الملل نامة ايراني سياست بين پژوهش

1391پاييز و زمستان ، 1سال اول، شماره 2-25: صفحات

Iranian Journal of International Politics Vol 1, No 1, Autumn2012 and Winter 2013

Pages: 2-25

دهي به هاي ژئوپليتيك در شكلاي و ديدگاه هاي منطقه تحليل اولويت اي هاي منطقه سازمان

)سازمان همكاري شانگهاي: نمونه موردي(

1هادي اعظمي 2سيد هادي زرقاني 3علي اكبر دبيري

چكيدهورها براي گرايي به معناي بذل توجه ويژه به يك منطقه جغرافيايي مشخص است، كش از آنجايي كه منطقه

كنند كه هايشان به مناطقي توجه مي و تحقق منافع و ايده آل اي هاي منطقه عضويت و شكل دهي به سازمانهاي ها سازمان در واقع، دولت. امنيتي و فرهنگي را به آن داشته باشند -بيشترين وابستگي اقتصادي، سياسي

در اين پژوهش با . گزينند ئوپليتيك خود بر ميهاي ژ اي و ديدگاه هاي منطقه اي را براساس اولويت منطقهاستفاده از ساختار فضائي نظريه سيستم ژئوپليتيك جهاني، به بررسي جايگاه كشورهاي سازمان همكاري

هاي جغرافيايي و شانگهاي و نيز ايران در قلمرو ژئواستراتژيك و مناطق ژئوپليتيك پرداخته شده و زمينههاي ژئوپليتيك چين و روسيه به در نهايت ديدگاه. آن مشخص گرديده استاي اعضاي هاي منطقه اولويت

نتايج حاصل . عنوان دو قدرت اصلي اين سازمان و ايران به عنوان عضو ناظر مورد بررسي قرار گرفته استدهد كه بر خالف روسيه و چين كه تحليلي انجام شده است نشان مي-از اين پژوهش كه با روش توصيفي

ها هاي ژئوپليتيك آن اي و ديدگاه هاي منطقه و عضويت در اين سازمان بر اساس اولويتشكل دهي اي و هويت ژئوپليتيك صورت پذيرفته است، عضويت ايران در اين سازمان انطباق چنداني با اولويت منطقه

.آن نداردمي ايران، سازمان اي، ديدگاه ژئوپليتيك، جمهوري اسال گرايي، اولويت منطقه منطقه :واژگان كليدي .همكاري شانگهاي

________________________________________________________________ افياي سياسي دانشگاه فردوسي مشهداستاديار جغر ‐ ١ استاديار جغرافياي سياسي دانشگاه فردوسي مشهد - 2 a.a.dabiri1365@gmail.com): نويسنده مسؤول( دانش آموخته جغرافياي سياسي دانشگاه فردوسي مشهد - 3

5/10/1391 :تاريخ پذيرش 23/7/1390 :تاريخ دريافت

يتولو

ل احلي

ت

طقه من

ايه

گاه

ديد و

ايكل

ر شك د

يتيوپل

ي ژئها

مانساز

به ي

ده

طقه من

ايه

اي ♦

ي ظم

ي اعهاد

♦ي

رقاني ز

هادسيد

♦ي

بيرر د

اكبي

عل

3

مقدمهماهيت نظام بين الملل در دنياي امروز به شكلي است كه با افزايش دامنه نقش و نفوذ و منافع ملي

. شود گرايي نيز بيشتر مي ها، ضرورت گسترش تعامل و همكاري و نياز به ائتالف و منطقه قدرتنمي تواند به تنهايي به قدرت سياسي دست يابد و به بنابراين همان طور كه در جامعه ملي هيچ فردي

تواند به ناچار بايد در پناه يك حزب، جايگاهي در معادالت سياسي پيدا كند، يك كشور هم نميگرايي خود را بر همه كشورها از اين رو، منطقه. تنهايي در معادالت قدرت جهاني جايگاهي پيدا كند

ورهايي موفق خواهند بود كه با تمهيدات الزم به استقبال آن رفته و كند و در اين ميان، كش تحميل مياز سوي ديگر، .)141، ص 1388نقيب زاده، (اي تعريف كنند قدرت خود را درون يك تشكل منطقه

كشورهايي كه داراي تقارن جغرافيايي هستند غالباً مناطق ارتباط دوجانبه و چند جانبه را شكل مي هر چه اين تقارن جغرافيايي بيشتر . ها شديداً از همديگر تاثير مي پذيرد آندهند و سياست خارجي

باشد، اثرپذيري متقابل بيشتر است و بسته به نوع رابطه متقابل و همانندي سياسي و فرهنگي و مكمليت هاي مشترك جغرافيايي يكي از عواملي بنابراين، ويژگي. ها مي رود اقتصادي، انتظار همگرايي بين آن

در .)61، ص 1383، راد و كاوياني نيا حافظ(اي را تشكيل مي دهد است كه زيرساخت همگرايي منطقهاي و ميزان هاي منطقه اي بايد براساس اولويت واقع، عضويت يا شكل دهي به يك سازمان منطقه

عبارت به . به يك منطقه جغرافيايي صورت پذيرد... امنيتي، فرهنگي و -وابستگي اقتصادي، سياسيهايشان بهترين منطقه براي تحقق منافع و ايده آلاي به هاي منطقه ديگر، كشورها در پيوستن به سازمان

سازمان همكاري . شان شكل گرفته است اي كه در آن هويت ژئوپليتيك كنند، منطقه توجه مياساس اي است كه اعضاي قدرتمند آن يعني روسيه و چين بر شانگهاي نيز يك سازمان منطقه

در اين ميان، . اند هاي ژئوپليتيك خود اقدام به تشكيل و توسعه آن كرده اي و ديدگاه هاي منطقه اولويتجمهوري اسالمي ايران كه با مناطق ژئوپليتيك متعدد ارتباط دارد در تالش براي پيوستن به اين سازمان

ا ماهيت امنيتي است كه ايران بعد از اي ب از آنجايي كه اين سازمان اولين سازمان منطقه. اي است منطقههاي ها و چالش پيروزي انقالب اسالمي خواهان عضويت آن است، شناسايي، ارزيابي و تحليل فرصت

در اين پژوهش با استفاده از ساختار فضايي . پيوستن ايران به اين سازمان حائز اهميت بسزايي استشود كه آيا پيوستن ايران به سازمان ه پرداخته مينظريه سيستم ژئوپليتيك جهاني به بررسي اين مسئل

اي و هويت ژئوپليتيك اين كشور انطباق دارد يا خير؟ هاي منطقه همكاري شانگهاي با اولويت

ره شما

ل، ل او

سال،

لملن ا

ت بياسسي

ي يران

ه ا نام

شژوه

پ1،

انست

زمز و

اييپ

13

91

4

روش و پيشينه تحقيق -1ها و اطالعات شود و جمع آوري داده تحليلي انجام مي–اين پژوهش با استفاده از روش توصيفي

به . اي صورت گرفته است هاي گوناگون و به طور كلي بر مبناي روش كتابخانه از روشنيز با استفاده .عالوه، تالش شده است تا براي درك و فهم بهتر مطالب از نقشه استفاده شود

اگرچه تاكنون در مورد پيوستن ايران به سازمان همكاري شانگهاي با استفاده از نظريه سيستم يت ژئوپليتيك اين كشور پژوهشي صورت نپذيرفته است، اما ژئوپليتيك كوهن و بررسي هو

هاي عضويت ايران در اين سازمان انجام شده ها و چالش هاي قابل توجهي در مورد فرصت پژوهشنامه مرضيه توان به پايان مي از جمله كارهاي پژوهشي كه در اين باب صورت پذيرفته است. است

گيري سازمان همكاري شانگهاي و پيامدهاي امنيتي آن براي شكلهاي زمينه«السادات الوند با عنوان گيري اين سازمان شده اي و جهاني كه باعث شكل در اين پايان نامه عوامل منطقه. اشاره كرد» ايران

اي، مسائلي چون موج رو به گسترش در بعد منطقه. مورد بررسي و تجزيه و تحليل قرار گرفته استگراي افراطي و تحركات طالبان، جدايي طلبي، قاچاق هاي اسالم ب به گروهاقدامات تروريستي منتس

گسترده مواد مخدر، اختالفات و تهديدات مرزي و شيوع بي ثباتي و نا آرامي و در بعد بين المللي نيز تغييرات ساختار نظام جهاني از دو قطبي به تك قطبي و نگراني مسكو و همسايگان آن از هژموني

اي در شمار سترش ناتو به شرق و همچنين نگراني مشترك اعضا در مورد امنيت منطقهآمريكا و گدر مورد پيامدهاي امنيتي تشكيل سازمان شانگهاي نيز در فصل . اند عوامل ايجاد سازمان مزبور بوده

پنجم اين پايان نامه بيان شده است كه به لحاظ اهميت استراتژيك منطقه آسياي مركزي براي پوشاني قابل توجه محيط امنيتي ايران با محيط امنيتي ساير اعضا، پيوستن اسالمي ايران و همجمهوري

. گردد يابد و به عبارتي منجر به تقويت امنيت ملي ايران مي به اين سازمان براي ايران اهميت بسيار ميالوند، ( شده است اي براي ايران مثبت ارزيابي در مجموع پيامدهاي امنيتي اين پيمان در سطح منطقه

).1، ص 1386 دوفصلنامهدر » سازمان شانگهاي و امنيت آسياي مركزي«اي كه با عنوان الهه كواليي در مقاله

به چاپ رسانده است، عضويت ايران و ساير كشورهاي ناظر در آن را با توجه به پژوهش علوم سياسيداند بلكه سبب افزايش موانع و ن نميهاي متفاوت اعضاي كنوني، نه تنها باعث كارآمدي آ ديدگاه

او همچنين معتقد است عضويت ايران در اين پيمان توانايي قابل . شمرد مشكالت اجرايي نيز ميهاي خصمانه آمريكا عرضه نخواهد المللي به ويژه سياست هاي بين توجهي را در مواجهه با دشواري

