпия əңгімелесуді бастайды, сондай-ақ ол барлық сөздері мен істері АллаһТағалаға жететін жəне Оған көрсетілетінін сезініп, осы себептен кейін жоғарыортада өзіне масқара болып жабысатын бірер нəрсе айтуға немесе істеуге арланыпжəне Аллаһ Тағаланың бұйрықтары мен жарлықтары түрлі əлемдердің барлықтүкпіріне үздіксіз түсетінін, сол бұйрықтар мен жарлықтары арқылы АллаһТағала өлтіріп жəне тірілтіп, абыройын асырып жəне масқара қылып, төмендетіпнемесе жоғарылатып, сыйлық беріп немесе алып қойып, қасірет-қайғыныаулақтатып немесе оларды үстіне жіберіп адамдардың жағдайын өзгертіпбасқаратынын, бəріне билік жүргізетінін, Өзінен басқа ешбір билеуші болмағанӨз патшалығын басқа да көптеген жолдармен жеке дара билейтінін көріп,

58

нəтижесінде жүрегінде Аллаһ Тағалаға ұмтылыс пайда болатындай, Аса ҚұдіреттіАллаһ Тағаланың жоғарыда аталған қасиеттеріне сай құлшылық етеді. Ал Оныңжарлықтары туралы айтар болсақ, олар барлық нəрсеге жол табады, өйткені,Аллаһ Тағала:«Ол көктен жерге дейін істі игереді103. Сосын сендердің санауларың бойынша,мың жыл шамасындағы бір күнде (амалдар) Оған көтеріледі104». (Сəжде, 5)103Мұндағы «іс» – əмір (бұйрық) деген сөз Аллаһ Тағаланың тағдыр еткені,сондай-ақ дінге байланысты Оның бұйрығы, басқаша айтқанда, діни заң (шариғат)туралы айтылуда.104Бұл сөздерге түрліше түсінік берілген. Мəселен, періштелердің АллаһТағаланың бұйрығымен жерге түсіп, сонсоң Оның құлдарының істері жайлы айтуүшін қайта көтерілуі туралы.Жоғарыда аталғанға кімнің білімі мен құлшылығы толығымен сəйкес келсе, оладамға Жалғыз Аллаһ Тағала жетіп асады. Бұл айтылған сөз Аллаһ Тағаланыңбəрін қамти алатын ілімі, Оның есітуі, көруі, өмірі, мəңгілік бар екендігі жəнебасқа да сипаттарына куəлік бергендерге де қатысты, бірақ мұндай қабілет,мұндай куəлік беру қабілеті, басқалардан иманы озық тұрған, (Аллаһ Тағалаға)жақындарға ғана нəсіп болған.

68-сұрақ:Аллаһтың есімдері мен сипаттарындағы жалғыздығының қарама-қарсысыне?Жауабы:Мұның қарама-қарсысы – Аллаһ Тағаланың есімдеріне, сипаттарына жəнеаяттарына (белгілеріне) қатысты нəрселерде əртүрлі бұрмалаулар. Олар үш түрлі:- Аллаһ Тағаланың есімдерінің хақиқи мазмұнын теріске шығарып, бұлесімдермен пұттарды атап, өлеңдерге бірдеңелерді қосып немесе бірдеңелердіалып, олардан, мысалы, əл-Илəһ (Тəңір) деген сөзден – əл-лат, əл-Азиз (АсаҮстем) есімінен – əл-узза, əл-Мəннəн (Жарылқаушы) есімімен манат дегенатауларды105 қолдан жасап алған көпқұдайшылдардың бұрмалаулары.105Əл-лəт, əл-узза, жəне манат – исламға дейінгі арабтар табынған бұттардыңаттары.- Аллаһ Тағаланың сипаттарын қалай қабылдау қажет екеніне өздерінше түсінікберіп, оларды адамдарға тəн қасиеттерге ұқсатқан мушəббиһтердің106бұрмалаулары.106«Мушəббиһтер» («тəшбиһ» сөзінен алынған, мағынасы – ұқсату) –антропоморфистер, Аллаһ Тағаланы адам келбетінде (көзге) елестетушілер.Бұл бұрмалау көпқұдайшылдардың бұрмалауларына ұқсас, өйткені, оларжаратылғандарды Жаратушыға теңестіреді, ал мыналар Аса Жоғары жəне Өте

59

Пəк (əл-Қуддус) Аллаһ Тағаланы түрлі жаратылғандар деңгейіне дейінтөмендетеді де, соларға ұқсатады. Муаттилдердің107 бұрмалауы, олар АллаһТағаланың сипаттарын мойындамайды əрі оларды екіге бөледі.107«Муъаттиллер» («таътил» сөзінен алынған, мағынасы – айыру, теріскешығару) – Аллаһ Тағаланың сипаттарының бар екенін теріске шығарушылардың(яғни, муътазилдердің) бір атауы.Олардың кейбіреулері Аллаһ Тағаланың есімдерін мойындайды да, бірақ осыесімдеріне тəн кемел сипаттарын теріске шығарады. Олар: «Мейірімсіз (яғнимейірімі жоқ) Мейірімді, білімсіз Білуші, есіту қабілетінсіз Есітуші, көруқабілетінсіз Көруші, қуаты жоқ Құдіретті, тағы басқа»,-дейді.Ал басқалары Аллаһ Тағаланы есімдері де, сипаттары да жоқ абсолютті жоқтықдеп түсіндіріп, Аллаһ Тағаланың есімдерін де, Оған тəн сипаттарын да ашық жəнетүгелдей теріске шығарады.Аллаһ Тағала Пəк! Ол, əділетсіздер мен бұрмалаушы жəне теріскешығарушылардың айтқандарынан Тым Жоғары, өйткені, Аллаһ Тағала айтты:«Ол, көктер мен жердің əрі арасындағылардың Раббы. Сондықтан Соғанқұлшылықта сабырлы бол108! Оған аттас (біреуді) білетінің бар ма?109»(Мəриям, 65)108Бұл жерде Аллаһ Тағалаға құлшылық етуде барынша күш салып, құлшылықтыөте жақсы орындауға əрекет жасау қажеттігі айтылуда.109Бұл жерде «Аллаһ» есімі туралы сөз болуда. Бұл сөздердің жалпы мəн-мағынасы Аллаһ Тағала секілді ешкімнің жоқ екендігіне саяды.«Ешнəрсе Ол сияқты емес. Ол Аллаһ, əрнəрсені Есітуші, Толық Көруші». (Шура,11)«Өйткені, Аллаһ, олардың алдындағыны да, арттарындағыны да біледі. Басқалароны толық білмейді». (Таһа, 110)

69-сұрақ:Аллаһ Тағаланың жалғыз екендігін (таухид) мойындаудың барлық түрлері,біреуіне қайшы келген нəрсенің барлығына да қайшы келетіндей, өзарасоншалықты тығыз байланысты ма?Жауабы:Əлбетте. Олар шындығында да өзара ажырамастай бір-бірімен тығыз байланыстыжəне бір нəрседен көпқұдайшылдыққа түскен адам қалған түрлеріне де қатыстыкөпқұдайшыл болып қалады. Аллаһ Тағаладан басқа əлдебіреуге жалбарыну, текАллаһ Тағаланың құдіреті жететін мəселеде əлдебіреуге өтініш білдіру бұлайтылғанға мысал бола алады.Мұндай жалбарынулар жай ғана бас ию емес, сол бас июдің мəн-мағынасы болыптабылады, өйткені, ол Аллаһ Тағалаға арналмады, Аллаһ Тағалаға ғана тəн

60

құдайлық болмысты мойындауға кереғар көпқұдайшылдық болып шығады. Егерадам баласы «Бұл мəселені Аллаһ Тағаладан басқа біреулер шеше алады» деп, біригілікке жету үшін немесе бір зұлымдықты қайтару үшін өз қажетінқанағаттандыру мақсатында (əлдебіреуге) жалбарынса, бұл Аллаһ Тағаланыбірден-бір Құдай етіп мойындауға кереғар көпқұдайшылдықтың көрінісі болады.Себебі, мұндай адам Аллаһ Тағаланың патшалығындағы (билігіндегі) бірнəрселерге Аллаһ Тағаламен қатар əлдебіреулер бұйрығын өткізе алады депесептейді, өйткені, ол сол біреулер алыстан болса да, жақыннан болса да кез-келген уақытта, қай жерде болса да өтініш-тілегімді есітеді деп күмəнсіз сенімменоларға жалбарынады. Кейбіреулер мұндай істерін жасырмайды да. Бірақ, мұндайіс-əрекеттер Аллаһтың есімдері мен сипаттарындағы жалғыздығына кереғаркөпқұдайшылдықтың көрінісі болып табылады. Өйткені, бұл Аллаһ Тағаладанбасқа қашықтыққа тəуелсіз, қаншалықты алыста болса да барлық дыбысты есітугеқабілетті тағы басқа біреулер бар деп білу болып отыр. Сонымен, АллаһТағаланың құдайлық болмысына қатысты көпқұдайшылдықтың көрінісі АллаһТағаланы бірден-бір жалғыз Құдай жəне белгілі есімдер мен сипаттардың жалғызИесі екендігін мойындауға қайшы келетін көпқұдайшылдыққа сөз жоқ апарады.

70-сұрақ:Періштелерге иман келтірудің міндетті екендігіне Құран мен Сүннеттеқандай дəлелдер бар?Жауабы:Құранда мұндай дəлелдер көп. Мəселен, Аллаһ Тағала айтты:«Періштелер Раббыларын дəріптей мақтап, жердегілерге жарылқау тілейді».(Шура, 5)«Расында Раббыңның қасындағылар110 Оған құлшылық қылудан менменсінбейдіде, Оны дəріптеп, Оған сəжде қылады». (Ағраф, 206)110Бұл жерде періштелер туралы айтылуда. «Кім Аллаһқа, періштелеріне, елшілеріне, сондай-ақ Жəбірейіл, Микаилгедұшпан болса, əлбетте, Аллаһ Тағала кəпірлерге дұшпан». (Бақара, 98)Ал періштелерге иман келтірудің парыз екендігі туралы Сүннеттегі дəлелдержайлы айтар болсақ, біз Жəбірейіл (а.с.) туралы жəне басқа да хадистерді бұғандейін келтіргенбіз жəне Мүслім «Сахихында» Аллаһ Тағала періштелерді нұрданжаратқандығы туралы111 хадисті келтірген, сондай-ақ періштелер жайлыхадистер өте көп.111Бұл хадисте Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Періштелер нұрдан жаратылған, жындар – жалыннан, ал Адам – сендерге бұрынайтылған нəрседен», деген. («Мұндағы жалын – түтінсіз». «Рахман» сүресінің 15-ші аятына қараңыз).

61

71-сұрақ:Періштелерге иман келтірудің мағынасы не?Жауабы:Періштелерге иман келтіру дегеніміз – олардың хақиқи бар екеніне жəне оларАллаһ Тағаланың жаратқан махлұқтары екеніне, сондай-ақ Аллаһ Тағаланыңбилігінде жəне Аллаһ Тағалаға бағынышты екендігіне шүбəсіз сену.Олар туралы Аллаһ Тағала айтты:«...(періштелер) ардақты құлдар. Олар, Одан оза сөз сөйлемейді. Сондай-ақ оларОның əмірін ғана орындайды». (Əнбия, 26-27)«Олар, Аллаһтың өздеріне берген əмірлеріне қарсы келмейді. Не бұйырылса,соны орындайды». (Тахрим, 6)«Оның қасындағылар Оған құлшылық қылудан дандайсымайды да шаршамайды.Олар күндіз-түні Аллаһты дəріптеуден жалықпайды». (Əнбия, 19-20)Сондай-ақ, періштелер зерігу, шаршау дегенді білмейді.

72-сұрақ:Аллаһ Тағала белгілі бір міндет жүктеп, белгілі мақсатпен жаратқанперіштелердің қандай түрлері бар?Жауабы:Мұндай періштелердің түрлері көп: олардың арасында елшілерге уахи жеткізутапсырылған Сенімді Рух – Жəбірейіл (а.с.) бар.Олардың арасында жаңбыр жаудыру міндеттелген Микаил (а.с.) бар.Олардың арасында Қиямет күні Сұр үрлеу міндеттелген Исрафил (а.с.) бар.Олардың арасында адамдардың жанын алу міндеті жүктелген өлім періштесі жəнеоның жəрдемшілері бар.Олардың арасында адамдардың іс-амалдарын қадағалау жүктелген ардақтыжазушылар бар.Олардың арасында адамдарға алды-артынан үрейлендіретін қауіп-қатерденсақтайтын періштелер бар.Олардың арасында жұмақ пен оның рахаттарын бақылаушы Ризуан жəне оныменбірге болатын періштелер бар.Олардың арасында тозақ пен оның азаптарын қадағалайтын Мəлик жəне оныменбірге болатын тозақтың он тоғыз басшылары жəне тағы басқалар бар.Олардың арасында қабірде өлгендерден сұрақ алатын Нəкир мен Мункар бар.Олардың арасында Аллаһ Тағаланың Аршын көтеріп тұрушы періштелер бар.Олардың арасында əйелдердің жатырындағы ұрықты қадағалайтын, нəрестеніңбейнеленуін бақылайтын жəне оның тағдырын жазатын періштелер бар.

62

Олардың арасында көктегі (Əл-Байтул-Маъмур) мешітке кіріп, қажылық ететінперіштелер бар. Олардың көптігі сондай əр күні жетпіс мың періште кіреді де,содан Қиямет күніне дейін қайта кіруіне кезек жетпейді. Сондай-ақ АллаһТағаланы есіне алып бас қосқан адамдардың жиындарына қатысып, соларды жербетінен іздеп жүретін періштелер бар.Жəне олардың арасында сапқа тұратын жəне шаршау дегенді білмейтінперіштелер бар.Олардың арасында рукуғ жəне сəжде жасап, кеуделерін тіктемей сол қалпытұратын періштелер бар.Жəне бұлардан басқа да періштелер бар, өйткені, Аллаһ Тағала: «Раббың жасақтарының санын112 Өзі ғана біледі. Бұл113 адамдар үшін бірнасихат114». (Муддассир, 31)112Бұл жерде періштелер, сондай-ақ Аллаһ Тағаланың басқа да жаратқандарыкөзде тұтылуда.113Бұл жерде тозақтың күзетші періштелерінің саны туралы айтылуда.114Яғни, Аллаһ Тағаланың аса құдіреттілігін оларға ескерту.Періштелер туралы Құран аяттары мен хадистер (көпшілікке) жақсы таныс.

73-сұрақ:Кітаптарға иман келтірудің міндетті екендігіне не дəлел бар?Жауабы:Мұндай дəлелдер көп. Мысалы, Аллаһ Тағала айтты: «Əй, мүміндер! Аллаһқа, Оның пайғамбарына, жəне оған түсірген Кітапқа,сондай-ақ одан бұрынғы түсірген кітапқа иман келтіріңдер115». (Ниса, 136)115Бұл жерде Аллаһ Тағаланың Құранға дейін пайғамбарларға түсірген жəнеадамдар тарапынан өзгеріске ұшырамаған Кітаптар туралы айтылуда.«Біз Аллаһқа, бізге түсірілген Құранға əрі Ибраһим, Исмаил, Исхақ, Йақубтарға,ұрпақтарына116 тағы Мұса, Исаға берілген нəрселерге, сондай-ақ Раббыларытарапынан өзге пайғамбарларға берілген нəрселерге иман келтіріп əрі олардыңараларын айырмаймыз (бəріне де сенеміз)» деңдер». (Бақара, 136)116Басқаша айтқанда, яһудилердің əр түрлі тайпаларына.Осыған ұқсас басқа да аяттар көп.Жалпы алғанда, Аллаһ Тағаланың:«Аллаһ түсірген Кітапқа иман келтірдім» де» (Шура, 15), дегенін білудің өзіжеткілікті.

63

74-сұрақ:Аллаһ Тағала тарапынан түскен кітаптардың бəрі Құранда айтылған ба?Жауабы:Аллаһ Тағала Құранда мына кітаптарды: Таурат, Інжіл, Забур, Ибраһимнің (а.с.)парақтарын жəне Мұсаның (а.с.) парақтарын атап көрсетеді де, басқалары жайлыжалпы ескертумен шектеледі.Аллаһ Тағала айтты:«Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқ. Ол Тірі, мəңгілік бар болып Тұрушы.(Мұхаммед (с.а.с.)) Аллаһ Тағала саған алдындағыны117 растаушы Кітапты118шындық бойынша түсірді. Жəне (сенен алдын) Таурат, Інжілді түсірді». (ƏлиИмран, 2-3)117Бұл жерде Құранның мазмұны бұрын түсірілген Кітаптарға сəйкес келетініжəне оларды растайтыны туралы сөз болуда.118Бұл жерде Пайғамбарымызға (с.а.с.) түсірілген Құран туралы айтылуда.«Əрі Даудке Забурды бердік». (Ниса, 163)«Оған119 Мұсаның нұсқаларындағы нəрселер білдірілмеді ме? Сондай-ақ əмірдіорындаушы Ибраһимнің де120». (Нəжм, 36-37)119Бұл жерде ақиқатты теріске шығарушы жəне ақиқатты білемін деп негізсізұмтылушы адам туралы айтылуда.120Бұл жерде Ибраһимның (а.с.) хақиқи таухид дінінің бұйрықтарыан титтей дешегінбей Аллаһ Тағаланың барлық сынауынан өткендігі немесе оның бұл діндітолығымен адамдарға жеткізгені жайлы сөз болуда.«Расында елшілерімізді ашық муғжизалармен121 жібердік. Жəне елшілерменбірге адам баласының əділ тұруы үшін Кітапты, Таразыны122 (əрнəрсеніңөлшеуін) жібердік». (Хадид, 25)121Бұл жерде Аллаһ Тағала елшілерінің мұғжизалары жəне олар өздеріменəкелген заңдары туралы сөз болуда.122Бұл жерде əділдік, тереңірек мағынада – ең жоғары əділдікке құрылған хақиқидін, барлық бұйрықтар мен тиымдар жайлы айтылуда.Сонымен, біз Аллаһ Тағаланың Кітапта егжей-тегжейлі айтқандарының бəрінеегжей-тегжейлі сенуіміз керек, ал Оның жалпы ескерткендеріне біз де жалпыламасенуіміз қажет.Аллаһ Тағала мен Оның елшісінің бұйырған нəрселері туралы біздер:«Аллаһ түсірген кітапқа иман келтірдім»,-дейміз.

64

75-сұрақ:Аллаһ Тағаланың кітаптарына иман келтіру нені білдіреді?Жауабы:«Аллаһ Тағала тарапынан барлық Кітаптар түскен жəне ол Кітаптардағы сөздердіАллаһ Тағаланың айтқаны хақиқи рас» дегенді білдіреді.Бұл кітаптардың арасында Аллаһ Тағаладан перде тасасынан естілгендері бар,сондай-ақ Періштенің адамдардың ішінен таңдап алынған пайғамбарларғажеткізгендері бар, жəне Аллаһ Тағала тікелей Өз қолымен жазғандары бар.Аллаһ Тағала айтты: «Аллаһ (Тағала) бір адам баласымен көкейіне салу түрінде немесе перде артынанғана сөйлеседі: не бір елші123 жіберіп, Өз бұйрығымен қалағанын уахи етеді».(Шура, 51)123Яғни, періштелерАллаһ Тағала Мұсаға (а.с.) айтты:«Əй, Мұса! Шынында сені адамдардан елшілікке жəне (тікелей) сөйлесугетаңдапалдым124». (Ағраф, 144)124Яғни, басқалардан сені ерекшелендірдім, олардан сені таңдадым.«Жəне Аллаһ Тағала Мұсамен тікелей сөйлескен». (Ниса, 164) «Ол үшін125 (Таурат) тақтайларында əрнəрсені126 үгіт түрінде ашалап127жазған едік». (Ағраф, 145)125Бұл жерде Мұса (а.с.) туралы айтылуда.126Яһудилердің дүние жəне дін істерінде білуі қажет нəрселері127Бұл жерде түсіндіруді қажет етететін барлық заңдарды егжей-тегжейлітүсіндіру туралы айтылуда.Аллаһ Тағала Иса (а.с.) туралы айта келіп:«Оған Інжілді бердік…» (Мəида, 46),- дейді. «Əрі Даудке Забурды бердік». (Ниса, 163)Бұл туралы уахи жайлы əңгіме болған жерде айтқан едік.Ал Құран туралы Аллаһ Тағала былай деген:«Алайда Аллаһ, саған түсіргеніне, оны Өз ғылымымен түсірген128, куəлік етедіжəне періштелер де куə болады. Негізінде Аллаһ Тағала Куəлікте Жеткілікті».(Ниса, 166)128Яғни, Ол сені адамдар арасынан таңдап алып, пайғмбарлық міндетті орындайалатыныңды білген.Аллаһ Тағала ол туралы жəне былай деген:«Біз Құранды адамдарға үзінділеп оқуың үшін бөлімдерге айырып, аз-аздаптүсірдік129». (Исра, 106)

65

129Бұл жерде Құран, алғаш Лəухул-Махфуздан дүние аспанына түгелдейтүсіріліп, кейін қажеттілігіне сəйкес пайғамбарымыз Мұхаммедке (с.а.с.) бөлек-бөлек боп түсірілгені туралы айтылуда. «Күдіксіз бұл130, əлбетте əлемдердің Раббының түсіргені. Оны сенімді Рух131келтірді. Ескертушілерден болуың үшін жүрегіңе қондырды. Ап-ашық бір арабтілінде». (Шуғара, 192-195)130Бұл жерде Құран туралы айтылуда.131Бұл жерде Жəбірейіл (а.с.) туралы айтылуда.«Расында, өздеріне Зікір132 келген кезде қарсы болғандар бар. Шын мəнінде ол,ардақты бір Кітап. Оның алдынан да, артынан да бос сөз келмейді (араласпайды).Аса Дана, Өте Мақтаулы Аллаһ тарапынан түсірілген». (Фуссилат, 41-42)132Бұл жерде Құран туралы айтылуда.Жəне мұндай аяттар көп.

76-сұрақ:Бұрынғы түсірілген кітаптарға қарағанда Құран қандай орынды иемденеді?Жауабы:Бұл туралы Аллаһ Тағала: «(Мұхаммед (с.а.с.)) саған шынайы түрде Құранды өзінен бұрынғы кітаптардырастаушы жəне оларды қорғаушы түрінде түсірдік133» (Мəида, 48), деді.133Бұрынғы кітаптардағы адамдар тарапынан бұрмаланбаған нəрселердіңбарлығын сақтау туралы айтылуда. «Осы Құран, Аллаһтан өзгенікі деп жала жапсыруға болмайды. Ол,алдындағыны134 растап, Кітапты135 ашық баян етеді. Əлемдердің Раббытарапынан екендігіне шəк жоқ». (Юнус, 37)134Яғни, Аллаһ Тағала тарапынан түсірілген кітаптар135Бұл жерде Құран туралы айтылуда.Аллаһ Тағала жəне айтты: «Құран бір жасанды сөз емес. Бірақ өзінен бұрынғы кітаптарды растайды.Сондай-ақ иман келтірген ел үшін əрнəрсені136 толық түсіндіретін тура жол жəнеигілік». (Юсуф, 111)136Бұл жерде түсіндіруді (анықтауды) керек ететін заңдар туралы айтылуда.Ғұламалар бұл аяттағы «Муһайминан» деген сөзді баяндап, былай деген: «Яғни,Құран Кəрім өзінен бұрынғы кітаптардағы тура риуаяттарды растайды, ал оларғаенгізілген өзгерістерді, жалған əңгімелерді жойып, мансұқтайды (үкімінқайтарады). Міне, осы себептен өз иманына берік, бұрынғы кітаптарға иманкелтіргендердің барлығы Құранға бас иеді».Бұл туралы Аллаһ Тағала айтты:

66

«Бұрын137 өздеріне кітап бергендеріміз Оған138 сенеді. Оларға Құран оқылғанда:«Біз бұған сендік. Рас ол, Раббымыз тарапынан түсірілген хақ сөз. Негізіненбұрыннан-ақ бойсұнған139 едік»,-деді». (Қасас, 52-53)137Басқаша айтқанда, Құран түсірілгенге дейін. Бұл жерде бұрын түсірілгенТаурат жəне Інжілге ешқандай өзгеріс енгізбеген яһудилер мен христиандртуралы айтылуда.138Яғни, Құранға139Яғни, Аллаһ Тағалаға шын берілген мұсылмандар едікБасқа да аяттар бұған дəлел бола алады.

77-сұрақ:Ислам қауымының барлық мүшелері Құранға қатысты не нəрсенібұлжытпай ұстануы қажет?Жауабы:Оған ашық жəне құпия ілесу, одан айрылмау жəне оны құрметтеу.Аллаһ Тағала айтты:«Осы (Құран) біз түсірген мүбəрəк Кітап. Енді соған еріңдер əрі сақтаныңдар».(Əнғам, 155)«Раббыларыңнан сендерге түсірілгенге бойсұныңдар да одан өзгені дос тұтыпілеспеңдер». (Ағраф, 3)Аллаһ Тағала жəне айтты:«Сондай олар Кітапқа мықты жабысып, намазды толық орындайды; дау жоқ, Бізигілік істегендердің сауабын зая қылмаймыз». (Ағраф, 170)Бұл айтылғандарға Құранға тікелей қатысты басқа да көптеген аяттар дəлел болаалады.Ал Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Аллаһтың Кітабына жабысыңдар да одан айырылмаңдар140»,-деген. (Мүслім)140Зайд ибн Арқамнан (р.а.) алып Мүслім, Ахмад жəне Дарими риуаят еткен ұзақхадистің бір бөлігі. Бұл хадисте Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Содан соң: О, адамдар! Шын мəнінде, мен – (тек) адаммын, жəне жуық арада(маған) менің Тəңірімнің елшісі келеді, (оның шақыруына) мен жауапқайтарамын, бірақ сендерге мен екі қымбат нəрсені қалдырамын: біріншіден,Құран, онда басшылық пен нұр (бар), Аллаһтың Кітабына жабысыңдар жəне оданайрылмаңдар».(Пайғамбар өзіне ажал сағатының жақындағанын айтуда).

67

78-сұрақ:Құранға ілесу жəне оны құрметтеу дегеннің мағынасы не?Жауабы:Бұл сөздің мағынасы – оны оқу жəне есте сақтау, күндіз-түні онымен амал қылу,оның аяттары туралы ой жүгірту, ол рұқсат бергенді – халал деп, ол тыйымсалғанды харам деп түсіну, оның бұйрықтарына бағыну, ол неден қайтарғанболса, қайтарған нəрсесінен аулақ болу, оның қыссаларын қабыл алу, ондағыкелтірілген əңгімелерден өнеге алу, онда ап-анық айтылғандарға сəйкес амалқылу, ал анық еместерін қабылдау, онда көрсетілген шекаралардан аспау, оныфанатиктердің бұрмалаулары мен өтірікшілердің негізсіз пайымдауларынанқорғау, ондағы айтылғандардың бəріне шын ықылас таныту жəне ілім арқылысоған шақыру.

79-сұрақ:Сөз – сипат ретінде заттық сипатқа жата ма əлде іс-қимыл сипатына жатама?Жауабы:Аллаһ Тағаланың сөзі Аллаһқа байланысты екендігі жəне Аллаһ оныменсипатталуы жағынан алғанда, заттық сипат болып табылады. Ал Аллаһ Тағала Өзқалауы, еркімен сөйлеуі жағынан алғанда, бұл да сондай заттық сипат болыптабылады. Бірақ, бұл, сонымен қатар, Аллаһ Тағаланың ғылымының туындысыболады жəне ол ғылымға сай түсіріледі, өйткені, Аллаһ Тағала Өзі нені түсіретінінбəрінен жақсы біледі. Сонымен бірге, бұл сөздер Аллаһ Тағаланың қалауы жəнебұйрығымен айтылатыны себепті, бұл қасиет амал сипаты да болып табылады.Міне осы себептен бізден бұрынғы шыншылдарымыз, оларға Аллаһ Тағаларахмет етсін: «Сөйлеу қасиеті – əрі заттық сипат əрі амал сипаты болыптабылады»,-деген.Аллаһ Тағала Өзінің əуелдігінде жəне басталуы жоқ мəңгілігінде осы қасиетпенсипатталған, осы кезде де осы қасиетпен сипатталуы жалғасуда, ал Оның сөзайтуы жəне сөз арқылы біреулермен сөйлесуі, Оның қалауы мен еркінебайланысты. Демек, Аллаһ Тағала егер қаласа, қай кезде қаласа жəне қалайқаласа, есіттіруді кімге қаласа, соның есітуіне мүмкіндік беріп Өз сөздерінлебіздейді жəне Аллаһ Тағаланың сөзі Оның ешқандай шек немесе шеңберменшектелмеген сипаты болып табылады.Аллаһ Тағала айтты: «(Мұхаммед (с.а.с.)): «Егер Раббымның сөздері (жазылуы) үшін теңіз сия болса,тағы бір сондайды көмекке əкелсек те, əлбетте Раббымның сөздері таусылуданбұрын теңіз таусылар еді» де». (Кəһф, 109)

68

«Рас егер жер жүзіндегі ағаш атаулы; қалам, теңіз (сия болып), одан кейін оғантағы жеті теңіз көмектесіп, (жазса да) Аллаһтың сөздері таусылмайды141».(Луқман, 27)141Бұл жерде осынша қалам мен сия пайдаланылғанда да Аллаһ Тағаланыңбарлық сөздерін жазуға жетпейтіндігі айтылуда.Аллаһ Тағала жəне айтты:«Раббыңның сөзі142 (Құран) шындық143 əрі туралықпен144 тəмəмдалған. Оныңсөздерін өзгертуші жоқ145. Ол Толық Есітуші, Аса Білуші». (Əнғам, 115)142Аллаһ Тағаланың шешімі мен заңы туралы сөз болуда.143Бұл жерде Аллаһ Тағаланың айтқандарының барлығы ақиқат екендігі туралыайтылуда. Сондай-ақ, Аллаһ Тағала жаңа діни заң ретінде Құранды түсіріп өзуəдесі мен қорқытуын іске асырғаны жəне жалған сөйлеушілерді масқаралағанытуралы сөз болуда.144Аллаһ Тағаланың бұйрықтары мен тиымдары əділеттіліктің ең жоғарыдəрежесі екендігіне нұсқалған.145Бұл жерде Аллаһ Тағаланың Құранды бұрмалаудың барлық мүмкін болғантүрлерінен сақтауға уəде бергені айтылуда.(«Хижр» сүресінің 9-шы аятына қараңыз).

80-сұрақ:Елшілерге иман келтірудің міндетті екеніне не дəлел бар?Жауабы:Ондай дəлелдер Құран мен хадисте өте көп.Мысалы, Аллаһ Тағала айтты:«Шəксіз, сондай Аллаһқа, пайғамбарларына қарсы келгендер, олар, Аллаһ пенпайғамбарлардың арасын айыруды қалайды. Жəне де олар: «(Пайғамбарлардың)кейіне сенеміз де, кейіне қарсы келеміз»-дейді; сөйтіп олар екі ортадан жолтабуды қалайды. Міне олар анық кəпірлер. Кəпірлер үшін қорлаушы азапдайындадық. Жəне сондай Аллаһқа, пайғамбарларына иман келтіргендер, олардан(пайғамбарлардан) ешбіреуінің арасын айырмайды; міне солардың сыйлықтарытезінен беріледі». (Ниса, 150-152)Ал Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Аллаһқа жəне Оның елшілеріне иман келтірдім»,-деген. (Бұхари, Мүслім)

69

81-сұрақ:Елшілерге иман келтіру дегеннің мағынасы не?Жауабы:Бұлайша иман келтіру – Аллаһ Тағала əр халықтың ішінен сол халыққа елшілердіжібергеніне күмəнсіз илану деген сөз жəне ол елшілер тек қана Аллаһ Тағалағақұлшылық қылуға, Аллаһ Тағаладан басқа табынып жүрген нəрселеріне сенбеугешақырған, сондай-ақ бұл елшілер сенуге лайықты, шыншыл, көркем мінез-құлықты, тура жолдағы, басқалардан мəртебелілігімен, тақуалығыменерекшеленген, мейірбандығы жəне адалдығымен тура жолға бастаған, өздері десол жолда айнымаған. Аллаһ Тағала оларға ашық мұғжизалармен, анық аяттарменжəрдем берген, Аллаһ Тағала оларды адамдарға немен жіберген болса, олар солнəрселерден ешнəрсені қалдырмай, ешнəрсені де өзгертпей, өз тараптарынан бірəріпті де қоспай жəне алмай, сол қалпында адамдарға жеткізді деп шүбəсіз сену.Аллаһ Тағала айтты:«...елшілерге ашық жеткізуден басқа нəрсе (жүктелді ме)?!» (Нахыл, 35)Жəне бұлайша иман келтіру дегеніміз олардың барлығы хақиқи шындықтыұстағанына, Аллаһ Тағала (Мұхаммедті (с.а.с.)) Өзіне сүйікті дос етіптаңдағанындай Ибраһимді (а.с.) Өзінің сүйікті досы етіп таңдағанына, Мұсамен(а.с.) тікелей сөйлескеніне, Идристі (а.с.) жоғары орынға көтергеніне, жəне Иса(а.с.) Аллаһ Тағаланың құлы əрі Оның елшісі жəне Мəриямға арнаған сөзі146, Өзітарапынан жіберген рух екеніне, Аллаһ Тағала базбіреулерін жоғарылатыпбасқаларына қарағанда артық көргеніне күмəнсіз сену болып табылады.146Яғни, пайғамбар Исаға (а.с.) Мəриям (а.с.) Аллаһ Тағаланың сөзімен якибұйрығымен, əкесіз жүкті болды.

82-сұрақ:Елшілердің адамдарға бұйырған жəне тыйым салған нəрселергешақырулары өзара сəйкес келе ме?Жауабы:Егер құлшылықтың барлық түрлерін, мейлі əңгіме наным туралы болсын, мейлісөз бен іс туралы болсын, тек қана Жалғыз Аллаһ Тағалаға арнауды жəне Оданбасқа нəрсеге табынатын болса, сол нəрселерге сенбеуді талап ететін құлшылықнегіздері яғни бірқұдайшылдық туралы айтар болсақ, алғашқы елшіден соңғыелшіге дейін олардың сөздерінде ешқандай айырма болған емес. Ал құлшылықтыіске асыру амалдары болып табылатын намаз, ораза, тағы сол сияқты парызамалдары туралы айтар болсақ, онда бір қауымға парыз болған нəрселер екіншіқауымға парыз болмаған, дəл сол сияқты бір қауымға рұқсат берілген нəрсеекінші қауымға тыйым салынған, бірақ мұның бəрі Аллаһ Тағаланың сынауынанбасқа нəрсе емес еді.

70

Аллаһ Тағала айтты:«Ол Сондай Аллаһ, ізгі іс жүзінде қайсыларың жақсы, сынау үшін өлім мен өмірдіжаратты». (Мүлік, 2)

83-сұрақ:Жоғарыда аталған құлшылық негіздеріне қатысты мəселелерде елшілерарасында сəйкессіздік болмағанына қандай дəлелдер бар?Жауабы:Құранда мұндай дəлелдер екі түрге бөлінеді.Жалпы жəне жеке дəлелдер:Жалпы дəлелдер жайлы айтар болсақ, Аллаһ Тағала айтты:«Расында əр үмметке: Аллаһқа құлшылық қылыңдар тағуттан147 аулақ болыңдардейтін елшілер жібердік». (Нахыл, 36)147«Тоғут» – Аллаһ Тағаладан басқа кез-келген табынылатын нəрсе. Соныменқатар бұл сөз адамдарды ақиқаттан адастыратын адамдарға да қатысты айтылады.«(Мұхаммед (с.а.с.)) сенен бұрын бір пайғамбар жіберсек, оған: «Күдіксіз Мененбасқа ешбір тəңір жоқ. Онда Маған ғана құлшылық қылыңдар» деп уахи етіп,жібердік». (Əнбия, 25)«Сенен бұрын Біз жіберген елшілерден сұра: Аллаһтан өзге құлшылық қылатынтəңірлер жасадық па148?» (Зухруф, 45)148Бұл жерде Аллаһ Тағаланың пайғамбар Мұхаммедке (с.а.с.) миғраж кезіндебасқа пайғамбарлардан сұрауы яки сол пайғамбарлар жіберілген адамдардансұрауы туралы бұйрығы сөз болуда.Енді жеке дəлелдер туралы айтар болсақ, онда Аллаһ Тағаланың мына сөздерінмысал ретінде келтіруге болады: «Рас Нұхты еліне жібердік. Сонда ол: «Əй, елім! Аллаһқа құлшылық қылыңдар.Одан басқа тəңір жоқ. Сақтанбайсыңдар ма?»,-деді». (Муминун, 23)«Самуд еліне туыстары Салихты жібердік: «Əй, елім! Аллаһқа құлшылыққылыңдар. Сендердің Одан басқа ешбір тəңірлерің жоқ»...деді». (Худ, 61)«Ад қаумына Худты жібердік: Əй, елім! Аллаһқа құлшылық қылыңдар. СендердіңОдан басқа ешбір тəңірлерің жоқ…»-деді». (Худ, 50)«Мəдианға туыстары Шұғайыбты жібердік: Əй, елім! Аллаһқа құлшылыққылыңдар. Сендердің Одан басқа ешбір тəңірлерің жоқ…»-деді». (Худ, 84)«Сол уақытта Ибраһим əкесіне жəне еліне: «Шын мəнінде мен сендердіңтабынған нəрселеріңнен бездім. Бірақ мені жаратқан Аллаһ басқа. Өйткені Олмені тура жолға салады…»-деді». (Зухруф, 26-27)Жəне Аллаһ Тағала Мұсаның (а.с.) былай дегенін жеткізді:«Тəңірлерің Аллаһ ғана. Одан басқа ешбір тəңір жоқ, білімі əрнəрсенісыйдырады». (Таһа, 98)

71

Жəне Аллаһ Тағала Исаның (а.с.) мына сөздерін жеткізді:«Əй, Исраил ұрпақтары! Аллаһқа құлшылық қылыңдар. Менің Раббым, əрісендердің Раббыларың! Өйткені, кім Аллаһқа ортақ қосса, расында Аллаһ оғанжəннəтты харам етті. Оның орны тозақ оты. Сондай-ақ залымдар үшін жəрдемшіжоқ». (Мəида, 72)Аллаһ Тағала жəне айтты:«(Мұхаммед (с.а.с.)) оларға: «Шын мəнінде мен бір ескертуші ғанамын. ӨтеӨктем Бір Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқ» де». (Сад, 65)Осындай басқа да аяттар бұл айтылғанға дəлел бола алады.

84-сұрақ:Рұқсат етілген жəне тыйым салынған нəрселерге қатысты жекелегенмəселелер бойынша елшілер адамдарды бағынуға шақырған діни заңдардыңбір-бірінен айырмашылығы болғанына қандай дəлелдер бар?Жауабы:Оған Аллаһ Тағаланың мына сөздері дəлел:«Сендердің əрбіреулерің үшін бір жол-жоба қойдық. Егер Аллаһ қаласа еді,барлығыңды бір-ақ үммет қылар еді. Алайда сендерге берген (жол-жобаларында)сынамақшы149. Ендеше жақсылыққа жарысыңдар». (Мəида, 48)149Адамдарға елшілер арқылы жіберілген діни заңдарды ұстану туралы сөзболуда.Ибн Аббас, Аллаһ ол екеуінен разы болсын150, айтты:Бір хадисте Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Біз – пайғамбарлар əкелері бір түрлі анадан туылған бауырлармыз, ал бəріміздіңдініміз бір151»,-деген.150Абдуллаһ ибн Аббас – Пайғамбарымыздың (с.а.с.) немере інісі жəне сахабасы.151Бұл хадис барлық пайғамбарлардың шариғаттары (діни заңдары) бір-біріненөзгеше болғанымен дінінің негізі бір, яғни əкелері бір, аналары əр түрлі болып, əрəйелден туылған балалар секілді екендігін көрсетеді.Мұндағы «дін» сөзі Аллаһ Тағала өз елшілерімен адамдарға жіберген дінді, өзітүсірген Кітаптарда айтылған бірқұдайшылдықты білдіреді, ал діни заңдарғакелер болсақ, олар бұйрықтар мен тыйымдарда, рұқсат етілген жəне тыйымсалынған мəселелерде бір-бірінен ерекшеленіп тұрады. Өйткені, Аллаһ Тағалаайтты:«Ізгі іс жүзінде қайсыларың жақсы, сынау үшін». (Мүлік, 2)

72

85-сұрақ:Аллаһ Тағала Құранда барлық елшілер туралы айтқан ба?Жауабы:Аллаһ Тағала бізге үлгі-өнегелік мəні бар нəрселерді, сондай-ақ бізге не жеткіліктіболса, соны ғана айтқан:«Жəне саған бұрынғы пайғамбарларды баян қылдық, сондай-ақ пайғамбарлардыңсаған баян етпегендеріміз де бар». (Ниса, 164)Сондықтан Аллаһ Тағаланың егжей-тегжейлі айтқандарына түгел сенеміз, алОның жалпылама айтқандарына бүтіндей иланамыз.

86-сұрақ:Аса Жоғары Мəртебелі Аллаһ Тағала Құранда елшілерден кімдерді аты-жөнімен атаған?Жауабы:Құранда аты аталған елшілер:Адам, Нұх, Идрис, Худ, Салих, Ибраһим, Исмаил, Исхақ, Йақуб, Юсуф, Лут,Шұғайыб, Юнус, Мұса, Харун, Илияс, Зəкəрия, Йахия, Əл-Ясаъ, Зул-Кифл, Дауд,Сүлеймен, Айюб, (Йақубтың) ұрпақтары152, Иса жəне Мұхаммед (с.а.с.), оларғаАллаһ Тағаланың сəлемі болсын.

152Бұл жерде Йақубтың (а.с.) балалары туралы айтылуда, оның он екі баласыболған.

87-сұрақ:Елшілерден кімдер «ең абзалдары» деп аталған?Жауабы:Олар бесеу, олар туралы Аллаһ Тағала екі жерде жеке-жеке айтқан:1. Аллаһ Тағала «Ахзаб» сүресінің 7-ші аятында: «(Мұхаммед (с.а.с.)) сол уақытта пайғамбарлардан уəде алған едік. Сенен, Нұх,Ибраһим, Мұса жəне Мəриям ұлы Исалардан»,-деген.2. Аллаһ Тағала «Шура» сүресінің 13-ші аятында:«(Мұхаммед (с.а.с.)) Аллаһ Нұхқа нұсқау берген нəрселерді жəне саған уахиеткенімізді, сондай-ақ Ибраһим, Мұса, жəне Исаға нұсқау берген нəрселеріміздісендерге діни жол қылдық. Дінді мықты орындаңдар да дінде бөлінбеңдер»,-деді.

