III ODNOS DRAVE I PRAVADrava i pravo su tijesno vezane pojave, te je stoga potrebno sagledati kakvi su uticaji drave na pravo i obrnuto. Uticaji drave na pravo su mnogobrojni i razliiti, tako da se mogu razlikovati:1)

globalni uticaj ogleda se u istorijskim preobraajima drave koji su doveli do racionalizovanja prava da bi drava mogla da odgovori drutvenim potrebama. Ovaj preobraaj drave proizveo je: sekularizaciju prava (odvajanje prava od religije); globalizaciju prava (ukidanje i prevladavanje feudalnog pravnog partikularizma); formalizaciju i standarizaciju prava.

2) pojedinani uticaj Znaaj i uticaj drave na pravo razliiti su u stvaranju i primjeni prava a) sutinski u stvaranju prava drava ne mora uestvovati neposredno, jer moe da ovlasti druge nedravne subjekte da stvaraju pravo. Uloga drave u primjeni prava daleko je znaajnija naroito u primjeni sankcija, bez obzira na to da li se sankcije primjenjuju neposrednom fizikom prinudom ili samo prijetnjom njome. Drava posredno utie na primjenu dispozicija koje primarno primjenjuju drugi subjekti kroz preventivne, obrazovne i informativne radnje kojima se ti subjekti motiviu da postupaju po dispozicijama pravnih normi. b) istorijski (razvojno)

1

Kao to drava racionalizuje pravo, tako i pravo racionalizuje dravu. Ova racionalizacija se ogleda u 3 konkretna oblika: 1) stvaranjem drave kao pravne organizacije drava je od svog nastanka pravna organizacija zbog toga to nastaje donoenjem pravnog akta koji je uslov njene egzistencije drava je pravna organizacija i istovremeno pravna linost (drava stvara i primjenjuje pravo i tako vri vlast; drava je ureena pomou pravnih normi; njena djelatnost je odreena pravom) 2) obezbjeenjem dravnog funkcionisanja dravna organizacija se uvruje prenoenjem principa hijerarhije iz prava u dravnu organizaciju princip hijerahije utvruje dravnu organizaciju jer doprinosi njenoj stabilnosti i efikasnosti, a zasnovana je na objektivnoj injenici drutvenoj hijerarhiji, koja je posljedica nejednakosti u drutvu dravni organi se rasporeuju od najvieg do najnieg u ostvarivanju dravne djelatnosti dravna radnja se ne odvija van prava i to kako organizaciono (pravom je odreeno koji dravni organ i kako radi), tako isutinski (u smislu ta svaki od njih radi) 3) organizacijom dravne vlasti uticaj prava na dravu ogleda se u ograniavanju dravne vlasti objektivno = utvrivanjem naela zakonitosti subjektivno = obezbjeujui legitimitet dravnoj vlasti

2

IV STRUKTURALNI POJAM DRAVESa aspekta strukturalne analize drave, svaka drava mora imati najmanje tri (3) sastavna elementa: 1. narod (stanovnitvo) 2. teritoriju i 3. dravnu vlast Ova tri elementa moraju odgovarajuem kvalitetu. 1) DRAVNA VLAST Vlast bi se mogla oznaiti kao drutveni odnos u kome jedna strana izdaje zapovijesti i nareuje drugoj, a ova druga duna je da postupa po tim zapovijestima pod prijetnjim prinude. Dravna vlast kao i svaka druga vlast predstavlja drutveni odnos u kome oni koji vre vlast (vladajui slojevi i grupe) nareuju onima nad kojima se vlast vri pod prijetnjom prinude. Dravna vlast je javna vlast; poiva na jvnom ili politikom podruju drutvenog ivota. Dravna vlast posjeduje najjau prinudu, monopol fizike prinude radi osiguranja primjene izdatih zapovijesti. Danas dravna vlast ne moe poivati iskljuivo na prinudi, jer politika vlast mora biti legitimna. Ona je legitimna samo ako se prihvata, a to znai da stanovnitvo prua podrku vlasti ili je pak smatra na neki nain nunom ili opravdanom. biti prisutna istovremeno i u

3

Suverenost davne vlasti Izraz suverenost vue porijeklo iz katolikog crkvenog prava. an Boden (definicija suverenosti) = najvia vlast drave nad pojedincem, neograniena zakonima. Prma njegovom shvatanju biti suveren znai biti iznad zakona zemlje i imati mogunost promjene zakona. Hobs (najpotpunija teorija o dravnom suverenitetu) = on je osnovu za postojanje suverenosti nalazio u imanentnoj ljudskoj prirodi, u nepomirljivim psiholokim zakonima koji su reziltat istorijskih pojava i injenice da je ovjek ovjeku vuk i da se bez organizovane apsolutne vlasti drave drutvo pretvara u rat svih protiv sviju.

Za suverenost se najee kae da je to bitno svojstvo dravne vlasti koje znai da je dravna vlast vrhovna vlast.Da je drava suverena to znai da je dravni poredak poredak iznad koga nema vieg poretka, a jedini poredak koji bi se mogao priznati kao vii od dravnopravnog poretka jeste meunarodnopravni poredak. Stoga se pitanje da li je drava suverena, poklapa sa pitanjem da li je meunarodno pravo poredak vii od dravnog prava ili nije? Hans Kelzen prema njegovom miljenju, tvrdnja da je suverenost bitno svojstvo drave znai da je drava vrhovna vlast, a vlst se definie kao pravo ili mo izdavanja obaveznih zapovijesti. Pojedinac koji je vlast ili koji ima vlast mora da je dobio pravo izdavanja obaveznih zapovijesti, tako da su ostali pojedinci obavezni da sluaju. Takvo pravo ili mo pojedincu moe dodijeliti samo normativni poredak, stoga je vlast u prvom redu karakteristika normativnog poretka. Samo normativni poredak moe biti suveren, to e rei vrhovna vlast. Prema njegovom miljenju problem suverenosti se nuno pojavljuje kao problem odnosa unutranjeg i meunarodnog prava.4

Pojedini autori smatraju da pojam suverenosti nema pravni karakter. U ustavima veine zemalja stoji da su to suverene drave, ali odreenja samog pojma suverenosti nema. Sa druge strane postoje miljenja da je suverenost jedan pravni pojam. Kao takav on oznaava svojstvo onoga koji iznad sebe ne priznaje nikakvu viu vlast (J. Andrai). Pojam suverenosti se uobiajeno koristi da bi oznaio subjekta koji je vrhovni u svojoj oblasti djelovanja, nad kojim nema nikakve druge vlasti. Kao takva, suverenost bi obuhvatala: A. Nezavisnost dravne vlasti prema spolja manifestuje se kao samostalnost drave u donoenju pravnih propisa i u iskljuenju svakog stranog miljenja u unutranje stvari neke drave, primjenom naela jednakosti i ravnopravnosti drava. Nadmo (suprematija) dravne vlasti predstavlja svojstvo dravne vlasti da je najjaa i najvia u odnosu na vlast razliitih organizacija i zajednica unutar svoje teritorije. To podrazumjeva da su ostali nosioci vlasti njoj podreeni i da drava monopolom za fiziku prinudu moe natjerati sve ostale na ponitenje svojih zapovijesti. Pravna neogranienost dravne vlasti to oznaava svemo dravne vlasti da u slobodi izbora prilikom odluivanja, moe bez pravnih ogranienja donositi kakav hoe pravni propis za regulisanje drutvenih odnosa na svojoj teritoriji. Vrhovna vlast drave i odluivanje najviih dravnih organa zavisi od politike volje stanovnitva, od ustavnih propisa o ureenju drave i kataloga ljudskih prava. Mnoga od tih ogranienja potvrena su meunarodnim propisima OUN, Savjeta Evrope, EU i dr.

B.

C.

Suverenost na meunarodnom planu, drave su pravno jednake (nepodreene jedna drugoj) iako je stvarnost drugaija.

5

Izmeu pravne slobode i faktike slobode smjetena je spoljna suverenost dravne vlasti i to je posebno znaajno za male drave i narode. Suverenost nije subjektivno pravo drave, ve faktiko svojstvo dravne vlasti. Dravnu suverenost niko ne poklanja ni vlastito stanovnitvo, ni strane drave. Stoga priznanje nezavisnosti svake konkretne drave od strane drugih drava nema konstitutivan, nego deklarativan karakter. U novije vrijeme javljaju se miljenja o nepostojanju suverenosti. U meunarodnim odnosima, suverenost drave mora biti neograniena, jer u protivnom nije rije o dravi. Ako neka druga drava ili meunarodna organizacija odreuje pravac njene politike, onda one prestaje da bude suverena. Uslov za suverenost jedne drave je njena ekonomska nezavisnost i samostalnost. Takvih drava danas ima malo. sa pojmom suverenosti dravne vlasti tijesno su vezani pojmovi - narodna i - nacionalna suverenost Narodna suverenost smatra se da je narodna suverenost ostvarena ako je u dravi ostvarena vladavina naroda, ako njegova volja dolazi do izraaja.

6

Nacionalna suverenost teorije o nacionalnoj suverenosti poele su se razvijati u toku 18. i 19. vijeka. Problem je postao posebno sloen onda kada su se u toku 19. i 20. vijeka javile mnogonacionalne drave u vidu buroaskih federacija. Tada se ispoljila sve snanija tendencija ka ekonomskom, politikom i kulturnom podreivanju manjih nacija od strane onih veih. Zagovornici nacionalnog separatizma isticali su da nacionalna suverenost mora ostati cjelovita i u vienacionalnoj zajednici i stoga im je kao oblik dravnog ureenja bila blia konfederacija nego federacija. U pravili veinska nacija je stvarala svoju dravu, tako da su ostale nacije ostajale u manjini (taj proces je u veem dijelu Evrope odavno zavren osim na Balkanu). Moderno doba i takvim nacijama nacionalnim manjinama garantuje odreena prava i slobode, pri emu je osnovni problem, da li su to kolektivna prava nacije ili individualna prava pojedinca? U globalizovanom svijetu pitanje suvereniteta nacionalne drave postavlja se na nov nain. Privredna, komunikaciona i ekoloka meuzavisnost drava, nastanak snanih transnacionalnih korporacija koje presijecaju granice drava i raanje monih nacionalnih, regionalnih i svjetskih organizacija ekonomske, politike i vojne prirode, faktiki, a time i pravno, dovode u pitanje suverenitet nacionalne drave.

7

V FUNKCIJE DRAVNOPRAVNOG PORETKA (Funkcionalni pojam drave)

U emu se sastoji djelatnost drave ili koje su njene funkcije? Odgovor: u raznim poslovima koje, s obzirom na dravne ciljeve, obavljaju ljudi u dravnoj slubi primjenjujui i stvarajui pritom pravne propise. S. Jovanovi govori o: - regulativnoj - izvrnoj i - sudskoj funkciji drave. Drava kao organizacija koja raspolae monopolom fizike prinude, prisilno usmjerava ili regulie vane konflikte i sloenemeuljudske odnose svojim odlukama koje su obavezne za sve pripadnike jednog drutva. Drava i pravo, uopteno posmatrano, imaju jedinstvene funkcije. Funkcije drave i prava se u odreenoj mjeri mijenjaju tokom istorije, pri emu se starije funkcije uglavnom zadravaju i u kasnijim dravama, iako se mijenjaju po znaaju i oblicima. - Organizacija politike vlasti od poetka je imala prvenstveno napadako-odbrambenu funkciju. Ova funkcija drave nije nestala ni u nae vrijeme, iako je potisnuta od drugih vie civilizovanih funkcija politike vlasti.

