ﯽﻣﻼﺳا يزﺎﺳﺮﻬﺷ و يرﺎﻤﻌﻣ رﺎﺘﺧﺎﺳ رد ﺖﻌﯿﺒﻃ...

نقش طبیعت در ساختار معماري و شهرسازي اسالمی بررسی و تحلیل سعید ملکی

شهري، دانشگاه شهید چمران اهواز ریزي برنامه و جغرافیا دانشیار جعفر سعیدي

شهري، دانشگاه شهید چمران اهواز ریزي برنامه و جغرافیا دانشجوي دکتري[email protected]

چکیدهسازي ترین مداخله از سطح مناسب گیري فضاها و عناصر مصنوع است که کوچک ر نخستین شکلعنوان بست طبیعت، به شهر در طبیعت حضورافتد. می هاي شهري مؤثر خلق سکونتگاههاي گسترده کالبدي در پذیري تا دخالت و دسترسی

در این راستا، برسند. پایداري به توانند می خود بستر طبیعی هاي مؤلفه به دهی نقش و شناخت با شهرها که است موهبتی با پژوهش ایننقش طبیعت در ساختار معماري و شهرسازي اسالمی است. بررسی و تحلیلهدف تحقیق حاضر،

مفاهیم نظرى چهارچوب تدوین به ،اي و کتابخانه اسنادى مطالعه از طریق و ژرفانگر تحلیلی -توصیفى روش کارگیري به

را طبیعت و شهرسازي اسالمی معیارهاى تحلیلى و تطبیقى مقایسه روش با و پردازد میشهرسازي اسالمی و طبیعت

آمدن وجود به و طبیعت نظم از تبعیت به سازي اسالمیشهر ساختارکه است آن بیانگر نتایج،. نماید می استخراج .است سازگاري در طبیعت اجزاي تمام و با وحدت داراي گوناگونی عین در و تغییر حال در دایم جدید نیازهاي

نظم طبیعی، وحدت، طبیعتپایداري، شهرسازي اسالمی، : واژگان کلیدي

9/6/1394 :پذیرشتاریخ 4/4/1394 تاریخ دریافت:

1394،پائیز25چشم انداز زاگرس،سال هفتم،شماره /فصل نامه جغرافیا و برنامه ریزي شهري 24

مقدمه هاي ارزشاصول و گاه تجلیباشد، محل زیست انسان است، جان بیشهر قبل از اینکه کالبدي فیزیکی و

).58:1385ه،یعت است(نقی زادبفرهنگی و مورد باور انسان است و نمایشی از نحوه نگرش انسانی به طهاي زیست در طبیعت ترسیم لبه انسان بر دشواريغنماد عنوان بهتاریخ تا به امروز در طولشهرها

هاي طبیعی دگرگونی کامل پهنه و رییبا تغاند که ساخت بوده هاي انسان زیرا شهرها همواره پهنه؛ اند شده از بسیاري در و داشته ارتباط طبیعت با دیرباز از انسان ).Benton and Short,2008(اند شکل گرفته

حضور از سرشار باستانی جوامع در آفرینش هاي داستان. است جسته بهره طبیعت عناصر از خود اساطیر این و اند شده مقدس شمرده طبیعی عناصر آسمانی ادیان از بسیاري در. هستند طبیعی عناصر و عواملاین باوجود. گرفتند می قرار پرستش مورد ها چشمه و درختان برخی که است رفته پیش حدي تا ارتباط عناصر تنها ،1شهري منظر بخش هویت عناصر و ساختار خصوص در بحث هنگام همواره قوي ارتباطها و عنوان ظرفیت عناصر طبیعی در هر حال به ).2:1392(قوام پور،گیرند می قرار تأکید مورد شهر مصنوعشوند و شرایط مناسب توسعه کالبدي ها محسوب می دید انگیزه این دخالتهاي بالقوه ایجاد و تش توانایی

توانند با تلفیق سازند. سپس می اي را براي استفاده و استقرار کاربري خاص بیان و فراهم می هر منطقهبه 2انداز بصري ترین مناظر تا بدترین چشم هایی از بدیع ساخت با عناصر طبیعی، مجموعه فضاهاي انسان

امروزه انسان معتقد به تطابق خود با طبیعت، در چارچوب حفظ و ).80:1390د بگیرند(یزدگرد،خوحفظ و نگهداري ترین وظیفه انسان پایداري محیط است. شاید به جرأت بتوان گفت که امروزه اصلی

هرچقدر و است شهر گیري شکل بستر ). طبیعت،58:1378ترشیزي، هاي محیطی است (بحرینی و تعادل سنتی شکل شهرهاي بر طبیعت تأثیر کالن، مقیاس در. دارد حضور آن در باشد ساخت انسان محیط، که هم گیرد بر می در است، طبیعی بستر نیروهاي به پاسخی حقیقت در که را ها آن استقرار موقعیت و

تولید و ختسا بر و مذهبی دینی هاي ارزش و بینی جهان عامل تأثیر میان این در .)14:1389(مجتهدي، دینی ایدئولوژي هرقدر شک بدون .است بوده اهمیت حائز متفاوت تاریخی دوران در شهري، فضاهاي

نشان خود از بیشتري و هماهنگی باشد تر نزدیک ها انسان تمایالت و خواست نهاد و طبیعت با و دار ریشه بر. دارند بیشتري نیز تداوم آن از برانگیخته هاي پدیده و است برخوردار تري فزون توان و قدرت از دهد، بیشتر آدمیان سازگاري جان و روح با اسالمی، الهی ایدئولوژي از منبعث محیطی هاي پدیده اساس، همین

یا اقتصادي عامل جهان، به نگرش نحوه چگونگی یا بینی جهان مسائل ).2:1389(بزي، دارند تري طبیعی و به یکدیگر زنجیروار اي گونه به که هستند عواملی اقلیم، ای محیط عامل و جهان مادي چگونگی تعریف

1.Urban landscap 2.Visual landscape

بررسی و تحلیل نقش طبیعت در ساختار معماري و شهرسازي اسالمی

این). 3-4: 1386بنا کرد(حبیبی، را شهر و داد سامان را دولت شد، یکجانشین بشر که زمانی از و اند وابسته طور به تحقیق ساختار کلى. است اسالمی بینی جهانو شهرسازي با نقش طبیعت رابطه کشف پی در تحقیق

شناسایى طبیعت، و شهرسازي مفهوم زمینه در تحقیق مبانى نظرى و تعاریف تحقیق، روش شامل خالصه .است گردیده ارائه تحقیق نتایج در نهایت وشهرسازي اسالمی بخش هویت طبیعى هاي پدیده عناصر و

بیان مسأله

شهرنشینی جهان سراسر که است هایی احساس آن عناصر به شدن به نزدیک میل و طبیعت به عالقه امروزه جهت ادغام هایی دیدگاه ارائه حال در معماري پردازان نظریه و است فراگرفته را یافته توسعهکشورهاي در

را انسان زیستی هاي تجمع تا کوشند می تاریخ و زیست محیط حفظ واحد نهضت ایجاد با و کارآمد هستندات خداجویانه و آسمانی مستتر در خود شهرسازي سنتی به لحاظ تفکر ).341:1384،بخشند(لینچ تداوم

به انسان و توجه به معبود دارد یدر رابطه با زیبایی طبیعت و نقشی که در تذکر ده 1انهیگرا عتیگرایش طبماشین و تکنولوژي و در نظر گرفتن ابعاد، يریکارگ شهرهاي مدرن با به که یدرحال. پروراند یرا در خود م

ها زیبایی مظاهر توان انسان، فاقد زیبایی هنري هستند و اغلب در آن تناسب و رنگ با به رخ کشیدنگرا هستند و روح تعاون و که شهرهاي سنتی مردم یزودگذر و متمایل به شگفتی وجود دارد. در حال

همیاري و وحدت شامل وحدت انسان و محیط طبیعی، وحدت انسان و محیط مصنوع، وحدت طبیعت و کامال محسوس است ولی در شهرهاي امروزي نشانی از معیارهاي شهر توحیدي ها عناصر مصنوع در آن

هاي فعالیت وسیله به طبیعت در ایجادشده در این میان، تغییرات ).1387نیست (رفیقدوست و شهابیان، دنبال آن، به و است شده منجر طبیعت به نسبت اخالقی مواضع ارزیابی و ضرورت تردید به ها، انسان

بشر موقعیت ارزیابی و زیست محیط با ارتباط در نبایدها و بایدها مجدد تعریف با محیطی ستزی اخالق و رمز بررسی و ارزیابی به تحقیق حاضر .(Abaidoo,1997:305) است شده مواجه آن به نسبت

به گویی پاسخ درصدد و پردازد می دیدگاه اصول اسالم معماري و شهرسازي از عملکرد طبیعت در رازهاي ؛ رویکرد معماري و شهرسازي اسالمی به طبیعت چگونه است؟است ذیل سؤاالت

هستند؟ عملکردي چه شهرسازي اسالمی داراي کالبدي سیماي در طبیعت عناصرو

تحقیق ضرورت اهمیت و

1.Naturalism


دهنده آن، ازجمله: آب، خاك، هوا و گیاه توجهی زیست، عناصر و اجزاء تشکیل سالم همواره به محیطاها یادآور زیست نام برده و ارزش آن را براي انسان داشته است؛ چنانکه قرآن کریم همواره از محیط ویژه

یافته است و دائما انسان را کند که حقایق الهی در آن تجلی شده است. قرآن، طبیعت را کتابی معرفی میبر اساس دستورات صریح قرآن خواند. چنانکه ها را آیات خداوند می هاي طبیعی کرده و آن متوجه پدیدهها و فضاهاي سبز و فضاهاي گذران اوقات فراغت گیري محیطی در شهر اسالمی، ایجاد پارك در امر جهت

هاي محیطی، تأمین آب بهداشتی سالم، توجه به پارامترهاي محیطی در امر براي شهروندان، کنترل آلودگی شهرهاي زیست محیط درك و طبیعت ه). مطالع95:1389ریزي شهري اهمیت زیادي دارند(رحیمی، برنامه

خصوص حفظ در مسلمان علماي فتاواي از اي مجموعه زیرا ؛است برخوردار العاده فوق از اهمیت اسالمی استفاده نحوه و 1هاي معماري سازه از برداري بهره کیفیت و شهري بین روابط و تاریخی آثار و زیست محیط

معابر نظافت و صنعتی اماکن ساخت و محل فاضالب ها، پنجره نصب مومی،ع اماکن و آبریزها معابر، از درهمچنین ).142:1387است( پاك، شده تدوین و بیان فقهی خمسه احکام چارچوب و غیره، در شهر کیفیت بر مبنی طبیعت و شهر پیوند اهمیت به طبیعت با طراحی کتاب چاپ با هارگ مک یان 1969 سال

امروز انسان مشکل هارگ، چنانکه). 95:1395رضازاده،(دارد خاص تأکید محیطی یطشرا با منطبق طراحیچارچوب .داند می طبیعی نیروهاي به توجه عدم و بکر طبیعت از او افتادگی جدا مدرن شهرهاي در را

نقش طبیعت به دارد که آن قصد و گرفته شکل فوق مسائل ضرورت بررسی راستاي در حاضر نیز تحقیق بپردازد. معماري و شهرسازي اسالمی در مؤثر عوامل از یکی نعنوا به

شناسی تحقیق روش نیز تحقیق استفاده مورد ابزار. شده است استفاده ژرفانگر توصیفی -تحلیلی روش از حاضر تحقیق در

و منابع به مراجعه ضمن در این راستا،. باشد می مکتوب مدارك و اسناد و بررسی اي کتابخانه مطالعاتنظر، مورد لهأمس ممکن وجوهاست شده سعی ها آن وتحلیل تجزیه و مختلف هاي دیدگاه و مأخذ موجود تحلیل، و توصیف انجام و منطقی بررسی یک روش اساس بر حاضر تحقیق در واقع در تحلیل شود.

