ibni teymiyyenin filozoflara yonelttigi elestiriler
TRANSCRIPT
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
1/93
- 1 -
T.C.
FIRAT NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE ve DN BLMLER ANABLM DALI
SLAM FELSEFES BLM DALI
BN TEYMYYENN FLOZOFLARA
YNELTT ELETRLER
(Yksek Lisans Tezi)
DANIMAN: HAZIRLAYAN:
Yrd. Do. Dr. smail ERDOAN Safinur ECER
ELAZI-2005
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
2/93
- 2 -
T.C.
FIRAT NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE ve DN BLMLER ANABLM DALI
SLAM FELSEFES BLM DALI
BN TEYMYYENN FLOZOFLARA
YNELTT ELETRLER
(Yksek Lisans Tezi)
Bu tez..//2005 tarihinde aadaki jri tarafndan oy
birlii/oy okluu ile kabul edilmitir.
Danman: Yrd. Do. Dr. smail Erdoan
ye yeYrd. Do. Dr. Cevdet Kl Yrd. Do. Dr. Veli Atmaca
Yukardaki jri yelerinin imzalar tasdik olunur.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
3/93
- 3 -
zet
Yksek Lisans Tezi
bn Teymiyyenin Filozoflara Ynelttii Eletiriler
Safinur ECER
T.C.
FIRAT NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE ve DN BLMLER ANABLM DALI
SLAM FELSEFES BLM DALI
zgn ve eletirel yaklamlaryla bn Teymiyyenin slam dncesinde nemli bir
yeri vardr. Eletirilerini yaparken gz nne ald temel l Kuran ve Snnet olan bn
Teymiyye, bu kaynaklarn dna kan her hareketi sapkn bidatler olarak nitelemektedir.bn
Teymiyye Vahdet-i Vcud, Kelam, Felsefe ve tm batl itikadlarla slamn aslndan
uzaklatrld kanaatindedir. bn Teymiyyeye gre felsefeyi toptan kabul etmek de
reddetmek de doru deildir. bn Teymiyye filozoflara ynelttii eletirilerin temelinde daima
u hususlara dikkat eker: Filozoflar,tarih boyunca hibir konu zerinde ittifak etmediler,srekli ihtilaf ettiler. lahi dinlerin bozulmasnda nemli roller oynadlar. slamn znde
meydana gelen sapmalarda onlar sorumludurlar. Filozoflarn kulland zihni ve felsefi
delillere itibar etmeyen bn Teymiyye Kur-ann sadece itikadi hkmlere deil, bu
hkmlerin akli delillerine de yer verdiini belirtir. Tevhid, sfatlar, peygamberlik, bilgi gibi
konularda vahiy yol gsterir ve ipular verir. Biz bu almamzda bn Teymiyyenin
filozoflara, zellikle Aristo ve onun takipileri Meai filozoflara ynelttii eletirileri ele
alarak, yapt eletirilerinin altnda yer alan sebepleri belirtmeye alacaz.Anahtar Kelimeler: slam Felsefesi, filozof, din, nass aklclk
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
4/93
- 4 -
Abstract
Masters Thesis
bn Taymiyyah His Criticism To The Philosophers
Safinur ECER
T.C.
UNIVERSTY OF FIRAT
INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCES
MAIN SCIENCE BRANCH OF SCIENCES OF PHILOSOPHY AND RELIGION
SCIENCE
BRANCH OF ISLAMIC PHILOSOPHY
bn Taymiyyah has an important place in slamic thought with his
original and cricital approaches. bn Taymiyyah, whose essential reference is
Quran and Snnet when critisizing, evaluates the movements which are out of
these sources as aberrant bidats. In his opinion, Vahdet-i vcud, kalam,
philosopy and all superstitious beliefs take away Islam from its fundementals.He thinks that accepting or refusing the philosopy completely is not true. Our
scholar always takes care about these issues in his reviews to philosophers. They
never agreed on any topic throughout history, they continously had conflicts.
They played important roles for dteorating the divine religions.They lead the
deviations took place on the fundementals of Islam. bn Taymiyyah, who
doesnt regard the mental and philosophic proofs used by the philosophers,
indicates that Quran not only contains belief judgements but also has thesejudgements mental proofs. Vahiy guides the way and gives the hints about the
subjects like tevhid, attributes, prophecy, knowledge. In this study, we will
evaluate his reviews to the philosophers, specially Aristo and his followers
Meai philosophers and try to indicate the reasons beneath his reviews.
Key words: slamic Philosophy, Philosopher, Religion, Dogmatic Thinking
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
5/93
- 5 -
NDEKLER
KISALTMALAR.III
NSZ.IV
GR
FLOZOFLARI ELETRME GELENE VE BN TEYMYYE
1. slam Felsefesine Yneltilen Eletiriler..1
2. bn Teymiyye ve Yaad Dnem.4
BRNC BLM
BN TEYMYYENN ALLAHIN VARLII VE SIFATLARI
HAKKINDA SLAM FLOZOFLARINI ELETRMES
A. ALLAHIN VARLIINA MAN VE ALLAHIN VARLIININ DELLLER
LE LGL ELETRLER...7
1. Allahn Varlna man.7
2. mkan Delili..10
3. Hareket Delili.13
B. ALLAHIN SIFATLARI LE LGL ELETRLER16
1. Birlik (Vahdaniyet)...18
2. Ezelilik-Ebedilik23
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
6/93
- 6 -
3. lim.25
4. rade ve Kudret..32
KNC BLM
BN TEYMYYENN FLOZOFLARI
ELETRD DER KONULAR
A. BLGNN KAYNAI PROBLEM ve PEYGAMBERLKLE LGL
ELETRLER.37
1. Akl-Nakil likisi..37
2. Bilginin Kayna44
3. Peygamberlik.47
B. ALEM ve RUH LE LGL ELETRLER57
1. lemin Kdemi57
2. Ruh..60
3. Klliler Meselesi.62
NC BLM
BN TEYMYYENN TASAVVUF FELSEFES HAKKINDAK
ELETRLER
1.Tasavvuf Felsefesini Eletirmesi.66
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
7/93
- 7 -
2.Vahdet-i Vcudular Eletirmesi69
SONU 76
KAYNAKA79
ZGEM .............83
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
8/93
- 8 -
KISALTMALAR
a.g.e. : Ad geen eser
a.g.m. : Ad geen makale
a.g.mad. : Ad geen madde
a.mlf. : Ayn mellif
A...F. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi
Bs. : Bask
Bk. : Baknz
ev. : eviren
D..A. : Diyanet slam Ansiklopedisi
Haz. : Hazrlayan
Kr. : Karlatrnz
M. : Miladi
Nr. : Nereden
. : lm
s. : Sayfasay. : Say
s.s. : Sayfa says
TDV : Trkiye Diyanet Vakf
trc. : Tercme
trs. : Tarihsiz
Yay. : Yaynlar
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
9/93
- 9 -
NSZ
slam kltrne felsefenin girmesiyle birlikte, Mslmanlar felsefeye
kar farkl tutumlar taknmlardr. Felsefeyi tamamen reddettii veya ksmen
kabul ettii eklinde hakknda tartmalar bulunan bn Teymiyyenin felsefeye
kar tutumu ve filozoflara ynelttii tenkitler felsefe asndan nemlidir. nk
slam dnyasnda felsefi ve bilimsel gerilemenin sebeplerinden biri de hi phe
yoktur ki bn Teymiyye gibi alimlerin eserlerinin slam fikir dnyasnda brakt
etkiler olmutur. zellikle XIV. yzyldan sonra, slam toplumlarnda uyanan dini
yeniden canlandrma hareketinde bn Teymiyye ilgi oda olmutur.
bn Teymiyye, slam dnce tarihinde olduka ilgin bir bilimsel
kiilie sahiptir. Onun ok ynl mcadeleci ilmi kiilii, keskin zekas, hazr
cevapll her zaman ilgi ekmitir.
Bilginimiz, Gazzlinin konuda tekfir ettii filozoflarn kfre
dmelerine sebep olan konularn daha fazla olduunu syler. Bunlar arasnda
Tevhid ve sfatlar meselesi, bilgi, peygamberlik gibi pek ok konunun
bulunduunu belirtir. Aristoteles mantna reddiyeler yazan bn Teymiyyezellikle Farabi, bn Sina ve bn Rd gibi slam filozoflarn, Aristonun
akirtleri olarak nitelendirmektedir.
bn Teymiyyenin filozoflara ynelttii eletirileri konu edinen bu
almamzda, ulaabildiimiz eserleri erevesinde dank bir ekilde bulunan
aratrmamzla alakal grlerini bir araya getirmeye altk. Ayrca eletiriler
ynelttii filozoflarn grlerine de yer vermeye gayret ettik.
Aratrmamz giri ve ana blmden olumaktadr. Giri ksmnda
filozoflar eletirme gelenei ve bu gelenek iinde bulunan bn Teymiyye ve
yaad dnem hakknda bilgi vermeye altk. Birinci blmde bn
Teymiyyenin Tanrnn varl ve sfatlar hakknda filozoflara ynelttii
eletirilere; kinci blmde bilgi, peygamberlik, alem, ruh, hakkndaki
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
10/93
- 10 -
eletirilerine; nc blmde ise tasavvuf felsefesi ile ilgili eletirilerine yer
verdik.
Konunun seimi ve ilenmesinde beni ynlendiren ve gerekli kaynaklar
elde etmemde yardmlarn esirgemeyen Sayn hocam Yrd. Do. Dr. smail
Erdoan Beye, almamz zerine yapt deerlendirmeler iin Dr. Enver
Demirpolat Beye, ktphanelerini hizmetimize sunan Yrd. Do. Dr. Sddk
nalan Beye, Yrd. Do. Dr. Veli Atmaca Beye ve Yrd. Do. Dr. Cevdet Kl
Beye teekkr etmeyi bir bor biliyorum.
Safinur ECER / 16.04.2005.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
11/93
- 11 -
GR
FLOZOFLARI ELETRME GELENE VE BN TEYMYYE
1.slam Felsefesine Yneltilen Tenkitler
slam felsefesi, slam kltr iinde ve slam lkelerindeki Mslman
filozoflarn yaptklar felsefeyi ifade etmektedir. slam felsefesi, sadece
kendilerine filozoflar denen bir grup slam dnrnn felsefesini deil, ayn
zamanda slam dncesinin dier ilim sahalarnda, zellikle onlarn teorik
ksmlarn, akli ve tutarl, mantki ve az ok sistemli dnceye sahip
kimselerin dncelerini de iine alr. slam felsefesi tabirindeki slam
Felsefe kelimesini aklamak, yani felsefenin neye ve kime ait olduunu
nitelemek iin konulmu bir sfattr. Yani slam kelimesiyle dinin kendisini
deil, oluturduu medeniyeti iaret etmektedir.
Dnce tarihinde slam felsefesine birok ret ve tenkitlerin yapldngrmekteyiz. Bunlarn banda eitli ahslar yannda, Hanbeli-Zahiri fkh ve
hadis mektebi, klasik selefiyye, ilk devir iiler, Malikiler ve afiler
gelmektedir. Btn bu kiilerin ve mekteplerin felsefeyi ve akl esas alan
dnme tarzn reddetmedeki ortak zellikleri, Kuran ve hadisler, insann
ihtiya duyaca her ey iin yeterlidir. Bunlarn dndaki her ey bidattir.