73

88-сұрақ:Бірінші елші кім?Жауабы:Адамдардың көзқарастарында қайшылық пайда болғаннан кейінгі153 біріншіелші Нұх (а.с.) болды. Бұл туралы Аллаһ Тағала айтты:«(Мұхаммед (с.а.с.)) Нұх жəне одан кейінгі пайғамбарларға уахи еткеніміздейсаған да уахи еттік». (Ниса, 163)153Бұл жерде бұрын тек бір ғана құдайға табынып келген адамдар арасындабелгілі бір кезеңде бұтқа табынушылардың пайда болғандығы туралы айтылуда.Аллаһ Тағала жəне былай деді: «Олардан154 бұрын да Нұхтың елі əрі одан кейінгі топтар да жалғанға шығарғанеді». (Ғафыр, 5)154Бұл жерде Мекке мүшріктері туралы сөз болуда.

89-сұрақ:Ол қайшылықтар қай уақытта пайда болды?Жауабы:Ибн Аббас, Аллаһ ол екеуінен разы болсын, айтты:«Адам мен Нұхтың арасы он ғасыр, бұл арада адамдар Аллаһ Тағала тарапынантүскен заңға бағынып келді де, содан кейін олардың арасында қайшылық пайдаболды, Аллаһ Тағала былай деген:«Сонда Аллаһ қуандырушы, қорқытушы пайғамбарлар жіберді» (Бақара, 213).

90-сұрақ:Соңғы пайғамбар кім жəне оған қандай дəлел бар?Жауабы:Соңғы пайғамбар Мұхаммед (с.а.с.).Аллаһ Тағала айтты:«Мұхаммед сендерден ешбір еркектің əкесі емес. Бірақ Аллаһтың елшісі жəнепайғамбарлардың соңы». (Ахзаб, 40)Ал Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Менің үмметімнен отыз өтірікші шығады. Олар өзін пайғамбармын депжариялайды, (бірақ) соңғы пайғамбар менмін, жəне менен кейін пайғамбарболмайды». (Термизи, Əбу Дауд, Ахмад, ұзақ хадистің үзіндісі)Бір күні Пайғамбарымыз (с.а.с.) Əлиге (р.а.) айтты:«Мұсаға Харун қандай жақын болса, сен де маған сондай жақын болудықаламайсың ба? Бірақ, менен кейін пайғамбар келмейді». (Бұхари, Мүслім)Дажжал туралы хадисте Пайғамбарымыз (с.а.с.) былай деген:

74

«...мен болсам – соңғы пайғамбармын, менен кейін пайғамбар болмайды».(Термизи, Əбу Дауд)Осындай, басқа да мысалдар көп.

91-сұрақ:Біздің Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.с.) басқа пайғамбарлардан неменерекшеленеді?Жауабы:Пайғамбарымыздың (с.а.с.) басқалардан көптеген ерекшелігі бар, олардыбылайша топтауға болады:Сондай-ақ, ол – Адам (а.с.) ұрпақтарының мырзасы, бұған Аллаһ Тағаланың мынасөздерінің түсіндірмесі дəлел бола алады:«Сол пайғамбарлардың біреулерін кейбіреулерінен артық еттік155. Аллаһолардың кейбірімен сөйлескен156, кейінің дəрежесін көтерген». (Бақара, 253)155Яғни: Олардың базбіреулеріне берілмеген кемелдік сапасы базбіреулерінеберілген.156Мұндай елшілер – Мұса жəне Мұхаммед, ол екеуіне Аллаһтың сəлемі болсын.Пайғамбарымыздың (с.а.с.) мына сөздері де дəлел болады:«Мен – Адам ұрпағының мырзасымын, (бірақ онымен) көкірек көтермеймін».(Термизи, Ибн Мəжəһ, Ахмад, Əбу Дауд)Жəне ол барлық адамдарға жіберілген. Аллаһ Тағала айтты: «(Мұхаммед (с.а.с.)): Əй, адам баласы! Мен барлығыңа Аллаһтың елшісімін» де».(Ағраф, 158)Аллаһ Тағала жəне былай деді:«Сені біртұтас адам баласына қуандырушы, қорқытушы етіп қана жібердік».(Сəбə, 28)Ал Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Бұрынғы (пайғамбарлардан) ешкімге берілмеген бес (нəрсе) маған берілді:Маған үреймен жəрдем берілді, (ол менен) бір ай (жүріп жететін) қашықтықта(өмір сүріп жатқан) дұшпандарымның жүрегін ұшырады, жер беті мен үшін мешітжəне пəктену құралы болды157, сондықтан менің үмметімнен біреуді намазуақыты қай жерде тапса, (сол жерде) намазын оқи берсін, бұрынғыпайғамбарлардың ешқайсысына рұқсат етілмеген соғыстан түсетін олжа мағанрұқсат етілді, маған шапағат ету құқығы берілді158, жəне (сондай-ақ, бұрын)əрбір пайғамбар өз қауымына ғана жіберілген болса, мен барлық адамдарғажіберілдім». (Бұхари, Мүслім)157Бұл, əлбетте, барлық мұсылмандарға да тиісті.158Бұл жерде Қиямет күні Аллаһ Тағала алдында адамдарға шапағат ету туралыайтылуда.

75

Пайғамбарымыздың (с.а.с) біз айтпаған жəне көптеген хадистерде баян етілгенбасқа да ерекшеліктері бар.

92-сұрақ:Пайғамбарлардың мұғжизалары деген не?Жауабы:Мұғжиза деген қарапайым өмірде ұқсасы жоқ, сезімнің оянуына қатыстытабиғаттан тыс ғажайып құбылыстар.Олардың арасында сезім (яғни көру, есіту) арқылы қабылданатындары бар.Мəселен, жартастан түйенің шығуы159, аса таяқтың айдаһарға айналуы160,жансыз заттардың сөйлеуі, тағы басқалар.159Бұл жерде пайғамбар Салихтан (а.с.) Самуд еліндегі тайпалар оның сөзініңрастығына дəлел ретінде жартастан түйе шығаруды талап еткендегі Салихпайғамбардың (а.с.) мұғжизасы туралы сөз болуда.160Бұл жерде перғауынның сиқыршыларының алдында асасын жерге тастағандажыланға айналған Мұсаның (а.с.) мұғжизасы сөз болуда.Олардың арасында ғылым арқылы қабылданатын рухани ғажайыптар бар,мəселен, Құранның мұғжизалары.Ал біздің Пайғамбарымыз (с.а.с.) туралы айтар болсақ, бұрынғыпайғамбарлардың қайсысы қандай ғажайыптар жасаған болса, Пайғамбарымызға(с.а.с.) солардың бəрін де жасай алатын қабілет берілді, сондай-ақ ең ұлынəрселерді істеу қабілеті оған əрдайым беріліп тұрды.Пайғамбарымыздың (с.а.с.) көзбен көріп, құлақпен есітуге болатын мұғжизаларыретінде айдың екіге бөлінгені161, құрма дөңкесінің түйеше боздағаны162,Пайғамбарымыздың (с.а.с.) саусақтарының арасынан судың атқылапшыққаны163, қойдың сирағының сөйлегені164, тағамның Аллаһ Тағаланыдəріптеп мадақ айтқаны165 туралы хабарларды жəне оның мұғжизасы туралыбасқа да сахих хабарларды айтуға болады.161Бұл туралы Құранда «Қамар» сүресі, 1-ші аят жəне Анас ибн Мəликтің (р.а.)сөзінен алып Бұхари мен Мүслім риуаят еткен хадисте:«Мекке мүшриктері Аллаһ елшісінен (с.а.с.) қандай да бір дəлел келтіруді талапетті жəне ол айдың екіге бөлінуін көрсетті», делінген.162Бұл туралы хабар Жабир ибн Абдуллаһтың, ол екеуінен Аллаһ разы болсын,сөзінен алып Бұхари мен Насаи риуаят еткен хадисте айтылады:«Аллаһ елшісінің (с.а.с.) мешітінде қыблаға қараған дуал жанында, кезіндеПайғамбарымыз (с.а.с.) үстіне шығып хұтба айтатын құрма дөңкесі жататын.Кейін мінбер құрылған соң əлгі дөңкеден буаз аруана боздағандай дыбыс есітілдіде, Аллаһ елшісі (с.а.с.) мінберден түсіп, оның үстіне қолын қойғаншатоқтамады».

76

Басқа да хабарда Жабир ибн Абдуллаһ, ол екеуінен Аллаһ разы болсын:«…қашан оны көкірегіне қысып құшақтап оны жұбатқанда, ол дөңке жаснəрестедей өксіп жатып кейін (бірте-бірте) тынышталды» деп айтқаныриуаятталады.163Жəне бір хадисті Бұхари мен Мүслім Жабир ибн Абдуллаһтың сөзіненкелтіреді:«Худайбия күні адамдарды шөл қыса бастады. Пайғамбарымыздың (с.а.с.)алдында, ол дəрет алу үшін пайдаланылатын суы бар ыдыс жатқан-ды, адамдарПайғамбарымыздың (с.а.с.) маңына келе бастады. Аллаһ елшісі (с.а.с.): «Сендергене керек?»-деп сұрады. Олар айтты: «О, Аллаһтың елшісі, сендегі ыдыстағы суданбасқа бізде дəрет алуға, ішуге де су жоқ». (Жабир) айтты: «Сол кезде Пайғамбар(с.а.с.) қолын сол ыдысқа салды, жəне саусақтарының арасынан су атқылап шығабастады да біз шөлімізді қандырдық жəне дəрет алдық».Бұл хадисті риуаят етуші Жабирден сұрады: «Сол күні сендер қанша (адам)едіңдер?» Ол жауап берді: «Біз жүз мың болғанымызда да су жетер еді, ал біз біржарым мың (адам) едік».164Хайбар алынғаннан кейін бір яһуди əйелдің Пайғамбарымызға (с.а.с.) қойдыңсирағын (пісіріп əкеліп) алдына тартқанда, қойдың аяғының сөйлегені жайлыБұхари, Мүслім жəне Əбу Дауд келтірген хадисте Аллаһ елшісі (с.а.с.) еттіңуланғанын біліп, əйелді шақырып, бұны кім істегенін сұрағанда, əйел: «Бұлтуралы (яғни еттің уланғаны жайлы) кім хабарлады?»,-деді. Пайғамбарымыз(с.а.с.): «Мен қолымда ұстап тұрған (мынау) аяқ»-деп жауап берді.165Бұл туралы Бұхари мен Термизи, Абдуллаһ ибн Масъудтың (р.а.) сөзінен алыприуаят еткен ұзақ хадисте, сонымен бірге, былай делінген:«Аллаһ елшісінің (с.а.с.) саусақтарының арасынан су атқылап шыққанын мен декөрдім, жəне біз ол жеген кезде тағамның Аллаһ Тағалаға мадақ айтқанын жиіесітетінбіз».Алайда мұның бəрі бұрынғы пайғамбарлардың уақыты бітуіне байланысты тоқтапқалған жəне олар туралы естеліктерден басқа ешнəрсе қалмаған мұғжизаларынаұқсайды. Ал мəңгілік жəне теңдесі жоқ мұғжиза Құран туралы айтар болсақ, олешуақытта тоқтап қалмақ емес. Аллаһ Тағала бұл туралы:«Оның алдынан да, артынан да бос сөз келмейді (араласпайды). Аса Дана, ӨтеМақтаулы Аллаһ тарапынан түсірілген». (Фуссилат, 42)

77

93-сұрақ:Құранның ешқандай теңдесі жоқ екеніне не дəлел бар?Жауабы:Қасиетті Құранның жиырма үш жыл уақыт аралығында бөлік-бөлік болып түскенібаршаға жақсы белгілі. Сол уақыттың бəрінде Құран ең бір шешен адамдарғаарнап:«Ендеше, егер олар шыншыл болса166, Құран сияқты бір сөз келтірсін» (Тур, 34),деген сөздермен талап қойғаны Құранның ешбір теңдесі жоқ екенінің дəлелі.166Яғни, егер кəпірлердің: «Мұхаммед жоғарыдан уахи алмайды, Құран аяттарынөзі ойдан шығарады»,-деген сөздері рас болса.Жəне Құранда айтылды:«Сол сияқты он сүре келтіріңдер» де». (Худ, 13)«Осы тəрізді бір сүре əкеліңдер» де». (Юнус, 38)Алайда Құранның əріптері мен сөздері олардың өзара сөйлесіп, шешендіктежарысып жəне бір-біріне мақтанысып жүрген əріптері мен сөздері сияқты болсада, сондай-ақ олар қалайда жауап беруді қаласа да олардың ешқайсысының (бірсүре жасап келуге) шамасы келген жоқ. Сол кезде Құранда олардың əлсіздігінжəне Құранның теңдесі жоқ екенін айғақтайтын оларға арналған мына сөздерпайда болды: «(Мұхаммед (с.а.с.)) «Егер адамдар, жындар осы Құранның ұқсасын келтіругежиналса, тіпті олар, бір-біріне көмекші болса да келтіре алмайды» де». (Исра, 88)Ал Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Күдіксіз əрбір пайғамбарға адамдар сенетіндей кереметтер берілген167, ал мағанАллаһ тарапынан түсірілген аяттар берілді(2) жəне мен Қиямет күні меніңүмметім басқалардың (кез-келгенінің) үмметінен көп болады деп үміттенемін».(Бұхари, Мүслім)167Бұл жерде адамдардың пайғамбарға сене бастауына себеп болатын түрлікереметтер (мұғжизалар) жасау қабілеті туралы сөз болуда.168Бұл жерде басқа пайғамбарлардың мұғжизаларынан ерекше бүгінгі күнгедейін өмір сүріп келе жатқан Құран туралы айтылуда.Адамдар Құранның теңдесі жоқ екендігі туралы, ондағы сөйлемдердің құрылымы,мазмұны жəне өткен уақыт пен болашақтағы уақиғалар жайлы хабарлар туралыкөптеген кітаптар жазды, əйтсе де олардың жазғандары Құран туралы айтылуымүмкін нəрсенің болмашы бір бөлігі ғана.

94-сұрақ:Қиямет күніне иман келтірудің міндетті екеніне не дəлел бар?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:

78

«Расында сондай бізге жолығуларын үміт етпегендер169 дүние тіршілігіне мəзболып сонымен көңілдері жай170 тапқандар, солар, аяттарымыздан хабарсыз.Осылардың істеген күнəлары себепті орындары тозақ». (Юнус, 7-8)169Яғни, олар өлген соң қайта тірілу жоқ жəне өз іс-амалыңа жауап бермейсіңдейтіндер170Яғни, тек осы өмірде қуаныштылар «Шын мəнінде сендерге уəде етілген Қиямет171, əрине, рас. Əлбетте Қияметболады». (Зəрият, 5-6)171Бұл жерде қайта тірілу жəне марапаттау немесе жазалау туралы сөз болуда.Аллаһ Тағала айтты:«Расында Сағат172 келеді. Онда шəк жоқ». (Ғафыр, 59)172Яғни, Қиямет күніДəлел ретінде басқа да аяттарды келтіруге болар еді.

95-сұрақ:Қиямет күніне иман келтіру дегеннің мəнісі не жəне ол не нəрсені білдіреді?Жауабы:Мұндай иман келтіру ол күннің сөзсіз келетініне шəк-шүбəсіз сенуді жəне солсенімге сəйкес амалдар істеуді білдіреді. Ал бұл сенімнің құрамдас бөліктерінекелер болсақ, ол сағаттың келуінен бұрын болатын белгілеріне сенім дегендібілдіреді: өлімге, сондай-ақ сынауға, қабір азабы мен қабір рахатына, Сұрүрленуіне, қабірлерден адамдардың қайта шығуына (қайта тірілуге), Қияметкүнінің қорқыныш-үрейіне, сондай-ақ адамдардың махшарда жиналуына,адамдардың амал дəптерлеріне, Таразы құрылатынына, Сират көпіріне, Кəусарға,шапағат жасау жəне де басқа барлық нəрсеге, сондай-ақ бақыт, қуаныш,шаттықтың ең жоғары дəрежесі Аллаһ Тағаланың дидарын көру мүмкіндігіберілетін жəннəттағы рахатқа жəне Аса Құдіретті жəне Ұлы Аллаһ Тағаладаналыс болғандардың көрер қиындығы мейілінше ауыр болатын тозақ азабына сену.

96-сұрақ:Бұл Сағаттың қашан келетінін біреулерге белгілі ме?Жауабы:Бұл Сағаттың қашан келетіні жайлы білімді тек Аллаһ Тағала ғана біледі. Бұлтуралы Аллаһ Тағаланың Өзі былай деген:«Əрине Қиямет мерзімінің мəліметі Аллаһтың қасында. Жаңбырды Олжаудырады, Ол жатырдағыларды біледі. Ешкім ертең не істейтінін білмейді əріешкім қай жерде өлерін де білмейді». (Луқман, 34)«(Мұхаммед (с.а.с.)) олар сенен Қияметтің қашан болатынын сұрайды:«Шынында оның мəліметі Раббымның қасында, оның мезгілін Ол ғана білдіреді.

79

Көктер мен жердегі ауыр жағдай (Қиямет) сендерге кенеттен-ақ келеді» де».(Ағраф, 187)Аллаһ Тағала сондай-ақ былай деді:«(Мұхаммед (с.а.с.)) олар саған: «Қиямет қашан болады?»-деп сұрақ қояды. Олжөнінде түсінік беру сенің ісің бе? Оның қорытындысы Раббыңа байланысты».(Назиғат, 42-44)Ал Жəбірейіл (а.с.) Пайғамбарымыздан (с.а.с.):«Маған Қиямет қашан болатынын айт»-деп сұрағанда, ол: «Бұл жайындасұралушы сұраушыдан жақсы білмейді»-деп жауап берген. Сонан соң ол Күнніңжақындағандағы белгілерін атаған-ды.Бұл хадистің басқа бір түсіндірмесінде Пайғамбарымыз (с.а.с.):«(Бұл Күннің қашан келетіні туралы ілім) Аллаһ Тағаладан ешкім білмейтін беснəрсеге жатады» деп, сонан соң жоғарыда айтылған аятты оқыған173». (Бұхари,Мүслім, ұзақ хадистен үзінді)173Бұл жерде «Луқман сүресінің» 34-ші аяты туралы айтылуда.

97-сұрақ:Құранда Қиямет күнінің жақындау белгілерінің қайсысы келтірілген?Жауабы:Ол белгілер туралы Аллаһ Тағала айтты: «Олар, өздеріне періштелердің келуін, немесе Раббыңның келуін174, неРаббыңның кей белгілерінің175 келуін ғана күте ме? Раббыңның белгілеріненкейі келген күні176, бұрыннан иман келтірмеген немесе сенімі бойынша бірқайыр істемеген біреудің иманы пайда бермейді». (Əнғам, 158)174Яғни, бұлар қашан Қиямет күні Аллаһ Тағаланың алдында тұратын жəне Олақырғы шешім қабылдайтыны175Бұл жерде сенбеуге мүмкін болмайтын, бірақ ол кезде еш пайда келмейтінҚиямет күнінің жақындығын білдіретін белгілер туралы айтылуда.176Бұл жерде өлім сəтінің жақындығы туралы айтылуда. «Оларға айтылған (Қиямет) бастарына келген кезде177 олар үшін жерден біржануар178 шығарамыз да ол, оларға адамдардың аяттарымызға мүлдемсенбегендіктерін айтады». (Нəміл, 82)177Бұл жерде Қиямет күні жақындап қалғаны, адамдардың сол кезде тап болатынапаттары туралы айтылуда.178Қиямет күнінің белгілерінен болып табылатын бұл жануар туралы көптегенхадистерде айтылған.«Йəжуж-Мəжуж179 ағытылып, əрбір төбеден келгенге дейін. Ол шын уəдежақындаса180…» (Əнбия, 96-97)

80

179Йəжуж жəне Мəжуж – қиыр шығыста қорғанның ар жағында өмір сүретін,адамдарға дұшпан, жан-заттар. Ол қорған – дуалды екі таудың арасында Зул-Қарнайн соққан, ол Қиямет күнінің алдында қирайды.180Бұл жерде Қиямет күні туралы айтылуда.«(Мұхаммед (с.а.с.)) ендеше аспанның бір ашық түтін келтіретін күнін күт».(Духан, 10) «Əй, адам баласы! Раббыларыңнан қорқыңдар. Расында Қияметтің сілкінісі үлкеннəрсе». (Хаж, 1)

98-сұрақ:Қиямет күнінің жақындау белгілерінің қайсысы Пайғамбарымыздың (с.а.с.)Сүннетінде келтірілген?Жауабы:Мысал ретінде күннің батыстан шығатыны181 туралы хадистерді, жануар182туралы айтылатын хадистерді, Дажжалдың шығуы183 сияқты жəне қантөгісшайқас, сондай-ақ түрлі апаттар туралы айтылатын хадистерді, Исаның (а.с.)жерге түсуі184 жайлы баяндайтын хадистерді келтіруге болады.181Қиямет күніне аз қалғанда күннің батыстан шығаты туралы белгілі хадистеркөп. Солардың бірінде Пайғамбарымыздың (с.а.с.) былай дегені айтылады:«Күн батыстан шыққанша ол Сағат (Қиямет күні) келмейді, ал ол (сол жақтан)шыққан кезде адамдар оны көреді, барлығы сенеді, бірақ бұл егер ол (адам) бұрыниман келтірмеген болса, ол кезде оның (ендігі болған) иманы ешкімге пайдабермейді». (Бұхари, Мүслім)182Бұл жануардың пайда болуы (немесе көрінуі) туралы Мүслім, Ахмад жəне ƏбуДауд келтірген ұзын хадисте риуаят етілген. Онда Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«(Сендер) он белгіні (көрмейінше) бұл Сағат келмейді: күннің батыстан шығуыжəне осы жануардың көрінуі…».183Дажжал, оған Аллаһтың лағынеті болсын, туралы айтылған хадистер өте көп.Олардың көпшілігі Бұхари мен Мүслімнің «Сахихтерінде» келтірілген. Солардыңең қысқасы:- Уқба ибн Умар əл-Ансаридың сөзінен оның бір күні Хузайфа ибн Йаманға (р.а.)барғаны баяндалады. Дажжал туралы ол Аллаһ елшісі (с.а.с.) не айтқаны жөніндеХузайфа ибн Йаманнан (р.а.) айтып беруді өтінеді. Сонда ол Пайғамбарымыздың(с.а.с.):«Шын мəнінде, Дажжал келеді, жəне онымен бірге су мен от болады, адамдарға субоп көрінетіні – алаулаған от, ал от боп көрінеті сап-салқын су болады, сендерденкім сол күнге жетсе, от боп көрінгенге ұмтылсын, ол ақиқатында жақсы су бопшығады» дегенін жеткізген.

81

- Уқба: «Мен де Хузайфаның сөздерін растайтын (əңгімені) есіттім», деді.(Мүслім)184Исаның (а.с.) көктен түсетіні туралы да хадистер өте көп. Əбу Хурайрадан(р.а.) келген хадисті мысалы ретінде көрсетелік: Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Жаным қолында болған Затпен ант етемін, крестерді қирататын, шошқалардыөлтіретін жəне ақшаның көптігінен ешкім алмағандықтан жизияны жоятын əділқазы Мəриямның ұлы жақын арада сендерге түседі». (Бұхари, Мүслім)- Бұл жерде ол шариғат бойынша қазылық жасайтыны туралы айтылуда.- Бұл жерде шошқа етін ас ретінде пайдаланбау туралы айтылуда.- Жизия – халифалықта (яғни мұсылман елінде) «қамқорлықта болған» (əһлуз-зиммə) яһудилер мен христиандар мұсылмандарға төлеп тұруы тиіс болған əрадамнан алынатын алым. Бұл жерде жизия жойылады деген сөз, барлық адам олкезде исламды қабылдап, жизия алу туралы шариғат заңының қажеттілігіжойылады дегенді бідіреді.- Яғни, бұл сөз барлық адам ислам заңдары бойынша өмір сүре бастаған соң,олардың байлығы соншалық артады, адамдар ақша туралы ойлауды да қояды,ақша табуға ұмтылуы да тоқтайды дегенді білдіреді.Сондай-ақ, мысал ретінде Йəжуж бен Мəжуждердіңкелуі185 туралы хадисті,жəне түтін186 туралы айтылатын хадистерді, сондай-ақ əрбір мұсылманныңжанын алатын жел187 туралы хабар беретін, жəне оттың келуі888 туралыхадистерді жəне жердің ойылып кетуі189 туралы хадистерді, сондай-ақ басқа дакөптеген хадистерді келтіруге болады.185Бұл хадисте айтылуынша, бір күні Пайғамбарымыз (с.а.с.) айқайлап жіберді:«Аллаһ Тағаладан басқа ешбір тəңір жоқ! Жақындап қалған жамандықтанарабтарға нендей өкініш! Бүгін Йəжуж жəне Мəжуж дуалы мұнша ажырады!» депбас бармақ жəне сұқ саусағымен белгі көрсетті. Зəйнəб бинту Жахш (р.а.) сұрады:«О, Аллаһтың елшісі! Қалайша біз мерт боламыз, біздердің арамызда шыншылдарда бар емес пе?» Ол айтты: «Иə, егер бұзықтық көбейсе». (Бұхари, Мүслім)186Бұл туралы Мүслім, Ахмад жəне Əбу Дауд келтірген сахих хадистердіңбірінде айтылады.187Əбу Хурайраның (р.а.) сөзінен алып Мүслім келтірген хадистеПайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Шын мəнінде, Аллаһ Тағала Шам жақтан жібектен жұмсақ жел жібереді жəне олжүрегінде тозаңның салмағындай иман қалған əрбір адамның міндетті түрдежанын алады».188Мұндай хадистердің біреуі Əбу Хурайра (р.а.) сөздерінен алынған. ОндаПайғамбарымыздың (с.а.с.) былай дегені айтылады:«Бусрадағы түйенің мойнына сəулесін түсіретіндей Хижаз жерінен өртшықпайынша бұл Сағат келмейді». (Бұхари, Мүслім)

82

- Арабия түбегінің Қызыл теңіз жағалауындағы тау сілемдері.189Осындай бір хадис мүміндердің анасы Умму Сəлəмəдан (р.а.) келеді: «Бір күніАллаһ елшісі (с.а.с.) айтты:«(Бір) адам Кағба маңынан құтылуды іздеген кезде, оған əскерлері құмды жергекездесіп жерге жұтылатын бір топ (жасақ) жіберіледі», мен сұрадым: «О,Аллаһтың елшісі, (олардың ішінде) болған еріксіздер қайтеді?» Ол айтты: «Солтоп сол адаммен бірге жерге жұтылады, ал Қиямет күні ол өз ниетіне сайтіріледі».

99-сұрақ:Өлімге (ажалға) иман келтірудің міндетті екеніне не дəлел бар?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«(Мұхаммед (с.а.с.)): «Сендерге уəкіл етілген өлім періштесі190 жандарыңдыалады. Сосын Раббыларыңа қайтасыңдар» де». (Сəжде, 11)190Бұл жерде өлгендердің жанын алу міндеттелген періште туралы айтылуда.«Əркім өлімді татады. Шын мəнінде Қиямет күні ақыларың толық төленеді». (ƏлиИмран, 185) «(Мұхаммед (с.а.с.)): Сенен бұрын да адам баласына мəңгілік (өмір) бермедік. Алегер сен өлсең, сонда олар мəңгі қала ма?» (Əнбия, 34)«Бүкіл жер жүзіндегілер191 түгейді. Ұлы дəрежеге Ие əрі Жомарт РаббыңныңЖүзі192 ғана қалады». (Рахман, 26-27)191Яғни, жер бетінде192Аллаһ Тағаланың дидары деген сөз Аллаһ Тағаланың Өзін білдіреді.«(Аллаһтан) басқа ешбір тəңір жоқ. Оның Жүзінен басқа əрнəрсе жоқ болады».(Қасас, 88)Аллаһ Тағала жəне айтты:«Сондай еш өлмейтін Тірі Аллаһқа тəуекел ет». (Фурқан, 58)Басқа да көптеген аяттарды мысал ретінде келтіруге болар еді.Бұл туралы көптеген хадистерде де айтылады, бұл – ешкімде күмəн туғызбайтынбарлық адамға белгілі айқын ақиқат. Алайда, қасарушылық пен менмендік дегеннəрселер бар, сондықтан өлімге жəне одан кейін келетіндерге сеніммен АллаһТағаланың хақиқи шын құлдарының іс-амалдары ғана сəйкес келеді. Ал біздерболсақ, кім өлсе де, оны біреу өлтірсе де немесе басқа бір себеппен дүниеден өтседе, олардың дəл белгіленген мезгілінде өлгеніне сенеміз. Аллаһ Тағала айтты:«Олар сол мерзімі келген сəтте бір дем кешікпейді де ілгерілемейді». (Ағраф, 34)

83

100-сұрақ:Адамдарды күтіп тұратын қабір азабы немесе қабір рахаты мен қабірдегісұрақ-жауап туралы Құранда қандай дəлелдер бар?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Ақыр олардың əрбіріне өлім келген сəтте: «Раббым! Мені дүниеге қайтар!Мүмкін мен қалдырған (дүниеде) жақсы амал істермін». Əсте олай емес. Рас бұл,оның бір айтқан бос сөзі. Өйткені, олардың артында қайта тірілетін күнге дейінбарзах193 бар». (Муминун, 99-100)193«Барзах» – өлім мен Қиямет күні арасындағы кезеңнің аты.«Перғауындықтарды сұрқай азап баурап алды. Олар ертелі-кеш отқа ұсынылады.Қиямет қайым болған күні: «Перғаундықтарды азаптың ең қаттысына кіргізіңдер(делінеді)». (Ғафыр, 45-46)«Аллаһ Тағала сондай иман келтіргендерді дүние тіршілігінде де, Ахыретте демықты сөзбен бекітеді». (Ибраһим, 26)«(Мұхаммед (с.а.с.)) Егер залымдарды өлім қиналысында, періштелер қолдарынсозып: «Жандарыңды шығарыңдар! Бүгін Аллаһқа қарсы орынсыз сөйлегендерің,Оның аяттарына менсінбегендерің себепті қорлаушы азаппен жазаланасыңдар»дегенде бір көрсең!» (Əнғам, 93)

«Оларды194 Біз білеміз. Оларды екі рет азапқа саламыз195. Сонан соң олар зоразапқа айдалады196». (Тəуба, 101)194Бұл жерде екіжүзді мұнафиқтар туралы айтылуда.195Бұл сөзге əр түрлі түсінік берілуде, мəселен: осы дүниеде жəне Ахыретте,көрде жатқан мезгіл мен Қиямет күнінен кейінгі кезең, т.т.196Бұл жерде мұнафиқтар тозақтың ең астыңғы қабатында болатыны туралыайтылуда.Мысал ретінде басқа да аяттарды келтіруге болар еді.

101-сұрақ:Адамдарды күтіп тұратын қабір азабы мен қабір рахаты, жəне қабірдегісұрақ-жауап туралы қандай хадистер бар?Жауабы:Бұған дəлел болатын сахих хадистер өте көп. Солардың бірі, Анастан (р.а.), олайтты:«Аллаһ Тағаланың елшісі (с.а.с.) былай деді: «Аллаһтың құлын қабірге қойған соңоның жора-жолдас, туыстары кетеді, олардың кебістерінің дыбысын ол есітеді,оған екі періште келіп, оны отырғызып: «Сен мына адам туралы, Мұхаммед

84

туралы не айтып едің?»-деп сұрайды. Сонда мұсылман: «Ол – Аллаһтың құлы əріелшісі» деп куəлік беремін»-деп жауап қайтарады. Осыдан кейін оған: «Тозақтағыжайыңа қара: Аллаһ саған оны жəннəтпен ауыстырды» делінеді, ол осы екі жайдыда көреді. Ал екіжүзді мұнафиқ пен дінге сенбейтіннен: «Бұл адам туралы неайтып едің?»-деп сұраған кезде, олар: «Білмеймін, адамдар не айтса, соныайттым»-деп жауап қайтарады. Сонда оған: «Сен білмедің жəне оқымадың197!»делінеді. Сонсоң оны темір күрзімен ұрады, жəне оның шыңғырған дауысын солмаңайдағы жындар мен адамдардан басқаның барлығы есітеді». (Бұхари, Мүслім)197Яғни, Құран оқымаған. Бұл жерде өзінде білім болмаған жəне білгендергеілеспеген адам туралы айтылуда.Мұндай хадистердің қатарына Абдуллаһ ибн Умардан, Аллаһ ол екеуінен разыболсын, келген хадисті жатқызуға болады. Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Шын мəнінде, сендерден біреулерің өлсе, оған таңертең жəне кешке оның орнынкөрсетеді, жəне егер ол жəннəттық болса, онда (оған) жəннəт тұрғындарыныңарасындағы (орнын көрсетеді), ал егер ол тозақтық болса, онда (оған) тозақтұрғындарының арасындағы (орнын көрсетеді), жəне оған: «Бұл орын, АллаһТағала Қиямет күні сені қайта тірілткенше, сен үшін (сақталады)»,-дейді».(Бұхари, Мүслім)Бұлардың қатарына Пайғамбарымыздың (с.а.с.):«Шын мəнінде, олардың екеуі де азапталуда198», деген белгілі хадисін қосуғаболады.198Бұл хадисті Бұхари мен Мүслім келтірген. Оның аяқ жағында айтылады:Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Ақиқатында, ол екеуі* (олардың ойынша) болмашы күнəлары үшін азапталуда:бірі – өсекші, екіншісі – өз несебінен сақтанбаушы еді».*Бұл жерде қабірдің қасынан өтіп бара жатып Пайғамбарымыз (с.а.с.)қабірдегілердің дауыстарын есітіп, солар туралы айтқаны сөз болуда.Сол сияқты Əбу Айюбтан (р.а.) келген хадисті де келтіруге болады:«Бір күні Пайғамбарымыз (с.а.с.) күн батқаннан кейін үйінен шыққан кезде (жантүршігерлік) дауысты есітті де: «Яһудилерді қабірлерінде азаптап жатыр»,-деді».(Бұхари, Мүслім)Бұлардың қатарына Əсмəдан (р.а.) риуаятталған хадисті де қосуға болады199.Ол айтты:«Бір күні Пайғамбарымыз (с.а.с.) адамдарға уағыз айтып тұрып адамдардыңқабірде қандай азапқа тап болатыны жайлы əңгімелеген кезде, мұсылмандарбақырып жіберді»200.199Бұл туралы айтылған əңгіме Бұхари келтірген ұзын хадистің бір бөлігі болыптабылады.

85

200Бұл жерде адамдарды сонша үрейлендірген Пайғамбарымыздың (с.а.с.)сөздерінің əсері туралы айтылуда.Бұлардың қатарына Айшадан (р.а.) келген хадисті де қосуға болады. Ол айтты:«Мен Аллаһ Тағала елшісінің (с.а.с.) намаздан кейін Аллаһ Тағалаға қабіразабынан сақтай гөр жалбарынбай қалған кезін көрген емеспін». (Бұхари, Мүслім)Сол сияқты күн тұтылғанда Пайғамбарымыз (с.а.с.) қабір азабынан сақтаудыАллаһ Тағаладан жалбарынып өтінуді адамдарға бұйырғаны туралы хадисті деосылардың қатарына қосуға болады.

102-сұрақ:Адамдардың қайта тірілетін жəне қабірлерден шығатыны туралы қандайдəлелдер бар?Жауабы: «Əй, адамдар! Егер өлгеннен кейін тірілуден күдіктенсеңдер, əрине Біз сендердітопырақтан, сонан соң жыныстық тамшыдан, кейін ұйыған қаннан тағыбейнеленген, бейнеленбеген кесек еттен өздеріңе (жаратылыстарыңды) білдіруүшін жараттық. Сондай-ақ жатырларда қалған мерзімге дейін қойып қоямыз.Соңында бөбек түрінде шығарамыз. Одан кейін ер жетесіңдер. Кейбіреулеріңқайтыс болып, кейбіреулерің əрнəрсені білгеннен кейін түк білмейтін өмірдің еңнашарына қайтарыласыңдар. Қураған жерді көресің. Оған жаңбыр жаудырсақ,құлпырып, көпсіді де əртүрлі көркем өсімдік өндірді. Осы дəлелдер бойынша,шын мəнінде Аллаһ; Ол – Хақ, Күдіксіз Ол, өлікті тірілтеді. Өйткені, əрнəрсегекүші жетеді. Əлбетте Қиямет келеді. Онда күдік жоқ. Шəксіз Аллаһ,қабірдегілерді тірілтеді». (Хаж, 5-7)«Ол, сондай жаратылысты бастап, сосын оны қайтарады. Бұл Оған оңай». (Рум,27)«Əуел бастағыдай қайта жаратамыз». (Əнбия, 104)«Адам баласы: «Мен өлген уақытта тіріліп ортаға шығарыламын ба?»-дейді. Аладам баласы, өзін алғаш жаратқанымызда, дəнеңе емес екенін ойламай ма?»(Мəриям, 66-67)«Адам баласы өздерін бір тамшы судан жаратқанымызды көрмей ме? Сонда даашық қиқарлық істейді. Олар өз жаратылысын ұмытып, Бізге мысал берді: «Мінешіріген сүйектерді кім тірілтеді?»-дейді. (Мұхаммед (с.а.с.)): «Оны, сондай алғашжаратқан тірілтеді. Ол, барлық жаратылысты біледі» де. Ол сондай Аллаһ,сендерге жасыл ағаштан от жаратты. Сол уақытта сендер оны жағасыңдар.Сондай көктер мен жерді жаратқан Аллаһ, олар сияқтыны жаратуға күші жетпейме? Əлбетте күші жетеді. Ол, əрнəрсені Жаратушы, Толық Білуші. Шын мəнінде,Ол, бір істің болуын қаласа, Оның бұйрығы оған «Бол» деу ғана, сонда ол бола

86

қалады. Барлық нəрсенің билігі қолында болған əрі сендер Соған қайтарылатынАллаһ; кемшіліктен Пəк». (Ясин, 77-83)«Олар көрмей ме? Шəксіз Ол сондай Аллаһ, көктер мен жерді жаратты. Сондай-ақоларды жаратқанда қажымаған Аллаһтың өліктерді тірілтуге шамасы келеді.Əрине Оның əрнəрсеге Күші Толық Жетуші». (Ахқаф, 33)Аллаһ Тағала жəне айтты:«(Мұхаммед (с.а.с.)) расында жердің құрғап қалғанын көресің. Сонда Біз оғанжаңбыр жаудырған мезгілде құлпырып көпсуі Аллаһтың дəлелдерінен. Күдіксізоны тірілткен Аллаһ өліктерді де тірілтеді. Өйткені, Оның əрнəрсеге Күші ТолықЖетуші». (Фуссилат, 39)Дəлел ретінде басқа да аяттарды келтіруге болар еді.Аллаһ Тағала құрғап қалған өлі жерге су беріп тірілтіп, оның (жердің) көпсіп,жасыл желек жамылып шыға келгені жайлы көптеген жерде мысал келтірген.Əбу Хурайра (р.а.) Пайғамбарымыздың (с.а.с.) мына сөздерін риуаят еткен:«Екі рет Сұр үрленуінің арасында қырық (өтеді)», сонда Əбу Хурайрадан (р.а.):«Не туралы айтылуда, күн, ай немесе жылдар туралы ма?» деп сұрағанда, олжауап бермеген.Жəне ол Пайғамбарымыздың (с.а.с.) мына сөзін келтірген:«Кейін Аллаһ Тағала көктерден су түсіреді, сонсоң (адамдар) шөп сияқты өнебастайды. Жəне адамнан (өртеніп) күлге айналмаған құйымшағынан басқа ештеңеқалмайды, жəне Қиямет күні сол құйымшақтан бастап қайта қалпына келеді».(Бұхари, Мүслім)

103-сұрақ:Қайта тірілуге сенбейтіндер туралы қандай үкім шығару керек?Жауабы:Ондай адам Аса Құдіретті, Ұлы Аллаһ Тағалаға да, Оның кітаптарына да, Оныңелшілеріне де сенбейді, олар туралы Аллаһ Тағала былай деген:«Сондай қарсы келгендер: «Біз де, аталарымыз да топырақ болғаннан кейін(қабірден тіріліп) шығарыламыз ба?»-деді». (Нəміл, 67) «(Мұхаммед (с.а.с.)) егер таң қалсаң201, олардың202: «Біз бір топырақ болғанкезде, жаңадан жаратыламыз ба?»-деген сөздеріне таңырқауың керек. Міне бұларРаббыларына қарсы болғандар. Əрі бұлар мойындарында темір шынжырлар203болатындар. Сондай-ақ бұлар тозақтық. Олар онда мəңгі қалады». (Рағыд, 5)201Бұл жерде Аллаһ Тағала Пайғамбарға (с.а.с.) сөйлеуде: «Егер сен Аллаһтыңқұдіретінің көрінісіне таң қалған болсаң…» дегені туралы айтылуы мүмкін.202Бұл жерде қайта тірілу мүмкіндігіне сенбейтіндер туралы айтылуда.203Бұл жерде олардың иман келтіруіне мүмкіндік бермей тұрған нəрсе туралыайтылуда.

87

Аллаһ Тағала жəне айтты:«Сондай қарсы болғандар, əсте қайта тірілмейміз деп ойлайды. (Мұхаммед(с.а.с.)) оларға: «Жоқ, Раббыма ант етемін. Əлбетте өлгеннен кейін қайтатірілесіңдер. Сосын сендерге не істегендерің түсіндіріледі. Осылар Аллаһқа оңай»де». (Тағабун, 7)Екі «Сахихтің» екеуінде де Əбу Хурайрадан (р.а.) риуаят етілген хадис қудсидеПайғамбарымыздың (с.а.с.) мына сөздері келтірілген:«Аллаһ Тағала айтты: «Адам баласы204 Маған жала жапты, оның олай етпеуікерек еді, ол Мені балағаттады, оның олай етпеуі керек еді. Олардың Маған жалажапқаны, оның «Ол мені алғаш жаратқанындай ешуақытта өмірге қайта келтіреалмайды»-деген сөзі. Ал оның Мені балағаттағаны, оның «Аллаһ Өзіне балаиемденді» дегені, ал Мен – Жалғызбын, Мəңгілікпін, Мен тумадым жəнетуылмадым жəне Маған ешкім тең болған емес». (Бұхари риуаяты)204Бұл жерде тек кəпірлер туралы айтылуда.