8

- Sa naraslim proizvodnim znanjima i sredstvima, uz bogatstva i robove koji su stjecani osvajakim ratovima, ve u najstarijim vremenima nastaje ugnjetaka i izrabljivako-represivna funkcija dravnopravnog poretka. I ova osnovna klasna uloga drave zadrae se u svim istorijskim tipovima drutve, sve do naeg vremena, ali sa temdencijom vrlo sporog ublaavanja ugnjetakog nasilja. Ova funkcija drave jo preivljava i u meudravnim odnosima ekonomskog iskoritavanja bogatstva nerazvijenih zemalja Afrike, Azije i Latinske Amerike, a iskazuje se u stalnoj spremnosti velikih sila da vojno interveniu u tim zemljama svaki put kada su tu ugroeni njihovi interesi. trea funkcija drave bila je od najranijih vremena upravljanje velikim javnim i prisilnim radovima, sa upotrebom masovne radne snage robova i naroda (izgradnja tvrava, hramova, puteva brodova...) Ova funkcija drave dovela je do nastanka velikih civilizacija (Egipat, Kina, Indija...)-

- dravnopravna funkcija jeste funkcija zatite drutvenog mira i sigurnosti (spreavanje unutranjeg rata). Ova dravnopravna funkcije e sa modernim liberalnim i socijalnim demokratijama prerasti u jedan od najznaajnijih zadataka dravnopravnih poredaka: u zakonsku sudsku i upravnu zatitu brojnih linih, politikih, radnih, imovinskih, vjerskih, etnikih, kulturnih i dr. prava i sloboda ovjeka i graanina. Funkcija drave postaje i smoogranienje njene vlasti i opasnosti od represije nad graanima.

9

- Svaka drava ima i pravno-regulatornu funkciju koja je zapravo nuna forma pravnog ostvarivanja svih njenih naprijed navedenih funkcija. Ova funkcije se sastoji u tome da se ljudska ponaanja iz vanih drutvenih odnosa pravnim pravilima prisilno oznaavaju kao obavezna, ili kao ovlatena ili kao deliktna ponaanja. ZAKLJUAK: Dravna organizacija koja odgovara globalnom drutvu, ima politiku i suverenu vlast zasnovanu na monopolu legalne fizike prinude i na ekonomskoj i ideolokoj moi, odnosi se na precizno odreeno stanovnitvo i teritoriju, a pravnim normama regulie najvanije drutvene odnose i ostvaruje razne istorijske funkcije poevi od osvajanja i odbrane prema drugim drutvima i izrabljivanja i represije prema vlastitom stanovnitvu, do vremena sve naglaenije uloge zatite mira, sigurnosti i slobode i postizanja blagostanja svih pripdnika drutva.

10

VI PROMJENE DRAVNOPRAVNOG PORETKAU dravnopravnom poretku svakodnevno nastaju brojne promjene pojedinih njegovih elemenata (neke slubene osobe odlaze, a druge dolaze u dravnu organizaciju putem izbora ili imenovanja, pojedini dravni organi se ukidaju, transformiu...). Sve ove promjene izvode se putem pravnih normi, na zakonit nain, tj. postupcima koji su propisani najviim pravnim aktima - ustavima, zakonima, poslovnicima parlamenta... Tehnoloki, ekonomski i politiki razvoj drutva namee povremeno i dublje promjene dravnog poretka (prelazak iz monarhijskog u republikanski oblik vladavine, prelazak iz parlamentarnog u polupredsjedniki siste i obrnuto...). Takve vee promjene nazivaju se REFORME (ustavne, izborne, obrazovne...). One se izvode putem pravnih normi na legalan nain. Pored legalnih promjena, dogaaju se ponekad i ilegalne (nezakonite) promjene. Dravni udar predstavlja oruano preuzimanje vlasti od jednog dijela ljudi iz same dravne organizacije (vojske, policije...) i zbacivanje sa poloaja, hapenja ili ubijanja drugih visokih slubenih lica i njima vjernih dijelova oruanih snaga. Dravnim udarom se mijenjaju samo oni dijelovi drave i prava koji su prevratnicima nepoeljni, dok se vei dio dravnopravnog poretka zadrava. Dravni udari mogu biti antidemokratski i demokratski. Pu se razlikuje od dravnog udara po tome to ga izvode nii pripadnici u hijerarhiji dravnih funkcionera. Ovo se u praksi deava mnogo rjee u odnosu na dravni udar.

11

Napad na poredak iz vana (narodni ustanak ili revolucija) revolucija je socijalni pokret koji obara, osim vladajuih stranaka i linosti, osnovne politike i pravne odnose u drutvu. Ona se prepoznaje po tome to ukida vladavinu neke drutvene klase i osnovni tip vlasnitva u drutvu (ukidanje privatnog vlasnitva nad sredstvima za proizvodnju, politiki sistem aristokracije...). Revolucije stvaraju novu dravu i novo pravo na ruevinama stare drave. Revolucije modernog doba: revolucija u Rusiji 1917. ; u Jugoslaviji tokom II svjetskog rata... Poseban oblik revolucionarnih promjena su narodnooslobodilaki antikolonijalni ustanci koji obaraju aparate vlasti i pravne sisteme kolonijalnih sila

12

VII DRAVNA ORGANIZACIJAPojam Najire znaenje pojma drane organizacije je njeno teritorijalno (geografsko) znaenje, gdje se ona oznaava kao prostor na kome se vri dravna vlast. Ue znaenje pojma dravne organizacije je njeno socioloko (politikoloko) zanenje kao drutvene organizacije koja ima monopol fizike sile. Najue znaenje je organizaciono, koje oznaava tvorevinu sa skupom organa koji izvravaju odreene zadateke, meu kojima su posebno karakteristini organi koji primjenjuju sankcije za prekraj pravnih normi. Dravna organizacija i dravni organi predstavljaju neto vie od ljudi koji ih ine. Toj cjelini pravo priznaje svojstvo pravne linosti, pravne ustanove.

13

Naela dravne organizacije Najvanija naela dravne organizacije su: 1. naelo hijerarhije = ovo naelo nije karakteristino samo za dravu, ve za drutvo u cjelini. itava dravna organizacija poiva na odnosima nadreenosti i podreenosti. Naelo hijerarhije odlikuje i pravni poredak koji se kao takav zasniva na hijerarhiji pravnih akata (normi). Pravni poredak je vrsta normativnog poretka i sastavljen je od viih i niih elemenata gdje svaki pravni akt, osim ustava, proizlazi iz vieg i tako do najnieg iz kojeg nastaju materijalni akti, koji predstavljaju neposrednu i konanu primjenu prava. Nie pravne norme imaju manju pravnu snagu i moraju biti u skladu sa viim pravnim normama koje imaju veu pravnu snagu. Snaga pravnog akta zavisi od njegove forme tj. od nadlenosti organa za njegovo donoenje kao iod postupka po kome se akt donosi, odnosno njegove materijalizacije (najvii dravni organ donosi ustav). Na ovaj nain naelo hijerarhije u dravnoj organizaciji preslikava se na pravni poredak. 2. naelo centro-periferne povezanosti = svaka drava posjeduje centralne i necentralne organe dravne vlasti. Odnos meu ovim organima poiva na naelu centro-periferne povezanosti. Odnos izmeu centralnih i necentralnih organa vlasti u dravi moe biti dvojak: - drava moe biti centralizovana ( necentralni organi su u potpunoj potinjenosti u odnosu na centralne organe) - decentralizovana ( kada necentralni organi imaju vei ili manji stepen samostalnosti u odnosu na centralne organe) Bez obzira na injenicu postojanja centralnih i necentralnih organa vlasti u svakoj dravnoj organizaciji mora se obezbjediti sklad integracionih i dezintegracionih procesa i odnosa koji na toj osnovi objektivno poivaju.

14

3. naela koordinacije, kooperacije, koleracije i koherentnosti = naelo koordinacije je posebno znaajno naelo za efikasno funkcionisanje svih sloenih cjelina. Mnogobrojne dravne funkcije sloenog su karaktera i zahtijevaju angaovanje vie razliitih dravnih organa. Zbog toga je koordinacija meu njima nuna. Kada u dravnoj organizaciji ne bi postojalo ovo naelo rad njenih organa bio bi nemogu ili pak ometen u znaajnijoj mjeri. Koordinacija moe biti: organska ( predstavlja usklaenost izmeu dijelova dravne organizacijena osnovu njihovih unutranjih svojstava) mehanika (je skladnost koja se obezbjeuje djelovanjem posebnih instrumenata ili postupaka) spoljnjim

neposredna koordinacija ( je direktno usklaivanje dijelova dravne organizacije izmeu sebe ) posredna ( pretpostavlja kretanje posebnog subjekta ili procedire iji je zadatak da izmau dva dijela obezbjedi potreban stepen skladnosti ) strukturalna koordinacija ( odnosi se na sastav organizacije) funkcionalna ( djelatnost organizacije ) ciljna koordinacija ( koji je krajnji cilj koji se eli postii )

Naelo koordinacije je mjeovito, opte i dinamiko naelo i ostvaruje se u tri istovremena i povezana aspekta: kooperacija (saradnja) koleracija (uzajamnost) komplementarnost (dopunjavanje)

15

Sastav dravne organizacija Dravna slubena lica, dravni organi, nadlenost Dravnu organizaciju sainjava veliki broj fizikih lica koja jednim imenom moemo nazvati dravna slubena lica. Upravo po tom vrenju dravne vlasti, slubena lica se razlikuju od obinih graana. Dravni organ je normativna pojava, skup srodnih poslova koji je postavljen pravnim normama i nosi odreeni naziv, npr. Vlada Republike Srpske. Dravni organi nastaju tako da se svi poslovi nuni za ostvarivanje ciljeva drave putem pravnih normi raspodjeljuju, na veliki broj organizacijskih jedinica. Dravni organ se ne moe svesti ni na jedno slubeno lice, ni na sredstva neophodna za njegov rad, ni na utvrenu nadlenost dravnog organa. Dravni organi se meusobno razlikuju po svojoj nadlenosti. Nadlenost predstavlja termin koji oznaava skup pravnih obaveza i pravnih ovlatenja da se obavljaju poslovi jednog organa (npr. nadlenost parlamenta da donosi zakone). Nadlenost svakog dravnog organa ima nuno dva aspekta: stvarna nadlenost jeste obaveza i ovlatenje da se obavljaju neke vrste poslova (npr. da se sudi u krivinim i imovinskim sporovima) mjesna (teritorijalna) nadlenost jeste obaveza i ovlatenje da se takve vrste poslova obavljaju na odreenoj teritoriji (npr. mjesna nadlenost Osnovnog suda u Banjaluci i mjesna nadlenost Osnovnog suda u Bijeljini) funkcionalna nadlenost u modernom zakonodavstvu utvreno je pravo na albu nezadovoljne stranke protiv prvostepene odluke upravnog ili sudskog organa vioj dravnoj instanci. Pravila o nadlenosti vieg suda ili upravnog organa da odluuje po albama protiv prvostepenih sudskih odluka su pravila o funkcionalnoj nadlenosti.16

Nadlenost dravnih organa ( slubenih lica) odreuje se ustavnim, zakonskim ili drugim pravnim normama.