Nasslarn zahiriyle yetinmek gerekir demeleridir. Onlara gre felsefeyle
uraanlar delalettedirler; mant
k ve metafizik de dahil felsefenin her eidiinsan kfre gtrr.1
Bu ahslar arasnda mehur tarihiler de vardr. Mesela bn Haldun salt
felsefenin eriatla zt dtn ve insan dinsizlie srkleyecei inancn tar:
Felsefe eriatla zt der; felsefeyle itigal eden, onun taklitilerinden baka
1 Mehmet Bayrakdar, slam Felsefesine Giri, Ankara 1999, s.129.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
12/93
- 12 -
snacak bir yeri yoktur demekle birlikte, Gazzli izgisinde, yani kelama ve
dine dayal bir felsefeyi de ho grr.2
slam felsefesine yaplan tenkitlerin ve reddiyelerin birok sebebi
bulunmaktadr. Bunlarn banda slam aleminde balangcndan itibaren var
olan Selefi akmnn yeniden canlanmasyla, felsefeye kar taknlan olumsuz
tavrlar gelir. Bu akm, Kuran ve Hadisin sadece zahiri anlamnn bir dnya
kurmaya yeter olduunu, insann ne onlar yorumlamak iin, ne de onlara ilave
olarak baka retiler ve messeseler meydana getirmesi iin aba harcamasnn
gereksiz olduunu dnmektedir. nsan aklnn ortaya koyaca hereyi bidat
kabul eden bu akmn temsilcileri ve takipileri, Mslman toplumunda eserleri
ve dnceleriyle tesirli olan ahsiyetlerdir. phesiz bu dnceye sahip olan
alimlerin hepsi akli ilimleri kabul etmediklerinden dolay bu menfi tutum iine
girmemilerdir. Bu alimlerin felsefeye kar takndklar menfi tutumu
aratrrken yaadklar dnemin dini, siyasi, sosyal yapsn da gz nnde
bulundurmak gerekir.
XIII. yzyln sonlarna doru doudan gelen Mool stilas ve batdan
gelen Hal seferleri ile slam alemi ite ve dta eitli siyasi ve sosyal
alkantlara sahne olmutur.Dini ve mezhebi gurup ve ekimeleri de bu
alkantlara anak tutmu ve slam alemi gerilemeye balamtr.te bu hassas
dnemde yaayan ve filozoflara yapt sert tenkitlerle almamza konu olan
bn Teymiyye Selefi akmn bir mensubu olarak insanlar Kuran ve Snnette
varolduklar ekliyle slamn kendine has retilerine geri dnmeye davet
etmitir.
XIII. yzyldan itibaren bn Teymiyye ve Selefi ekoln grleri
phesiz devlet ve ulemay da etkilemi, felsefeyle megul olan alimler iman
zayf olarak addedilmi hatta tekfir bile edilmilerdir. Selefilerin bu tavrlar,
2 Bayrakdar, a.g.e., s.129.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
13/93
- 13 -
slam alemini yeniden canlandrma gibi bir ama gtse de felsefe ve bilimin
gerilemesine sebep olmutur.
slam Felsefesine taknlan olumsuz tavr olarak Gazzlinin tenkitleri,
bu tenkitlerin yapl amac ve sebebinin yanl anlalmasn da belirtmek
gerekir. Gazzlinin Aristo, Farabi ve bn Sina gibi filozoflarn baz metafizik
grlerine ynelttii tenkitler, birok kimse tarafndan bizzat felsefeye reddiye
olarak grlmtr. Gazzlinin bu amala kaleme ald Tehftul-Felasife ve
el-Munkz adl eserleri incelenirse onun tenkitlerinin ncelikle Meai
filozoflarn sistemlerine yapld anlalr.
Felsefeye kar olumsuz tavr taknan tannm kiiler arasnda mam
Malik (.795), Makrzi (.1441), ehrezuri (.1245), bns Salah (1245),
Ahmed b. Hanbel (.855), bn Hazm (.1064), bn Cevzi (.1200), bn
Teymiyye (.1328)yi zikredebiliriz.3
Aratrmamza filozoflara yapt iddetli eletirileri ile konu olan bn
Teymiyyenin en ok tenkit ettii filozoflar Aristoteles ve onun takipileri olan
Meai filozoflardr. bn Teymiyye, mslman filozoflarn hem Mslmanolduklarn syleyip hem de Aristotelese ar derecede ballk gsterdiklerini,
bu yaklamlar sebebiyle de ne tam filozof ne de tam Mslman olduklar
fikrini tamaktadr.4
Bilginimiz Aristoteles ve benzerleri felsefenin byklerinin, dncede
ve tefekkrde ileri gitmelerine ramen, putlara ve yldzlara tapnmaktan
kendilerini kurtaramadklarn syler. bn Teymiyyenin belirttiine gre
Aristoteles, milattan asr nce yaam, Makedonya Kralnnn olu Bykskendere vezirlik ve danmanlk yapmtr. skender ona ayrca bir de Roma
ve Yunan tarihi yazdrmtr .bn Teymiyyeye gre bu skender Allahn Kur-
anda belirttii skender deildir.bn Sina ve arkadalar byle sanmaktadrlar.5
3 Bayrakdar, a.g.e., s.129.4 bn Teymiyye, Minhacs Snnetin Nebevi, Msr 1321, I, s.99.5 bn Teymiyye, Velayet Risalesi, stanbul 1996, s.20.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
14/93
- 14 -
b Sinan eserlerinde skender hakknda byle bir iddia ne srdne dair
herhangi bir bilgiye rastlayamadk.
bn Teymiyye, Allahn Kur-annda belirttii skender sz ile Kehf
suresinde geen6 Zlkarneynden bahsetmektedir.Ancak Zlkarneyn lakab ile
skenderin kastedildii kesin deildir.Tarihte Arap olmayan fatihlere
Zlkarneyn denildii ve bu fatihlerin en son yaayan skender olmas
dolaysyla ou bilgin arasnda Zlkarneyn hreti skendere verilmitir.
2.bn Teymiyye ve Yaad Dnem
eyhulislam ve Takiyuddin lakaplar yannda Ebul Abbas knyesiyle
mehur olan bn Teymiyyenin asl ad Ahmeddir. 661/1263de Harranda
doan ve 728/1328de 67 yanda amda vefat etmitir.7
Mensubu bulunduu bn Teymiyye ailesinin ve bilhassa dedesi
Mecdddin bn Teymiyye ile onun amcas Fahreddin bn Teymiyyenin blgedeHanbeli mezhebinin geliimine nemli katklar olmutur. Babas Abdlhalim,
aile geleneini Harranda devam ettiren bir Hanbeli alimidr. 656 ylnda
Moollarn Badat istila etmeleri ve aknlarnn blgeye kadar uzanmas
zerine, 667de ama g eder.8 Burada eitimine balar. Hadis, tefsir, fkh,
dil ve bir ok alanlarda alimlerden ders alr. Abbasi hilafetinin knden
dolay Msra kaan ilim adamlar ve Endls Emevilerinin Hristiyanlar
tarafndan srlmesi ile Hallardan kaan Filistin ve evresindeki ilimadamlar, Msr bir ilim merkezi haline getirdii gibi hicret edenlerin
yanlarnda getirdikleri kitaplar bu dnemde ilmi canll artrmtr.9
6 Kehf ; 18/83-897 bn Kesir, el-Bidaye ven-Nihaye, Beyrut 1977, 2. bask., XIII, s.241.8 bn Kesir, a.g.e., XIII, s.303.9 bn Kesir, a.g.e., XIII, s.303; Salih zer, bn Teymiyye rnei (Snneti ve Hadisi yenidendnmek), stanbul 2004, s.17.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
15/93
- 15 -
bn Teymiyyenin yaad dnemin en nemli iki olay Hal savalar
ve Mool istilasnn olumsuz etkileridir.
Hristiyanlarn dini bir gerekeye dayandrd Hal seferleri ve
zulmleri, Mslmanlarda doal olarak tepki yaratarak, din bir hamiyet
duygusu oluturmutur. Dahas ierden ii frkalarn bazlarnn hallara ve
Moollara destek vermeleri bn Teymiyye tarafndan asla unutulmamtr.10
Hlagnn H.656 ylnda Badat igal ederek ilim adamlarn ve
halkn ounu ldrmesinde dnemin veziri ii Muhammed Alkaminin byk
rol olmutur. Buradan bn Teymiyyenin Rafzilere neden bu kadar dmanolduu anlalmaktadr.11
Siyasi kargaalarla dolu olan bn Teymiyye dneminde, daha nceki
dnemlerin fikri tartmalarla dolu mirasnn da etkisiyle, fkhta ve akidede
mezhebi taassup belirgin hale gelmitir.Snni alimler kendi aralarnda gr
farkllklarna tahamml edemez olmular ve tartmal ortamlar
oluturmulardr. Hanbeli-Eari srtmesi ou kez byk sarsntlara yol
amtr.12
bn Teymiyye inan konusundaki kargaann ve blnmln,
evredeki dmanlara kolay av olmaya sebep olduu kanaatindedir. kargaa
ve d tehdit yaayan bir toplum iinde yaadndan, daha ok akaid konularna
nem vermi ve toplumu Kuran ve Snnet erevesinde toplamaya almtr.
nan konusundaki ihtilaflara tolerans gstermeyerek o tr sorunlara bizzat
kendisi cevap vermeye almdr.
bn Teymiyyenin Mslman olan Moollarla ilgili olarak Mslman
olmadklar fetvas, ii frkalarla ilgili fetvalar, Hristiyanlara reddiyesi, evre
kltrlerden szan Yunan felsefesine, mistik felsefelere cevaplar ve bidat
10 Muhammed Ebu Zehra, bn Teymiyye, stanbul 1988, trc.komisyon , s.9.11 bn Kesir, a.g.e., XIII, s.196.12 bn Kesir, a.g.e., XIII, s.19,20.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
16/93
- 16 -
cereyanlarla ve felsefi sufizmle mcadelesi, bu balamda hatrlanacak
hususlardr.13
bn Teymiyyenin, slam toplumuna sosyal ve dini slahatlar getirmeye
ynelik olaanst gayretinde, kelamc, filozof ve sufilere kar taknd ar
tutumunda seleflerinden etkilenmi olup olmadn sylemek kolay deildir.
Eserlerinin dikkatli bir gzle incelenmesiyle, slahat emasn formle ederken
onun ilk mttaki Mslmanlar(selef s salihin) haricinde hi kimseyi rnek
almad ortaya kar. Bu onun hareketinin sk sk niin Selefi hareket diye
adlandrldn aklar. Onun dsturu, Kurana ve Resuln (s.a.v)
snnetine dn idi. Btn bidatlere amanszca kar kt. O slamn tasavvuf,
Vahdet-i Vcud, Kelam, Felsefe akmlar ve tm batl itikadlarla aslndan
uzaklatrld kanaatindeydi.14
13 Ferhat Koca, D..A., bn Teymiyye, 394.14 M.M. erif, slam Dncesi Tarihi, ev. Komisyon, stanbul 1991, III, s.20.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
17/93
- 17 -
BRNC BLM
BN TEYMYYENN TANRININ VARLII VE
SIFATLARI HAKKINDA SLAM FLOZOFLARINI ELETRMES
A.ALLAHIN VARLIINA MAN VE ALLAHIN VARLIININ
DELLLER LE LGL ELETRLER
Allahn varl mevzuu, Kur-anda, insan iin bilinmesi doal, yani akve zaruri bir hadise olarak kabul edilmitir. Allahn varln ispat etmekslam
felsefesinin ve ilahiyatn en merkezi problemlerinden biridir.