اي براي و جرايم سازمان يافته، كمك قابل مالحظهكرد، اما در زمينه قاچاق مواد مخدر، سالح و انسان ).44، ص 1385كواليي، (ايران خواهد بود

يتولو

ل احلي

ت

طقه من

ايه

گاه

ديد و

ايكل

ر شك د

يتيوپل

ي ژئها

مانساز

به ي

ده

طقه من

ايه

اي ♦

ي ظم

ي اعهاد

♦ي

رقاني ز

هادسيد

♦ي

بيرر د

اكبي

عل

5

هاي تجاري عضويت ايران در سازمان همكاري ها و چالش فرصت«مقاله اي ديگري با عنوان در اين مقاله . به چاپ رسيده است هاي اقتصادي فصلنامه بررسيتوسط علي اميدي در » شانگهاي

ي اقتصادي ايران در پيوستن به سازمان همكاري شانگهاي ها و چالش ها ررسي فرصتمؤلف به بتوان به تقويت رويكرد تجاري به شرق، ترانزيت كاال و ها مي از جمله اين فرصت. پرداخته است

توان هاي اقتصادي مي گذاري خارجي، تشكيل باشگاه انرژي، و در شمار چالش انرژي، جذب سرمايهستگي توليدكنندگان داخلي، تعارضات تجاري، عدم توازن چانه زني و استفاده ابزاري به خطر ورشك

).50-51، صص 1386اميدي، (از ايران اشاره كرد تحليلي «با عنوان ژئوپليتيك فصلنامهپناه در اهللا عزتي و كيومرث يزدان مقاله ديگري توسط، عزت

» انداز عضويت ايران در اين سازمان تأكيد بر چشم بر ژئوپليتيك پيمان اقتصادي ـ امنيتي شانگهاي بادر اين مقاله عضويت در سازمان همكاري شانگهاي با هدف كاهش حجم تهديدات . نوشته شده است

هاي امنيتي براي تامين منافع ملي و افزايش قدرت اي در زمينه اي و مشاركت در همكاري منطقه منطقهاما گفته شده است كه به دليل تسلط دو . ارزيابي شده استزني جمهوري اسالمي ايران مفيد چانه

ها و برخي از ديگر اعضا با منافع استراتژيك ايران، قدرت بزرگ روسيه و چين و تعارض منافع آنعضويت دائمي در اين سازمان با اهداف و منافع ژئواستراتژيك و ژئوپليتيك ايران همخواني ندارد

- ترويجي و علمي -هاي علمي هاي ديگري نيز در فصلنامه مقاله ).76 ، ص1386عزتي و يزدان پناه، (هاي عضويت ايران در سازمان همكاري شانگهاي به چاپ ها و چالش مروري در ارتباط با فرصت

.ها در اينجا نيست رسيده است كه فرصت ا شاره به آن

تعريف مفاهيم -2 گرايي منطقه و منطقه -1- 2

منطقه وجود دارد براساس محوريت يكي از موضوعات جغرافيا، تاريخ و تعاريف مختلفي كه از گيري يك فرهنگ مشترك، همكاري سامان يافته اقتصادي، فرهنگي، سياسي و امنيتي يا امكان شكل

، منطقه را سرزمين فرهنگ استراتژي. )125، ص 1387مستقيمي و قوام ملكي، (اند جامعه مدني مطرح شدهمحمد نژاد (كه به علت پيوند جغرافيايي يا منافع مشترك به يكديگر مرتبط شده اند داند چند كشور مي

دانند كه در اي از كره خاكي مي كانتوري و اشپيگل منطقه را حوزه). 243، ص 1378و نوروزي، اي كه آن كشورها در برگيرنده شماري از كشورهاي نزديك به هم از نظر جغرافيايي است به گونه

اصطالح منطقه .)Cantori and Spiegel ,1970, 4(جي خود روابط متقابل برقرار سازند سياست خارگويند كه از منطقه يك فضاي جغرافيايي را مي. شود در جغرافياي سياسي به گونه تصادفي استفاده نمي

ره شما

ل، ل او

سال،

لملن ا

ت بياسسي

ي يران

ه ا نام

شژوه

پ1،

انست

زمز و

اييپ

13

91

6

محيط هاي مشابه و عوامل پيوند دهنده اجزاي محيط، هم از نظر فيزيكي و هم از ديد يك سلسله پديده ). 42، ص 1379مجتهد زاده، (انساني، برخوردار باشد

مراد از اين اصطالح در ادبيات روابط . است 4»رژيوناليسم«گرايي معادل كلمه التين منطقه ، 1370كاظمي، (كم سه واحد سياسي باشند الملل تشكيالت و اجتماعاتي است كه مركب از دست بين

رد دارد كه دولتهاي واقع در يك منطقه جغرافيايي كه داراي اصطالح مزبور هنگامي كارب. )103ص اي با يكديگر همكاريهاي نظامي، سياسي و اقتصادي ي منطقهها عاليق مشترك هستند از طريق سازمان

گرايي عبارت است از ايجاد تحول در به عبارت ديگر منطقه. )132، ص 1372علي بابايي، (داشته باشند اكندگي و چند دستگي به همگون شدن و همگرايي، آن هم در يك رشته از يك منطقه مشخص، از پر

سطح . هاي سياسي است هاي اقتصادي و رژيم ها فرهنگ، امنيت، سياست ترين آن ها كه مهم زمينهگرايي در واقع منطقه. )Yalem, 1969, p.184(شرط الزم است اما كافي نيست » همساني«مشخصي از

رسد بهترين مكان براي ه به يك منطقه جغرافيايي مشخص است كه به نظر ميبه معناي بذل توجه ويژ ).114، ص 1387سيمبر، ( باشد هاي كشورهاي مربوط مي تحقق منافع و ايده آل

هويت ژئوپليتيك -2- 2در واقع . اي تعلق دارد منظور از هويت ژئوپليتيك اين است كه يك كشور به چه سيستم منطقه

امنيتي، تاريخي، فرهنگي و اقتصادي يك كشور و ميزان وابستگي به –، سياسيييجغرافياهاي ويژگيتعريف هويت ژئوپليتيك، يكي از . كند يك منطقه، هويت جغرافيايي و ژئوپليتيك آن را مشخص مي

هاي مختلف از هويت هاي گذشته حكومت در طول دهه. موضوعات مهم سياست و حكومت استهاي بزرگ استفاده ها و در روابط با قدرت مشروعيت خود نزد ملت ژئوپليتيك براي حفظ قدرت و

به عنوان نمونه، پاكستان همواره در تعيين هويت ژئوپليتيك خود دچار گرفتاري بوده است و . اند كردهاي سعي در اتصال در حالي كه ملت پاكستان، نخبگان فرهنگي و روشنفكران آن با نگاه توسعه

اند، نخبگان اجرايي سياسي آسياي جنوبي و انرژي و توسعه اقتصادي داشته-گيپاكستان به هويت فرهناي و جهان اسالم متصل كنند هاي پاكستان سعي دارند خود را به هويت خاورميانه و حكومت

)Haqqani, 2004, pp. 92-91 .( نظريه سيستم ژئوپليتيك جهاني -3- 2

6كوهن. ه ژئوپليتيك است كه توسط سائل بيجديدترين نظري 5نظريه سيستم ژئوپليتيك جهانيكوهن در قالب اين سيستم الگوي توزيع قدرت، روابط قدرت بين اجزاء سيستم، سطح . ارانه شده است

________________________________________________________________ 4 ‐ regionalism 5 - Global Geopolitical System 6 - Saul B. Cohen

يتولو

ل احلي

ت

طقه من

ايه

گاه

ديد و

ايكل

ر شك د

يتيوپل

ي ژئها

مانساز

به ي

ده

طقه من

ايه

اي ♦

ي ظم

ي اعهاد

♦ي

رقاني ز

هادسيد

♦ي

بيرر د

اكبي

عل

7

براساس اين ). 240، ص 1385حافظ نيا، (دهد بندي سيستم و ساختار فضائي سيستم را توضيح مياست » اي قاره« و زمينه» دريايي«كه شامل زمينه انساني -نظريه، دو زمينه اصلي جغرافيايي فيزيكي

ها و نهادهاي ها، فرهنگ تمدن. دهند هايي را براي توسعه ساختارهاي ژئوپليتيك متمايز ارائه مي حوزههاي انساني و ها، سنت اند، به طور اساسي در اقتصادها، فرهنگ ها تكامل يافته سياسي كه در اين زمينه

در سلسله مراتب فضايي ساختار جهاني كوهن، حوزه ژئواستراتژيك . تفاوتندهاي ژئوپليتيك م ديدگاههايي از جهان است كه براي دارا بودن خصوصيات و ها بخش اين حوزه. رود باالترين سطح به شمار مي

كاركردهاي تاثيرگذار در سطح جهاني به اندازه كافي بزرگ بوده و در خدمت نيازهاي استراتژيك گيري آن ترين عامل متمايز كننده يك حوزه، درجه شكل مهم. ها و مناطق مهم هستندها، كشور قدرت

در جهان كنوني، سه حوزه ژئواستراتژيك تكامل . اي است توسط شرايط بعد دريايي يا بعد قارهاي و حوزه حوزه دريايي تجارت محور آتالنتيك و پاسفيك، هارتلند اوراسيايي روسيه قاره: اند يافتهدومين سطح از ساختار فضائي سيستم ).84-85، صص 1387كوهن، (دريايي آسياي شرقي –اي هقار

هايي از اين مناطق ژئوپليتيك اكثراً زير بخش. باشد ژئوپليتيك جهان شامل مناطق ژئوپليتيك مياي هستند، به شكلي كه قلمرو ژئواستراتژيك دريايي شامل هاي ژئواستراتژيك دريايي و قاره حوزه