17

Vrste dravnih organa Dravni organi kao skupovi poslova klasifikuju se prema razliitim kriterijumima. Neki od kriterijuma su sljedei: 1. 2. Ova Prema vrstama dravne vlasti razlikuju se ustavno-zakonodavni izvrno-politiki pravosudni i upravni oragni Prema nainima dolaska slubenih lica na funkciju, razlikuju se nasljedni izborni postavljeni i nametnuti organi, odnosno slubena lica podjela odgovara podjeli na birokratske i demokratske dravne organe

Osnovni kriterij demokratinosti dravnih organa je u relaciji - ko bira slubena lica, kontrolie ih i poziva na odgovornost. 3. Prema vanosti i moi organa, tj. prema njihovim poloajima u hijerarhijskim odnosima dravne organizacije raylikuju se - odluujui (svi vii dravni organi prema niima) - izvrni dravni organi ( svi nii organi prema viima) 4. Prema tome koliko slubenih lica uestvuje u odluivanju, razlikuju se - individualni - kolektivni dravni organi (odluke se donose glasanjem natpolovinom veinom) U ovoj podjeli nije bitan broj lica koja rade poslove jednog organa, ve je bitno ko u tom organu donosi odluke.

18

5.Prema osobinama slubenih lica koja rade u dravnim organima, razlikuju se - profesionalni (struni) = posebno su se kolovali za poslove odreenog dravnog organa; ne donose politike odluke; poslove obavljaju neogranieno vrijeme i - neprofesionalni (politiki) organi = npr. parlament; djelatnost se obavlja odreeno vrijeme i nisu propisani nikakvi posebni uslovi za obaljanje te djelatnosti; to su politiari i voe politikih partija 6.Prema tome da li se dravni poslovi sastoje ili ne sastoje od neposrednog koritenja oruanih sredstava razlikuju se - oruani i - civilni dravni organi 7.Prema teritorijalnoj nadlenosti razlikuju se - centralni (nadlenost na cjelokupnoj teritoriji) - regionalni (na jednom veem dijelu teritorije) i - lokalni organi (manjem dijelu teritorije-obino optine)

19

VIII DRAVNI OBLICI (Oblici drava, vrste drava)Klasifikacija drava 1. Oblik vladavine - se odreuje prema pravnom i politikom svojstvu lica koje se nalazi na elu odreene drave i tu dravu predstavlja prema vani i prema vlastitom stanovnitvu. Postoje 2 oblika vladavine: - monarhija - republika 2. Oblik dravnog ureenja - odreuje se prema odnosu koji postoji izmeu centralnih i necentralnih organa dravne vlasti. Razlikujemo: - prostu (unitarnu) dravu koja moe biti centralizovana i decentralizovana - sloenu dravu (federaciju) - savez drava (konfederaciju i uniju) 3. Oblik politikog ureenja - odreuje se zavisno od toga kakav je odnos dravnog aparata prema veini naroda. Postoje 2 oblika politikog ureenja: - autokratija - demokratija 4. Oblik dravne vlasti - odreuje se prema odnosu koji postoji izmeu zakonodavstva, uprave i sudstva. Postoje 2 ista oblika dravne vlasti: - jedinstvo vlasti - podjela vlasti

20

1. Oblici vladavine Pojam oblika vladavine Oblik vladavine odreuje se prema organizaciji efa drave, kao i po njegovom odnosu prema ostalim dravnim organima. Vrhovni dravni organ je onaj organ koji je u dravi najvii (suveren ) i koji vri suverenu vlast. To je nekada bio monarh u apsolutistikoj monarhiji. Danas u modernoj dravi to je ustavotvorni organ. Za razliku od njega, ef drave je organ koji predstavlja dravu kao jedinstvenu i specifinu organizaciju. To predstavljanje se vri kako prema inostranstvu, tako i u samoj dravi. ef drave moe istovremeno biti i vrhovni, suvereni dravni organ. Takva je situacija u apsolutistikoj monarhiji, gdje je monarh istovremeno i ef drave i vrhovni dravni organ. ef drave moe biti konstituisan kao - inokosni ili - zborni dravni organ (takav je sluaj sa Predsjednitvom BiH) U zbornom dravnom organu odluke se mogu donositi - konsenzusom ili - veinom glasova ef drave na svoju funkciju moe doi na tri naina - izborom (neposredno od naroda ili posredno izborom od strane parlamenta - nasljeem - dravnim udarom, odnosno puem Zavisno od oblika vladavine zavisi kolika e ovlaenja imati ef drave.

21

Ukoliko je ef drave istovremeno i vrhovni dravni organ, onda je sva vlast skoncentrisana u njegovim rukama (apsolutistika monarhija). U drugim vrastama oblika vladavine, ef drave je, najee i ef uprave ili pak organ koji ima odreena ovlaenja u svom segmentu dravne vlasti (komadant oruanih snaga, i sl.). ef drave moe imati vea ili manja ovlaenja u vrenju zakonodavne i sudske vlasti. ef drave moe da ima ovlaenja da predlae ili imenuje kandidate na najvie sudske funkcije u dravi. ef drave ima ekskluzivno pravo da daje amnestiju i pomilovanje, predlae i imenuje ambasadore i sl.

a) Monarhija Izraz monarhija predstavlja zajedniki nazivnik za sve oblike vladavine u kojima se na elu drave nalazi lice sa posebnim i jasno izdvojenim privilegijama. Monarhija je oblik u kome osnovnu vlast vri jedan ovjek. U savremenijem pravno-politikom znaenju monarhija je oblik vladavine u kome funkciju efa drave vri jedna linost koja ne podlijee pravnoj odgovornosti i koja vri svoju funkciju doivotno i po pravilu nasljedno. Monarhija moe da se pojavi u vie razliitih formi (carevina, kraljevina, despotija, kneevina, vojvodstvo isl.). Osnovna ideja monarhije sastoji se u tome da drava ne moe biti jedna ako njena vlast ne bude usredsreena na jednog ovjeka.

22

Jovanovi istie da je za pravni poloaj monarha karakteristino sljedee: - monarh vlada na osnovu ustava - monarh stavlja u pokret sve tri vlasti - monarh nije samo ef upravne vlasti, on ima uea u poslovima druge dvije vlasti - monarh ne odgovara ni politiki ni krivino Vrste monarhija danas se u pravnoj nauci govori o dvije vrste monarhija (ova klasifikacija se vri prema pravnom poloaju monarha u njima): neograniena monarhija - monarh je istovremeno ief drave i vrhovni dravni organ. neograniena monarhija se jo naziva i apsolutnom monarhijom, jer u njoj vladareva linost simbolizuje zakonodavnu, izvrnu i sudsku vlast. Bitno je da sve tri vlasti izraavaju njegovu volju (da se zakoni donose u njegovo ime; da su mu izvrni organi podreeni lino ili prko vladarskog savjeta; da sudovi donose odluke u jegovo ime). Ni u ovoj vrsti monarhije monarhovu vlast ne treba shvatiti kao apsolutno neogranienu. Monarh dolazi na vlast u specifinim uslovima i njegova vlast je uglavnom u funkciji interesa neke ue drutvene grupe koja se izdvaja od cijelog drutva. Apsolutni monarh u svojoj vlasti bio je neogranien sa formalnog stanovita, a politiki je bio ogranien podrkom koju mu je pruala vladajua grupa. ogranienia monarhija - monarh je samo ef drave. Nastaje kao rezultat revolucionarnih promjena u 18. i 19. vijeku. Ove revolucije su ili ukinule monarhije ili dovele do nastanka ogranienih monarhija. Ovakvu vrstu monarhije karakterie prenoenje suverene vlasti sa monarha na druge dravne organe, dok on zadrava poloaj suverene linosti. Ogranienje monarhove vlasti kao efa drave kretalo se najprije ka reduciranju njegovih ovlaenja u domenu zakonodavne vlasti.23

Nove drutvene snage, pod uticajem filozofije prirodnog prava, zahtijevale su da nosilac suverenosti bude NAROD, a suvereni organ SKUPTINA (PARLAMENT), te da monarh bude samo predstavnik dravne suverenosti i njen simbol prema inostranstvu i graanima. Na ovim osnovama konstituie se parlamentarna monarhija u kojoj je parlament postao vrhovno zakonodavno tijelo. Monarh i dalje zadrava uee u zakonodavnoj vlasti, ali njegovo uee sve vie postaje simbolino. Samo u strogo utvrenim zakonskim okvirima monarh bi mogao raspustiti parlament i raspisati nove izbore. U brojnim zemljama monarhova vlast je bila ograniena ustavom i takve monarhije se nazivaju ustavnim monarhijama. Ograniena monarhija se dijeli na: - ustavnu monarhiju = takav oblik vladavine u kome je monarh izgubio ustavotvornu vlast. Ustavom se propisuje monarhova vlast, to zani da monarh mora da se dri ustava. Tako bi svi monarhovi akti koji bi bili protivustavni bili nevaei, iako on ne moe za njih da odgovara. - parlamentarnu monarhiju = je monarhija u kojoj je suvereni organ ili sam parlament ili parlament u zajednici sa monarhom. U ovoj vrsti monarhije parlament vri zakonodavnu vlast. Ako parlament vri zakonodavnu vlast zajedno sa monarhom, neki prijedlog postaje zakonom tek kada ga kralj usvoji. Ako on ne usvoji zakon to bi znailo da monarh stavlja svoj veto, koji je apsolutan. Monarh je i dalje ef uprave, s tim da ovu funkciju drave u njegovo ime vre ministri koje on postavlja. Ministri da bi ostali na poloaju moraju se truditi da sprovode volju parlamenta. U ovoj vrsti monarhije nijedan monarhov akt nije punovaan ako nema potpis jednog ministra, koji samim tim odgovara za taj akt umjesto monarha.

24

U 19. vijeku stvorila su se dva tipa monarhija - engleski i njemaki. Po njemakom tipu vladalac je podveden pod pravni poredak, ali u granicama pravnog poretka on je taj koji vlada. Po engleskom tipu vlada nije u rukama vladaoca nego u rukama njegovih ministara koji moraju biti iz parlamentarne veine. Vladinu politiku ne odreuje vladalac, nego parlament. Pored ovih tipova ograniene monarhije, smatra se da je najvaniji neparlamentarni oblik ograniene monarhije staleka monarhija. Smatra se da postoji jo jedan poseban oblik monarhije, tzv. teokratska monarhija. ef drave je duhovno (sveteno) lice. On obavlja i duhovnu i svjetovnu vlast.