104-сұрақ:Сұр үрленетініне не дəлел бар жəне Қиямет күні ол қанша рет үрленеді?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Сұр үрленгенде Аллаһтың қалағанынан басқа көктердегі жан иелері, жердегі жаниелері жығылып өледі. Бірақ Аллаһтың қалағандары қалады. Сосын екінші ретСұр үріледі де, сонда олар тұрған бойда қарап қалады». (Зумəр, 68)Сонымен, бұл аятта екі рет Сұр үрленуі туралы хабар берілген, біріншісінен кейінбарлық жан иелері түгел өледі205, ал екіншісінен кейін қайта тіріледі.205Аллаһ Тағала қалдыруды қалағандардан басқалардың барлығыАллаһ Тағала жəне айтты:«Сұр үрленген күні, Аллаһ қалаған біреулерден басқа; көктерде болғандар да,жерде болғандар да үрейленеді». (Нəміл, 87)Бұл аяттағы «үрей» сөзін түсіндірушілер, жоғарыда келтірілген «Зумəр»сүресіндегі аятта айтылғандай, Сұрдың алғашқы үрленуі кезінде жығылып өлудеп тəпсірленген. Кейбір тəпсіршілер «үрей» деген сөзді «жығылып өлу» емес,оны «екі үрлеудің алдындағы үшінші үрлеу» деген. Бұл тəпсірді Сұр жөніндекелген ұзын хадистегі сөздер қуаттайды. Онда үш үрлеу туралы айтылған: «үрейүрлеуі», «жығылып өлу үрлеуі», жəне бүкіл əлемнің Иесі үшін «қайта тірілуүрлеуі».Бұл айтылғанға Мүслімнің «Сахихында» келтірілген төмендегі хадис дəлел болаалады. Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтқан:«Сонсоң Сұр үріледі, оны естігендер, мойындарын созып, тыңдауға кіріседі. Оныең бірінші болып өзінің түйелерін (суару үшін хауыздың шет-шетін) балшықпен

88

сылап жатқан адам есітеді, барлық адамдар өледі, ол да өледі. Сонсоң Аллаһ шықтəріздес майда жаңбыр сіркіретеді, одан адамдардың денесі өсіп шығады, сонсоңСұр тағы бір рет үріледі де, олар жан-жағына қарап түрегеледі». (Мүслім)

105-сұрақ:Адамдардың Қиямет күні жиналуы Құранда қалай суреттелген?Жауабы:Мұны суреттеуге (баяндауға) Құранның көптеген аяттары арналған.Мəселен, Аллаһ Тағала айтты:«Расында алғаш рет жаратқанымыздай Бізге жалғыз-жалғыз келдіңдер». (Əнғам,94)«Жəне де адам баласын; тастамай жинаймыз». (Кəһф, 47)«Сол күні, тақуаларды Рахманның құзырына қонақ түрінде жинаймыз206.Күнəһарларды шөлдеген түрде тозаққа айдаймыз». (Мəриям, 85-86)206Бұл жерде жəннəтқа салтанатты жəне құрметпен баратындар туралы айтылуда.«Сол уақытта сендер үш бөлімге бөлінесіңдер. (Амал дəптері оңынан берілген)оңшылдар207, нендей жақсы ол оңшылдар! (Амал дəптері соңынан берілген)солшылдар, нендей жаман ол солшылдар208! Озаттар209 алдыңғы қатардаболады». (Уақиға, 7-10)207Олар үшін жəннəт дайын етілген адамдар туралы сөз болуда.208Тозаққа кіретін адамдар.209Яғни иманда, құлшылық пен басқа да ізгі істерде басқалардан озғандарғаАллаһ Тағаланың рахымы басқаларға қарағанда бұрын түседі.«Олар; Қиямет күні, шақырушыға210 еш бұрылмай ілеседі. Сондай-ақ Рахманныңалдында дауыстар бəсеңдейді. Тіпті сыбырдан басқаны естімейсің». (Таһа, 108)210Яғни; барлық адамдарды бір жерге жиналуға шақыратын періште Исрафил(а.с.).Яғни адамдар түйелер секілді аяқтарын (дыбыс шығармай) жұмсақ басып,адамдар жиналатын жерге қарай бағынышты түрде беттейді.Аллаһ Тағала жəне айтты: «Аллаһ кімді оңғарса, сонда ол тура жолда. Аллаһ кімді адастырса, оғанАллаһтан өзге жəрдемші таба алмайсың. Біз оларды Қиямет күні, бетімен жербасқан211, сақау жəне саңыру түрде жинаймыз». (Исра, 97)211Бұл жерде бетімен шаң-тозаңда жататындар яки бетімен сүйретіліп адамдаржиналатын жерге апарылатындар туралы айтылуда.Қиямет күнін суреттеуге арналған басқа да аяттар бар.

89

106-сұрақ:Қиямет күні адамдардың жиналуы Сүннетте қалай суреттелген?Жауабы:Анас ибн Мəликтен (р.а.) келген риуаятта бір адамның Пайғамбарымыздан(с.а.с.): «Кəпір бетімен жер бастырылып қалай жиналады?» деп сұрағаныкелтірілген. Ол: «Бұл дүниеде екі аяқта жүргізген Зат Қиямет күні оны бетіменжер бастырып жүргізе алмай ма?»-деп жауап берді.Бір күні Пайғамбарымыздың (с.а.с.) былай дегені айтылады:«Расында, сіздер жалаңаяқ, жалаңаш жəне сүндетке отырғызылмаған халдежиналасыңдар». Сонсоң ол (с.а.с.) мына аятты оқыған: «Біз сендерді бірінші рет қалай жаратқан болсақ, оны солай қайтарамыз».(Бұхари, Мүслім)Сонсоң ол (с.а.с.) айтты:«Қиямет күні шын мəнінде бірінші етіп Ибраһимді киіндіреді». (Бұхари, Мүслім)Осыған байланысты Айша (р.а.) Пайғамбарымыздан (с.а.с.): «О, Аллаһ елшісі,əйелдер мен еркектер бір-біріне қарай ма?»-деп сұрады. Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Жағдайлары өте қиындығынан, ондай ойларға шамалары да келмейді»,-деді.(Бұхари, Мүслім)

107-сұрақ:Қиямет күні Сотты (əл-Мəуқиф) күтіп тұрғандардың жағдайлары Құрандақалай суреттеледі?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«(Мұхаммед (с.а.с.)) Аллаһ (Тағала) залымдардың істегендерінен қаперсіз депəсте ойлама! Шынында Аллаһ, оларды көздер шарасынан шығатын бір күнгедейін кешеуілдетеді. (Сол күні) олар бастарын қақшитып, олардың көздеріөздеріне де қайрылмай жəне жүректері ұшып212, жүгіріп бара жатады213».(Ибраһим, 42-43)212Яғни олардың жүректері ойлау қабілетін жоғалтады, жүректерде үрейденбасқа ешнəрсе болмайды.213Яғни олар Аллаһ Тағаланың алдында тұратын жерге, сол жиналатын жергешақырушының шақыруына асығады.«...ол күні (сенімді) Рух214 жəне періштелер тізіліп тұрады. Аллаһтыңрұқсатынсыз ешкім сөйлемейді əрі дұрысын ғана сөйлейді». (Нəбə, 38)214Яғни; Жəбірейіл (а.с.).«(Мұхаммед (с.а.с.)) оларға жақындаған Қиямет күнін ескерт. Сол уақыттажүректер жұтқыншаққа келіп, қылғынып, лоқсушылар болады. Залымдар үшінбір дос та, ықпалды шапағатшы да болмайды». (Ғафыр, 18)

90

«...мөлшері елу мың жылдық бір күнде». (Мағариж, 4)Аллаһ Тағала жəне айтты:«Əй, екі топ (адамзат пен жын)! Есептеріңді көреміз215». (Рахман, 31)215Яғни Қиямет күні Біз сендердің іс амалдарың үшін есеп-қисап аламыз.Басқа да көптеген аяттарды мысал ретінде келтіруге болады.

108-сұрақ:Қиямет күні Сотты күтіп тұрғандардың жағдайлары Сүннетте қалайсуреттеледі?Жауабы:Мұндай хадистер өте көп. Ибн Умардан, Аллаһ ол екеуінен разы болсын, келгенхадисте Аллаһ Тағаланың:«Ол күні адамдар, бүкіл əлемнің Раббысы алдында тұрады», деген сөзі туралыПайғамбарымыз (с.а.с.):«Олардың кейбіреулері өздері (терлегенінен) терлеріне құлағына дейін батыптұрады»,-деді». (Бұхари, Мүслім)Əбу Хурайрадан (р.а.) келген жəне бір хадис бар. Онда Пайғамбарымыз (с.а.с.)айтты:«Қиямет күні адамдардың қатты терлейтіні соншалық, жерге қолдың жетпісқарындай тереңге тер сіңеді жəне тер олардың ауыздары мен құлақтарына дейінкөтеріледі». (Бұхари, Мүслім)Осындай басқа да хадистер көп.

109-сұрақ:Адамдардың амал дəптерлерінің ұсынылуы мен есеп-қисап Құранда қалайсуреттелген?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Сол күні ұсыныласыңдар. Ешнəрселерің жасырылмайды». (Хаққа, 18)«Олар, Раббыңның құзырына қатарланып келтіріледі. Оларға: «Бастапқыдажаратқанымыз тəрізді келіңдер» (делінеді)». (Кəһф, 48)«Ол күні əр үмметтен аяттарымызды жалғанға айналдырғандардан бір топжинаймыз. Сонда олар топтастырылады216. Олар түгел келген шақта, (Аллаһ):«Аяттарымды толық білмей, жасынға шығардыңдар ма? Ал енді не қылдыңдар?»-дер. Зұлымдықтары себепті оларға айтылған сөз бастарына келеді. Сонда оларсөйлей алмайды». (Нəміл, 83-85)216 Яғни алғашқы жеткендері кейінгілері келгенше тоқтатылады.«Сол күні, адамдар, амалдары көрсетілуі үшін217 топ-топ келеді218. Сонда кімтозаңның түйірінің салмағындай жақсылық істеген болса, ол оны көреді. Ал жəне

91

кім тозаңның түйірінің салмағындай жамандық істеген болса. Ол оны көреді».(Зілзəлə, 6-8)217Яғни, Аллаһ Тағала оларға өздерінің амалдарын көрсетуші немесе оларөздерінің іс-амалдары үшін оларды не күтіп (марапаттау яки жазалау) тұрғанынкөруші.218Яғни олардың жағдайлары əр түрлі: біреулерін үрей билейді, ал біреулеріқорықпайды.«(Мұхаммед (с.а.с.)) Раббыңа серт, əлбетте оларды түгел сұраққа тартамыз,олардың қылған қылықтарынан». (Хижр, 92-93)Жəне Аллаһ Тағала айтты:«Оларды тоқтатыңдар219. Өйткені олар сұраққа тартылады» (делінеді)». (Саффат,24)219Бұл жерде Аллаһ Тағаланың Қиямет күні кəпірлер туралы періштелергебұйрық беруі туралы айтылуда.Басқа да көптеген аяттарды мысал ретінде келтіруге болар еді.

110-сұрақ:Адамдардың амал дəптерлерінің ұсынылуы мен есеп-қисап Сүннетте қалайсуреттелген?Жауабы:Бұл туралы көптеген хадистер бар.Мəселен, Пайғамбарымыздың (с.а.с.):«(Қиямет күні) кімнен толық есеп талап етілсе, ол жазаға ұшырайды», деген сөзітуралы хадисте, Айша (р.а.): «Аса Құдіретті Аллаһ:«Сонда ол, дереу жеңіл есеппен есептеледі» (Иншиқақ, 8), деген емес пе еді?»-депсұрағанда, Пайғамбарымыз (с.а.с.) оған: «Бұл (тек қана) көрсетуге220 (қатысты)»-деп жауап берді. (Бұхари, Термизи, Ахмад)220Бұл жерде есеп-қисап үшін адамдарға амалдарын көрсету немесе олардытаразыларда тарту, əрқайсысына оның істеген барлық амалдары, күнəларынкешірген Аллаһ Тағаланың оған деген шексіз мейірімділігін ол түсінуі үшін,көрсетілетіні туралы айтылуда.Жəне Пайғамбарымыздың (с.а.с.) мына сөздерді айтқаны риуаятталған:«Қиямет күні кəпірді келтіреді жəне оған: «Маған айт, сенің бүкіл жер бетінтолтыратын алтының болса, соларды төлемге беріп құтылуды (қалар маедің?)221» делінеді. Сонда ол: «Иə»,-дейді. Сол кезде оған: «Сенен бұдан көріоңай нəрселер туралы өтініліп еді ғой»-делінеді».221Яғни: осы алтындарды сені күтіп тұрған азаптардан құтылу үшін берер меедің?Осы хадис туралы басқа хабарда Пайғамбарымыздың (с.а.с.):

92

«...сол кезде: «Сен Адамның белінде болған кезіңде Маған серік қоспаудысұрағанмын222, бірақ сен бас тарттың, тек (Маған) серік қосудан бас тартпадың»-дегені риуаятталады. (Бұхари, Ахмад)222«Ағраф» сүресінің 172-ші аятында айтылған: адамдар жарық дүниегекелместен бұрын Аллаһ Тағала Өзінің олардың Раббылары екендігіне куəліктеріналған жəне олар куəлік берген.Жəне Пайғамбарымыз (с.а.с.) былай деген:«Сендерден Аллаһ Тағаламен араларыңда аудармашы болмайтын бетпе-бетсөйлесуден тыс қалатын ешкім жоқ, сол кезде (адам) оң жағына қарайды да бұрынөзі істеген амалдарынан басқа ешнəрсені көрмейді, жəне сол жағына қарайды,бұрын өзі істеген амалдарынан басқа ешнəрсені көрмейді, (сонсоң) ол алдынақарайды да қарсы алдынан оттан басқа ешнəрсені көрмейді, ендеше жартықұрма223, тым болмағанда жақсы сөзбен224 болса да сол оттан сақтануға (əрекетжасаңдар)». (Бұхари, Мүслім)223Яғни кедей-кемтарларға өте аз болса да көмек көрсету.224Яғни сендерде садақа жасауға ешнəрсе табылмаса, оларға жылы сөзбен болсада жəрдемдесіңдер, ол да сендерге жазылады.Сондай-ақ Пайғамбарымыздың (с.а.с.) былай дегені риуаятталады:«Сендерден əрқайсың225 Аллаһ Тағалаға сондай жақын барасыңдар, АллаһТағала (сендерді өзгелерден жасырып) пердесін қояды, сонсоң Ол: «Сен мына-мына нəрселерді істедің»-дейді, сонда (адам): «Иə»-дейді. Аллаһ Тағала тағы да:«Сен мына-мына істерді істедің226»-дейді, (адам): «Иə»-дейді. Сөйтіп АллаһТағала оған бар күнəларын мойындатады. (Адам «Енді құрыдым ғой» деген кезде)Аллаһ Тағала: «Рас, Мен сені дүниеде жасырып едім227, енді бүгін оларды228 сенүшін Мен кешіремін»,-дейді». (Бұхари)225Бұл жерде мүміндер туралы айтылуда.226Бұл жерде күнəлар туралы айтылуда.227Яғни сенің күнəларыңды адамдардан жасырдым жəне сені жазалау менмасқаралауға салмадым.228Яғни сенің барлық күнəларыңдыБасқа да хадистерді мысал ретінде келтіруге болар еді.

111-сұрақ:Құранда амал дəптерлерін жаю қалай суреттеледі?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Əр адамның ырымын229 мойнына қоямыз. Сондай-ақ Қиямет күні оның кітабыншығарамыз. Оған ашылған түрде кездеседі. Кітабыңды оқы. Бүгін есеп көрутұрғысынан өз-өзіңе жетесің» (делінеді) 230». (Исра, 13-14)

93

229Аятта ырым – «таир» (құс), арабтар адамның тағдырын осылай атаған. Бұлайаталуының себебі, Исламға дейінгі дəуірде арабтар құстың ұшуы мен бағытынақарап жақсы немесе жаман ырымға жорыған, сөйтіп, бірте-бірте «құс» сөзі«тағдыр», «үлес» деген мағынаны білдіретін ауыспалы сөз ретінде пайдаланылыпкеткен.230Яғни амал жазылған дəптеріне қарап адам өзін не күтіп тұрғанын біледі.«Дəптерлер ашылған сəтте». (Тəкуир, 10)«Амал дəптері алдына қойылады. Сонда күнəһарлардың одан қорыққанынкөресің. Олар: «Бізге нендей өкініш! Мына кітапта, кішкенені де, үлкенді детастамай-ақ түгендепті»-дейді. Сондай-ақ олар істегендерін дайын түрде табады.Раббың ешкімге əділетсіздік етпейді». (Кəһф, 49)«Сонда енді кімнің кітабы оңынан берілсе: «Алыңдар, кітабымды оқыңдар!»-дейді. «Расында мен осы есепке кездесетінімді ойлап ем». Сонда ол қуаныштытіршілікте, көтеріңкі жəннəтта болады; жемістері салбырап тұрады. (Оларға):«Өткен күнде істеген амалдарыңның арқасында ішіңдер, жеңдер, сіңімді болсын»(делінеді). Ал енді кімнің кітабы солынан берілсе: «Əттеген-ай! Кітабымберілмесе еді»-дейді. «Есебімнің не екенін білмесем екен». «Əттең! Іс бітіпкеткен231 болса еді (Қайта тірілмеген болсам еді)». «Малым маған еш пайдабермеді». «Күш-қуатым жойылып кетті» (дейді). «Оны ұстаңдар да байлаңдар».«Сосын оны тозаққа салыңдар». «Одан кейін оны жетпіс құлаш шынжырменматаңдар» (делінеді). «Өйткені ол, Ұлы Аллаһқа иман келтірмеген». «Əрі оларміскіндерді тамақтандыруға қызықтырмаған еді». Сондықтан бүгін мұнда оныңбір жанашыры жоқ. Сондай-ақ іріңнен басқа ешбір тамақтары жоқ. Оныкүнəһарлар ғана жейді». (Хаққа, 19-37)231Яғни, өлім. «Өлім келуімен бəрі біткен болса еді!»«Ал енді кімнің дəптері оңынан берілсе...» (Иншиқақ, 7) «Ал жəне кімнің дəптері арт жағынан берілсе...» (Иншиқақ, 10)Адамның амал дəптері оң қолына берілсе, демек алдынан беріледі, ал кімнің солқолына берілсе, демек арт жағынан беріледі екен, Аллаһ Тағала бізді мұнансақтасын.

112-сұрақ:Сүннетте амал дəптерлерін жаю қалай суреттеледі?Жауабы:Бұл туралы көп хадистерде айтылған. Мəселен, Пайғамбарымыз (с.а.с.) былайдеген:«Мұсылман Аллаһ Тағалаға сондай жақын апарылады, Ол оны тасасына алады,сонсоң Ол оған (барлық күнəларын) мойындатады: «Мына күнəңді мойындайсыңба?» (дейді), сонда мұсылман: «Мойындаймын»-дейді жəне: «Тəңірім,

94

мойындаймын»-деп екі рет айтады, сонда Аллаһ Тағала: «Сені дүниедегі өмірдежасырып ем, бүгін саған оларды Мен кешіремін»-дейді, сонсоң оның жақсыамалдары жазылған дəптері бүктелінеді. Ал басқалар (немесе; кəпірлер) болса,оларға куəлердің қатысуымен:«Бұлар Аллаһ Тағалаға жала жапқандар!» (Худ, 18), (деп жар салынады). (Бұхари)Риуаят етіледі: Айша (р.а.) айтты:«(Бір күні) мен: «О, Аллаһтың елшісі, Қиямет күні адам баласы жақсы көргенадамын есіне ала ма?»-деп сұрадым. Ол: «О, Айша, үш (орында) ол еске алмайды:Таразының қасында (өзінің жақсы амалдары) ауыр тарта ма əлде жеңіл тарта ма(сол анықталғанша), ол сүйіктісі жайлы еске алмайды жəне (жақсы жəне жаманамалдары жазылған) дəптерлер таратыла бастағанда (оның дəптерін) оң қолынабере ме əлде сол қолына бере ме (анықталғанша), ол оны еске алмайды, сондай-ақ(тозақ) отының жалыны көрінген кезде ол сүйіктісін еске алмайды»-деп жауапберді». (Ахмад, Əбу Дауд, ұзын хадистен үзінді)

113-сұрақ:Қиямет күні Таразылар құрылатынына жəне өлшеу қалай жүргізілетінінеҚұранның қандай аяттары дəлел?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Қиямет күні туралық таразысын қоямыз. Сонда ешкім əділетсіздіккеұшырамайды. Егер бір ұрық түйірінің салмағындай болса да оны əкелеміз. Бізесеп көруде жеткіліктіміз». (Əнбия, 47)Аллаһ Тағала жəне айтты:«Ол күні таразылау шындық. Сонда кімнің таразысы (жақсылықта) ауыртартса232, міне солар құтылушылар. Жəне кімнің таразысы жеңіл тартса,аяттарымызға орынсыздық еткендері233 себепті зиян қылды». (Ағраф, 8-9)232Яғни кімнің ізгі амалдары жаман амалдарынан ауыр келсе.233Басқаша айтқанда, Аллаһ Тағаланың аяттарына өз дəрежесінде құрметкөрсетпей жəне оларды өтірік деп жариялапАл кəпірлер жайлы Аллаһ Тағала айтты:«Сонда оларға Қиямет күні еш мəн бермейміз234». (Кəһф, 105)234Бұл жерде Қиямет күніне сенбеген жəне Аллаһ Тағаланың аяттарын теріскешығарғандардың амалдарының ешқандай маңызы болмайтындығы жəне олардыңпайдасыздығы туралы айтылуда.Мысал ретінде басқа да аяттарды келтіруге болады.

95

114-сұрақ:Қиямет күні Таразылар құрылатынына жəне өлшеу қалай жүргізілетінінеқандай хадистер дəлел?Жауабы:Бұл туралы хадистер көп. Мысал ретінде, жаман амалдары жазылған, əрқайсысыжайып салғанда көз жететін жерге дейін баратын тоқсан дəптері бар адамныңкүнəсынан екі куəлік («Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқ екендігіне куəлік беремінжəне Мұхаммед (с.а.с.) Аллаһтың құлы əрі елшісі екендігіне куəлік беремін»)жазылған бір парақтың ауыр болғандығы жайлы хадисті235 келтіруге болады.235Ахмад, Хаким жəне Термизи келтірген ұзақ хадис.Пайғамбарымыздың (с.а.с.) Ибн Масъуд (р.а.) туралы айтқан мына сөздерінкелтіруге болады:«Сендер оның сирақтарының жіңішкелігіне таңырқайсыңдар ма? Менің жанымқолында болған Затпен ант етемін, таразыда олар Ухуд (тауынан) ауырырақкеледі». (Ахмад, Хаким, Хайсами)Мысал ретінде Пайғамбарымыз (с.а.с.) бір күні:«Расында Қиямет күні орасан зор жəне жуан адамды əкеледі, ол Аллаһ Тағаланыңқұзырында масаның қанатынан да жеңіл болады!» (Содан соң): «Оқыңдар: «Сонда оларға Қиямет күні еш мəн берілмейді» (Кəһф, 105), деді. (Бұхари,Мүслім)

115-сұрақ:Құранда Сират көпірі туралы қандай дəлелдер бар?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Сендерден тозаққа келмейтін (Сираттан өтпейтін) ешкім болмайды236. (Бұл)Раббыңа тұжырымды, міндетті бір үкім. Сонда тақуа болғандарды құтқарамыз да,залымдарды тозаққа жүгіндіріп қоямыз». (Мəриям, 71-72)236Бұл жерде тозақтың үстіне құрылатын Сират көпірінен өту туралы айтылуда.Аллаһ Тағала жəне айтты:«Сол күні мүмін ерлер, мүмін əйелдер нұрлары алдарында əрі оң жақтарындажүгіргенін көресің». (Хадид, 12)

116-сұрақ:Сират көпірі туралы Сүннетте қандай дəлелдер бар?Жауабы:Бұл туралы көп хадистерде айтылады. Мəселен, шапағат ету туралы хадис. СондаПайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:

96

«Көпір құрылады жəне тозақтың үстіне қойылады. Адамдар: «О, Аллаһ елшісі, олқандай көпір?»-деп сұрады. Ол: «Неше түрлі ілгек-қармақтары бар жəне көпжерінде Нəждте237 өсетін өсімдіктер сияқты əс-Саъдан деп аталатын ұшықайырылған тікенекті шанышқылары бар тайғақ орын. Мұсылмандар оныңүстінен найзағайдың (жылдамдығындай) жəне желдің (тездігіндей) жəнетұлпардың (жылдамдығындай) боп өтеді, жəне (сол өсімдіктер ілмегендер)құтылады, (шанышқылар жəне тікенмен) тек қана тырналғандар да құтылады, алүйіндіге құлағандар тозақтың жалынына түседі, жəне олардың ең соңғысынсүйреп əкелгенше (солай жалғаса береді)». (Бұхари, Мүслім)237Аравия жартыаралының орталығындағы кең байтақ таулы қыраттың аты.Ал Əбу Саъид238 (р.а.):«Ол көпірдің қылдан жеңішке, қылыштан өткір екендігін мен естігенмін»,-деген.238Əбу Саъид əл-Худри – Пайғамбарымыздың (с.а.с.) көрнекті сахабаларыныңбірі.

117-сұрақ:Қиямет күні бəріне тиісінше баға берілетіні туралы (əл-қисас) Құрандақандай дəлелдер бар?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Негізінен Аллаһ Тағала, тозаң түйірінің салмағындай да зұлымдық жасамайды.Егер бір жақсылық болса, оны неше есе арттырады əрі өз жанынан да ірі сыйлықбереді». (Ниса, 40)«Бүгін əркім істегені бойынша жазаланады. Бүгін зұлымдық болмайды. КүдіксізАллаһ Тағала Тез Есеп Қылушы. (Мұхаммед (с.а.с.)) оларға жақындаған Қияметкүнін ескерт. Сол уақытта жүректер жұтқыншаққа келіп, қылғынып, лоқсушыларболады. Залымдар үшін бір дос та ықпалды шапағатшы да болмайды. Аллаһкөздердің қиянатын239жəне көкіректегі құпияны біледі. Аллаһ Тағала туралықбойынша үкім береді». (Ғафыр, 17-20)239Бұл жерде адамдардың тиым алынған нəрсеге ұрлана көз тастауы туралыайтылуда.«Олардың араларына ақиқат бойынша үкім етіледі. Олар əділетсіздіккеұшырамайды».(Зумəр, 69)

118-сұрақ:Қиямет күні бəріне тиісінше баға берілетіні туралы Сүннетте қандайдəлелдер бар жəне қалай суреттеледі?Жауабы:Бұл туралы көп хадистерде айтылады.

97

Мəселен, Пайғамбарымыздың (с.а.с.) мына сөздері риуаятталады:«Алдымен адамдар арасындағы қан төгуге байланысты үкім шығарылады».(Бұхари, Мүслім)Жəне Пайғамбарымыз (с.а.с.) былай деген:«(Ахыретте) динар да, дирһам да болмайды, (сондықтан) оның жақсы амалдарынтуысына (алып) бергенше240, ал оның жақсы амалдары жоқ болса, туысыныңжаман амалдарын (күнəларын) бұған беруден бұрын біреуде туысының қиянатпеналынған нəрсесі болса, оны бүгін қайтарсын241». (Бұхари)240Бұл өмірде жəбірленгені үшін төлем ретінде241Яғни жəбірленген адамға тез қайтарсын жəне толығымен өтесін əрі оданкешірім сұрасын жəне Аллаһ Тағалаға (шын жүректен) тəубе етіп жалбарынсын.

119-сұрақ:Құранда Кəусəр туралы қандай дəлел бар жəне Сүннетте ол қалайсуреттелген?Жауабы:Аса Құдіретті жəне Ұлы Аллаһ Өзінің пайғамбары Мұхаммедке (с.а.с.) айтты:«Шын мəнінде саған Кəусəрді242 бердік». (Кəусəр, 1)242 «Əл-Кəусар» – берекелі немесе береке (молшылықты немесе молшылық).Кəусəрдің бар екендігі туралы хадистер де өте көп. Мəселен, Пайғамбарымыз(с.а.с.):«Хауызға мен бəрінен бұрын келемін243». (Бұхари, Мүслім)243Бұл жерде Пайғамбарымыз (с.а.с.) мұсылмандар үшін қажетті нəрселердідайындау үшін хауызға бəрінен бұрын келетіні туралы айтқан.Пайғамбарымз (с.а.с.) бір күні былай деген:«Шын мəнінде, мен бұрын жетемін жəне шын мəнінде сендер жайлы куəлікберемін, жəне, Аллаһқа ант етемін, мен қазір өз хауызыма қарап тұрмын».(Бұхари, Мүслім)Пайғамбарымыз (с.а.с.) жəне былай деген:«Менің хауызымның мөлшері бір айлық жолдай, суы сүттен ақ, иісі жұпардан дажағымды, ал көзелері аспан жұлдыздары сияқты244, кім одан сусындаса, олешуақытта шөлдемейді». (Бұхари, Мүслім)244Яғни, оның жағаларындағы құмыралар саны жұлдыздардай көп.«Мен бір өзенге келдім, оның жағалауы іші қуыс інжу күмбездер, «Бұл не, о,Жəбірейіл?»-деп сұрадым, ол: «Бұл – Кəусəр»,-деді245». (Бұхари)245Бұл жерде Пайғамбарымыз (с.а.с.) миғраж кешіндегі көргендері туралыайтуда.Мысал ретінде басқа да көптеген хадистерді келтіруге болар еді.

98

120-сұрақ:Жəннəт пен тозаққа иман келтірудің дəлелі не?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Ендеше, отыны адамдар, тастардан болып кəпірлер үшін əзірленген оттанқорқыңдар! (Мұхаммед (с.а.с.)) иман келтіріп, ізгі іс істегендерді қуандыр!Расында олар үшін астарынан өзендер ағатын жəннəттар бар». (Бақара, 24-25)Дəлел ретінде келтіруге болатын аяттар көп.Ал Пайғамбарымыз (с.а.с.) түнгі нəпіл намаздың алдында Аллаһ Тағалағажалбарынып мына сөздерді айтқаны риуаят етіледі:«Мадақ Саған тəн, Сен – Хақсың, жəне Сенің уəдең – хақ, жəне Сенімен кездесу –хақ, Сенің сөзің – хақ, жəннəт – хақ, жəне тозақ – хақ, пайғамбарлар – хақ, жəнеМұхаммед – хақ, жəне бұл Сағат246 – хақ...» (Бұхари, Мүслім)246Яғни, Қиямет күні.Жəне Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Кім Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқ екендігіне, Оның ешқандай серігіболмағанына, жəне Мұхаммед – Оның құлы жəне Оның елшісі, жəне Иса – Оныңқұлы жəне Оның елшісі, жəне ол Мəриямға айтқан Оның сөзі, жəне Одан рухекеніне, жəне жəннəт – Хақ, жəне тозақ – Хақ екеніне куəлік берсе, оны Аллаһоның амалдары қандай болса да жəннəтқа кіргізеді».Басқа хабарда Пайғамбарымыз (с.а.с.) жəне былай деген:«...оның қалауына сай жəннəттың сегіз есіктерінің кез-келгені арқылы...» (Бұхари,Мүслім)

121-сұрақ:Жəннəт пен тозаққа иман келтіру нені білдіреді?Жауабы:Жəннəт пен тозаққа иман келтіру олардың (яғни жəннəт пен тозақтың)жаратылғанын жəне қазіргі кезде бар екенін, сондай-ақ Аллаһтың əмірімен олармəңгі тұратынын жəне ешуақытта жоқ болып кетпейтінін барынша растаудыбілдіреді. Жəннəттың рахаты мен тозақтың азабына иман келтіру осыныңқұрамды бөлігі болып табылады.

99

122-сұрақ:Жəннəт пен тозақтың қазіргі кезде бар екеніне қандай дəлелдер бар?Жауабы:Аса Құдіретті жəне Ұлы Аллаһ олардың қазіргі кезде бар екені туралы айтқан.Мысалы, жəннəт туралы Ол:«...жəне тақуалар үшін əзірленген»,-дейді. (Əли-Имран, 133)«...қарсы болғандар үшін дайындалған»,-дейді. (Əли Имран, 131)Аллаһ Тағала Адам (а.с.) мен оның жұбайын жəннəтқа орналастырғанын, жəнеолар тыйым салынған ағаштың жемісін жегенше жəннəтта болғанын біздергебаяндаған. Сондай-ақ Аллаһ Тағала кəпірлерге қабірлерінде таңертең жəне кешкетозақтың көрсетіліп тұратыны туралы247 да айтқан.247Бұл жерде олардың алдынан тозақтың қақпалары ашылып, олар оның ыстықлебін сезетіні туралы айтылуда.Ал Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Маған жəннəт көрсетілді, сонда оның тұрғындарының басым көпшілігі кедейлерекенін көрдім. Сонсоң маған тозақ көрсетілді, сонда оның тұрғындарының басымкөпшілігі əйелдер екенін көрдім». (Бұхари, Мүслім)Осыдан біраз бұрын қабір азабы мен қабірдегі сұрақтар туралы əңгіме болғандабіз Пайғамбарымыздың (с.а.с.): «Сендерден кім өлсе, оған оның орныкөрсетіледі»-деген сөзін келтіргенбіз.Сондай-ақ Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Салқын түскенше намазды кешіктіріңдер248, өйткені, ыстық – тозақтыңқызуынан». (Бұхари, Мүслім)248Бұл жерде өте ыстық күнгі бесін намазы туралы айтылған.Пайғамбарымыз (с.а.с.) жəне айтты:«(Кезінде тозақтың) жалыны Аллаһ Тағалаға: «О, Тəңірім, менің бір бөлігімекінші бөлігімді жұтып қояды»-деп шағым жасады. Сонсоң (Аллаһ) оған екі рет –қыста бір рет, жазда бір рет дем шығаруға рұқсат етті249. (Сол кезде) сендербарынша ыстық пен барынша суықты сезесіңдер». (Бұхари, Мүслім)249Тозақ қыста өзінен суық, жазда ыстық шығарады.Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Безгек – тозақтың аптабынан, оны сумен салқындатыңдар». (Бұхари, Мүслім)Пайғамбарымыз (с.а.с.) жəне айтты:«Аллаһ жəннəт пен тозақты жаратқан уақытта Жəбірейілді жəннəтқа жіберіп,«Бар да, оны көргін»,-деді. (Насаи, Термизи)Сондай-ақ бір күні Күн тұтылған кезде Пайғамбарымызға (с.а.с.) жəннəт пентозақтың көрсетілгені туралы, жəне Миғраж түнінде де көрсетілгені жайлы, жəнеосындай басқа да көптеген хадистерде осы туралы айтылатыны риуаятталады.

100

123-сұрақ:Жəннəт пен тозақтың бар екені жəне олардың мəңгі болатыны, сондай-ақешуақытта жоғалып кетпейтіні жайлы қандай дəлелдер бар?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Олар оның (жəннаттың) ішінде мəңгі қалады. Осы ірі мұрат». (Тəуба, 100) «...олар одан шығарылмайды». (Хижр, 48)«…(бұл) үздіксіз бір сыйлық». (Худ, 108)«Ешбір түгеп үзілмейтін, ешкім қорымайтын250». (Уақиға, 33)250Бұл жерде ешуақытта таусылмайтын жəне пейіш тұрғындары үшін əр уақыттадайын тұратын жұмақ жемістері туралы айтылуда.«Сөзсіз, таусылмас берген несібеміз осы251». (Сад, 54)251Яғни, Аллаһ Тағаланың жəннəттықтарға арнаған сыйыАллаһ Тағала жəне айтты:«Шын мəнінде тақуалар аман бір орында болады. Бақшаларда, бұлақтарда. Жұқа,қалың жібектер киіп, бір-бірінің қарсысында отырады. Осы сияқты, сондай-ақоларды ботакөз хор қыздармен252 үйлендіреміз. Ол жерде бейбіт түрде əртүрліжемісті сұрай алады. Ол жерде дүниедегі алғашқы өлімнен басқа ешбір өлімтатпайды. Аллаһ оларды тозақтың азабынан сақтаған». (Духан, 51-56)252Яғни, жанарлары жарқыраған қаракөз əппақ аруларБұған дəлел болатын басқа да көптеген аяттарды келтіруге болар еді.Сонымен, Аллаһ Тағала жəннəттың мəңгілік екені туралы хабар етті, ондағытұрғындар өмірінің де мəңгі екендігі туралы, ол өмір ешуақытта үзілмейтіні жəнеолардың жəннəттан шығарылмайтыны туралы баяндап берді.Ал тозақ туралы айтар болсақ, ол жайлы Аллаһ Тағала айрықша былай деген:«…тозақтың жолына салады да, олар онда мəңгі қалады». (Ниса, 169)«Расында Аллаһ кəпірлерге лағынет етті, жəне оларға жалындаған тозақтыəзірледі. Олар онда мəңгі қалады. Не дос, не көмекші таба алмайды». (Ахзаб, 64-65) «Кім Аллаһқа, Оның ешісіне қарсы келсе, шəксіз оған мəңгі қалатын тозақ отыбар». (Жын, 23)«Сондай-ақ олар тозақтан шығушы емес». (Бақара, 167)«Олардың азабы жеңілдетілмейді де олар онда күдер үзген түрде қалады».(Зухруф, 75)«Оларға өлім үкімі берілмейді. Олардан азабы да жеңілдетілмейді». (Фатыр, 36)Аллаһ Тағала олардың өлетінін теріске шығарған: «Күдіксіз кім Раббына күнəһар болып келсе, рас оған тозақ бар: онда ол өлмейдіде, өмір де сүрмейді253». (Таһа, 74)

101

253Яғни, өлім оларды азаптан құтқармайды жəне өмір олар үшін ешуақыттақуанышты болмайды.Осы жəне осыған ұқсас аяттарда Аллаһ Тағала тозақта мəңгі қалатын, тозақ –солар үшін, олар тозақ үшін жаратылған, тозақта болуға лайықты тозақтықтаржайлы біздерге хабар берді.Жəне Аллаһ Тағала олардың тозақтан шығуы мүмкін еместігін айтты: «Сондай-ақ олар тозақтан шығушы емес». (Бақара, 167)Жəне олардың азаптарының тоқталатынын теріске шығарады:«Олардың азабы жеңілдетілмейді де олар онда күдер үзген түрде қалады».(Зухруф, 75)Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Тозаққа лайықты болған тозақ тұрғындары, шын мəнінде, олар өлмейді, (бірақ)өмір де сүрмейді». (Мүслім, Ахмад, Ибн Мəжəһ, ұзын хадистің бір бөлігі)Пайғамбарымыздың (с.а.с.) былай дегені де риуаят етіледі:«Жəннəттықтар жəннəтқа, тозақтықтар тозаққа кіргізілген соң, жəннəт пентозақтың арасына ажалды əкеледі де оны бауыздайды, сонсоң жаршы: «О,жəннəттықтар, (енді) өлім жоқ! О, тозақтықтар, (енді) өлім жоқ!»-деп(жариялайды), сонда жəннəттықтардың қуанышына (жаңа) қуаныш қосылады, алтозақтықтардың қасіретіне (жаңа) қасірет қосылады (жəне олар əрқайсысы өзорындарында мəңгі қалады)».Басқа бір хабарда Пайғамбарымыз (с.а.с.) осыны айтқан соң, мына аятты оқыды:«(Мұхаммед (с.а.с.)) сенбей селқостықта болғандарға, олар үшін іс бітіпкететін254 қасірет күнін255 ескерт» (Мəриям, 39). (Бұхари, Мүслім)254Яғни, есеп-қисап аяқталып, адамдардың жақсы жəне жаман амалдарыжазылған дəптерлері жиналып алынады.255Яғни Қиямет күні барлық адамдар үшін қайғы күні болады, өйткені,күнəһарлар өздері жасаған күнəлары үшін өкінеді, ал шыншыл дұрыс адамдаркөбірек жақсы амалдар жасамаппын деген өкініште болады.Жəне бұл туралы басқа да хадистер бар.

124-сұрақ:Мұсылмандар Ахыретте өздерінің Аса Мархамет Етуші жəне Аса ЖоғарыМəртебелі Аллаһын көретініне қандай дəлелдер бар?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Қиямет күні кейбір жүздер жарқылдап Раббына қарайды». (Қиямет, 22-23)«Сондай жақсы іс істегендерге жақсылық əрі артығы да бар». (Юнус, 26)Ал кəпірлер туралы Аллаһ Тағала айтты:

102

«Жоқ, олай емес. Негізінде олар ол күні, Раббыларының дидарынан махрұмқалады». (Мутаффифун, 15)Аллаһтың дұшпандары махрұм қалса, Оның достары махрұм қалмайды деген сөз.Жабир ибн Абдуллаһтан (р.а.) келген хадисте риуаят етілген:«Бір күні біз Пайғамбарымызбен (с.а.с.) айдың он төртінші түнінде біргеболғанымызда ол толған айға қарап:«Расында, мынау (айды) қалай көріп тұрсаңдар, Раббыларыңды сондай көзбе-көзкөресіңдер, Оны көргеннен сендер еш реніште болмайсыңдар. Егер күн шығуданбұрынғы намазды жəне күн батудан бұрынғы намазды256 орындауға шамаларыңкелсе257, қалайда (оларды) орындаңдар». (Бұхари, Мүслім)256Бұл жерде таңғы (фажр) жəне намаздыгер (аср) намаздары туралы айтылуда.257Бұл жерде қандай да бір адамның өмірлік мүддесіне ешқандай зараржеткізбей-ақ кейінге қалдыруға болатын тіршілік істері туралы айтылуда.Пайғамбарымыздың (с.а.с.):«қалай көріп тұрсаңдар» яки «мынау айды қалай көріп тұрсаңдар» дегені біркөруді екінші көруге ұқсастыруды білдіреді, бірақ бұдан көрінілген бір зат екіншізатқа ұқсас деген ұғым тумайды.Бұл айтылған сөз мына хадиске де қатысты.Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Аллаһ Тағала аспанда бір мəселе жайлы шешім қабылдағанда Оның айтқанынабойсұнғанын білдіріп періштелер қанаттарын қағады (сол кезде) шынжырды тасүстінде сүйреткендей (дыбыс есітіледі)»,-деген. (Бұхари, Ибн Мəжəһ)Бұл жерде бір тыңдау екіншісіне ұқсастандырылған, бірақ бірінші жəне екіншіжағдайдағы естілген нəрсе бір-біріне ұқсамайды, өйткені, Аллаһ Тағаланың Затынжəне сипаттарын қайсы бір жаратылғандарға ұқсастырудан Аллаһ Тағала Пəк. АлПайғамбарымыздың (с.а.с.) (жоғарыда айтылған) сөздеріне келсек, оның сөздеріұқсастыруға титтей де қатысты деп ойлаудың өзі мүмкін емес, себебі, ол АсаҚұдіретті жəне Ұлы Аллаһ Тағаланы барлық адамдардан да жақсы білген.Суһайбтан (р.а.) келген хадисте Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Перде алып тасталынады жəне олар Аса Құдіретті жəне Ұлы Тəңірінің дидарынақараудан сүйкімдірек сый алмайды»-деп, сонсоң,«Сондай жақсы іс істегендерге жақсылық258 əрі артығы да259 бар» (Юнус, 26),деген аятты оқыды. (Мүслім, Термизи)258Бұл жерде жəннəт туралы айтылуда.259Бұл жерде Аса Жоғары Мəртебелі Аллаһ Тағалаға қарау мүмкіндігі туралыайтылуда.Көптеген сахих хадистер де осыны дəлелдейді. Кім бұл айтылғанды теріскешығарса, демек, ол Құранға да, Аллаһ Тағала Өз елшісі арқылы адамдарғажіберген нəрсеге де сенбейтін болғаны, ондай адам туралы Аллаһ Тағала:

103

«Жоқ, олай емес. Негізінде олар ол күні, Раббыларының дидарынан махрұмқалады260». (Мутаффифун, 15)260Яғни олар Аллаһ Тағаланы көре алмайды.Біз болсақ, Аса Жоғары Аллаһ Тағаладан бізді кешіруін жəне мынадайларданқұтқаруын, сондай-ақ біздерге Аллаһ Тағала Өзінің дидарына қарап рахаттанудынəсіп еткен болуын жалбарынып тілеп қаламыз! Əмин.