ش منطقه ژئوپليتيك اروپا، آمريكاي شمالي، آمريكاي جنوبي، حوزه كارائيب، حوزه آسياي ساحلي شاي شامل دو منطقه و آفريقاي جنوب صحرا است و قلمرو ژئواستراتژيك قاره) ژاپن، استراليا، كره(

. (Cohen, 1994, p. 34)باشد مي) چين و مغولستان(و آسياي شرقي ) روسيه(ژئوپليتيك هارتلند ها و مناطق ديگري نيز وجود دارند كه در ساختار فضائي نظريه سيستم ژئوپليتيك جهاني حوزه

كوهن در نظريه پيشين خود درباره ساختار ژئوپليتيك جهان : 7هاي شكننده كمربند) الف: عبارتند ازاين مناطق . يي بودقائل به دو يا سه كمربند شكننده يعني خاورميانه، جنوب شرق آسيا و آفريقاي استوا

در نظريه » منطقه تصميم«شدند و از اين رو شبيه ها شناخته مي به عنوان كانون نفوذ و رقابت قدرتكوهن پس از جنگ سرد تنها . )DikshitT, 1995, p. 12( رسيدند قدرت هوائي سورسكي به نظر مي

ب آفريقا را جزء قلمرو خاورميانه را منطقه شكننده دانسته و دو منطقه جنوب شرق آسيا و جنوكشورهايي هستند كه تسهيل : كشورها و مناطق گذرگاهي) ب. داد ژئواستراتژيك دريايي قرار مي

باشند، نظير اروپاي شرقي و كننده ارتباط بين دو قلمرو ژئواستراتژيك يا دو منطقه ژئوپليتيك مي. اي را به عهد دارند قش برجستهاين مناطق در پيوستگي و انسجام و تكامل سيستم ن. آمريكاي مركزي

كند و در قلمرو ژئواستراتژيك جاي اين منطقه بر شبه قاره هند تطبيق مي: منطقه ژئوپليتيك مستقل) ج________________________________________________________________

7 Shatter Belts

ره شما

ل، ل او

سال،

لملن ا

ت بياسسي

ي يران

ه ا نام

شژوه

پ1،

انست

زمز و

اييپ

13

91

8

درصد تجارت جهاني را به خود اختصاص 10تا 8اين منطقه حالت دوگانه داشته و حدود . گيرد نميارتقاء براي تبديل شدن به سومين قلمرو قطب برجسته اين منطقه هند است كه در حال . دهد مي

).Ibid, p. 28( باشد ژئواستراتژيك جهان ميبر اين 8در واقع كوهن بر خالف بسياري از نظريه پردازان كالسيك جغرافياي سياسي و ژئوپليتيك

باور است كه جهان سياسي از نظر استراتژيك يكپارچه نيست، بلكه دنيايي اساساً از هم گسيخته و وي با طرح چنين ديدگاهي از جهان سياسي، پلي بر فاصله . يم شده به چند منطقه جدا از هم استتقس

بندد، هاي واپسين آن قرن مي هاي نخستين قرن بيستم و دهه انديشي جغرافيايي و سياسي دهه ميان جهاني، صص 1381ه، مجتهدزاد(اقتصادي چندگانه بود -هاي سياسي گرايي اي كه شاهد شكل گرفتن منطقه دههبنابراين كوهن در نظريه خود براي هر منطقه هويت ژئوپليتيك مجزايي قائل است كه آن را ).199-198

ترين عامل تمايز ميان مناطق ميزان برخورداري از زمينه سازد، مهم ها جدا مي از ساير مناطق و حوزه .اي و دريايي است قاره

21ئوپليتيك جهاني در قرن ساختار فضايي نظريه نظام ژ: )1(نقشهSource: Cohen, 2004, p. 239.

________________________________________________________________ اي يكپارچه ساختار داراي را سياسي جهان ورسكيدوس و اسپايكمن مكيندر، ماهان، مانند ژئوپليتيك سنتي پردازان نظريه 8

.كردند مي استفاده تصميم منطقه و حاشيه سرزمين زمين، قلب مانند مفاهيمي و اصطالحات از سبب همين به و دانستند مي

يتولو

ل احلي

ت

طقه من

ايه

گاه

ديد و

ايكل

ر شك د

يتيوپل

ي ژئها

مانساز

به ي

ده

طقه من

ايه

اي ♦

ي ظم

ي اعهاد

♦ي

رقاني ز

هادسيد

♦ي

بيرر د

اكبي

عل

9

سازمان همكاري شانگهاي -4- 2

سازمان همكاري شانگهاي يك سازمان چند نقشي است كه دو بعد امنيتي و اقتصادي آن اهميت اين سازمان داراي شش عضو دائم شامل روسيه، چين، قزاقستان، ازبكستان، قرقيزستان و . بيشتري دارد

باشد جيكستان و همچنين داراي چهار عضو ناظر شامل ايران، هندوستان، پاكستان و مغولستان ميتاو سه كشور ديگر در سال 2004مغولستان در سال ).15-16، صص 1388سازمان همكاري شانگهاي، (

از ).56- 57، صص 1385خاني، (به عضويت ناظر درسازمان همكاري شانگهاي پذيرفته شدند 2005توان به در اختيار داشتن منابع عظيم انرژي، وسعت و جمعيت زياد، ل اهميت اين سازمان ميدالي

روسيه و چين، برخورداري از ژئوپليتيك هارتلند و موقعيت (عضويت دو قدرت بزرگ ها و و اسالمي و عدم عضويت قدرت ژئواستراتژيك، گردآوري سه حوزه تمدني بودايي، ارتدوكسي

.در آن اشاره كرد) آمريكا و اروپا(اي ههاي فرامنطق كشور

كشورهاي عضو و ناظر سازمان همكاري شانگهاي: )2(نقشه

(Oldberg, 2007, p. 4) هاي تحقيق يافته -3 موقعيت سازمان همكاري شانگهاي و ايران در قلمروهاي ژئواستراتژيك و مناطق ژئوپليتيك -1- 3

مان همكاري شانگهاي كه شامل روسيه و چين و چهار بر اساس نظريه كوهن، اعضاي دائم سازدر . باشند در دو حوزه ژئواستراتژيك اوراسيايي و آسياي شرقي قرار دارند كشور آسياي مركزي مي

ره شما

ل، ل او

سال،

لملن ا

ت بياسسي

ي يران

ه ا نام

شژوه

پ1،

انست

زمز و

اييپ

13

91

10

. گيري اين سازمان حاصل درهم آميزي دو قطب قدرت اين دو حوزه ژئواستراتژيك است واقع شكلي شانگهاي يادآور شكل انقباض يافته قلمرو قلمرو جغرافيايي اعضاي دائم سازمان همكار

. باشد مي 1969اي قبل از فروپاشي شوروي و جدايي سياسي چين و روسيه در سال ژئواستراتژيك قارهتوان گفت كه سازمان همكاري شانگهاي با توجه به زمينه جغرافيايي خود يك سازمان بنابراين مي

اس ساختار فضايي نظريه كوهن در منطقه كمربند شكننده اما ايران براس. اي است خشكي محور يا قارهچنين مناطقي در سياست جهاني محوري بوده و تضمين كننده پيشبرد برنامه ريزي . خاورميانه قرار دارد

اين مناطق به هيچ يك از ).99، ص 1387كوهن، (ها، هستند استراتژيك، و نه واكنش مقطعي به بحراناي هستند، به طوري كه لق ندارند و داراي هويت ژئوپليتيك جداگانهقلمروهاي ژئواستراتژيك تع

ترين و آخرين كمربند خاورميانه قديمي. اي ناميد قاره-توان زمينه جغرافيايي اين مناطق را دريايي ميشود كه بعد از جنگ جهاني دوم شكل گرفت و همچنان به عنوان يك منطقه شكننده محسوب مي

اهميت كمربند شكننده خاورميانه به دليل ذخاير عظيم فسيلي و هويت و . كند شكننده ايفاي نقش ميتمدن اسالمي بيشتر از ساير مناطقِ شكننده بوده است تا جايي كه اگر كشورهاي آن داراي شرايط

. توانند تغييرات اساسي را در نظام ژئوپليتيك جهاني ايجاد كنند دستيابي به قدرت راهبردي شوند، مي .اين كشورها ايران است كه داراي سابقه تاريخي يك قدرت جهاني نيز بوده است يكي از

» اي قاره«هاي جغرافيايي، سياسي، اقتصادي و فرهنگي كه نشان دهنده خصوصيت داليل و ويژگيايران، از سوي ديگر، است ذيالً مورد » دريايي-اي قاره«سازمان شانگهاي، از يك سو، و موقعيت

.گيرند بررسي قرار مي هاي جغرافيايي ويژگي -1-1- 3

روسيه . اند اعضاي دائم سازمان همكاري شانگهاي قسمت اعظم خشكي قاره اوراسيا را دربرگرفتهكيلومتر مربع در رده 9326410ها جهان و چين با كيلومتر مربع از خشكي 16995800با در برگرفتن

2669800زمان همكاري شانگهاي با دربرگرفتن قزاقستان ديگر عضو سا. اول و دوم جهان قراردارنددر برگرفتن گستره وسيعي از . هاي جهان در رتبه دهم قرار گرفته است كيلومتر مربع از خشكي

هاي جهان باعث شده است كشورهاي عضو اين سازمان بيشترين ميزان مرزهاي خشكي را نيز خشكيدر رده اول و دوم 20241و 22117رتيب با مرزهاي خشكي چين و روسيه به ت. به خود اختصاص دهند

كيلومتر مرز خشكي در رده ششم در 12185در ميان كشورهاي جهان جاي گرفته است و قزاقستان با عالوه بر اين، چهار عضو دائم . )Nationmaster, 2013(كشور جهان قرار دارد 200ميان بيش از

، تاجيكستان و قرقيزستان فاقد مرز دريايي و سازمان همكاري شانگهاي شامل قزاقستان، ازبكستان. هاي سياسي ديگر وابسته هستند هاي آزاد بوده و در اين زمينه، به واحد امكان دسترسي مستقيم به آب