Marifetullah konusunda filozoflar arasnda ittifak olmadn belirten
bn Teymiyye imann ftri bir mesele olduunu sylemektedir.
Bu blmde bn Teymiyyenin man ve isbt- vcib15 konusunda
filozoflarn kulland felsefi delillere yapt eletirilerine yer vereceiz.
1.Allahn Varlna man
bn Teymiyye, iman konusunda filozoflar insanlarn islam'a en uza
olarak grmektedir. nk filozoflar iman, soyut akln Allah' tm sfatlardan
soyutlayarak mutlak olarak kabul etmesidir diye tanmlamlardr. bn
Teymiyyeye gre bu gr, Allah' srf zihinsel gereklii olmayan bir
dereceye indirgediinden dolay grlerin en fenasdr.16 Ona gre Allahn
varlnn bilgisi ftri bir karakter tar, yani Allahn var olduunun bilgisi
doutan tm ftratlarda bulunuyor olup sonradan kazanlm deildir.Yaratcy
ikrar bilgisi insan zihninde, ikinin yars birdir ve bir cisim ayn anda iki
15 sbt- vcib konusunda filozoflarn delilleri iin bkz.Bekir Topalolu, slam Kelamclar veFilozoflarna Gre Allahn Varl, Ankara 1971.16 bn Teymiyye, Derut-Terudil-Akl ven-Nakl, Riyad 1981, IX, s.61-62.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
18/93
- 18 -
yerde bulunamaz eklindeki matematik ve fizik kesinliklerinden daha kkldr.
nk bu gibi bilgiler ftratlara ters debilirken ilahi bilginin hibir ftrata
aykr dmesi dnlemez.17
bn Teymiyye ftrat delilini aklarken pek ok ayet ve hadis zikreder.18
Ayet ve hadisleri zikrettikten sonra sonu olarak ftratn Allah tasdik ve ona
teslim olmak manasn tadn ifade eder. stelik bn Teymiyyeye gre
insann ftrat yaratcsn Allahn varlna delil getiren ayetler olmadan da
tanr, kabul eder. nk insan bu zellikte yaratlmtr. Eer bu ayetler
olmadan yaratcsn tanyamaz bir nitelikte olsayd, onlarn yaratcya iaret
eden ayetler olduunu da bilemezdi. nk onlarn yaratcy gsteren birer ayet
ve iaret olmas, ismin ismi tayan varl gstermesi gibidir. aretten nce bu
iaretin gsterdii varln zihinde belirlenmi, alglanm ve ismin ona ait
olduunun bilinmi olmas gerekir.19
bn Teymiyye kelamc ve filozoflarn kulland imkan, hareket gibi
zihni ve felsefi delillere itibar etmez. nk bu delillerin nermelerinde her
eyden nce o kadar fazla ayrnt ve tasnif vardr ki bunlar adeta Allahn
varln ispat etmek yerine problemi daha da gletirmekte ve ispata engel
olmaktadr.20 Allaha iman asndan hadis, muhdis gibi kavramlara ihtiya
yoktur. nk bilginimize gre ne umli ne de temsili kyas kiiyi Allaha
imana gtrmez. Her eyden nce kyas Allah iin kullanlamaz. Allahn ei,
benzeri, orta yok ki onunla kyaslansn.21 bn Teymiyye insann hibir harici
delile ihtiya duymadan varl ftri olarak vacip ve mmkn diye ikiye
ayrdn, vacibin yokluu kabul etmemesine karn mmknn yokluu kabul
ettiini; yine vacibin ihtiyasz, mmknn ise ihtiya iinde olduunu beyan
eder.22
17 bn Teymiyye, Minhacs Snnetin Nebevi, I, s.21.18 Rum; 30/31, Lokman; 31/25.19 bn Teymiyye, Klliyt, ev.Komisyon, stanbul 1989, II, 115-11620 bn Teymiyye, Derut-Terud, I, s.38,39.21 bn Teymiyye, Klliyt, II, s.122.22 bn Teymiyye, Klliyt, II, s.126.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
19/93
- 19 -
bn Teymiyyeye gre Birden ancak Bir kar szleriyle Allahn
birliini ispat etme abalar Kuran mesajna aykr bir metottur. Her eyden
nce sudur teorisindeki bir kavram mulaktr. Buradaki bir sadece harite
varl olmayan zihni bir kavram olup kendisiyle alemin mi yoksa Allahn m
kastedildii anlalamamaktadr.23 O bu tenkidini u szleriyle dile getirir:
Filozoflarn Birden ancak Bir kar szleri yanltr; zira Allah yle
buyuruyor: Biz hereyden iki tane yarattk.24 Bu ve benzeri ayetler ise unu
gsteriyor: klarn (tevelldlerin) Allahtan olduunun imkanszln ve bu
iftlerin yaratcsnn tek olduunu hatrlatr. Yine yerin ve gklerin
yaratcsna ne bir ocuk, ne de bir e isnat edilir. O hereyi yaratmtr ve O her
eyi bilir25 ayeti, Allahtan tevelld nefyeder, nk bir eyden tevelld
imkanszdr; zira tevelld, ancak iki ey arasnda olur .26
Kzm Sarkavaka gre bn Teymiyyenin bu delili iptale ynelik
syledii szlerin son cmleleri, Teymiyyenin sk skya bal olduu hibir
tavizi kabul etmedii kitap ve snnete zt bir durumu ortaya karr. Sarkavaka
gre belki bn Teymiyyenin bu szleri doru olabilir ancak getirdii delili
zayftr. nk gerek Kur-anda ve gerekse sahih hadislerde ilk insan olan
Ademin tek olarak yaratld belirtilmektedir. Bu da Birden ancak Bir kar
tezini teyid eden bir delil olarak kullanlabilir.27
bn Teymiyyenin Allahn varln ispat konusunda zihni ve felsefi
delillere ihtiya olmad grn doru bulmamaktayz. Gazzli gibi birok
dnr, inanmann ftri olduunu, bozulmam insan tabiatnn inanmaya
doutan yatkn olduunu sylemesine ramen28 yine de Allahn varlyla
ilgili bir takm deliller ne srmlerdir. nk yaplacak fikri itirazlara ancak
23 bn Teymiyye, Derut-Terud, I, s.402; bn Teymiyye, Minhacs Snne, I, s.111,112.24 Zariyat; 51/4925 Enam; 6/10126 bn Teymiyye, Derut-Terud, I, s.38-3927 Kazm Sarkavak, Felsefe Dnyas, bn Teymiyyeye Gre Felsefe ve Filozoflar, Ankara 1997,say.24, s.67.28 Gazzli, hya-u Ulumid-din, stanbul trs., I, s.120,128.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
20/93
- 20 -
fikirle karlk verilebilir. Ayrca insan, inancn makul gerekelere dayandrma
ihtiyacn duyar. phe iinde olan veya inan yolundan sapan insanlar tatmin
etmek iin zihni delilleri ortaya koymann gerekli olduu kanaatindeyiz.
2.mkan Delili
Kozmolojik deliller ailesi iinde mehur olan imkan delili u ekilde
tanmlanmtr. evremize baktmz zaman varlklar mmkn olan birok
eyler grmekteyiz.
Varlk alannda mmkn olan ey, ya kendi kendisinin sebebidir, ya da
onu var klan baka sebep vardr. Eer o, kendi kendisinin sebebi olsayd,
varolmada kendisi yine kendisinden nce olacakt ki, bu samadr. O halde,
varl mmkn olan ey, varolmak iin baka bir eye, yani baka bir sebebe
ihtiya gsterir. Herhangi bir mmkn eye sebep olan varlk, ya bizatihi
mmkndr , ya da o, zorunlu bir varlktr. Eer sebep olan varlk mmknse,
onun da baka sebeplere ihtiyac olur. Teselsl denen bu srp gitme mmkn
deildir. O halde, varlk veren sebebin zorunlu bir varlk olmas gerekir.29
Farabi ve zellikle bn Sina'nn kulland imkan delili bn
Teymiyyenin sert eletirilerine maruz kalmtr.
bn Sina dnce sisteminde her varlk, zne oranla ya ''vacib''dir veya
deildir. Bu deerlendirmede varlk, gz nnde tutulmadan ele alnmtr. Eer
bir varl
k iin, varolma zellii zorunlu bir nitelik ise, o varl
k gerek birvarlktr; yani o, kendi zyle vacibdir. Varolmak iin dardan herhangi bir
eye ihtiya yoktur, varl kendisiyle kaimdir.30 Eer varlk mevcut, fakat
29 Mehmet Aydn, Din Felsefesi, zmir 1999, s.52,53.30 bn Sina, el-arat, Msr 1908, s.36.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
21/93
- 21 -
varl zorunlu (vacib) deilse, bu takdirde31 mmkn varlktr. Herhangi bir
eyin varolabilmesi iin bir sebep yoksa imkansz (mmteni)dr.
bn Sina'nn bu tr dnceleri, varoluta ''imkan'' kavramnn
bulunduunu ortaya koymaktadr. Ona gre ''mmkn''varlk, varolabilen ve
varolamayan olarak ikiye ayrlr. Ancak, baka biriyle varl zorunlu (vacib bi
gayrihi)ve gene baka biriyle imkansz(mmteni bi gayrihi) olmak fikri imkan
dncesini ortadan kaldrmaktadr.32 Eer bir varln meydana gelmesi bir
sebebe bal ise o varlk, bu sebebe binaen zorunlu (vacib bi gayrihi)olur.
Varolmas veya varolmamas hi birart ve sebebe bal deilse, bu varlk iin
''imkan''sz konusudur. Bu durumda o, z itibariyle zorunlu (vacib)olmad
gibi, imkansz da deildir.33 Buna gre mmkn kendinde hi bir ekilde
zorunluluun olmad, yani ne var oluunda ve ne de yok oluunda
zorunluluun bulunmadeydir.34 Bylece her varlk, zyle ''zorunlu (vacib)''
veya zne gre olabilir (mmkn)olarak iki kategori iinde bulunmaktadr.35
bn Teymiyye, bn Sina'nn zorunlu mmkn anlayn reddeder. Ona
gre Arapa'da bunun karl yoktur. Bir ey hem vacib hem de mmkn
olamaz. Onun vacib bi gayrihi dediini kadim varln iinde grmek lazmdr.
