HAKYOL EGlTtM Y ARDIMLA~MA.VE OOSTLUK V AKFI'nm

tertipledigi

VEFATININ io. YILINDA MEHMED zAH1ri KOTKU

VETASAVVUFSEMWOZYUMU 10-11 KASIM 1990 ·

TANIMI, KA YNAKLARI VE TESiRLERiYLE TASAVVUF

\~:,.., lW ~ SEHA Ne~riyat A.~.

Hamlayan CO§kun YILMAZ

Merkez : Feyzullah Ef.Sok. No: 6 Fatih/ISTANBt)L Tel: 524 16 00 ~ube : Hactbayram Cad. No: 12 Ulus/ANKARA Tel: 312 65 28

. . . . Seha Ne~riyat : 82 Tasavvufl ve Awruct Eserler Serisi: 10

I

Kapak Kapak BasktSt Dizgi . · Baskl Cilt

I··· ..

' : Ozk:ul EREN : · ~an Matbaast : Divan 511 72 75 : Gtindogdu Matbaas1 : Gtiven Mticellit

lSTANBUL- 1991

'T ASA VVUF VE tKTtSAT

D~. Dr. Ahmet T ABAKOGLU M. 0. t~tisadi ve ldari Bilimler Fakultesi

Tasavvufun say1S1z tariflerinden bir tanesi de "masiva..ile kalb1 rabttayt kesmek" tir. Yaoi mtisltiman kalbinde Allah sevgisinden ba§ka sevgilere yer vermemelidir. Bir ba§ka ifade ile, Allah'a tapmah, O'na putlar1 ortak ko§mamalldtr. Yine tasavvuf maddeden ka~mak degU, onu .bir imtihan dunya-SI anlay•~• i~inde kullanma egilimidir.

Neb- Klasikler, iktisadt, klt kaynaklan, sonsuz alan ihti-ya9lara bolti§ttirme ilmi olarak tarif ediyorlar. ,Simdi tasav-vufla iktisad1 uz1a~tmuaya 9all~acag1m1 zannedebilirsiniz. Fakat benim oncelikle vurgulamak istedigim §ey, iktisadm yukarda belirttigim gibi kabul gonnii§ tarifinin, ihtiya9lan SlillrSlZ kabul eden ba§ka bir diinyanm iktisadmm tarifi oldu~ gudur. Ister modern iktisat, ister kapitalist iktisat densin, bu zihniyetin ele all§ taril budur.

0 halde biz, bizim di.inyanuzm, lslam'm iktisadmdan bahseuneliyiz. Fakat daha ilk adm1da "lslam'm iktisach" tabi-rinin bir tepki i.iriinti oldugunu gortiyoruz. Y ani ik:tisat baud a popiilcr bir bilim olmasayd1 ve batmm. iisttinliilti.i iktisada baglan.masaydt, 90k btiyilk bir ihtimalle lslam iktisad1 tabiri de kullanma sahasma 91kmayacakt1. Ancak bu durum,

177

lslfun'm iktisadi ilkeler getirdi!ti ve sistem olu~turdugu ·ger-~e!tini, ortadan kaldumai. 0 halde biz tasavvuf ile, "lslam lktl-sadi" . ili§kilerini ~ dile getirmeliyiz.

lik meydana g~tiren bu emek~i ztimrelet, ftittivvetin sagladtgt ortak ya§ayt§ bi~imi etrafmda birle§meye ba§laml§lardl. Bir ba§ka deyi~le, gen~lerin ftittivvet geregi olarak bir i~ ve me's-lek sahi~i olmalari dti~tincesi, onlart .boyle bir birlik olu~turmaya itmi~tir.

lslam yaytllrken, ftittivvet tilktisii ve te~ekk:iilleri de, bii-ttin orta ve yakm.dogu ile Kuzey Afrika'da goriilmeye ba~lamt~tl. Bu birlik.lerin ha~hlar v~ B~tuulerle-miicadele ettikleri bilinmektedir.