يتولو

ل احلي

ت

طقه من

ايه

گاه

ديد و

ايكل

ر شك د

يتيوپل

ي ژئها

مانساز

به ي

ده

طقه من

ايه

اي ♦

ي ظم

ي اعهاد

♦ي

رقاني ز

هادسيد

♦ي

بيرر د

اكبي

عل

11

هاي آزاد بايد حداقل از تر است، به طوري كه براي دستيابي به آب اين امر براي ازبكستان بسيار جديهاي آزاد جهان نسبت به وسعت خود دسترسي محدودي را به آبروسيه نيز . دو كشور عبور كند

غيرقابل ) اقيانوس منجمد شمالي(هاي شمالي دارد، زيرا بسياري از سواحل اين كشور در قسمتهاي آزاد هاي جنوب شرقي خود داراي ارتباط با اقيانوس و آب چين نيز تنها در قسمت. اند استفاده

بنابراين، اين سازمان داراي زمينه . ي آن در خشكي قرار دارندبوده و بيش از سه چهارم مرزها .اي است جغرافيايي قاره

هاي مشتركش با هشت از سوي ديگر، ايران با پانزده كشور همسايه است كه در اين ميان مرزكشور عمان، امارت متحده عربي، عربستان سعودي، قطر، بحرين، كويت، قزاقستان و روسيه صرفاً مرز

بوده و با چهار كشور عراق، پاكستان، تركمنستان و آذربايجان نيز داراي مرز دريايي و خشكي آبي كيلومتر است كه شامل مرزها و 8731هاي ايران بدين ترتيب، مجموع طول پيرامون و كرانه. استبه مربوط ) درصد 31حدود (كيلومتر 2700از اين مقدار . اي و خشكي است هاي آبي، رودخانه كرانهاي ايران با مرزهاي رودخانه. هاي دريايي در خليج فارس، درياي عمان و درياي خزر است كرانه

كيلومتر 4113، مرزهاي خشكي با همسايگان برابر با )درصد 9/20(كيلومتر 1830همسايگان برابر با حافظ (ت اس) يك درصد( كيلومتر 88و مرزهاي درياچه اي و باتالقي در حدود ) درصد 1/47حدود (

قرار دارد 27كشور جهان در رديف 122از نظر ميزان طول ساحل، ايران در ميان . )308، ص 1381نيا، و در ميان كشورهاي خاورميانه و شمال آفريقا پس از تركيه، عربستان سعودي و مصر، داراي بيشترين

موقعيت جغرافيايي ايران بنابراين، ويژگي و ).58، ص 1388كريمي پور و حيدري، (درازاي ساحلي است . اي و دريايي است داراي تركيبي از زمينه قاره

هاي اقتصادي ويژگي -1-2- 3براساس نظريه نظام ژئوپليتيك جهاني، شدت حضور يك كشور در تجارت بين المللي بازتابي از

اري درميان كشورهاي عضو سازمان همك ).86، ص 1387كوهن، (اي آن است زمينه دريايي و قارهدرصد از سهم تجارت جهاني در رتبه دوم جهان قرار دارد و از اين حيث 13شانگهاي، چين با بيش از

بعد از چين، . اي جدا كرده و وارد نظام بازار آزاد و تجارت جهاني شده است خود را از حوزه قارهالي صادرات منابع درصد قراردارد كه البته اين ميزان تجارت جهاني به دليل حجم با 5/2روسيه با

ساير اعضاي دائم اين سازمان كه شامل قزاقستان، ازبكستان، قرقيزستان و . باشد مي) نفت و گاز(فسيلي ,World Bank(اند تاجيكستان هستند سهم بسيار اندكي از تجارت جهاني را به خود اختصاص داده

ه جز چين و تا حدودي روسيه در واقع ساختار اقتصادي اعضاي سازمان همكاري شانگهاي ب .)2012اي و بسته است و به رغم تالش كشورهاي حوزه دريايي براي وارد كردن كشورهاي داراي ماهيت قاره

ره شما

ل، ل او

سال،

لملن ا

ت بياسسي

ي يران

ه ا نام

شژوه

پ1،

انست

زمز و

اييپ

13

91

12

آسياي مركزي به نظام بازار آزاد و تجارت جهاني اين امر به داليل ساختارهاي اقتصادي باقي مانده از ايران نيز از لحاظ اقتصادي با در . رفته استهاي جغرافيايي منطقه تحقق نپذي دوره شوروي و ويژگي

,World Bank(درصد از تجارت جهاني سهم چنداني را در اين عرصه دارا نيست 8/0اختيار داشتن

ايران همچنين . اين سطح از تجارت هم بيشتر به دليل صادرات مواد خام مخصوصاً نفت است .)2012ر اين، بنادر و سواحل ايران در مقايسه با كشورهاي عالوه ب. در سازمان تجارت جهاني عضويت ندارد

هاي حاشيه خليج فارس از جمله دوبي و ابوظبي، وضعيت بسيار ضعيفي داشته و علي رغم ويژگيهاي اقتصادي ايران اما زير ساخت. اي در حمل و نقل دريايي ندارند جغرافيايي مناسب، جايگاه شايسته

) اروپايي و آمريكا(سال اخير با غرب بيشتر داراي زمينه دريايي 100سياسي -به دليل روابط اقتصاديتوان گفت جدا ماندگي ايران از نظام بازار آزاد در حال حاضر ناشي از بنا بر اين، مي. اي است تا قاره

. است) زمينه دريايي(تقابل سياسي و ايدئولوژيك اين كشور با نظام جهاني حاكم

توليد ناخالص داخلي لف در تجارت جهاني براساسسهم كشورها مخت: )3(نقشه Source :(World Bank, 2013)

هاي سياسي ويژگي -1-3- 3

هايي با از نظر نوع حكومت و رژيم سياسي، اعضاي دائم سازمان همكاري شانگهاي داراي شباهتو گروه در اين كشورها قدرت سياسي معموالً در اختيار يك حزب يا يك طبقه. باشند يكديگر مي

نخبگان سياسي و طبقه روشنفكر در اين . پذيرد قرار دارد و چرخش و انتقال قدرت صورت نميتوان گفت در مجموع مي. باشند كشورها نيز معموالً باقيمانده نظام كمونيستي اتحاد جماهير شوروي مي

كراسي، حقوق هاي دمو هاي سياسي در كشورهاي عضو سازمان همكاري شانگهاي از لحاظ مؤلفه نظام

يتولو

ل احلي

ت

طقه من

ايه

گاه

ديد و

ايكل

ر شك د

يتيوپل

ي ژئها

مانساز

به ي

ده

طقه من

ايه

اي ♦

ي ظم

ي اعهاد

♦ي

رقاني ز

هادسيد

♦ي

بيرر د

اكبي

عل

13

در سطح ) آمريكا و اروپا(هاي فردي و اجتماعي در مقايسه با كشورهاي حوزه دريايي مدني، آزاديشايد به همين دليل بوده است كه . شوند تري قرار دارند و جوامع سياسي بسته تري محسوب مي پائين

براي ظهور كمونيسم و اشكال فوق العاده متمركز و مستبدانه حكومت در اين حوزه به بستر مناسبيبنابراين چهار كشور آسياي مركزي به همراه چين و روسيه از . اند ديگر اشكال استبداد تبديل شده .اي و بسته هستند لحاظ سياسي نيز داراي ماهيت قاره

سال داراي حكومت شاهنشاهي و اقتدارگرايانه بوده است و 2500از نظر سياسي، ايران طي بيش از پذيرفته، اما اقتدار سياسي در يك ها صورت مي يع فضايي قدرت سياسي در برخي از جنبههر چند توز

100گيري مجلس به مدت بيش از با وجود اين، ايران داراي سابقه شكل. شده است نفر خالصه مياز اين حيث ايران در منطقه خاورميانه جايگاه . شد سال است كه موجب محدود شدن قدرت شاه مي

هاي دموكراسي و حقوق بشر در همچنين ايران از لحاظ رعايت و اجراي مؤلفه. داراستاول را بعد از انقالب اسالمي، سيستم حكومتي . هاي منطقه قرار دارد تري نسبت به ساير كشور وضعيت مناسب

نظر مردم در . هاي آن ديني و ايدئولوژيك هستند ترين ويژگي تغيير كرد و نظامي پديد آمد كه مهمشود و مردم ساالري در سياري از وجوه ساختار سياسي كشور به طور مستقيم يا غير مستقيم اعمال ميب

الملل نيز ايران با عالوه بر اين، در زمينه سياست بين. هاي اخير پيشرفت قابل توجهي را داشته است ساله موقعيت حائل واقعي اي ايجاد كرده و ب نه گفتن به دو قلمرو شرق و غرب براي خود هويت جداگانه

اما بايد توجه داشت كه اين هويت يك هويت جغرافيايي و ژئوپليتيك و ناشي از . خود بازگشته استدر مجموع . زمينه جغرافيايي اين كشور نبوده و بلكه نشأت گرفته از ايدئولوژي اسالمي حكومت است

سياسي در ايران منحصر به فرد توان گفت تركيبي از نهادهاي سنتي و مدرن موجب شده تا نظام مي .هاي سياسي غربي يا شرقي نداشته باشد بوده و شباهتي به هيچ يك از نظام

هاي فرهنگي ويژگي -1-4- 3از لحاظ فرهنگي اگرچه منطقه آسياي مركزي و چين از ديرباز محل مراودات و تعامالت فرهنگي

شده ق و غرب آسيا و همچنين اروپا منجر ميبوده است و وجود جاده ابريشم اين ارتباطات را ميان شرگيري تجارت دريايي، از اهميت اين مناطق كاسته هاي دريايي و شكل است، اما بعد از اهميت يافتن راه

هاي طبيعي و اين امر به همراه ويژگي. شد و اين مناطق در نوعي انزواي جغرافيايي قرار گرفتنداي از عوامل جغرافيايي، سياسي در واقع مجموعه. نيز شدجغرافيايي منطقه باعث انزواي فرهنگي