.است شده اقدام تحقیق اهداف دستیابی به به نسبت

پیشینه تحقیق

1.Constructs of Architecture


شناخت موضوع جهت محقق براي تواند می تحقیقی هر زمینه در گرفته صورت قبلی هاي پژوهش مطالعهکه و خارجی داخلی آثار از بخشی خالصه طور به بخش در این. شود واقع مؤثر مطالعه اهداف تطبیق و

.شود می اشاره)، 1(جدول در مرتبط با موضوع تحقیق هستند

پیشینه تحقیق -1جدول شمارسال انجام نام محقق

قیقتح هدف و نتیجه تحقیق موضوع تحقیق

1مک هارگ.ال یان

و تفکرات تأثیر و پردازد می با طبیعت شهر تلفیق و طبیعت مک هارگ به طراحی با طبیعت 1969 را اسالم انسان او دید کند. از می مطرح حفظ محیط در را ها ایدئولوژي

فتح و غلبه بر و مسیحیت یهود که درحالی کند می تشویق طبیعت حفظ بر فشارند. می پاي طبیعت

و جان بنتون شورت 2شورت

در نگاه اول تنها ارتباط میان دو واقعیت ستیز طیمحها و ارتباط میان شهر شهرها و طبیعت 2008از فرایندهاي متأثر کامالفیزیکی و محسوس است، اما همین ارتباط کامال

نیز ریتأث ها آن روي بر هاي فرهنگی است و سیاسی و اقتصادي و جریان اساس بر عمدتا طبیعی محیط با ارتباط در شهري مطالعات. گذارد می

عناصر تمامی گرفتن نظر در: است اکوسیستم یک عنوان به شهر درك .جموعهم یک عنوان به شهر سازنده

و نقى زاده امین زاده

در طبیعت الهام از 1382 زندگی محیط ایجاد

از الهام و اسالمی طبیعی در میراث محیط ساخت

زندگی

شده است. آورده شهر طبیعت و ساخت با رابطه در مختلف هاي دیدگاه

و طبیعت جایگاه 1384 نقی زاده در زیست محیط

شهرهاي و فرهنگ ایرانی

رابطه و آن عناصر و طبیعت مفاهیم درباره مهمى مباحثدر این تحقیق .است شده ارائه شهرها با آن

در شهر و طبیعت 1393 ن و همکارانشاطریا فرهنگ و تعالیم

اسالمی

نسبت خاص نگرش نوعی و مبانی و اصول به معطوف اسالمی جامعه یا شهر اساسا اصول و مبانی این. است خدا و آخرت انسان، طبیعت، هستی، به

نظم که شهري. دهد می توضیح را اسالمی شهر هاي خصلت و ها ویژگی مبناي بر افراد روابط و باشد اصولی و نگرش چنین به متکی اش اجتماعی

روابط و نظم که شهري و است اسالمی شهري باشد، پذیرفته شکل آن .نیست اسالمی شهري نباشد، اصول این بر مبتنی اش اجتماعی

نگارندگان با تلخیص)(منبع: تحقیقنظري مبانی و ها دیدگاه مفاهیم،

2.Ian L. MC Harg 3.Benton and John shorts shorts


اسالمی زيشهرسا ،حیاست که باید طرا ییها ارزشل و صوابه طمربو يها يتئور يبر مبانی نظرمشتمل زي شهرسا )عمصنو وبا محیط (طبیعی ن نساا روابطبر وعایت شوند ر نمسلمانا ندگیزمحیط د یجاا در يزیر برنامه

خواهند اجستخراسالمی اتعالیم از ها ارزشو اصولین اخویش (جامعه) حاکم باشند. ن با سایر همنوعا وتناقض نباشند نیز هستند. باید گفت که د وتضادر ها عوامل مهم فرهنگ ملی که با آن دربردارندهشد و

(ص)سنت پیامبرو کریم آنها قر آن زيجمله شهرسا ن و ازمسلمانال عمااحاکم بر کلیه ل صواصلی امنبع

نقش انسان در زمین، عبارت از ،کلی تموضوعاو ها نهیزمي یک سرس ساابر نین متوا درهستند. ی او نیب جهانارتباط اجزا و عناصر جهان هستی، هدف غایی حیات انسان، ارتباط انسان با عالم وجود و

هماهنگ اند شده نهاده بنااین اصول باید با اصول حاکم بر عالم که توسط خداوند که نیا تر مهماما ؛استاو است. دار امانتخلیفه خداوند در زمین و انسانست که باشند. علت این امر هم آن ا ها آنیا تفسیري از

شهرسازي اسالمی همچنین ).26:1392نقی زاده،( ردیبگاعمال او رنگ و صبغه الهی به خود بیترت نیا بهشناخته شود. ها آن یزيآم هم ي یوهشتنها با مسجد و بازار یا تواند ینماسالمی، ي یژهو هاي یافتدربا

و آوازه گر شهر و شهرنشینی است. تا آنجا که پژوهشگران غربی چون جوزف ارنست رنان اسالم پشتیبان-Abuکه اسالم از پایه، دینی شهري است( اند کرده اند کردهبیان 1و ویلیام مارسز

Lughod,1987:156.(

طبیعت و عناصر سازنده آن مخلوقات به غیر از چیزهاى به معنى کل جهان و همه »Nature«در فرهنگ لغات آکســفورد واژه

»زادن و زاده شــدن«به معنی »Nat« هاز ریشــ »Nature«ســاخته دســت بشر آمده است. واژه التین ،طبیعت اولیه .کند یمگرفته شده است و این خود مفهوم کهن زایندگی طبیعت و فرزندي ما را تأیید

به طبیعت ثانویه نکرده باشد، انسان با طبیعتى است که انسان آن را دگرگون نســاخته و تبدیل نیز طبیعت سوم هستند، زیرا ها باغ. آورد یمخود طبیعت ثانویه را در درون جهان به وجود هاي تدسو یا یک تفسیر هنرى از مکانى خاص و براى مردمى 2اولیه و ثانویه يها عتیطببیان آگاهانه از ها باغ

، بلکه واجد شود ینمیزیکى محســوس منحصر و محدود طبیعــت به عناصر مادى و ف .اند خاصملکوت طور نیهمبــه اصول حاکم بر طبیعــت و ها آنکه از باشد یممراتب ماوراى کالبد خویش نیز

).95:1390، رحیمیون(شود یمعالم تعبیر

1.Joseph Ernest Renan and William Marsz 2.Natures of primary and secondary


طبیعت اجزا و عناصر

فیایى، حدود جغرافیایى، محیط طبیعى شامل موقعیت جغرا يها یژگیودر مطالعات شهرى عناصر و يها آبســطحى و يها آب، منابع آب (وهوا آب، ها يناهموار، توپوگرافى و یشناس نیزمســاختمان

طبیعت متشکل از اجزاء و عناصر و اصول و .)1369(رهنمائى، زیرزمینى)، خاك و پوشش گیاهى است "قوانیــن حاکم بر کالبد"و "کالبد"اصلى متفاوتى اســت که در دو گــروه يها نهیزمقوانیــن و

عناصرى همچون آب، خــاك، گیاه، صورت بهکه باشد یماســت. کالبد اجزاء فیزیکى يبند طبقه قابلهوا، نور، جانــداران و مانند آن تجلى یافته اســت. قوانیــن حاکم بر طبیعت خط ســیر هر یک از

. طبیعــت و دینما یمشــان بر یکدیگــر را تبییــن یراتبا یکدیگر و تأث ها آناجزاء طبیعــت، رابطه قدرت و علم خداوندى مورد اشــاره يها نشانهآیات الهى و عنوان بهتعالیم اســالمى ازنظرعناصر آن

ماده اولیه حیات و عامل ،نور، نماد و نشــانه بسیارى وجوه است، آب ،. در قرآن کریماند گرفتهقرار اموات) اســت. سایه، فقدان نور است و در يشستشودینى (وضو، غســل، تطهیر، اصلى در اعمال

رحمــت الهــى و همچنین نزول دهنده بشارتبهشــت و دوزخ داراى معانى متفاوتى است. باد (هوا)، عذاب الهى اســت. خــاك، ماده اولیه خلقت انسان و جایگاه نهایى جسد آدمى و عامل پاکى و آمادگى

ن براى انجام فرایض دینى اســت و گیاهان نمادى از بهشــت و یادآور و دلیلى بر معاد اســت و انسا، آســمان (ماه، خورشــید و ها کوهآیات الهى مطرح است. سایر عناصر طبیعى مانند عنوان بهحیوانات، ســتند و عامــل بــرکات مادى دارند، بلکه عاملى در جهت تقویت تفکر و تذکر ه تنها نهستارگان)

.)1384نقــى زاده،(باشد یمآگاهى بــه زمان و مکان و جهت نیز

1نظریه ساخت طبیعی شهرسان که مشخصات طبیعی شهر و هاي جغرافیایی شهر استوار است؛ بدین اساس این نظریه بر ویژگی

کند. این یکنند ساخت حوزه طبیعی شهر را مشخص م خصوصیات فرهنگی مردمی که در آن زندگی میدهد. هاي شهري اهمیت می نظریه به طبیعت انسان و فرهنگ او بیش از موقعیت فیزیکی سکونتگاه

دیگر، ساخت شهر یک ساخت گروهی و اجتماعی است. اصول کلی نظریه حوزه طبیعی شهر، عبارت بهملت یا یک درباره جامعه شهري و ساخت شهر این است که پیروان و افراد یک مذهب، یک نژاد، یک

نژادان خود زندگی کنند. البته این نظریه بر ساخت کیشان و هم کوشند در حوزه هم گروه ویژه فرهنگی میعنوان یک نظریه تواند تنها به کند و می ها تأکید می مناطق داخلی شهرها بیش از شکل فضاي کلی آن

1.theory of natural build of city


). این نظریه مورد قبول 517- 518: 1392شکویی،( هاي دیگر به کار گرفته شود تکمیلی همراه با نظریهپردازان بوده است و در حقیقت مبحثی تکمیلی است که مورد قبول بسیاري از شهري بسیاري از نظریه

).96:1382سناجردي، یزدي و رجبی پاپلی( بر مسائل طبیعی و اکولوژیک دارند بخصوص کسانی که تکیه

طبیعتها و ارتباط میان شهر نظر در است. اکوسیستم یک عنوان به شهر درك اساس بر عمدتا طبیعی محیط با تباطار در شهري مطالعات

رابطه شناخت هدف محور همین اساس بر مجموعه یک عنوان به شهر سازنده عناصر تمامی گرفتنلبه غنماد عنوان بهتاریخ تا به امروز طول درشهرها .بوده است تاریخ طول در طبیعت و شهر دوسویهاند بوده ساخت انسانهاي زیرا شهرها همواره پهنه ؛اند هاي زیست در طبیعت ترسیم شده بر دشواريانسان تأمینهایی نظیر سیبآا شهرهاي کنونی ب .اند هاي طبیعی شکل گرفته دگرگونی کامل پهنه تغییر و که با