125-сұрақ:Шапағатқа, оның кімнен болатынына, кімге болатынына жəне қашанболатынына сенудің дəлелі не?Жауабы:Аллаһ Тағала шапағат туралы түрлі міндетті шарттармен байланыстырып ӨзКітабының көптеген аяттарында айтқан. Мəселен, Аллаһ Тағала шапағатшылыққақатысты барлық мəселеде тек қана Өзі билік ететіні жайлы жəне -Өзінен басқаешкімнің араласы болмайтыны туралы біздерге білдірген.Аллаһ Тағала айтты: «(Мұхаммед (с.а.с.)): «Барлық шапағат Аллаһқа тəн...» де».(Зумəр, 44)Ал шапағат ету қашан болатыны туралы айтар болсақ, бұл жайында Аллаһ Тағалашапағат ету тек Өзінің рұқсатымен ғана болатынын біздерге білдірген.Аллаһ Тағала айтты: «Оның құзырында Өзінің рұқсатынсыз кім шапағат етеді». (Бақара, 255) «Оның рұқсатынсыз ешбір шапағатшы жоқ». (Юнус, 3)«Аллаһ қалап, разы болған кісісіне рұқсат бермейінше, олардың шапағатыешнəрсеге жарамайды». (Сəбə, 23)Ал шапағат сөздерімен Аллаһ Тағалаға жалбарыну мүмкіндігі кімге берілетінітуралы айтар болсақ, Аллаһ Тағала ондай мүмкіндік тек Өзінің рұқсатымен ғанаболатынын айтып қана қоймай, ондай мүмкіндік Өзіне жақын таңдаулыларданбасқа ешкімге берілмейтінін де біздерге білдірген.«Аллаһтың рұқсатынсыз ешкім сөйлемейді əрі дұрысын ғана сөйлейді». (Нəбə, 38)«Рахманның қасында уəде алғаннан басқа ешкім шапағат ету күшіне ие болаалмайды261». (Мəриям, 87)261Яғни, Аллаһ Тағалаға жақындардан болған тақуалар таухид куəлігін беріп,Аллаһ Тағаланың сол үшін марапаттауы туралы уəдесіне деген сеніммен өзкуəлігіне адал болып Аллаһ Тағалаға иман келтірген жəне Оның елшілерінеілескендер үшін ғана шапағат ете алады.Ал кімдер үшін шапағат ету мүмкін екендігіне келсек, Аллаһ Тағала тек Өзі разыболғандар үшін ғана шапағат етуге рұқсат беретінін білдірген.«Олар, Аллаһтың разы болған кісісіне ғана шапағат ете алады». (Əнбия, 28)

104

«Сол күні Рахман рұқсат берген, сөзін жақтырғаннан басқаның шапағаты пайдабермейді». (Таһа, 109)Бірақ, Ол, барлық мадақ Оған тəн, тек таухидті (бірқұдайшылдықты)ұстанушылар мен шын берілген адамдарға ғана разы болады. Ал басқаларытуралы Аллаһ Тағала айтты:«Залымдар үшін бір дос та, ықпалды шапағатшы да болмайды». (Ғафыр, 18)Жəне Аллаһ Тағала Қиямет күні олардың:«Енді біздің ешбір шапағатшымыз жоқ. Жанкүйер досымыз да жоқ» (Шуғара,100-101), дейтінінен хабар берген.Аллаһ Тағала жəне айтты:«Сонда оларға шапағатшылардың шапағаты пайда бермейді». (Муддассир, 48)Ал Пайғамбарымыз (с.а.с.) өзіне шапағатшылық құқығы берілген жəне АллаһТағаланың Аршы астына келіп сəжде жасап Аллаһ Тағала үйрететін мадақсөздерімен Аллаһ Тағалаға мадақ айтып, сонсоң оған: «Көтер басыңды жəне өтін,өтінішің орындалады жəне сөйле, (сен не айтсаң) сөзің қабылданады, жəнешапағат ет, саған шапағат ету құқығы беріледі» (Бұхари, Мүслім жəне басқалар,ұзын хадистен үзінді), деп айтылғанша, ол шапағат етуін бастамайтынынбілдіреді.Пайғамбарымыз (с.а.с.) сондай-ақ өзіне таухидті мойындағандардың ішіндегібарлық күнəһарларының бəріне бірден шапағат етпейтінін білдіріп, сөйтіп олбылай дейді:«Ол (Аллаһ Тағала) мен үшін белгілі шек қояды, сонсоң оларды жəннəтқакіргізеді»262, сонсоң, ол (Пайғамбарымыз (с.а.с.)) қайта келіп бағанағыдай сəждеқылады, ал Аллаһ Тағала тағы да белгілі шек қояды, жəне осы хадисте айтылғанмəселе аяғына дейін орындалады.262Бұхари мен Мүслім келтірген ұзақ хадистің үзіндісі.Əбу Хурайраның (р.а.) Пайғамбарымыздан (с.а.с.): «Сенің шапағатың себептіадамдардан кім ең бақытты болады?»-деп сұрағаны риуаят етіледі.Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Шын жүрегінен «Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқ» депайтқан адам»-деп жауап берген. (Бұхари, Ахмад)

126-сұрақ:Шапағаттың неше түрі бар жəне оның ұлығы қайсы?Жауабы:1. Қиямет күні Аллаһ Тағаланың Өз құлдары туралы ақтық шешім қабылдауынадамдардың күтіп тұрған жерінде (мауқиф) болатын шапағат, сол ең ұлы шапағат.Ондай шапағат ету құқығы тек біздің пайғамбарымыз Мұхаммедке (с.а.с.) ғанаберіледі, жəне осы – Аллаһ Тағаланың Пайғамбарымызға (с.а.с.) уəде еткен еңмақтаулы (əл-мақамул-махмуд) орны.

105

Бұл туралы Аллаһ Тағала айтты:«Раббыңның сені бір мақтаулы орынға жеткізуінен үміт етіледі». (Исра, 79)Бұл жерде адамдардың жағдайы еш төзгісіз əрі бұдан ары бұл орында тұраалмастай болғанда жəне олардың бұл жағдайы тым ұзап, қасірет-қайғыларыкүшейіп, өздерінен шыққан терге терең бататыны соншалық, тыныс алулары дақиындаған кезде олар Аллаһ Тағала өздері туралы ақтық шешім қабылдауынқалап шапағат іздей бастайтыны сөз болуда. Сөйтіп, олар шапағат етуін өтініпалдымен Адамға (а.с.) барады, сонсоң – Нұхқа (а.с.), сонсоң – Ибраһимге (а.с.),сонсоң – Мұсаға (а.с.), сонсоң – Мəриям ұлы Исаға (а.с.) барады жəне олардыңəрқайсысы «Өзім..., өзім…263»-дейді, осылайша олар біздің пайғамбарымызМұхаммедке (с.а.с.) келгенше жалғаса береді. Сонда Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Мен соған арналғанмын»,-дейді. Бұл туралы екі «Сахихта» жəне де басқакітаптардағы хадистерде егжей-тегжейлі айтылған.263Яғни мен өзім шапағатқа зəрумін.2. Жəннəттың қақпасы ашық болуын тілегендегі шапағат. Оны ең бірінші болыпбіздің пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.с.) ашады, ал үмметтердің ішінде оғанбірінші болып оның үмметі кіреді.3. Аллаһ Тағала кімдерді тозаққа тастауға əмір етсе, солардың тозаққа түспеуінтілегендегі шапағат.4. Тозаққа тасталған таухидшілер (бірқұдайшылдар) үшін шапағат. Яғни олардытозақтан шығару туралы жалбарыну. Нəтижесінде олар тозақтан көмір секілді бопкүйген халде шығарылады да, сонсоң өмір өзеніне тасталынады жəне олар тасқынсумен ағып келген дəн секілді өніп, өсе бастайды.5. Жəннəттағылардың дəрежелерін жоғарылату үшін шапағат.Соңғы үш жағдайда Аллаһ Тағала алдында адамдар үшін шапағат етуге тек біздіңПайғамбарымызға (с.а.с.) ғана емес, бірақ бұл жерде де ол бірінші болады, сонсоңодан кейін басқа пайғамбарларға, періштелерге, əулиелерге жəне ата-анасынанбұрын өлген нəрестелерге шапағат ету рұқсат етіледі, сонсоң Аса ЖоғарыМəртебелі Өзінің мархаметімен сансыз көп адамдарды оттан шығарып, олардыжəннəтқа кіргізеді.6. Біздің пайғамбарымыз Мұхаммедке (с.а.с.) берілген, кейбір кəпірлердің азабынжеңілдету үшін жасалынатын шапағат, жəне бұл тек қана оның əкесінің ағасыƏбу Тəлибке қатысты, бұл туралы Мүслімнің «Сахихында» жəне де басқакітаптарда хабар берілген.Бұл хадисті Бұхари де келтірген. Онда Пайғамбарымыз (с.а.с.) былай деген:«Мүмкін, Қиямет күні менің шапағатым оған пайдасын тигізер жəне ол оттың еңжоғарғы қабатына орналастырылар, ол жерде от оның (тек) өкшесіне дейін ғанажетеді, (соның өзінде табанындағы оттың ыстығынан) оның миы қайнап тұрады».Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:

106

«Тозаққа (адамдарды) лақтыру тоқталмайды жəне тозақ та: «Тағы да бар ма?»-дегенін (тоқтатпайды), тек Даңқ Тəңірі оның үстіне аяғын қойғанда, оның бірбөлігі басқа бөлігінің ішіне кіріп кетеді де, ол: «Жетер, жетер, Сенің Даңқыңменжəне Сенің Жомарттығыңмен ант етемін»,-дейді. Ал Аллаһ Тағала жəннəт үшін(жаңа) адамдар жаратып, ондағы бос орындарға орналастырғанша жəннəтта босорындар (бос күйінде) қала береді». (Бұхари, Мүслім)

127-сұрақ:Өз амалдарының нəтижесінде біреулер жəннəтқа кіре ала ма немесе тозақтанқұтыла ала ма?Жауабы:Бір күні Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Жақындаңдар, дұрысын ұстауға əрекеттеніңдер264 жəне біліңдер, сендерденешкімге ешуақытта өз амалдары арқасында құтылу жоқ». (Адамдар) сұрады: «О,Аллаһ елшісі, саған да ма?». Ол айтты: «Маған да, егер Аллаһ Тағала мағанмейірімділік жасап маған шапағат етпесе».264Бұл жерде құлшылық мəселелерінде мүмкіндігінше орташа жағдайды ұстауқажеттігі айтылады жəне шамаң келмейтін нəрсені істемеу, өйткені бұдан кейінміндетті түрде кері қайту басталады да адам бұрынғысына қарағанда (салих)амалдарын азайтатыны немесе ешнəрсе істемейтін болатыны туралы айтылуда.Бұл хадис туралы басқа бір риуаятта, Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Дұрысын ұстануға əрекеттеніңдер, жақындай түсіңдер, қуаныңдар (жəнебіліңдер), ешкімді өз амалдары жəннəтқа кіргізе алмайды»,-деді. (Адамдар)сұрады: «О, Аллаһтың елшісі, сені де ме?». Ол жауап берді: «Мені де, егер АллаһТағала маған мейірімділік жасамаса, жəне біліңдер, Аллаһ Тағала үнемі үзбейорындалатын амалдарды жақсы көреді, олар тіпті аз болса да». (Бұхари, Мүслім)

128-сұрақ:Аллаһ Тағаланың:«Жəне оларға: «Міне амалдарың себепті мұрагері болған жұмақтарың осы»делінген түрде дыбысталады» (Ағраф, 49), деген сөздеріне жоғарыдабаяндалған хадис сəйкес келе ме?Жауабы:Аллаһқа шүкір, ол хадис пен Аллаһ Тағаланың сөздері арасында ешқандайқайшылық жоқ. Мəселе мынада: аяттағы (арабша мəтініндегі) растаушы «ب»көмекші сөзі себептілікті аңғартады, өйткені, адамның жəннəтқа баруына оныңдұрыс (салих) амалдары себепші болады, оларсыз жəннəтқа кіру мүмкін емес, алсебеп бар болған жағдайда ғана оның нəтижесі, салдары болатыны белгілі.

107

Ал хадиске келсек, онда бұл «ب» көмекші сөзі құндылық мағынасында келгендігітеріске шығарылады, өйткені Аллаһ Тағаланың құлы ғасырлар соңына дейін өмірсүріп, сол уақыттың бəрінде күндіз ораза тұтып, түндерде намаз оқып жəне бірде-бір күнə іс істемегенде оның барлық амалдары Аллаһ Тағаланың оған ашық жəнежасырын жасаған мейірім-шапағаттарының жүзден бір бөлігіне де тең келмейді.Ондай болса, олар (яғни амалдар) қалайша жəннəтқа кіруге кепіл бола алады?«Раббым! Жарылқа, мархамет ет! Сен мархамет етушілердің ең жақсысысың265».(Муминун, 118)265Бұл сөздердің толық мағынасы; Аса Қамқор – Ол, тек Аллаһ Тағала.

129-сұрақ:Тағдырға бүтіндей иман келтірудің парыздығына не дəлел?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Аллаһтың əмірі тұжырымды бір үкім266». (Ахзаб, 38)266Яғни, Аллаһ Тағаланың бұйрығы міндетті түрде орындалады.«Бірақ Аллаһтың болатын əмірі жүзеге асты». (Əнфəл, 42)«Аллаһтың əмірі орындалады». (Ахзаб, 37)«Аллаһтан бұйрықсыз ешбір қайғы-қасірет болмайды. Ал жəне кім Аллаһқа иманкелтірсе, оның жүрегін түзейді». (Тағабун, 11)«Ал жəне сендерге (Ухудта)267 екі топ қарсыласқан күнгі тиген соққы, Аллаһтыңбұйрығымен мүміндерді байқау үшін еді». (Əли Имран, 166)267Бұл жерде (625-ші жыл) Ухуд соғысы туралы айтылуда, онда мұсылмандаржеңіліс тапқан-ды.«(Мұхаммед (с.а.с.) сондай жағдайларда) сабыр етушілерді қуандыр. Қашаноларға бір қайғы жетсе, олар: «Шын мəнінде біз Аллаһқа тəнбіз əрі Оғанқайтушымыз»,-деді. Міне соларға Раббылары жақтан жарылқау жəне мархаметбар». (Бақара, 155-157)Көптеген аяттар бұған дəлел бола алады. Ал Жəбірейілдің (а.с.) сұрақтары туралыхадисте Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Жақсылық та, жамандық та тағдырдан екеніне сенуің»,-деді. (Бұхари, Мүслім,Əбу Дауд, Ибн Мəжəһ, Насаи, ұзын хадистен үзінді)Сондай-ақ Пайғамбарымыз (с.а.с.) былай деді:«Білгін, сен тап болған нəрсе сені айналып өтіп кетуі мүмкін емес еді, ал сеніайналып өткен нəрсеге сенің ұшырауың мүмкін емес-ті». (Əбу Дауд, Ибн Мəжəһ,Ахмад)Жəне Пайғамбырымыз (с.а.с.) айтты:

108

«Егер сен бір жағдайға кезіксең: «Егер мен пəлен-түгендей еткенімде, бұлжағдайға тап болмас едім»-деп айтпа, «Бұл Аллаһ Тағаланың тағдыры, Оныңқалағаны болды»-деп айт». (Мүслім)Жəне Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Бəрі алдын-ала белгіленген, тіпті қабілетсіздік пен зейінділік те». (Мүслім,Ахмад, Мəлик)Басқа хадистер де осыған дəлел бола алады.

130-сұрақ:Тағдырға иман неше сатылы?Жауабы:Тағдырға иман төрт сатылы:1-ші саты: Аллаһ Тағаланың білімі бəрін қамтитынына, көктерде де, жерде детозаңның түйіршігінің салмағындай нəрсе де Оның назарынан тыс қалмайтынына,Аллаһ Тағала Өзінің барлық жаратқандары туралы оларды жаратуынан бұрынбілгеніне, олардың тағдыры жəне мерзім-мезгілі Аллаһ Тағалаға əу бастан белгіліекеніне, сондай-ақ олардың не істейтіні, не айтатыны, олардың қозғалыс пентыныш халдері, олардың ашық-əшкере жəне жасырын-құпия көрініс беруі, кімніңжəннəттық, кімнің тозақтық екенін білетініне иман келтіру.2-ші саты: (Мұның бəрі бұрын) жазылып қойылғанына, басқаша айтқанда, АллаһТағала ненің болатынын əу бастан біліп жазып қойғанына, яғни Лəухул-Махфузға268 жəне Қаламға269 иман келтіру.268Əлемнің барша тағдыры жазылған барлық Қасиетті Кітаптардың түпнұсқасы.269Қалам – Лəухул-Махфуздағы жазуларды жазған қалам.3-ші саты: Бұл екеуі бұрын болған жəне міндетті түрде болатын Аллаһ Тағаланыңқалауы мен Оның Аса Құдіреттілігіне иман келтіру жағынан алғандаажырамайды.Ал бұрын болмаған жəне (қазіргі кезде) бар емес нəрсе туралы айтар болсақ, ондабұл екеуінің арасында байланыстылық жоқ.Өйткені, Аллаһ Тағала қалаған нəрсе Оның құдіретімен шарасыз түрде болып тұр.Аллаһ Тағала қаламаған нəрсе Оның құдіретінің жоқтығынан емес, Оныңқалауының жоқтығы себепті болмады. Аллаһ Тағала Аса Құдіретті жəне Ұлы,бəрінен Жоғары.Аллаһ Тағала айтты:«Көктердегі жəне жердегі нəрселер Аллаһты осалдата алмайды270. Шəксіз Ол,Толық Білуші, Аса Күшті». (Фатыр, 44)270Бұл жерде егер Аллаһ Тағала бір істі қаласа, Оның еркіне ешкім қарсы тұраалмайтындығы туралы айтылуда.

109

4-ші саты: Аллаһ Тағала бəрінің Жаратушысы екеніне, көктерде де, жерде де,жəне олардың арасында да жаратушысы Аллаһ Тағала болмаған тозаңныңтүйіріндей де нəрсе жоқ екеніне, Аллаһ Тағала барлық нəрсенің қозғалыс, іс-əрекеттері мен қимылсыздық, іс-əрекетсіздігінің де Жаратушысы əрі Одан басқажаратушы да, тəңір де жоқ екеніне иман келтіру.

131-сұрақ:Бірінші саты – білімге иман келтіруге не дəлел?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Ол сондай Аллаһ, Одан басқа ешбір тəңір жоқ. Көместі де, көрнеуді де біледі».(Хашыр, 22)«Сондай-ақ Аллаһтың білімі əрнəрсені қамтиды». (Талақ, 12)«Қарсы болғандар: «Бізге Қиямет келмейді»,-деді. (Мұхаммед (с.а.с.)): «Олайемес, көместі білетін Раббыма ант етемін! Əлбетте сендерге ол мезгіл келеді.Көктердегі, жердегі тозаңның түйірінің салмағындай нəрсе Одан тасаланбайды.Сондай-ақ одан үлкені де, кішісі де белгілі бір Кітапта жазулы» де». (Сəбə, 3)«Көместің271 кілттері Оның жанында. Оны Ол, Өзі ғана біледі». (Əнғам, 59)271«Көмес» (ғайып) – бұл тек қана Аллаһ Тағалаға ғана белгілі нəрсе жəне Олоны (ғайыпты) қалаған адамына ғана білдіреді.«Аллаһ елшілікті қалай басқаратынын біледі». (Əнғам. 124)«Күдіксіз Раббың Өз жолынан кімнің адасқанын жақсы біледі. Жəне туражолдағыны да біледі». (Қалам, 7)«Аллаһ əлемдегілердің көңілдеріндегілерді жақсы біледі емес пе?» (Анкабут, 10)«(Мұхаммед (с.а.с.) сол уақытта Раббың періштелерге: «Əрине Мен жерде бірорынбасар жаратамын»-деген еді. (Періштелер): «Онда бұзақылық істеп272, қантөгетін біреу жаратасың ба? Негізінен біз Сені дəріптеп, мақтау менпəктеудеміз273»,-деді. (Аллаһ): «Мен сендердің білмегендеріңді жақсы білемін»,-деді». (Бақара, 30)272Бұл жерде адамдардың ең үлкен күнə, көпқұдайшылдық күнəсына ұрынатыныжайлы да айтылуда.273Яғни, Саған қатысты Сенің жоғары жағдайыңа сəйкес келмейтін ешнəрсегежол бермейміз.«Бір жеккөрген нəрселерің сендер үшін қайырлы болуы мүмкін. Жəне жақсыкөрген нəрселерің сендерге жаман болуы да мүмкін. Аллаһ біледі, сендербілмейсіңдер». (Бақара, 216)Риуаят етіледі: Бір адам Пайғамбарымыздан (с.а.с.) сұрады: «О, Аллаһтың елшісі,жəннəтқа кіретін адамды тозаққа кіретін адамнан айыра тануға бола ма?» Ол:«Иə»,-деді. (Анау адам) сұрады: «Олай болса амал қылушылар не үшін

110

əрекеттенеді?» Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты: «Əркім не үшін жаратылған болса,соны істейді (немесе «оған не оңтайластырылған болса274...)». (Бұхари, Мүслім)274Басқаша айтқанда, əрбір адам оны орындау арқылы түптің түбінде əу бастаАллаһ Тағала тағдыр еткен жерге апаратын өзі үшін оңай көрінген амалдардытабатын болады.Риуаят етіледі: Бір күні Пайғамбарымыздан (с.а.с.) көпқұдайшылдардыңбалалары275 туралы сұрасты, сонда ол: «Олардың қандай амал істейтінін Аллаһжақсы біледі»,-деді». (Бұхари, Мүслім)275Бұл жерде мүшріктердің жақсы істі де, жаман істі де істемей жас кезінде өлгенбалалары жəннəтқа кіре ме, немесе тозаққа кіре ме деген мəселе туралы айтылуда.Сондай-ақ Аллаһ Тағаланың елшісі (с.а.с.) айтты:«Ақиқатында Аллаһ Тағала (кейбір) адамдарды əкелерінің белінде жүргенкезінде-ақ жəннəттық етіп жаратты276, (кейбір) адамдарды əкелерінің беліндежүрген кезінде-ақ тозақтық етіп жаратты». (Мүслім, Əбу Дауд, Ахмад)276Яғни ол адамдардың жəннəтқа баратынын алдын-ала белгілелеген.Сондай-ақ Аллаһ Тағаланың елшісі (с.а.с.) айтты:«Негізінде, біреу басқаларға жəннəттық адамның ісін277 істеп жүргендейкөрінеді, ал (шынында) ол тозаққа түседі жəне біреу басқаларға тозақтық адамныңісін істеп жүргендей көрінеді, ал (шынында) ол жəннəтқа кіреді». (Бұхари,Мүслім)277Яғни оның жəннəтқа баруымен марапатталатын істердіРиуаят етіледі: Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Араларыңда орны жəннəтта немесе тозақта екені Аллаһқа белгілі болмағанешкім жоқ». (Адамдар) сұрады: «О, Аллаһтың елшісі, олай болса, амал жасаудың(əрекеттенудің) не қажеті бар? Осы айтылғанды ұстансақ дұрыс емес пе?».Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Жоқ, амал қылыңдар, өйткені, кім не үшін жаратылғанболса, оған сол амалды (орындау) оңайлатылады»,-деді де, мына аяттарды оқыды: «Ал енді əлдекім (Аллаһ жолында) берсе278, тақуалық қылса, жақсылықтыдұрыс деп білсе279, сонда оның жолын оңайластырамыз280. Ал енді кім сараңдықістесе281, елемесе282, жақсылықты жалғанға шығарса, сонда оның ауырлыққаұшырауын оңайластырамыз283» (Лəйіл, 5-10)». (Бұхари, Мүслім)278Бұл жерде «(Аллаһ жолында) берсе» деген сөздің кең мағынасы сөз болуда,басқаша айтқанда, малымен де (зекет төлеу, жетім-жесірлерге жəрдемдесу, т.т.)жəне Аллаһ Тағалаға құлшылық етудің барлық түрін орындаумен де АллаһТағаланың бұйрығын орындау туралы айтылуда.279Яғни, Аллаһ Тағаладан басқа ешқандай тəңір жоқ екендігі туралы куəліктіңшындығына сенген жəне осыған сеніп игі істер істегендер Аллаһ Тағала уəдееткен марапаттауға ие болатынына иланған

111

280Бұл жерде адамның жалпы жағдайының жақсаруы туралы сөз болуда жəнежəннəтқа апаратын барлық игі істерді істеу, сондай-ақ барлық бұзықтықтан бастарту мүмкіндігінің ол үшін оңайлатылатыны туралы сөз болуда.281Яғни, Аллаһ Тағала сый еткен нəрселерді өзінің де, басқаның да игілігі үшінжұмсамаған жəне Аллаһ Тағалаға өз дəрежесінде құлшылық етпеген282Басқаша айтқанда, Аллаһ Тағаланың жарылқауына мұқтаж емеспін деп жəнеосы өмірдің жақсылығы жетеді деп есептеген.283Бұл жерде Аллаһ Тағала ол үшін барлық игілікті жасауды қиындататыны жəнеоған барлық бұзықтыққа қарай жолды оңайлататыны жəне ол (бұзықтықтар)адамды түптің түбінде тозаққа апаратыны туралы айтылуда.Бұған дəлел басқа да хадистер бар.

132-сұрақ:Екінші саты – тағдырды Аллаһ Тағала жазып қойғанына иман келтіруге недəлел?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Əр нəрсені ашық бір Кітапта284 түгендеп қойдық». (Ясин,12)284Бұл жерде не Лəухул-Махфуз туралы, не адамдардың барлық амалдарыжазылатын дəптерлері туралы айтылуда.«Шəксіз бұлар, Кітапта285 жазулы». (Хаж, 70)285Бұл жерде Оның қасындағы барлық əлемнің тағдыры қамтылған Лəухул-Махфузда бұның жазылып қойғаны туралы айтылуда.«(Перғауын): «Ал сонда бұрынғы дəуірдегілердің286 жағдайы қандай?»,-деді.(Мұса (а.с.)): «Олардың мəліметі Раббымның қасындағы Кітапта бар. Раббымжаңылмайды да ұмытпайды»,-деді». (Таһа, 51-52)286Бұл жерде бүкіл өмірінде бірден бір Жалғыз Тəңір – Аллаһ Тағаланы білмейəртүрлі пұттарға табынушылар туралы айтылуда.«Аллаһтың білімінен тыс ешбір ұрғашы жүкті болмайды да тумайды. АллаһтыңКітабында жазылған өмір ұзартылмайды да қысқартылмайды. Əрине бұл Аллаһқаоңай». (Фатыр, 11)Бұған дəлел болатын басқа да аяттар көп.Риуаят етіледі: Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Орны жəннəтта немесе тозақта екені Аллаһ Тағала тарапынан жазылыпқойылмаған ешбір адам жоқ, сондай-ақ оның бақытты яки бақытсыз екені дежазылып қойылған». (Бұхари, Мүслім)Осыған байланысты Сурақа ибн Мəлик ибн Жушəмнің (р.а.) Пайғамбарымыздан(с.а.с.): «О, Аллаһтың елшісі, біз енді ғана жаратылғандаймыз, бізге дініміздібаянда. Бізге тағдыр етілген жəне алдын-ала жазылып қойылғанға сəйкес амал

112

жасайық па, əлде енді ғана жазылатын нəрсеге сəйкес амал жасайық па?»-депсұрағаны риуаят етіледі. (Сонда) Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Жоқ, алдын-алажазылғанға, тағдырға сəйкес»-деп жауап берді. (Сурақа) сұрады: «Онда бізге амалжасаудың керегі не?»287 Сонда (Пайғамбарымыз (с.а.с.)) айтты: «Амалқылыңдар, əркімге оңайластырылады».287Яғни, бəрібір өзгертуге мүмкін болмаса, жəне одан аман қалуға да болмаса,онда əрекеттің керегі не?Бұл хадис туралы басқа риуаятта, Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Əрбір амал қылушы амалына қарай оңайластырылған»,-деген. (Бұхари, Мүслім)Бұған дəлел ретінде басқа да хадистерді келтіруге болады.

133-сұрақ:Тағдырдың қанша түрі бұл сатыға кіреді?Жауабы:Бұл сатыға тағдырдың бес түрі енеді жəне олардың бəрі білімге байланысты.Бірінші; (Əт-тақдирул-əзəли): Əуелден белгіленген тағдыр, яғни Аллаһ ТағалаҚаламды288 жаратқан кезде, көктер мен жерді жаратудан елу мың жыл бұрын неболатынын, барлығын жазып қойған.288Жаратылғандардың барлық ісін əу бастан жазған қалам.Екінші; (Əт-тақдирул-умри): Əл-мисақтағы уағдаға қатысты жəне əрбір жекеадамның өміріне байланысты тағдыр.Ол жайында Аллаһ Тағала былай дейді:«Мен сендердің Раббыларың емеспін бе?» 289 (Ағраф, 172)289Аса Жоғары Мəртебелі Аллаһ Тағала Өзі жаратқан рухтарға осы сұрақтықойған.Үшінші; Адамның өміріне бүтіндей байланысты, бірақ ұрықтың ана жатырынатүскен сəтіне қатысты болғандағы тағдыр.Төртінші; Қадыр түніндегі (періштелерге ашылатын) келер жылға қатысты біржылдық тағдыр290.290Яғни, келесі жылы əрбір адамға не болатыны жайлы періштелер хабарланады.(қараңыз: Духан, 4-5)Бесінші; Əрбір күнге қатысты тағдыр, бұл əрбір жағдайда оның жүзеге асуыарқылы көрінеді.Төменде бұл мəселелер толығырақ қарастырылады.

113

134-сұрақ:Əуелден белгіленген тағдырға (əт-тақдирул-əзəли) не дəлелдер бар?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Жер жүзіне, сондай-ақ сендерге кенеттен бір бейнет келетін болса, ол,жаратуымыздан бұрын Кітапта291 жазулы». (Хадид, 22)291Яғни, Лəухул-МахфузАл Пайғамбарымыздың (с.а.с.) мына сөздері риуаятталады:«Аллаһ Тағала Өзінің жаратқандарының тағдырларын көктер мен жердіжаратудан елу мың жыл бұрын жазды».Ол (с.а.с.) сондай-ақ жəне айтты:«Жəне Оның Аршы су бетінде еді». (Термизи, Ахмад, Əбу Дауд)Риуаят етіледі: Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Аллаһ Тағала ең бірінші Қаламды292 жаратты да, оған: «Жаз!»,-деді. (Қалам)айтты: «О, Тəңірім, мен нені жазуым керек?». Аллаһ Тағала айтты: «Барлық жан-зат пен бар нəрсенің Қиямет күніне дейін тағдырларын жаз!» (Термизи, Ахмад,Əбу Дауд)292«Қалам» – əлемнің барлық тағдырын ол жаратылғанға дейін Лəухул-Махфузғажазған құрал.Сондай-ақ Пайғамбарымыздың (с.а.с.) мына сөздері де риуаятталған:«О, Əбу Хурайра, не болатынын Қалам жазып (бітірген), сиясы кеуіп қалған».(Бұхари, Мүслім)

135-сұрақ:Əл-Мисақ күніндегі ғұмырлық бүкіл тағдырдың (əт-тақдирул-умри) дəлеліне?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«(Мұхаммед (с.а.с.)) сол уақытта Раббың адам балаларының белдеріненнəсілдерін алды да, өздеріне куə етіп: «Мен сендердің Раббыларың емеспін бе?»-дегенде, олар: «Əрине, куəміз»,-деген». (Ағраф, 172)Исхақ ибн Рахауиядан (р.а.) риуаят етілген хабарда бір адамныңПайғамбарымыздан (с.а.с.): «О, Аллаһтың елшісі, амалдар (адамдар тарапынан)жасала ма немесе олар баяғыда-ақ алдын-ала шешілген бе?»-деп сұрағаныайтылады. Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Ақиқатында, Аллаһ Тағала Адамның ұрпағын арқасынан шығарып, АллаһТағала оларды өздеріне өздері туралы куəлік беруге мəжбүр етті, сонсоң олардыӨзі екі алақанына алды да: «Мыналар – жəннəт үшін, ал мыналар – тозақ үшін»,-деді, жəне жəннəттықтар жəннəт адамдарының амалдарын орындауға

114

оңайлатылады, ал тозақтықтарға тозақ адамдарының амалдарын орындауоңайлатылады». (Табарани)Абдуллаһ ибн Амрдан (р.а.) Термизи риуаят еткен хадисте былай дейді:«Бір күні Пайғамбарымыз (с.а.с.) біздің алдымызға шықты, қолында екі кітап бареді, сонсоң: «Бұл қандай кітап екенін білесіңдер ме?»-деп сұрады. Біз: «Жоқ, о,Аллаһтың елшісі, егер өзің бізге айтпасаң, білмейміз»-деп жауап бердік. Сонда олоң қолындағы кітап туралы: «Бұл – əлемдердің Раббысының Кітабы, мұндажəннəт тұрғындарының есімдері жазылған жəне олардың аталарының аттары,олардың тайпаларының аттары, сондай-ақ олар ең соңғысына дейін түгелденген,енді олардың саны көбейтілмейді де, азайтылмайды да»,-деді. Сонсоң ол солқолындағы Кітап туралы айтты: «Бұл – əлемдердің Раббысының Кітабы, мұндатозақ тұрғындарының есімдері жазылған жəне олардың аталарының аттары,олардың тайпаларының аттары, сондай-ақ олар ең соңғысына дейін түгенделген,енді олардың саны көбейтілмейді де, азайтылмайды да». (Бұл сөздерді есіткен)оның сахабалары: «О, Аллаһтың елшісі, егер бəрі шешіліп қойылған болса, онданесіне салих амал жасауға (əрекеттенеміз)?»-деп сұрады. Ол айтты: «Дұрысынұстануға əрекеттеніңдер, жақындаңдар293. Өйткені, шын мəнінде, кім жəннəттықболса, ол бұрын не істеген болса да, қалай да жəннəт тұрғындарының амалдарынорындайды, ал кім тозақтық болса, ол бұрын не істеген болса да, қалай да тозақтұрғындарының амалдарын орындайды».Сонсоң Аллаһ Тағаланың елшісі қолдарымен белгі берді де, оларды лақтырыптастады294, содан кейін: «Сендердің Раббыларың (Өз) құлдарының (тағдырын)қайсы бөлігі – жəннəттық, қайсы бөлігі тозақтық екенін əлдеқашан шешіпқойған»,-деді. (Термизи)293127-ші сұрақтың ескертпесіне қараңыз.294Бұл жерде осы айтылған Кітаптар туралы немесе қолымен қандай да бірқозғалыс жасағаны туралы болуы мүмкін. Егер сол Кітаптар туралы болса, онықолында ұстап тұрған Пайғамбарымыз (с.а.с.) ол Кітаптарды бұл дүниеден ғайыпдүниеге жіберген болуы мүмкін.

136-сұрақ:Адамның бар өміріне бүтіндей байланысты жəне ұрықтың жатырғатүскендегі алғашқы кезеңдеріне қатысты тағдыр туралы не дəлел бар?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Сендерді жерден жаратқанда жəне аналарыңның қарнында шикіөкпе кездеріңдеде жақсы біледі. Сондықтан өздеріңді өздерің ақтамаңдар295. Ол, кім тақуа екенінжақсы біледі». (Нəжм, 32)295Яғни, мақтамаңдар да ақтамаңдар.

115

Ал Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Ақиқатында, сендердің əрбірің (алғашқы) қырық күн бойы аналарыңныңқұрсағында ұрық түрінде, сонсоң сонша уақыт ұйыған қан түрінде, сонсоң соншауақыт кішкентай бір тістем ет түрінде болып қалыптасасыңдар, осыдан кейін(оған) үрлеп рух (жан) кіргізетін періште жіберіледі, жəне ол (періште) төртнəрсені жазуға бұйрық алады. Сөйтіп, ол оның тағдыр-үлесін, қанша жыл өмірсүретінін, оның амалдарын, сондай-ақ оның бақытты немесе бақытсыз болатынынжазады. Одан басқа ешбір тəңір жоқ Затқа ант етейін, шын мəнінде, сендерденкез-келген біреуің жəннəтқа қолдың қарындай қашықтық қалғанша жақындапбарғанға дейін жəннəттықтардың амалдарын істейді, (содан кейін) маңдайында нежазылған болса (сол болады), сөйтіп, ол тозақтықтарға тəн істерді істейді детозаққа кіреді. Жəне, шын мəнінде, сендерден кез-келген біреуің тозаққа қолдыңқарындай қашықтық қалғанша жақындап барғанға дейін тозақтықтардыңамалдарын істейді, (содан кейін) маңдайында не жазылған болса (сол болады),сөйтіп, ол жəннəттықтарға тəн істі істейді де, жəннəтқа кіреді». (Бұхари)Бұл хадистің сахабалардың басқаша баяндауымен жеткен риуаяттары да бар,бірақ бəрінің мағынасы бір.

137-сұрақ:Қадыр түніндегі келер жылға қатысты бір жылдық тағдырдың дəлелі не?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Ол кеште барлық хикметті істер296 айрылады. Бұл Өз қасымыздан бір бұйрық.Расында елшілерді жіберушіміз». (Духан, 4-5)296Яғни, Аллаһ Тағаланың даналығымен шешілетін кез-келген іс.Ибн Аббас, Аллаһ Тағала ол екеуінен разы болсын, айтады:«Қадыр түні келер жылы болатын нəрселер: өлімге, өмірге, тағдыр-үлеске,жаңбыр жəне қажыларға байланысты мəселелер де: «Пəленше қажылықты өтейді,түгенше қажылықты өтейді»-делініп Лəухул-Махфуздан көшіріліп жазылады»297.297Ибн Аббас, ол екеуінен Аллаһ разы болсын, жəне де басқа жоғарыда есімдеріаталған беделді кісілердің бұл мəселеге байланысты айтқандары «Əд-дурр əл-мансурда» келтірілген. Осындай пікірді Хасан, Саъид ибн Жубайр, Муқатил, ƏбуАбдур-Рахман Сулəми жəне басқалар да білдірген.

116

138-сұрақ:Əр күнге белгіленген тағдырдың бар екеніне не дəлел?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Ол, əр күні шұғылдануда». (Рахман, 29)Хакимнің «Сахихында» Ибн Аббастың, Аллаһ ол екеуінен разы болсын, мынасөздері келтірілген:«Ақиқатында, Аллаһ Тағаланың жаратқандарының ішінде əппақ інжуден(жасалған) Лəухул-Махфуз да бар. Оның жамылғысы қызыл лағылдан, қаламы –нұрдан жəне ондағы жазу – нұр. Аллаһ Тағала оған бір күнде үш жүз алпыс ретқарайды жəне осындай əр қараумен Ол жаратады жəне тағдыр жібереді, тірілтедіжəне өлтіреді, (дəрежелерін) көтереді жəне қорлайды жəне Ол нені қаласа, соныістейді, Оның:«Ол, əр күні шұғылдануда» (Рахман, 29) деген сөзінің мəнісі осы».Тағдырдың жоғарыда аталған барлық түрлері əуелі Аллаһ Тағала Қаламдыжаратқанда, оған Лəухул-Махфузға жазып қоюды бұйырған əуелден белгілентағдырдың егжей-тегжейлі түсіндірілуі болып табылады.Аллаһ Тағаланың:«...сендердің істегендеріңді жаздырушы едік298» (Жəсия, 29), деген сөздерін ИбнУмар жəне Ибн Аббас, олардан Аллаһ разы болсын, осылай түсіндірген.298Яғни Аллаһ Тағала адамдардың барлық амалдарын осы Кітапқа жазып қоюдыперіштелерден талап еткен.Ал осылардың бəрінің бастау алар жері Аса Жоғары Мəртебелі жəне теңдесі жоқАллаһтың сипаты болып табылатын Оның білімі.