25

b)

Republika

Izraz republika predstavlja kovanicu latinskih rijei res-stvar i publica-javna i u antikom smislu oznaava dravu. U novije doba ovaj izraz oznaava oblik vladavine u kome dravna vlast pripada narodu, dok je ef drave nosilac odreenih funkcija bez linih privilegija, politiki i krivino odgovoran. Formalno-pravno obiljeje koje rzlikuje republiku od monarhije predstavlja nain dolaska efa drave na vlast. U republici je to izborni put. ef drave na ovom poloaju ostaje odreen vremenski period i ne moe biti uzastopno biran vie od dva puta. Sve privilegije koje ima ef drave moraju proizlaziti iz prirode dravnike funkcije. On je odgovoran pravno (krivino) i politiki. Ukoliko se utvrdi neka od ovih odgovornosti, prije izvoenja na sud, on mora prvo biti razrijeen dunosti. Za krivinu odgovornost mu se sudi pred sudom. Za politiku odgovornost ef drave moe biti smijenjen ili opozvan, zavisno od toga na koji nain se vri njegov izbor. U teoriji drave prihvaeno je da postoje dva naina izbora predsjednika republike: 1) prvi od njih je izbor od samog naroda, odnosno od strane birakog tijela koje se veinom glasova izjanjava za novog efa drave (ovaj nain se naziva ameriki sistem) 2) drugi nain je posredan, jer predsjednika republike bira parlament (ovaj nain se naziva evropski sistem)

26

Predsjednik republike ima manja ili vea ovlaenja u domenu zakonodavne vlasti i mogu se kretati od prava rasputanja parlamenta, prava stavljanja suspenzivnog veta na zakone izglasane u parlamentu, prava zakonodavne inicijative i sl. Prava predsjednika republike u izvrnoj vlasti mogu biti veoma velika kada je ova vlast potpuno u njegovim rukama, kakav je sluaj u SAD. U domenu sudske vlasti predsjednik republike moe imati ekskluzivno pravo da predlae ili imenuje kandidate na najvie sudske funkcije, ukljuujui i ustavne sudove. On esto ima pravo da imenuje ambasadore i druge diplomatske predstavnike, daje amnestiju i pomilovanje, komanduje oruanim snagama i predstavlja dravu prema vani. Formalnopravna obiljeja republike: - ustav kao najvii pravni akt - zakonodavno tijelo izabrano optim pravom glasa - vladu postavljenu od strane parlamenta - sudstvo koje je nezavisno Za klasinu politiku misao pojam republike obuhvata principe: - narodnog suvereniteta - minimalne demokratije - politike i socijalne ravnotee - umjerenog i mjeovitog politikog reima - potovanja line slobode - line i imovinske sigurnosti - ustavnosti - zakonitosti

27

Vrste republika Republike se na prvom mjestu razvrstavaju prema stepenu predsjednikovih ovlaenja i tada se one dijele na: ograniena republika u ovom obliku vladavine predsjednik ima, bilo zakonska, bilo faktika, izuzetno velika ovlaenja. Njegov uticaj na zakonodavnu, sudsku i izvrnu vlast je toliki da se moe rei da ovi organi provode njegovu volju i volju grupe koja ga podrava na vlasti. Tako se jedna demokratska vladavina pretvara u autokratsku. Iako politika prava i slobode graana formalnopravno i dalje postoje, ona vie nemaju realan sadraj (to je sluaj sa faistikim republikama). Ovaj oblik republike je najsliniji neogranienoj monarhiji. neograniena republika u ovom obliku vladavine predsjednik republike ima tano utvrena i ustavom i zakonom odreena ovlatenja, te je odgovoran za svako njihovo prekoraenje. Republike se dalje mogu podijeliti prema broju lica iz kojih se sastoji ef drave kao dravni organ. Ovaj organ moe biti: - inokosan - zboran Postoji i teokratska republika, gdje se na elu republike nalazi duhovni poglavar koji ima dvojako svojstvo: - i crkvenog - i svjetovnog poglavara (sluaj Kipra) Neki autori republike dalje dijele na: - apsolutne (to su one u kojima postoji lina diktatura) - ustavne (u kojima je vlast efa drave zasnovana na ustavu) - parlamentarne (u kojima je ef drave potinjen parlamentu)

28

Ako se ima u vidu odnos efa drave i njenog najvieg predjednikog tijela, ponekad se razlikuje: - predsjednika republika (teite vlasti u rukama efa drave) - skuptinska republika (teite vlasti kod predstavnikog tijela) Republika ili monarhija? U korist monarhije: - jedinstvo dravne vlasti trai jednog ovjeka (monarhov autoritet ne poiva samo na linom povjerenju koje narod ima u njega, ve se zasniva i na osjeaju potovanja koje narod njeguje prema njegovoj dinastiji) - izmeu nasljednog monarha i njegovog naroda postoji trajna solidarnost interesa (monar uvijek unaprijed bolje osjea i bolje vri istorijske zadatke drave) - monarh je sposoban da bude neutralan i objektivan inilac koji zastupa opte interese, da arbitrira i da ih barni kada su oni ugroeni - vojska je uvijek bila ureena prema monarhijsko naelu (postoji podjela na starije i mlae, bezuslovna poslunost, starjeinstvo i disciplina) U korist republike: - politiki oblik u kome se vrhovni organi vlast biraju, adekvatnija za ostvarenje narodnih tenji, za izvojevanje demokratskih prava - zbog njene adekvatnosti da uoblii demokratska stremljenja, republika je postala najei oblik vladavine - pokoravanje jednoj linost uniava ovjeka Za koji od ova dva oblika vladavine se odluiti , to moe samo narod svojom slobodnom voljom da bira. Republika je oblik vladavine pred kojom je budunost.29

2.

Oblici dravnog urenja a) Unitarna drava - cjlokupna dravna vlast pripada centralnim organima - poto centralni organi drave ne mogu sami vriti cjelokupnu dravnu vlast, jedan njen dio prenose na necentralne organe - zavisno od odnosa koji postoji izmeu njih, unitarna drava moe biti: 1. centralizovana 2. decentralizovana

Centralizacija i decentralizacija Centralizacija dravnog urenja postoji onda kada je efektivna vlast skoncentrisana na njenom vrhu i kada se vlast ostalih organa posmatra samo kao izvedena iz nje. Centralni organi mogu necentralnim organima nareivati kakva e akta donositi, a ve donesene akte mogu izmijeniti ili ukunuti. Centralni organi imaju pravo da ocjenjuju zakonitost i cjelishodnost odluka necentralnih organa. Na ovaj nain necentralni organi imaju samo funkcionalnu ulogu. Drava u kojoj se uspostavlja ovakva kruta hijerahija jeste unitaristika drava i po obliku politikog reima ona se esto iskazuje kao diktatura. Dencentralizacija se shvata kao proces reorganizacije dravne uprave, ali nije identian sa postojanjem necentralnih organa (oni postoje samo u strogo centralizovanim dravama). Decentralizacija oznaava injenicu da necentralni organi imaju odreeni stepen samostalnosti unutar koga vii organi mogu da ocjenjuju zakonitost njihovog postupanja, ali ne i cjelishodnost (sadrajnu stranu njihovih odluka).

30

Obim decentralizacije je vei u stabilnim drutvenim prilikama, a manji u vrijeme socijalnih potresa, ratova i revolucija. Vrste decentralizacije: - birokratska - demokratska - personalna - etnika - vjerska - teritorijalna - funkcionalna (davanje odreene samostalnosti javnim slubama ili drugim djelatnostima od opteg interesa-PTT, zdravstvo, komunalna djeltnost isl.) Postoje razliite vrste decentralizacije s obzirom na obim decentralizacije. Tako ima decentralizovanih organa koji su isto decentralizovani. Ukoliko pored ovih ima i centralizovanih poslova, drava ove poslove vri preko posebnih centralizovanih organa = ovo je sistem duplog kolosjeka ili francuski sistem, tj. sistem u kome postoje dvije vrste necentralnih organa jedan centralizovan -drugi decentralizovan

Sistem jednog kolosijeka ili engleski sistem = u ovom sistemu necentralni organ je djelomino centralizovan, a djelomino decentralizovan. To znai da on u svojoj nadlenosti vri dvije vrste poslova: - jedne koji su njegova sopstvena nadlenost i - druge koji su dravna nadlenost

31

Lokalna samouprava kao oblik demokratske decentralizacije Pod pojmom lokalne samouprave podrazumijeva se samouprava u teritorijalnim lokalnim zajednicama. Lokalne organe vlasti u lokalnoj zajednici bira lokalno stanovnitvo. Lokalni organi vlasti imaju slobodu u okviru djelovanja odreenog zakona suverene drave. Strukturu lokalne samouprave ini mnotvo elemenata: tip drutvenog ureenje oblik unutranjeg ureenja drave dostignuti nivo demokratizacije vlasti ... Lokalna samouprava predstavlja specifian tip decentralizacije u kome u sistemu dravne vlasti necentralni organi vlasti nisu postavljeni od viih centralnih organa, ve su neposredno izabrani od strane graana. Osnovni princip koji odreuje sadrinu lokalne samouprave je princip da je razvoj lokalne samouprave vezan za demokratiju i da bez demokratije nema lokalne samouprave. Zajednike karakteristike za sve oblike lokalne samouprave su sljedee: 1) graani u lokalnoj zajednici slobodno biraju svoje predstavniko tijelo ili neposredno odluuju o bitnim pitanjima od interesa za lokalnu zajednicu 2) zakonom su odreene teritorije lokalne zajednice na kojima se vri lokalna samouprava 3) lokalne institucije imaju odreenu organizacionu samostalnost samostalnost organa lokalne

4) postoji odreena finansijska samouprave

32

5) lokalne institucije imaju i normativnu samostalnost u okviru ustava i zakona

33

U okviru mehanizma upravljanja graanja u lokalnim zajednicama izdvajaju se dva osnovna oblika: neposredno uee graanja u upravljanju lokalnom zajednicom (neposredna lokalna samouprava) posredno odluivanje graana u lokalnim zajednicama preko svojih izabranih predstavnika (posredna lokalna samouprava) Lokalna samouprava moe da bude jednostepena dvostepena pa i trostepena zavisno od toga koliko nivoa lokalnih zajednica postoji izmeu najniih lokalnih zajednica i centralne dravne vlasti. Broj nivoa lokalne vlasti opredijeljen je veliinom teritorije i brojem stanovnika jedne drave optim nivoem razvoja drutva sloenou dravnih funkcija tradicijom politikim opredijeljenjem dominantnih politikih subjekata 1985. usvojena Evropska povelja o lokalnoj samoupravi (od strane lanica Vijea Evrope) koja utvruje osnovne principe lokalne samouprave u evropskim dravama. Neki od njih su: lokalna samouprava je zakonska materija koncept lokalne samouprave podrazumijeva pravo i osposobljenost lokalnih vlasti da u okvirima zakona reguliu i rukovode znatnim dijelom javnih poslova na osnovu vlastite odgovornosti lokalni poslovi su svi oni poslovi koji ustavom ili zakonom nisu iskljueni iz nadlenosti lokalne vlasti princip zatite granica lokalne samouprave princip organizacione i personalne samostalnostilokalnih institucija princip zatite ustavom proklamovanog prava na lokalnu samoupravu...34

35

Uzroci opadanja znaaja i uloge lokalne samouprave su: irenje uloge savremene drave stvaranje velikih politikih stranaka koje nemaju interesa za lokalnu samoupravu premjetanje mnogih poslova koji su se ranije obavljali na nivou lokalne zajednice u domen tzv. socijalne drave reduciranje finansijske nezavisnosti organa lokalne samouprave suavanje normativne funkcije lokalne samouprave suavanje prostora djelovanja institucija lokalne samouprave ... Regionalna drava -SPADA U UNITARNU DRAVU Nov oblik teritorijalno-politikog ureenja unitarne drave koji se razvio u toku i poslije II svjetskog rata. Pojmovi region i regionalizam potiu regio=oblast, podruje vee povrine. od latinske rijei

Regionalna drava predstavlja srednje rjeenje izmeu unitarnog i federalnog ureenja. Regionalna drava nastoji da spoji pozitivne osobine unitarnog i federalnog ureenja i da istovremeno otkloni njihove osnovne slabosti. Ukupno dravno podruje se dijeli na regione koji uivaju relativno iroku autonomiju. Regioni, po pravilu, ne uivaju zakonodavnu autonomiju, ali u nekim dravama posjeduju pravo zakonodavne inicijative pred nacionalnim parlamentom (panija). Regioni imaju pravo: - donoenja optih izvrnih akata - u nekim dravama raspolau odrenim stepenom sudske autonomije - da samostalno ubiru poreze i druge prihode radi obavljanja svojih nadlenosti

36

Odsustvo zakonodavne autonomije predstavlja element po kome regioni imaju nii status od autonomnih jedinica. Nadlenost regiona obino se odnosi: - na oblasti privrede - intervenciju u privredi - podsticanje privrednog, socijalnog i kulturnog razvoja - razvoj socijalnih slubi - razvoj zdravstvene slube - prosvjete - komunalnih djelatnosti - ureenje teritorije i urbanizma - turizma - lokalne privrede i sl. Regionalna drava je prihvatljiv model organizovanja drave, jer podrazumijeva: - jaku dravu, a regioni poto ne raspolau bilo kakvim elementima dravnosti tu vlast ne mogu ugroziti - pospjeuje se uspostavljanje demokratskog poretka. b) Sloena drava

Kroz istoriju su se razvila dva osnovna oblika sloenih drava, odnosno saveza drava: 1) konfederacija 2) federacija

37

Kofederacija Ovaj oblik dravnog ureenja prethodi federativnom. Ovaj oblik dravnog ureenja nastajao je kao rezultat meudravnog sporazuma i njegove formalizacije u vidu meudravnog ugovora o kraem ili duem stupanju u savez dvije ili vie drava koje su zadrale svoju suverenost i dravnopravni subjektivitet. Ove drave su stvarale uzak krug najviih zajednikih organa ije su ih odluke obavezivale jedino onda kada su one na njih pristajale (PRAVO NULIFIKACIJE), s obzirom na to da su se te odluke donosile konsenzusom (pristajanjem), a ne majorizacijom (pravom veine). Upravo zbog toga konfederacija se teko moe nazvati novom dravnopravnom tvorevinom, te bi za nju svakako bio adekvatniji izraz " savez drava " u koji se relativno lako ulazi i isto tako izlazi, jer je za oba akta dovoljna suverena volja svake od drava lanica (pravo secesije).