هاي ستند. آسیبه رو ها، تغییرات اقلیمی، فضاهاي سبز عمومی روبه انرژي و آب، انواع آلودگی ).Benton and Short, 2008ت(هاي شکننده اجتماعی اس جه گروهمتو عمدتا ،شهرها محیطی زیست

در»ازحد بیش تولید«واسطه به است، انسان اصلی سرمایه واقع در که ما سیاره که است باور این بر شوماخر و خویش سرمایه مصرف مشغول نندهک نگران سرعتی با انسانی نژاد حقیقت، در و دارد قرار خطر معرض

1طبیعی هاي سیستم فروپاشی و اختالل ایجاد به که است طبیعت امنیت حاشیه و مرزها افکندن مخاطره به تمدن امروزه .)45 :1379 گلکار،( انجامید خواهد دارند، عهده به را انسان حیات از پشتیبانی وظیفه که

.کند می جستجو طبیعت با هارمونیک زندگی در را آن دوباره و باشد می تري عمیق معناي پی در 2اکولوژیکی براي محملی و ظرف 3اکوسیتی و است آن آثار و زده صنعت تمدن در عمیق تفکر نتیجه اکولوژیکی تمدن

شهرها ریخته هم به اکولوژي که دانشمندانی .Mostafavi),(2010 باشد می اکولوژیکی و فراصنعتی تمدن

است شهر درون طبیعت تلفیق براي حل راه بهترین یافتن شان اصلی هدف درواقع کنند می مطالعه را

.(Erlhoff & Marshall, 2008) سوي به مثبتی هاي گام شهري محیط حیات تجدیددر این راستا

طریق از را امر این و دارد خاصی تأکید محیطی منابع پایداري بر رهیافت این .دارد برمی پایدار توسعه

همچنین، آگاهی (Seo, 2002: 117).رساند می انجام به شهري سیستم مختلف ابعاد در داريپای

ترتیب همین به .کنند پیدا را شان فرهنگی هویت و طبیعت در جایگاهشان تا شود کمک مردم اکولوژیکی به

کیفیت با شهري ايه اکوسیستم از حفاظت جهت به را شان توانایی و داده تغییر را شان مصرفی رفتار بتوانند

2.Natural systems 3.Ecological civilization 4.Eco city


) 2عمده درباره ارتباط شهر و طبیعت در (جدول رویکردهايدر این راستا، ).Guattari,2008( ببرد باال آورده شده است.

شهري طبیعت به عمده رویکردهاي -2 شماره جدول

ايرده

ویکر

ده

عم به

عتطبی

ري

شه

1رد

ویک) ر

کل

نگر

امر این. شود می پایداري صفت واجد وضعیت، ترین آرمانی در شهر عی،هاي طبی زیرساخت به دهی نقش و درك صورت در تلقی سیستم یک عنوان به و توأمان را شهر و رویکردي که طبیعت. است شهري طبیعت با برخورد در نگر کل رویکردي نیازمند

گرو در یک هر بقاي و المتس که هستند یک مجموعه از تراز هم هایی زیرمجموعه شهر و طبیعت سیستمی، تفکر این در .کند مداخالت و هستند آرمان هر دو طبیعت و انسان رویکرد این در. است سالم سیستمی گرو در نهایتا دیگري و بقاي و سالمت شود. می گذاري ارزش منظر سیستم به سودمندي درجه اساس بر بلکه این دو، از یکی به توجه دلیل به نه انسانی

2رد

ویک) ر

ک

فکیت

و شهر

عتطبی

برترانگاري با از طبیعت (شهر) او مصنوعات و انسان تفکیک رویکرد انجامد، می شهرها نابودي طبیعت نهایتا و تضعیف به آنچه طور خاص به که است اي پدیده کند، می که دکارت مطرح گونه آن محیط اطراف و خود بین جدایی. است حوزه دو این از یکی

ذات با تقابل در است عینیتی طبیعی محیط رویکرد، طبق این بر. دارد قرار توجه مورد اروپا و یشمال آمریکاي هاي فرهنگ در که زمانی ویژه به است اي مشکالت عدیده موجد طبیعت با گونه شیء برخورد این طبیعت، با یا باشد انسان برتري با حال. انسان

تصرف در و دخل طریق از انسانی منافع برآوردن در او یاراتاخت حدود و داده شود انسان به اصالت طبیعت، با تعامل در نگاه مقابل طرف یا شیء یک عنوان به طبیعت به ها ما با انسان که زمانی 1بل زعم سایمون به .شود قلمداد حدوحصر بی طبیعت،

یعنی سرکش آن نیروهاي که هنگامی مخصوصا. دهیم شکست یا کرده رام را باید آن'': کنیم می نگاه مقابل طرف کنیم یا می نشانه موضوع این. برد می بین از است چیز ترین مهم گمان خودمان به که را مان فعالیت محصول طوفان، و زلزله سیل، آتش،

است. مان اطراف فرهنگی خصوصیات و منظر درك فرایندهاي عدم )14-15: 1389منبع: (مجتهدي،

در است، بوده طبیعت و شهر بین ارتباط با رابطه در جهان شتهگذ تجربیات در که مهمی نکاتی ،ادامه در مخروبه و بایر از اراضی استفاده ،ها طرح گونه این اکثر در مذکور، مطابق جدول. است آمده )،3 جدول(

توپوگرافی و شیب مناسب از استفاده همچنین. خورد می چشم به طبیعت شهر و ارتباطی پتانسیل عنوان به مورد طبیعت، و شهر ارتباط بصري همچنین و شاخص ابنیه بین ارتباط جهت ایجاد شهر عمصنو و طبیعی شهري مراکز در موتوري وسایل نقلیه از استفاده کاهش و پیاده محور از استفاده .است گرفته قرار استفاده

).1392:192است(جوهري و همکاران، بوده اطراف طبیعت و شهر ارتباطی هاي روشو عوامل از یکی نیز

طبیعت و شهر ارتباط با رابطه در جهان و ایران تجارب -3 شماره جدول

1.Simon Bell


ربتجا

ران

ای و

انجه

در طه

راب با

اطرتب

ا

و شهرعت

طبی

اصول ارتباطی نمونه موردي آب عمومی مدیریت و توزیع جهت آب، مجاري و ها کانال از سري یک ساخت رم شهر

شود ایجاد ارتباط بصري پایانه دو هاي یادمان بین تا فوت چهار )اندازه به( مختلف هاي قسمت در شیب کاهش 1پوپولو دل میدان

رم در یک آبشار و راهه شیب یک عظیم، پلکان یک طریق از میدان شرق در پینچو هاي باغ و میدان ارتباط مذکور راهه شیب و پلکان محور در خیابانی ساخت طریق از غرب در رودخانه و میدان ارتباط

پاریس

اطراف طبیعت با شانزالیزه محور محوري گسترش و ارتباط سن رودخانه با مذکور محور ارتباط

سن رود بر عمود یا مایل صورت به غالبا یا موازات به مهم ابنیه و محورها گیري جهت و زمین شیب از مندي بهره و بود شده احاطه فشرده شهري بافت با که تاریخی بناهاي اطراف محوطه سازي پاك

پاریس شهر مهم ابنیه دید حوزه افزایش براي ها تپهبراي 2النفان طرح

واشنگتن پوتوماك رود یعنی منطقه، اصلی نیروي به شهر طرح اتصال شهر طنقا سایر و رودخانه به مذکور نقاط از دید ایجاد و شهر مرتفع نقاط در مصنوع اصلی عناصر یابی مکان

از تر پایین)اي منطقه اصلی(در عملکردهاي و عناصر رابط عنوان به شهر پیاده ارتباطی اصلی محور استقرار شهر مختلف هاي بخش

3دالسینیوریا پیازا ایتالیا فلورانس در

آندو میان در اي خرابه طریق از آرنو رود و پیاتزا اتصال آرنو رود و )شهر مرکز(پیازا ندپیو حلقه عنوان به اوفیستی کاخ طراحی

حضور در نتیجه و آمیزد می درهم آرنو رود بستر کناره بر حرکت با را میدان از عمودي حرکت اوفیتسی، کاخ گذارد. می نمایش به را رود

بر پروجا شهرك اومبریان تپه فراز

دیگر سوي از شهر تاالر با هم و سو یک از جامع کلیساي با هم باستانی، نماي آب متقابل ارتباط شهر اطراف طبیعت به مشرف میدان از منشعب خیابان توسط فضایی فشار ایجاد طبیعت به منتهی رابط خیابان دیگر سوي در عمومی، بناي یک طرف هر در میدان دو ایجاد شهر دار زاویه حصار سرتاسر در اطراف سرزمین از گسترده اندازهاي چشم با هایی تفرجگاه ایجاد

فضاي مجراي

گرینویچ

توسط رودخانه تیمز، و کوئینزهاوس قدیمی بناي بین سلطنتی) دریایی (نیروي دانشکده جدید سازه ایجاد کریستوفررن که کند ایجاد مجراي فضایی تا افکند رودخانه جانب به جلو، به را آن و گرفت را کوئینزهاوس حجم کریستوفررن

د.کر می مهار را طرحش گنبدهاي عمودي نیروهاي و زد می پیوند تیمز کنار در حرکت مسیر با را کل رودخانه، کنار فضاي تعریض

داد. می امتداد رودخانه فضاي تا مشهود صورتی به را پیشنهادي

اصفهان

و ثاحدا طریق از )،هزارجریب( شهر توسعه جدید محور نیز و رودخانه سوي آن محالت با شهر بین پیوند شود. می برقرار صفویه دوره در متعدد، هاي پل بازسازي

عاملی تا رودخانه شهر حوالی در و )جهان نقش (باغ شهر باروي داخل در سلجوقی هاي گاه تفرج و ها باغ توسعه شهر اطراف پراکنده نقاط با اصلی شهر پیوند جهت در بود،

چهارباغ خیابان پارس و جهان نقش میدان شهري فضاي دو طریق از شهر و شاهی هاي باغ بین رابطه اصفهان در را حومه در باغی با ارتباط چهارباغ خیابان که حالی در است، خانه دولت با رابطه در میدان ،پیوندد می وقوع به

.دهد می سازمان به شهر، سطح رودخانه در آب از کثیري انشعابات ایجاد و بهایی شیخ توسط رود زاینده آب فنی کامال بندي شبکه

1.Del Popolo Square 2.Lanfan plan 3.Piazza Dlasynyvrya


ها مادي نام )1392:193بع: (جوهري و همکاران، من

در پنج گروه تقســیم توان یمدر جهان و ایران در زمینه رابطه انســان با طبیعت را ها نگرشبررســی )، اشاره شده اشت.4جدول ) که در (1381،کار نقره( کرد

و ایران در زمینه رابطه انســان با طبیعتدر جهان ها نگرشبررســی -4 شماره جدول

بی

ــررس

رشنگ

ها عت

طبین با

ــاانس

طه راب

ینه زم

درران

و ایان

جهدر

فراطبیعت نگرش

باید تا آنجا که رو نیازافراطبیعتی دارد و آغاز و انجام او هم طبیعت نیست، در این نگرش انسان ماهیتیاین دیدگاه را در نظریۀ يها نمونهي نداشــته باشــد. از طبیعت دوري گزیند و بدان کار تواند یم

ثل افالطون و دیدگاه صوفیــان کهن و برخی عارفان و آئین هندویی اســت توان یمعالــم مـ یافت.