139-сұрақ:Бақыттылық пен бақытсыздық тағдырдан екенінің мəнісі не?Жауабы:Көктен түсірілген барлық Кітаптарда, сондай-ақ осы мəселеге қатыстыПайғамбарымыздың (с.а.с.) хадистерінде, барлық нəрсенің алдын-ала белгіленуі,яғни тағдыр етілуі (адамдардың) амалына кедергі бола алмайды жəне адамдардыңоны малдануына болады дегенді білдірмейді, керісінше, ол адамдарды дұрыс(салих) амалдар жасауға жəне соған (дұрыс амалға) ұмтылуға бар күш-қайратынжұмсауға міндеттейді. Міне, сондықтан да, Пайғамбарымыз (с.а.с.) сахабаларынабарлық нəрсенің тағдыр етілгендігі жəне сол тағдыр орындалатындығы, сондай-ақбарлық тағдыр етілген нəрселерді жазған қаламның сиясы кеуіп, құрғап қалғаныжайлы айтқанда, сахабалардың кейбіреуі: «Ендеше, тағдырға сүйеніп (сонымалданып), амал жасаудан бас тартсақ болмай ма?»-деп сұрағанда,

117

Пайғамбарымыз (с.а.с.) оған жауап беріп: «Жоқ, амал жасаңдар, барлық нəрсеоңайластырылған»-деді де, мына аяттарды оқыды:«Ал енді əлдекім (Аллаһ жолында) берсе, тақуалық қылса, жақсылықты дұрыс депбілсе, сонда оның жолын оңайластырамыз. Ал енді кім сараңдық істесе, елемесе,жақсылықты жалғанға шығарса, сонда оның ауырлыққа ұшырауыноңайластырамыз» 299. (Лəйіл, 5-10)299Бұл аятқа қатысты 278, 279, 280, 281, 282, 283 сілтемелерге қараңыз.Аллаһ Тағала, Даңқ Оған тəн, жазмыштағы барлық нəрсені (яғни болмайқалмайтын нəрселерді) тағдыр етті жəне оларға себеп болатын нəрселердіңбарлығын дайын етті. Адамдарға бұл дүниеде өмір сүруі үшін жəне мəңгілікдүниені табу үшін қажетті нəрселерді беріп, сондай-ақ Өзі жаратқан адамдардыңқайсысы екі дүниеде не үшін жаратылған болса, соның орындалуын оңайлатқанАллаһ Тағала Дана. Осылайша, Ол тағдыр етеді жəне жеңілдетеді.Егер Аллаһтың құлы Ахыреттегі пайдаларының оған жеткізетін себептермен(амалдармен) байланысты екенін білсе, ол өз амалдарын мына дүниедегі мүдденіңорындалуына байланысты нəрселерден жоғары қойып, бар күш-қайратын соламалдарды орындауға жұмсар еді. Тағдыр туралы хадисті есітіп, «Енді менбарынша əрекет жасаймын»,-деген сахаба бұл хадисті жақсы түсінген.Ал Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Саған пайда келтіретін нəрсеге ұмтыл, Аллаһ Тағаладан жəрдем сұра жəнеəрекетсіз болма». (Мүслім, Ахмад, Ибн Мəжəһ) 300300Əбу Хурайрадан (р.а.) келген риуаятта Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Əрқайсысында игілік бар болса да, Аллаһ Тағала алдында əлсіз мұсылманнанкөрі күшті мұсылман жақсы. Өзіңе пайда келтіретін нəрсеге ұмтыл, АллаһТағаладан жəрдем сұра жəне əрекетсіз болма, егер саған бір нəрсе жетсе: «Егербылай еткенімде, онда мен…» деп айтпа, «Бұл – Аллаһ Тағаланың тағдыр еткеніжəне Ол қалағанын орындады»-деп айт, өйткені «егер» деу, өзінің істеріне қарайшайтанға есік ашқан болады».Риуаят етіледі: Пайғамбарымыздан (с.а.с.) сұрады: «Маған айт, біздер қолданыпжүрген дəрі-дəрмек пен дұға, үфілеу-сүфілеу Аллаһ Тағала тағдыр еткеннəрселерден бір нəрсені болдырмай қала ма?». Ол: «Олар (да) Аллаһ Тағаланыңтағдырынан»-деп жауап берді. Яғни Аллаһ Тағала жақсылық пен жамандықты,сонымен қатар, сол екеуінің барлық себептерін де тағдыр етті дегені.

118

140-сұрақ:Аллаһ Тағаланың қалауына иман келтірудің парыздығына яки үшіншісатыға қандай дəлелдер бар?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты: «Сендердің қалауларың болмайды. Аллаһ қаласа ғана болады». (Инсан, 30)«Жəне ешнəрсені: «Осыны ертең істеймін»-деп айтпа. Бірақ, «Аллаһ қаласа(жасаймын)» де». (Кəһф, 23-24) «Аллаһ кімді қаласа адастырады, кімді қаласа оны тура жолға салады». (Əнғам,39)«Аллаһ қаласа еді, сендерді бір-ақ үммет қылар еді». (Нахыл, 93)«Егер Аллаһ қаласа, өздеріне ашық дəлелдер келгенінен кейін олар,пайғамбарлардан301 соң соғыспас еді». (Бақара, 253)301Аллаһ Тағаланың елшілері туралы айтылуда.«Егер Аллаһ қаласа, олардан өш алар еді». (Мұхаммед, 4)«Ол, қалағанын бұлжытпай істеуші». (Буруж, 16)«Шын мəнінде Ол, бір істің болуын қаласа, Оның бұйрығы оған «Бол», деу, сондаол бола қалады». (Ясин, 82) «Бір нəрсенің болуын қалағанда, сөзіміз тек қана оған «Бол», деу, сонда ол болақалады». (Нахыл, 40)Аллаһ Тағала жəне айтты:«Сонда Аллаһ, кімді тура жолға салуды қаласа, Ислам үшін оның көңілінкеңейтеді. Жəне біреуді адастырғысы келсе, оның көңілін көкке шығарып баражатқандай өте тарылтады». (Əнғам, 125)Бұған дəлел ретінде басқа да аяттарды келтіруге болады.Ал Пайғамбарымыз (с.а.с.) туралы сөз қозғасақ, ол айтты:«Ақиқатында адам ұрпақтарының жүректері Рахман саусақтарының екісаусағының арасында жалғыз жүрек секілді болып тұрады, жəне Ол онықалауынша қозғайды». (Мүслім)Бір жазық жерде Пайғамбарымыз (с.а.с.) бен сахабаларының ұйықтағаны туралыПайғамбарымыз (с.а.с.) былай деді:«Ақиқатында, Аллаһ Тағала қалаған кезінде сендердің жандарыңды алады,қалаған кезінде оны қайтарады». (Бұхари, Насаи, Ахмад)Жəне Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Араша түсіңдер, сауап аласыңдар, ал Аллаһ Тағала Өзінің елшісінің тілі арқылықалаған үкімін шығарады». (Бұхари, Мүслім)Риуаят етілуінше, Пайғамбарымыз (с.а.с.) бір адамның: «Аллаһ жəне сеніңқалағаныңдай» дегенін есітіп (оған) айтты: «Аллаһ қаласа жəне пəленшедемеңдер, тек қана Аллаһтың жалғыз Өзі қаласа»-деңдер». (Ахмад)

119

Сондай-ақ Пайғамбырымыз (с.а.с.) жəне айтты:«Аллаһ Тағала кімге жақсылықты қаласа, оған дінді терең түсінетін етіп қояды».(Бұхари, Термизи, Ахмад)Жəне Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Аллаһ Тағала бір үмметке рахметін сыйлағысы келсе, (сол үмметтің)пайғамбарын ол үммет (жойылғанға) дейін (Өз жағына) алады, ал Ол егер бірүмметті өлтіргісі келсе, оны олардың пайғамбары тірі кезінде-ақ жазалайды».(Мүслім)Аллаһ Тағаланың қалауы мен бұйрығы жайлы басқа да хадистер көп.

Жоғары Мəртебелі Аллаһ Тағала Өзінің Кітабында ізгі амал жасаушыларды,тақуалар мен сабырлыларды сүйгенін білдіреді, бұл туралы Оның елшісінің жəнеОның сипаттарының мəнінен де білеміз. Ол иман келтіргендер мен ізгі амалжасаушыларға разы, Ол кəпірлер мен əділетсіздерді сүймейді, Ол құлдарыныңимансыздыққа түсуін қаламайды жəне арсыздықты ұнатпайды, бірақ осылардыңбарлығы Аллаһ Тағаланың қалауы мен Оның бұйрығы бойынша іске асып, егерОл қалағанда еді, онда бұлар болмаған болар еді, өйткені Оның патшалығында Олқаламаған нəрсенің ешқайсысы болмайды. Ендеше біреу: «Ол Өзі ұнатпайтынжəне Өзі разы болмайтын нəрселерді Ол қалайша ұнатып қалайды?»-десе, не депжауап беруге болады?Жауабы:Аллаһ Тағаланың қалауы туралы Құранның түрлі аяттары мен хадистерде екімағынада келгендігін білгін.1. Болмыстық-тағдырлық қалау. Бұл арабша «мəшиə» деп аталады. Қалаудың бұлтүрінің ризашылық білдіру мен ұнатуға қатысы жоқ. Керісінше, қалаудың бұлтүріне имандылық та, имансыздық та, бойсұну да, бағынбаушылық та, ұнамды да,жеккөрінішті де кіреді жəне ешкім бұл қалаудан тыс қала алмайды. Бұл туралыЖоғары Мəртебелі:«Сонда Аллаһ, кімді тура жолға салуды қаласа, Ислам үшін оның көңілінкеңейтеді. Жəне біреуді адастырғысы келсе, оның көңілін көкке шығарып баражатқандай өте тарылтады» (Əнғам, 125), деген.Аллаһ Тағала жəне айтты:«(Мұхаммед (с.а.с.)) Аллаһ Тағала біреудің бұзылуын302 қаласа, сен ол үшінАллаһтан дəнеңеге ие бола алмайсың. Міне солар, Аллаһ жүректерін тазартудықаламағандар». (Мəида, 44)302Яғни адасуын, тура жолдан шығуынБұған мысал ретінде басқа да аяттары келтіруге болады.

120

2. Аллаһ Тағаланың ризашылық білдіру мен жақсы көруіне қатысты діни қалау.Осы қалауға сəйкес Ол Өз құлдарына кейбір нəрселерді бұйырды, кейбірнəрселерден қайтарды. Бұған Жоғары Мəртебелінің мына сөздері дəлел:«Аллаһ сендерге оңайлық қалайды, ауыршылық қаламайды». (Бақара, 185)Аллаһ Тағала жəне айтты:«Аллаһ сендерге түсіндіруді жəне сендерді өздеріңнен бұрынғылардың303 туражолдарына салуды, сондай-ақ тəубелеріңді қабыл етуді қалайды304». (Ниса, 26)303Бұл жерде пайғамбарлар мен олардың ізбасарлары туралы айтылуда.304Яғни сендерге мейірімділік ету үшін, сендерді тəубеге келтіру жəне сендердікешірудіБұған мысал ретінде басқа да аяттарды келтіруге болады.Аллаһ Тағаланың болмыстық қалауымен бірге о бастағы тағдырға Аллаһтың діниқалауы да тиесілі болған адам өмірде Аллаһтың осы қалауын басынан өткізеалады. Аллаһ Тағалаға бойсұнушы мұсылманда жоғарыда аталған екі көрінісбірігеді, ал бойсұнушы емес, арсыз адамға Аллаһ Тағаланың тек болмыс пентағдырға қатысты қалауы тиісті болады.Аллаһ Тағала, мадақ Оған тəн, Өзінің барлық құлдарын Өзіне ұнамды нəрсегешақырады, бірақ олардың ішінен кімді қаласа, тек соларды ғана Өзінебойсұндырды. Бұл туралы Аса Жоғары Мəртебелінің Өзі:«Аллаһ есендік жұртына (жəннəтқа) шақырады да, қалаған құлын тұп-тура жолғасалады» (Юнус, 25), деді.Осылайша, Аса Жоғары Мəртебелі Аллаһ, мадақ Оған ғана тəн, Өз шақыруынбəріне қатысты етеді де, бірақ, Ол тек кімді қаласа, соны ғана тура жолғабастайтынын баса айтады.Аллаһ Тағала айтты:«Шынында Раббың жолынан адасқан кісіні де жақсы біледі. Жəне тура жолғатүскенді де жақсы біледі». (Нəжм, 30)

142-сұрақ:Тағдырға иман келтірудің жаратуға байланысты төртінші сатысына қандайдəлелдер бар?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Аллаһ барлық нəрсенің Жаратушысы, Аллаһ Тағала əр нəрсеге Кепіл». (Зумəр,62) «Сендерге көктен, жерден несібе беретін Аллаһтан басқа бір жаратушы бар ма?»(Фатыр, 3) «Бұл Аллаһтың жаратқаны. Ал Аллаһтан өзгенің не жаратқанын Мағанкөрсетіңдерші?» (Луқман, 11)

121

«Ол Аллаһ сендерді жаратқан, сосын ризық береді, одан кейін өлтіреді, соңыратірілтеді. Ал сендердің Аллаһқа қосқан ортақтарыңнан, осылардан бір нəрсеістейтін кім?» (Рум, 40)«Аллаһ сендерді де, жасаған нəрселеріңді де жаратты». (Саффат, 96)«Кісіге жəне оны толықтағанға. Сонда оған жамандық əрі тақуалық қабілетінбергенге серт». (Шəміс, 7-8) «Аллаһ Тағала кімді тура жолға салса, сонда ол, тура жол тапқан болады. Жəнекімді адастырса, сонда олар зиянға ұшырағандар». (Ағраф, 178)Жəне Аллаһ Тағала айтты:«Бірақ Аллаһ, сендерге иманды жақсы көрсетіп, оны жүректеріңде зейнеттеді.Сондай-ақ сендерге қарсылықты, бұзақылықты жəне бас тартудыжеккөрсетті».(Хужурат, 7)Басқа да аяттар бұған дəлел бола алады.Аллаһ Тағала құлдарының амалдарын да жарататыны туралы, Хузайфадан (р.а.)келген риуаят бойынша, Пайғамбарымыз (с.а.с.) былай деген:«Ақиқатында Аллаһ Тағала (не болғанда да) əрбір амал жасаушыны да жəне олжасаған амалды да жаратады». (Бұхари, Байһақи)Пайғамбарымыз (с.а.с.) Аллаһ Тағалаға жалбарынып:«О, Аллаһ, менің жаныма тақуалық бере көр жəне оны тазарта көр, (өйткені) Сен– оны ең жақсы Тазартушысың305. Сен – оның Қорғаушысың жəнеЖарылқаушысың»,-дейтін. (Мүслім, Ахмад, Насаи, ұзын хадистен)305Ақиқатында адамның жанын тек Аллаһ Тағала ғана тазарта алады.Бұған басқа да хадистер дəлел бола алады.

143-сұрақ:Барлық нəрсенің Жаратушысы – Аллаһ. Ендеше, Пайғамбарымыздың (с.а.с.)«...барлық жақсылық Сенің қолыңда, ал жамандық Сенен емес»-деген сөзінқалай түсінеміз?Жауабы:Бұл сөздер Аса Құдіретті, Ұлы Аллаһ Тағаланың барлық ісі Оны сипаттайды жəнеОдан əрқандай жаманшылықтан пəк халде шығады, кіршіксіз таза дегендібілдіреді. Аса Жоғары Мəртебелі Аллаһ Дана жəне Əділ, жəне Оның барлық ісінеданалық пен əділдік тəн. Аса Жоғары Мəртебелі Аллаһ, даңқ Оған лайық, Өзбіліміне сəйкес əр нəрсені өз орнына қояды. Ал тағдырға байланысты əрбір адамғабір зұлымдық жетсе, ол адам қандай да бір өзінің түбіне жететін нəрсеге ілескендеАллаһ Тағала адамның сол күнəсіне сəйкес оны (зұлымдықты) жазалау ретіндеқұлына қосады.Бұл туралы Аллаһ Тағала айтты:

122

«Бастарыңа келген бір ауыршылық, қолекі істегендеріңнің салдарынан болады.Жəне Аллаһ көбін кешіріп жібереді». (Шура, 30) «Оларға зұлымдық қылмадық, олар өздеріне зұлымдық қылады306». (Зухруф, 76)306Бұл жерде адамдар күнə істеу арқылы өздеріне қатысты əділетсіздікжасайтыны туралы айтылуда.«Расында Аллаһ адамдарға еш зұлымдық қылмайды. Бірақ адамдар өздерінеөздері зұлымдық қылады». (Юнус, 44)

144-сұрақ:Аллаһ Тағала құлдарының өз істерін орындауға күш-қуат, еркі бар ма?Жауабы:Иə, Аллаһ Тағаланың құлдарының өз амалдарын жасауға қалауы мен еркі баржəне олардың істері шынында да олардың істегені болып табылады. Сол үшін деосы істер оларға жүктелген. Соған лайық марапатталады жəне жазаланады. АллаһТағала оларға олардың мүмкіндіктеріне сай нəрсені ғана жүктеді.Бұл туралы Құран мен Сүннетте анық айтылған.Аллаһ Тағала адамдарды іс-амалдар жасауға қабілетті əрі ерік күшіне ие ретіндесипаттаған, бірақ та олар Аллаһ Тағала қандай амалға күш-қуат берсе, сол іс-амалды ғана орындай алады жəне Аллаһ Тағала қаламаса, олар қайсы нəрсеніболса да қалай алмайды, Аллаһ Тағала оларды қандай іске жеткізсе, соны ғанаорындай алады. Бұл туралы Аллаһ Тағаланың қалауы, ерік-күші жəне адамдардыңіс-амалдарын жаратуы туралы жоғарыда айтылған аяттар мен хадистердекелтірілген болатын. Ал адамдардың өздері өздерін қандай жарата алмаса, дəлсондай өз іс-амалдарын жарата алмайды, ал олардың қалауы, ерік-күші, қабілетімен іс-амалдары туралы айтар болсақ, олардың барлығы олардың өздерінің де,сондай-ақ олардың ерік-күші, қалаулары, қабілет пен іс-амалдарының даЖаратушысы болған Аллаһ Тағаланың құдіреті мен қалауына, сондай-ақ Оның іс-амалдарына бағынышты.Сонымен қатар, олардың ерік-күші, қалауы мен іс-амалдары, олардың өздері Олболмағанындай, Аллаһ Тағаланың ерік-күші, қалауы мен іс-амалдарының да дəлөзі емес. Керісінше, олардың Аллаһ Тағала тарапынан жаратылған істері өздерінелайықты түрде бойларында орналасқан нəрсе жəне шынымен де өздерінің істеріболып табылады. Сондай-ақ бұлар Аллаһ Тағаланың Өзіне лайықты шынымен деОныкі болып табылатын Аллаһ Тағаладағы бар Оның істерінің əсері.Өйткені, ақиқатында Аллаһ Тағала хақиқи іс істеуші-дағы, ал Оның құлы – сол ісбағытталған нысана (объект). Сөйтіп, құл қай шама, қай мөлшерде басқарылушыболса, ақиқатында Аллаһ Тағала сол шама, сол мөлшерде Басқарушы болады;сондықтан, бұл екі амалды да, ол амалдарды Кім орындаса, Соған тиісті деп білукерек. Себебі, Аллаһ Тағала айтты:

123

«Аллаһ кімді оңдаса, сонда ол тура жолда». (Исра, 97)Тура жолдың шынымен де Аллаһқа тиісті болуы мен тура жолға түсудіңшынымен де құлға тиісті болуы тура жолға Салушының тура жолға түсушінің дəлөзі еместігіндей. Сол сияқты тура жол да тура жолға түсудің дəл өзі емес.Сол сияқты, Аллаһ Тағала қалаған адамын шынымен де адастырады, сондай-ақсол пенде шынымен де адасушы болады. Аллаһ Тағаланың педелеріне дегенмəмілесінің бəрі осындай. Сонымен, кім істі жəне істің істелуін пендеге тиісті депбілсе – күпірлік. Сондай-ақ бұл екеуін тек Аллаһ Тағалаға тиісті деп білсе, бұл дакүпірлік.Енді кім істі – Жаратушыға, ал істің істелінуін жаратылғанға (махлұққа) тиісті депбілсе, ол шын мəнінде мүмін жəне бұл екі тұжырым да ақиқатқа тура келеді.«Аллаһ Тағала оны шариғи тұрғыдан жақсы көрумен қатар пенделерінің бəрібойсұнушы, мүмін етіп жаратуға шамасы жетпей ме?»-деген адамға қалай жауапбереміз?Əрине Аллаһ Тағаланың бұған шамасы жетеді. Аллаһ Тағала бұны Құранда анықайтқан:«Аллаһ қаласа, сендерді бір-ақ үммет қылар еді».«Раббың қаласа еді, жердегілердің бəрін түгелдей иман келтірер еді».Бұдан да басқа аяттар келтіруге болады. Бірақ Оның бұлай істеуі Оның хикметініңталабы жəне Раббылығы мен Тəңірлігінің, сондай-ақ есімдері мен сипаттарыныңміндеттеуі.Пенделерінен «Неге бойсұнушы мен қарсы шығушы бар?»-деген адамның сөзі –«Оның есімдерінде зиян Беруші, пайда Келтіруші, Беруші, тосқауыл Қоюшы,дəреже Көтеруші, Төмендетуші, нығметке Бөлеуші, кек Алушы тағы солсияқтылар неге бар?»-деген адамның сөзімен бірдей.Өйткені, Аллаһтың істері Оның есімдерінің талабы жəне сипаттарының əсерінəтижесі.Сонымен, қорыта айтқанда, Аллаһтың істеріне қарсы шығу Оның есімдері менсипаттарына тіпті Оның Раббылығы мен Тəңірлігіне қарсы шығу болыптабылады.«Аршының Иесі Аллаһ олар суреттеген нəрседен Пəк. Ол істеген нəрсесіненсұралмайды, ал олар сұралады». (Əнбия, 22-23)

145-сұрақ:Тағдырға иман келтіру дінімізде қандай орын алады?Жауабы:Тағдырға иман келтіру – оның жақсылығына жеткізетін, жамандығынан тосатынсебептерге (заңдылықтарға) сену шариғаттың жүйесі болғандай, ол да таухидтің

124

жүйесі. Тағдырға иман келтіріп, шариғатты орындаған адамның ғана діні жүйеліболып, тура болады.Бұған бір адам Пайғамбарымыздан (с.а.с.): «Маңдайымызға жазылған нəрсегемалданып, еш амал жасамасақ бола ма?»-деп сұрағанда, Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Амал қылыңдар, кім не үшін жаратылған болса, ол оған оңайлатылады»-дептағдырға сенудің міндетті, парыз екендігін білдірген жауабын дəлел ретіндекелтіруге болады. (Бұхари, Мүслім)Сонымен, кім тағдырды шариғатқа сиыспайды деп оны теріске шығарса, ол адамАллаһ Тағаланы Оның білімі мен аса құдіреттілігі сияқты сипаттарынан айырғанболады жəне Оның құлын өз амалдарында ешкімге бағынышты емес əрі өз іс-амалдарының жаратушысы деп жариялаған болады. Мұндай адам АллаһТағаламен қатар жəне бір жаратушы бар деп қана қоймай, барлық жаратылғаннəрселерді (жан-заттарды) жаратушылар деп біледі.Сонымен қатар, тағдырды мойындап, бірақ оны шариғатқа қарсы дəлел ретіндепайдаланушы, пенденің Аллаһ Тағала тарапынан берілген таңдау еркі мен іс-амалжасау қабілетіне ие екендігін, соған сəйкес Аллаһ Тағала оған белгілі бірміндеттерді жүктегенін теріске шығарушы жəне Аллаһ Тағала соқырға Құрансөздеріндегі əріптердің үстіндегі нүктелерді қоюды міндеттегендей Өз құлдарынашамасы жетпейтін нəрселерді жүктейді деуші адам Аллаһ Тағалаға əділетсіздіктітаңады, ал мұндай адамның имамы ібіліс, оған Аллаһтың лағынеті болсын,болады. Ібіліс:«Ендеше мені қаңғыртқаның себепті, əлбетте, мен де оларға қарсы Сенің туражолыңда отырып аламын307»-деді» 308. (Ағраф, 16)307Ібіліс, оған Аллаһтың лағынеті болсын, бұл сөздерін Аллаһ Тағала оны,Адамның (а.с.) алдында сəжде қылу туралы бұйрығын орындамағаны үшінжəннəттан қуып жазалағанынан кейін айтты.308Бұл жерде ібіліс Адамның ұрпақтары Аллаһ Тағаланың жақсылығынбілмейтіндігін дəлелдеу үшін оларды жолдан шығарамын дегені туралы айтылуда.Ал хақиқи мұсылмандар туралы айтар болсақ, олар жақсылық пен жамандықтағдырдан екеніне жəне бəрінің Жаратушысы Аллаһ Тағала екеніне сенеді,шариғаттың бұйрығы мен тыйымына бағынады, шариғат үкіміне жасырын да,ашық та жүгінеді. Олар сондай-ақ Аллаһ Тағала кімді қаласа, Өз мейірбандылығыарқылы тура жолға салатынына жəне кімді қаласа, Өз əділдігіне сəйкес туражолдан тайдыратынына, Аллаһ Тағала ғана басшылық жасайтынына жəнеадастыратынына сенеді, сондай-ақ олар қай нəрсенің қай жағдайда лайықтыекенін Аллаһ Тағала бəрінен жақсы білетініне сенеді.Аллаһ Тағала айтты:«Шынында Раббың жолынан адасқан кісіні де жақсы біледі. Жəне тура жолғатүскенді де жақсы біледі». (Нəжм, 30)

125

Хақиқи мұсылман марапаттау мен жазалау тағдырдан емес екеніне, адам баласышариғат заңдарын қандай дəрежеде орындауы мен оларды елемеуінен (яғниорындамауынан) екеніне сенумен бірге осыларға қатысты барлық мəселеде АллаһТағала аса жоғары даналық көрсеткеніне жəне бұлтартпайтын дəлелдерге Иеекеніне сенеді.Ал тағдыр туралы айтар болсақ, мұсылмандар қандай да бір қайғы-қасіреткекезіксе, оның болмай қалмайтын тағдырдан екенін еске алып өзінтыныштандырады.Ал өздеріне бір игілік жетсе, олар өздерінің кімге борышты екенін мойындайдыда:«Барлық мақтау бізді осы тура жолға салған Аллаһқа тəн. Егер Аллаһ бізді туражолға салмаса еді, тура жолды таба алмайтын едік» (Ағраф, 43), дейді.Жəне олар (Құранда есімі аталатын) белгілі арсыздың309:«Шын мəнінде бұл, маған мендегі білімге берілді» (Қасас, 78), деген сөзінқайталамайды.309Бұл жерде шіріген бай Қарун туралы айтылуда.Олар қандай да бір жағымсыз іс істесе, өздерінің алғашқы ата-аналары310айтқанды қайталап:«Раббымыз, біз өзімізге кесір істедік. Егер Сен бізді жарылқап, мархамет етпесең,əлбетте, зиянға ұшыраушылардан боламыз» (Ағраф, 23), дейді.310Яғни; Адам жəне ХауаЖəне олар лағынетке ұшыраған шайтанның:«Раббым, мені қаңғыртқаның үшін...» (Хижр, 39), деген сөзін айтпайды.Егер оларға бір бақытсыздық кездессе, олар:«Шын мəнінде біз Аллаһқа тəнбіз əрі Оған қайтарыламыз» (Бақара, 156), дейді.Мұндай жағдайда олар имансыздар (кəпірлер) айтқан сөзді айтпайды.Олар туралы Аллаһ Тағала айтты:«Олар жер жүзінде кезіп жүрген немесе соғыста болған туыстары үшін: «Егеролар жанымызда болса еді, өлмес те, өлтірілмес те еді»,-дейді. Аллаһ бұныолардың жүректеріне қасірет қылу үшін сөйтеді311. Аллаһ тірілтеді де, өлтіреді.Сондай-ақ Аллаһ не істегендеріңді Толық Көруші». (Əли-Имран, 156)311Бұл жерде кəпірлердің ондай ойлары, Аллаһ Тағаланың қалауы бойынша,өздерінің қайғы-қасіретін тек арттыра береді.

146-сұрақ:Иманның неше тармағы бар?Жауабы: «Жүздеріңізді шығысқа, батысқа жөнелту бір игілік емес. Бірақ, кім Аллаһқа,Ахырет күніне, періштелерге, кітаптарға, пайғамбарларға иман келтірсе жəне

126

жақындарға, жетімдерге, міскіндерге, жолда қалғандарға, қайыршыларға жəне құлазат етуге жақсы көре тұрып, мал сарып қылса, əрі намазды толық орындап зекетберсе, өзара байласқан уəдесін орындаушы, таршылықта, қиыншылықта жəнесоғыс кезінде сабыр етуші болса, міне солар шыншылдар əрі солар тақуалар».(Бақара, 177)Ал Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Иман алпыстан астам тарамға (ие), оның ең жоғарғысы «Аллаһтан басқа ешбіртəңір жоқ» деген сөздерді айту, ал ең төменгісі – (адамдарға) зарар жеткізуімүмкін нəрсені жол үстінен алып тастау жəне ұялу да иман тармағының бірі»,-деген. (Бұхари, Мүслім)

147-сұрақ:Ғұламалар бұл тармақ-тарамдарға қандай түсінік берген?Жауабы:Кейбір мухаддистер (хадистерді түсіндірушілер) бұл мəселеге арнайышығармалар арнап, оларды санап, түгендеп адамдарға пайда келтірді. Бірақ, бұлтармақ-тарамдардың бəрін білу иманның қажетті шарты емес; мұның бəрі Құранмен Сүннетте бар болуы себепті бұлардың бар екеніне жалпылай сену жеткілікті.Демек, Аллаһ Тағала мен Оның елшісінің (с.а.с.) бұйрығын пенде бұлжытпайорындап, олардың қайтарғанынан қайту керек жəне Құран мен Сүннетте нетуралы хабар берілсе, оған сену (иман келтіру) шарт. Осылай еткенде пендеиманның барлық тармақ-тарамдарының талаптарын барынша толыққанағаттандырған болады. Ал ғұламалардың есептеп-санап шыққан нəрселерітуралы айтар болсақ, бұл айтылғандардың иман мəселесіне, əлбетте, қатысы бар.Бірақ жоғарыда айтылған хадисте келтірілген Пайғамбарымыздың (с.а.с.)сөздерінің мəн-мағынасы дəл осыған саяды деп үзілді-кесілді анық айту үшінтиісті дəлелдер қажет.

148-сұрақ:Олардың түгендеп шыққан нəрселерінің қорытындыларын айт.Жауабы:«Фатхул-Бəри» кітабында Ибн Хажар:«Ақиқатында, бұл тармақ-тарамдар жүрек амалдарынан, тіл амалдарынан жəнедене амалдарынан бастау алады»-деп, бұл туралы Ибн Хаббан айтқан сөздіңмəнісін баян қылған.Жүрек амалдары: бұған нанымдар мен ниет жатады, оларға жиырма төрт қасиеттəн. Мəселен, Аллаһ Тағалаға иман келтіру, Оның Затына, Оның сипаттарынажəне:

127

«Ешнəрсе Ол сияқты емес. Ол Аллаһ, əрнəрсені Есітуші, Толық Көруші» (Шура,11) екендігіндегі жалғыздығына иман келтіру болып табылады. Мұндай иманкелтіру Одан басқа нəрселердің барлығының жаратылғанына илану, сондай-ақОның періштелеріне, Оның Кітаптарына, Оның елшілеріне, жақсылық пенжамандық тағдырдан екеніне жəне Қиямет күніне иман келтіру болып табылады.Өлген адамға қабірде сұрақ берілетіне иман келтіру, қайта тірілуге, есеп-қисап,таразы, Сират көпірі, жəннəт пен тозаққа иман келтіру, Аллаһ Тағалаға махаббат,Аллаһ Тағала үшін дос тұтып, Аллаһ Тағала үшін дұшпан тұту, Пайғамбарымызға(с.а.с.) махаббат жəне құрмет көрсету керек екендігіне сену Қиямет күнінесенудің құрамды бөлігі болып табылады. Мұндай сенімнің құрамына АллаһТағаладан Пайғамбарымызға (с.а.с.) игілік тілеу, оның жолына (Сүннетіне) ілесужəне адал болу да кіреді.Адалдықтың құрамына екіжүзді болмау, игі амалдарды көзкөрсін үшін істемеу,тəубаға келу, қорқу, үміт ету, шүкірлік ету, шын берілу, сабыр ету, тағдырғаризалық, тəуекел, кішіпейілділік кіреді.Ал кішіпейілділіктің құрамды бөліктері: үлкендерді сыйлау, кішілерге мейірімдіболу, сондай-ақ менмендіктен, өзімшіл-паңдық, күншіл-көреалмаушылық,өшпенділік жəне ашу-ызадан аулақ болу.Тіл амалдары: бұл амалдарға жеті қасиет тəн, олар: таухид кəлимасын айту, Құраноқу, білім алу жəне басқаларға жеткізу, Аллаһ Тағалаға жалбарыну (дұға) жəнеАллаһ Тағаны еске алу; жəне кешірім сұрауға (истиғфар) қатысты барлықнəрселер, сондай-ақ боссөзділіктен бас тарту.Дене амалдары: бұларға отыз сегіз қасиет тəн, олар; тұлға ретінде жеке адамныңөзіне қатысты он бес қасиет: тазалыққа ұмтылу, адамдарды қонақ ету дəстүрінсақтау, меймандостық көрсету, парыз жəне нəпіл оразаларды тұту, белгілі уақыттамешітте үздіксіз отыру (иғтикаф), Қадыр түнін күту, умра жəне қажылықты өтеужəне Кағбаны тауаф ету, сондай-ақ азғырудан өз дінін алып қашу, яғникөпқұдайшылдық жайылған жерден кету, уəдесіне адал болу, антын орындаужəне өз күнəларын жуу.Бұл қасиеттердің біраз бөлігі бір адамның қамқорлығында болғандарға тиесілі:үйлену арқылы тиым салынған нəрседен сақтану, балалардың құқығын сақтау,ата-анаға құрмет көрсету (яғни, ата-анасын тыңдамай кету мен балалардытəрбиелеуден бас тартудың болмауы), ағайын-туыстармен қатынасты үзбеу.Жəне осы қасиеттердің арасында барлық адамдарға қатыстылары бар, олар: əділбасшылық жасау, мұсылмандар арасында татулықты сақтау; адамдардытатуластыру, игі істерде басқаларға жəрдемдесу; жəне бұған шариғат мақұлкөрген нəрселерге талпыну жəне шариғат қайтарған нəрселерден қайту да кіреді;жəне бұған дін қарындастарымен байланыста болу жəне аманатты қайтару,қарызды міндетті түрде төлеу, көршіге құрмет көрсету жəне адамдармен жақсы

128

қарым-қатынас жасау; жəне бұған адал тəсілмен дүние байлығын табу жəне онытиісті орындарға жұмсау да кіреді; жəне бұған өсім алудан аулақ болу, адамдарғазиян келтіруді тоқтату, көңіл көтеру, ойын-сауықтан бас тарту, адамдарға зараржеткізетін нəрсені жолдан алып тастау да кіреді.

149-сұрақ:Игілік (ихсан) жасаудың қажеттігіне Құран мен Сүннетте қандай дəлелдербар?Жауабы:Бұған дəлелдер көп. Мəселен, Аллаһ Тағала айтты:«Жақсылық істеңдер, шын мəнінде Аллаһ игілік істегендерді жақсы көреді».(Бақара, 195)«Шынында Аллаһ тақуалармен, сондай-ақ жақсылық істегендермен бірге».(Нахыл, 128)«Кім өзін Аллаһқа тапсырып, игілік істесе, сонда ол; расында берік тұтқаныұстаған болады». (Луқман, 22)«Сондай жақсы іс істегендерге жақсылық əрі артығы да бар». (Юнус, 26)Аллаһ Тағала жəне айтты:«Жақсылықтың сыйлығы жақсылық қана». (Рахман, 60)Ал Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Ақиқатында Аллаһ барлық нəрсеге жақсылық істеуді жазды»,-деді. (Мүслім,Термизи, Ибн Мəжəһ)Пайғамбырымыз (с.а.с.) былай деді:«Аллаһ Тағаланың ғибадаты мен Қожайынының мəмілесін жақсы өтеп өлгенпенде қандай тамаша пенде! Сол қандай тамаша пенде!» (Бұхари, Мүслім)

150-сұрақ:Құлшылық-ғибадатты өз дəрежесінде орындау (əл-ихсану фил-ибадат)дегеннің мəнісі не?Жауабы:Хадисте айтылғандай бұл мəселеге Пайғамбарымыз (с.а.с.) Жəбірейілдің (а.с.):«Ихсан деген не?»-деген сауалына қайтарған жауабында өзі түсінік берген-ді:«Ихсан дегеніміз Аллаһ Тағалаға сен Оны көріп тұрғандай құлшылық қылуың, алегер сен Оны көрмесең, онда Ол ақиқатында сені көріп тұрады (деп құлшылыққылуың)». (Бұхари, Мүслім)Сонымен, Пайғамбарымыз (с.а.с.) ихсанның екі түрі бар екендігін түсіндірді:1. Олардың ең жоғарғысы Аллаһ Тағаланы көріп тұрғандай құлшылық ету,басқаша айтқанда, ол адам Аллаһ Тағаланы көзбе-көз көріп тұрғандай болады.Яғни Аллаһ Тағаланы пенде өз жүрегімен көріп тұрғандай, оның жүрегі иман

129

нұрымен сəулеленіп, ал санасы танымның тереңіне жеткен халде құлшылық етеді,нəтижесінде ол үшін жасырын болған нəрсе айқын-анықтылыққа айналады. Мінеихсанның, яғни ақпейіл таза жүректіліктің хақиқи мəні осы.2. Ал ихсанның екінші түрі, ол – бақылау. Адам (мурақабасының) жағдайы, егерол, яғни Аллаһ Тағаланың құлы Аллаһ Тағала оны көріп тұр, ол туралы біледіжəне өзіне жақын жерде деп сезінетін болғанда. Егер пенде өз шаруасыменайналысқанда барлық уақытта осылай сезінетін болса жəне осыған сəйкес іс-қимыл жасайтын болса, ол Аса Жоғары Мəртебелі Аллаһқа қатысты шын ықыласбілдіреді, өйткені, бұлай ету оған Аллаһ Тағаладан басқа əлдебіреуге ұмтылуға да,жалбарынуға да мүмкіндік бермейді. Осы екі дəреже туралы айтар болсақ,олардың бір-бірінен айырмасы құлшылық етушінің зерделілік дəрежесінебайланысты.

151-сұрақ:Иманның қарама-қарсысы не?Жауабы:Иманның қарама-қарсысы – имансыздық (куфр), оның да тармақ-тарамдары жəне(бастау алар) негізі бар. Жоғарыда діни міндеттерді орындау түрінде бағыну-бойсұнудың көрінісін талап ететін бағынумен байланыста болған растау иманныңнегізі болып табылады деп айтылған-ды. Ал имансыздық туралы айтар болсақ,оның негізінде менмендік пен мойынсұнбауға апармай қоймайтын теріске шығаружəне қыңырлық жатыр. Барлық діни міндеттер иманның қандай да бір тармақ-тарамына қатысты болады, ал қайсыбір аяттар мен хадистерде бұрын даайтылғандай, сол міндеттердің көпшілігі иман деп анық аталған. Екінші жағынан,барлық күнəлар имансыздықтың (куфрдың) қандай да бір тармақ-тарамдарынақатысты болады, ал қайсыбір аяттар мен хадистерде олардың көпшілігіимансыздық (куфр) деп анық аталған. Бұл туралы төменде толығырақ əңгімеетеміз. Демек, сен бұл мəселені білген болсаң, онда имансыздық та (куфр) екітүрлі болатыны саған белгілі: үлкен имансыздық (əл-куфрул-əкбар), бұл адамдыиман шекарасынан мүлдем тысқары шығарып тастайды. Мұндай имансыздықжүрек сөздерімен де, жүрек амалдарымен де жəне олардың қай-қайсысымен десиыспайтын нанымға байланысты. Кіші имансыздық (əл-куфрул-асғар) толықиманмен сиыспайды, бірақ иманға бүтіндей қарсы келмейді. Мұндай имансыздықамалдарда көрініс береді, бірақ жүрек сөздеріне де, жүрек амалдарына да қарсыкелмейді жəне мұны міндетті түрде талап етпейді.

130

152-сұрақ:Сенімі бойынша имансыздық неліктен иманмен бүтіндей сиыспайды?Мұндай имансыздық не себептен иманның жойылуына əкеп соғатынынтолығырақ қалай түсіндіруге болады?Жауабы:Иман дегеніміз – сөз бен істің бірлігі деп жоғарыда айтылып өткен-ді. Бұл жердежүрек пен тілдің сөздері, жүрек пен тілдің амалдары, сондай-ақ басқа да денемүшелері туралы айтылуда. Жүректің сөздері дегеніміз – сенім, тілдің сөздерідегеніміз – таухид кəлимасын айту. Ал жүрек амалдары дегеніміз – ниет пеншыншылдықтың көрініс табуы. Сонымен бірге, дене мүшелерінің амалдарыдегеніміз барлық діни міндеттерді орындау арқылы көрініс табатынбойсұнушылық.Сөйтіп, жүректің сөздері мен амалдарын, тілдің сөздері мен дене мүшелерініңорындайтын амалдарын тоқтатумен иман толық жойылады. Ал жүрек сеніміжойылса, онда басқа нəрселердің бəрі пайдасыз болып қалады.Аллаһ Тағаланың есімдері мен сипаттарына жəне Аллаһ Тағала Өз елшілеріарқылы адамдарға жібергендерінің жəне Өз Кітаптары арқылы түсіргендерініңқандай да біреуіне сенбейтін адамдарға байланысты жағдайдағы секілді жүректегісенім жоғарыда аталған төрт шарттың растығының жəне пайдалылығыныңқажетті шарты болып табылады.Барлық сүннилер (Пайғамбарымыздың (с.а.с.) жолын ұстанушылар) жүректіңамалдары тоқтаған жағдайда, тіпті сенімі қанша шын жəне адал болса да,иманның толық жойылуына əкеліп соғады деген пікірді мақұлдайды. Олардыңбəрі де Аллаһ Тағалаға деген махаббат пен Оған бойсұнудың дəлелі болыптабылатын амалдар арқылы бекітілмесе, жүректің сенімі пайдасыз деп есептейді.Мəселен, ібіліс те, оған Аллаһ Тағаланың лағынеті болсын, перғауын да, оныңхалқы да, көпқұдайшылдар да, басқа дінге ілесушілер де елшілердіңақиқаттығына сенімді болған жəне ашық яки жасырын түрде растаған, бірақ олар,сонымен бірге: «Ол жалғаншы емес, бірақ біз ғана ілеспейміз жəне оғансенбейміз» деуі себепті ешқандай пайда ала алмаған.

153-сұрақ:Адамды дін шекарасынан тыс қалдыратын үлкен имансыздық (əл-куфрул-əкбар) неше бөлікке бөлінеді?Жауабы:Бұрынғы айтылғандардан бұл төрт бөлікке бөлінеді деген қорытынды шығады:- надандық түрінде (жəһл) жəне жалған деп жариялау түрінде көрініс беретінимансыздық (тəкзиб) 312;- мойындамау (жухуд) түрінде көрініс беретін имансыздық;

131

- қасарып-қыңырлық мен менмендік жасау түрінде көрінетін имансыздық (инад);- екіжүзділік (нифақ) түрінде көрінетін имансыздық.312Бұл жерде жоғарыдан түсірілген Кітаптардың мазмұнын, басқаша айтқанда,бір жағынан, Аллаһ Тағаланың адамдарға арнаған сөздерін, екінші жағынан,адамдарды таухид дініне шақыру үшін Аллаһ Тағала жіберген елшілер менпайғамбарлардың сөздерін жалған деп жариялау туралы айтылуда.