گيري فرهنگي خاص و متمايز در اين مناطق شده و اقتصادي باعث شكل) هاي اقتدارگرا حكومت(البته بايد توجه داشت كه اين وضعيت در همه اين كشورها و مناطق يكسان نبوده است، به طوري . است

به داليل مراودات تجاري و تعامالت ) مناطق ساحلي(وب شرقي كه در كشور چين، مناطق شرقي و جن

ره شما

ل، ل او

سال،

لملن ا

ت بياسسي

ي يران

ه ا نام

شژوه

پ1،

انست

زمز و

اييپ

13

91

14

هاي شمالي و غربي كه دور از فرهنگي بيشتر، داراي فرهنگي بازتر و متفاوت در مقايسه با قسمتهاي جمعي و فناوري اما به طور كلي ظهور رسانه. مراودات فرهنگي و تجاري قرار داشتند، هستند

ها را كم رنگ كرده ها و تمدن ي فرهنگي و عدم ارتباط با ساير فرهنگارتباطات تا حدودي اين انزوا 70توان به اين نتيجه رسيد كه كشورهاي آسياي مركزي به دليل حضور بيش از در مجموع مي. است

سال در نظام كمونيستي و مراودات اقتصادي، سياسي و امنيتي با روسيه، به لحاظ فرهنگي نيز بيشتر .رند تا دريايياي دا ماهيت قاره

ترين ترين و قديمي از نظر فرهنگي، ايران دوران پر فراز و نشيبي را طي كرده و يكي از كهنموقعيت جغرافيايي اين كشور كه ارتباط دهنده آسيا، اروپا و آفريقا . آيد هاي دنيا به شمار مي تمدناز نظر . اطق شده استگيري مراودات فرهنگي متنوعي با ساير كشورها و من باشد باعث شكل مي

ي مقتدر و بادوام آن و همچنين اسالم و ها تاريخي، مردمان ايران از فرهنگ ايران باستان و حكومتقلمرو فرهنگ انساني ايران در شمال با قلمرو ترك و . اند مخصوصاً مذهب تشيع تاثير زيادي پذيرفته

اسالوي از سوي ديگر، در شرق با قلمرو فرهنگ چيني و هندي و در - توران از يك سو و قلمرو روسيايران هويت فرهنگي و تمدني . شود امي محدود ميجنوب و غرب با فرهنگ و قلمرو تمدن عربي و س

). 15، ص 1381حافظ نيا، (خود را در ميان قلمروهاي فرهنگي و تمدني پيرامون حفظ كرده است هاي فرهنگ عمومي، نخبگان فرهنگي و دانشگاهي به دليل تحصيالت دانشگاهي در عالوه بر ويژگي

گرايش بيشتري به اين حوزه ژئواستراتژيك دارند و از )آمريكا و اروپا(كشورهاي داراي زمينه دريايي .رود نظر اكثر ايرانيان ارتباط با آنها حائز اهميت بيشتري به شمار مي

هويت ژئوپليتيك اعضاي سازمان همكاري شانگهاي: )1(جدول شماره

يتولو

ل احلي

ت

طقه من

ايه

گاه

ديد و

ايكل

ر شك د

يتيوپل

ي ژئها

مانساز

به ي

ده

طقه من

ايه

اي ♦

ي ظم

ي اعهاد

♦ي

رقاني ز

هادسيد

♦ي

بيرر د

اكبي

عل

15

هاي ژئوپليتيك ايران و اعضاي سازمان همكاري شانگهاي تفاوت در ديدگاه -2- 3

هاي جغرافيايي باعث تفاوت در ديدگاه ژئوپليتيك ايران و ساير كشورهاي عضو در زمينه تفاوتبرهمين اساس، ايران و اين دو عضو . سازمان همكاري شانگهاي مخصوصاً روسيه و چين شده است

.هاي توجه و تعلق ژئوپليتيك متفاوتي دارند اي و كانون هاي منطقه سازمان همكاري شانگهاي اولويت اي هاي منطقه نگرش چين به سازمان همكاري شانگهاي و اولويت -2-1- 3

مالحظات اصلي چين در مورد ايجاد و توسعه سازمان همكاري شانگهاي موارد زير را در بر تر چين است كه بر روابط حسنه با اي بزرگ اول آن كه اين سازمان بخشي از سياست حاشيه: گيرد مي

دولت چين متوجه است كه اگر بخواهد بر توسعه اقتصادي در داخل .كشورهاي همسايه تاكيد دارددوم آن كه، آسياي مركزي از نظر جغرافيايي . تمركز كند بايد محيطي امن در اطراف خود داشته باشدسال متحمل جنگ بوده و منبع اصلي مواد 25به طور مستقيم با افغانستان در ارتباط است كه بيش از

طلباني حمايت هاي بين المللي آسياي مركزي مستقيماً از جدايي تروريست. تمخدر و تروريسم اسسوم آن كه، با توسعه . كنند كه بر تجزيه منطقه خودمختار ايگور سين كيانگ از چين تاكيد دارند مي

آسياي مركزي . هاي اخير افزايش زيادي داشته است اقتصادي سريع چين، نياز آن به انرژي در سال. تواند تامين كننده اصلي انرژي براي چين باشد نسبتاً غني از نفت و گاز طبيعي است كه مياي منطقه

تواند راهبرد تنوع بخشيدن به چين از طريق همكاري در زمينه انرژي با كشورهاي آسياي مركزي مي، 1386يانگ و سايرين، (منابع واردات انرژي خود و عدم وابستگي صرف به خاورميانه را تحقق بخشد

اي از عوامل تعيين كننده و هاي منطقه اي، عالوه بر همسايگان چين، تشكل در سطح منطقه. )85ص بنابراين چين براساس ).57، ص 1386بلوجي، (باشند اثرگذار بر سياست امنيتي و دفاعي اين كشور مي

هاي ت در سازمانهاي محيط امنيتي پيرامون خود اقدام به تشكيل يا عضوي منافع اقتصادي و ويژگيدو منطقه آسياي ساحلي شامل مناطق شرقي چين، شبه جزيره كره، ژاپن و تايوان و . كند اي مي منطقه

به همين دليل آن دسته از . شوند اي چين شناخته مي هاي منطقه منطقه آسياي مركزي به عنوان اولويتنقشه (باشند اين دو منطقه مي ها عضويت دارد در ارتباط با اي كه چين در آن هاي منطقه سازمانهاي موجود در ديگر مناطق جهان همچون ها و بحران الزم به ذكر است كه كشمكش). 4شماره

هاي خاورميانه و جنوب به عالوه، درگيري. خاورميانه براي چين در مرحله بعدي اولويت قرار دارنددهند د بحران تايوان را كاهش ميغربي آسيا از آنجا كه فرصت تمركز آمريكا بر شرق آسيا و تشدي

.شوند براي چين مثبت ارزيابي مي

ره شما

ل، ل او

سال،

لملن ا

ت بياسسي

ي يران

ه ا نام

شژوه

پ1،

انست

زمز و

اييپ

13

91

16

اي چين هاي منطقه اولويت: )4(نقشه

نگارندگان: ترسيم از

درصد از تجارت 20از سوي ديگر، در شرايطي كه حجم مبادالت چين و امريكا رقمي معادل ت ايران و چين به سختي از نيم درصد خارجي اين كشور را به خود اختصاص داده است، حجم مبادال

عالوه بر اين روابط پيچيده چين و اسرائيل كه در . رود حجم مبادالت تجاري اين كشور فراتر ميشود كه با وجود خصومت تري يافته است از ديگر عواملي محسوب مي هاي اخير ابعاد گسترده سال

سازد ي تهران و پكن را با ابهام مواجه مياستراتژيك ايران و اسرائيل امكان گسترش روابط راهبردشود كه منطقه آسياي مركزي به داليل بنابراين مشاهده مي )90-91، صص 1387غفاري و شريعتي، (

اي به هاي منطقه هاي چين براي شكل دهي به سازمان امنيتي از اولويت-مختلف اقتصادي و سياسيبه . كند تا از وابستگي خود به انرژي خاورميانه بكاهد از سوي ديگر، اين كشور تالش مي. آيد شمار مي

همين دليل به دنبال واردات نفت خام از شرق سيبري و غرب قزاقستان از طريق خط لوله است كه در يادگاري، (آسيب پذيري كمتري دارد ) از طريق دريا و نفتكش(مقايسه با واردات نفت خام خاورميانه

كوشد تا وابستگي خود را به خليج فارس در ديپلماسي انرژي خود ميدر واقع، چين ).202، ص 1384شود كه تاثيرگذاري و نفوذ آمريكا بر اين امر سبب مي. به عنوان منطقه تحت نفوذ آمريكا كاهش دهد

توان به اين بنابراين مي ).20، ص 1387امامي ميبدي و اسماعيلي، (جريان انتقال انرژي به چين كاهش يابد در راهبرد بلند ) اي ايران هاي منطقه اولويت(رسيد كه از اهميت منطقه خليج فارس و خاورميانه نتيجه

يتولو

ل احلي

ت

طقه من

ايه

گاه

ديد و

ايكل

ر شك د

يتيوپل

ي ژئها

مانساز

به ي

ده

طقه من

ايه

اي ♦

ي ظم

ي اعهاد

♦ي

رقاني ز

هادسيد

♦ي

بيرر د

اكبي

عل

17

مدت چين كاسته خواهد شد و اين كشور براي تامين انرژي مورد نياز خود به ساير مناطق از جمله .آسياي مركزي توجه خواهد كرد

اري شانگهاياي روسيه و نگرش به سازمان همك هاي منطقه اولويت -2-2- 3موسوم بوده و در دو » 9اوراسياگرايي«مفهومي در ادبيات سياست خارجي روسيه وجود دارد كه به

اين مفهوم به ضرورت اتخاذ يك سياست خارجي متوازن . سده اخير بسيار مورد بحث قرار گرفته است» اسالوگرايي«و » ييگرا شرق«، 10»گرايي آتالنتيك«ميان غرب و شرق اشاره دارد و در مقابل مفاهيم