Federacija Njeno oblikovanje u novu dravnopravnu zajednicu odvija se na dva naina: - stupanjem suverenih drava u novi dravni oblik (agregacija) - unutranjim raslojavanjem dotad jedinstvene proste drave na dvije ili vie lanica koje su i dalje ostale u njenom sastavu, ali su uspostavile i svoje organe (devolucija) Veina federacija stvarana je dobrovoljnim stupanjem dotad samostalnih drava u jedan novi dravnopravni kvalitet. Drave lanice su stvarale ustav federacije po kome su se odricale svoje suverenosti, ali su istovremeno zadravale itavu raniju strukturu i vlastite ustave koji su izraavali njihove specifinosti.38

Samin tim inom one su gubile pravo na istupanje iz federacije, ali su se i dalje nazivale dravama. Problematika - Federalizam se definie kao odnos saveznog centra moi prema centrima moi u dravama-lanicama, federalnim jedinicama. U veini federacija je dolazilo do sukoba dvaju tendencija: jedna od njih je teila jaanju saveznog centra i postepenom smanjivanju obima moi federalnih jedinica (ova situacija nastajala je najee tamo gdje je postojala velika razlika u ekonomskoj, politikoj i kulturnoj razvijenosti drava koje su ule u sastav federacije i gdje su jae drave uspijevale da preko saveznog centra proturaju svoje interese). druga tendencija je tendencija ka separatizmu (dravelanice koje su se, objektivno ili subjektivno, osjeale pogoenim dominacijom saveznog centra, kod njih se javljala tenja ka izdvajanju iz federacije). Rjeenje federalne jedinice kao suvereni i ravnopravni dravnopravni subjekti, nadlenosti iz sfere zajednikog interesa prenose na federaciju, a u svemu ostalom se odnose po naelima dogovaranja, sporazumijevanja i usaglaavanja. Na ovaj nain svaka federalna jedinica svoje unutranje jedinstvo i koherenciju obezbjeuje USTAVOM. Organizacija parlamenta Parlament ima dva doma. Prvi od njih je predstavniki i njegovi lanovi se biraju srazmjerno broju stanovnika drava-lanica. U drugom domu lanice alju jednak broj predstavnika bez obzira na brojnost stanovnika. Na ovaj nain osigurava se ravnotea moi unutar federacije i zatita interes manje uticajnih lanica.39

Odluke u federalnom parlamentu donose se veinom glasova.

40

Federalne jedinice nemaju pravo NULIFIKACIJE ili SECESIJE. Raspodjela dunosti izmeu savezne drave i federalnih jedinica se ustanovljava saveznim ustavom i to putem ENUMERACIJE. Nadlenost savezne drave: - voenje spoljne politike - spoljne trgovine - odbrana zemlje (unutranja i spoljanja) - finansije - regulisanje trita - devizna i monetarna politika - carinska politika... Savezna drava ima svoje posebno zakonodavstvo, upravu i sudstvo ije su odluke obavezujue na teritoriji itave drave. U nekim federacijama svi graani imaju jedinstveno dravljanstvo, dok u drugim postoji sistem sloenog dravljanstva: federalnih jedinica i saveznog. Tri glavna razloga stvaranja federacije: 1) potrba da se u drutvima sa vienacionalnim sastavom omogui ostvarenje nacionalne suvrenosti ili pravo svake nacije na samoupravu i samoodreenje s vlastitom dravom (SSSR, SFRJ, Kina, Indija, Nigerija) 2) potrba da se olaka uticaj stanovnitva na dravnu vlast koja se prostire na velikoj teritoriji zbog ega se takav teritorij dijeli na vie dravnih jedinica koje su blie stanovnitvu (SAD, Brazil, Kanada, Australija, Argentina) 3) potreba da se sauvaju razliitosti istorijskih tradicija bivih samostalnih drava koje su se ujedinile u federalnu dravu (vajcarska, Njemaka, Indija).

41

Unija Oblik povezivanja drava konfederacije i federacije. koje se nalaze negdje izmeu

Unije se dijele na: - realne = postoji zajedniki ef drave, iji je poloaj regulisan ustavom; postoje zajedniki organi za spoljne poslove, a svi ostali odnosi su ureeni ugovorima drava lanica i to na jednoobrazan nain; unija ima i zajedniku vojsku; javlja se u minarhijskom obliku; ne mogu istupiti iz unije kada to ele - personalne = ima samo jedan zajedniki oragn, ato je ef drave sa ustavno definisanom ulogom; drave-lanice zadravaju i spoljanju i unutranju suverenot; javlja se u minarhijskom obliku

42

Oblik dravnog ureenja Bosne i Hercegovine Prema obliku dravnog ureenja BiH je specifina dravna zajednica. Nastala je potpisivanjem Dejtonskog mirovnog sporazuma koji u Aneksu IV sadri i njen Ustav. Ustavom je propisano da se BiH sastoji iz dva entiteta: - Republike Srpske - Federacije BiH Analizom njihovih ustava moe se zakljuiti da se radi o: - jednom prostom (unitarnom) entitetu (RS) - jednom sloenom sa federalnim oblikom dravnog ureenja (Federacija BiH) Nadlenosti institucija BiH 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) spoljna politika spoljnotrgovinska politika carinska politika monetarna politika finansiranje ustanova i meunarodnih obaveza BiH politika i propisi za useljavanje, izbjeglice i azil sprovoenje krivinih zakona na meunarodnom planu i izmeu entiteta, ukljuujui tu i odnose sa Interpolom 8) uvoenje i rad sredstava za meusobne i meunarodne komunikacije 9) regulisanje saobraaja izmeu entiteta 10) kontrola vazdunog saobraaja

43

1) 2)

3)

4)

Ustavom BiH, u lanu III, taka 2. govori se o nadlenostima entiteta i propisuje se da e: entiteti imati pravo da uspostavljaju specijalne i paralelne odnose sa susjednim dravama svaki entitet e pruati potrebnu pomo vladi BiH da bi joj omoguio da ispunjava meunarodne obaveze, s tim da e finansijske obaveze koje uzme na sebe jedan entitet bez pristanka drugog entiteta prije izbora Parlamentarne skuptine i Predsjednitva BiH pasti na teret tog entiteta entiteti e obezbjediti sigurne i bezbjedne uslove u okvirima svoje nadlenosti odravanjem ustanova za sprovoenje graanskih zakona koji e djelovati u skladu sa meunarodno priznatim standardima i uz potovanje meunarodno priznatih ljudskih prava i sloboda svaki entitet moe da ulazi u sporazume sa sravama i meunarodnim organizacijama sa pristankom Parlamenta skuptine

44

Nadlenosti entiteta 1) sve dravne funkcije i ovlaenja koja ovim ustavom nisu izriito dodijeljena institucijama BiH pripadaju entitetima 2) entiteti i sve nie zajednice e u potpunosti potovati ovaj Ustav koji prevladava neusklaene odredbe zakona BiH i ustava i zakona entiteta i odluke ustanova BiH Dodatne nadlenosti institucija BiH 1) BiH e pruzeti nadlenosti za sve druge poslove o kojima se entiteti sloe, za poslove koje predviaju Aneksi od 5-8 Dejtonskog mirovnog sporazuma; poslove koji su nuni za ouvanje suvereniteta, teritorijalnog integriteta, politike nezavisnosti i meunarodnog statusa BiH 2) u roku od 6 mjesci od stupanja na snagu ovog Ustava entiteti e zapoeti pregovore sa ciljem da i druge poslove ukljue u nadlenost BiH, ukljuujui tu i koritenje energetskih resursa i saradnju na privrednim projektima Institucije BiH 1) Parlamentarna skuptina ima dva doma: - Dom naroda (15 delegata 2/3 iz FBiH, 1/3 iz RS; delegate bira Dom naroda FBiH, a skuptina Rs svoje delegate; 9 delegata sainjava kvorum 3 srbina, 3 hrvata i 3 bonjaka) - Predstavniki dom (se sastoji od 42 delegata, 2/3 izabranih sa teritorije FBiH i 1/3 izabranih sa teritiorije RS) Svaki zakonodavni akt mora imati pristanak oba doma, da svaki pristanak mora da sadri najmanje 1/3 glasova delegata sa teritorije svakog entiteta. Odluka Parlamentarne skuptine se moe proglasiti destruktivnom po vitalne interese hrvatskog, bonjakog ili srpskog naroda, veinom glasova hrvatskih, bonjakih ili srpskih delegata.45

Takva odluka zahtijevae za usvajanje u Domu naroda veinu glasova hrvatskih, bonjakih ili srpskih delegata. Nadlenosti Parlamentarne skuptine BiH: - donoenje zakona potrebnih za sprovoenje odluka Predsjednitva ili za obavljanje nadlenosti Skuptine, prema ovom Ustavu - odluivanje o izborima i iznosu prihoda za rad ustanova BiH i za meunarodne obaveze BiH - usvajanje budeta za institucije BiH - odluivanje o pristanku na ratifikaciju ugovora - druga pitanja vana za obavljanje svojih dunosti, ili koja su dodijeljena meusobnim sporazumom 2) Predsjednitvo BiH predstavlja kolektivnog efa drave sloene dravne zajednice Sastoji se od 3 lana: - jednog bonjaka - jednog hrvata - jednog srbina Predsjednik e biti izabran od lanova predsjednitva i to metodom rotacije. Predsjednitvo odluke donosi konsenzusom. lan predsjednitva moe odluku predsjednitva da proglasi destruktivnom po vitalni interes njegovog entiteta i to mora da uradi u roku od tri dana. Takva odluka e se odmah uputiti Narodnoj skuptini RS ili Domu naroda FBiH i ukoliko oni odluku potvrdi 2/3 tih lica, odlika Predsjednitva nee stupiti na snagu. Ova odedba Ustava BiH govori o tome da se radi o konfederalnom obliku dravnog ureenja, s obzirom da je klauzula vitalnog interesa naroda, tj. pravo NULIFIKACIJE upravo karakteristino za njega.