154-сұрақ:Надандық түрінде (жəһл) жəне жалған деп жариялау түрінде (тəкзиб) көрінісберетін имансыздық (куфр) деген не?Жауабы:Мұндай имансыздық сырттай жəне іштей көрініс беруі мүмкін. Бұған мысалретінде, Аса Жолғары Мəртебелі Аллаһ:«Сондай осы Кітапты, елшілерімізге жібергендігімізді жалғанға шығарғандар,олар жедел біледі313» (Ғафыр, 70), деп сипаттаған құрайыш мүшріктерініңбасым бөлігінің жəне оларға дейінгілердің мінез-құлықтарын келтіруге болады.313Яғни өздерінің кəпірлігі мен амалдарының нəтижесі (зардаптары) қандайболатынын біледі.«Сондай-ақ білместерден бет бұр». (Ағраф, 199)«Ол күні, əр үмметтен аяттарымызды жалғанға шығарғандардан бір топжинаймыз. Сонда олар тоқтатылады314. Олар түгел келген шақта, (Аллаһ):«Аяттарымды толық білмей, жалғанға шығардыңдар ма? Ал енді не қылдыңдар»-дер». (Нəміл, 83-84)314Яғни алғаш келгендері басқалары жетіп қосылғанша тоқтатылады.Аллаһ Тағала жəне айтты:«Олар білімі жетпеген, сондай-ақ өздеріне мағынасы білдірілмеген нəрсеніжалғанға шығарады». (Юнус, 39)Бұған басқа да аяттар дəлел бола алады.

155-сұрақ:Мойындамау түрінде көрініс беретін имансыздық (жухуд) деген не?Жауабы:Бұл ақиқатты жасыру жəне оны іштей мойындағанымен сырттай бойсұнбау.Бұған мысал ретінде Мұсаға (а.с.) перғауын мен оның халқының сенбеушілігіжəне Мұхаммедке (с.а.с.) яһудилердің сенбегенін келтіруге болады. Перғауын меноның халқының имансыздығы туралы Аллаһ Тағала:«Олар зұлымдық, менмендікпен қарсы шықты315» (Нəміл, 14), деді.315Яғни, Мұсаның (а.с.) мұғжизаларын теріске шығарды.Яһудилер туралы Аллаһ Тағала:

132

«...(Таурат арқылы) танығандары (Мұхаммед (с.а.с.)) келген заманда, қарсышықты316» (Бақара, 89), деп баян еткен.316Бұл жерде Тауратта Пайғамбарымыз (с.а.с.) жайлы баяндалғанын яһудилердіңбілетіндері жайлы айтылуда.«Негізінен олардан бір тобы (залымдары) шындықты біле тұра жасырады».(Бақара, 146)

156-сұрақ:Қасарып-қыңырлық жəне менмендік (жасау) түрінде көрініс беретінимансыздық (инад) деген не?Жауабы:Бұл жерде іштей мойындаумен бірге ақиқатқа мойынсұнбау туралы сөз болуда.Бұған мысал ретінде ібілістің, оған Аллаһ Тағаланың лағынеті болсын,имансыздығын келтіруге болады.Ол туралы Аллаһ Тағала айтты:«Сол уақытта періштелерге: «Адамға сəжде қылыңдар»-дедік. Сонда олар дереусəжде қылды. Бірақ ібіліс бас тартып, дандайсып қарсы келушілерден болды».(Бақара, 34)Адамның алдында жерге дейін иілу туралы Аллаһ Тағаланың бұйрығы болғанынжəне сондай бұйрық алғанын ібілістің, оған Аллаһ Тағаланың лағынеті болсын,мойындамауы мүмкін емес-ті, əйтсе де ол бұл бұйрыққа қарсы шықты, сөйтіп,бұйрық Берушінің даналығы мен əділеттілігінің алдында кесірлік танытты. АллаһТағала оның:«Балшықтан жаратқаныңа сəжде қыламын ба?» (Исра, 61), деген сөзін бізге баянетті.Аллаһ Тағала оның мына сөздерін де баян етті:«Сен бейнелеген қара балшықтың кеуіп, сыңғырлағанынан жаратқан адамғасəжде етуші болмаймын». (Хижр, 33)Жəне Аллаһ Тағала ібілістің:«Мен одан артықпын. Мені оттан жаратып оны балшықтан жараттың»,-дегенсөзін баян етті.

157-сұрақ:Екіжүзділік (нифақ) түрінде көрініс беретін имансыздық деген не?Жауабы:Бұл – жүрегінде сенімі болмай жұрт көзі үшін сырттай амал істеу. Ибн Салул317мен оның қолшоқпарларының имансыздығы осындай еді. Олар туралы АллаһТағала:

133

«Адамдардың кейбіреулері, екіжүзді мұнафиқтар: «Аллаһқа, Ахырет күнінесендік»-дейді. Бірақ, олар сенбейді, олар (өздерінше) Аллаһты жəне иманкелтіргендерді алдайды. Бірақ олар өздерін ғана алдағандарын сезбейді. Олардыңжүректерінде дерт бар (күншілдік дерті). Сонда Аллаһ олардың дертін арттыратүсті. (Мұсылмандар дамыған сайын күншілдіктері қоза түсті) сондай-ақ оларғаөтіріктерінің салдарынан күйзелтуші азап бар. Оларға: «Жер жүзінде бұзақылыққылмаңдар»-делінсе, олар: «Біздер түзетуші ғанамыз»-дейді. Сақ болыңдар! Шынмəнінде олардың өздері бұзықтар. Алайда олар түсінбейді. Егер оларға: «Адамдариман келтіргендей иман келтіріңдер»-делінсе, олар: «Ақылсыздарша иманкелтірейік пе?»-дер. Байқаңдар! Шын мəнінде олардың өздері ақымақ. Бірақ, оларбілмейді. Ал жəне олар мүміндерге кездессе: «Біз де иман келтірдік»-дер.Əрқашан олар шайтандарымен318 оңашалана қалса: «Расында біздер сендерменбіргеміз, біз оларды тəлкек қылып қана жүрміз»-дер. Аллаһ оларды мазаққаұшыратып, азғындықтарында қаңғыртып қояды. Олар қисық жолды туралықпенайырбастап алды. Сонда оларға саудалары пайда бермеді. Əрі олар тура жолдытаппады. Олардың мысалы: (далада) от жағып маңын жарық қылғанда, Аллаһолардың жарығын өшіріп, қараңғылықтарда қалдырған біреу сияқты (бұлмысалда, екіжүзді мұнафиқтар; жаққан оттары өшіп, тым-тырыс қараңғылықтақалғанға ұқсатылып отыр) олар көрмейді. Саңырау, мылқау жəне соқыр болыпбетінен қайтпайды319. Немесе қараңғылықта күркіреп, найзағайдай өлем депқорқып, саусақтарын құлақтарына тыққан біреулер тəрізді. Аллаһ кəпірлердіТолық Баураушы. Олардың көздерін найзағай жұлып əкете жаздайды. Оларғажарық берген сəтте, олар жарықта жүреді де, оларға қараңғы болған заманда, олартұра қалады. Егер Аллаһ қаласа, олардың есіту, көру сезімдерін де жояр еді.Аллаһтың əр нəрсеге Күші Толық Жетуші». (Бақара, 8-20)317Бұл – əсіресе Бəдір шайқасынан кейін күн сайын күшейіп келе жатқанмұсылмандарға ашық қарсы шығуға қорқып, мұсылмандарды қолдайтындықтарытуралы мəлімдеп, тіпті намаз оқыған мұнафиқтардың Мəдинеде өмір сүргенбарынша белгілі, беделділерінің бірі, бірақ олар шын мəніндегі мұсылман болғанемес.318Бұл жерде мұндай адамдардың жолбасшылары туралы айтылуда.319Яғни, олар тура жолға қайта келе алмайды, өйткені Аллаһ Тағала оларға игісөздерді есіттірмейді, олар өздеріне пайдалы болатынды айтпайды, жəне турабағытта жүруге себеп болатын нəрсені де олар көрмейді.

134

158-сұрақ:Адамды дін шекарасынан шығарып тастамайтын, бірақ оның амалдарындакөрініс беретін имансыздық деген не?Жауабы:Құран мен Сүннетте имансыздық (куфр) деп аталған кез-келген күнə, ол күнəніжасаушы адам мұсылман деп аталынса да, осындай имансыздықтың көрінісіболып табылады.Бұған мысал ретінде Пайғамбарымыздың (с.а.с.):«Менен кейін бір-бірінің басын шабатын имансыз (кəпір) болмаңдар»,-деген сөзінкелтіруге болады. (Бұхари, Мүслім)Жəне Пайғамбарымыздың (с.а.с.) мына сөздері риуаят етіледі:«Мұсылманды балағаттау – пасықтықты, ал онымен соғысу – кəпірлікті(білдіреді)». (Бұхари, Мүслім)Демек, Пайғамбарымыз (с.а.с.) мұсылмандардың бір-бірімен шайқасуын –имансыздық деп, ал шайқасушыларды – кəпір деп атаған.Оның үстіне Аллаһ Тағала былай деген: «Егер мүміндерден екі топ соғысса, дереу араларын жарастырыңдар; егер екіжақтың бірі, екіншісіне өктемдік жасаса, бас тартқан жақпен320 Аллаһтыңəміріне қайтқандарына дейін соғысыңдар. Егер қайтса, араларын əділдікпенжарастырыңдар, туралық істеңдер. Расында Аллаһ туралық істеушілерді жақсыкөреді. Шын мəнінде мүміндер туыс қой. Сондықтан екі туыстарыңның арасынжарастырыңдар. Жəне Аллаһтан қорқыңдар. Мүмкін игілікке бөленерсіңдер».(Хужурат, 9-10)320Яғни, шайқасуды тоқтатып мəселені шариғатқа сай шешуге келіспесеСонымен, Аллаһ Тағала олардың иманды екендігін жəне олар діни бауырластарекендігін ешқандай да теріске шығармай растайды.(Қысас) есе қайтару туралы аятта Аллаһ Тағала айтты:«...оған (діни) туыс жағынан кешірілсе, оның ережеге (шариғатқа) үйлесуі321,екінші (кінəлі) жақтың да оған дұрыс төлеуі қажет322». (Бақара, 178)321Бұл жерде, егер құн алуға хақылы адам кешірім жасаса, ол ондай жағдайдамүмкін еместі талап етпеуі керек (мəселен, кедей болса, тез арада құн төлемінсұрау).322Басқаша айтқанда, құн төлеуді кешіктірмеуі жəне тіпті төлемей кету үшінайла-шарғы жасамау.Сөйтіп, Аса Жоғары Мəртебелі Аллаһ кісі өлтірушінің Исламдағы туыстыққажататынын, мұны теріске шығармай, растайды.Бұдан басқа Пайғамбырымыздың (с.а.с.) сөзі бар:

135

«Зинақор зина жасап жатқанда, ол – мүмін емес, ұры ұрлық істеп жатқанда, ол –мүмін емес, адам арақ ішіп тұрғанда, ол – мүмін емес, ал кейін (бұлардыістегеннен соң) тəубəға келуі тиіс». (Бұхари, Мүслім)Осы хадис туралы басқа риуаятта Пайғамбарымыздың (с.а.с.):«Кісі өлтіруші, өлтіріп жатқанда, мүмін емес»,-деген сөзі келтірілген. (Бұхари,Мүслім)Бұл хадистің үшінші риуаятында Пайғамбарымыздың (с.а.с.) мына сөзікелтірілген:«...жəне тонаушы адамдардың көз алдында бір нəрсені күштеп тартып алса, олмүмін емес». (Бұхари, Мүслім)Жоғарыда айтылғандардан Пайғамбарымыздың (с.а.с.) сөзінен зинақор, ұры,маскүнем жəне кісі өлтіруші, егер олар таухидті (бірқұдайшылдықты) ұстаныпжүрген жағдайда, иманын бүтіндей жоғалтады деп есептемеген деп түсінуімізкерек деген тұжырым шығарды. Егер ол басқаша пікірді айтуды қалаған болса,онда ол жоғарыда аталған күнəларды істеген адам өлгеніне дейін өзі келтіргенбірқұдайлық (таухид) куəлігінен айнымаса, ол адам жəннəтқа кіреді депхабарламаған болар еді. өйткені жəннəтқа тек мұсылмандар ғана кіреді.Сондықтан, Пайғамбарымыз (с.а.с.) бұл мəселені сөз еткенде, мұндай адамныңиманының азаятыны жəне иманның кемел болмайтыны жайлы ескертуді қалаған.Егер имансыздық (куфр) туралы айтар болсақ, мұндай жағдайда адам баласы(пенде) жоғарыда аталған күнə істерді істегенде, ол осы күнəларды істеуге боладыдеп есептейтін болса, ол имансыздыққа (куфрге) түседі, өйткені, бұлай депесептеу, Құран мен Сүннетте мұндай істерге тиым салынған аят, хадистердідұрыс емес дегенмен тең болады. Сондай-ақ, мұндай күнəларды істемесе де, бұлкүнəларды істеуге болады деп есептеудің өзі ол адамда имансыз (кəпір) етеді.Аллаһ Тағала бұл туралы жақсы біледі.

159-сұрақ:Амалдарда көрінген имансыздық жоғарыда кіші имансыздық деп аталғанеді, ендеше пұттарға, яғни тау-тас, ағаштарға табыну, Құдайға менменсиқарау, елшіні балағаттау, дінді мазақ ету секілді нəрселер адамды қалайшадін шекарасынан шығарады?Жауабы:Білгін, жоғарыда аталған төрт амал жəне соларға ұқсаған амалдар дене мүшелеріжəрдемімен орындалған амалдар арқылы көрініс тапса ғана имансыздықтың(куфр) көрінісі болып табылады жəне оны адамдар көреді. Бірақ, бұл (төрт )амалды орындау ниетке, шыншылдыққа, махаббат пен бойсұнуға қатысты жүрекамалдары бүтіндей тоқтаған жағдайда ғана орын алады. Сөйтіп, бұл амалдардыңбарлығы сырттай іс-қимылдарда көрініс тапқан имансыздықтың білінуі

136

болғанымен, олар сенімге қатысты имансыздыққа міндетті түрде байланыстыболады жəне бұл төрт амал я ақиқат жолынан адасқан екіжүзділер яки қасарысқанқыңырлар тарапынан орындалуы мүмкін. Тек осы ғана Табук жорығы кезінде,Құран Кəрімде:«Расында олар қарсылық сөз айтқан болатын. Сондай-ақ олар мұсылманболғаннан кейін кəпір болды. Тағы олар, бойлары жетпейтін нəрседен ойқылды323» (Тəуба, 74), деп айтылғандай екіжүзділерді аятта айтылған амалдардыорындауға мəжбүр етті.Олар туралы Құранда жəне былай айтылған:«Егер олардан сұрасаң: «Əрине, біз əншейін сөзге кірісіп ойнап едік»,-дейді.Оларға: «Аллаһпен, аяттарымен жəне Елшісімен қылжақтаған болдыңдар ма?» де.Желеуретпеңдер! Сендер иман келтіргеннен кейін қарсы шықтыңдар324». (Тəуба,65-66)323Бұл жерде мұсылмандар арасына іріткі салу немесе Пайғамбарымызды (с.а.с.)өлтіру мақсатында қастандық жасағысы келу ниеттері туралы сөз болуда.324Яғни сендер белгілі бір мерзім ішінде өздеріңді мұсылман ретінде көрсетугеəрекеттендіңдер, сонсоң өздеріңнің имансыз екендіктеріңді білдірдіңдер.Сонымен қатар біздер кіші имансыздықты тек қана амалдарда көрініс тапқанимансыздық ретінде анықтама берген емеспіз, бірақ сенімге қатысты болмаса,жүрек сөздері мен жүрек амалдарына қайшы келмесе, ол кіші имансыздық боладыдеп айтқанбыз.

160-сұрақ:Əділетсіздік (зұлым)325, пасықтық (фисқ)326 жəне екіжүзділік (нифақ)секілді нəрселер қанша бөлікке бөлінеді?325Аллаһ Тағалаға адамдар тарапынан əділетсіздік жасалуы деген сөз, еңалдымен, түрлі көріністегі көпқұдайшылдық, басқаша айтқанда, АллаһТағаламен қатар басқа да құдайлар бар немесе əлемдегі болып жатқан(құбылыстарды) Аллаһ Тағаладан басқа да басқаруға қабілетті біреу бардеген жалған тұжырым, жалған пікірлер.326Бұл сөз «фасақа» – шегіну, ауытқу, күнəлі іске бару деген ұғымдыбілдіретін етістіктен алынған.Жауабы:Бұлардың əрқайсысы екі бөлікке бөлінеді: үлкен бөлігі (имансыздық, куфр), кішібөлігі: «имансыздық, куфрден аз төмен болатын барлық нəрселер).

137

161-сұрақ:Негізінде үлкен жəне кіші зұлымдықтың мысалы не болады?Жауабы:Үлкен (зұлымдықтың) мысалы ретінде Аллаһ Тағаланың ескертпесінде атап-атапкөрсетілген нəрселерді айтуға болады:«Жəне де Аллаһтан өзге саған пайда, зиян келтіре алмайтын нəрселергежалбарынба. Сонда егер оны істесең, онда күдіксіз сен залымдардан боласың».(Юнус, 106)«...күдіксіз ортақ қосу зор зұлымдық». (Луқман, 13)«Кім Аллаһқа ортақ қосса, расында Аллаһ оған жəннəтты харам етеді. Оның орнытозақ оты. Сондай-ақ залымдар үшін жəрдемші жоқ». (Мəида, 72)Ал бұдан кіші зұлымдық туралы айтар болсақ, Аллаһ Тағала «Талақ» сүресіндекөрсеткен нəрселерді айтуға болады:«Раббыларың Аллаһтан қорқыңдар. Оларды үйлерінен шығармаңдар327 əрі оларда шықпасын. Бірақ олар ашық бір арсыздық істесе328, ол басқа. Міне, бұлАллаһтың шектері. Ал кім Аллаһтың шектерінен шықса, расында ол, өзіне қастыққылған болады». (Талақ, 1)327Бұл жерде ерлерінен ажырасқан əйелдер туралы айтылуда.328Бұл жерде шариғат заңы бойынша жазалануы (хадд) тиіс ойнастық туралыайтылуда.Сондай-ақ Аллаһ Тағала жəне айтты:«Оларды зиян салып қинау үшін ұстамаңдар329. Кім осыны тілесе, рас өзінезұлымдық қылған болады». (Бақара, 231)329Күйеуі өлген соң немесе ажырасқан əйелдің жаңадан күйеуге шығуынаболмайтын шариғат заңы белгілеген уақытты (идданы) əдейі созу сөз болуда.

162-сұрақ:Үлкен жəне кіші пасықтыққа (азғындыққа) не мысал бола алады?Жауабы:Аса Жоғары Мəртебелі Аллаһ Тағала үлкен пасықтық туралы былай деген:«Расында мұнафиқтар, олар пасықтар». (Тəуба, 67)«Жыннан330 болған ол (ібіліс), Раббының əміріне пасықтық жасап...». (Кəһф, 50)330«Жын», құранда айтылғандай, оларды Аллаһ Тағала оттан жаратты жəне олармұсылман немесе кəпір болуы мүмкін.«Лутқа (а.с.) хикмет331, ғылым бердік. Жаман істер істейтін кенттен құтқардық.Рас, олар, жаман пасық (бұзық) ел еді». (Əнбия, 74)331«Хикмет» – бұл жерде пайғамбарлық туралы айтылуда.Кіші пасықтық (яғни үлкен пасықтықтан кемірек пасықтық) туралы Аллаһ Тағалабылай деген:

138

«Жəне олардың куəліктерін мүлде қабыл етпеңдер. Міне, солар пасықтар». (Нур,4)Аллаһ Тағала жəне айтты:«Əй, мүміндер! Пасық біреу хабар келтірсе, оны анықтаңдар. əйтпесе, білмей бірелге кесірлерің тиіп, істегендеріңе өкінесіңдер». (Хужурат, 6)

163-сұрақ:Үлкен жəне кіші екіжүзділікке не нəрсе мысал бола алады?Жауабы:Үлкен екіжүзділікке мысал ретінде «Бақара» сүресінің бас жағындағы аяттардыкелтіргенбіз (қараңыз: 157-ші сұрақтың жауабы). Аллаһ Тағала жəне айтты:«Мұнафиқтар Аллаһты алдамақшы болады. Негізінен Аллаһ оларды Алдаушы332.Қашан олар намазға тұрса, жалқауланып тұрады. Адамдарға көрсету үшін оқып,олар Аллаһты өте аз еске алады. Олар, осы екі арада дел-сал333. Не бұларда жоқ,не оларда жоқ. Аллаһ біреуді адастырса, оған əсте жол таба алмайсың. Əй,мүміндер! Мүміндерден өзге кісілерді дос тұтпаңдар. өз зияндарың үшін ашықдəлел қылуды қалайсыңдар ма? Негізінен мұнафиқтар тозақтың ең төменгіқабатында болады. Əрі оларға ешбір жəрдемші таба алмайсың». (Ниса, 142-145)332Бұл сөзді сөзбе-сөз түсінуге болмайды. Бұл жерде мұнафиқтардың АллаһТағаланы алдамақ болған əрекеттері Қиямет күні өздеріне қарсы зиян боп тиетінітуралы айтылуда.333Бұл жерде олардың (мұнафиқтардың) мұсылмандар мен көпқұдайшылдардыңқайсысына қосылуын білмей аласұратыны жайлы айтылуда.Аллаһ Тағала жəне айтты: «(Мұхаммед (с.а.с.)) саған мұнафиқтар келген кезде: «Сені, анық пайғамбар депайғақ боламыз»,-деді. Сенің хақ пайғамбар екеніңді Аллаһ біледі. Сондай-ақАллаһ Тағала расында мұнафиқтардың мүлде суайт екендігіне куəлік етеді».(Мунафиқун, 1)Дəлел ретінде басқа да аяттарды келтіруге болады.Ал кіші екіжүзділік туралы айтар болсақ, бұған Пайғамбарымыздың (с.а.с.) мынасөздері дəлел:«Мұнафиқтардың үш белгісі бар: сөз сөйлесе – жалған сөйлейді, уəде берсе,(уəдесін) бұзады, ал қашан оған аманат тапсырылса, қиянат жасайды» 334.(Бұхари, Мүслім)334Яғни мұнафиқтар аманатқа қиянат қылады. Сонымен қатар бұл жерде барлықопасыздық жасайтындар туралы айтылуда.Пайғамбарымыз (с.а.с.) жəне былай деген:«Хақиқи мұнафиққа (яғни екіжүзді адам) төрт қасиет тəн, олардың біреуіментанылған (адам), ол қасиеттен арылғанша, мұнафиқтықтың (екіжүзділіктің) бір

139

қасиетімен белгіленеді (таңбаланады). Қашан оған сенген кезде, сатып кететін,(бір нəрсе туралы) сөйлесе, жалған сөйлейтін, келісім түзсе, опасыздық жасайтын,(біреумен) жауласса, заңсыздыққа баратын (яғни қиянат жасайтын) адам (осытөрт қасиетке лайық мұнафиқ адам)». (Бұхари, Мүслім)

164-сұрақ:Сиқыр мен сиқыршыларға қатысты шариғат үкімдері қандай?Жауабы:Сиқыр деген нəрсе бар, ал олардың əсер етуі туралы, Аллаһ Тағала:«Сонда да олар екеуінен335: ер-əйелдің арасын айыратынды үйренетін еді. Олар,Аллаһтан бұйрықсыз ешкімге зиян бере алмайды» (Бақара, 102), деп айтқандай,тағдырға дəл келіп қалуынан басқа өзге емес.335Вавилонда ескертіп болған соң ғана адамдарды сиқырға үйреткен Һарут пенМарут атты періштелер туралы айтылуда.Сиқырдың əсер-ықпалы жайлы сахих хадистерде айтылған336. Ал сиқыршытуралы айтар болсақ, егер ол сиқырды шайтандардан қабылдаған болса, олимансыз (кəпір) болады, бұл туралы жоғарыдағы «Бақара» сүресінің аятындаайтылды. Аллаһ Тағала айтты:«Ол екі періште: «Біз сынақ үшін келдік, қарсы болмаңдар (яғни, кəпірболмаңдар)», деп айтпайынша ешкімге үйретпеген. Сонда да олар, екеуінен: ер-əйелдердің арасын айыратынды үйренетін еді. Олар Аллаһтан бұйрықсыз ешкімгезиян бере алмайды. Олар өздеріне зиян келтіретін, пайда бермейтін нəрсеніүйренетін еді337». (Бақара, 102)336Сиқырдың шынында да əсері болатынын Мұхаммед (с.а.с.) əкелген нəрселергесенбейтіндерден басқалардың бəрі теріске шығармайды, өйткені, Адамұрпақтарының мырзасы, адамдардың ең абзалы Пайғамбарымыздың (с.а.с.) өзінде бəну Құрайза қабиласынан Лəбид ибн əл-Аъсам деген адам сиқырлағанболатын. Бұл алты айға созылған-ды. Ибн Хажар «Фатхул Бəриде» Мазиридіңмынандай сөзін келтіреді:«Жаңалық ендірушілердің (бидғатшылардың) базбіреулері: «Бұлпайғамбарлықтың маңызын төмендетіп оның пайғамбарлығына адамдарда күдіктуғызады» деп бұл хадистің ақиқаттығын теріске шығарған. Олар: «Осындаймазмұндылардың бəрі жалған», деді жəне мұндай жорамалға жол беру оларорнатқан заңға деген сенімді жояды, өйткені, егер мұндай хабарлардыңдұрыстығын мойындасақ, онда Пайғамбар (с.а.с.) Жəбірейілді (а.с.) шын мəніндекөрген жерінде емес, басқа жерде көрді деуге де болады, сондай-ақ оған ешқандайуахи келмеген, тек оған уахи келген сияқты болып көрінген деуге де болады»,-деді».Мазири жəне былай деді:

140

«Барлық мұндай мəлімдемелер теріске шығарылуы тиіс, өйткеніПайғамбарымыздың (с.а.с.) Аллаһ Тағаладан адамдарға жеткізгені шүбəсіз ақиқатекеніне дəлелдер жеткілікті жəне сондай-ақ оны (Аллаһ Тағаланың уахиын)жеткізу кезінде ол (Пайғамбарымыз (с.а.с.)) кез-келген сыртқы əсерлерденқорғалған болатын.Бұл айтылғанға мұғжизалары мен кереметтері дəлел бола алады, ал бұған қарама-қарсы келетін барлық нəрсе жалған. Егер тіршілік істерімен байланысты нəрсетуралы айтар болсақ, Пайғамбарымыз (с.а.с.) адамдарға ол (тіршілік қамы) үшінжіберілген емес жəне уахи, аяттары оған дүние істері үшін түсірілген емес, алегер, мəселен, ауыруы туралы айтар болсақ, ол Пайғамбарымыз (с.а.с.) басқаадамдар сияқты мұндай əсер-ықпалға ұшырауы мүмкін-ді. Сондықтан, дүнияуиістерде Пайғамбарымызға (с.а.с.) шын мəнінде болмаған нəрсе, оған солай (яғниболған нəрседей) көрінуі мүмкін деуге болады. Ал дінге байланысты істерде олтолық қорғалған болатын».337Яғни, Аллаһ Тағаланың тиым салғанына қарамай сиқырды үйренген адамғазиян келтіретін

165-сұрақ:«Нушра» деген не жəне ол туралы шариғат үкімдері қандай?Жауабы:Сиқырланған адамнан сиқырдың арбауын кетіруді осылай атайды. Егер бұл іссиқыр жəрдемімен орындалса, онда бұл шайтан істерінен болады, ал егер бұл ісшариғат заңдастырған дем салу338 арқылы орындалса, онда мұның ешқандайсөкеттігі жоқ.338Бұл жерде «Фалақ» жəне «Нəс» (муаууизатани) сүрелерін оқу, сондай-ақАллаһ Тағалаға Пайғамбарымыз (с.а.с.) үлгісімен жалбарынып дұға жасау туралыайтылуда.

166-сұрақ:Шариғат заңдастырған жəне тиым салған дем салушылық не нəрсе?Жауабы:Шариғат заңына сəйкес келетін дем салу кезінде (пайдаланылатын сөздер) текҚұран мен Сүннеттен алынады, тек арабша айтылады жəне дем салушы да, демсалынушы да (дем салу кезінде айтылатын) бұл сөздер тек қана Аса Құдіреттіжəне Ұлы Аллаһ Тағаланың рұқсат-қалауымен шипа болады деп сенеді. Мəселен,Пайғамбарымызға (с.а.с.) Жəбірейіл (а.с.) дем салған жəне Пайғамбарымыз (с.а.с.)өзі де көптеген сахабаларына дем салған339, сондай-ақ сиқырдың болатынынайтып қана қоймай, осылай дем салуға бұйырған, ол үшін ақы алуға да рұқсат

141

еткен. Бұл туралы екі «Сахихта» да жəне басқа да көптеген жинақтарда келетінхадистерде айтылған.339Пайғамбарымыздың (с.а.с.) дем салғандарының ішінде Хасан мен Хусайн даболған. Дем салу кезінде ол: «Шын мəнінде, сендердің аталарың Исмаил менИсхаққа қорғау туралы осының жəрдемімен Аллаһ Тағалаға жалбарынған»,-деді.Бұл жерде Пайғамбарымыз (с.а.с.) Ибраһим (а.с.) туралы айтқан-ды. Соныменбірге ол дұға сөздерін келтірді:«Кез-келген шайтан жəне улы жəндіктер мен жаман көзден Аллаһ Тағаланыңкемел сөздерімен сендерді пана сұратамын». (Уъизукумə бикəлимəтиллəһит-тəəммəһ, мин кулли шайтаниу-уə һəəммəһ, уə мин кулли айнил-лəəммəһ) (Бұхари)Құран мен Сүннетке қатысты болмаған əрі арабша айтылмаған барлық нəрсегетиым салынады. Мұндай істер – шайтанның амалдарынан, оны пайдалану, олсүйетін нəрселермен оған жақындау болып табылады. Мұндай істерменайналысып жүрген алаяқ, дүмше, адасушылар өте көп. Олар хақиқи Исламға үшқайнаса сорпасы қосылмайтын, ислам дұшпандарының құрастырған кітаптарындажазылған түрлі бойтұмар, тағы басқа секілді нəрселер туралы оқиды əрі оларадамдарды қорғайды-мыс деп түсінеді.

167-сұрақ:Түрлі орындарда іліп қоятын тұмар, кəрі жілік, жүзік, жіп, таға, адыраспансекілді нəрселер340 туралы шариғаттың үкімі қандай?340Бұған жаман көзден сақтайды деп балалардың мойнына көзмоншақтағып қою да жатады: кейде олар күншілдерден сақтайды деп ішіне көздіңсуреті салынған қолдың бейнесін салып қояды, ал базбіреулер үйлерініңесігіне, бау-бақшасына аттың тағасын тағып қояды. Бұның бəрікөпқұдайшылдыққа жатады, өйткені, ондай адамдар мұндай істерменайналысқанда мұндай заттар Аллаһ Тағаланың тағдыр еткенін қайтарадыдеп есептейді.Жауабы:Пайғамбарымыз (с.а.с.) былай деді:«Кімде-кім бір нəрсені ілсе, ілген нəрсесіне тапсырылады». (Ахмад, Термизи,Хаким)Пайғамбарымыздың (с.а.с.) кейбір сапар кезінде адамдарға алдын-ала хабаршыжіберетіндігі жайлы, олар түйелерінің мойындарында сіңірден жəне де басқасоған ұқсас заттардан жасалған алқаларды қалдырмай міндетті түрде кесіп алыптастау туралы ескерткеніні риуаят етіледі.Пайғамбарымыз (с.а.с.) жəне айтты:«Ақиқатында руқа341, тұмар (көзмоншақ), тəмəим342 жəне сиқыр (тиуəлə) 343 –ширк». (Əбу Дауд, Ибн Мəжəһ, Ахмад)

142

341Бұл жерде жындардан көмек сұрау немесе түсініксіз бірдеңелердіңжəрдемімен тиым салынған дем салу туралы айтылуда.342Бұл жерде жаман көзден сақтайды деп арабтар балаларының мойындарынаасып қоятын моншақ туралы айтылуда. Шариғат мұндай нəрселерді теріскешығарады. Бірақ біздің кезімізде де мұндай істермен айналысушылар, өкінішкеорай, жеткілікті.Айша (р.а.) айтқан:«Моншақ (тамима) Аллаһ Тағаланың тағдыр еткені келуден бұрын, оны қайтаруүшін мойынға тағылатын нəрсе».343Бұл жерде ерінің өз əйеліне махаббатын ояту үшін істелінетін сиқыр туралыайтылуда.Пайғамбарымыз (с.а.с.) жəне айтты:«Кім тұмар (көзмоншақ) тақса, ол ширкке түсіпті». (Ахмад)Риуаят етіледі: бір күні Пайғамбарымыз (с.а.с.) біреудің қолындағы жүзікті көрдіде: «Бұл не?»,-деп сұрады. Ол: «Бұл – əлсіздіктен (құтқарады)»,-деді. СондаПайғамбарымыз (с.а.с.) бұйырды:«Ақиқатында, ол саған əлсіздікті қоспаса азайтпайды, оны лақтырып таста, егероны алып тастамаған қалпыңда өлсең, онда ешуақытта (тозақтан)құтылушылардан болмайсың».Сондай-ақ, бір күні Хузайфа344 (р.а) қолына жіп байлап алған бір адамды көріп,жіпті кесіп тастағаны жайлы жəне ол мына аятты оқығаны туралы риуаят етіледі: «Олардың көбі Аллаһқа серік қосқан халде иман келтіреді». (Юсуф, 106)344Пайғамбарымыздың (с.а.с.) сахабасы

168-сұрақ:Көріпкел-сəуегейлер (куһһан) туралы не айтуға болады?Жауабы:Олар тағуттар345 тобына кіреді жəне олар шайтандардың достары. Аллаһ Тағала:«Расында шайтандар өз сыбайластарына сыбырлайды»,-деді. (Əнғам, 121)345Тағут – көпқұдайшылдыққа апаратын барлық нəрсенің атауы.Көріпкелдерге шайтандар түседі, өздері періштелердің əңгімелерінен есітіпқалған сөздерін бұларға жеткізеді, сонсоң көріпкелдер хақиқи рас сөздергеөздерінің жанынан жалған сөздерді қосып айтады.Бұл туралы Аллаһ Тағала былай деген:«Шайтандар кімге түседі, сендерге хабар берейін бе? Олар əрбір өтірікші,күнəһарға түседі. Олар құлақ салады346, олардың көбі347 өтірікші». (Шуғара,221-223)346Яғни шайтандар періштелердің сөзін тыңдауға тырысады.347Бұл жерде шайтандар туралы айтылуда.

143

Сыбырлау туралы хадисте Пайғамбарымыздың (с.а.с.) былай дегені айтылады:«Оларды бірінің үстіне бірі орналасқан тыңшылар348 тыңдайды жəне олардыңəрқайсысы бір нəрсені есітеді де, (естіген сөздерін) өзінен төмен орналасқан(тыңшыға) жеткізеді, ол да өзінен төменгі тыңшыға жеткізеді, сөйтіп ол сөздерсиқыршыға немесе көріпкел-сəуйегейге (олардың біреуі) жеткізгенше, осылайжалғаса береді. Кей кезде қуалаушы жұлдыз шайтан естіген сөздерін жеткізіпүлгергенше (шайтанды) жоқ қылады, кей кезде ол (өзін жұлдыз жоқ қылғанғадейін) естіген сөздерін жеткізіп үлгереді жəне (бір хақиқи шын сөзбен бірге) олжүз жалған сөзді жеткізеді». (Бұхари, Ибн Мəжəһ, ұзын хадистен үзінді)348Бұл жерде Аллаһ Тағаланың аяттарын (уахилерін) жəне Аллаһ Тағаланыңкімге аят (уахи) түсіретіні жайлы аспандағы періштелердің əңгімелерін ұрланыпбарып тыңдайтын шайтандар туралы айтылуда.Құран аяттары жазылған тұмарды тағуға бола ма?Бұған кейбір ғалымдар рұқсат бергенмен Абдуллаһ ибн Масъуд (р.а.) сияқтысахабалар ілу, тағу жөніндегі тыйымның жалпы болғаны үшін, аятты дəретсізбылғамау үшін, жүректің Аллаһтан өзгеге бұрылып қалмауы үшін тыйым салған.Бұл айтылғандар құмалақпен пал ашу, кофеге қарап, тағы басқа да пал ашуғақатысты.

169-сұрақ:Көріпкел-сəуегейге сенген адамның үкімі не?Жауабы: «(Мұхаммед (с.а.с.)): «Көктер мен жердегі көместі Аллаһтан басқа ешкімбілмейді...» (Нəміл, 65) «Көместің кілттері Оның қасында. Оны Ол, Өзі ғана біледі». (Əнғам, 59)«Не жасырын ғылым олар (соны) жаза ма?» (Қалам, 47) «Оның жанында құпия білім болып, шындықты сол көре ме?» (Нəжім, 35)Аллаһ Тағала жəне айтты:«Аллаһ біледі, сендер білмейсіңдер». (Бақара, 216)Ал, Пайғамбарымыздың (с.а.с.) былай дегені риуаят етіледі:«Палшыға немесе көріпкел-сəуегейге келуші жəне олардың сөзіне сенуші – АллаһТағаланың Мұхаммедке түсірген нəрселеріне қарсы келуші». (Əбу Дауд, Ахмад,Хаким)Пайғамбарымыз (с.а.с.) жəне айтты:«Палшыға келіп, одан бір нəрсе туралы сұраған жəне соған сенген адамныңқұлшық-намазы қырық күн бойы қабыл болмайды». (Мүслім, Ахмад)

144

170-сұрақ:Жұлдыз бойынша пал ашу туралы үкім қандай?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Ол, құрлық жəне теңіздің қараңғылықтарында сол арқылы жол табуларың үшінжұлдыздарды жаратты». (Əнғам, 97)«Расында Біз дүние аспанын шамдармен (жұлдыздармен) безендірдік. Онышайтандарды атуға жасадық». (Мүлік, 5)Аллаһ Тағала жəне айтты:«Жұлдыздар да Оның əміріне бағынышты». (Нахыл, 12)Ал Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Жұлдыздарға қарап пал ашумен айналысушы – сиқырдың бір түріменайналысады, жəне (мұндай пал ашудың) қанша (түрін білсе), сонша (сиқырға кіребереді)». (Əбу Дауд, Ибн Мəжəһ, Ахмад)Пайғамбарымыз (с.а.с.) былай деген:«Менің үмметімнен қауіптенетінім: жұлдыздарды растаулары, тағдырғасенбеулері жəне имамдардың əділетсіздігі».Ибн Аббастың, ол екеуінен Аллаһ разы болсын, «əбжəдті»349 жазған жəнежұлдыздарға қараған адамдар туралы:«Бұлай ететіндерге Аллаһтың қасында бір несібе бар деп ойламаймын»,-дегенітуралы риуаят бар.349Бұл жерде төрт бұрыштың ішіне жазылатын белгілі бір цифрлық мəні бар арабалфавитінің əріптері туралы сөз болуда. Астрологтар бұлардың көмегіменадамдардан жасырын алдын-ала белгіленген (яғни тағдыр етілген) уақиғалардыбілуге болады жəне жұлдыздар жер бетіндегі істерге əсер етеді деп есептейді. Солсияқты алақанның сызығына қарап, құмға қарап пал ашу, т.б. осыған жатады.Мұның бəрі жындар мен адамдардан болған шайтандардың өзарақатынастығында қолданатын алдау-арбаулары болып табылады. Ал біздер АллаһТағаладан мұсылмандарды мұндай бақытсыздықтан аман сақтауды тілейміз.Қатаданың, оған Аллаһ Тағала рахмет етсін:«Аллаһ Тағала жұлдыздарды үш мақсатпен жаратты: көктерді безендіру үшін,шайтандарды атқылау үшін жəне жол табуға жəрдемдесетін белгі қызметінатқаруы үшін. Егер біреу олардан тағы да бірдеңелерді күтетін болса, ол адам өзбақытсыздығына бұл істі істейді, жəне өзінің жеке тағдырын өлтіреді, сондай-ақбіліммен табылмаған() нəрсеге кіріскен болады350»,-деген сөзі риуаят етілген.350Бұхари бұл сөздерді «Жаратудың басталуы туралы Кітапқа» түсініктеметүрінде келтірген. Ал Ибн Хажар «Фатхул Бəриде» Абд ибн Хумайданың сөзінкелтіреді:

145

«Пəлен жұлдыз туылғанда ағаш отырғызса пəлен-түген болады, пəлен жұлдызтуылғанда жолға шықса пəлен-түген болады, өміріммен ант етемін, қайсы біржұлдыз туылғанда, соған …ұзын жəне қысқа, қызыл жəне ақ, сұлу жəне кейіпсізнəрсе туылмайтын бір де бір жұлдыз жоқ» дейтіндерге Аллаһ Тағаланыңбұйрығынан бейхабар адамдар жұлдыздар туралы сұрақтармен барады, алшындығында, жұлдыздар да, құстар да, жандылардың да ғайбқа (жасырын сырға)ешқандай қатысы жоқ».

171-сұрақ:Аспандағы күн мен ай, жұлдыздардан жаңбыр сұрау туралы не айтуғаболады?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Расында берген ризыққа шүкір етудің орнына оны жалғанға шығарасыңдар ма?»(Уақиға, 82)Ал, Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Менің үмметімнің мүшелері жəһилиятқа351 қатысты төрт нəрседен бас тартуға(əлі күнге шамасыз болып жүр): өз ата-тегімен марқаю, (басқаларды) олардыңшыққан тегімен масқаралау, аспан шамшырақтарына352 жаңбыр туралыжалбарыну жəне өлгендер туралы қатты дауыстап жоқтау айту». (Мүслім,Термизи)351Яғни надандық əрі көпқұдайшылдық кезеңіне352Бұл жерде аспан шамшырақтарының орын өзгертуіне жердегі оқиғаларбайланысты деп сенгендер туралы айтылуда.Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Сіздердің Тəңірлеріңіздің не айтатынын білесіздер ме?»,-деді. Олар: «Аллаһжəне Оның елшісі жақсы біледі»,-деді. Сонда Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Аллаһ Тағала айтты: «Бүгін таңда353 Менің құлдарымнан (біреулері) Мағансенушілерден болып қалды, ал (кейбіреулері) кəпір болды. «Жаңбыр АллаһТағаланың қамқорлығы мен мейірімділігінің арқасында жауды» дегендер Мағансенеді жəне аспан шамшырақтарына сенбейді, ал «Жаңбыр пəлендейшамшырақтың (орналасуына байланысты) жауды» деген, ол Маған сенбейді,аспан шамшырақтарына сенеді». (Бұхари, Мүслім)353Аллаһтың бұл сөздері уақыттың белгілі бір кезеңін көрсетеді, бірақ ол сөздербасқа да түрлі жағдайларға қатысты болады.