گرا عتینگرش طب

و کالبدش به همین ردیم یمو ســرانجام هم دهد یمدر این نگرش آغاز انسان در همین طبیعت رخ و انسان برخوردي شود یمآن واجد ارزش شــمرده يها دهیپد. طبیعت، عناصر و گردد یرمبطبیعت

را گرا عتیطبنگرش يها نمونهبیاالید آن راو نباید تواند ینمبه طبیعت دارد و زیآم احترامبسیار در کیش ایرانیان باستان، برخی اقوام سرخپوست آمریکایی، یونانیان، جزء گرایی، توان یم

سده نوزدهم اروپا پیدا کرد. لیاوا(ناتورالیسم) سده هیجدهم و ییگرا عتیبط

گرا بر نگرش تسلط طبیعت

بشر است. زندگی، همین نمود مادي است و انســان تا يها خواستهدر این نگرش، طبیعت ابزار و منبع ، ها دانشکند. سودمندترین بیشتر از طبیعت و چیرگی بر آن تالش يریگ بهرهباید براي تواند یمآنجا که

نمونه این نگرش نگاه انسان غربی عصر نوگرایی نیتر مهمچیرگی بر آن است. دانش آگاهی از طبیعت و .باشد یم(مدرنیسم) بر طبیعت

یکی شدن نگرش

با طبیعت

با ماهیت طبیعت یکی اســت. انســان جزیی از طبیعت اســت و اساساماهیت انسان این نگرش درجایگاه انســان از طبیعت فروتر است، پس انسان نباید هرگز در پی چیرگی بر طبیعت برآید. طبیعت،

این دیدگاه باید به دین يها نمونههدف نهایی است و محو شدن در طبیعت، غایت زندگی اســت. از اشاره کرد. ها یژاپنو ها ینیچکهن

نگرش مبتنى بر

هماهنگى با طبیعت

یکی . ماهیت او در آغاز با طبیعتداند یمآغاز انســان را برخاســته از همین طبیعت این نگرشپایان ماهیتــی فراطبیعی و در رود یماست، اما انسان در پیمایش راه زندگی از طبیعــت فراتر

تعالی انســان از یک پدیده زمینی به یک پدیده . در این دیدگاه طبیعت، بســتر رشد وابدی یمو ازمینی است. ادیان ابراهیمی، مسیحیت، یهود و اسالم در ذات خــود چنین نگاهی به طبیعت دارندفر

تنها دیدگاه اســالم و مســلمانان اســت که هم از بعد نظري و هم بعد عملی به این ها آناز میان دیدگاه پرداخته است.

)1381،کار نقرهاز اقتباس نگارندگان با(منبع:

هاي تحقیق هیافت


طبیعت و عناصر طبیعی در کالم الهی و متون اصیل دینی طبیعت و عناصر طبیعی

چنین در خلق آثار ترین عناصر محیط زندگی انسان عناصر طبیعی هستند و هم از آنجایی که یکی از اصلیر طبیعت و اي دارند، در این گروه، قوانین حاکم ب انسانی رعایت قوانین حاکم بر طبیعت اهمیت ویژه

بندي خواهند شد؛ که در ها طبقه چگونگی ارتباط انسان و طبیعت و عناصر طبیعی و معانی نمادین آنهاي ارتباط رسد. در زمینه ویژگی هاي شهري به اثبات می نتیجه، لزوم تماس با این عناصر فضاها و محیط

مطالعات بسیاري انجام » اش در بعد مادي ویژه به«انسان با طبیعت و اهمیت این ارتباط و نیاز انسان به آن تفکر و تعالیم که حتی همین مقوله نیز خود بهترین مؤید لزوم این ارتباط و توجه به آن است. شده است

فردي به طبیعت و رابطه انسان و طبیعت داشته است. این تفکر سراسر اسالمی، نگرش ویژه و منحصربهان اهللا تعالی جعل لی االرض مسجدا: خداي تعالی زمین را براي «داند: زمین را مسجد و محل عبادت میو اهل معرفت الهیه چون مشاهده کردند «؛ که در تفسیر آن آمده است: »من و امت من مسجد کرده است

که عالم، مسجد ربوبیت است باید مراقبت کنند که با طهارت و صفاي باطن در آن قدم نهند که بساط عنوان منبع الهام همه تعالیم تعالیم وحیانی قرآن کریم نیز به». ین نتوانند پاي نهادمقدس حق را غیر مطهر

عنوان آیات الهی اسالمی، به طبیعت و عناصر طبیعی توجهی خاص دارد. قرآن کریم عناصر طبیعی را بهتوحید و معاد، ویژه اصول اساسی اسالم یعنی عنوان ابزار و وسیله شناخت، به ها به کند و از آن معرفی می

کند. چنانچه در موضعی دیگر، در زمینه موضوعات مرتبط با طبیعت سه گروه موضوعات استفاده میهاي مستفاد از طبیعت، اصول و قوانین حاکم بر طبیعت و عناصر ارزش :طرح هستند: که عبارتند از قابل

ها و صفاتی کل از اصول و ارزشتوان گفت که قوانین طبیعی متش میبنابر این ).1384طبیعی(نقی زاده،ها ذکري به عمل هستند که در مباحث مختلف(اصول اسالمی، اصول جهانی و صفات فعل الهی) از آن

ها، آسمان و آنچه در آن است مثل ماه و خورشید و آمد. نور، باد، آب، خاك، گیاهان، جانوران، کوهگی انسان و تلفیق با عناصر مصنوع نقش ر شکل دادن محیط زنددستارگان، عناصر طبیعی هستند که

ها، محیط شهري نمایند. با عنایت به معانی نمادین و فواید مادي و فیزیولوژیکی آن شایان توجهی ایفا میهاي مختلف و در ها در مقیاس گیري از این عناصر و تماس با آن اي سامان داده شود که بهره گونه باید به

ها، ایفاي نقش مند شدن شهروندان از برکات مادي آن دد؛ تا عالوه بر بهرهحد الزم براي همگان ممکن گر جدولدر ( ).31-32: 1392نقی زاده،(شان در جهت تقویت تفکر و تذکر شهروندان نیز ممکن شود معنوي

بیان شده است. الهی آیات در طبیعی مختلف عناصر خلقت از هدف)، 5

الهی آیات در طبیعی مختلف عناصر خلقت از هدف -5شماره جدول


دفه

از قت

خل

صرعنا

لف

مخت

عیطبی

در ات

آی

هیال

ها آنهدف از خلقت و کارکرد آیات الهی ي از زندگیمند بهرهدر تسخیر انسان براي ، خوشید، ستاره، ماه و ستارگان، آسمانروز شب،

ارنگي از زندگی، اشکال رنگمند بهرهدر تسخیر انسان براي همه آنچه ر زمین است ها یکشتاستخراج زیورهاي دریا براي آراستن بدن انسان، حرکت دریاها

در دریا اضطراب نیفتد وزمین به لرزه ها کوه

ها انسانی ابی راهبراي نهرها )106:1390منبع:(صارمی و صارمی،

سازيطبیعت در شهر بهنگرش دینی و اسالمی

شهر تلقی نشده و کانون توجه طبیعی گیري کالبدي و شکلها، اسالم عامل مؤثري در در اغلب نوشته از یکی .بیشتر به تأثیر اقلیم، ساختار عشیرتی، نیازهاي دفاعی و تجاري در بافت شهر بوده است

بوم با آن کامل سازي هم از است بوده عبارت آن، سنتی مفهوم در اسالمی شهر هاي ویژگی ترین توجه قابل نحوي ساخته به هرگز اسالمی شهر. اقلیمی و طبیعی شرایط سایر و وهوا آب با آن و هماهنگی طبیعی و نیروها با سو هم و ساز همواره هم ،عکس به بلکه. باشد طبیعت با انسان مخالف گر نشان که است نشده

یا سازگاري همان اسالمی شهر ماهیت یا ویژگی بازگوکنندهاصل نخستین. است شده بنا طبیعت عناصرو آب شرایط و) توپوگرافی( طبیعی موقعیت از اعم طبیعی شرایط با شهر شکل ساختمانی و طرح تطابق ،ها باغ و و باریک پوشیده هایی خیابان تراس، خلوت، حیات چون مفاهیمی از استفاده. است بوده هوایی زندگی محیط بر حاکم گرم وهوایی آب شرایط با تطابق منظور به عناصر قبیل این. اند بوده شرایط این بیانگر

(یا شهر اسالمی) انسان 1در جامعه آرمانی). 384:1387بیگلو، شیخ و (محمدياند شده می طراحی مسلمانانشود که نشانگر مخالفت نمی يزیر یپبا طبیعت همساز، یکسان و انیس است. شهر اسالمی به نحوي بنا و

دهد که اجازه نمی ها آنبه جهان پیرامون خود به دار نیدانسان، طبیعت باشد. روحیه اسالمی و نگرش فرد رسانند. حدوحصر یباندازه کنند و بر آن صدمه و زیان با طبیعت دشمنی ورزند، در آن دخل و تصرف بی

لیت و وظیفه ئومخلوق خداوند، مس ي منزله بهدر برابر طبیعت مسئولموجودي عنوان بهانسان ، يآموز علمکند اما آن را دفتري براي رصه طبیعت دخالت میگرچه انسان در ع ).1389(خسروي،دارد

و . در هر صورت در نگرش دینیندیب یمغیره معرفت، کسب دانش، عبرت، آیت و عظمت خداوند و .)6جدول (توان به موارد ذیل اشاره کرد به طبیعت می اسالمی

و شهرسازي به طبیعت و اسالمی نگرش دینی -6شمارهجدول

1.Utopian society


دینش

نگر ی

میسال

و ا

عتطبی

به

زيرسا

شهو

يخدامحوراصل توحید و

داند، در شهر آرمانی دینی، فرد، جهان و طبیعت را مظهر اراده و قدرت الهی میکند و خویشتن را در تضاد و پایان زندگی را مرگ و نیستی مطلق فرض نمی

ت خواست و . فرد مؤمن جهان را خالی از راز و رمز و دخالبیند نمی مخالف هستی شیها لحظهکند، وي حضور خدا را در سرتاسر حیات و پروردگار فهم نمی ي هاراد

کند. درك می

لیت و عطوفت ئواصل مس به طبیعت

لیت انسان و ئودر نگرش دینی به دلیل حضور خداوند، اعتقاد به اصل توحید و مسو ارضا حدوحصره همچنین این نکته که سعادت انسان صرفا در شادي و مصرف ب

غرایز صرف حیوانی نیست، نگرش و رفتار انسان به طبیعت نیز متفاوت است. آن انسان تالش ندارد تا به نحوي افراطی بر طبیعت مسلط و چیره شود و رو نیازانابود نماید. انسان در این اش ینفساناي صرفا به خاطر ارضاي خواسته را

داند، گرچه بر و موظف می مسئولیعت و هستی چهارچوب خویشتن را در برابر طبنیست. حدوحصر یبکند، ولی تصرفش آن سلطه دارد و در آن دخل و تصرف می