آسياي مركزي بخشي از اين منطقه است . )77، ص 1387كرمي، (شود ها مطرح مي بيشتر براي تعديل آنهاي بيگانه در آن خواه شود و حضور قدرت كه از نظر استراتژيك حوزه امنيتي روسيه شمرده مي

در فضاي ژئوپليتيك ر واقع د). 66، ص 1387ديلمي معزي، (ناخواه بر امنيت روسيه تاثيرگذار است روسيه، آسياي مركزي، قفقاز و شرق اروپا به داليل اقتصادي، مرز مشترك، مالحظات امنيتي و روابط

اي، اولويت اصلي آيند و از لحاظ منطقه به حساب مي» خارج نزديك«تنگاتنگ اجتماعي و فرهنگي روسيه به اين مناطق باعث خلق به طوري كه نوع نگاهدهند، سياست خارجي روسيه را تشكيل مي

بر اساس اين مفهوم، . شده است» مونروئه روسي«مفهوم جديدي در سياست امنيتي روسيه به نام آيين دارد، بلكه حق مداخله را براي خود در روسيه نه تنها ديگران را از دخالت در اين مناطق باز مي

، 1388احمديان و غالمي، (دارد خود محفوظ ميهاي تازه استقالل يافته بر اساس منافع ويژه جمهوريروسيه با حفظ اين مناطق قادر است كه نخست امنيت خود را تامين كند، دوم منافع سياسي و . )9ص

ها، در مواقع اقتصادي خود را تضمين نمايد، سوم با تسلط بر منابع انرژي و حفظ انحصار خود برآنتر از همه اين كه با هاي غربي استفاده كند و مهم عليه دولت الزم از ابزار انرژي به عنوان يك اهرم

حفظ مناطق اطراف خود از نفوذ رقبا به خودسازي از درون بپردازد و زمينه را براي احياي قدرت تدوين شد و نسخه 2000به همين دليل در سند سياست خارجي روسيه كه در سال . گذشته فراهم آورد

هاي اين كشور از ها و فرصت ترين تهديد نگارش يافته است، بزرگجديد آن توسط دولت مدودف هاي بالتيك تا مرزهاي جنوب غربي يعني از روسيه سفيد، جانب مناطق غربي است، كه از جمهوري

، ص 1379رمضان زاده و حسيني، (اوكراين، مولداوي تا درياي سياه، قفقاز و درياي خزر امتداد دارد هاي ژئواستراتژيك، همچنان بر ها پس از واگذاري اروپاي شرقي و ساير حوزه عالوه بر اين روس. )43

دادانديش، (حفظ آسياي مركزي و قفقاز به عنوان تنها حوزه نفوذ و حياط خلوت خود اصرار دارند ________________________________________________________________

9 ‐ Eurasian Integration 10 -Atlantic Integration

ره شما

ل، ل او

سال،

لملن ا

ت بياسسي

ي يران

ه ا نام

شژوه

پ1،

انست

زمز و

اييپ

13

91

18

هاي اروپاي شرقي، روسيه براي بدست آوردن و تقويت و تثبيت موقعيت در حوزه ).76، ص 1386اي مانند كشورهاي مستقل مشترك المنافع، مجمع هاي منطقه كزي از سازمانقفقاز و آسياي مر

در واقع، اين كشور . كند اقتصادي اوراسيا، سازمان همكاري شانگهاي و پيمان امنيت جمعي استفاده مياز سوي . كند اي و ژئوپليتيك خود طراحي مي هاي منطقه اي را بر اساس اولويت هاي منطقه سازمان

جزء ) هاست كه ايران يكي از آن(سند دكترين سياست خارجي روسيه، كشورهاي خاورميانه ديگر، در ها تعامل دارد، اما كشورهايي هستند كه روسيه براي تامين اهداف اعتباري و اقتصادي خود با آن

).297، ص 1387نعمتي زرگران، (ها در سياست خارجي روسيه خيلي چشمگير نيست جايگاه آن

اي روسيه هاي منطقه اولويت: )5(شه نق

ترسيم از نگارندگان اي و هويت ژئوپليتيك ايران هاي منطقه اولويت -2-3- 3

اي دارند، ايران نيز هاي منطقه گرايي و سازمان به دليل ماهيت جغرافيايي و ژئوپليتيكي كه منطقهطق و ديكته هويت ژئوپليتيك اي بايد بر اساس من هاي منطقه براي شكل دهي و عضويت در سازمان

به اين ترتيب شدت وابستگي به هريك از پنج منطقه ژئوپليتيك پيرامون كشور . خود عمل نمايد .اي باشد هاي منطقه تواند شاخص مناسبي براي اولويت دهي به شكل دهي و عضويت در سازمان مي

منطقه خاورميانه - 2-3-1- 3هاي حمل و ها و شبكه ترين آبراه آسيا و اروپا است و مهم هاي آفريقا، خاورميانه محل اتصال قاره

از نظر ژئواستراتژيك نيز منطقه تماس بين ارواسيا و جهان بحري است . گيرد نقل دريايي را دربر مي

يتولو

ل احلي

ت

طقه من

ايه

گاه

ديد و

ايكل

ر شك د

يتيوپل

ي ژئها

مانساز

به ي

ده

طقه من

ايه

اي ♦

ي ظم

ي اعهاد

♦ي

رقاني ز

هادسيد

♦ي

بيرر د

اكبي

عل

19

امنيتي، اقتصادي و فرهنگي -اين منطقه به داليل مختلف سياسي. )22-23، 1369درايسدل و اچ بليك، (ترين امنيتي، اسرائيل بزرگ-از نظر سياسي. اي جمهوري اسالمي ايران دارداهميت بسيار زيادي بر

همچنين حضور چشم گير قدرت . دشمن ايدئولوژيك نظام جمهوري اسالمي در اين منطقه استمداخله گر اياالت متحده آمريكا در اين منطقه، امنيت و منافع ملي ايران را به شدت به خطر انداخته

–هاي قومي و بحران) تركيه، عربستان و عراق(اي هاي منطقه ، رقابت با قدرتعالوه بر اين. است

. امنيتي خاورميانه براي ايران شده است-از ديگر عواملي است كه باعث اهميت سياسي) كردها(مذهبي از نظر فرهنگي نيز پيوندهاي مذهبي با مردم عراق و همچنين شيعيان سوريه و لبنان و وجود عتبات

مذهبي -گيري مفهوم سياسي شكل. شود در عراق و سوريه، براي ايران شيعي مهم تلقي ميعاليات از منظر اقتصادي نيز . هالل شيعي در منطقه ناشي از پيوند فرهنگي ميان ايران و شيعيان اين كشورهاست

ه هاي اقتصادي خاص، بازار مناسبي براي كاالهاي توليدي ايران ب كشورهاي منطقه به دليل ويژگيدر . هاي اقتصادي برخوردارند هاي مناسبي براي شكل دهي به سازمان آيند و از پتانسيل شمار مي

.توان گفت ايران وابستگي ژئوپليتيك بسياري به منطقه خاورميانه دارد مجموع مي منطقه خليج فارس - 2-3-2- 3

يكي از زير هاي اخير به عنوان سرتاسر نوار ساحلي شمال خليج فارس كه در تقسيم بندياين منطقه از . هاي آسياي جنوب غربي مطرح گرديده محدود به جمهوري اسالمي ايران است سيستم

شمال غرب به كشورهاي عراق و كويت، از جنوب غرب و جنوب به عربستان سعودي، امارت متحده ليتيك منطقه ژئوپ(است ) المسندم(عربي، قطر و بحرين و از جنوب شرق نيز محدود به قسمتي از عمان

اي بسيار امنيتي و اقتصادي منطقه-هاي سياسي خليج فارس از نظر ويژگي ).3، ص 1387خليج فارس، گر وجود منابع عظيم نفت و گاز به همراه حضور قدرت مداخله. گردد حياتي براي ايران محسوب مي

زي و رقابت با امنيتي آن با كشورهاي منطقه، اختالفات ارضي و مر–و پيمان نظامي) آمريكا(همچنين از آنجايي كه . اي اهميت اين منطقه را براي ايران دو چندان كرده است هاي منطقه قدرت

پذيرد؛ تقريباً تمام صادرات نفتي و اكثر صادرات و واردات غير نفتي ايران از اين منطقه صورت ميشود و در ان محسوب ميخليج فارس و تنگه هرمز به عنوان شاهرگ اقتصادي، سياسي و امنيتي اير

از نظر . صورت هرگونه بحران در منطقه تاثيرات مستقيمي بر امنيت و منافع ملي ايران خواهد داشتوجود . دهند فرهنگي، خليج فارس و كشورهاي پيرامون آن بخشي از جهان اسالم را تشكيل مي

براي ايران مهم تلقي اكثريت شيعي در بحرين و عراق و اقليت شيعيان در ساير كشورهاي منطقه عالوه بر اين، هويت تاريخي منطقه و نام خليج فارس براي اكثريت ايرانيان حساس و مهم . شود مي

ره شما

ل، ل او

سال،

لملن ا

ت بياسسي

ي يران

ه ا نام

شژوه

پ1،

انست

زمز و

اييپ

13

91

20

شود و اين ترين منطقه ژئوپليتيك ايران محسوب مي به طور كلي، خليج فارس مهم. شود شمرده مي .كشور وابستگي ژئوپليتيك بسيار بااليي به اين منطقه دارد

منطقه شبه قاره - 2-3-3- 3از . منطقه شبه قاره با تاكيد بر دو كشور افغانستان و پاكستان واجد اهميت بسزايي براي ايران است

توان به مرزهاي طوالني با دو كشور امنيتي اين منطقه براي ايران مي-جمله داليل اهميت سياسيهاي ملت و دولت-ساختار دولت ، ضعف11)ها بلوچ(هاي اكولوژيك افغانستان و پاكستان، وجود اقليت