Abbasi Devleti'~ son donemlerindeki otorite bo~Iugu, fi.ittivvet t~~ekktilletini de olumsuz yonde etkilemi~tir. Bu yti~den Abbasi halifesi Nasu li-dinillah (575-622/1180-1225), bu birlikleri yeniden te§kilatlanctmm~ ve merkezi oto-riteye baglanDU§U. Devrin \fnlti sofileri kendisine yardtffiCl olmu.~lar ve bir 90k sultan da ftittivvet te§kilatma girmi§-tir.

Fiitiivvetin Anadolu etkili hale gelmesi de bu donemde, XIII. yiizytlda olmu~tur. Abbasi halifesi Nasrr, Anadolu'da Sel~uklu sultanlan; I. G1yaseddin Keshiivrev (1205-1211)J. lzzeddin Keykavus (1211-1220) ve I. Alaaddin Keykubat (1219-1236) i~e irtiba~ kurmu§tur . . Bu ytizyllui ba§larindan itibaren Suhreverdi, Muhyiddin •b. Arabi, Evhadiic;idin Kirm~i, Ebu Cafer Yezdanyan ve Nastruddin Mahmut (Ahi Evren) gibi bir ~ok mutasavvtf, Anadolu'da faaliyette. bulun-mu§lardt( Yine bu donemden itibaren ahilik, Anadolu ftittiv-vet akmunm iinvant oimu§tur. ·

Geni§ anlamtyla J>ir Asya ve ortadogu vaklast olan ahili.k, daha H. IIT/M. IX yiizylldan itibaren Anadoluya kadar olan sa.-halarda etkisini gostemli§ ve nihayet H. VII/M. Xill. ytizyti-da, Anadoluda Nasrruddin Mahmut el-Hoyi (Ahi Evten) (567-660/117 5-1262) tarafmdan ahi ve esnaf te§kiHiti kurulmu§-

· tur. ·· '

Ahi te§kilatt ozelli.kle XIV. yiizytlda i9timai itiban yiik-

179

sek bir kQrum olmu~tur. Yine bu te~kilat, Osmanh devle-ti'nin ve toplumunun olu~masmda btiytik bir Oneme sahiptir. 0 kadar ki, ilk Osmanh sultanian, (Fatih dahil) ahl onderle-riydi. Yine bunlann Vezirlerinin bir s:ogu aht idi.(l)

Ahllerin irtibat halinde olduldan ve sosyo-ekonomik sis-temin dayanaklanm te~kil eden gaziler, abdallar ve bacllar da tasavvuftan kaynakhinmt~lardt. . Ahtler Osmanh Devletinin kat'iyetle teessi.istinden itibare n, e~naf birlikleri ve koy gele-neklerinde varhklanm stirdtirmi.i~lerdir.

Ftittivvetnamelere gore, ahilerin dtinya malma ragbet et-, memeleri gerekirdi.

mrlar. Gtintimtizde de kti9iik gruplar i9inde egitimin (ve teda-vinin) olduk9a t>nem kazand1gm1 belirtelim.

Ahllikte ehliyet ve liyakat 90k t>nemlidir. Te~kilAtm ileri gelenlerinin ogunan bile, i~e 91rakhktan ba~lamak ve egitim kademelerini ba§anyla ge9mek zorundayd1lar.

Aruligin temeli olan tasavvuf, "i9"in temizlenmesine da-yandtgmdan, egitim ancak bir noktaya kadar harici olabilirdi. Bundan sonra, insanm kendisini a~mas1 sozkonusudur.