دین اسالم از طبیعت و جهان زیست موجودات و انسان، تصویري مخصوص به خود منزله بهکند. لذا در اسالم، طبیعت را به نحوي خاص تبیین می ها آندارد و روابط

و ذات خود باعظمتلوق خداوند و محل زیست آدمی و دیگر موجودات، مخ اي از خالقیت و بزرگی خداوند است. معنوي و نشانه

طبیعت از برداري بهره

را آن منابع و طبیعت از برداري بهره حق الهی، مخلوق برترین عنوان به انسان ملک طبیعت و محیط و تاس محدود برداري بهره این گفتیم قبال چنانچه اما دارد

آن در خواست که هرگونه که نیست بشري هاي نسل یا بشر افراد از یک هیچ خاص نسل به نسلی از و است ها انسان همه میراث ،زیست محیط و طبیعت نماید تصرف

:دارد اشاره نکته این به دقیقا بقره ي سوره 37 آیه. رسد می ارث به و انتقال دیگر »حین الی متاع و مستقر االرض فی لکم و«

تبذیر و اسراف از پرهیز

حق اند، زمین روي بر موجود برترین اینکه و زیست توسعه، بهانه به ها انسان این. ندارند را زمین ي کره و محیط زیست محیطی، منابع کردن نابود و چپاول

و است تبذیر و اسراف چون بگذرد، متعادل حد از نباید و است محدود رفصت .است کبیره گناهی نیز تبذیر و اسراف

»الشیاطین اخوان کانوا المبذرین ان« هستی و طبیعت در تدبیر

اشارات طبیعی هاي پدیده به آن در که دارد وجود فراوانی آیات کریم قرآن در

از. است شده توصیه آن در تدبیر و مطالعه به آن غالب در و است رفته فراوانی در بلکه است، نشده خلق انسان ي رویه بی ي استفاده براي فاصر طبیعت زاویه این

انجام نظم، ،آموزي درس عبرت، بزرگی، عظمت، از هاي نشانه آن ساختار و بطن .است خداوند عظمت نشانگر تردید بدون که است نهفته دیگري آیات و

نگارندگان)( منبع:

آمده و عمل اده از نور، باد، سایه و موادي که در دسترس بوده بهبیشترین استفدر شهرهاي سنتی اسالمی، کردند، این مواد اي مورد استفاده قرار گرفته که اگر زمانی مردم شهر، شهر را ترك می گونه این مواد به

عالوه بر این، در بعضی از کشورهاي ).56:1386است(نصر، گشته بازمی طور طبیعی به آغوش طبیعت بههاي ناشی از آن هجوم بیابانی و خشکسالی انی و نیمهبایط خاص جغرافیایی ناشی از طبیعت بیااسالمی شر


هاي اجتماعی نشینی و دیگر پدیده محیطی، زاغه به شهرها را تشدید کرده و مسائلی مانند معضالت زیست -مذهبی شرایط اقلیمی، اعتقادات درگذشته ).131:1382الممالکی، را به وجود آورده است(مستوفی

ي مسکونی و چسپیده ها محلهي محلی، شهرهاي اسالمی را تحت تأثیر قرار داده است. ها سنتاجتماعی و اي در عوامل اقلیمی گرم و خشک خاورمیانه با تعدیل درجه یهناحهم و میکروکلیماي منطبق با شرایط به

ي اخیر در ها سالکه در یالدرحساخت؛ یمگرما و خنکی هوا امکانات مساعدي را براي زندگی فراهم ي کالن از راه فروش نفت، مورفولوژي بسیاري از ها ثروتین تأمیز منطقه به سبب خ نفتکشورهاي

کامل آن را در نمونهو تحت اقتصاد خدماتی شکل گرفته است که شده دگرگونی کل بهشهرهاي اسالمی در ستیز طیمحاستاد فلسفه و تاریخ ،1مرچنت نیکارل ).195:1392بینیم(شکویی، یمشهرهاي عربستان

: اسالم نمونه درخشانی از دیگو یم ستیز طیمحدانشگاه برکلی آمریکا، در مورد عقاید مسلمانان نسبت به ي زمین است. دررو. در دیدگاه اسالمی انسان جانشین خداوند دهد یمي اکولوژیک به دست ها یآگاه

. در باشند یمیعت و محیط همگی آیاتی از آفریدگار جهان که کیهان، طب دهد یمقرآن مجید چنین تعلیم و حیات جانداران، همچنین در برابر نابودي منابع و ستیز طیمحروي زمین هیچ دینی بر ضد تخریب

.)64:1390ثروت طبیعی اعطایی خداوند، چنین ندایی روشن در نداده است(شکویی، محیطی و طبیعی زیست اسالمی با تأکید بر قوانین شهرهاي مورفولوژي

تواند یم اسالمی شهرهايازجمله شهري هر يریگ شکل در که است عواملی ،مورفولوژي شهري از منظور موجود ساختمانی مصالح و مواد ناهمواري، نظام اقلیم، به تواند یم جمله از آن که باشد تأثیرگذار و دخیل

در را مشابهی نتایج طبیعی تشابهات عوامل موارد، کثرا در است طبیعی. نمود غیره اشاره واستفاده قابل و از .)15-31:1389(دانش،است شده موجب یشناس ختیر لحاظ به اسالمی شهرهاي به دادن شکل مورفولوژي اشکال ،2توپوگرافی نفوذ دهند، می شکل را اسالمی شهر شکل و نقشه که عوامل ترین مهم شامل فرهنگی و اجتماعی سیاسی، اقتصادي، ساختارهاي از انعکاسی شهر اسالمی، درواقع و شهر قبلی

شرایط اسالمی شهر ویژگی شده تعریف اساسی اصل اولین .)Saoud, 2002:9باشد( موارد می هاي خیابان ،4ها ، هشتی3دیواردار هاي حیاط مانند کارکردهایی اتخاذ دهنده نشان که است توپوگرافی بر گرم، اقلیمی شرایط با اند شده طراحی براي قرنیس که عناصري مانند ؛است ها باغ و باریک سرپوشیده

سنتی و کهن شهرهاي در موجود انتظام همواره ).Hakim, 1986( اند کرده غلبه اسالمی شهرهاي محیط دیگران که از روستائیان و گردان بادیه. است یافته نمود هماهنگ، و هندسی طبیعی، قالب سه در مختلف

1.Karolyn Merchan

1. Local Topography 2.Courtyard 3.Terrace


در وحدت اي گونه مثابه به هندسی نظم. دادند گسترش را طبیعی انتظام و نظم ترند، کنزدی طبیعت به وحدت در کثرت موجد هماهنگ و نواخت با نظم. است مرتبط آدمی ترین شهرهاي کهن نظام با وحدت با طبیعی الگوهاي در آگاهانه هندسۀ فرا یک چارچوب در که است هندسی هاي موجد شکل است،

هاي سرزمین و ها اقلیم در اسالمی فرهنگ ). حضور1380:79 بختیار، و اردالن(اند یافته پیوند یکدیگر نوعی وحدت عرضۀ به اسالمی، فرهنگ با بومی فرهنگ تلفیق و ترکیب نامحدود امکانات نیز و مختلف

و جغرافیایی موقعیت تاریخ، دیگر سوي از. است شده منجر ها آن در شهري مظاهر و مفاهیم از بسیاري در به ها فرهنگ این از برخی چه است، آورده وجود به شهري هاي پدیده در این نیز را اختالفاتی قومی، تنوع ). حضور15:1384برانگیز است(کونئو، تأمل خود این که بودند مجهز نیز باستان دوران شهرنشینی هاي سنت

).7 جدول( کند می نمایان ذیل دسته چهار در را خود اسالمی دوره شهرهاي در طبیعی عوامل

اسالمی دوره شهرهاي در طبیعی عوامل حضور -7شماره جدول

ورحض

مل

عوا

عیطبی

در اي

رهشه

وره

د

میسال

ا

تأثیرگذاري یا و طبیعی منابع به نزدیکی( شهر یابی مکان بر آن ) تأثیر1 )شهر گسترش و توسعه جهت و غیره در شیب و کوه چون عواملی

مسجد کنار در شهر مرکزي هسته و میانه در مقدس عناصر ) قرارگیري2 شهر خدماتی عناصر بقیه و بازار و جامع

)شیراز هاي باغ و اصفهان چهارباغ( شهر اصلی محور کنار در ) حضور3 شهر عطف مراکز و مسکونی محالت مراکز در ) حضور4

)7:1392قوام پور،( منبع:

در تعالیم اسالمی شهر مکان انتخاب فرهنگ جاري، زمین آب رودخانه باشد؛ ویژگی پنج واجد که است شهري شهرها، از نظر اسکالی بهترین

حمایت مردم از که قدرتی و مستحکم کامال حصاري همسایگی، در جنگل چوب زرع، و کشت قابلهوا در انتخاب مکان و توجه به عامل آب اي مذکوره در این راستا، در بین ویژگی). 254:1377کند(اسکالی،

اصلی عامل را آب شهرشناسی محققاناي برخوردار است. شهر در آرمانشهر اسالمی از اهمیت ویژه ها آب کنترل و مدیریت به شهرها ، پیدایش1کارل وایتفوگل نظریه طبق. اند دانسته شهر پیدایش

بوده وهوا آب شهر، محل انتخاب براي مسلمانان اساسی مالك ). نخستین48:1376 گردد(عبدالستار، بازمی کنند، شهر انتخاب عنوان به خواستند می که مناطقی آب کمیت و کیفیت مورد در خاصی هاي و شیوه است

. اند کرده منعکس متعددي در منابع را شهر انتخاب براي مناسب وهواي آب هاي نشانه و اند نموده تدوین از اطمینان حصول براي متفاوت هاي مدت به هاي مختلف زمان در متعدد دفعات و ناوبت به کردن بیتوته

1.Karel voit Fogel


از شود، دشهر ایجا براي بود قرار که محیط در خوب انسان کیفیت طبع با منطقه وهواي آب سازگاري جغرافیایی مشخصات دیگر از )98:1376 عبدالستار،( است بوده شهر تأسیس مناسب مکان گزینش عوامل

شهرهاي اغلب که سان بدین. هاست آن بودن مرزي درون حالت در انتخاب مکان شهر، اسالمی، هايشهر. اند رسیده اعتبار به و آمده وجود به جغرافیایی نواحی هاي خشکی داخل در و کشورها داخل در اسالمی

مرزي درون دالیل زا یکی .موصل و بغداد حلب، دمشق، قونیه، قاهره، نیشابور، تبریز، ري، اصفهان، نظیر، و رشد دوره در شهرهایی که اغلب که سان بدین. گردد برمی اسالم اوایل به اسالمی شهرهاي بودن

حاشیه ها در اردوگاه این. بودند مسلمانان هاي اردوگاه صورت به ابتدا در اند، آمده وجود به اسالم شکوفایی شهرهاي در .است جمله آن از قاهره و کوفه بصره. داشت اختصاص مسلمانان نظامی تمرینات به صحاري تعدیل هاي معماري طرح با را وهوا آب بار خشونت اثرات که است کرده کوشش مسلمان معمار اسالمی،

بزرگ هاي حوض و نماها آب ها، خانه و مساجد پردرخت و بزرگ حیاط بازارها، پوشیده سقف. کند از جلوگیري جهت در همه ها، خانه ایوان و مسکونی احدهايو بلند و گلی دیوارهاي کاروانسراها، ها، خانه