nk bn Teymiyyenin dncesinde ftri olarak varln kadim ve muhdes
diye ikiye ayrldn biliyoruz.36 Ona gre ftri olarak biz bu ayrm yapmam
olsak ne kelamclarn hudus delili ne de filozoflarn imkan delili bu ayrm
yapmamz bize salayamaz.37bn Teymiyyeye gre Allah dnda hibir varlk
vacib ve kadim deildir. Mmkn kavram da bn Sina tarafndan tahrif
edilmitir. bn Teymiyyeye gre mmkn edilgen olup bn Sina'nn zannettii
gibi kendi bana bir varlk yoktur. bn Sina'nn tanmlad ekilde mmkn,
31 bn Sina, a.g.e., s.36.32 Hayrani Altnta, bn Sina Metafizii, Ankara 2002, s.51.33 bn Sina, a.g.e., s.37.34 bn Sina, Necat, Msr 1938, s.224.35 bn Sina, a.g.e., s.37.36 bn Teymiyye, Klliyat, V, s.389.37 bn Teymiyye, Klliyat, V, s.389.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
22/93
- 22 -
olmas ve olmamas imkan dahilinde olan ey deil, bilakis varln Vacibl-
Vcud'dan alandr.38
bn Teymiyye, bn Sina varlk anlayyla, lemin nur(aydnlk) ve
zulmet(karanlk) diye iki asli unsurdan olutuunu kabul eden Mecusilere
benzediini syler. Mecusilerden bazlarna gre bu iki unsur kadim iken,
bazlarna gre zulmet muhdestir.39
bn Teymiyye, bn Sina'nn vacib bi gayrihi tanmnn tamamen yanl
olduunu, bu anlayn Tanr'y inkara yol aacan sylemektedir. Bir taraftan
felei kadim kabul ederken, dier taraftan mmkn kabul etmenin hem aklahem de sem'iyyata ters dtn sylemektedir. bn Teymiyye eer birekilde,
mmkn kadim kabul edersek beraberinde pek ok sorunu da ortaya
koyacamz ve alemin yaratln ispatlayamayacamz belirtmektedir.40
bn Teymiye'ye gre, bn Sina'nn ''zorunlu varlk'' kavramnn insanlar
altraca sonu, ya mutlak varl kabul etmek suretiyle kadim mmkn
ayrmn reddeden Vahdet-i Vcud anlaydr, ya da bu konuda net bir gre
ulaamayan agnostik anlaytr.41
Bu nedenle bn Teymiye'ye gre bn Sina'nnvacib bi gayrihi eklindeki akla ters den tanm, en sonun da vacip-mmkn
ayrmn reddederek btn varlklar tek varlk kabul eden vahdet-i vucud
anlayn dourmutur. Nitekim bn Arabi, bn Sebin, Sadreddin Konevi ve
Tilimsani gibi mutasavvflar, hdis ve mmkn varlk ayrmn reddederek, bir
tek mutlak varln bulunduunu kabul etmilerdir.42
Ksaca bn Teymiye'ye gre, Allah'n dndaki btn varlklarn
zorunsuz (mmkn) olduu ve bunlarn var edicinin bulunmas gerektiincllerine dayal imkan delili,bir isbt- vcib yntemi olamaz.43 Mmkn
38 bn Teymiyye, Derut-Terud, III, s.288.39 bn Teymiyye, Derut-Terud, IX, s.288.40 bn Teymiyye, Minhacs Snne, I, s.61,62.41 bn Teymiyye, Derut-Terud, III, s.239.42 bn Teymiyye, Derut-Terud, III, s.277.43 bn Teymiyye, Derut-Terud, VIII, s.202.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
23/93
- 23 -
kavram dilde ''kendiliinden varlk alanna kamayan anlamna geldiine gre
bu tr birey eer varlk alannda bulunuyorsa bn Teymiyyeye gre
mmknln tesinde muhdes demektir. Ancak bn Sina ve dier baz
filozoflarn bir yandan vacib bi gayrihi teorisiyle alemi, yokluu dnlmeyen,
ncesiz ve balangsz kabul ederken, te yandan varl ve yokluu eit
mmkn statsnde grmeleri tutarsz bir yaklamdr. Ayrca sonsuza kadar
ncesiz sebeplerin varln dnmek teselsle yol aar ve bunlar kendilerinin
dnda zorunlu bir varla balanamaz.44
3.Hareket Delili
Aristoteles felsefesindeki, Tanr'nn, alemin ilk hareket ettiricisi
(muharrik-i evvel) olmas gerektii kabulne dayanan hareket deliline karbn
Teymiyye ciddi eletiriler yapmtr.
Aristotelese gre , tabiatta gerekte byk bir sebebin, illetin bulunmas
zorunludur. Yani tabiattaki btn olaylar ilk defa harekete geirmi olan bir
illetin mevcut olmas gerekir. Ayrca bu harekete geirici sebebin, sadece
hareketi intikal ettiren deil, dorudan hareketi yaratan bir sebebin de olmas
gerekir. Sonra harekete geiren sebebin, ayn zamanda, muayyen bir gayeye
varmak isteyen bir sebep, yani makul ve ilahi bir sebep de olmas gerekir.
Kendisi hareketsiz olan bu ilk hareket ettiricinin, varl hareket ettirmesi
mekanik bir nedene deil, gi bir nedene dayanmaktadr; nk o, maddeyi
belirli bir gayeye ynlendirmek iin uyarr. Bu kuvvet, maddi olmaktan
tamamen soyutlanm Salt Form (suret)dur.45 Salt Form, ezeli ve ebedidir,
deimez ve hareketsizdir, dier bir ifade ile Tanr'nn ta kendisidir46.
44 bn Teymiyye, a.g.e., VIII, s.202.45 Hsameddin Erdem, lk a Felsefesi Tarihi, Konya 2000, s.261.46 Erdem, a.g.e., s.261.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
24/93
- 24 -
bn Teymiyyeye gre bn Sina ve slam filozoflar ilk muharrik yerine
Vcibl Vcdu koymularsa da bununla Grek felsefesinde kullanlan delil
deimemektedir. Filozoflar, bu delilde Tanr'y hareketin fail sebebi deil gi
sebebi saydklar iin lem, Allahn yoktan yaratmas yerine alemin Tanr'ya
olan sevgi ve itiyakndan doan hareketini esas almlardr.47 Dolaysyla onlar
Allah'n yaratcln ve havadisin faili olma zelliini ortadan kaldrm ve onu
nks duruma drmlerdir.48
bn Teymiyyeye gre bu delille Allah'n lem karsndaki durumu,
namazda cemaatin kendisine tabi olduu imam konumuna dmektedir. lemin
hareketsiz var olamayaca grnn de bir mesnedi bulunmadndan bu delil
batan itibaren geersizdir. Ayrca bir nesneyi hareket ettirmek, filozoflarn
dnd gibi czlerini bir araya getirip onu oluturmaktan daha stn bir
vasf deildir. stelik Aristoteles felsefesindeki hareket delilinde Tanrnn
evreni dorudan hareket ettirmesi deil, ekmein ackan veya suyun susayan
harekete geirmesi gibi bir tesir sz konusudur.49
bn Teymiyyeye gre kelamclar Kuran- Kerimde Hz.brahimin
kavmini Allah'a davet ederken syledii ; ''Ben ''uful'' edenleri sevmem50
ayetine dayanarak yldz, gne ve ayn hareketinden dolay peygamberin byle
sylediini iddia etmilerdir. Kelamclara gre hareket eden eye ''uful etti''
denir. Bilgimize gre kelamclarn at yanl kapdan giren filozoflar ayeti
kendilerine gre manalandrarak ''uful etti'' kelimesini ''deiti'' diye
yorumladlar. Onlara gre imkan delilinin kayna Kurandr.nk Hz.brahim
gne, ay ve yldz gibi varlklarn teayyur etmeleri sebebiyle Tanrla layk
olmadklarn halkna anlatmtr. Ayrca onlar hareket ve deiimin cisimlerin
47 bn Teymiyye, Derut-Terud, VIII, s.139.48 bn Teymiyye, a.g.e., VIII, s.139,140.49 bn Teymiyye, a.g.e., VIII, s.140,141.50 Enam, 6 /76
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
25/93
- 25 -
hudusunun seik alametleri olduklarn sylerler.51 bn Teymiyye bu teoriyi u
gerekelerle reddeder:
Birincisi bu teori Mslman alimlerce savunulmamtr ve Hz.
brahimin halknn byle dndne dair elimizde hi bir iaret
bulunmamaktadr. Hz.. brahim'in halknn semavi cisimlere ibadet etmelerinin
sebebi, onlarn kendilerini ktlklerden koruyacak ve onlara iyi ans
getireceklerine dair hurafeye dayal akidelerine atfedilebilir.52
kinci olarak Hz.brahim yldz, ay ve gnein hareket ettiini grd
zaman deil, aksine bunlar kaybolup gizlendii zaman ''batanlar
sevmem''demitir. Eer Hz. brahim'in bu sznden maksad hareket eden
eylerin alemlerin rabbi olmayacana delil getirmek olsayd bile, bu kssa
onlarn aleyhine delil olurdu. nk Hz. brahim yldzn, ayn ve gnein
domasn ve batma vaktine kadar semadaki hareketini bu hususu red iin delil
saymamtr. Aksine bu hususun delili olarak bunlarn batmasn kabul etmitir.
Hz. brahim'in delil getirmekteki maksad konusunda bunlarn iddias doru
olsayd bile, bu onlarn maksadnn zddna delil tekil eder, hareket etmenin
hadis oluun delili saylmasnn batllna iaret olurdu.53
nc olarak Araplara gre uful kelimesi gnein, ayn batmas ve
rtlerle setredilmi olmas anlamlarna gelir. Onlar bu kelimeyle filozoflarn
anlad gibi ''hareket'' ve ''deime''yi hi bir zaman kastetmemilerdir.54
51 bn Teymiyye, Minhacs Snne, I, s.197.52 bn Teymiyye, Minhac, I, s.197.53 bn Teymiyye, Klliyat, V, s.418,419; M.erif, Klasikslam Filozoflar, stanbul 2000, s.37.54 bn Teymiyye, Minhac, I, s.197.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
26/93
- 26 -
B. ALLAHIN SIFATLARI LE LGL ELETRLER
Tanrnn nasl bir varlk olduu sorusu Tanrnn sfatlar konusunu
ortaya karmaktadr. Tanrnn sfatlar meselesi dinle felsefe arasnda zaman
zaman ekime ve ztlklara sebep olmutur.
Kuran- Kerimde Allahn birlii55 ezeli ve ebedi olduu56, ezeli ve
ebedi oluuna mahsus bir ok sfatlar bulunduu, zati sfatlarna gre Allahn
kadir olduu, her eyi bilici, grc ve iitici olduu, evreni en gzel surette
yaratan halik olduuna dair pek ok ayet bulunmaktadr. Yine insanlaryaptklar iyiliklere gre mkafatlandraca57, fakat ktlkleri de cezasz
brakmayaca58, mutlak varlk olduu ve Vcibl-Vcd, kulluk ancak
kendisine yaplabilecek olan, ibadet edilmesi gereken tek varlk olduu59, ksaca
kendi iradesiyle kaim Rab olduu gibi inanlar, hep slamn temeli Kuran
Kerim ve imann da temel artlarna dayanr.
bn Teymiyyeye gre Allahn zatna bal btn sfatlar kadimdir,
yokluu imkanszdr, bu sfatlarn bir faili de yoktur.60 Ayrca Allahn
sfatlarnda tevil yapmak Allah hakknda nasslarn verdii bilgilerden baka
anlaylara gtrd iin tahrif niteliindedir. bn Teymiyye sfatlar tevil
edenleri sapknlkla sulamaktadr.61 bn Teymiyyeye gre felsefeciler ve
kelamclarn Allahn sfatlarn tevil etmelerine karlk Selefin bundan
kanmas, Selefin Kuran onlardan daha iyi bildikleri anlamna
gelmektedir.62
55 hlas, 112/1-4,.56 Bakara, 2/25557 Zilzal, 99/658 brahim, 14/4759 Fatiha, 1/1-460 bn Teymiyye, Derut-Terud, III, s.297..61 bn Teymiyye, stiva Risalesi, stanbul 1996, s.30,31.62 bn Teymiyye, a.g.e., s.10,12.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
27/93
- 27 -
bn Teymiyye te bih ve tecsim tehlikesi gerekesiyle sfatlar
nefyetmenin doru olmad grndedir. Tevilcilerin Peygamber, Allahn
sfatlarna dair nasslarla, batl eylere inanlmasn istememekle birlikte bunlarla
kastedilen anlamlar onlara aklamamtr. Bylelikle gerekleri akllaryla
bulmalarn ve bu nasslar medlulnden baka ynlere evirmeye almalarn
istemitir. Bu suretle de onlar imtihan etmeyi ve akl ilevsel klmay murat
etmitir szlerini eletirir.63
bn Teymiyye filozoflarn arla sekizinci veya dokuzuncu felei
kastetmelerine kar kar. Ona gre ar, arzn stndeki btn feleklerin
fevkindedir64. Filozoflara kar Allahn gklerde, bizim fevkimizde olduunu
syleyen bn Teymiyyenin Allaha stte olma vasfn verdiini grmekteyiz.
bn Teymiyye yle demektedir: Selefin szleri ya nass veya zahir olarak
Allahn hereyin, Arn ve semann stnde bulunduunu ifade eden szlerle
doludur. Ho szler Ona ykselir.65 ve Rahman, Ara istiva etti.66,
Melekler ve Ruh Ona ykselir.67 gibi ayetler bunu gstermektedirler. ok
sayda sahih ve hasen derecesinde hadis68 de Allahn fevkyetini ispat eder.69
bn Teymiyye szlerine yle devam eder: Ne Kuranda ne snnette, ne de
Selefin szlerinde buna aykr bir ifade vardr. Bunlarn hibiri Allahn gkte ve
Arn stnde olmadn, Onun her yerde olduunu, her yerin Onun iin bir
olduunu, Onun bu alemin iinde veya dnda bulunmadn, aleme bitiik
veye ondan ayr olmadn, Ona parmak v.s. iaret olunamayacan ifade eden
bir sz sylemilerdir.70 Bu ifadelere baktmzda bn Teymiyyenin tevilcileri
reddedeyim derken sk skya bal olduu slamn temel prensiplerinden
tenzih ilkesine zt bir gr ileri srd grlmektedir.