146

172-сұрақ:Жаман ырымдарға (тиараға)354 сену жəне оның не нəрсе келтіретіні туралыне айтуға болады?354Бұл сөз арабтың «таир» – құстар деген сөзінен пайда болған, бұларабтардың құстың оңға немесе солға ұшқанына қарап жаман немесе жақсыырымға балап пал ашуына байланысты, соған сəйкес өздерінің ниеттеріненқайту секілді əдет-ғұрыптарынан туындаған нəрсе, қазақтар арасындағыалдынан қара мысық өтсе жаман ырымға балайтыны секілді.Пайғамбарымыз (с.а.с.) мұндай нəрселер қандай да бір пайда не зиян жеткізеалады деген нанымның қате екенін көрсетті. Біздің кезімізде бұған мысалретінеде қарапайым адамдардың қарғаның қарқылдағаны жəне соған ұқсаснəрселерді жақсы немесе жаман белгі санап, соған сенетіндіктерін айтуғаболады.Егер Аллаһ Тағаладан үміт етіп өзіне қажет жұмысты істесе, онда адамжүрегінде пайда болған қалау (жұмысты істегісі келу) немесе қаламау ырым-сырымға сенуге ешқандай қатысы болмайды, бұл туралы Ибн Аббас, олекеуінен Аллаһ разы болсын:«Егер жалғастырсаң, демек, үміт еткенің (яғни Аллаһ Тағалаға сиынғаның),ал егер бас тарсаң, демек, ырым-сырымға сенгенің»,-деген.Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Олардың ырымдары – Аллаһ тарапынан. Бірақ олардың көбі білмейді». (Ағраф,131)Ал, Пайғамбарымыз (с.а.с.) былай деген:«Ауру (Аллаһ Тағаланың бұйырығынсыз) жұқпайды жəне құстың (ұшуы), байғызжаман ырым емес. Сондай-ақ сапар (айы) ешқандай жамандық əкелмейді355».(Бұхари, Мүслім)355Бұл сөздердің мағынасы бұл аталған заттар өздігінше ешқандай əсер етеалмайды, жақсылық пен жамандық Аллаһ Тағаланың еркіндегі нəрсе дегендібілдіреді. Мəселен, жұқпалы аурудың жұғуы Аллаһ Тағаланың еркіндегі іс. АлПайғамбарымыздың (с.а.с.) байғыз жəне сапар айы туралы айтқан себебі, арабтаркімнің үйінің үстіне байғыз қонса, ол үйдегі адамның біреуінің ажалы жақын деп,ал сапар айы жаман ырым деп есептеген.Сондай-ақ Пайғамбарымыз (с.а.с.) жəне айтты:«Жаман ырымдарға сену – ширк, жаман ырымдарға сену – ширк». (Ахмад, Хаким,Термизи)Риуаят етіледі: Ибн Масъуд (р.а.) айтты:«Біздің арамызда (мұндай нəрсе қандай да бір мөлшерде тиісті болмаған) ешкімжоқ, бірақ оны Аллаһ Тағалаға тəуекел ету кетіреді».

147

Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Ырым дегеніміз – сені өткізген немесе қайтарған нəрсе».Абдуллаһ ибн Амрдің (р.а.) сөзінен риуаят етілуінше, Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Біреуді қажетті нəрседен жаман ырым тоқтатса, ол ширкке кіріпті»,-дейді.Адамдар сұрады: «Мұның жуылу жолы қандай?» Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Мұның (жуылуы): «О, Аллаһ, Сенің жақсылығыңнан басқа жақсылық жоқ, Сеніңқұсыңнан басқа құс жоқ356 жəне Сенен басқа тəңір жоқ» деуің». (Ахмад)356Бұл жерде тағдыр туралы айтылуда.Жəне Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Бəрінен жақсысы – үміт, ал (жаманы) мұсылманды тоқтатпасын. Егер сендерденбіреуің өзіне ұнамайтын бір нəрсені көрсе: «О, Аллаһ, Сенен басқа жақсылықсыйлаушы жоқ, Сенен басқа жамандықты қайтарушы жоқ, Сенен басқа ешкімкүш-қуат бермейді», деп айтсын». (Əбу Дауд)

173-сұрақ:Көз тию туралы не айтуға болады?Жауабы:Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Көз тию – ақиқат (нəрсе) 357». (Бұхари, Мүслім)357Яғни, көз тию бар нəрсе.Сондай-ақ бір күні Пайғамбарымыздың (с.а.с.) бір күңнің жүзінен қара дақ көріп:«Дем салыңдар, өйткені, шынында, назарланып қалыпты»,-дегені риуаят етілген.Айша (р.а.) айтты:«Пайғамбар (с.а.с.) жаман көзден дем салуды маған бұйырды (немесе...бұйырды)». (Бұхари, Мүслім)Пайғамбарымыздың (с.а.с.):«Көз тиюден жəне (улы жəндіктердің) уынан басқаға дем салудың қажеті жоқ»,дегені риуаят етіледі. (Əбу Дауд, Термизи, Ахмад)Бұл туралы біз келтірмеген басқа да сахих хадистерде айтылады, жəне олардағынегізгі ой бұлардың (дем салу, үшкіру, т.б.) бəрінің əсері тек Аллаһ Тағаланыңрұқсатымен ғана іске асатынын баса көрсетуге саяды. Ал біздің көптеген бұрынғыигі кісілеріміз, олардан Аллаһ разы болсын, бұл хадистерді Аса ЖоғарыМəртебелі жəне Ұлы Аллаһтың сөздерін түсіндіру кезінде пайдаланған.Аллаһ Тағала айтты: «Расында қарсы келгендер, Құранды тыңдаған сəтте, олар көздерімен ішіп-жеп,сені жыға жаздайды». (Қалам, 51)

148

174-сұрақ:Күнəлардың (маъаси) неше түрі бар?Жауабы:Күнəлар кіші (сағаир), (бұларды нашар істер (сайиат) деп те атайды) жəне үлкен(кəбəир) (бұларды өлтіретін күнəлар (мубиқат) деп атайды) боп екіге бөлінеді.

175-сұрақ:Кіші күнəлар немен өтеледі?Жауабы.Аллаһ Тағала айтты: «Егер сендер тиым салынған нəрселердің үлкенінен сақтансаңдар, сендердіңжамандықтарыңды жасырып, өздеріңді құрметті орынға кіргіземіз». (Ниса, 31)Аллаһ Тағала жəне айтты:«Шынында жақсылықтар, жамандықтарды жояды». (Худ, 114)Сөйтіп, Аса Жоғары Мəртебелі Аллаһ адамдар салих амалдар істеп əрі үлкенкүəналарды жасаудан аулақ жүрсе, солар арқылы жаман істердің жойылатынынбілдіреді. Бұл ой Пайғамбарымыздың (с.а.с.) мына хадистерінде де айтылған:«Жаман іс істесең, артынша қандай да бір жақсы іс істе, ол жаман істіөшіреді358». (Ахмад, Термизи)358Хадистің толық мəтінінде Пайғамбарымыздың (с.а.с.) мына сөздерікелтірілген:«Қай жерде болсаң да Аллаһ Тағаладан қорыққын, бір жаман нəрсе істесең,артынан оны жоятын қандай да бір жақсы нəрсе істе, жəне адамдарменқатынасыңда игілік-ізетті бол (Аллаһ Тағаладан қорыққын)». Бұл хадис Əбу Зəррəл-Ғифаридың (р.а.) сөзінен келтірілген.«Жəмиул-улум уəл-хикəмда» Ибн Ражаб əл-Ханбали жазды:«Əртүрлі кітаптардағы хабарлар бойынша, Пайғамбарымыз (с.а.с.) бұл сөздердіМуъаз жəне Əбу Заррға өсиет еткен (айтқан) жəне бұл – Аллаһ Тағаланың хақымен Оның құлдарының хақына қатысты нəрселерді қамтыған ұлы өсиет».Сонымен қатар, басқа сахих хадистерде түрлі жаман істер мен кіші күнəлар өзінеұнамаса да жақсылап ғұсыл құйыну359, мешітке бару, бес уақыт намаздыорындау, жұма намаздарына үзбей бару, рамазан айында ораза ұстау, рамазандақосымша құлшылық жасау, Қадыр түні Аллаһ Тағалаға жалбарыну, Ашура360күні ораза тұту жəне басқа да діни борыштарды өтеу арқылы жуылатыныайтылған.359Бұл жерде түрлі жағымсыз-жайсыз жағдайлар туралы айтылуда, мысалы, өтесуық күн мен жылы судың жоқтығы.360Мухаррам айының оныншы күні.

149

Бұл хадистердің көпшілігінде кіші күнəлар мен жаман істердің жуылуы үлкенкүнəларды жасамау шартымен байланыстырылған жəне ешқандай шарттар жайлыайтылмаған хадистерде де осы ой өрбітіледі. Сонымен, үлкен күнəлар жасамаужақсы амалдар жəрдемімен немесе оларсыз да кішкене күнəлардың жуылуыныңқажетті шарты болып табылады екен.

176-сұрақ:Қандай күнəлар үлкен күнəлар түріне жатады?Жауабы:Оның (үлкен күнəлардың) өлшемі ретінде Пайғамбарымыздың (с.а.с.) сахабаларымен олардың ізін қуушылардың, сондай-ақ басқа да адамдардың айтқан сөздерінпайдалануға болады.Олардың базбіреулері үлкен күнə деп Құранда ол үшін жазалау белгіленген кез-келген күнəларды айтқан.Басқалар, Аллаһ Тағаланың ашуы мен лағынетіне апарып соғатын жəне тозаққанемесе басқа жазаға лайық болатын əрбір күнəні үлкен күнə деген.Ал жəне басқа ғұламалар Аллаһ Тағаладан қорықпауды, дінге мəн бермеу жəнеоған көңіл бөлмеуді үлкен күнə деп есептейді. Бұл туралы басқа да пікірлерайтылған. Ал сахих хадистер туралы айтар болсақ, көптеген күнəлар олардыңдəреже айырмашылығына қарамастан ауыр (үлкен) күнə деп есептелінген.Олардың іштерінде көпқұдайшылдық пен сиқыр сияқты үлкен имансыздықты(куфрды) атап айтуға болады. Оларға, мысалы, шариғат заңы бойынша өлтірілуітиіс болмаса Аллаһ Тағала өлтіруге тиым салған адамды өлтіру, соғыс кезіндешегіну, өсімқорлық, жетімнің ақысын жеу, жалған сөз сөйлеу, парасаттымұсылман əйелдердің сақтықта болмауын сылтауратып ол туралы өсек айту, арақішу, ата-анаға бағынбау жəне оларды құрметтемеу сияқты, аса ауыр болмаған,үлкен күнəлар жатады.Бұлар туралы Ибн Аббас, ол екеуінен Аллаһ разы болсын:«Олардың саны жетпіске жуық, ең үлкені жетіге дейін»,-деген.Аса үлкен күнəларды есептеумен айналысқан кісінің, шындығында, олардыңжетпістен де көп екендігіне көзі жетеді. Құран мен Сүннетте Аллаһ Тағаланыңашуы, лағынеттеуі, азаптауы секілді басқа да үрей ұшыратын қауіп-қатергесоқтыратын барлық күнəлар жайлы айтылған соң, оларды есептеуге не жосық?Мұндай есептеумен айналысқан адам, мұндай күнəлардың өте көп екенін сөзсізбілетін болады.

150

177-сұрақ:Барлық кіші жəне үлкен күнəларды қалай жууға болады?Жауабы:Олардың бəрі шын ықыласпен тəубеге келумен жуылады.Аса Жоғары Мəртебелі Аллаһ айтты:«Əй, мүміндер! Аллаһқа шынайы тəубе қылыңдар. Раббыларыңныңжамандықтарыңды жойып, астарынан өзендер ағатын жұмақтарға кіргізуі үмітетіледі». (Тахрим, 8)«Бірақ кімде-кім тəубе қылса, сондай-ақ кім иман келтіріп, ізгі іс істесе, мінеАллаһ олардың жамандықтарын жақсылықтарға ауыстырады». (Фурқан, 70)Аллаһ Тағала жəне айтты:«Ал олар қашан арсыздық істесе не өздеріне зұлымдық қылса361, Аллаһтыестеріне алып, күнəларының жарылқауын тілейді. Күнəларды Аллаһтан басқа кімжарылқайды?! Сонда олар істеген істеріне біле тұра қасарыспайды. Мінесолардың сыйлықтары Раббылары тарапынан жарылқау жəне астарынан өзендерағатын жұмақтар». (Əли Имран, 135-135)361Яғни, тек қана өзіне зиян келтіретін күнə істесеБұған басқа да аяттар дəлел бола алады.Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Тəубе алдыңғы күнəларды жуып-шаяды».Бір хадисте шөл далада жалғыз жолаушы келе жатып, аялдаған жерінде азғанаұйықтап кетіп, қайта оянғанда ішер суы мен жейтін тамағы (қомына) артылғантүйесінің жоқ екенін көріп, зəресі ұшқаны туралы баяндалады. Сахараның миқайнатар ыстығы мен шөл қысқан ол: «Енді өлдім ғой», дегенде, түйесін қайтатауып алып, қатты қуанғанынан: «О, Аллаһ! Сен менің пендемсің, мен СеніңРаббыңмын»,-деп жібереді.Аллаһ Тағала бір құлының тəубе келтіргеніне сол жолаушыдан да артық қуанады.(Бұхари, Мүслім)

178-сұрақ:Шын ықыласты тəубе (əт-тəубəтун-насух) деген не?Жауабы:Шын пейілмен болған тəубе, оның үш шарты бар:- істеген күнəсынан бастарту;- сол күнəні істегеніне өкіну;- ол күнəні ешуақытта қайталамасқа берік шешімге келу.Сонымен қатар, бұл істелінген күнə басқа мұсылманға зарар жеткізген болса, ондабұдан мүмкіндігінше арылу қажет болады, өйткені, олай етпеген жағдайда

151

жəбірленген (адам) Қиямет күні міндетті түрде есесін (өшін) қайтаруды талапетеді. Себебі, мұндай күнə ешуақытта Аллаһ Тағала кешірмейтін күнəларға кіреді.Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Егер бір адамда қиянатпен алынған жəне өзінің мұсылман бауырына тиісті бірнəрсе болса, бүгін-ақ оны қайтарып берсін362, өйткені динар да, дирһам даболмайтын (Ахыретте) оның жақсы амалдарын бауырына əпереді363, егербауырына əперетін жақсы амаладары болмаса, мұсылман бауырының жаманістерін бұған алып береді». (Бұхари, Мүслім)362Яғни, алғанын қайтарсын немесе толық қалпына келтірсін, жəбірленушіденкешірім сұрасын жəне Аллаһ Тағалаға шын ықыласпен тəубе етсін.363Бұл дүниеде жəбір көрсеткенінің төлемі ретінде

179-сұрақ:Əрбір жеке адамның тəубесі қай уақытта қабылданбайды?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Шын мəнінде Аллаһқа (сыйымды) тəубе, жамандықты білмей істеп, сонсоңдереу тəубе етсе, сонда олардың тəубесін Аллаһ қабылдайды. Негізінен Аллаһ,тəубені Қабыл Етуші, Ерекше Мейірімді». (Ниса, 17)Аллаһ Тағала елшісінің (с.а.с.) сахабаларының барлығы «Аллаһ Тағалағабағынбаудың айғағы болып табылатын əрбір іс-амал, əдейі ме əлде əдейі емес пе –бəрібір, білместіктен істелінеді» деген тұжырымға тоқтаған. Жəне олардың бəріде «дереу» деген сөз адамның ажал сағатының алдындағы кез-келген уақыт депесептеген.Пайғамбарымыздың (с.а.с.) былай дегені хабар етіледі:«Ақиқатында, Аллаһ Тағала құлының тəубесін оған өлім алдындағы қырылдауыестілгенге дейін қабылдайды». (Термизи, Ибн Мəжəһ, Ахмад, Хаким)Бұл ой басқа хадистерде де айтылған.Егер адам өлім періштесін көрсе, жаны алқымға келіп қырылдай бастағаннанкейінгі тəубесі қабылданбайды, əрі ол құтылушылардан болмайды. Өйткені АллаһТағала айтты:«Олардан бұрын қаншалаған нəсілді жоқ еттік, сонда олар ойбайлайды; біраққұтылар заман емес еді». (Сад, 3)Аса Құдіретті жəне Ұлы Аллаһ Тағала жоғарыда айтылған сөздеріне тікелейқатысты мына сөздерді айтты:«Ал жамандықты өздеріне өлім келгенге дейін істеп: «Енді шынайы тəубеқылдым»,-деген жəне қарсы болған бойда өлгендердің тəубесі қабыл емес».(Ниса, 18)

152

180-сұрақ:Бұл дүниедегі өмірде тəубенің қабылдануы қай уақытта тоқтатылады?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Раббыңның белгілерінің кейі келген күні, бұрыннан иман келтірмеген немесесенімі бойынша бір жақсылық істемеген364 біреудің иманы пайда бермейді».(Əнғам, 158)364Яғни Аллаһ Тағалаға сенгенімен ізгі істер істемеген.Ал Пайғамбарымыздың (с.а.с.):«Күн батыстан шыққанша ол Сағат (Қиямет күні) келмейді, ал ол қашан (олжақтан) шыққан кезде, адамдар оны көреді, бəрі оған сенеді, бірақ бұл (оқиға)адамға оның иманы пайда бермейтін кезде болады»,-дегені, сонсоң жоғарыдаайтылған аятты оқығаны риуаят етіледі.Пайғамбарымыздың (с.а.с.) сахабаларының сөздерінен алынған, осындаймағынадағы басқа да көптеген хадистер белгілі.Мəселен, Сафуан ибн Ассал Пайғамбарымыздың (с.а.с.):«Ақиқатында, Аса Құдіретті жəне Ұлы Аллаһ Тағала батыста ені жетпіс жылдықжолға тең тəуба қақпасын ашты жəне оны ол жақтан күн шыққанша жаппайды»,-деген сөздерін жеткізеді. (Термизи, Ибн Мəжəһ, Ахмад)

181-сұрақ:Үлкен күнəларды істеуде қасарысып жалғастырып жүріп өлген, таухидтімойындаған адам туралы не айтуға болады?Жауабы:Аллаһ Тағала айтты:«Қиямет күні, туралық таразысынан қоямыз. Сонда ешкім əділетсіздіккеұшырамайды. Егер бір ұрық түйірінің салмағындай болса да оны əкелеміз365.Есеп көруде Жеткіліктіміз». (Əнбия, 47)365Басқаша айтқанда, адам қандай да бір кішкентай (болмашы) нəрсе істесе де,Қиямет күні əділ де толық жазасын немесе марапатын міндетті түрде алады.«Ол күнгі таразылау – шындық, сонда кімнің таразысы (жақсылықта) ауыртартса366, міне солар құтылушылар. Жəне кімнің таразысы жеңіл тартса,аяттарымызға орынсыздық еткендіктері367 себепті зиян қылды». (Ағраф,8-9)366Яғни кімнің ізгі амалдары бұзық амадарынан ауыр келсе.367Басқаша айтқанда, Аллаһ Тағаланың аяттарына өз дəрежесінде құрметкөрсетпеу жəне оларды жалған деу.«Сол күні əркім істеген игілігін əзір табады да істеген жамандығының...». (ƏлиИмран, 30)

153

«Қиямет күні əркім өзін құтқаруға тырысады. Сондай-ақ əркімге істегенініңбодауы беріледі. Оларға əділетсіздік етілмейді». (Нахыл, 111)«Аллаһқа қайтарылатын, сонсоң əркімнің еңбегі өздеріне кемітілмей толықберілетін Күннен сақтаныңдар». (Бақара, 281)Аллаһ Тағала жəне айтты:«Сол күні, адам баласы, амалдары көрсетілуі үшін368 топ-топ369 келеді. Сондакім тозаңның түйірінің салмағындай жақсылық істеген болса, ол оны көреді. Алжəне кім тозаңның түйірінің салмағындай жамандық істесе, оны көреді». (Зілзəлə,6-8)368Яғни, Аллаһ Тағала оларға амалдарын көрсету үшін, немесе олар өздерінамалдарына сай не күтіп тұрғанын көруі үшін369Бұл жерде, олардың жағдайлары əртүрлі: біреулері – үрейде, енді біреулеріқауіпсіздікте болатыны туралы сөз болуда.Бұған басқа да аяттар дəлел бола алады.Пайғамбарымыздың (с.а.с.) мына сөздері хабар етілген:«Кімнен толық есеп алынса370, ол жазаланады». Айша сұрады: «Аса ЖоғарыМəртебелі Аллаһ Тағала:«Сонда Ол, дереу жеңіл есеппен есептеледі»,-деген емес пе еді?» (Иншиқақ, 8).Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Бұл ұсынуға ғана (қатысты)371, бірақ, кімнен толықесеп алынса, ол жазаланады»,-деді. (Бұхари, Термизи, Ахмад)370Қиямет күнінде371Бұл жерде есеп-қисап немесе таразыларда тарту үшін адамдардың амалынкөрсететіндігі туралы айтылуда. Ол кезде əр адамға Аллаһ Тағала оныңкүнəларын кешіріп қаншалықты есепсіз мейірімділік жасағанын түсінуі үшіноның барлық амалы көрсетіледі.Бұдан бұрын біз Қиямет күні адамдардың жиналатыны, олардың Соттыңбасталуын күтіп тұрғандағы жағдайлары, Таразылар, амалдар жазылғандəптерлердің таратылатыны, сол амалдардың Сотқа ұсынылатыны, есеп-қисап,Сират көпірі, шапағат түрлері мен жəне басқа нəрселер туралы келген Құранаяттары жəне хадистер жайлы айтқанбыз. Осы арқылы адамдардың осы дүниедеАллаһ Тағалаға бойсұнуы мен бойсұнбауларының дəрежелеріне қарай Ахыреттегіолардың жағдайлары жəне адамдардың дəрежелердегі айырмашылықтары əріолардың арасында озушылар, ортада болушылар мен өздеріне зұлымжеткізушілер372 белгілі болады.«Фатыр» сүресінің 362-ші аятында айтылған:372«Жəне олардан əлдекім өзіне кесір тигізеді* де кейі ортада болады*. Ал тағыбіреулері, Аллаһтың бұйрығынша жақсылықтарға ілгерілеуші* болады…».*Бұл жерде яки ауыр күнə істеуші мұсылман туралы яки жаман амалдары жақсыамалдарынан көп адам туралы айтылуда.

154

*Бұл жерде ауыр күнə жасайтын немесе жаман амалдарының саны жақсыамалдарының санына тең түсетін адам туралы айтылуда.*Мұндай адамдарға Аллаһ Тағала Қиямет күні бəрінен бұрын рахымшылықжасайды. Бəлки, ешқандай есеп-қисапсыз жəннəтқа кіретін адамдар туралыайтылуда.Егер бұл саған түсінікті болса, онда Құран аяттарында жəне Пайғамбарымыздың(с.а.с.) Сүннеті болып табылатын хадистерде айтылғандардан білгін, жəнеИсламның алғашқы буыны, біздің алдымызда өткен ізгілеріміз болған сахабалар,олардың соңынан таза жүрекпен ергендер, əсіресе Құранды ең үздік түсіндірушімуфассирлер мен Сүннеттің білгірлері, бірқұдайшылдық (таухид) дінінұстанушылардан болған күнəһарлар негізінде олар үш сатыға бөлінеді:Бірінші: Бұған жақсы амалдары жаман амалдарынан басым түсетіндер жатады;олар жəннəтқа кіреді, жəне оларға тозақ оты ешуақытта тимейді.Екінші: Бұған жақсы амалдары мен жаман амалдары тең түсетіндер жатады,нəтижесінде жаман істері олардың жəннəтқа кіруіне мүмкіндік бермейді, алжақсы амалдары оларды оттан сақтайды.Бұл адамдар «Ағраф»373 делінетін жерде тұрады, Аллаһ Тағала олардың жəннəтпен тозақ арасында Өзі қалаған уақытқа дейін тоқтатып тұрылатынын айтқан,содан кейін олардың жəннəтқа кіруіне рұқсат беріледі. Аллаһ Тағала бұныайтудан бұрын жəннəттықтар жəннəтқа кіретінін, ал тозақтықтар тозаққатасталынатынын жəне сол уақытта бұл адамдар (Ағрафта тұрғандар) оларға(жəннəттықтарға жəне тозақтықтарға) тіл қататыны туралы баян еткен-ді.373«Ағраф» (жекеше түрі – «арф»). Бұл жерде шарбақ яки жəннəт пен тозақарасындағы қырат жер туралы айтылуда. Сол жерде болатын адамдар туралытүрлі тəфсиршілер əртүрлі пікір айтқан, жазбагер солардің біреуін ұстанған. Басқатүсініктемелер бойынша, бұл жерде періштелер немесе есеп-қисабы табыспенаяқталатындар жəне өз кезегін күтетіндер тұрады.Аллаһ Тағала айтты:«(Жəннəттағылар мен тозақтағылардың) арасында374 далда бар. Жəне «Ағраф»делінген жоғары орында екі жақтағыларды да əлпеттерінен танитын375 біреулербар. Бұлар: «Сендерге сəлем!» деп жəннəттағыларға айғайлайды. Бұлар əліжəннəтқа кірмеген, үміт ететіндер376. Қашан олардың көздері тозақтықтар жаққабұрылса: «Раббымыз! Бізді залым елмен бірге ете көрме!»,-дейді. Ағрафтағылартозақтағы əлпетінен танығандарға377: «Сендерге көптіктерің378 жəнеменмендіктерің пайда бермеді ме?» деп айғайлайды. (Оларға жəннəттағылардыкөрсетіп): «Бұларға Аллаһтың рахметі тимейді деп ант ішкен адамдарың емес пе?(Ағраф тұрғындарына Аллаһ Тағала): «Жəннəтқа кіріңдер. Сендерге қорқынышжоқ, əрі сендер қайғырмайсыңдар»,-(дейді). (Ағраф, 46-49)374Яғни жəннəт пен тозақ арасында

155

375Бұл жерде жəннəттықтарды ақ жүздерінен, тозақтықтарды қара жүздеріненбілуге (тануға ) болатыны туралы айтылуда.376Яғни, олар жəннəттан күдерін үзбейді.377Бұл жерде тозақтықтар туралы айтылуда.378Яғни Аллаһ Тағаланың жолынан бездіру үшін сендер өз маңдарыңа жиыпалған адамдарыңҮшінші: Бұл топқа кіретін адамдар үлкен күнə жасап, азғындыққа берілудентиылмаған қалпында, бірақ таухид дінінде болып, иманын сақтаған халде АллаһТағалаға жолығады. Олардың жаман амалдары жақсы амалдарынан ауыр келедіде, өз күнəларына лайық тозаққа кіреді: от олардың арасындағы біреулердіңқызыл асығына дейін, енді біреулердің сирағының жартысына дейін, біреулердіңтізелеріне дейін жетеді, ал қайсыбіреулердің бүкіл денесі отқа оралған күйдеболады, (олардың) тек Аллаһ Тағала отқа тиым салған сəжде іздері ғана тозақотынан аман қалады.Міне осы топтың адамдары үшін Аллаһ Тағала біздің Пайғамбарымызға (с.а.с.),одан кейін басқа пайғамбарларға, шыншылдарға, періштелерге жəне кімдіқұрметтесе, соларға (тозақтағы адамдарды) шапағат ету құқығын сыйлайды.Сонсоң Ол олар үшін белгілі шек қояды, жəне олар (шапағатшылар) оларды(тозақтағы адамдарды) тозақтан шығарады, бұдан кейін Аллаһ Тағала тағы дажаңадан шек белгілейді, олар тағы да адамдарды оттан шығарады. Осылайшаолар алдымен жүрегінде бір динардың салмағындай ізгілік379 бар адамдардышығарады, сонсоң жүрегінде динардың жартысының салмағындай ізгілік барадамдарды шығарады, сонсоң жүрегінде бидай дəнінің салмағындай ізгілік барадамамдарды шығарады, сөйтіп олар жүрегінде тозаңның салмағындай ізгілік барадамдарға дейін шығарып болғанша осы істерін жалғастырады. Содан кейіншапағатшылар: «О, Тəңіріміз, біз онда (тозақта) ешқандай ізгілік қалдырмадық»,-дейді, сөйтіп жасаған амалдары қандайлығына қарамастан, таухид дінін ұстаныпжүріп өлгендердің ешқайсысы тозақта мəңгі қалмайды.379Яғни; шын иманМұндай адамдардың иманы үлкен болып, күнəсі жеңіл болса, тозақтағы азабыжеңіл болады жəне олар от ішінде соншалықты аз уақыт қалады жəне олартозақтан соншалық тез шығарылады.Жəне, керісінше, олардың иманы қаншалықты əлсіз болып күнəсі үлкен болса,олар соншалықты ауыр жəне ұзақ азапқа түседі. Бұл туралы көптеген хадистеайтылған жəне Пайғамбарымыз (с.а.с.) бұл туралы былай деген:«Кім «Аллаһтан басқа ешбір тəңір жоқ» десе, (бұл сөздер) оған тіпті жаза беріліпқойылған болса да380 күндердің бір күні оған пайда əкеледі». (Хайсами)380Қиямет күнгі жаза туралы айтылуда.

156

Туасы, бұл – пайымдаулары шатасқан, табандары тайған, адамдар қайшыпікірлерге түскен орын. Ал Аллаһ Тағала айтты:«Сонда Аллаһ иман келтіргендерді, олар381 тартысқан шындыққа өз ұйғаруыменжеткізді. Аллаһ қалағанын даңғыл жолға салады». (Бақара, 213)381Яғни, бұрынғы діни қауымның өкілдері

182-сұрақ:Əртүрлі күнəлар үшін шариғат белгілеген жазаларды қолдану солкүнəлардың жуылуы (кəффараты) бола ма?Жауабы:Бір күні Пайғамбарымыз (с.а.с) өзінің сахабалары арасында болғанда, былайдегені риуаят етіледі:«Аллаһ Тағаламен қатар еш нəрсеге табынбасқа, ұрлық істемеске, зинақорлық(ойнастық) жасамасқа, өз балаларыңды өлтірмеске, ойлап табылған өтіріктітаратпасқа, (шариғат) мақұлдаған нəрсеге қарсы əрекет істемеске ант беріңдер.Қайсың (бұл антқа) адал болса, оны Аллаһ Тағала марапаттайды, ал кім қандай дабір нəрседе мұны бұзса, ол осы дүниеде жазаланады. Бұл оның (күнəларының)жуылуы болады. Егер кімде-кім қандай да бір нəрседе мұны бұзса, ал АллаһТағала оны жасырса, онда (оның тағдырын) Аллаһ Тағала Өзі шешеді, қаласакешіреді382, қаласа жазалайды».Убада383 (р.а.): «Біз бұл туралы оған ант бердік»,-деді». (Бұхари, Мүслім)382Бұл жерде Аллаһ Тағаланың көпқұдайшылдықтан (ширктен) басқаның бəрінкешіретіні туралы айтылуда.383Убада ибн Самит –сахаба, біз қарастырып отырған хадис осы кісінің сөзіненалынған.

183-сұрақ:Жоғарыда айтылған хадистегі Пайғамбарымыздың (с.а.с):«...онда (оның тағдырын) Аллаһ Тағала Өзі шешеді, қаласа кешіреді, қаласажазалайды»,-деген сөздерін бұдан бұрын айтылған «кімнің жаман істеріжақсы амалдарынан ауыр келсе, ол тозаққа кіреді»,-деген сөздермен қалайсиыстыруға болады?Жауабы:Бұлардың арасында ешқандай қайшылық жоқ. Өйткені Аллаһ Тағала кімдікешіруді қаласа, одан Ол егжей-тегжейлі есеп талап етпейді, Пайғамбарымыз(с.а.с) мұндай жағдай амалдарды Сотқа ұсынған кезде орын алатынын айтқан,түсіндірген. Ол айтты:«Сендердің əрқайсың өз Тəңіріне соншалық жақындайсыңдар, Ол сендердіжасырады, жəне Ол: «Сен мына нəрсені, мына нəрсені істедің бе?»,-дейді. Пенде:

157

«Иə»,-дейді. Жəне Ол: «Сен мына нəрсені, мына нəрсені істедің бе?»,-дейді.Пенде: «Иə»,-дейді. Сонсоң Ол айтады: «Расында, Мен сені жердегі өмірдежасырып едім, ал бүгін Мен сені кешіремін». (Бұхари)Ал өздерінің күнəларына лайық отқа кіргендер туралы айтар болсақ, олар ауыресеп-қисапқа түседі, бұл туралы Пайғамбарымыз (с.а.с):«Кімнен егжей-тегжейлі есеп талап етілсе, ол азапталынады»,-дейді. (Бұхари,Термизи, Ахмад)

184-сұрақ:Аллаһ Тағала басқа жолдармен жүруге тиым салып, тек осы жолмен жүругебұйырған тура жол (Əс-сиратул-мустақим) деген не?Жауабы:Бұл жерде Аллаһ Тағала Өз пайғамбарларымен жіберген жəне өзі түсіргенКітаптарда айтылған Ислам деп аталатын дін туралы сөз болуда. Бұл діннен басқаешнəрсе ешкімнен қабылданбайды, бұл жолмен жүрмегендерден басқа ешкімқұтыла алмайды, ал бұл жолмен жүрмегендер үшін жолдар тарамданып, олардыбасқа жаққа əкетеді.Аллаһ Тағала айтты:«Күдіксіз Менің тура жолым осы. Енді соған еріңдер. Сендерді Аллаһтыңжолынан айыратын басқа жолдарға түспеңдер». (Əнғам, 153)Риуаят етіледі: Бір күні Пайғамбарымыз (с.а.с.) жерге түзу сызық сызды да: «Бұл– Аллаһ Тағаланың тура жолы»,-деп, сонсоң ол сол тура сызықтан оңға да, солғада көп сызықтар тартты: «Бұлардың ішінде шайтан болмаған жəне оғаншақырмаған бірде-бір жол жоқ»,-деді. Сонсоң мына аятты оқыды:«Күдіксіз Менің тура жолым осы. Енді соған еріңдер. Сендерді Аллаһтыңжолынан айыратын басқа жолдарға түспеңдер» (Əнғам, 153). (Ахмад, Хаким)Сондай-ақ Пайғамбарымыздың (с.а.с) былай дегені хабар етіледі:«Аллаһ Тағала тура жолды мысал ретінде пайдаланды. Бұл жолдың екі жағына дашарбақ қойылған, оларда ашық есіктер бар, ал есіктерде түсірілген перделер бар.(Осы жолға əкелетін) қақпаларда: «Ей адамдар, тура жолға түсіңдер жəнебөлінбеңдер»-дейтін жаршы-шақырушы тұрады. Ал басқа жаршы-шақырушы солжол үстінде тұрып, егер адам есіктердің біреуін ашқысы келсе, оған: «Ей, сорлы,(бұл есікті) ашпа, егер оны ашсаң, оған əлбетте кіресің»,-дейді. Мұндағы тура жол– Ислам, шарбақтар – Аллаһ Тағаланың шекарасы, ашық есіктер – АллаһТағаланың тыйымдары, жол басында тұрған жаршы-шақырушы, ол – АллаһТағаланың Кітабы, ал жол үстінде тұрған жаршы-шақырушы384 – əрбірмұсылманның жүрегіндегі Аллаһ Тағаланың насихаттаушысы». (Ахмад, Бұхари)Періштеден шығатын жəне адамды ізгілікке бағыттайтын ішкі сезім.

158

185-сұрақ:Тура жолмен жүруге жəне одан ауытқымауға не нəрсе мүмкіндік береді?Жауабы:Бұл (əрбір) адамның Құран мен Сүннетті берік ұстанып, ол екеуінің талабынасəйкес амалдар жасап, олар белгілеген шекарада тоқтаумен ғана мүмкін болады.Тек осы ғана таза таухид жолында болуға жəне Аллаһ Тағаланың елшісіне (с.а.с.)өз дəрежесінде ілесуге мүмкіндік береді. Өйткені, Аллаһ Тағала:«Ал жəне кім Аллаһқа, Елшіге бойсұнса, міне солар; Аллаһ Тағала нығметкебөлеген пайғамбарлар, шыншылдар, шəһидтер жəне игілермен бірге болады. Оларнендей жақсы жолдас»,-дейді.(Ниса, 69)Бұл аяттағы айтылған, Аллаһ Тағала нығмет берген адамдар, Құранның біріншісүресінде баян етілген тура жолмен жүрушілердің дəл өзі. Аллаһ Тағала айтты:«Бізді тура жолға сала көр! Нығметке бөлегендердің жолына!»(Фатиха, 6-7)Аллаһ Тағаланың құлы үшін оны тура жолға бастап, одан ауытқуданқашықтатудан артық болатын нығмет жоқ. Міне, осындай жағдайдаПайғамбарымыз (с.а.с.) өз үмметін қалдырды, бұл туралы ол:«Мен сендерді түні күндіз сияқты əппақ айдан да анық жолда қалдырдым, мененкейін ол жолдан шаруасы біткен (адамнан) басқа ешкім ауытқымайды». (Ахмад,Ибн Мəжəһ, Хаким)

186-сұрақ:Сүннеттің қарама-қарсысы не?Жауабы:Оның қарама-қарсысы адамдардың өздері ойлап тапқан бидғадтары385, басқашаайтқанда, өзіне Аллаһ Тағала бұйырмаған нəрсені шариғат қылып алу.385Бидғат – дінге жаңалық енгізу.Пайғамбарымыз (с.а.с.):«(Егер) кімде-кім біздің ісімізге386 оған қатысы жоқ бір нəрсе енгізетін болса, олқабылданбайды»,-деген. (Бұхари, Мүслім)386Яғни; шариғатқаПайғамбарымыз (с.а.с.) жəне айтты:«Сендер менің сүннеттіме жəне тура жолмен жүрген шыншыл халифалардыңсүннетіне ілесулерің қажет. Оны мықты ұстаныңдар да одан айрылмаңдар387,жаңа ендірілгендерден аулақ болыңдар, өйткені, əрбір жаңа ендірілген (нəрсе), ол– адасу». (Ахмад, Əбу Дауд, Термизи, Ибн Мəжəһ)387Сөзбе-сөз; тістеп, айрылма.

159

Жəне Пайғамбарымыз (с.а.с.) болашақта мұндай адасудың сөзсіз болатынынайтып, адасудан кімдердің аман қалатыны жайлы хабар берген.Ол туралы мына хадисте айтылады:Риуаят етіледі: Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Менің үмметім жетпіс үш тайпаға бөлінеді, олардың біреуінен басқасы тозаққатүседі». (Адамдар) сұрады: «О, Аллаһтың елшісі, олар (тозақтан аманқалатындар) кімдер?». Ол айтты: «Мен жəне сахабаларым ұстанған нəрсегеілескендер».(Хаким, Термизи)Аллаһ Тағала Өз пайғамбарын жаңалық енгізушілерден бөлектеп былай деді:«Күдіксіз діндерінде бөлініп, топтарға айрылғандармен ешбір байланысыңжоқ388. Сөзсіз олардың ісі Аллаһқа тəн». (Əнғам, 159)388Яғни, сен олар үшін жауапты емессің, сен оларға дұрыс жолды көрсетіп,оларды қауіпті болатын нəрселер туралы ескертуге ғана міндеттісің.

187-сұрақ:Пайғамбарымыздың (с.а.с.) жанұясына жəне сахабаларына қандай қатынасжасау керек?Жауабы:Біз үшін міндетті нəрсе: біздің оларға қатысты шыншыл, адал болуымыз, олартуралы ешқандай жаман сөз айтпауымыз, адамдарға тек олардың абырой-адамгершілігі туралы айтуымыз, олардың кемшіліктері мен олардың арасындатуындаған қайшылықтарды айтудан тиылуымыз, олар туралы Аллаһ ТағалаТаурат, Інжіл жəне Құранда қалай айтқан болса, біз де солай еске алуымыз,сондай-ақ олардың абырой-адамгершіліктері туралы сахих хадистерде жəне басқабелгілі кітаптарда айтылғандарға сəйкес пікірде болуымыз.Аллаһ Тағала айтты:«Мұхаммед – Аллаһтың елшісі. Онымен бірге болғандар, кəпірлерге қатаңырақ,өзара тым мейірімді. Оларды рукуғте, сəждеде көресің. Олар Аллаһтан мархаметəрі ризалық тілейді. Олардың жүздерінде сəжделердің іздерінің дерегі бар389.Олардың Тауратта да сипаттары390, Інжілде де сипаттары бар; бұл басжарып,сосын қуаттанып, жуандап, өз сабағында тік тұрған егін сияқты. Бұл (мысал)егіншілерді таңырқатып, онымен кəпірлерді ызаландыру үшін391. Аллаһ, оларданиман келтіріп, ізгі іс стегендерге жарылқау, зор сыйлық уəде етті». (Фатх, 29)389Бұл жерде көп құлшылық (намаз) кезінде сəжде əсерінен олардың жүздерініңішкі нұрмен сəулеленетіні туралы айтылуда.390Яғни Тауратта солай сипатталған.391Бұл жерде мұсылмандардың көптігі жəне ауызбірлігі туралы айтылуда.