ثباتي سياسي، تجارت و قاچاق مواد مخدر و تهديدات ناشي ازآن، شكننده در اين منطقه، بيالمللي، وضعيت شيعيان و نهايتاً حضور اياالت متحده و پايگاههاي بنيادگرايي اسالمي و تروريسم بين

نيز قسمت وسيعي از اين منطقه جزء حوزه از نظر فرهنگي و اجتماعي . نظامي آن در منطقه اشاره كردملتي فارس زبان محسوب -توان دولت شود، به طوري كه افغانستان را مي تمدني ايراني محسوب مي

از نظر اقتصادي، منطقه شبه قاره به دليل ناامني و بي ثباتي چندان مورد توجه واقع نشده است، اما . كردتواند مزاياي اقتصادي و امنيتي براي ايران به مي) هند-تانپاكس(كشيده شدن خط لوله صلح به منطقه

ترين منطقه ژئوپليتيك به طور كلي، شبه قاره بعد از خليج فارس و خاورميانه مهم. باشد همراه داشته .پيرامون ايران است

منطقه آسياي مركزي - 2-3-4- 3قشه جغرافياي سياسي پنج جمهوري آسياي مركزي بعد از فروپاشي اتحاد جماهير شووري بر ن

وجود كشور فارسي زبان تاجيكستان و . اين منطقه در حوزه تمدني ايران قرار دارد. جهان شكل گرفتندتمدني ايران –دهنده پيوند فرهنگي شهرهاي بزرگ و آباد سمرقند و بخارا با اكثريتي فارسي زبان نشان

اي و هاي منطقه قدرت منطقه به دليل رقابتامنيتي نيز اين -از نظر سياسي. با كشورهاي اين منطقه استخاكي، تالش آمريكا و ناتو براي نفوذ در منطقه، –اي، داشتن مرزهاي طوالني آبي فرامنطقهگيري سازمان همكاري شانگهاي به مركزيت اين منطقه و رژيم حقوقي درياي خزر داراي شكل

ژي و نقش ترانزيتي و كريدوري ايران در از نظر اقتصادي، انتقال خطوط انر. اهميت قابل توجهي استاما به . هاي آزاد و همچنين بازار مصرف اين كشورها داراي اهميت است ارتباط اين كشورها با آب

اي و هاي منطقه اي، ايران تاكنون نتوانسته است در مقايسه با ساير قدرت هاي منطقه دليل رقابت

________________________________________________________________ برخورداري از صفات ويژه خود، داراي فضاي جغرافيايي يا زيستگاه هايي هستند كه همزمان با هاي اكولوژيكي، اقليت اقليت 11

ها تعلق شان در بستر تاريخ به آن به عبارت ديگر، سرزمين مادري و زيستگاه. باشند اختصاصي و مجزا از سرزمين و زيستگاه اكثريت مي .اند داشته و امروزه در حاشيه يا داخل يك كشور يا دولت قرار گرفته

يتولو

ل احلي

ت

طقه من

ايه

گاه

ديد و

ايكل

ر شك د

يتيوپل

ي ژئها

مانساز

به ي

ده

طقه من

ايه

اي ♦

ي ظم

ي اعهاد

♦ي

رقاني ز

هادسيد

♦ي

بيرر د

اكبي

عل

21

علي رغم همه اين موارد، ايران . ها ايفا نمايد ورياي نقش اقتصادي پر رنگي در اين جمه فرامنطقههاي جغرافيايي زياد در ارتباط با داراي وابستگي ژئوپليتيك بااليي به اين منطقه نيست، هر چند فرصت

.اين منطقه براي ايران وجود دارد منطقه قفقاز - 2-3-5- 3

وسعت . ال غرب ايران استاي بين درياي سياه و درياي خزر، در جنوب روسيه و شم قفقاز منطقههزار كيلومتر مربع و داراي سه جمهوري مستقل، هفت جمهوري خود مختار و چهار استان 440قفقاز

هاي اين منطقه در طول تاريخ از ابعاد مختلف براي قدرت ).72، ص 1388واعظي، (خود مختار است امنيتي براي ايران اهميت -از نظر سياسياين منطقه به داليل زير . اروپايي و آسيايي با اهميت بوده است

هاي نظامي آذربايجان با آمريكا، جنگ–گيري آرمان آذربايجان بزرگ، روابط سياسي شكل: داردمذهبي، و نهايتاً روابط ايران با –هاي قومي ، بحران)آذربايجان و ارمنستان، روسيه و گرجستان(اي منطقه

هاي ناشي از دولت سازي در منطقه و مل ديگر تهديدزا تنشعا ).208، ص 1379كريمي پور، (ارمنستان از نظر اقتصادي، اين . )108، ص 1388وثوقي، (جابجايي مقامات دولتي كشورهاي منطقه قفقاز است

از . شود منطقه ارتباط دهنده ايران به اروپاست و در زمينه صادرات انرژي نيز براي ايران مهم تلقي ميمذهبي -شود و پيوند قومي بعد از ايران دومين كشور شيعي جهان محسوب مي نظر فرهنگي، آذربايجان

وابستگي ژئوپليتيك . هاي شمال غرب كشور شامل آذربايجان غربي، شرقي و اردبيل دارد قوي با استان .ايران به اين منطقه در حد متوسط است

پليتيك پيرامون كشورميزان وابستگي ژئوپليتيك ايران به هر يك از مناطق ژئو: )2(جدول

كه اين كشور بنابراين با توجه به وابستگي شديد ايران به دو منطقه خليج فارس و خاورميانه و اينبندي براي ايران، در درجه نخست ترين گروه شود، منطقي جزئي از كشورهاي اين دو منطقه شناخته مي

ره شما

ل، ل او

سال،

لملن ا

ت بياسسي

ي يران

ه ا نام

شژوه

پ1،

انست

زمز و

اييپ

13

91

22

راي همكاري خليج فارس است تشكيل اتحاديه اقتصادي محكمي با عراق و كشورهاي عضو شوايران بايد به نقش قدرت محوري و موقعيت مركزي در شكل دهي به نظم ).225، ص 1379مجتهدزاده، (

بنابراين پيوستن به سازمان . )72-73، صص 1385منفرد، (اي توجه بيشتري مبذول دارد نوين منطقهان در دو منطقه خليج فارس و همكاري شانگهاي به دليل آن كه هيچ يك از كشورهاي اين سازم

.اي اين كشور انطباق ندارد هاي منطقه خاورميانه قرار ندارند با هويت ژئوپليتيك و اولويت

تجزيه و تحليل ،گيري نتيجهتوانند در معادالت قدرت جهاني جايگاهي ها به تنهايي نمي از آنجايي كه در جهان معاصر كشور

الملل در ها و سياست بين اي از مسائل مهم دولت هاي منطقه هي به سازهد گرايي و شكل پيدا كنند، منطقههاي اي، كشورها به اولويت براي عضويت يا شكل دهي به يك سازمان منطقه. قرن حاضر است

امنيتي، فرهنگي خود به يك منطقه جغرافيايي توجه -اي و ميزان وابستگي اقتصادي، سياسي منطقهبهترين منطقه براي تحقق منافع اي به هاي منطقه كشورها در پيوستن به سازمانبه عبارت ديگر، . كنند مي

اي است كه بخش وسيعي سازمان همكاري شانگهاي يك سازمان منطقه. هايشان توجه دارند و ايده آلاعضاي دائم اين سازمان در ساختار فضائي نظريه سيستم ژئوپليتيك . از اوراسيا را دربرگرفته است

هن در دو حوزه ژئواستراتژيك اوراسيايي و آسياي شرقي قرار دارند و داراي زمينه جهاني كودهي و عضويت در اعضاي اين سازمان مخصوصاً روسيه و چين در شكل. باشند اي مي جغرافيايي قاره

ي منطقه آسيا. اند اي داشته اي خود توجه ويژه هاي منطقه هاي جغرافيايي و اولويت اين سازمان به زمينهمركزي كه داراي موقعيت محوري در اين سازمان است براي روسيه و چين از دو بعد اقتصادي

هاي جدايي طلبي، بنيادگرايي اسالمي، مرزهاي طوالني و حضور قدرت(امنيتي -و سياسي) انرژي( .داراي اهميت بسزايي بوده و در سياست خارجي اين كشورها از اولويت برخوردار است) اي فرامنطقه

اي و هويت هاي منطقه بنايراين، عضويت روسيه و چين در سازمان همكاري شانگهاي براساس اولويت . ها صورت پذيرفته است ژئوپليتيك آن

دريايي است از اهميت –اي اما آسياي مركزي براي ايران كه داراي زمينه جغرافيايي قارهوپليتيك شامل خاورميانه، خليج فارس، اين كشور با پنج منطقه ژئ. باشد استراتژيك برخوردار نمي

ايران اگرچه با كشورهاي آسياي مركزي، قفقاز و . آسياي مركزي، قفقاز و شبه قاره در ارتباط استها شود و نسبت به آن شبه قاره داراي مرزهاي طوالني است، اما جزء هيچ يك از اين مناطق شناخته نمي

ن يكي از كشورهاي مهم خاورميانه و خليج فارس بوده و در از سوي ديگر، ايرا. موقعيت پيراموني داردامنيتي، اقتصادي و فرهنگي و در يك كالم -حيات سياسي. اين دو منطقه داراي موقعيت محوري است

يتولو

ل احلي

ت

طقه من

ايه

گاه

ديد و

ايكل

ر شك د

يتيوپل

ي ژئها

مانساز

به ي

ده

طقه من

ايه

اي ♦

ي ظم

ي اعهاد

♦ي

رقاني ز

هادسيد

♦ي

بيرر د

اكبي

عل

23

از آنجايي كه . وابستگي ژئوپليتيك ايران به خاورميانه و خليج فارس بيش از ساير مناطق استرسد بهترين ژه به يك منطقه جغرافيايي مشخص است كه به نظر ميگرايي به معناي بذل توجه وي منطقه