گرفته صورت شهري زیست محیط سازي سالم و زیباسازي و وهوا آب شرایط نامساعد ).191:1372است(شکویی،

با تأکید بر عوامل طبیعی در شهرسازي اسالمی 1شهري نظم داد می بروز را تکثرگرا رویکردي و بود یعتطب منطق تابع و جغرافیایی، اقلیمی اقتضاي برابر در اسالم دین

در طی که بود سان بدین. گذاشت فرونمی را خود ساز انسان و توحیدي وجهه اقتضاي فرهنگی، برابر در و بخشیدن شکل در و اقلیمی فرهنگی اقتضاعات و نیازها میان هماهنگی نوعی اسالمی، تمدن اعتالي دوران

بروز اسالمی مختلف شهرهاي در مسلمانان هاي هاي شهرسازي مثل خانه پدیده به آن به متعددي مواضع در دینی هاي آموزه در که است مقوالتی از یکی ). نظم186:1376یافت(عبدالستار، می

را شهرها و معماري افزاري سخت ي حیطه بیشتر طبیعی عامل با شهري نظم ارتباط .است شده توصیه دقیق، یابی جهت :دارد وجود اي دستورالعمل ویژه شهرها تداوم و أسیست براي که معنا بدین. رود می شامل

وسیع فضاهاي شاخص ترین مهم وخاك، آب فیزیکی برخورد همچنین و صحیح برداري نقشه و محاسبه با ارتباط ایجاد و ها کاروان براي هایی استراحتگاه و ها شهرها بندرگاه این معموال. است اسالمی شهرهاي شکل به شهر محافظ هاي وخم پیچ با فضا اسالمی، شهر ). در117:1369بوده است(بمات، ها دوردست

به اینجا در تصویري که. است تضاد در اروپایی شهر ي گسترده ي نقشه با که است 2مدور حلزونی هاي فرم که محکم و صاف سطحی شود؛ محافظت می خود خارجی سطح با که است حلزونی تصویر رسد می ذهن

2.Urban discipline 1.spirale


روي در یا زمین روي در و هستند مخفی گاهی ارتباطی که هاي راه گیرد، می پناه در را زنده جودمو ).88:1369 بمات،(سازند شهر، خانه واحدي می تمام از دارند، قرار ها بام پشت

و گزینش خانه در شهر اسالمی طبیعت

مقدار و زندگی سطح و نوع اقلیم، محیط، با آن در کاررفته به مصالح نوع و مسکندر شهرسازي اسالمی، و" ..... أکنانا الجبال من لکم جعل و ظالال خلق مما لکم جعل الله و«. است متناسب ساکنین زمانی نیاز.... داده قرار هایى پناهگاه شما براى ها کوه از و آورده فراهم هایى سایه شما سود به آفریده، آنچه از خدا

و اولیه نگاه در و آن ي سازه و مصالح نوع ازلحاظ مسکن ساختمان و ساختار »)81 آیه نحل، سوره( إذ اذکروا و« .است مناسب مسکن منطقه هوایی و آب شرایط دسترس، در امکانات با متناسب ابتدایی؛لکمعج ن خلفاءم دعب عاد و أکموی بض فذون الأرن تتخها مولهورا سقص تون ووتا الجبال تنحیفاذکروا ب

آالء الله ا ال وثوی تعض فدین، الأرفسجانشینان عاد] قوم[ از پس را شما که را هنگامى آورید یاد به و م اختیار هایی کاخ] خود براى[ آن هاي شتد در. داد] مناسب[ جاى شما به زمین در و گردانید] آنان[

سر زمین در و یادآورید به را خدا هاي نعمت پس. تراشیدید مى] زمستانى[ هایى خانه ها کوه از و کردید می از بخشید می شکل را اسالمی شهر فیزیکی کالبد که هایی خانه .)74 آیه اعراف، سوره.» (برمدارید فساد بهرعایت در اسالمی شهر اسالمیت گرچه سخن دیگر به. پذیرفت می تأثیر گیو فرهن اقلیمی اقتضاي دو

توسعه فراخور به بود، اما اسالمی شهر فرهنگی اقتضاي این و گردید می لحاظ بایستی وساز ساخت موازین و اقلیمی اقتضاي متفاوت هاي اقلیماز برخوردار و مختلف هاي ملت و اقوام گرویدن و اسالم قلمرو

(فیاض انوش و گذاشت می برجا مسلمانان سراي ریخت ظاهري و مصالح در را خود هاي نشانه ییجغرافیاگرایی در بناها که تحت تأثیر عوامل متعدد از جمله اقلیم، رعایت اصل درون ).319:1387راد، سنایی

و تشویق قرار ید یشد، به سبب انطباق با اصل حرمت خانواده در اسالم مورد تأ جغرافیا و امنیت رعایت میهاي متراکم و پیوسته گرفت و کاربرد این اصل در عموم فضاهاي معماري و شهري در پیدایش بافت

همچنین در فرهنگ اسالمی ).41ـ 51: 1376هاي تاریخی مؤثر بوده است (خیرآبادي، شهري در بافتویژه درباره ر آن بهشیوه و روش خاصی در رابطه با برخورد و تماس با بستر طبیعی و نظام حاکم ب

اهللا باید عنوان خلیفه انسان به«شده است. در این بینش اساسا گیري مسکن در ارتباط با طبیعت ارائه شکلگیري از اصول و قوانینی که خالق هستی براي تنظیم امور کائنات مقدور افعال کردار خویش خود را با بهره

اي از عالم کبیر در جسم و در روح پاره مانند عالم رنگ انسان به عبارت دیگر، فرموده، به انجام برساند؛تنها سبب خواهد شد که افعال و باید از قوانین عالم طبیعت پیروي کند. این مهم نه است؛ در نتیجه می

هاي او با اعمال انسان رنگ الهی به خود بگیرد بلکه عاملی اساسی در راه بهتر زیستن و هماهنگی فعالیت


هایش هاي آن بوده و او را از تخریب و فساد طبیعت که خطرات و زیان اکم بر طبیعت و پدیدهنظام حاصل بنیادین این تفکر هماهنگی محیط زندگی ». براي زندگی انسان امري آشکار است باز خواهد داشت

ل در با محیط طبیعی است، چراکه هرگونه ناهماهنگی با نظام حاکم بر طبیعت و اقلیم، موجب اختالبه منظور جوابگویی به نیازهاي اقلیمی، ).92:1391معینی،( سازد مجموعه بزرگتر شده و زندگی را متأثر می

چنان در اي دارد. عنصر حیاط آن هاي این مناطق نقش عمده حیاط به عنوان عنصري تعیین کننده در خانههاي بارز شهر اسالمی قلمداد نشانهشهرهاي مختلف مسلمین تکرار شد که اکثرا آن را به عنوان یکی از

به صورت فرمی یگانه و ،نمود نمایند و عالوه بر اینکه ارتباط ساکنین خانه را با طبیعت تضمین می میبهترین پاسخ به شرایط اقلیمی، توانسته بود نیاز یک خانواده مسلمان را به محرمیت به نحو احسن تأمین

بنابراین دفاع و اقلیم به لحاظ اهمیت بایستی به عنوان عوامل مشابه با .)40ـ 52: 1379زاده، نماید. (امینها و غیره در نظر گرفته مذهب یا باورهاي اجتماعی در جدایی فضاهاي فیزیکی از طریق دیوارها، حیاط

بخشد شود، اما آنچه اهمیت حیاط را به عنوان عنصر مورفولوژیک در شهرهاي خاورمیانه تحکیم می(خیرآبادي، نگی ناحیه استهاي فره با سنت آن بودن ن به محیط خشن طبیعی و متناسبپاسخگویی آ

مصالح از انواع بود تابعی سازي در فرهنگ خانه آن به وابسته شهرسازي و رایج معماري ).21: 1376 اعانو از طبیعت چه آن با متناسب مختلف مناطق در و دینی باورهاي و اعتقادات و فنی دانش ساختمانی،

کرد(رهنمایی و استفاده می ها از آن گذاشت می انسان اختیار در گل و چوب سنگ، مانند مصالح ساختمانیهاي انسانی نیز باید در بنابراین، در شهرسازي اسالمی مبتنی بر طبیعت، ساخته ؛)44:1384شاه حسینی،

د؛ چرا که آفرینش انسان راستاي آفرینش حقیقت، خیر و زیبایی معنوي عالم غیب در جهان طبیعت باشیابی به غیب و آراستن جهان طبیعت بر اساس عالم غیب است، یعنی نماد توجه انسان به تالش براي دست

است که به » کل شدن«هاي الهی و نظام جهان هستی است و این نوع توجه زاییده نیاز ذاتی انسان به سنت ).41:1389انجامد(بمانیان و عظیمی، میتکامل حیات معنوي و روحی انسان در بطن جهان طبیعت

اسالمی شهر در 1سازي باغمعماري

در که طوري به رسید خود کمال به اسالمی شهرهاي در هاي طبیعت به عنوان یکی از نشانه سازي باغدرختکاري، مناسب، آبیاري تأسیسات با زیبا و بزرگ هاي باغ ایوان در ویژه به شهرهاي اسالمی اغلب

است گرفته انسانی نشأت هاي نیازمندي به نسبت اسالمی جوامع فرهنگ از همه که کاري گل ،نما آب به مسلمانان شد باعث که آنچه حال به هر. خوریم برمی بدان کمتر زمین مغرب شهرهاي در که دارد وجود

محیط شده، شارها آن به اسالمی قوانین و قرآن در که از اهمیتی گذشته بیفتند، اسالمی هاي باغ ایجاد فکر

1.Garden architecture


نام توان می را) ص(پیامبر تعالیم و داغ شن هاي طوفان و قوي بادهاي باال، درجه حرارت ،روح بی و بیابانی که دار شیبزمین در یا بودند دشتی هاي باغ و شوند می بنا مسطح زمین در یا اسالمی -ایرانی هاي باغ .برد

توجه ایرانی باغ در نظنز، باغ تاج مثل بسازند زیباتر یشتر،ب هاي درخت و آبشارها با را باغ داد می امکان و داد می نشان روشن و ساده را باغ اجزاء فاصله بین که مربع شکل و شد می هندسی هاي شکل به خاص

ها آن به نیک اعمال پاداش به که بهشت از را شان ذهنی تصور. بود برخوردار خاصی اهمیت از ).4:1370 اند(پیرنیا، بخشیده تجسم خرم و سرسبزهاي باغ در اند بخشیده می

هستی در دیدگاه عرفانی اسالمی و دیدگاه مدرن و طبیعت به نگرش تفاوت و طبیعت به نگرش هستی در دیدگاه عرفانی اسالمی و دیدگاه مدرن تفاوت و طبیعت به نگرش تفاوت طبیعت و انسان رابطه دگاه مدرن نوع. در دیکند می مشخص را طبیعت و معماري انسان، رابطۀ نوع هستی هستی اسالمی طبیعت و عرفانی دیدگاه در. است (مکانیکی) سازوارانه در نهایت رابطه یا و نامرتبط بیشترتأثیر هستی، پیکره کل بر جزیی هر در است که تغییر تنیده هم به و یکپارچه و پیوسته هم به کل یک .گذارد می