46

Nadlenosti Predsjednitva BiH - voenje spoljne politike BiH - imenovanje ambasadora i drugih meunarodnih predstavnika BiH - predstavljanje BiH u meunarodnim i evropskim organizacijama i traenje lanstva u organizacijama u kojima BiH nije lanica - pregovaranje, proglaavanje i ratifikacija ugovora - izvravanje odluka Parlamentarne skuptine - predlaganje na preporuku Savjeta ministara godinjeg budeta Parlamentarnoj skuptini - podnoenje izvjetaja, o izdacima Predsjednitva, Parlamentarnoj skuptini, najmanje jednom godinje - koordinacija sa meunarodnim i nevladinim organizacijama u BiH - vrenje drugih funkcija koje mogu biti nune za obavljanje njegovih nadlenosti ili koje moe da ima stavi u zadatak Parlamentarna skuptina ili o kojima se sloe entiteti 3) Savjet ministara Predsjednika Savjeta ministara imenuje Predsednitvo BiH, a potvruje Predstavniki dom parlamentarne skuptin. Predsjednik Savjeta ministara imenuje druge ministre, koji stupaju na dunost kada to potvrdi Predstavniki dom Parlamentarne skuptine. Sa teritorije FBiH ne moe se imenovati vie od 2/3 ministara, a zamjenici ministara ne mogu pripadati istom konstitutivnom narodu. Postojanje Stalnog komiteta za vojna pitanja ija se nadlenost sastoji u koordinaciji aktivnosti oruanih snaga u BiH. Svaki lan Predsjednitva e po poloaju imati civilnu komandu nad oruanim snagama. Nijedan entitet nee prijetiti upotrebom sile, niti upotrijebiti silu protiv drugog entiteta i ni pod kojim uslovom oruane snage bilo kog entiteta nee ui niti pak boraviti na teritoriji drugog entiteta bez pristanka vlade tog entiteta i Predsjednitva BiH.

47

lanovi Predsjednitva BiH e izabrati stalni komitet za vojna pitanja, koji e koordinirati aktivnosti oruanih snaga u BiH. lanovi Predsjednitva e biti lanovi Stalnog komiteta. 4) Ustavni sud Sastoji se od 9 lanova: - 4 lana bira Predstavniki dom FBiH - 2 lana Narodna skuptina RS - 3 lana bira predsjednik Evropskog suda za ljudska prava Nadlenost Ustavnog suda Ustavni sud e tititi ovaj Ustav - Ustavni sud e imati iskljuivo pravo na rjeavanje sporova koji nastaju po ovom Ustavu izmeu entiteta, ili izmeu BiH i jednog ili oba entiteta, ili izmeu ustanova BiH, to obuhvata: da li je odluka jednog entiteta da uspostavi specijalne paralelne odnose sa susjednom dravom u skladu sa ovim Ustavom da li je neka odredba ustav ili zakona nekog od entiteta u skladu sa ovim ustavom - Ustavni sud e imati apelacionu jurisdikciju u pitanjima iz ovog ustava koja proizau iz presude bilo kog drugog suda u BiH - Ustavni sud e imati nadlenosti u pitanjima koja mu uputi bilo koji sud u BiH, a koja se odnose napitanja da li je neki zakon u skladu sa ovim Ustavom, sa Evropskom konvencijom o ljudskim pravima i slobodama, ili sa zakonima BiH, ili o pitanjima koja se odnose na postojanje ili domet nekog opteg pravila meunarodnog javnog prava koje je relevantno za odluku suda 5) Centralna banka je jedina vlast za emitovanje novca i monetarnu politiku u BiH. Njenu nadlenost decidno odreuje Parlamentarna skuptina BiH.

48

Upravni odbor CB: - sastoji se od Guvernera - od 3 lana koje imenuje Predsjednitvo BiH (2 iz FBiH i jedan iz RS) i svi imaju estogodinji mandat Moneta ima razliita obiljeja. Specijalne paralelne veze mogunost predviena ustavom BiH, to predstavlja karakteristiku dravnog saveza, a ne savezne drave. Promjene Ustava - moe se mijenjati odlukom Parlamentarne skuptine ukljuujui 2/3 veinu prisutnih poslanika koji glasaju u Predstavnikom domu Zakljuak: - BiH je specifina, sloena dravna zajednica sa pretenim elementima konfederalnog oblika dravnog ureenja - ustavom BiH nije doputena mogunost da bilo koji od entiteta moe istupiti iz BiH (pravo secesije) - izriito je predvieno da se sporazumom o specijalnim paralelnim vezama ne smije naruavati teritorijalni integritet i suvrenitet BiH

49

3. Oblici politikog ureenja (poretka, sistema) Odreuju se prema politikom nosiocu suverene vlasti. Saglasno tome postoje dva osnovna oblika politikog ureenja: - autokratija - demokratija Autokratija predstavlja oblik politikog sistema (dravu) u kome dravni poglavar, monarh, diktator, ne izvodi svoju vlast iz volje naroda, ve vlada na osnovu linog ugleda (harizme) ili na oruanoj sili kojom upravlja jedan broj njemu vjernih monika. U ovom obliku vladavine stanovnitvo je lieno prava da utie na politiku vlast i oni imaju status podanika, a ne slobodnog graanina. Oblici autokratije mogu biti razliiti: - despotija i tiranija (karakteristina za stari i srednji vijek) - totalitarizam postoji u tehnoloki razvijenim modernim drutvima i ima sljedee osobine: netolerantnu ideologiju koja opravdava dravnu intervenciju u sve aspekte ivota vlast jedinstvene dravne partije i voe, bez opozicije nema autonomije drugih drutvenih organizacija sistemski teror nasilje tajne policije nad stanovnitvom potpuni monopol nad sredstvima masovnog informisanja i obrazovanja dravno upravljanje i nadzor nad ekonomijom

50

- oligarhija predstavlja dravu u kojoj uz dravnog poglavara u vlasti uestvuje i manji dio drutva koji je ujedno i ekonomski vladajui stale Moe se rei da postoje dva klasina tipa oligarhije: ako sloj monih koji uestvuju u upravljaju dravom, potie iz plemstva radi se o aristokratskoj dravi ako se radi o sloju bogatih ljudi koji uestvuju u upravljanju dravom radi se o plutokratskoj dravi - hatizmatski tip vlasti nastaje u vrijeme velikih kriza i obiljeen je pojavom harizmatskih voa Harizmatska vlast " obogotvara " linost voe i pretvara u legendu i mit. Nosilac harizme uzima zadatak koji mu je odreen i na osnovu svoje misije zahtijeva da mu se drugi pokoravaju i slijede ga (primjer ove vlasti je nacizam u Njemakoj). Demikratija Oblik ureenja u kojem narod vlada sam sa sobom. Jedinstvena narodna volja je neophodna hipoteza za vladavinu naroda, osnovna na kojoj se podie zgrada demokratskog ureenja. Pod ovim pojmom se podrazumijeva takav politiki sistem u kome narod ili veina naroda ima slobode i prava politikog odluivanja i postavljanja nadzora i pozivanja na odgovornost nosilaca dravne vlasti.

51

Elementi demokratije 1) politika kultura ili izgraena politika svijest graana da bi graanin mogao uestvovati u politikoj djelatnosti i uticati na dravnu vlast mora imati dovoljno znanja o vlastitim interesima i interesima drutvene grupe kojoj pripada kao i drugih drutvenih grupa mora biti svestan onoga to je dobro i onoga to je loe za njega i njegovu grupu i to mu omoguuje da samostalno prosuuje i odluuje kako bi trebalo politiki usmjeravati vane drutvene odnose 2) materijalna neugroenost graana da bi graanin mogao uticati na dravnu vlast, on i njegova porodica ne smiju biti u tekoj materijalnoj situaciji koja mu ne ostavlja slobodnog vremena da se barem donekle posveti politici za potpunu demokratiju, za visoku kulturu koja je prati, nuan je vii stepen materijalnog standarda 3) da bi graani stekli politiku kulturu, izborili se za svoju materijalnu samostalnost, djelovali u postavljanju, nadzoru i pozivanju na odgovornost nosioca dravne vlasti, da bi bio siguran za svoj ivot, rad, imovinu i ljudsko dostojanstvo nuno je potivanje pravila demokratije koja propisuju osnovne slobode i prava ovjeka i graanina 4) nije dovoljno da sva ta prava koja su garantovana ustavnim normama budu samo deklarativna, ve su potrebna djelotvorna sredstva za njihovo ostvarivanje i zatitu. Ostvarivanje i zatita ljudskih prava i osnovnih sloboda postiu se odreenim politiko-pravnim mehanizmima (politiki pluralizam, sloboda medija, javnou rada svih nosilaca dravnih i drutvenih funkcija, nezavisno sudstvo, podjela vlasti i sl.)52

Vrste demokratije Postoje dva istorijska tipa demokratije: 1) antika 2) modrena graanska demokratija u kojima se opet razlikuju: - neposredns i posredns demokratija - formalna i stvarna demokratija - politika i socijalana demokratija 1) Antika demokratija dugo se u istoriji smatrala uzorom demokratije iako je bila svedena na veoma mali krug ljudi 2) Graanska demokratija bila je u poetku vladavina manjine imunih i pismenih buruja, a iskljuivala je iz politike sve ostale dravljane Tek u 20. vijeku uvodi se opte izborno pravo ime demokratija postaje " drava u kojoj veina dravljana postaju graani, tj. stiu mogunost politikog djelovanja i uticaja na dravnu vlast ". - Politika demokratije obuhvata politika prava i slobode, a ne ekonomska i socijalna prava. Politika demokratije je dovoljne za postojanje pravne drave i obrnuto. - Socijalna demokratija pretpostavlja ostvarivanje ekonomskih i socijalnih prava uspostavljanje i

- Formalna i stvarna demokratija ostvaruju se kao oblici predstavnike - reprezentativne demokratije koja je osnovni oblik moderne i savremene graanske demokratije

53

Neposredna demokratija znaila bi takav oblik politikog ureenja u kome itav narod neposredno sam vri vlast. U takvim demokratijama ne postoji razlika izmeu dravne organizacije i naroda i ovakav oblik demokratije oznaavao bi negaciju same drave. Ovakva demokratija se djelomino ostvaruje u praksi i to iz dva razloga: tehniki, jer je to praktino nemogue izvesti sutinskog, narod nije jedinstven Oblici neposrednog odluivanja graana u okviru moderne graanske predstavnike demokratije su: narodna inicijativa je ovlatenje odreenog broja biraa da predlau izmjenu ustava ili donoenje zakona. referedndum je neposredno izjanjavanje graana o dvije ponuene alternative, tj. za ili protiv predmeta iznijetog na referendum. plebiscit, narod se izjanjava o povjerenju odreenom visokom dravnom funkcioneru, kao i o aktima i mjerama koje on predlae. narodni veto Posredna (predstavnika) demokratija je takav oblik demokratije u kome narod bira svoje predstavnike u organe dravne vlasti. Posredna demokratija pretpostavlja: viepartijski politiki sistem garantovana izborna prava slobodne demokratske izbore odnos biraa i izabranih predstavnika Izborno pravo (birako pravo, pravo graanina da bira i da bude biran) podrazumjeva mogunost uea graana u izboru organa vlasti. U praksi se ovo pravo esto poistovjeuje sa pravom glasa

54

Izraz birako pravo je pravo graanina da sudjeluje u izboru organa vlasti; pravo biranja, tj. mogunost izbora izmeu dvije ili vie alternativa. Pravo graanina da bira je aktivno birako pravo, a da bude biran je pasivno birako pravo. Termin " pravo glasa ", ono obuhvata sva prava koja bira ima u momentu kada daje svoj glas kandidatu kojeg eli da izabere. Skup prava koja bira ima u momentu glasanja.