اي هاي منطقه هاي كشورهاي آن باشد، ايران نيز در پيوستن به سازمان آل مكان براي تحقق منافع و ايدههاي اي و ديدگاه هاي منطقه تفاوت در اولويت. بايد به هويت جغرافيايي و ژئوپليتيك خود توجه كند

اي نسبت به اين دو ران با چين و روسيه از يك سو و داشتن موقعيت و جايگاه حاشيهژئوپليتيك اياز ) ايران هاي منطقه اولويت(كشور از سوي ديگر، و همچنين عدم برخورداري خاورميانه و خليج فارس

اهميت استراتژيك براي روسيه و چين نشان دهنده اين است كه پيوستن ايران به سازمان همكاري اي ايران همخواني چنداني ندارد و اين عضويت هاي منطقه اي با هويت ژئوپليتيك و اولويتشانگه

.هاست بيشتر ناشي از اضطرارهاي امنيتي و محدوديت سياست خارجي ايران در ساير مناطق و حوزه قدرداني

زيابي ار«مقاله حاضر بر گرفته شده از پايان نامه كارشناسي ارشد جغرافياي سياسي با عنوان لذا نگارندگان بر . است» هاي ژئوپليتيك پيوستن ايران به سازمان همكاري شانگهاي ها و چالش فرصت

.هايش قدرداني نمايند دانند كه از دانشگاه فردوسي مشهد به خاطر حمايت خود الزم مي

منابع مطالعات . يه و غربآسياي مركزي و قفقاز، عرصه تعارض منافع روس). 1388. (و غالمي، ط. احمديان، ق

.20-1، صص )4(2، اوراسياي مركزينامه پايان. گيري سازمان همكاري شانگهاي و پيامدهاي امنيتي آن براي ايران هاي شكل زمينه). 1386. (الوند، م

.منتشر نشده كارشناسي ارشد، دانشگاه شهيد بهشتي، تهران، )2(1، مطالعات اوراسياي مركزي. انرژي حوزه خزرچين و منابع ). 1387. (و اسماعيلي، ب. امامي ميبدي، ع

.28-15صص فصلنامه . هاي تجاري عضويت ايران در سازمان همكاري شانگهاي ها و چالش فرصت). 1386. (اميدي، ع

.53-42، صص 26، هاي اقتصادي بررسي- 51، صص )17(5، فصلنامه راهبرد دفاعي. ها موضوعات و تحليل: سياست دفاعي چين). 1386. (ع. بلوجي، ح

80. .انتشارات سمت: تهران. جغرافياي سياسي ايران). 1381. (ر. حافظ نيا، ممقاله ارائه شده به . يك ترديد فلسفي: ژئوپليتيك، علم يا گفتمان). ارديبهشت 29، 1383. (ر. حافظ نيا، م

. نخستين كنگره علمي انجمن ژئوپليتيك ايران، تهران .انتشارات پاپلي: مشهد .اصول و مفاهيم ژئوپليتيك ).1385. (ر. حافظ نيا، م . انتشارات سمت: تهران. افقهاي جديد در جغرافياي سياسي). 1383. (و كاوياني راد، م. ر. حافظ نيا، م

ره شما

ل، ل او

سال،

لملن ا

ت بياسسي

ي يران

ه ا نام

شژوه

پ1،

انست

زمز و

اييپ

13

91

24

فصلنامه . اي در آسياي مركزي هاي منطقه نگاهي به سازمان: از هلسينكي تا شانگهاي ).1385. (ح. خاني، م .44-33صص ، )4(14، زي و قفقازمطالعات آسياي مرك

فصلنامه . عرصه تعامل ايران و روسيه: گفتمان ژئوپليتيك در آسياي مركزي). 1386. (دادانديش، پ .96-75، صص )1(3ژئوپليتيك،

چاپ ). ترجمه دره ميرحيدر( جغرافياي سياسي خاورميانه و شمال آفريقا ).1374. (اچ. و بليك، ج. درايسدل، آ .موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه: ارم، تهرانچه

اطالعات . آسياي مركزي و قفقاز در سياست جهاني، تعامل ژئواكونومي و ژئوپليتيك). 1387. (ديلمي معزي، ا .73-62، صص )6و 5(23، اقتصادي–سياسي

مطالعات اوراسياي . يهجايگاه گازپروم در راهبرد انرژي روس). 1389. (ح. و حسيني، س. رمضان زاده، ع .66-41، صص )6(3، مركزي

.انتشارات سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح: تهران). 1387) (با تاكيد بر شيعيان(ژئوپليتيك منطقه خليج فارس انتشارت : تهران. 134دوره جديد مباحث كشورها و سازمانهاي بين المللي ). 1388( سازمان همكاري شانگهاي

.ياسي و بين الملليدفتر مطالعات س. راهبرد و راهكارها در سياست خارجي ايران: گرايي در آسياي جنوب غربي ايران و منطقه). 1387. (سيمبر، ر

.128-113، صص 5، دوره جديد، سياست نظريامنيتي شانگهاي با تاكيد بر -تحليلي برژئوپليتيك پيمان اقتصادي). 1386. (و يزدان پناه درو، ك. عزتي، ع .77-55، صص )3(3، فصلنامه ژئوپليتيك .م انداز عضويت ايران در اين سازمانچشسنجي گسترش روابط راهبردي ايران و چين از منظر نظريات اتحاد و امكان). 1388. (و شريعتي، ش. غفاري، م

.95-75، صص )1(4، فصلنامه ژئوپليتيك .همگراييمطالعات . ها بسترها، عوامل و محدوديت: 1388تا 1368اي ه روابط ايران و روسيه در سال). 1389. (كرمي، ج

.136-111، صص )6(3، اوراسياي مركزيهاي دريايي ايران از ديدگاه مديريت يكپارچه ژئوپليتيك كرانه). 1388. (ح. و حيدري، غ. كريمي پور، ي

.دانشگاه تربيت معلم: تهران. مناطق ساحلي .انتشارات جهاد دانشگاهي تربيت معلم تهران: تهران .ايران و همسايگانمقدمه اي بر ). 1379. (كريمي پور، ي

.46-29صص ،3پژوهش علوم سياسي، . سازمان شانگهاي و امنيت آسياي مركزي). 1385. (كواليي، اانتشارات موسسه فرهنگي : تهران). كاردان. ترجمه ع( ژئوپليتيك نظام جهاني). 1387. (ب. كوهن، س

.ات بين المللي ابرار معاصرمطالعات و تحقيق .نشر ني: ، تهرانهاي ايراني هاي ژئوپليتيك و واقعيت ايده). 1379. (مجتهد زاده، پ .انتشارات سمت: تهران. جغرافياي سياسي و سياست جغرافيايي). 1381. (مجتهد زاده، پ .سكنا: تهران .فرهنگ استراتژي). 1378. (ت. و نوروزي، م. ع. محمد نژاد، م

يتولو

ل احلي

ت

طقه من

ايه

گاه

ديد و

ايكل

ر شك د

يتيوپل

ي ژئها

مانساز

به ي

ده

طقه من

ايه

اي ♦

ي ظم

ي اعهاد

♦ي

رقاني ز

هادسيد

♦ي

بيرر د

اكبي

عل

25

مطالعات . اي در اكو گيري سامانه منطقه سنجي شكل امكان). 1387. (ر. و قوام ملكي، ح. تقيمي، بمس .142-123، صص )2(1، اوراسياي مركزي

فصلنامه مطالعات دفاعي . امكان سنجي شكل گيري ترتيبات امنيتي مشترك در حوزه خزر ).1385. (منفرد، ق .29-1، صص)43(13، و امنيتي، صص )5(2، فصلنامه مطالعات اوراسياي مركزي .اي ايران، كانون چند زير سيستم منطقه). 1388( .نقيب زاده، ا

139-152. انتشارت وزارت : تهران ).ها و بازيگران ژئوپليتيك بحران در آسياي مركزي و قفقاز بنيان). 1388. (واعظي، م

.امورخاجه، دفتر مطالعات سياسي و بين الملليفصلنامه تحقيقات سياسي . تهديدات امنيتي جمهوري اسالمي ايران در منطقه قفقاز جنوبي. )1388. (وثوقي، س .116-101، صص 1، المللي و بين

، 225و 226، اقتصادي-اطالعات سياسي .هاي امنيت انرژي در آسيا تقاضا و چالش). 1384. (يادگاري، ح .203-194صص هاي ها و ديدگاه انديشه(آسيايي و تحول در نظام بين الملل گرايي ظهور منطقه). 1386(و سايرين . يانگ، ج

.دفتر مطالعات سياسي و بين المللي: تهران). ترجمه بدر الزمان شهبازي( )علمي چين

Cantori, L. J. & Spiegel S. (1970). The international politics of regions; A comparative approach. NJ: Prentice-Hall.

Cohen, S. B. (1994). Geopolitical in the new world era. In Demko, G. J. & Wood, W. B., Recording the World. USA: West View Press.

Cohen, S. B. (2003). The 2002 annual political geography lecture - Geopolitical realities and United States foreign policy. Political Geography, 22, pp. 1-33.

Dikshit, R. D.(1995). Political Geography. New Delhi: Tata McGraw-Hill Publishing Company limited.

Nationmaster. availale at: http://www.nationmaster.com/graph/geo_lan_are_sq_km-geography-land-area-sq-km, (accessed on 2013, Jan 6).

Oldberg, I. (2007). The Shanghai Cooperation: Powerhouse or paper tiger?. FOI- Swedish Defence Research Agency, Defence Analysis SE-164, Stockholm.

World Bank (2013). Stocks traded, total value (% of GDP). availale at: http://data.worldbank.org/indicator/CM.MKT.TRAD.GD.ZS/countries/1W?display=map, (accessed on 2013, Jan 2).

World Bank, World Development Indicators database (2012, December 21). available at: http://databank.worldbank.org/databank/download/GDP.pdf, (accessed on 2013, Jan 2).

Yalem, J. R. (1965). Regionalism and world order. Washington: Public Affair Press.