سراپاي عالم همه یابد اي خللج از برگیري را ذره یک اگر به قائل سنتی دیدگاه اما طبیعت است، فیزیک در آشوب به قائل جدید فیزیک اگر باال بیت به توجه با

در فراگیر نظم به قائل است که اي اندیشهواژه سنتی به معنی هر رو ازاین. است طبیعت تمام در آشوبدیسفانی و علی آبادي، ببیند(احمدي مرتبط و واحد ونیگوناگ عین در را هستی کل و باشد طبیعت

19:1390.(

طبیعت در شهرسازي اسالمی عملکردکند که ملحوظ داشتن ها را معرفی می تعالیم اسالمی بیانگر این حقیقت است که اسالم سیستمی از ارزش

ردارنده مباحث مربوط به کند این سیستم در ب آن، سیر تکاملی عالم وجود و از جمله انسان را تضمین میتر نحوه نگرش و از همه مهم زیست از جمله نحوه استفاده از منابع، نحوه ارتباط انسان با طبیعت محیط

تنها براي انسان بلکه براي تمامی موجودات ها بوده و نه انسان به خویش و به عالم وجود و ارتباط بین آن). توجه به هر 102:1377(امین زاده، ت حقی قائل است.دیگر از جمله حیوانات و گیاهان و حتی جمادا

عنوان هدف نهایی و اصلی شود. نهایتا عبودیت خداوند را به کدام از اهدافی که براي خلقت ذکر میهاي حیات انسان در رابطه با نماید. در جهت وصول به این اهداف واال تبیین فعالیت خلقت ذکر می

ارتباط شامل هدف عمل در طبیعت، روش برخورد با طبیعت و نحوه طبیعت ضرورت دارد. مراحل این


توان در دهد که این سه مرحله را می اجراي رابطه با طبیعت است. مروري اجمالی بر متون دینی نشان میبدین معنا که هدف از تماس با طبیعت و کمال بخشی، شناخت طبیعت و اصالح و عمران زمین دانست.

ها متمرکز باشد. روش این هاي باید بر کمال بخشی آن و مواد آن در اعمال و فعالیتعناصر کارگیري بهباید اصالح و عمران زمین را باشد و نحوه اجرا می ها استوار می کمال بخشی بر شناخت اجزا و ارتباط آن

ساز ینهزم بلکه نیست، طبیعت بر چیرگی ي شیفته اسالمی ). شهر102:1377مدنظر قرار دهد(امین زاده، زمین خواهی نیک پی در اسالمی شهر. است آدمی زندگی فرجام براي آن ي پسندیده کارگیري به

بر حاکم کلی تصدیق نظام عنوان به و طبیعت قوانین اساس بر طراحی بنابراین .)55:1385زاده، نقی(است و توصیف را آن حیدتو جدید مفهوم این که گونه آن است، هستی و جهان انسان جامع فهم نیز تابع آن

).40:1386کند(بمانیان، تبیین می

و عملکرد طبیعت از منظر شهرسازي اسالمی ها ویژگی -8شمارهجدول

گیویژ

ها کرد

عملو

می

سالي ا

سازشهر

ظر ز من

ت ابیع

ط

دنی بو

بیعط

سنتی، دیدگاه در بیعتط. است متفاوت آن با نوع برخورد رو این از است متفاوت تعاریف دیگر با سنتی تعریف در طبیعت هم به حال درعین و است الیه الیه چندوجهی و طبیعت. دهد می نشان مناسب واکنش تغییرات به نسبت است و هوشمند

تغییرات به نسبت و است پیوسته هم به حال عین در و و شهرسازي متناسب با این مدل قاعدتا چندالیه معماري. است پیوسته روح هماهنگی گاهی است و طبیعت شکل با شهر شکلی هماهنگی گاهی آن دهد. نمود نشان می مناسب واکنش پیرامون

داشته باشد. نمود سنتی شهر در تواند هاي متفاوتی وجود دارد که می میان الیه این در. است طبیعت روح با سنتی شهرتوان گفت که شهر سنتی نمودار شود میهاي حاکم بر طبیعت وحدت در تمام شئون آن است که اگر در شهر یکی از مؤلفه

طبیعی یا سنتی است.

هرهب

به

عتطبی

از ري

گیبجا

ز و ندا

ا

جا به و اندازه به اسالمی سنتی شهر در طبیعت برداري از رو بهره این از. است مسئول طبیعت به نسبت دیدگاه این در انساناسالمی –بنابراین یکی از اصول حاکم بر شهر سنتی ؛داشته باشداي به حال مردم باید فایده طبیعت در فعالیتی هر و است

اي دوسویه است؛ یعنی اگر انسان از طبیعت ها و دخل در طبیعت است. فایده در یک نظم شبکه فعالیت بر اصالت فایده پی توان چنین میاستعمار آن است زمین روي در انسان وظیفه برد، طبیعت نیز از این فعالیت باید سود ببرد اگر سود می

طبیعت از خود واقعی نیاز اندازه به طبیعت موجودات و طبیعت را دربر دارد. اگر انسان سویه چند فایده استعمار که برد کرد. جستجو منظر این از آید. شاید معنی پایداري را بتوان نمی وجود به طبیعت در برداري نمایند کمبودي بهره

اتظام

ق نطاب

ت

دارد وجود سه این بین تناظري و تطابق است و جسم نفس روح، داراي که بگیریم نظر در را معماري و نسانا طبیعت، اگر در بدون شهر به پرداختن و و جسم نیست کالبد فقط معماري و شهر پایه بنابراین ؛است حاکم ها آن همه بر واحدي نظم و

طبق نظر ابن عربی حدي بر طبیعت. بود نخواهد طبیعت ظمن با مطابق شهرسازي، و معماري نظر نفس، و روح گرفتن نظرنامد چون نه جسم است و نه توان نفس طبیعت نامید) این حدفاصل را خیال می بین جسم و روح است(این محدوده را می

نیز ظمن این با مطابق معماري گفت؛ توان می بنابراین رو نام دیگر آن برزخ است. این روح و هم جسم است هم برزخ. از طبیعت انسان، رو این از. است خیال هم نفس طبیعت. است خیال دیدگاه، این با نیز انسان نفس. است مراتبی چنین داراي

تطابق ها آن نظم و سنتی بین ساختار دیدگاه در که هستند برزخی یا بینابینی یا خیالی موجوداتی معماري بین و شهر و دیگر بر بخشی هر تأثیر رو این از شد، تصور اي و معماري در یک سامانه شبکه انانس طبیعت، که ازآنجایی. دارد وجود تا کل از شهر، تمام خیالی در و بینابینی فضاهاي پیدایش شهر، شکل در موضوع این است. ظهور تأمل قابل ها نیز بخشخصوصی و عمومی، مراتب لسلهس تاریکی، و نور مراتب سلسله بیرون، به درون و مراتب سلسله شکل به که است اجزاء شود. مراتب خلوت و شلوغ و غیره ظاهر می سلسله

)25-26: 1390،آبادي علیدیسفانی و نگارندگان با تلخیص از احمدي( :منبع


گیري نتیجهبحث و و توسعه به رسیدن براي دهنده منظر است و طبیعت است که شکل و محیط با متقابل انسان ارتباط

ضروري طبیعی -اکولوژیکی هاي جنبه به توجه شهر مردم زندگی ارتقاي کیفیت در یدارپا شهري مدیریت

نظر مورد الهی اسرار و رموز از سرشار کتابی عنوان به توان می را طبیعت عالمدر این راستا، رسد. می به نظر تجلی آن در الهی یقحقا که است کتابی طبیعت. است شده اشاره آن به نیز قرآن مجید در که چنان داد، قرار خداوند آیات را ها آن و کرده طبیعی هاي پدیده متوجه را انسان دائما قرآن مجید، که طوريه ب. است یافته و آنان اعتقادات و مذهب و دین بر آن تأثیر و طبیعت با اسالم نزدیک و گسترده ارتباط دلیل به .خواند می عوامل از یکی عنوان به طبیعی عناصر از توان می شهر ساختار و شکل بر اعتقادات و ادیان تأثیر به توجه با

و شهرسازي اسالمی مورد در مطالعات از حاصله نتایج .برد نام اسالمی شهرهاي ساختار دهنده شکل سازمان در زیاد تفاوت باوجود که است موضوع این یدؤم شهر ساختار در طبیعی عوامل نفوذ و حضور اسالم از پس و پیش دوره در طبیعی عناصر حضور تداوم متفاوت، تاریخی ايه دوره در شهرها فضایی

ها و شرایط حیات طیبه اسالمی با اقلیم اساس بردر اثبات انطباق نظریه شهرسازي .است انکارناپذیر امريدر گرفته شکلمحتوا اصلی جاري در کالبد شهرهاي طور همانطبیعی و جغرافیایی گوناگون باید افزود

اسالمی تعالیم و بینشهمان عبودیت است. » حی متاله«شهرسازي منطبق با اساس بررهنگ اسالمی و ف به اسالمی تمدن در و داند می خاص از تقدس برخوردار ،يخداداد اي هدیه عنوان به را طبیعی محیط

ل بین شهر اسالمی به دنبال انتظام و تعاد .است آشکار سکونت بشري محل شکل در مستقیم صورتیجامعه شهري و ایجاد توازن و هماهنگی در عموم ساختارها، رفتارها و دهنده لیتشکمجموعه عناصر

م با أشهري است تا در سایه تعالیم آسمانی، آرامش و آسایش تو يها سامانهافراد و يها واکنشو ها کنش مسلمان معماران د.یت نماتربی خدامحورتسخیر طبیعت و شکوفاترین شهروندان را در زیستگاهی آباد و

به توجه آن در که دادند شکل را معماري و شهرسازي مسلمانان هاي شالوده مسلمانان سایر مانند نیز اکثر در طبیعت مفهوم که دهد می نشان است. نتایج شده قلمداد اصلی شاخص روحانی محیطی هاي جنبه

آب،( چهارعنصر طبیعت از باستان ایران نگفره در. است توجه و مورداحترام ادیان و تمامى ها فرهنگ عنوان به طبیعت دیگر هاي پدیده و عناصر این نیز فرهنگ اسالمى در. است شده تشکیل) نور و باد خاك، اندیشه و ایرانى فرهنگ که در رویکردى. است یادآورى و تذکر براى عاملى و خداوند وجود از هایی نشانه

بر فراوانی تأثیر اسالمی ایدئولوژي .است طبیعت با هماهنگی کردروی دارد وجود طبیعت به اسالمى در مسلمان شهرسازان و معماران عقاید و مفاهیم ،ها اندیشهبا و است داشته شهرها کالبدي، ساخت هاي مؤلفهیکی از دنبو باهمگرایی و جمعهمچنین، . است بوده کامال موافق اسالمی شهر ساختن

دیگر طبیعت اعم از انسان و تمام دادنآن در پوشش قرار تر کاملمراحل هکشهرسازي اسالمی است


طبیعت، مانند رو این از ؛است سازگاري در طبیعت اجزاي تمام اسالمی با شهرسازي است. طبیعت اجزاينام رو این. از کند میطی را خود تکاملی مراحل شهر حالی که روح در است تغییر حال در دائم آن کالبد

که در سایه ظهور عدالت اسالمیهاي دیگر شهر ویژگی شهر طبیعی نیز نامید. از توان یم را اسالمی رشهارتباط اجزا با هم و همه با شود؛ حکمت، امنیت، تغییر مدام به جهت پاسخ به نیازهاي جدید، می حاصل