160

«Иман келтіргендер, отандарынан ауғандар392, Аллаһ жолында соғысқандар,муһажирлерді орналастырып, көмек еткендер, міне, бұлар – нағыз мұсылмандар.Оларға жарылқау мен көркем несібе бар». (Əнфəл, 74)392Бұл жерде мұсылмандардың Меккеден Мəдинаға көшуі туралы айтылуда.«Муһажир393, ансарлардан алғаш иман келтіргендер394 жəне ихсанмен395 оғанергендерден Аллаһ разы болды. Əрі олар да Аллаһтан разы болды. Сондай-ақАллаһ, олар үшін ішінде мəңгі қалатын, астарынан өзендер ағатын жəннəттарəзірледі. Осы ірі мұрат». (Тəуба, 100)393Яғни, Пайғамбарымыздың (с.а.с.) артынша Меккеден Мəдинаға көшкендер394Яғни, Исламды басқалардан бұрын қабылдап, олардан озғандар395«Ихсан», бұл жерде сөзбен жəне амалмен расталған шын мəніндегі сенімтуралы айтылуда.«Шынында Аллаһ, бір бөлімінің жүректері ауытқуға таяған ауыршылықтан396кейін Пайғамбарға ерген муһажирлер мен ансарлардың397, Пайғамбардыңтəубелерін қабыл етті398». (Тəуба, 117)396Бұл жерде 630-жылғы қиын жағдайда жасалған Тəбук жорығы туралыайтылуда.397Меккеден қоныс аударғандарды қабылдаған Пайғамбарымыздың (с.а.с.)жақтаушылары болған Мəдина тұрғындары398Яғни, тəубені қабылдап қана қоймай, Ол мейірімділік көрсетіп, кешірімсыйлайды.«Əсіресе сондай жұрттарынан, малдарынан қуылғандар; Аллаһтан мархамет,ризалық іздеп, Аллаһқа, Оның елшісіне көмек еткен пақыр муһажирлер үшін.Міне солар шыншылдар. Бұрыннан Мəдинеде қоныстанған иман иелеріне де(беріледі). Олар өздеріне босып келгендерді жақсы көріп, оларға берілгеннəрселерге көңілдерінде кірбіңдік болмады. Сондай-ақ өздерінде таршылық болатұра оларды өздерінен артық көреді». (Хашыр, 8-9)Аллаһ Тағаланың Бəдір шайқасының қатысушыларын көргеніне жəне «Неістесеңдер де еріктеріңде, Мен сендерді кешірдім399» (Бұхари, Мүслім) дегенінбіздер білеміз жəне сенеміз, ал олар үш жүз он адамнан көбірек еді. Жəнеағаштың түбінде тұрып анттасқандардың400 ешқайсысы тозаққа кірмейтінінесенеміз, олардан Аллаһ Тағала разы, Аллаһ Тағаладан олар разы401, олар бір мыңтөрт жүз адам еді, бағзы біреулер олардың бір жарым мың адам екенін айтады.Аллаһ Тағала айтты:«Расында Аллаһ, мүміндерден ағаштың астында саған серт берген сəтте, разыболды да, олардың жүректеріндегіні білді». (Фатх, 18)399Бұл жерде Аллаһ Тағала олардың күнəларын Қиямет күні кешіретіні туралыайтылуда.

161

400628 жыл Пайғамбарымызбен (с.а.с.) бірге умра жасауға қатысқандардыңХудайбияда Исламға адалдық туралы мұсылмандардың ағаш түбінде бергенанттары. Бұл ант «Аллаһқа ұнаған ант» (байъатур-ридуан) деген ат алды.401Бұл жерде Мүслім, Əбу Дауд жəне Термизи келтірген сахих хадистіңмазмұнына сілтеме бар. Бұл хадис Жабирден (р.а.) келтірілген. Онда АллаһТағаланың елшісі былай деген:«Ағаш түбінде ант бергендердің ешқайсысы тозаққа кірмейді».Біз олар діни үмметтердің ішіндегі ең жақсы үмметтің ең жақсы ұрпағыекеніне402 жəне олардан кейін келген (адам) Ухуд тауының (үлкендігінің)мөлшеріндей алтын жұмсаса да олардан болған біреудің бір қос уыс немесе бірқос уыстың жартысын жұмсағанына тең бола алмайтынына куəлік береміз. Бізоларды күнə атаулыдан пəк еді деп есептемесек те, олардың қателік жасауымүмкін десек те, олар ақиқатты іздеп табуға бар күшін жұмсаған-ды, кімжетістікке жетсе, жұмсаған күш-жігері үшін, оған екі есе сауап лайық, алқателескенге – бір сауап, жəне олардың қателіктері кешірілген. Жəне олар сондайабырой-адамгершілікке ие болғандар жəне сонша ізгі іс істегендер еді, олар егерқандай да бір жаман амал істеген болса, ізгі істері олардың жаман амалдарынжуып кететін. Бүтіндей теңізге азғантай таза емес нəрсе түссе, ол теңізді өзгертеалар ма еді? Аллаһ Тағала олардан разы болғай жəне Аллаһ Тағала оларды Өзіненразы қылғай дейміз.402Бұл жерде Бұхари жəне Мүслім, Имран ибн Хусайнның (р.а.) сөзінен алынғанхадисте Пайғамбарымыздың (с.а.с.) мына сөздерін келтіреді:«Менің замандастарым адамдардың ең жақсысы, сонсоң – соларға ілесушілер».Пайғамбарымыздың (с.а.с.) жанұя мүшелері болған оның əйелдері туралы даосыны айтамыз. Оларды Аллаһ Тағала барлық таза емес нəрселерден құтқарғанжəне оларды бүтіндей тазартқан.Жəне біздер Аллаһ Тағаланың елшісінің (с.а.с.) сахабалары, оның жалпы жанұямүшелері туралы немесе олардан кімді болса да біреуді жекелеп жаман сөзайтқандар мен жаман ойлағандардан мүлдем аулақпыз жəне біз Аллаһ Тағаланыңелшісінің (с.а.с.): «Менің сахабаларымды жамандамаңдар»403 (Бұхари, Мүслім),деген өсиетіне сай оларды сүйетінімізге, оларды қолдап жəне оларды шамамызжеткенше қорғайтынымызға Аллаһ Тағаланың куə болуын жалбарыныпсұраймыз. Жəне Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Менің сахабаларыма қатысты (мəселеде) Аллаһтан, Аллаһтан (қорқыңдар!),менің сахабаларыма қатысты (мəселеде) Аллаһтан, Аллаһтан (қорқыңдар!) Мененкейін оларды шабуыл нысанасына айналдырмаңдар. Өйткені, кім оларды сүйсе,мені сүйгені себепті оларды да сүйеді, ал кім оларды жеккөрсе, мені жеккөргенісебепті оларды да жеккөреді». (Термизи, Ахмад)

162

403Əбу Саъид əл-Худридың (р.а.) сөздерінен алынған жəне Бұхари мен Мүслімриуаят еткен бұл хадиске жазбагердің, оған Аллаһ рахмет етсін, жасағансілтемесі:«Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты: «Менің сахабаларымды балағаттамаңдар, егербіреу Ухуд тауындай алтын жұмсаса да, олардың кез-келгенінің (сарыпеткендерінің ) бір қос уысына да, жарты қос уысына да тең келе алмайды».Сондай-ақ Пайғамбарымыздың (с.а.с.) былай дегені риуаятталады:«Жəне мен сендерге екі қымбат нəрсені қалдырамын. Олардың біріншісі – АллаһТағаланың Кітабы, онда һидаят (тура жол) пен нұр бар, ендеше Аллаһ ТағаланыңКітабын алыңдар да жəне одан айрылмаңдар», – жəне ол Аллаһ ТағаланыңКітабына ілесуге (адамдарды) үгіттеуге кірісті – «(Екінші қымбат нəрсе) меніңжанұям» – (жəне осыдан кейін Пайғамбарымыз үш рет қайталады) – «...мен тағыда менің жанұяма қатысты (нəрседе) Аллаһтан (қорқуларың қажет екендігі)туралы ескертемін». (Мүслім, Ахмад, Хаким)Мысал ретінде басқа да хадистерді келтіруге болады.

188-сұрақ:Тұтас алғанда сахабалардан қадірлілері кімдер?Жауабы:Ең абыройлылары – ең бірінші озушылар404, яғни муһажирлер мен ансарларданалғашқы иман келтіргендер, одан кейін Бəдір соғысына қатысқандар, сонсоң –Ухуд шайқасына қатысқандар, сонсоң – Аллаһқа жағымды ант берген адамдар,одан кейін – барлық қалғандары. Ал Аллаһ Тағала айтты:«Сендерден (Меккенің) алуынан бұрын Аллаһ жолында мал сарып қылыпсоғысқан кісі, одан кейін мал сарып етіп, соғысқан кісімен тең емес405. Олардəреже тұрғысынан артық. Сондай-ақ Аллаһ бəріне де жақсылық уəде етті».(Хадид, 10)404Қараңыз: Тəуба, 100405Яғни, олар Меккені мұсылмандар алғаннан кейін шайқасқандармен тең емес.

189-сұрақ:Сахабалардан атап айтқанда ең абыройлысы кім?Жауабы:Абдуллаһ ибн Умардың, ол екеуінен Аллаһ разы болсын, былай дегеніриуаятталады:«Пайғамбарымыздың (с.а.с.) кезінде біз Əбу Бəкірге ешкімді теңгермейтінбіз,одан кейін – Умарға, одан кейін –Усманға, солардан кейін Пайғамбарымыздың(с.а.с.) сахабаларынан ешкімді бір-бірінен ерекшелемейтін болдық». (Бұхари,Əбу Дауд, Термизи)

163

Пайғамбарымыздың (с.а.с.) үңгірде406 Əбу Бəкірге (р.а.):«Үшіншісі Аллаһ Тағала болған екеу туралы не айтасың?» (Бұхари, Мүслім),дегені риуаят етіледі.Сондай-ақ Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Егер маған үммметімнен бір дос407 таңдау керек (болғанда), онда мен ƏбуБəкірді таңдар едім, бірақ ол менің бауырым əрі сахабам»408. (Бұхари, Мүслім)406Яғни, Меккеден Мəдинаға қоныс аудару кезінде қуушы құрайштықтарданүңгірде жасырынған уақытта407Яғни ең жақсы көретін адамды деген сөз. Құранда Аллаһ Тағала ең жақсыкөретін адамым деп Ибраһимды (а.с.) атаған.408Бұл хадистің Мүслім келтірген риауятында, Пайғамбарымыз (с.а.с.):«…бірақ Аса Құдіретті жəне Ұлы Аллаһ Тағала Өзінің сүйіктісі етіп сендердіңжолдастарыңды* таңдады», деген.*Пайғамбарымыз (с.а.с.) өзі туралы айтуда.Жəне Пайғамбарымыз (с.а.с.) бір күні:«Ақиқатында, Аллаһ Тағала мені сендерге жіберді, жəне сендер: «Сен жалғанайттың»-дедіңдер, ал Əбу Бəкір: «Сен рас айттың!»,-деді, жəне ол маған малыменде, жанымен де көмектесті, енді менің сахабамды тыныш қоясыңдар ма, жоқ па?»-деп екі рет айтқаны риуаятталады. (Бұхари)Сондай-ақ Пайғамбарымыз (с.а.с.) бір күні:«О, Ибн Хаттаб, менің жаным қолында болған Затпен ант етейін, егер бір жолүстінде шайтан сені кездестірсе, ол міндетті түрде басқа жолды таңдар еді»,-дегені риуаят етіледі. (Бұхари, Мүслім)Пайғамбарымыздың (с.а.с.) былай дегені де риуаятталады:«Сендерден бұрын өткендер арасында жоғарыдан сездірілетіндер болған409, жəнеменің үмметімде сондай бір адам табылса, ол, ақиқатында, Умар». (Бұхари,Мүслім)409Мұны пайғамбарларға түсірілген уахимен шатастыруға болмайды.Бір күні Пайғамбарымыз (с.а.с.) адамдарға қасқыр мен сиыр туралы əңгіме айтыпболып:«Ақиқатында, мен бұған сенемін, жəне (ол жерде болмаған) Əбу Бəкір мен Умарда сенеді410»,-дегені риуаят етіледі. (Бұхари, Мүслім)410Бұл сөздер Əбу Бəкір мен Умардың, ол екеуінен Аллаһ разы болсын, ұлықасиеттері туралы баяндайтын үлкен хадистің бөлігі болып табылады. Бұлхадисте қасқыр мен сиыр туралы кəдімгі түсінік-ұғымға тура келмейтін əңгіменіестігенде адамдар таңырқаған кезде, Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Бұған мен сенемін жəне (ол жерде болмаған) Əбу Бəкір мен Умар да сенеді»,-деген.

164

Əбу Бəкір мен Умар, ол екеуінен Аллаһ разы болсын, өздерінің имандарыныңкемелдігі себепті жəне түсінігінің жоғары дəрежеде болуы себепті ешқандайкүмəнданбай жəне таңырқамай бұл айтылғанға сенетіндіктерін хабарлаған,өйткені, олар Аллаһ Тағала аса мол құдіретке Ие екені жəне Аллаһ елшісінің(с.а.с.) шыншылдығын, сондай-ақ ол ешнəрсені ойдан шығарып айтпағандығынбіледі.Жəне руиаят етіледі:«Аллаһ Тағалаға ұнамды ант беру кезінде, Усман Меккеге кеткенде411, АллаһТағаланың елшісі (с.а.с.): «Бұл қол – Усманның қолы» дегенді айтқысы келіп, оңқолын көтеріп, сонсоң онымен сол қолын ұрды да: «Бұл – Усман үшін» 412,-деді». (Бұхари, Термизи)411Усман (р.а.) Мекке шекарасында орналасқан Худайбияда келіссөздіңаяқталуын күтіп жатқан, умра жасауға келген мұсылмандарға қарсылық көрсетудіұйғарған құрайыштықтармен келіссөз жүргізу үшін Меккеге кеткен-ді.412Басқаша айтқанда, Пайғамбарымыз (с.а.с.) Усман (р.а.) белгілі себеппенқатыса алмай қалмағанда мұндай антты сөзсіз беретініне толық сенімдіболғандықтан Усман үшін Аллаһ Тағала ұнамды ант берді.Сондай-ақ жəне риуаят етіледі: Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Кім Рум құдығын аршыса, (оның сыйлығы) – жəннəт», оны Усман аршыды»413.(Бұхари)413Яғни, құдықты тазалау жұмысы үшін ақысын төледі.Жəне риауят етіледі: Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Кім əскерлерді қиын (сапарға) жабдықтаса414, (оның сыйлығы) –жəннəт», сондаоны жабдықтағандардың бірі Усман (р.а.) болды.414Бұл жерде Табук жорығына мұсылман əскерлерін жасақтау туралы сөз болуда.Жəне Усман (р.а.) туралы Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Одан періштелер ұялады, мен қалайша одан ұялмайын?!»,-дегені хабар етіледі.Сондай-ақ Пайғамбарымыздың (с.а.с.) Əлиге (р.а.):«Сен – мененсің, мен – сененмін»,-деген. (Бұхари, Термизи, Ахмад)Жəне Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Əли Аллаһ Тағаланы жəне Оның елшісін сүйеді, ал Аллаһ Тағала мен Оныңелшісі оны сүйеді415». (Мүслім, Термизи)415Бұл – ұзын хадистің бөлігі. Онда Хайбар жорығы кезінде Пайғамбарымыздың(с.а.с.) былай дегені келтірілген:«Мен бұл туды Аллаһ Тағала сол арқылы (бізге) жеңіс сыйлайтын адамға міндеттітүрде тапсырамын. Ол Аллаһ Тағаланың жəне Оның елшісін сүйеді».Сондай-ақ Пайғамбарымыз (с.а.с.) бір күні Əлиге (р.а.):«Мұсаның қасында Харун қандай (орын алса) болса, сен маған сондай болғыңкеле ме, бірақ менен кейін пайғамбар келмейді»,-деген. (Бұхари, Мүслім)

165

Саъид ибн Зайдтың (р.а.) сөзінен алып риуаят етілуінше, Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Он адам жəннəтта (болады): Пайғамбар жəннəтта болады, жəне жəннəтта ƏбуБəкір (болады), жəне Умар жəннəтта (болады), жəне Усман жəннəтта (болады),жəне Əли жəннəтта (болады), жəне Талха жəннəтта (болады), жəне Зубайр ибнАууам жəннəтта (болады), жəне Саъид ибн Мəлик жəннəтта (болады) жəнеАбдур-Рахман ибн Ауф жəннəтта (болады)», егер қаласаңыздар, оныншыны даатаймын»,-деді, адамдар сұрады: «Ол кім?», бірақ ол үндемеді. Адамдар тағы дасұрады: «Ол кім?» Ол айтты: «Ол – Саъид ибн Зайд». (Əбу Дауд, Термизи)Жəне Пайғамбарымыздың (с.а.с.) былай дегені хабар етілген:«Менің үмметімнен оның мүшелеріне ең мейірімдісі – Əбу Бəкір, АллаһТағаланың дініндегі ең табандысы – Умар, дүние-мүлікке мұрагерлікке қатыстызаңдардың ең жетігі – Зайд ибн Сəбит, Аллаһ Тағаланың кітабын ең жақсықырағат қылушы416 – Убай ибн Каъб, халал мен харамның ең білгірі Муъаз ибнЖəбəл, əр үмметтің ең сенімдісі бар, бұл үмметтің сенімдісі – Əбу Убайда ибнЖаррах». (Ахмад, Термизи, Хаким)416Яғни, Құранды жатқа білетін жəне барлық ережесіне сай оқитын адамХасан мен Хусайн417 туралы Пайғамбарымыздың (с.а.с.):«Хасан мен Хусайн жəннəт жастарының мырзалары болады»,-дегені риуаятетілген. (Бұхари, Хаким)417Пайғамбарымыздың (с.а.с.) немерелеріЖəне ол (с.а.с.) айтты:«Олар – менің бұл дүниедегі райханым» 418. (Бұхари, Термизи)418Базилик – хош иісті өсімдік. Пайғамбарымыз (с.а.с.) өзі үшін немерелерін бұлдүние қуаныштарының бірі деп білген.Сондай-ақ олар туралы Пайғамбарымыз (с.а.с.) былай деген:«О, Аллаһ, шын мəнінде мен оларды сүйемін, оларды Сен де сүйе көр!» (Бұхари,Термизи)Хасан туралы Пайғамбарымыздың (с.а.с.) былай дегені риуаят етілген:«Ақиқатында, менің бұл балам419 мырза (болады), жəне бəлки Аллаһ Тағала оларқылы мұсылмандардың өте үлкен екі тобын татуластырады», жəнешындығында да кейіннен солай болды420. (Бұхари, Термизи, Əбу Дауд, Ахмад)419Яғни; еркек жынысты ұрпақ420661 жылы Əлиді өлтірген соң Хасан Пайғамбарымыздың (с.а.с.) жанұямүшелерінің жасы үлкені болғандықтан ол Ирактың халифасы деп жарияланды;бірақ бірнеше айдан соң ол мұсылмандар арасындағы күресті тоқтату мақсатындахалифалықтан бас тартып, билікті Муғауияға берді.Сондай-ақ, олардың анасы421 туралы Пайғамбарымыздың (с.а.с.):«Фатима жəннəттағы əйелдердің ханымы (болады)»,-дегені риуаятталады.421Яғни; өз қызы Фатима

166

Жəне көптеген басқа хадистерде барлық сахабалардың жəне олардың жекелегенөкілдерінің сансыз көп қадір-қасиеттері туралы айтылған, алайда оларданқайсыбіреулерінің қандай да бір қадір-қасиетке ие болуы, олар қалғандарынан бұлмəселеде басым түсуші еді деген ұғымды білдермейді, жəне бұл айтылғандар төртшыншыл əділетті халифалардан басқалардың бəріне тиісті. Мұндай қорытындыИбн Умардың, ол екеуінен Аллаһ разы болсын, сөздерімен риуаятталған хадискесүйеніп алғашқы үш халифаға қатысты айтуға болады, ал Əли туралы айтарболсақ, мұсылман үмметі мүшелерінің бір ауызды пікірлері бойынша, алғашқыүш халифадан кейінгі жер бетінде өмір сүрушілердің ең қадір-қасиетті, абыройлыəрі лайықтысы Əли (р.а.) болды.

190-сұрақ:Аллаһ Тағаланың елшісінің (с.а.с.) өлімінен кейін халифалық422 қаншауақыт өмір сүрді?422Бұл жерде Пайғамбарымыздың (с.а.с.) орынбасарлары ретінде шыншылхалифалардың басшылық жасаған кезіндегі халифалық туралы айтылуда.Жауабы:Сафинаның (р.а.) сөзінен риуаятталған: Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Пайғамбарлық халифат отыз жыл өмір сүреді, одан кейін Аллаһ билікті кімгеқаласа, соған тапсырады». (Əбу Дауд, Термизи, Ахмад, Хаким )Жəне халифат, Əбу Бəкір, Умар, Усман жəне Əли, Аллаһ олардан разы болсын,басқарған кезде, шынымен сонша уақыт өмір сүрді, одан Əбу Бəкір (р.а.) екі жылжəне үш ай халифа болды, Умар (р.а.) – он жыл алты ай, Усман (р.а.) – он екі жыл,ал Əли (р.а.) төрт жыл жəне тоғыз ай жəне Хасан ибн Əли, Аллаһ Тағала олекеуінен разы болсын, басқарған алты айды есептегенде, барлығы дəл отыз жылболады. Алғашқы патшалықтың негізін қалаушы, олардың ең жақсысы əрілайықтысы Муғауия (р.а.) болды, одан кейін Умар ибн Абдулазизға, Аллаһ онырахмет еткей, билік ауысқанға дейін созылған əділетсіз басқарушылардың кезеңібасталған-ды.Сүннетті ұстанушылар ол алғашқы төрт халифаның ізімен жүргендіктен, оны,тіпті бесінші халифа деп те есептейді.

191-сұрақ:Бұл төртеуінің шын мəнінде əділ де шыншыл халифа болғандарына не дəлелбола алады?Жауабы:Ондай дəлелдер өте көп.Олардың бірі – халифат мерзімінің отыз жылмен шектелуі жəне олардың билікжүргізу уақытының осы мерзіммен дəл келуі. Ондай дəлелдердің жəне бірі –

167

бұрын айтылғандай олардың басқалардан артық құрметтелуі. Сондай-ақ, олардыңбір-бірінен артықшылығы, бұл артықшылық олардың билік жүргізу кезеңінен дебілінеді.Барлық беделді адамдардың оларды шыншыл да əділ халифалар болғандығын бірауыздан мойындауы бұлтартпайтын дəлел болып табылады. Бұған адасушылармен бидғатшылардан басқа ешкім де қарсы болған емес.

192-сұрақ:Олардың алғашқы үшеуінің шын мəнінде əділ де шыншыл халифаболғанына қандай дəлелдер бар?Жауабы:Бұған дəлелдер көп. Оған жоғарыда айтылғандар кіреді, сондай-ақ Əбу Бəкірдің(р.а.) сөзінен алынған риуаяттағы хадис те дəлел бола алады. ОндаПайғамбарымыз (с.а.с.):«Сендерден кім түс көрді?»-деп сұрағаны айтылады. Бір адам айтты: «Менкөрдім, түсімде аспаннан таразы түсіріліпті-ау деймін, онда сені мен Əбу Бəкірдіөлшеді, сен Əбу Бəкірден ауыр келдің, сонсоң Умар мен Əбу Бəкірді (өлшеді),Əбу Бəкір ауыр келді, сонсоң Умар мен Усманды (өлшеді), Умар ауыр келді,(содан) кейін таразылар жоғары көтеріп əкетілді». (Əбу Дауд, Термизи, Хаким)

193-сұрақ:Əбу Бəкір (р.а.) мен Умар (р.а.) əділ де шыншыл халифа болғандығы туралыжалпы не айтуға болады?Жауабы:Бұған дəлелдер көп. Пайғамбарымыздың (с.а.с.):«Мен түсімде құдықтың қасында өзімді көрдім, оның шетінде шелек бар екен,сонсоң мен құдықтан Аллаһ Тағала қанша қаласа, (сонша су) алдым. Сонсоң бұлшелекті Ибн Əбу Кухафа423 алды жəне ол құдықтан бір яки екі шелек су алды,кейін, осыны істеуде ол əлсіздік танытты424, жəне Аллаһ Тағала оның бұлəлсіздігін кешірді. Сонсоң бұл шелек теріден істелінген үлкен қауғаға айналды,оны Ибн Хаттаб алды, мен адамдардан қандай да бір басшының дəл Умаралғандай су алғанын көрген емеспін. Бұл (іс) адамдар малдарын дем алдыруғаайдап жібергенше жалғасты425»,-дегені риуаятталады. (Бұхари, Мүслім)423Əбу Бəкірдің лақаб аты424Бұл жерде Əбу Бəкір (р.а.) басшылығының қысқа мерзімді болатындығытуралы айтылуда.425Яғни, адамдар өздері де ішіп, түйелерін де суарып, сонсоң дем алуға кірісті.

168

194-сұрақ:Əбу Бəкірдің (р.а.) бірінші халифа болғанына не дəлел бар?Жауабы:Бұған дəлел көп. Оның біразын жоғарыда келтірдік. Мына хадисті де солардыңқатарында келтіруге болады. Пайғамбарымызға (с.а.с.) бір күні бір əйел бір реткелгенде, Пайғамбарымыз (с.а.с.) оған жəне бір рет келуін бұйырғаны туралыриуаят етіледі. (Сонда) əйел: «Айтшы, егер қайта келіп, сені таба алмасамқайтемін?»-деп сұрады. Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты: «Егер мені таппасаң, ƏбуБəкірге жолыққын». (Бұхари, Мүслім)Сондай-ақ мына хадис Айшаның (р.а.) сөздерінен алынып риуаят етіледі: олайтты:«Бір күні маған Аллаһ Тағаланың елшісі (с.а.с.): «Маған əкеңді426 жəне ағаңдышақыр, (өсиет) жазайын, өйткені, ақиқатында, Аллаһ Тағала жəне мұсылмандарƏбу Бəкірден басқа ешкімді қаламағанда, «Мен лайықтырақпын» деп біреудіңшығуынан қорқамын427»,-деді». (Мүслім)426Яғни Əбу Бəкір (р.а.)427Пайғамбарымыз (с.а.с.) басқалардан билікке өзін лайықтымын деп халифаболғысы келетіндердің табылатыны жайлы айтылуда.Көз жұмарынан біраз бұрын ауырған кезінде Пайғамбарымыз (с.а.с.) намазғаимамдық етуді Əбу Бəкірге (р.а.) тапсырғанда да осылай деген болатын.Сонымен қатар, Əбу Бəкірге (р.а.) Пайғамбарымыздың (с.а.с.) муһажирлерденжəне ансарлардан болған барлық сахабалары, сондай-ақ басқа да адамдар антберген-ді.

195-сұрақ:Əбу Бəкірден (р.а.) кейін заңды орынбасар Умар (р.а.) болуына қандайдəлелдер бар?Жауабы:Ондай дəлелдер көп, олардың біразын жоғарыда келтірдік. Жəне Пайғамбарымыз(с.а.с.):«Анығында, сендердің араларыңда болуыма қанша (уақыт) қалғанын менбілмеймін, менен кейін кім болса, соларға ілесіңдер»,-деді, жəне осыны айтып, олƏбу Бəкір мен Умарды көрсетті. (Термизи, Ахмад, Хаким)Мұндай хадистерге теңіздей буырқанған фитнəлар (бүліктер)428 туралыайтылатын хадисті жатқызуға болады. Мұнда Хузайфаның (р.а.) Умарға (р.а.):«Ақиқатында, сені ол бүліктен жабық есік бөліп тұр»,-дегені туралы айтылады.Умар (р.а.) сұрады: «Ол ашыла ма, сына ма?» Ол: «Тек қана сынады»-деп жауапберді. Сонда Умар (р.а.): «Ендеше, ол қайта жабылмайды»,-деді. Ондағы есік –Умар (р.а.) еді дағы, оның сындырылуы – Умардың (р.а.) өлтірілуі еді. Одан кейін

169

мұсылман үмметіндегі бүлік еш тоқтаған емес. (Бұхари, Мүслім, ұзын хадистіңбөлігі)428Бұл жерде мұсылман арасындағы өзара тартыс туралы айтылуда.Жəне мұсылман үмметінің барлық мүшелері Əбу Бəкірден (р.а.) кейінгі халифаУмар (р.а.) екеніне бір ауыздан пікір білдірген.

196-сұрақ:Əбу Бəкір (р.а.) жəне Умардан (р.а.) кейін заңды орынбасар Усман (р.а.)болуына қандай дəлелдер бар?Жауабы:Ондай дəлелдер көп, олардың біразы жоғарыда келтірілді.Каъб ибн Ужраның (р.а.) сөзінен алынған риуаятта айтылады:«Бір күні Аллаһ Тағаланың елшісі (с.а.с.) міндетті түрде келетін апат туралыайтты. Сол кезде басы бүркелген429 бір адам өте берді, жəне Пайғамбарымыз(с.а.с.) айтты: «Сол кезде мынау (адам) тура жолда болады». Мен алға ұмтылдымда, Усманды қолынан ұстап алып, сонсоң Аллаһ Тағаланың елшісіне (с.а.с.)бұрылып: «Осы ма?»-деп сұрадым. Ол: «Осы»,-деді». (Термизи, Ибн Мəжəһ,Ахмад, Хаким)429Яғни, оның жүзі көрінбеді.Сондай-ақ Айшадан (р.а.) риуаят етіледі:«Бір күні Аллаһ Тағаланың елшісі (с.а.с.):«О, Усман, егер Аллаһ Тағала саған мынаның үстінен билік (жүргізуді) тапсырса,ал екіжүзділер, саған Аллаһ Тағала кигізген көйлекті шешуді қаласа, сен онышешпегін!»-деп үш рет айтты». (Термизи, Ибн Мəжəһ, Ахмад)Жəне барлық алқа (шура) мүшелері оған ант беруге келісті, сонсоң оларға басқада сахабалар қосылды, бірінші болып Абдур-Рахман ибн Ауф (р.а.), одан соң Əли(р.а.) ант берді, сонсоң оған қалған барлық адамдар ант берді.

197-сұрақ:Олардан кейінгі халифаттыққа Əлидің (р.а.) басым құқығы бар екенінеқандай дəлелдер бар?Жауабы:Ондай дəлелдер көп, олардың біразын жоғарыда келтірдік. Пайғамбарымыз(с.а.с.) жəне былай деген:«Аммардың соры құрысын, өткені ол қиянатшыларды жəннəтқа шақырғанда, онытозаққа шақыратын қиянатшылар тобы өлтіреді». (Бұхари, Ахмад)Шынында, ол Əлидің (р.а.) қасында болған кезде Шам430 тұрғындарыныңқолынан өлді, ол Шам тұрғындарын Пайғамбарымыздың (с.а.с.) сүннетіне,

170

келісім жəне хақиқи басшыға, яғни Əли ибн Əбу Талибке (р.а.) бағынуғашақырған еді.430Қазіргі Сирия, Иордания, Ливан жəне Палестина орналасқан жердің бұрынғыаты.Сондай-ақ Пайғамбарымыздың (с.а.с.):«Адамдар арасында жік пайда болған кезде (иманнан) шегінушілер шегінеді жəнеекі топтың шындыққа (ақиқатқа) жақынырағы оларды өлтіреді»,-дегені риуаятетіледі. (Мүслім, Ахмад)Жəне, шынында (солай болды), хауариждер431 жолдан таюшылар болды да, Əли(р.а.) Нахрауан маңындағы шайқаста солармен соғысты жəне сүннеттіұстанушылардың барлығының, олардың бəріне Аллаһ рахмет етсін, бір ауыздыпікірі бойынша, ақиқатқа Али (р.а.) жақынырақ еді.431«Хауариж», оларды сондай-ақ «əл-мариқа» (шегінушілер) деп те атайды.Мұсылмандардың əмірі Əли ибн Əбу Талибтің Муғауиямен шайқасында оларƏлиге қарсы шықты. Ол, əсіресе, Абдуллаһ ибн Уахба əр-Расиби жəне Ашъас ибнҚайс тарапынан қатты шабуылға ұшырады, жалпы алғанда хауариждер арасындакөптеген топтар бар еді, оларды Усман мен Əлиді, Аллаһ ол екеуінен разы болғай,мойындамаулары жəне ауыр күнə істеген мұсылмандарды кəпір деуі біріктірді.

198-сұрақ:Шариғат мақұлдаған нəрселерге шақыру мен шариғат теріске шығарғаннəрселерден қайтару міндеті кімнің мойнында жəне мұның қандай сатыларыбар?Жауабы:Аса Құдіретті жəне Ұлы Аллаһ Тағала айтты:«Сендерден жақсылыққа шақыратын сондай-ақ дұрыстыққа қосып, бұрыстықтантосатын бір топ болсын. Міне солар құтылушылар». (Əли Имран, 104)«Сендерден кім шариғатқа теріс нəрсені көрсе, оны өз қолымен өзгертсін, егероған шамасы жетпесе – тілімен, оған да шамасы келмесе, онда – өз жүрегімен(тоқтатсын), жəне бұл – иманның ең əлсіз көрінісі болады». (Мүслім)Бұл туралы Құранның басқа да көптеген аяттары мен хадистерде айтылған, жəнеқандай да бір жақсылыққа шақыру мен бұрыстықтан тоқтату оны көрген əрбір(адамның) міндеті екендігін жəне оны орындау парыз екендігін дəлелдейді. Егермұны басқа біреу орындамаған болса, бұдан ешкім босатылмайды, жəнеАллаһтың құлы неғұрлым білімді жəне молырақ мүмкіндікке ие болса, ол үшінбұл одан сайын міндетті бола түседі, ол күнəһарлар азапталынған кезде,адамдарды күнəлардан қайтаруға əрекет жасағандардан басқа құтылушыларболмайды.

171

199-сұрақ:Аллаһ Тағалаға жақын адамдардың кереметтері (кəраматул-əулия) туралыне айтуға болады?Жауабы:Мұдай кереметтер шынында да бар нəрсе. Олармен байланысты болған ғажайыпнəрселерді осылай (керемет) деп атайды.Əйтсе де, кереметтер олардың өздерімен жасалынбайды жəне ол адамдар оғанұмтылмайды да. Олар білмеуі де мүмкін, бірақ мұның бəрін олар арқылы АллаһТағала жасайды. Бұған мысал ретінде үңгірдегі жас жігіттер тарихын432,жартастың сынығы көміп қалған адамдар тарихын433, сондай-ақ Журайждыңтарихын434 келтіруге болады, бұл кереметтердің барлығы олардыңпайғамбарларының кереметтеріне де қатысты болған. Сондықтан да мұндайкереметтер осы үмметте көп болған: оны олардың (ол үмметтің) пайғамбарыныңкереметтерінің ұлылығымен жəне ол пайғамбардың Аса Құдіретті жəне ҰлыАллаһ Тағалаға қандай дəрежеде қадірлі болғанымен түсіндіріледі. Мəселен,діннен қайту (риддə) кезінде Əбу Бəкірдің (р.а.) қандай жағдайға тап болғаны435,Мəдине мешітіндегі мінберде тұрып Умардың (р.а.) сонау Шамдағы əскергесөйлегені жəне ол сөзді əскердің естігені, оның Нилге хат жазғаны436, Румдыбасып алу кезінде Алия ибн əл-Хадрами астындағы атын теңізге жалдап, субетінде оның қалай жүріп кеткені437, оны өртемек болып Əсуад əл-Анси отжаққанда Əбу Мүслім əл-Хаулəмидің от ішінде намаз оқығаны438 жəне осындайкөптеген басқа да оқиғалардың Пайғамбарымыздың (с.а.с.) кезінде де, оныңсахабаларының кезінде де жəне оларға таза жүрекпен ілескендер кезінде декереметтер болған жəне біз өмір сүріп жатқан күндерге дейін жалғасқан, сондай-ақ Қиямет күніне дейін бола береді. Жəне мұның бəрі Пйағамбарымыздың (с.а.с.)кереметтері болып табылады, өйткені əулиелер мұндай кереметтер жасауға оныңжолына ілескендігі себепті мүмкіндікке ие болуда.Егер Пайғамбарымыздың (с.а.с.) жолына ілесуші болмаған біреу табиғи емес,ғажайып бір іс істесе, онда ол керемет бола алмайды, ол тек қана алдау-арбау,азғыру болып табылады. Ондай адам Аса Мейірімді Аллаһ Тағалаға жақынадамдар қатарында емес, шайтанға жақын адамдардан болады, Аллаһ Тағалабіздерді ондай пəледен сақтасын!432Бұл туралы «Əл-бидая уəн-ниһаяда» толығырақ айтылған, 102-110 беттер.Сондай-ақ, Құранда: Кəһф, 8-25.433Бұл туралы Бұхари мен Мүслім келтірген хадисте айтылады. Онда үш адамүңгірдің аузын жартастың сынығы жауып қалып шығу мүмкін болмай қалғанда,олардың бұрын өздері істеген ізгі амалдарын айтып, Аллаһ Тағалаға өздерінқұтқару туралы жалбарынғаны жайлы айтылады.

172

434Бұл туралы имам Ахмад келтірген хадистердің бірінде, сондай-ақ «Əл-бидаяуəн-ниһада» айтылады. Журайж нағыз тақуа болатын, оған ойнастық істеді дегенжала жабылғанда, ол Аллаһ Тағалаға пана тілеп жалбарынады. Сол кезде АллаһТағала бесіктегі нəрестені сөйлетіп, Журайждың күнəсіз екеініне куəлік бергізеді.435Бұл жерде халифаның билігіне бағынудан жəне зекет беруден кейбірқабилалардың бас тартқанына байланысты Əбу Бəкір (р.а.) арабтардың бірнешетайпаларына қарсы жорық ұйымдастырғаны туралы айтылуда. Қараңыз:«Тарихул-Ислам» жəне «Табақатул-мəшəһир уəл-аълам», əз-Зəһəби (3:20-25).436 «Əн-нужумуз-заһира», 1/35, «Тарихул хулəфə», 49.437Алия ибн əл-Хадрами – муһажирлер басшыларының бірі жəне АллаһТағаланың елшісі (с.а.с.) тағайындаған, Бахрейннің билеушісі.438Əбу Мүслім əл-Хаулəми – Пайғамбарымыздың (с.а.с.) тірі кезінде Исламдықабылдаған, Пайғамбарымызға (с.а.с.) ілесушілердің басшыларының бірі жəне олМəдинаға Əбу Бəкір Сыддықтың билігі кезінде келген. Бұл керемет туралы ИбнАсакирдің «Тарихында» (9/10) жəне «Мажмуъул-фатауə» (11/259) ұзақ хикаядакелтірілген.

200-сұрақ:Аллаһ Тағалаға жақын адамдар (əулиелер) 439 қатарына кімдер жатады?439Жекеше түрі – «уəли». Бұл – көпмағыналы сөз. Бұл араб тұйық етістігінің(масдар) басқа мағыналарының ішінде: «жақын болу», «басқару», «доспейілді болу», жəне «көмек көрсету» дегенді білдіреді.Жауабы:Аллаһ Тағалаға кім иман келтірген болса, Одан қорықса жəне Оның елшісіне(с.а.с.) ілессе, солар Аллаһ Тағалаға жақын адамдар қатарында болады.Аллаһ Тағала айтты: «Біліңдер! Расында Аллаһтың достарына қауіп-қатер жоқ, əрі оларқайғырмайды». (Юнус, 62)Содан кейін Ол бұлардың қатарына кімдер жататынын түсіндіреді:«Сондай иман келтіріп, тақуа болғандар». (Юнус, 63)«Аллаһ иман келтіргендердің досы. Оларды қараңғылықтардан жарыққашығарады. Ал қарсы болғандардың достары тағут440, (ол) оларды жарықтанқараңғылықтарға шақырады». (Бақара, 257)440Бұл жерде куфрлік пен бұтқа табынушылыққа итермелейтіндердің бəрі туралыайтылуда.Аллаһ Тағала жəне былай деді:«Шынайы түрде сендердің достарың Аллаһ жəне Оның елшісі жəне де намаздытолық орындайтын, зекет беретін əрі рукуғ қылушы мүміндер. Кім Аллаһты,

173

Оның елшісін жəне мүміндерді дос тұтса, шынайы түрде Аллаһты жақтаған топ.Солар жеңіске ие болады». (Мəида, 55-56)Ал Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтты:«Шын мəнінде, пəленшенің жанұя мүшелері менің достарым емес, меніңдостарым – тек Аллаһ Тағала мен əділ де шыншыл мүміндер». (Бұхари, Мүслім)Хасан əл-Басридің, оған Аллаһ рахмет еткей, былай дегені хабар етіледі:«Аллаһ Тағалаға деген махаббаттың«Егер Аллаһты сүйсеңдер, онда маған ілесіңдер» (Əли Имран, 31), дегенсөздермен білдіргендерді Аллаһ Тағала сынға салды».Имам Шафиғидің, оған Аллаһ рахмет еткей, былай дегені хабар етіледі:«Егер су бетімен жүріп бара жатқан немесе ауада ұшып жүрген адамдыкөрсеңдер, оның Пайғамбарымызға (с.а.с.) ілесуші екеніне көз жеткізбейінше оғансенбеңдер жəне ілесіп кетпеңдер».

201-сұрақ:Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Менің үмметімнен бір тайпа анық ақиқатты ұстанған болады жəне АллаһТағаланың əмірі келгенше оған қарсы келушілер зарар жеткізе алмайды»,дегенде қандай тайпа туралы айтқан441?441Бұл сахих хадис өте көп жолдармен риуаят етілген. Аллаһ Тағаланыңмейірімділігі арқасында бұл хадис əрбір мұсылман үшін құтылатын топтыңбар екендігі туралы, Аллаһ Тағала бəрімізді жəне сол топқа (тайпаға) жəрдембергендердің бəрін сол тайпаға қосқан болсын, қуанышты хабар болыптабылады; шын мəнінде, Ол – өте жақсы Қамқоршы жəне өте жақсыҚорғаушы. Бұл хадисті Бұхари, Мүслім, Ахмад, Ибн Мəжəһ жəне Хакимкелтірген.Жауабы:Пайғамбарымыз (с.а.с.):«Біреуінен басқаларының бəрі тозақта болады жəне ол – əһлу сунна уəл-жамаъа»(Ибн Мəжəһ, Ахмад), деп, ол тайпаның қайсы тайпа екенін, яғни жетпіс үштайпаның құтылушы болатын бір ғана тайпасы туралы айтқан-ды.Бұл хадистің басқа риуаятында айтылады: Пайғамбарымыз (с.а.с.):«...жəне олар, бүгін менің ұстанған жолыма жəне сахабаларымның ұстанғанжолына ілескендер»,-деді». (Термизи, Хаким)Біздер Аллаһ Тағаладан сол адамдар тайпасына қосуын, бізді тура жолға салғансоң жүрегімізді сол жолдан адастырмауын жəне бізге Өзінің мейірімін сыйлауынжалбарынып өтінеміз, өйткені, шын мəнінде, Ол – Сыйлаушы.«Қастерлі Раббың олардың сипаттағандарынан Пəк. Елшілерге сəлем! Барлықмақтау бүкіл əлемнің Раббы Аллаһқа лайық!» (Саффат, 180-182)