63 bn Teymiyye, a.g.e., s.31.64 bn Teymiyye, a.g.e., s.154,156.65 Fatr, 35/10.66 Taha, 20/5.67 Nisa, 4/158.68 Bkz. bn Mace, Zhd, 31; Mslim, Zekat, 65; Ebu Davud, Mensik, 56.69 bn Teymiyye, a.g.e., s.10,12.70 bn Teymiyye, a.g.e., s.14.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
28/93
- 28 -
1) Birlik ; Vahdaniyyet
Kur-anda Allahn birlii kavram olarak Ehad71
ve Vahid72
kelimeleriyle anlatlmaktadr. Ehad ile Vahid lafz bakmndan ayn manay
ifade ederler. Yalnz ve Tek73 anlamna gelen bu iki kelime arasnda, kullan
asndan, ok ince farklar mevcuttur. Vahid saylarn ilk rakamnn, yani
bir in ismidir Say saymaya baladmz zaman vahid-bir diye balarz.
Ama Ehad kelimesini kullanarak say sayamayz74. bn Manzurun ifadesiyle,
Ehad kendisiyle birlikte zikredilen saylarn tamamn nefyeder. Onun iin
Ehad ismi olumsuzluk makamnda, Vahid ise isbat makamnda kullanlr.75
unu belirtmek gerekir ki Allah birdir dediimizde, birlik say dizisinin ilk
basama anlamna gelmez. Buradaki bir czlerden olumu bir varlk
olmayan, benzeri ve dengi bulunmayan demektir.76
bn Teymiyyeye gre sfatlar konusundaki tevhidle ilgili olarak takip
edilmesi gereken esas, Allahn bizzat kendisi ve resullerinin gerek ispat
(kabul)ve gerekse nefyetme(reddetme)asndan vasflandrdklar eylerle
vas
fland
r
lmas
d
r.
77
mmetin selef ve imamlar
, Onu baka eyebenzetmekten kanarak ve tahrifle tatile sapmadan Allahn kendisi iin ispat
ettii sfatlar olduu gibi kabul etmiler, kendisi hakknda reddettii eyleri de,
ne isimlerini ne de ayetlerini inkara sapmadan reddetmilerdir.78
slam filozoflarna gre, Allah, vahidl-hak, yani gerek anlamda
tektir. Evvela O, sayca tektir ki, bu anlamdaki teklii anlatmak iin genellikle
had kelimesi kullanlr.79
71 hlas, 112/172 Enam, 6/19; Rad, 13/16; brahim, 14/52; Nahl, 16/22; Ankebut,29/46; Saffat, 37/4.73 Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, stanbul trs., IX, s.6277.74 bn Manzur, Lisanul Arab, Beyrut 1968, III, s.448,451.75 bn Manzur, a.g.e., III, s.451.76 Gazzli, el- ktisad fil tikad, nr. .Agah ubuku-Hseyin Atay, Ankara 1962, s.71.77 bn Teymiyye, sim ve Sfat Tevhidi, trc:Komisyon, stanbul 1996, s.4.78 bn Teymiyye, a.g.e., s.5.79 Mehmet Aydn, Din Felsefesi,, s.137.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
29/93
- 29 -
kinci olarak , Allah mrekkeb olmamas, basit olmas bakmndan da
tektir. Allah czlere, fasllara blnemez; bundan dolay da O mantki adan,
bir tarife tabi tutulamaz .
nc olarak , Allah kendine zg bir varlk olduu iin de tektir. O,
kendisine baka biri tarafndan varlk verilmemi olan, sebebi olmayan bir
Vcibl-Vcd dur.80
Allah sfatlar bakmndan da tektir. Onun bilgisi, kudreti ve benzeri
sfatlar hi bir varlkla mukayese edilemez. Farabi ve bn Sina, zat ve sfat
aras
nda bir ayr
m yapmaz, dolay
s
yla s
fatlar
da zorunlu sayarlar. Baz
kelam alimleri ise zorunlu sfat anlaynn kadim varlklar oaltma tehlikesi
douracana inanmaktaydlar.81bn Teymiyyenin filozoflar en ok eletirdii
konularn banda Allahn zat ve sfat arasndaki ayrm meselesinde
dmlenmektedir.
bn Teymiyyeye gre sfatlar, Allahn zatndan ayr ve bamsz
gereklere iaret eden kavramlar olmad iin, sfatlarn kabulyle zat ve
sfatlarn arasnda bir terkipten de sz edilmi olamaz. Esasen varl zorunluolan yalnz zat veya yalnz sfatlar deil, kemal sfatlaryla nitelenen zattr,
dolaysyla sfatlar zattan ayr dnlemez. Vasflar bulunmayan bir varln
d dnyada mevcudiyetini dnmek mmkn olmadndan sfatlarn
reddedilmesi mantki olarak zatn varln da tehlikeye sokmu olur.82
Bilginimiz sfatlar ilevsiz klc, reddedici szleri ilk syleyenin Cad
b. Dirhem olduunu ve ondan da Cehm b. Safvann aldn sylemi ve
Cehmin Yahudilere, Sabiilere ve Mriklere dayanan kltr silsilesinianlattktan sonra Cehmi szlerin Bir b. Gyas el-Mureysinin gruhu ile
yayldn ve onlarn yaptklar tevillerden bazlarnn aynsnn baz zatlarda
bulunduunu sylemektedir. bn Teymiyyenin bunlar arasnda Gazliyi
80 Aydn, a.g.e. ,s.138.81 Aydn,a.g.e. ,s.138.82 bn Teymiyye, Derut-Terud, III, s.292-293.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
30/93
- 30 -
zikretmesi ilgi ekicidir.83 Yine bn Teymiyyeye gre Farabi de Harranda
kalm, btn felsefesini Sabii filozoflardan almtr.84 nk Harran ehli iinde
Kenanllarn ve Nemrud dinine inananlarn kalntlar olan birok Sabii ve
filozof vardr85.
bn Teymiyyenin Farabinin btn felsefesini Sabi filozoflardan ald
iddias zerinde durmak gerekir. Farabinin Harrana gidip orada Yuhanna bn
Haylandan Aristo mantn ve II. Analitikler kitabn rendiini biliyoruz86.
Ali Sami en-Near, yaplan aratrmalarda Farabinin Harraniyye mezhebini
talim ettiini sylemektedir.87 Harraniyye mezhebi Memun zamanndan
itibaren Sabie olarak adlandrlmtr.88 Nearn Biruniden naklettiine gre
Harraniyye gerek Sabiiler deildir.89 Biruninin belirttiine gre Harraniyye
mezhebi hakknda bilinen tekeyin Allah birleyen, Onu tm irkin sfatlardan
tenzih eden, Onu olumlu (icabi) deil, olumsuz (selbi) olarak niteleyen ve bu
hususta Onun grmediini, zulmetmediini, mal ve mlk edinmediini ve
Onu mecazi olarak esma-i hnsa ile isimlendiklerini syleyen bir topluluk
olduudur.90 Ali Sami en-Near, Harraniyye mezhebi ile ilgili bilgileri
sraladktan sonra bu mezhebin grlerinin, filozoflarn, zellikle de Aristo ve
Eflatunun grleriyle uyum iinde Yeni Eflatuncu bir okul olduu sonucuna
varr.91 Bu aklamalardan sonra bizim kanaatimiz Farabinin tarihte bilinen
Sabiilik diniyle alakas olmad ynndedir.
bn Teymiyyeye gre ilim, irade ve kudret gibi sfatlarla Allahn muttasf
olmamas dnlemez. Eer bunlar filozoflarn dedikleri gibi ilk illette
bulunmuyorsa ona cahillik, iradesizlik ve acizlik gibi sfatlar atfetmek
83 bn Teymiyye, stiva Risalesi, stanbul 1996, s.21,22.84 bn Teymiyye, a.g.e, s.21.85 bn Teymiyye, a.g.e., s.20.86 Bayrakdar, slam Felsefesine Giri, s.174.87 Ali Sami en-Near, slamda Felsefi Dncenin Douu, ev. Osman Tun, stanbul 1995,s.29788 en-Near, a.g.e., 291.89 en-Near, a.g.e., 292.90 en-Near, a.g.e., s.29391 en-Near, a.g.e., s.296,297.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
31/93
- 31 -
kanlmazdr92bn Teymiyye Allahn sfatlarn kabul etmekle beraber Ear
anlaytaki sfatlar zat zerine zait olduu anlayn da kabul etmez.93
Gazzlinin sfatlar zata muhtatr anlay eklindeki yaklamn da kabul
etmez.94 Sfatlarn zattan ayr ontolojik varlklar yoktur. Fakat filozoflarn
yapt gibi tm yetkinlikleri zata mnhasr klma yaklam da reddedilmitir.
Sfatlar zata dahildir.95
bn Teymiyye filozoflarn Allahn bu sfatlarla nitelendirilmesi
halinde, eer bu Onun iin bir kemali gerektiriyorsa, kendisinden bakasyla
kemal sahibi olmu demektir ve bu zat itibaryla eksik olmasnn ifadesidir.