55

4. Oblici dravne vlasti Pojam i vrste dravne vlaszi Razliite vrste dravne vlasti mogu imati razliit poloaj i meusobne odnose, pojavljuju se 4 oblika dravne vlasti. 1. djelatnost donoenja pravila ponaanja kojima se na uopten nain za unaprijed neodreen broj subjekata i situacija propisuju opta pravila ponaanja, naziva se zakonodavnopravna djelatnost, a vrsta dravne vlasti zakonodavna vlast. 2. ustavno zakonodavna djelatnost sastoji se od donoenja najviih politikih i pravnih akata. Ovim aktima se postavljaju temelji politikog i pravnog ureenja jednog drutva. 3. izvrna vlast svojom djelatnou razrauje i dopunjava zakonske norme, obezbjeuje uslove za primjenu propisanog opteg pravila ponaanja i odreuje da se na konkretan drutveni odnos i na konkretne subjekte prava treba primjeniti propisano opte pravilo ponaanja. 4. sudska vlast; zadatak ove vlasti je da utvrdi postojanje ponaanja koje je suprotno propisanom pravilu ponaanja i da za to izrekne odgovarajuu odluku radi ispravljanja protivpravnosti.

56

Oblici dravne vlasti predstavlja nain na koji je organizovano vrenje legislative, egzekutive i sudstva i kakav je odnos uspostavljen meu njima. Danas moemo govoriti o: 1. jedinstvu vlasti 2. podjeli vlasti 3. mjeovitim sistemima koji su nastali kombinacijom predsjednikog i parlamentarnog sistema 1. Jedinstvo vlasti PRIMJER JEDINSTVA VLASI NA str. 63 GDJE JE OBJANJENA VAJCARSKA postoji u dravama u kojima cjelokupnu vlast vri jedan dravni organ, ili u onim dravama u kojima jedna vrsta vlasti dominira nad drugim vrstama vlasti. u savremenoj dravi uprava i sudstvo moraju biti nezavisni prevazien oblik vlasti

57

2. Podjela vlasti svaku od tri vrste dravne vlasti vri samo jedan organ i to samostalno i nezavisno od drugih vlasti. samostalnost i nezavisnost vrenja vlasti nije apsolutna, ve samo znai da se nijedna vlast ne moe mijeati u postavljanje i smjenjivanje vrilaca drugih vlasti i da nijedna vlast ne moe da dominira nad radom drugih vlasti. ovdje se radi o ravnopravnosti vlasti meusobno u modernoj dravi organizacija vlasti izvedena je prema naelu podjele vlasi ( onaj koji izdaje zakon ne treba u isto vrijeme i da sudi i upravlja i obrnuto) sistem podjele dravne vlasti moe se grupisati u dvije vrste: tehniki razlog - razlog specijalizacije, tj. da svaka funkcija trai organe koji e se iskljuivo njoj posvetiti i koji e svoje umne i moralne osobine njoj prilagoditi pravni razlog - sastoji se u injenici da bez podjele vlasti nije mogua pravna drava

58

Tri konkretna oblika dravne vlasti 1) 2) 3) koja su najzastupljenija u praksi su: predsjedniki sistem parlamentarni sistem skuptinski sistem 1) Predsjedniki sistem prvi i najtipiniji predsjedniki sistem ustanovljen je u SAD ustavom od 1787. god. Od svog donoenja do danas ameriki ustav je doivio veoma male promjene i kao najstariji ustav na svijetu, smatra se vrstim i elastinim: - vrstim, jer nije mijenjao duh i organizaciju svojih institucija - elastinim, jer je imao dovoljno irok okvir da se prilagodi svim ekonomskim i politikim promjenama Predsjedniki sistem SAD-a zasnovan je na ideji o najdosljednijoj podjeli vlasti izmeu zakonodavnih, izvrnih i sudskih organa. Tvorci ovog ustava su smatrali da se samo na ovaj nain moe ostvariti sloboda i demokratija. U ovom politikom sistemu i obliku dravne vlasti naroito je snaan poloaj predsjednika republike koji je istovremeno i ef drave i ef upravne vlasti. U ovom obliku dravne vlasti zakonodavnu vlast vri parlamentKongres, koji se sastoji od dva doma: - Predstavnikog doma (poslanici se biraju proporcionalno broju stanovnika svake drave lanice amerike federacije, trajno se bira 435 poslanika, biraju se na period od 2 godine) - Senata (iz svake federalne jedinice se biraju po 2 predstavnika, senat ima 100 senatora, biraju se na period od 6 godina, svaki senator ima jedan glas, mora da ima najmanje 30 godina ivota i da je najmanje 9 godina dravljanin SAD-a)59

Metod rada u Kongresu SAD-a: - Predstavniki dom razmatra zakone nakon ega ih upuuje Senatu, ili eventualno pokree postupak protiv predsjednika republike nakon ega se on nastavlja u Senatu Sudsku vlast vre sudovi na elu sa Vrhovnim sudom SAD. Organe sve tri dravne vlasti bira narod. Ovi organi podjednako imaju - isti demokratski karakter - predstavljaju narodnu volju - imaju isti autoritet - smatraju se samo odgovornim birakom tijelu, ali ne i uzajamno, ime se obezbjeuje njihova jednakost u politikom smislu - jedan nad drugim ne mogu da vre politiki uticaj - ni jedan organ se ne mijea u postavljanje i smjenjivanje drugih organa Predsjednik SAD je ujedno i ef drave i ef izvrne vlasi, jer u SAD-u ne postoji vlada kao poseban organ izvrne vlasti. Predsjednik se bira ne jedan specifian nain: - izbor se odvija preko elektora (izbornika) koji se neposredno biraju od strabe biraa; elektori se ravnaju prema raspoloenju veine birakog tijela u svojim dravama; predsjednika republike biraju samo elektori i to tajnim glasanjem Kandidate za predsjednika daju samo dvije stranke - Republikanska - Demokratska

60

Nakon izbora predsjednik republike dovodi na vlast svoju administraciju, koji e u vrijeme njegovog mandata zauzimati najvanije poloaje u dravnoj upravi (dravne sekretare-ministre) njihov izbor podlijee moralnoj i politikoj verifikaciji od strane Senata amerika administracija odgovara iskljuivo samo predsjedniku svi ovi funkcioneri imaju samo savjetodavno pravo glasa, jer jedino predsjednik donosi politike odluke finansijski aranmani podlijeu odobrenju Kongresa predsjednik SAD-a je: - ef drave i ef izvrne vlasti - vrhovni komandant oruanih snaga - ef obavjetajne slube - rukovodilac biroa za budet - predsjednik Savjeta za nacionalnu bezbjednost - predsjednik Komisije za atomsku energiju i dr. predsjednik ne moe uticati na donoenje zakona od strane parlamenta, ali ima pravo da Predstavnikom domu i Senatu upuuje akte koji se zovu " poslanice " (one sadre njegove zakonske prijedloge i miljenja o karakteru zakona koje bi trebalo donijeti) u vanijim pitanjima predsjednik se lino obraa Kongresu i ire obrazlae svoja gledita predsjednik ima ovlatenje ulaganja tzv. suspenzivnog veta (ovim se koristi kada smatra da izglasani zakon nije dobar) i tada se zakon ponovo vraa na razmatranje u zakonodavno tijelo. Ukoliko se tada za njega izjasni 2/3 lanova ovog organa, zakon postaje punovaan. Iz ovoga se vidi da predsjedniki veto nije apsolutan

61

Vrhovni sud SAD-a ima pravo da sprijei primjenu svih zakona za koje smatra da su suprotni ustavu. Na ovaj nain je Vrhovnom sudu data velika vlast, koja znatno ograniava zakonodavnu vlast. Vrhovni sud se sastoji od 9 sudija koje postavlja predsjednik republike. Ove sudije na svojoj funkciji ostaju doivotno, odnosno dok se " dobro dre ". Svoje odluke donose veinom glasova. Francuska - razlikuje se od amerikog sistema, jer u francuskom sistemu postoji vlada na elu sa premijerom - vlada je najvii organ izvrne vlasti - predsjednik republike bira mandatara, mandatar sastavlja listu ministara koju mora da odobri predsjednik, a nakon toga Nacionalna skuptina potvruje izbor vlade vlada i predsjednik se biraju na period od 7 godina vlada za svoj rad odgovara: predsjedniku republike i Parlamentu francuski parlament se sastoji od dva doma: Nacionalne skuptine (bira se na period od 5 godina i ima 490 poslanika Senata (bira se na period od 9 godina i ima 305 senatora)

62

2) Parlamentarni sistem je proizvod engleske politike tradicije Engleska nema ustav u formalnopravnom smislu rijei, ali postoji bogata ustavna tradicija koju ini niz znaajnih akata isto ustavnog karaktera. faktori ovog sistema su: - parlament - monarh - vlada kao najvii organ izvrne vlasti parlamentarni sistem je jedan od najstabilnijih sistema i pripada umjerenom tipu podjele dravne vlasti bitna karakteristika ovog oblika dravne vlasti lei u injenici da parlament ima znaajan uticaj na druge dvije vlasti, a naroito na izvrnu. parlament se u Engleskoj za svoju zakonodavnu ulogu izborio kroz dugotrajnu i upornu borbu engleske buroazije za ravnopravnim ueem u politikom ivotu zemlje politiki pokret buroazije nije rezultirao monarhije, ve njenim ograniavanjem obaranjem

parlament je sastavljen od: - Gornjeg doma (Doma lordova) ima 1200 lanova sa doivotnim mandatom; njih 800 su svjetovni lordovi, oko 30 su duhovni, oko 20 pravnih lordova i oko 300 doivotnih perova i oko 50 ostalih dostojanstvenika;na sjednicama uobiajeno uestvuje 200300 lanova; postaje prevaziena institucija i ve je bilo nekoliko pokuaja da se ukuine

63

- Donjeg doma (Doma komuna) ima 651 poslanika od kojih se 533 bira u Engleskoj, 71 u kotskoj, 35 u Velsu i 12 u Sjevernoj Irskoj; biraju se na mandat od 5 godina iz reda graana po optem i jednakom birakom pravu; ovaj dom predstavlja stub britanskog parlamenta Iako u Engleskoj postoji viepartijski sistem, on se u praksi svodi na borbu dvije najznaajnije politike stranke: - Konzervativnu - Laburistiku Izvrnu vlast vri vladakao najvii organ dravne vlasti. Vladu bira Donji dom parlamenta. Monarh je duan da pobjednikoj stranci na izborima ponudi mjesto predsjednika vlade. Vladu sainjavaju ministri. Ministre bira parlamentarna veina. Predsjednik vlade ja najee predsjednik vladajue stranke ili neki njegov visoki funkcioner. Na ovaj nain se ostvaruje jedinstvo vlade i vladajue stranke. U okviru vlade je uvijek postojao jedan ui ministarski krug (tzv. Kabinet u sjenci) koji je neformalno odluivao o njenoj politici. Parlamentarna veina moe da na vladu vri pritisak prijetnjom da e joj izglasati nepovjerenje ukoliko ne sprovede njenu politiku. S druge strane vlada moe izazvati parlamentarnu krizu prijedlogom efu drave (monarhu) da raspusti parlament. Na ovaj nain se odrava ravnotea izmeu vlade i parlamenta.