در در شهر و طبیعت است. جا و در نهایت هماهنگی نظامات اندازه و به گیري اجزا از طبیعت به کل، بهره کالبدي محیط بینهماهنگی نوع یک داراي آن کالبدي ساختار به توجه با اسالمی شهر که باید گفت پایان،

و روحی هاي ویژگی و محیط، انسان و نیازهاي با محیط مجاور عملکردهاي طبیعی، محیط و اقلیم با .دارد وجود انسان فیزیولوژیکی


منابع اندیشه منظر از سنتی شهر شکل باب در . کنکاشی)1390( آبادي، محمد. دیسفانی، یداهللا و علی احمدي .1

.17- 30، صص 19 شمارهنظر، شهرسازي و معماري هنر پژوهشی مرکز نظر، اسالمی، فصلنامه باغ

.خاك نشر اصفهان، شاهرخ، حمید ترجمۀ وحدت، . حس)1380(الله. بختیار، و نادر اردالن، .2 مشکوه، فصلنامه مقدم، سرو ابوالحسن ترجمه دوم، ادریس موالي شهر ناس. )1377(. فوزي اسکالی، .3

.58- 59 شمارهزیست، نشریه زیست درآمدي بر نگرش اسالم به محیط بینی دینی و محیط جهان .)1377(زاده، بهناز. امین .4

.97- 106، صص 30 شمارهشناسی، محیط سبز، پیام مجله زندگى، محیط درساخت طبیعى میراث از الهام .)1382( محمد. ده،زا نقى و بهناز زاده، امین .5

.21 شماره .4. مبانی امنیت در شهر اسالمی، فصلنامه پژوهش، شماره )1379(زاده، بهناز. امین .6

شهر، ساختار در زیستی تعادل هاي زمینه بررسی .)1378(میترا. ترشیزي، احمدي و سیدحسین بحرینی، .7 .23 شماره شناسی، محیط فصلنامه

چهارمین مقاالت اسالم، مجموعه جهان در آن پایداري و زیست محیط بر . تأملی)1389(بزي، خدارحم. .8 اسالم، دانشگاه سیستان و بلوچستان. جهان جغرافیدانان المللی بین کنگره

انتشارات اسالمبولچی، منیژه و حلیمی محمدحسین: ترجمه اسالمی، . شهر)1369(الدین. نجم بمات، .9 تهران. وزارت فرهنگ ارشاد اسالمی،

بینی اسالمی در طراحی . انعکاس معانی منبعث از جهان)1389(بمانیان، محمدرضا و عظیمی، فاطمه. .10 .39- 48، صص 2 فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسالمی، شماره معماري،

علوم المللی بین نشریه مسلمانان، معماري در خدامحوري نقش . بررسی)1386(بمانیان، محمدرضا. .11 .37- 44شهرسازي، صص و معماري نامه ویژه ،18 جلد ،5 شماره ایران، صنعت و علم دانشگاه مهندسی

هاي شهر و پیرامون، انتشارات سمت، . نظریه)1382(سناجردي، حسین. یزدي، محمدحسین و رجبی پاپلی .12 چاپ اول.

مقاالت مجموعه زیست، محیط حفظ و قفو اسالمی، شهرسازي پارادایم. )1387(.محمدرضا پاك، .13 .اصفهان دانشگاه اسالمی، شهر آرمان همایش نخستین

.اول اول، شماره سال آبادي، مجله ایران، سنتی معماري و شهرسازي درباره .)1370(محمدکریم. پیرنیا، .14 تباطار بررسی .)1392(بین، مهدي. جوهري، فرخنده، پورجعفر، محمدرضا، مثنوي، محمدرضا و حقیقت .15

کرج، شهر قدیمی هسته پیرامون منطقه: مورد مطالعه طبیعی، عناصر کمک به شهري شاخص ابنیه بین .189- 204، صص 31 شمارهفصلنامه مدیریت شهري،

هفتم، تهران چاپ تهران، دانشگاه شهر، تا شار از .)1386(محسن. حبیبی، .16


هنري شهرداري تهران، مرکز هنگی، سازمان فرهاي شهر اسالمی ویژگی. )1389(.غالمرضا، خسروي .17 مطالعات فرهنگی شهر تهران.

اهللا مافی، نشر نیکا، نژاد و عزت . شهرهاي ایران، مترجمین: حسین حاتمی)1376(خیرآبادي، مسعود. .18 مشهد.

شهر مطالعات فصلنامه اسالمی، شهر کالبدي یابی سازمان اصول و گیري شکل مبانی. )1389(. جابر دانش، .19 .15- 31اول، صص شماره می،ایرانی اسال

.90- 98 صص ،2 شماره نور، پیک ، نشریهر جستجوي شهر اسالمی پایدار. د)1386(رحیمی، حسن. .20 ؛نمونه موردى، گیرى از عناصر طبیعى بهره هویت بخشى به شهر از طریق .)1390(.اصغر على ،رحیمیون .21

.93- 104، صص 9شماره ،هویت شهر، فصلنامه شهر همدان .97- 98، صص 17 شماره. طبیعت در شهر و شهرسازي معاصر، مجله آبادي، )1385(اضیه.رضازاده، ر .22 .16شماره ،قرآن و شهر اسالمی، نشریه پژوهش دینی .)1387( ، پویا.شهابیانو رضا ،فیقدوستر .23 انتشارات سمت، ایران، شهري ریزي . فرآیند برنامه)1384(حسینی، پروانه. شاه و محمدتقی رهنمایی، .24

.تهرانانتشارات مرکز )، جغرافیاشهرسازى ( هاى مباحث و روش مجموعه .)1369( .رهنمائى، محمدتقى .25

مطالعات و تحقیقات شهرسازى، تهران.اسالمی، فرهنگ و تعالیم در شهر و طبیعت .)1393(شاطریان، محسن، اشنویی، امیر و گنجی پور، محمود. .26

انتشارات مرسل.

جهاد انتشارات شهرها، اجتماعی اکولوژي شهرها، اجتماعی جغرافیایی. )1372(. حسین شکویی، .27 .تهران دانشگاهی،

جلد اول، چاپ شانزدهم، انتشارات سمت، ي،شهر یاينو در جغراف هاي یدگاهد .)1392(سین. ح یی،شکو .28 .تهران

ي جغرافیایی)، ها مکتبي محیطی و ها فلسفه( ایجغرافي نو در فلسفه ها شهیاند. )1390(شکویی، حسین. .29 هشتم، تهران. چاپ ی،تاشناسیگجلد دوم، انتشارات

فصلنامه اسالمی، هنر در زیبایی و شهر جایگاه . تحلیل)1390(صارمی، مسعود. و صارمی، حمیدرضا .30 .101- 113، صص 4 شماره ایرانی اسالمی، شهر مطالعات

تهران.علی چراغی، انتشارات امیرکبیر، ترجمه اسالمی، مدینه .)1376(عثمان. عبدالستار، .31اسالمی، منابع در فرهنگ خانه و هاي کالبد شاخصه .)1387(راد، عباسعلی. انوش، ابوالحسن و سنائی فیاض .32

اسالمی، دانشگاه اصفهان. شهر آرمان همایش نخستین مقاالت مجموعه قرآن کریم. .33


سازي شهر باایرانی، پورتال سازمان زی شهرهاي هویت در طبیعی عناصر جایگاه .)1392(پور، انسیه. قوام .34 ).zibasazi.ir( ،تهران

عمران انتشارات شرکت زنوزي، تیزقلم سعید ترجمۀ اسالم، جهان شهرسازي تاریخ .)1384(پائولو. کونئو، .35 .ازي، تهرانسبه و

.تهران تهران، انتشارات دانشگاه سید حسین بحرینی، ترجمه شهر، شکل تئوري. )1384(.کوین لینچ .36 .14- 17 صص ،9 شمارهخشک تبریز؛ محور پایداري شهر، مجله منظر، انهرودخ .)1389(مجتهدي، بهار. .37 امروز، شهري هاي چالش با مواجهه در اسالمی شهر کارآیی. )1387(.رعنا بیگلو، شیخ و جمال محمدي، .38

.اصفهان دانشگاه اسالمی، شهر آرمان همایش نخستین مقاالت مجموعه هاي اسالمی، چاپ اول، انتشارات دانشگاه یزد.. جغرافیاي کشور)1382(الممالکی، رضا. مستوفی .39بینی اسالمی، بازشناسی اصول کیفی مسکن در ارتباط با طبیعت از منظر جهان .)1391(معینی، مهدیه. .40

.83- 96، صص 9 فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسالمی، شماره ).www. iran_eng.com( . ادبیات و هنر در تمدن اسالمی، به نقل از سایت:)1386(حسین. نصر سید .41 شهرسازي معاصر، مرکز آن در اندیشه معماري و هویت و بحران .)1381( .کار، عبدالحمید نقره .42

تحقیقات شهرسازى و معمارى دانشگاه علم و صنعت، تهران. .177 گیري از متون مقدس، کتاب ماه هنر، شماره اسالمی و روش بهره شهر .)1392(نقی زاده، محمد. .43 مبانی نظري)، انتشارات راهیان، اصفهان.( اسالمی. معماري و شهرسازي )1385(د.زاده، محم نقی .44 انتشارات ایرانى، شهرهاى و در فرهنگ زیست محیط و طبیعت . جایگاه)1384( محمد. زاده، نقى .45

.تهران اسالمى، آزاد دانشگاه- کالبدي شهرهاي ایرانی پایداري با تأکید بر نقش طبیعت در ساختار بازآفرینی .)1390(یزدگرد، فاطمه. .46

، 5 شمارهایرانی اسالمی، شهر مطالعات فصلنامه دره مقصود بیک تهران)، رود بررسی موردي؛( اسالمی .79- 94صص

47. Abaidoo, S.(1997). Human-nature Interaction and the Modern Agricultural Regime: Agricultural Practices and Environmental Ethics. PhD Dissertation, Dept. of Sociology, University of Saskatchewan, Canada.

48. Abu-Lughod, J. L. (1987). The Islamic City: History Myth, Islamic Essence, and Contemporary Relevance, International Journal of Middle East Studies, Vol.19, No. 2, PP. 155-176.

49. Benton Short, L, and Short, J. (2008), Cities and Nature, Londen and NewYork, Routledge.

50. Erlhoff, M. & Marshall,T.(2008). Design Dictionary, perspectives in Design Terminology, Birkhauser.

51. Guattari, F.(2000).The Three Ecologies. Trans. Ian Pindar & Paul Sutton, London & New Brunwick, NJ: The Athlone Press.

52. Hakim,B.(1986 .) Arabic Islamic cities: Building and Planning Principles,Kegan Paul,London.


53. Mostafavi, M. (2010). Ecological Urbanism, Harvard University Graduate School of Design, Lars Muller Publishers.

54. Saoud,R .( 2002 ). Introduction to the Islamic City. 55. Seo, J.K.(2002). Re-urbanization in Regenerated Areas of Manchester and

Glasgow: New Residents and the Problems of Sustainability.

ﯽﻣﻼﺳا يزﺎﺳﺮﻬﺷ و يرﺎﻤﻌﻣ رﺎﺘﺧﺎﺳ رد ﺖﻌﯿﺒﻃ...

Documents