Eer bu sfatlarla nitelendirilmesi onun iin bir eksiklii gerektiriyorsa, o
takdirde bu sfatlarla nitelendirilmesi caiz olmaz grlerine yle cevap verir:
Eer bu filozoflar sfatlar olmadan Onun eksik olacan anlatmak
istiyorlarsa bu dorudur. Kemal sfatlar onun iin kanlmazdr. Eer O; ancak
nitelendirildii sfatlarla kmil olmutur, bu sfatlardan soyutlanm ekilde
zatyla mkemmel olamaz demek istiyorlarsa onlara yle cevap verilir: Bu
sfatlardan uzak bir zatn varl mmkn olsa, bu sfatlar olmakszn kemali de
imkansz olur.96
bn Teymiyye, Eari gibi sfatlar ispat eden baz kimselerin Bizler
sfatlar iin O deildir (la hve aynuhu) demediimiz gibi, sfatlar Ondan
bakas deildir (la hve gayruhu) de diyemeyiz szlerine yle cevap verir:
Bu dncenin kayna gayr (baka) kelimesi ile bir eyin bakas ve ayn
ekilde baka bireyin kendisinin olmadnn anlatlmak istenmesi ve bu gibi
mcmel laf
zlar
n mutlak olarak kullan
lmas
n
n bozuk birtak
m manalarvehmettirebilecek nitelikte olmasdr.97 Bakas ile kemal bulur diyen kimse,
acaba bununla onun zatndan ayr bireyi mi, yoksa onun zatnn gerei olan bir
92 bn Teymiyye, Derut-Terud, III, s.245-246.93 bn Teymiyye,a.g.e, III, s.243-244.94 bn Teymiyye,a.g.e, III, s.394-395.95 bn Teymiyye,Minhacs Snne, I, s.70-71, Derut-Terud, III, s.20-23.96 bn Teymiyye, sim ve Sfat Tevhidi, s.174.97 bn Teymiyye, a.g.e, s.174.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
32/93
- 32 -
sfat m kastediyor?. Eer birincisini kastediyorsa, buna imkan yoktur.
kincisini kastediyorsa, bu dorudur. Zatnn gerektirdii eyler olmakszn,
zatnn varlna da imkan yoktur. Nitekim o olmakszn, zatnn varlna da
imkan yoktur. te bu, zatndan farkl herhangi bir ey ile deil, bizzat kendi
zatyla kamil olmas demektir.98
Allahn sfatlar Onun zatnn zerinde bir fazlalk olup olmad
sorusuna bn Teymiyye u cevab verir: Eer zat ile sfat reddedenlerin kabul
ettikleri sfatlardan soyutlanm zat kastediyorsanz, sfatlar zatn zerinde bir
ilavedir. Fakat zat ile darda varolan zat anlatlmak isteniyorsa, o zaman bu
ancak kendisi iin gerekli olan sfatlarla varolabilir. Bu anlamda sfatlar, bu
sfatlarla nitelenen zatn zerine, sfatlardan soyutlanm kabul edilen zata zid
olsalar bile zid deildirler.99
bn Teymiyye Allahn sfatlarnn mecazi olduunu, hakikatin sadece
kulun mahluk ve muhdes olan sfatlarn kapsadn, Allahn sfatlarn
kapsamadn zanneden kimsenin son derece cahil olduunu belirtir. Nasl olur
kul gzel isimlere layk ve alim, kadir, iiten ve gren denilmeye layk oluyor
da, Yce Allah ancak bunlara mecaz olarak layk oluyor? 100
Varlk, mahiyet ve zat denildiinde, bu isim yaratan da, yaratlan da
kapsar ve ikisi iin hakikat olan bu isme yaratan yarat landan daha ok layk
olur.101 Zat ve mahiyet, kadim ve muhdes diye ikiye ayrl p Rabbin mahiyeti
Zatnn ayns olduu gibi, varlk da kadim ve muhdes diye ikiye ayrlp Rabbin
varl zatnn ayns ve kulun varl da zatnn aynsdr. Bir eyi zat onun
mahiyetidir.
102
bn Teymiyye, Allahn zatnda oalma meydana gelebilecek
dncesiyle ondan tm sfatlar soyutlamalarna ramen Onu Mebde, Evvel,
98 bn Teymiyye, a.g.e. , s.174.99 bn Teymiyye, a.g.e. , s.174.100 bn Teymiyye, a.g.e. , s.175.101 bn Teymiyye,stiv Rislesi, stanbul 1996, s.201.102 bn Teymiyye,stiv, s.203.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
33/93
- 33 -
mevcut, akl, ak, makul, fail, kadir, hayy, ak, mauk olarak kabul eden
filozoflarn tutarsz olduklar eklindeki Gazzlinin tenkidinin hakl olduunu
syler.103 Bu noktada Gazzliye cevap veren bn Rdn zat(z)n sfatlarn
oalmasyla oalmad; filozoflarn bir eyin fiil halinde bir iken kuvve
halinde ok olabilecei fikrini kabul ettiklerini ileri srmesine bn Teymiyyenin
iddetle kar koyduunu gryoruz. Bu anlaya gre ilimle kudret, kudretle
irade, iradeyle mrid, ilimle alim bir klnm olup, yanll akl tarafndan
ortadadr. Bu sz kabul ettiimizde konuanla kelam, oru tutanla orucu ayn
kabul etmemiz gerekir.104
2)Ezelilik ve Ebedilik
Teist filozoflarn tanmna gre; Tanr iin bir balang ve son
dnlemez. O hep vard ve daima var olacaktr. Tanr yokluu dnlmeyen
Vcibl-Vcuddur. Eer Onun olmad bir zaman dnrsek, sonradan
olduunu yani hdis bir varlk olduunu kabul etmek mecburiyetinde kalrz.
Hadis olan ise Tanr olamaz.105 Eer Tanr ezeli varlk olarak kabul edilmezse,ontolojik, kozmolojik ve teolojik delillerden vazgeilmesi gerekir, nk her
delilde bu inanca dayanr.106
Tanrnn ezelilii problemi. Zaman meselesini de gndeme getirmitir.
Yani Tanr zaman olarak m ezelidir yoksa baka bakmdan m ezelidir?. Tar
zaman olarak ezeli ise, zamann iindedir. O zaman Onun kendisinden nce
zaman getii iin bir eksiklik olur. Peki bu problem nasl zme
kavuturulabilir?.
103 bn Teymiyye, Derut-Terud, III, s.390-391 ; Kr.Gazzli,Tehftl Felsife (FilozoflarnTutarszl), ev. Bekir Karla, stanbul 1981, s.85.104 bn Teymiyye, Derut-Terud, III, s.399.105 Mehmet Aydn,Din Felsefesi, s.139.106 Aydn, a,g,e., s.139.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
34/93
- 34 -
Mehmet Aydn Farabi ve bn Sinann feyz yahut sudur
nazariyesini benimseyerek bu problemi halletmeye altklarn ama baarl
olamadklarn belirtir. Sudurcular sudur iin bir balang noktas koyamyorlar;
nk ilk varlk kendi kendini akletmesi ile ortaya kmakta ve bu akletmeye de
bir balang konamamaktadr. Konsayd, o zaman ilk Varlkn kendi kendini
dnmedii bir zamann var olduu akla gelirdi ki bu, ilahi varlk asndan
imkansz bireydir.107
bn Teymiyye, bn Sina gibi filozoflarn zaman ezeli kabul etmelerini
eletirir. Bilginimize gre ezeli ve zorunlu varlk olmak birbirinden farkleyler
deildir. Yani birey ezeli ise zorunlu, zorunlu ise ezelidir.108
Bu aamada bn Teymiyyenin eletirisinde hakl olup olmadn
anlayabilmemiz iin bn Sinann ezelilii nasl akladn bilmemiz gerekir.
bn Sina, Tanrnn ezelilii ile zamann ezelilii meselesini yle
aklamaktadr: Zamann mahiyeti hareketin ls, onun miktar ve daha
dorusu onun nicelii (kemiyeti ) olmasdr.109 Bu ister istemez ncelik ve
sonral iermektedir. yleyse ncelik ve sonralk olmayan yerde zamankavram olamaz.110 Fakat zamann ncelii ve sonral, yani ncelik ve
sonralkla ilgisi beraber bulunmaz. nce olma bakmndan ncelik yok olur ve
peinden sonra olma bakmndan sonralk vcud bulur. te bu zamann
olumasdr.111
bn Sina zaman mantksal bir ekilde ksma ayrr: Birincisi,
deien bireyin deien bireye oranndan meydana gelen zamandr. kincisi
deien bir eyin deimeyen bir eye veya bunun aksi deimeyen bir eyindeiene oranndan meydana gelen eylerdir ki buna da dehr denir. ncs
107 Aydn, a,g,e., s.140.108 bn Teymiyye,Klliyt, I, s.118.109 bn Sina, el-rt vet-Tenbiht, Msr 1960, 3/505110 bn Sina, el-lahiyt; e-ifa, Msr 1956, 2/76.111 bn Sina, e-ifa, 1/74.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
35/93
- 35 -
ise deimeyen bir eyin deimeyen bir eye izafesinden meydana gelen
zamandr ki buna da sermed denir.112
bn Sinaya gre deien varlklar deitiklerinden ve deime bir
hareket olduundan zaman iindedirler. Filozofumuz diyor ki, insanlarn bu
dala ve deiie ok defa belli bir neden bulamay p, ona en yakn zaman
grdklerinden byle nedenlerini bilmedikleri olaylar zamana yklerler, oysa
zaman hibir eyin nedeni deildir.113 kincisi kendileri deil davranlar
deien ve bylece hareket eden, fakat zleri deimeyen varlklardr.
Hareketleri zamann iindedir ama tzleri, zleri deimedii iin onlar zaman
akndr. Bu varlklarda felekler olup, varlklar zamanla beraber yani sre
(dehr) dir. Hareketleri ve duru deitirmeleri zamanla llr ise de varlklar
srede olduklarndan, ncelikleri yoktur ve bylece ncesiz, ezeli olmu
olurlar114. ncs ise ne zamann iindedirler ve ne de zamanla beraberdirler.
Onlarn hareketleri yoktur. bn Sinaya gre bu anlamda varln ancak ilk var
(Tanr) olmas gerekmektedir.115
Grld zere bn Sina zorunlu varln ezeliyyeti ile zamann ezeli
olmasn farkl snflara yerletirmitir..
3)lim
slam dnce tarihinde en fazla tartlan konulardan birisi de Allahn
ilmi problemidir. Allah
n ilim s
fat
, mei filozoflarca son derece nemlidir.nk btn varlklar Onun bilgisinden domutur. Farabi bu konuda yle
der: Allah kendi zn bilir. Kendi zn bilmekle de alemi bilir. Tanr ne
maddedir ne de maddenin iindedir. O bilfiil varolandr. Onun varlnda
112 Hseyin Atay, Farabi ve bn Sinaya Gre Yaratma, Ankara 2001, s.121.113 bn Sina, e-ifa, 1/81.114 Hseyin Atay, a.g.e., s.122.115 Hseyin Atay, a.g.e., s.122.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
36/93
- 36 -
gereklemeyi bekleyen hibir ey bulunamaz. Bu bakmdan Onun bilgisinde
bilen, bilinen ve bilgi; akl, akleden ve akledilen bir ve ayndr.116
Mslman filozoflar ilim konusunda ciddi bir ekilde ilk defa Gazzli
tenkit etmektedir. Gazzli filozoflarn Allahn zatnda deime meydana
getirecei iddiasyla czileri klli bir tarzda bilir dncelerini reddeder. Ona
gre bn Sinann bu dnceleri eriat kknden skmektir. Gazli ilmin
bilenin zatna bir izafet olduunu belirtir. zafet deitii zaman zat kendi
halinde kalr. Mesela benim solumda bulunan insan, benim sama gese,
deien ben deilim odur. Dier yandan eer ilmin deimesi alimin zatnda bir
ey deitiriyorsa ilim eitlendike zatn da taaddd gerekir.117 Aynekilde
sz gelimi gne tutulmasn grenin durumunda olduu gibi, zaman iinde
geen safhalaryla bilmez, sadece genel olarak tutulmay bilir, aynekilde kii
olan insan deil klli insan bilir eklindeki dncelerin hatal olduunu
syleyerek, buna dayal olarak da Allahn hangi kulunun gnahkar, hangi
kulunun nebi olduunu bilemeyeceini ortaya karr der.118
Gazzli bilgiyi bir eref, yokluunu ise eksiklik kabul etmitir. Ona
gre bn Sina dndaki filozoflar Evvel(Tanr)in kendi zatnn dndakileri
bildiini inkar etmilerdir. Bu filozoflara gre melek, insan ve akl sahiplerinden
her biri, kendi nefsini ve mebdeini bildii gibi gayrn da bilir. Evvel ise ancak
kendi nefsini bilir. Gazzli, bu szn insanlar iin bile kullanldnda eksiklik
ifade edeceini syleyerek, filozoflarn Allah, gayrn bilen hayvanlardan bile
aa kldklarn iddia eder.119 bn Teymiyye de bu konuda Gazlinin fikrine
itirak etmektedir.120 Aslnda Gazzli, Farabi ve bn Sinann Allahn hereyi
bildiini sylemektedir. Fakat yine de onlar iddetle eletirir.nk ona gre
116 Farbi, el-Medinetl-Fdla, Beyrut 1985, s.10117 M.Trker Kyel, Tehaft Bakmndan Felsefe ve Din Mnasebeti, Ankara 1956, s.202;Kr.Gazzli, Tehft, s.158.118 Gazli, Tehft, s.1164; brahim Agh ubuku, Gazzli ve phecilik, Ankara 1989, s.69119 Gazzli,Tehaft, s.100.120 bn Teymiyye, Derut-Terud, X, s.78.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
37/93
- 37 -
filozoflar, sistemleriyle tutarl olacaklarsa, Allahn kendi zatnn dnda
olanlar bildiini syleme hakkna sahip deillerdir.