Gorillctugu gi~i tasavvuf, ftiti.ivvet ve ahilik aractbgl ile yonetici ve i.iretici geh~lik birlikleri olu~turmu§, 9al1§ma ha-yatmm temelini te§kil etmi§ ve ahi zihniyeti diyebilecegi-miz, mtitevekkil, digergAm, hizmet ehli, kanaatkar bir insan tipine dayali, nevi §ahsma mtinhasrr bir zihniyet meydana ge-lirmi~tir. ·

Bir ba§ka deyi§le ahiler, kendirnize mahsus bir iktisat si.i-jesi olu§masma katlada bulunmu§lardrr. Hatt:a bizim medeni-yetimizi ban'dan ayrran en onemli ozelliklerin, ahilikten kay-naklandtgmi soylemek pek yanh§ degildir. Gtintimtiz ban me-deniyeti ve kapitalizmini doguran en onemli fakWr, hurjuva zihniyeti iken, bizim i~timai, iktisadi hayatlmtzl btiyiik lli-9tide ahi zihniyeti yonlendirmi§tir. Bu zihniyetin hakim ol-masmdan dolayt, bizde kapitalizmi olu§turan sllmtirgeci faa-liyetler, smtf mi.icadeleleri gt>rtilmemi§tir. Kapitalizrnin in-san modeli olan homo-economicus'un temel sAiki, ferdi men-faattir ve bunun mi.i§ahhas §ekli burjuvadlt. Bizde ise, toplum yaranm kendi ~lkanndan i.isttin tutan, kanaatkar fakat mi.ite- . §ebbis insan tipi idealize edilmi§tir. Ahller bunun mi.i§ahhas llrnekleridir.

Toplumumuzda, toplum 91kanm kendi ~tkanndan i.isttin tutan bu insan tipi, hayatiyetini zaytf ta olsa si.irdi.iregelmi§-tir. HaWl tanzimat dt>neminden beri btittin ozlem ve 9abalara ragmen, Ti.irkiye'de bir burjuva stmfmm olu§mamasmm en t>nemli sebeplerinden biri de bu olmabdi.t". Bununla beraber,

181

tasavvufun oynad~~~ bu rollin, genel anlamda, lslami e~ilimlerdeki zaytflama ile birlikte, onemini azaltttg-m1 gorebiliyo-ruz. Bunda, "maneviyatt" 91kara tahvil etme vaktast etkili ol-mahihr. XDC y.ii~}rthn ba§larmda, Ku~adaldb~ahirn Efen-di'run "Dergrutlardan feyiz kalktt" ve IT. Mahmud'un ~endisini tekke dt§mda kar§llayan mevlevi dedesine soyledig-_i "Biz.mi , biiytidiik, §eyhler mi kii9tildU?" anlamma gelecek sozleri, bu

I . yiizden 90kdii§iindtiri.iciidiir.

lnsan meselesi, tasavvufla iktisad1 :bulu§turuyor.

keleri ya~amaktan ahkoymamahdrr. ( 4) Bir ba~ka if~de ile, miisltimanlar,.ibadetlerini t~caret

haline getiren degil, ticaretlerini ibadet haline getiren in-sanlar olmahd•rlar. ·

Tasavvuf, Islam toplumunda, her me§rebden ve meslek-ten insam lsHim dairesi i~erisinde tutmu§tur. Tart~atlann 90klugu bu a91dan yorumlanmahdrr. Hayatm her safhas1, maddi ili§kilerden rum tecriibelere kadar, tasavvufun, dolaylSl ile lslam'm yer9evesinde olu§mu§tur. Ftittivvet ve ahilik,

· i§iyle gtictiyle me§gul olan y1gmlan, tasavvt,~f arac1hg1 ile lslfun'a baglami§ken, Muhyiddin b. Arabi, Sadreddin Konev1, Gazzali, Rabbani gibi Sofiler, ancak mumtaz ki§ilerin anla- · yabilecegi ve ula'§abilecegi konulan dile .getirmi§lerdir.

Tasavvuf hareketi, Ibn Haldun'un da oelirttigi gibi, Hal:-ret-i Peygamberin ya§ayl§ma dtinti§ hareketicl.ir. Boylece, i:a-man i9erisinde musliiman irlsan tipinin korunma:smda ve ge-li§mesinde, onemli .. bir yere sahip olmu§tur.