64

Vlada ima pravo: - da podnosi zakonske prijedloge parlamentu - ima mogunost da neposredno utie na parlament s obzirom da su ministri lanovi parlamentarne veine ef drave je monarh. On nije suvereni (vrhovni) dravni organ. Engleska je prema svom obliku vladavine ograniena monarhija parlamentarnog tipa. Monarhu je ostala samo simbolina vlast, on vlada ali ne upravlja. Prava monarha su svedena na tri fluidna prava: - da bude konsultovan - da ohrabruje naciju - da opominje Neki parlamentarni sistemi u Evropi pojavlju se u okviru republike kao oblika vladavine. Poloaj predsjednika republike dosta je slian poloaju engleskog monarha. Efektivnu vlast vri vlada na elu sa premijerom. Vlada se formira iz redova vladajue stranke. Parlamentarni sistem u republikanskom obliku karakteristian je za sve zemlje britanskog Komonvelta (Indiju, Kanadu, Australiju...).

65

Zakljuak-Razlike izmeu predsjednikog i parlamentarnog oblika dravne vlasti Predsjedniki sistem: nema vlade ni premijera obe funkcije vri ef drave ef drave i njegov kabinet kao organ izvrne vlasti nisu zavisni od Kongresa predsjednika neposredno bira narod i izborom predsjednika se saznaje koja e stranka imati izvrnu vlast predjednik SAD ne moe raspustiti Kongres niti raspisati vanredne izbore Parlamentarni sistem: birako tijelo se najprije veinom glasova oprdjeljuje za vladajuu politiku stranku zatim se iz njenih redova formira vlada u parlamentarnom sistemu koji ima republikanski oblik vladavine ef drave ima reprezentativnu ulogu i simbolinu vlast izvrna vlast nema mogunost da utie na sastav njvie sudske instance u dravi

66

3) Skuptinski sistem vajcarska federacija predstavlja zajednicu od 26 kantona (20 kantona i 6 polukantona) kao federalnih jedinica. Savezna skuptina se sastoji iz dva vijea: - Nacionalno vijee sastoji se od poslanika (na 22.000 biraa 1 poslanik) kojima mandat traje 4 godine - Vijee drava ima u svom sastavu po dva poslanika iz svakog kantona i po jednog iz tzv. polukantona Savezni savjet (vijee) je izvrni organ i ima 7 lanova i svake godine mu predsjedava jedan od njih koji se ujedno i smatra efom vajcarske federacije sa jednogodinjim mandatom. Dok vri funkciju predsjednika vajcarske ostaje na elu svog ministarskog resora. U Saveznom vijeu zadrano je naelo kolektivnog odluivanja. Ovlatenja su mu dosta iroka. Ima pravo zakonodavne inicijative, ali i obavezu izvravanja saveznih zakona. Moe donosti uredbe sa zakonskom snagom kojima stvarno obavlja zakonodavnu funkciju. vajcarski ustav uspostavlja funkcionalnu zavisnost Saveznog vijea u odnosu na Saveznu skuptinu tako to odreuje da skuptina obavlja nadzor nad upravom i saveznim pravosuem. U vajcarskoj je uspostavljen sistem skuptinske vladavine. Kada je rije o sudskoj vlasti moe se rei da skuptina i na nju vri uticaj i to tako to bira i razrjeava sudije. Sudska vlast je samostalna to je za sudove zakon jedini autoritet kojeg se u svom radu trebaju pridravati.67

Zakljuak: - skuptinski sistem se zasniva na principu jedinstvu vlasti - u ovom sistemu vlasti princip jedinstva vlasti ostvaruje se u korist demokratskog predstavnikog tijela i naziva se demokratskim jedinstvom vlasti Karakteristike skuptinskog sistema su: postojanje kolegijalnog organa izvrne vlasti imenovanje izvrne vlasti (egzekutive) od strane predstavnikog tijela (skuptine, parlamenta) mogunost opoziva izvrne vlasti od strane uprane (legislative) pravo skuptine da poniti odluke izvrne vlasti zavisnost izvrne vlasti i njen podreen poloaj u odnosu na zakonodavnu Zakljuak-razlike izmeu parlamentarnog sistema skuptinsko, predsednikog i

Predsjedniki i parlamentarni sistem insistira na dosljednoj podjeli vlasti; skuptinski sistem nastoji da ostvari premo zakonodavne vlasti i da izvrni vlast tretira kao svoju " produenu " ruku ef drave u predsjednikom sistemu olien je u predsjedniku kao jakoj linosti; u parlamentarnom sistemu kao reprezentativnoj linosti; u skuptinskom sistemu nalazi se u sjeni ostalih funkcija

68

IX MODERNA DRAVASpecifine tipske karakteristike moderne drave su: 1) moderna drava centralizuje politiku vlast svodi na centralnu vlast monopol legalne fizike sile i dravnu suverenost 2) uporedo sa centralizacijom politike vlasti zapoinje u Evropi proces nastajanja modernih nacija i uspostavljanja nacionalnih drava u modernim dravama brojne nacije ostvaruju tzv. suberenost ili pravo nacija na politiko samoopredjeljenje 3) modernoj dravi je karakteristina tendencija irenja demokratinosti politikog sistema politikom i pravnom emancipacijom radnika, ena, mlaih i obojenih osoba, ostvaruje se ideja narodne suvrenosti o utemeljenju politike vlasti po volji graana posredstvom politikih stranaka, izbora, parlamenta, slobode tampe i dr. ustanova funkcionalna posebnost moderne drave modernoj dravi je svojstveno da ona u svom trovijekovnom trajanju postepeno smanjue svoje vojne, ugnjetake i represivne funkcije, a istovremeno razvija zatitu prava i sloboda stanovnitva, slube socijalne zatite, podstie materijalni i duhovni razvoj drutva ovo ima za posljedicu irenje dravnih djelatnosti i uplitanje drave u drutveni ivot 5) moderna drava ostvaruje sekularizaciju politike vlasti, tj. idejno i personalno odvajanje vlasti i politike od religije moderna drava nije u slubi ni jedne religije i ide putem dezideologizacije

69

6) moderne drave imaju jo jednu specifinost: specijalizacija i profesionalizacija u dravnoj organizaciji veliko proirenje dravnih djelatnosti neizbjeno uzrokuje vrlo razgranatu podjelu rada unutar dravne organizacije, a to znai poveanu strunost i sve uu specijalizaciju i trajnost rada slubenih lica profesionalni slubenici rade izvrne poslove 7) racionalno djelovanje, tj. donoenje promiljenih odluka i njihovo uspjeno ostavrenje postie se drugim sredstvimakoja su posebno znaajna za razumijevanje odnosa drave i prava Nekoliko osnovnih je: poloaj vlasti se depersonalizira politike i pravne odluke se donose, izvravaju i mijenjaju po unaprijed postavljenim procedurama osnovne politike i pravne odluke najee se donose kolektivno i veinom glasova politike i pravne odluke se donose javno i obrazloeno Zakljuak: moe se rei da je moderna drava najracionalniji i krajnje institucionaliziraniji tip drave u njoj svaka organizacija, svaki organ, svaki pravno normirani drutveni odnos ima stalnost i trajnost koja vie ne zavisi od odluka pojedinih monika modrenizacija drave je proces koji se nastavlja u savremenom svijetu

70

DEMOKRATIJA Pod ovim pojmom se podrazumijeva takav politiki sistem u kome narod ili veina naroda ima slobode i prava politikog odluivanja i postavljanja nadzora i pozivanja na odgovornost nosilaca dravne vlasti. Elementi demokratije 1. politika kultura ili izgraena politika svijest graana da bi graanin mogao uestvovati u politikoj djelatnosti i uticati na dravnu vlast mora imati dovoljno znanja o vlastitim interesima i interesima drutvene grupe kojoj pripada kao i drugih drutvenih grupa mora biti svestan onoga to je dobro i onoga to je loe za njega i njegovu grupu i to mu omoguuje da samostalno prosuuje i odluuje kako bi trebalo politiki usmjeravati vane drutvene odnose 2. materijalna neugroenost graana da bi graanin mogao uticati na dravnu vlast, on i njegova porodica ne smiju biti u tekoj materijalnoj situaciji koja mu ne ostavlja slobodnog vremena da se barem donekle posveti politici za potpunu demokratiju, za visoku kulturu koja je prati, nuan je vii stepen materijalnog standarda

3. da

bi graani stekli politiku kulturu, izborili se za svoju materijalnu samostalnost, djelovali u postavljanju, nadzoru i pozivanju na odgovornost nosioca dravne vlasti, da bi bio siguran za svoj ivot, rad, imovinu i ljudsko dostojanstvo nuno je potivanje pravila demokratije koja propisuju osnovne slobode i prava ovjeka i graanina

4. nije dovoljno da sva ta prava koja su garantovana ustavnim normama budu samo deklarativna, ve supotrebna djelotvorna sredstva za njihovo ostvarivanje i zatitu.

71

Vrste demokratije Postoje dva istorijska tipa demokratije: 1) antika

2)

modrena graanska demokratija u kojima se opet razlikuju: - neposredns i posredns demokratija - formalna i stvarna demokratija - politika i socijalana demokratija 3) Antika demokratija dugo se u istoriji smatrala uzorom demokratije iako je bila svedena na veoma mali krug ljudi 4) Graanska demokratija bila je u poetku vladavina manjine imunih i pismenih buruja, a iskljuivala je iz politike sve ostale dravljane Tek u 20. vijeku uvodi se opte izborno pravo ime demokratija postaje " drava u kojoj veina dravljana postaju graani, tj. stiu mogunost politikog djelovanja i uticaja na dravnu vlast ". - Politika demokratije obuhvata politika prava i slobode, a ne ekonomska i socijalna prava. Politika demokratije je dovoljne za postojanje pravne drave i obrnuto.

-

Socijalna demokratija pretpostavlja uspostavljanje i ostvarivanje ekonomskih i socijalnih prava Formalna i stvarna demokratija ostvaruju se kao oblici predstavnike - reprezentativne demokratije koja je osnovni oblik moderne i savremene graanske demokratije Neposredna demokratija znaila bi takav oblik politikog ureenja u kome itav narod neposredno sam vri vlast. U takvim demokratijama ne postoji razlika izmeu dravne organizacije i naroda i ovakav oblik demokratije oznaavao bi negaciju same drave. Ovakva demokratija se djelomino ostvaruje u praksi i to iz dva razloga: tehniki, jer je to praktino nemogue izvesti sutinskog, narod nije jedinstven Oblici neposrednog odluivanja graana u okviru moderne graanske predstavnike demokratije su:

narodna inicijativa je ovlatenje odreenog broja biraa da predlau izmjenu ustava ili donoenje zakona. referedndum je neposredno izjanjavanje graana o dvije ponuene alternative, tj. za ili protiv predmeta iznijetog na referendum. plebiscit, narod se izjanjava o povjerenju odreenom visokom dravnom funkcioneru, kao i o aktima i mjerama koje on predlae. narodni veto Posredna (predstavnika) demokratija je takav oblik demokratije u kome narod bira svoje predstavnike u organe dravne vlasti. Posredna demokratija pretpostavlja: viepartijski politiki sistem garantovana izborna prava slobodne demokratske izbore odnos biraa i izabranih predstavnika Izborno pravo (birako pravo, pravo graanina da bira i da bude biran) podrazumjeva mogunost uea graana u izboru organa vlasti. U praksi se ovo pravo esto poistovjeuje sa pravom glasa Izraz birako pravo je pravo graanina da sudjeluje u izboru organa vlasti; pravo biranja, tj. mogunost izbora izmeu dvije ili vie alternativa. Pravo graanina da bira je aktivno birako pravo, a da bude biran je pasivno birako pravo. Termin " pravo glasa ", ono obuhvata sva prava koja bira ima u momentu kada daje svoj glas kandidatu kojeg eli da izabere. Skup prava koja bira ima u momentu glasanja.

72

73

74