bn Teymiyye, Allahn ilmi konusunda ounlukla Gazliyi
desteklemektedir. Ona gre de Allahn czi varlklar klli ekilde bildii fikri
cziyyat bilmemekle e deerdir. Daha sonraki konularda etraflca
anlatacamz kllilerinin gerekliini kabul etmeyen bn Teymiyyeye gre, biz
bireyleri ahsi zellikleriyle tanrz. Tikel zellikler bizi bilgiye ulatrmaktadr.
Bu nedenle klliler zihinsel olup tek tek varlklar bilinmeden kllilere
ulalamaz. Dolaysyla Allahn czi varlklar klli bir tarzda bildii gr
sama bir grtr.121bn Teymiyye, bn Sinann Allah hereyi bilen olarak
kabul etmekle beraber, buna delil getiremedii eklindeki Gazzlinin eletirisini
de doru bulur. Gazzli lkin kendisini akletmesinden gayrn da aklettiine
delil olmadn, zaten onlarn metotlar gerei bu durumun zorunlu da
olmayacan sylemektedir122. bn Teymiyye bu eletiriyi kabul eder. Fakat bn
Sinann ne srd bilgilerde de doru ksmlar bulunduu
dncesindedir.123
bn Sina, olurlu varlklarn bilinmesini aklarken zorunlu varln
kendisini bilmesinden, ilkesi olduu varlklar da bildiini syler. Olurlular da
iki ksmdr; deimeyenler ve deienler. O deimeyenleri kimlikleri ile,
deienleri trleri ile bilir. Hseyin Atay bn Sinann meseleyi zememesinin
sebebinin iki durumdan birini tercih edememesinden kaynaklandn belirtir.
Birinci durumda zorunlu varlk, deimeleri bilmekle, ilminin deieceine
inanmaktadr. kinci durumda da Tanrya deien eyleri bilmemeyi atfetmenin
Tanrya eksiklik isnat etmek olacana inanmasdr. Bunun iin yalnz
tmellerin yani deimeyenlerin vastasyla deienleri bilir demeyi de yeterli
121 bn Teymiyye, Derut-Terud, IX, s.106; X, s.178.122 Gazli,Tehaft, s.119-120.123 bn Teymiyye, Derut-Terud, IX, s.136,137.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
38/93
- 38 -
grmez.124 Tanrnn gklerde ve yerde olan hereyi bildiini , bu noktay pek
ince anlayl olanlarn belki kavrayacan syler.125
bn Rd, Mei filozoflara nispet edilen ve onlarn an yce
mukaddes olann asla cziyyat bilmediini syledikleri hususunda Gazzlinin
yanlm olduunu kabul eder. Ona gre, Meiler Allahn cziyyat, bizim
bilgimiz cinsinden olmayan bir bilgi ile bildiini sylerler.126 bn Rde gre,
Meiler hakknda nasl olur da Allahn czileri kadim bir bilgi ile
bilemediini127 syledikleri sonucuna varlabilir?. Halbuki onlar, sadk ryann,
gelecek zamanda meydana gelecek czi olaylarla ilgili uyarlar ihtiva ettiini
kabul etmektedirler. Bu uyarc bilginin, hereyi idare eden ve hereye hakim
olan ezeli bilgi tarafndan insanda uykuda iken meydana geldiini sylerler.128
bn Rd, Allahn bilgisinin klli veya czi diye nitelendirmekten
mnezzeh olduunu belirtir.129 bn Teymiyye, bu konuda bn Rdn
problemin farknda olduundan dolay Allahn ilmi iin klli, czi ayrmn
kaldrmaya altna iaret eder.130
bn Teymiyye, Allahn zatnda ilmin nasll konusunda hemGazzliden hem de bn Rdden farkl bir yol izler. Bilginimiz, filozoflar
tarafndan Allahn olaylar duyum olmakszn aklettii eklindeki grlerini
dayanaksz bulur. Zira Allah gren, iiten ve bilen olup, eriat asndan
Allahn duyum sahibi olmasnda bir mahzur yoktur.131 bn Teymiyye, bu
yaklamyla Allah iin duyum sahibi olmay nefyeden bn Rdden ayrld
124 bn Sina, en-Necat, Msr 1938, s.246.125 Hseyin Atay, Farabi ve bn Sinaya Gre Yaratma, s.77. bn Sina, en-Necat, Msr 1938,s.247.126 bn Teymiyye, Derut-Terud, X, s.136-137.127 bn Rd, Faslul Makal, Felsefe Din likisi, ev.Bekir Karla, stanbul 1999, s.82.128 bn Rd, a.g.e., s,82129 bn Rd, a.g.e., s.82.130 bn Teymiyye, Derut-Terud, X, 178; Macit Fahri, slam Felsefesi, ev.Kasm Turhan,stanbul 1992, s.287.131 bn Teymiyye, Derut-Terud, X, s.80-81.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
39/93
- 39 -
gibi, deiimleri izafet ile aklamaya alan Gazzliden de farkl dnyor
grnmektedir.
bn Teymiyye, zaman zaman kfre dmekle nitelemesine ramen bn
Sina ve bn Rdn dier filozoflardan farkl olduuna deinir. Ona gre bn
Sina bile bile kfr semi deildir. Aratrmalar kendisini yanl sonulara
ulatrmtr. Bunun nedeni ise izledii metottur.132 bn Sinann ilim sfatn
kabul edip irade sfatn kabul etmemesini ise tenakuz olarak nitelendirir. Zira
ilim ile irade sfatlar birbirinden ayrlmazlar. Fiilin meydana gelebilmesi iin
ilim ve iradenin art olduunu szlerine ekleyen bilginimiz; metotlar gereince
Allahn ilmini ifade edemeseler de Allahn her eyi bildiini kabul etmeleri
sebebiyle bn Sina ve bn Rdn doruya yakn olduklarn sylemektedir133.
bn Teymiyye Aristotelesle birlikte hareketsiz bir Tanr anlaynn
hakim olmaya baladn pek ok yerde tekrarlar. Ona gre, Aristotelesin
Tanrs alemde bulunan hibir eyi bilmemektedir. Zaten kendisi de
Metafizikinde aka Tanrnn hibir eyi bilmediini ifade ettii grnde
olan bn Teymiyye, bn Rdn bu geree ramen Aristotelese olan ar
ball sebebiyle Meai filozoflarla ayn gr tadn sylemektedir134.
Ayrca bilginimiz, bn Rdn kadim bilginin czi bilgiyi de ierdii
biimindeki yaklamn da doru bulmaz. nk bu tr bilgiler, filozoflarn
kabul ettikleri faal akl ya da feleki nefslerden domaktadr. Onlar feleki nefse
Levh-i Mahfuz adn vermiler ve Cebrailin reelliini de reddetmilerdir.
Bilginimiz bu yanl gr Gazzlinin de kabul ettiini ileri srmektedir.135
bn Teymiyye de bn Rd gibi Allah
n ilminin kadim olduunusylemektedir. Hatta bu ekilde inanamayanlarn kfre dtklerini, slam
bilginlerinin ve selefin grnn de byle olduunu vurgulamaktadr. Ona gre
bu kfr emberine, iine, Allah iin klli tarzla bilmeyi ngren bn Sina ve
132 bn Teymiyye, Klliyt, II, s.118-119.133 bn Teymiyye, Derut-Terud, X, s.82.134 bn Teymiyye, Derut-Terud, IX, s.397.135 bn Teymiyye, Derut-Terud, IX, s.398; Kr. Faslul Makal, s.126
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
40/93
- 40 -
bn Rd gibi bilginler de dahildir. Mslman bilginler, Kaderilerin ar
ularn, Allahn, kullarn fiilini onlar tarafndan yaplmadan nce bilemeyecei
eklindeki grleri sebebiyle kfrle itham etmilerdir. yleyse Allah iin
hibirey bilmemekle ayn anlama gelen klli olarak bilme retileri sebebiyle
filozoflar kfre daha layktr.136
Anlalaca zere, bn Teymiyyenin kadim ilme ykledii muhteva ile
bn Rdn kadim ilimden anlad farkl farkl eylerdir. bn Rd, Allahn
kadim ilmi iin mazi, imdiki ve gelecek zamandaki ilmin bir olup kendi zatnda
hibir deime olmayacan beyan etmitir. bn Teymiyyeye gre bu anlay,
Allahn ilmini izafetle aklayan kelamclarn grlerinden daha da ktdr.
nk onlar Allahn ilmini ya zata zaid bir ilimle ya da Evvel ile anlamaya
almlardr.137
bn Teymiyyeye gre hadis alimlerinin etkisi altnda kalmas sebebiyle
Ebl-Berakat el-Badadi lemin kadim olduu, Tanrnn hibir sfata sahip
olmad gibi fikirler tayan Aristotelesin dier filozoflarn hilafna olarak sert
bir ekilde tenkit etmitir. bn Teymiyyeye gre, O, Aristotelesten nce
yaayan, Allahn sfatlarn kabul eden ve ayrca alemin kadim deil, hadis
olduunu syleyen filozoflar izlemitir. Ona gre, Aristoteles ncesi
filozoflarn ounluunun fikirleri, peygamberlerin getirdii fikirlerle uyum
halindedir.138
bn Teymiyyenin ifadesine gre, Ebul-Berakat Allahn zatna birbirini
izleyen ilimle irade ilimeyince bu alemin bir ilah olduunu
dnmeyeceimizi sylemitir. bn Teymiyye, Ebul Berakat el BadadininAllahn zatnda teayyur kabul ettiini ileri srmektedir. Bilginimize gre bu
konuda Mutezili bilginlerden Ebul Hseyin El Basri, Ebu Haim gibi
136 bn Teymiyye, Derut-Terud, IX, s.396-397.137 bn Teymiyye, a.g.e., IX, s.383,388138 bn Teymiyye, a.g.e., IX, s.401-402.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
41/93
- 41 -
kelamclarla Fahreddin er-Razininde bilmeyle birlikte bilende deiiklik
meydana geleceini kabul etmilerdir.139
Ebul Berakat, varln ancak alglamayla(duyum) olabileceini
syleyerek nceki filozoflar reddetmitir. O, aka Allahn gerek klli,
gerekse czi hereyi bildiini beyan etmitir. bn Teymiyye gibi o da, irade ve
ilim olmadan, hibireyin meydana gelemeyecei fikrini savunmutur. Ebul
Berakata gre de ilim, kudret ve irade gibi sfatlarla Allahn muttasf olmas,
zannedildii gibi acziyeti deil, kemli gerektirir.140
Kanaatimizce Allah
n ilmi ve alemin yarat
lmas
gibi pek ok noktadabn Teymiyye Ebul Berakatn grlerine dayanmaktadr. Bununla birlikte her
iki bilginin de u konularda mttefik olduklarna kanaat getirmekteyiz: a) kisi
de Allahn ilim, irade, kudret gibi ezeli sfatlara sahip olduunu kabul
etmilerdir. b)Allahn yaratmas kadim olmakla beraber alem hadistir.141
c)kisinde de, Allahn hereyi amal yaratt fikri vardr. d)kisinde de, varlk
algnn artdr.142 Sonu olarak Gazli ve bn Teymiyyenin filozoflarn
sistemleriyle tutarl olmadklar veya bu filozoflarn ifadelerinin ak olmad
ynnde yaptklar eletirilerine katlabiliriz. Fakat czleri, kllilerin iinde
deerlendirip Allahn her eyi bildiini sylemelerine ramen filozoflar
kfrle itham etmelerini tutarl bulmamaktayz.