Yiqe tasavvuf, fiittivvet ve ahilik aracillgl ile esnaf te§-kilatmm, umumi bir ifade ile, ~ah§ma hayatmm esasm1 te§-kil etmi§tir: Be~irttigimiz zihniyet ve insan tipinin ol'u§mas1 yamnda, pratik· ozelliklerin ya§a:masm1 temin etmi§tir. Os-manh ~ah§ma hayat1, ftittivvetnamelere bagh.olarak, daya-DI§mact, ozerk bir.yap1ya sahip olmu§tur. 1§ ve 9alr§ma haya-tt, belli ·bir disiplin, altma ahnml§tl ve rekabetten 90k !§birli-gine ve i9 denetime dayru:uyordu. Yiikselebilme, J.O.dem, ehli-yet ve liyakata baghydL Esnaf te§kilatlnm en biiyugu bile, keyfi hareket edemezdi. ·

B~ sistem, ihtiyaca gore iiretim vaklasma uygundur. . Mallarm tireticiden ttiketiciye en klsa yoldan intikali

ama9lanrr. Oretim ve arzdan, devletin kad1 vas1tas1 ile bilgisi vardrr. 1~ ticaretin a§m biiyiimesi engellenmi§tir,. Mal fiatlan ve kaliteleri siire)di bir denetime tabi ike:". standartla§ma sag-

(4) Nur, 24/37

.183

. lamm~tt.i. Yine sistem i9erisinde, meslege giren gencin gele-cegi, kurallara uydugu stirece, garanti edilmi§tir. Bu da siste-min sosyal guvenlik yontinii gosterir .

. Yukanda, insan meselesinin tasavvufla iktisadt bulu§tur-dugunu tarihi a91dan dile getirdik. ~irndi ise, yine tarih yoru-munun katlastyla, konuyu daha soyut olarak ele alabiliriz:

"lsl1in11ktisadt", insan dengesi, insan-kainat dengesi ve insan-toplum dengesine dayarur. Kainat insan i9in yaratll-mt§tir. Kainatm dengesi, list anlamda, maddenin, ruhun emri-ne verilmesidir: lnsarun maddi dengesi ise, a§mhklardan ka-9tnmaktlr, yani itidaldir. A~mhklardan ka9man insan, kruna-tm dengesine kalb-i selirn hedefi ile baglamyor. Yine insan kii9Uk kainat, kainat ta btiytik insan olarak yaratllrru§tl.r. An-calc oncelik ve vurgu insanadlr. Bu ·ytizden, §ahsiyet9i yakla§l-mm onemli oldugunu soyleyebiliriz. Mtilkiyet vaklas1 cta bu yakla~tmla daha anlamh hale geliyor.

ln.san-toplum dengesini sa~layan adaiettir. Bu, .itidal ile aym anlama sahiptir. Adru.etin bir ba§ka ifadesi, i~9i haklana riayettir. Bu ise, emegin en tisttin gel~ kaynag1 kabul ~ilmesiyle, toplum 91karmm fert 9lkanna tercih edilmesiyle, riba yasag1yla, servet ve mi.illdyetin yaygmla~tmlmastyla ve fi-yat istikranyla saglanabilir. ·

F akah, .tsla m'a bilmek ve a nla ma ksa; .:asavvuf bunu y~amak ve ba za n da anlatinaktar. Yani ilkeler ve bunla-rm uygula malara birbirlerinden ayralmaz. Hayat-dii§iin-ce belli bir iistiin liige sahiptir. Bu ~er~eve i~erisinde, belki ne ka dar insan varsa, o kadar da uygula ma farkhhga orta:-ya ~~kar. t§te tasavvuf, yiizii ~km tarikat aracahga ile, her me§rebe hitap etme, her insaru tsla m dairesine almak §an-sana sahiptir .

tivist ve kapitalist yorumlardan uzak bir ~ekilde, kendine 0;1:gti olarak.ortaya konmas•, bir b~ka ifade ile, tslamm bah atd' ~er~evesi i~erisinde ele. ahoma tuzagma du~Uimemesi ve tsUim attf ~er~evesinin olu~turulmast, ger~ek ta-savvufla mumkiin olabilecektir.

\

185