139 bn Teymiyye, Klliyat,VI, s.128; Necip Taylan, Ana Hatlaryla slam Felsefesi, stanbul 1983,s.290.140 bn Teymiyye, Minhac, I, s.56-57.141 Hilmi Ziya lken, slam Felsefesi, stanbul 1993, s.261.142 Taylan, Necip, a.g.e. ,s.290.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
42/93
- 42 -
4)rade ve Kudret
slam dnce tarihinde Farabi ve bn Sina gibi sudurcular irade sfat
zerinde durmay gerekli grmemilerdir. nk sudur nazariyyyesini kabul
eden filozoflarn sisteminde Allahn ilmi objesini hemen var klan bir bilgidir.
Allahn bilmesi yaratmas demektir. Bata Gazzli olmak zere bir ok slam
dnr filozoflarn bu tutumunu tenkit etmilerdir.
Gazzliye gre birey bilmek ayr, gcn taalluku ayr, irade ise daha
ayr bireydir. Allahn ilmindeki eye nce irade, sonra da kudret taalluk eder
ve o ey olur. Kudret ntrdr.143
bn Teymiyye yaratmann ilim, irade ve kudret sahibi bir fail olmadan
imkansz olduunu sylemektedir. Bu sfatlarn mahiyetleri ayn olmamakla
beraber aralarnda kopmaz balar vardr. lim, irade ve kudret gibi sfatlar bir
ksm filozoflarn ayn ey olarak kabul etmekle iki ayr eyi bir kldklarn
syleyen bn Teymiyye, onlarn bir btn olan insan da eitli ksmlara
ayrmak suretiyle olaylar birbirine kartrdklarna deinir.144
radenin hdis mi, kadm mi sorusuna karlk bn Teymiyye dier
sfatlar gibi iradenin de kadim olduunu syler. bn Teymiyye, iradenin tm
olarak kadim olmakla beraber muhdestn hadis irade ile ortaya ktn beyan
eder.145 Gazzli ye gre de irade hadis deildir. Hdisin mahalli de hdis
olacandan Allahn hibir sfatnn hadis olduu dnlemez.146
bn Teymiyye ye gre, Allah bireyi yaratmadan nce irade eder.radesiz hibir ey yaratmaz. Demek oluyor ki, fiilden nce irade ve kudret;
mefulden nce de fiil yer almaktadr.147 Kudret ve iradeden yoksun bir varlk
143 Gazzli,el-ktisad fil tikad, s.107.144 bn Teymiyye, Derut-Terud, IX, s.294-295.145 bn Teymiyye, Derut-Terud, X, s.129.146 Gazzli,el-ktisad, s.104147 bn Teymiyye, Minhacs-Snne, I, s.58.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
43/93
- 43 -
sadece zihinsel olup ontolojik karl yoktur.148 Bilginimiz Birden ancak bir
doar eklindeki sudur teorisini de akla ve Allahn irade sahibi oluuna aykr
bulur. Filozoflarn Tanr anlamnda Bir i kabul edereknlarn gneten sudur
ettii gibi, akl ve nefislerin de Birden sudur ettii eklindeki rneklerini
mesnedsiz bulur. nk gne nlar hissederken filozoflarn Biri kendinden
sudur edenleri hissedemez.149
bn Teymiyye, bn Rdn, Gazliyi eletirerek, onun ileri srd
gibi filozoflarn Allahn iradesini reddetmediklerini sadece insanlarn iradesine
benzeyen bir iradeye sahip olmadn kabul ettiklerini sylemesini doru
bulmaz. Ona gre bu yaklamn sebebi, bn Rdn taassupkar bir tarzla
filozoflar savunmasdr. Bu deerlendirmeye ramen bilginimiz bn Rdn bu
konularda bn Sina ve dier filozoflardan daha doru bir gre sahip olduunu
beyan eder. Bunun yannda Ebul Berakat El Badadi doruya tm filozoflardan
daha yakndr.150
nsann iradesi meselesinde ise bn Teymiyye, insann sorumluluu
lsnde bir yetkinlie sahip olduunu vurgulamaktadr. Her eyi Allahn
kudret ve iradesine bal olarak insana kendi irade ve kudretiyle birey yapma
ya da yapmama noktasnda hibir alan brakmayan kaderci anlaylar reddettii
gibi, insann tm yapp etmelerini kendisinden bilen Mutezil anlay da tenkit
etmitir.151
nsann iradesini hareket kavramyla irtibatlandran bn Teymiyye
hareketi 3 e ayrmaktadr: 1)Kasr hareket 2)Tabi hareket 3)radi hareket. bn
Teymiyye sorumluluk noktas
nda, insan
n fillerinin iradi olduunu sylemitir.Ona gre hereyi irade eden ve yaratan Allahtr. Fakat Allahn iradesi, kulun
sorumluluunu ortadan kaldracak ekilde anlalamaz. Onun iin her eyi
Allahn belirlediini, insann fiillerinde hi bir tercih , kudret, meyil gibi nitelik
148 bn Teymiyye, a.g.e., I, s.111149 bn Teymiyye, Derut-Terud, VII, s.370.150 bn Teymiyye, Derut-Terud, X, s.141,143.151 bn Teymiyye, Klliyat, VIII, s.112.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
44/93
- 44 -
tamadn syleyen Cebriyeyi kabul etmedii gibi, her eyin insann elinde
olduunu d sebeplerin onun yapsnda deiiklik meydana getiremediini
syleyen Kaderiyeyi de reddetmitir.152
bn Teymiyye kulun irade ve kudretinin Allah tarafndan yaratld,
kulun sadece yaratlanlar kesb ettii eklindeki Eari anlay iddetle
reddetmektedir. Ona gre bu gr Cehmiyyenin grnden farkl deildir.
Bilginimize gre cebr kelimesi mcmel bir ifade olup Kuran ve snnette
kullanlmamtr. Alemin Allahn irade ve kudreti dahilinde devam etmesi
anlamnda cebr kelimesinin insan iin kullanlamayacan sylemektedir.153
bn Teymiyye iradeyi ikiye ayrmtr: 1)Mukadder(takdir edilmi
rade) 2)Dini irade. Birincisi tamamen Allaha bal olup onda kulun bir
mdahalesi yoktur. kincisine gelince durum bakalk arz etmektedir. Bu
noktada ortaya kan bireyde Allahtan gelen sebepler yannda kuldan gelen
sebepler de rol sahibidir. Sonu zerinde kuldan gelen sebepler etkili
olmaktadr. Buna gre kuldan gelen sebepler fiilin oluumuna yardmc
unsurlardr.154
bn Teymiyye ye gre insann irade yeteneine sahip olmas sadece
iradeyi deil, irade ettiini gerekletirecek kudreti de iine almaktadr. Yani
muhtar olmak, kesin irade ve tam bir kudret sahibi olmay gerektirir. Allah da
filozoflarn iddia ettikleri gibi, sfatlardan soyutlanm mcerret bir zat olmayp,
irade ve kudretiyle yaratmak fiilini gerekletirmektedir. Bilginimiz, Allahn
sadece zatyla alemi ezelde yarattn sylediimizde, alemdeki her eyin
ezelden itibaren Allahla beraber olmasn gerektireceini, bunun iseimkanszlnn apak olduunu sylemektedir.155
152 bn Teymiyye, Minhacs-Snne, I, s.255.153 bn Teymiyye, Minhac, II, s.50,51.154 bn Teymiyye, Minhac, I, s.256.155 bn Teymiyye, Minhac, I, s.40,41.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
45/93
- 45 -
bn Teymiyye kudret konusunda iki tr grn olduunu syler.
Birincisi kulun kudreti fiil ile beraber bulunmaktadr. Bu anlay cebri
douracak bir yaklam olup kabul edilemez. Ona gre sorumluluun
bulunabilmesi iin kudretin fiilden nce olmas gerekir. Bir insan bir ta bir
yere atmak istedii zaman frlatr, bu sre insandandr, tan hedefine
varmasyla sonulanan olayda ta ve hava dier sebeplerdir. Ama tm bunlar
Allah yaratmtr. Doyma ve suya kanmada da, insanlarn bunlar yiyip imesi
bir sebep, bu gdalardan meydana gelen etkiler ise dier sebeplerdendir.156
bn Teymiyye, gnah kabul edilen fiillerin Allaha deil, insana
atfedilmesi gerektiini sylemitir. Bu tip davranlar Allahn zatyla kaim fiil
olmay p onun mefulu, kulun ise fiilidir. bn Teymiyye hastaya ila yazan
doktor, fetva veren mft nasl muhatabna fiili bir yardmda bulunmuyor ise,
insanlarn sorumluluu alanna giren alanda emir ve yasaklar bildiren Allah ta
onlarn fiillerini iradeleri olmadan belirleyemiyor grn savunmaktadr.157
bn Teymiyye, Allahn zatna bal hasen ve kabih fiiller olduu gibi,
varlklardan ayrlmayan; iddia edildiinin aksine, greli olduu da kabul
edilmeyen iyi ve kt fiiller, nitelikler mevcuttur. Ona gre husun ve kubuhun
tamamen izafi olduu fikri hem akla hem de eriate aykrdr.158 Kulun
sorumluluk noktasnda hikmet kavramna da byk nem veren bilginimize gre
Allahn kullar iin buyurduu emir ve haramlar bizzat insann maslahat
iindir. Allah insan iin zararna olan eyi murad etmez. Bizim er grdmz
pek ok olay esasnda hayrdr, fakat biz olaylarn i yzne vakf olamadmz
iin bize kt grnr. Bu tip olaylar insann menfaatine olup hikmetle ilgilidir.
Alemde yaratlan her ey hikmet zere olup insann faydasnadr.159 Fazlur-
Rahman bn Teymiyyenin Allahn her eyi insann maslahat iin yaratt
fikrinin nemli olduu kanaatindedir. Aklamasna gre Earlik, Maturdilik
156 bn Teymiyye, Derut-Terud,IX, s.340,341.157 bn Teymiyye, Minhac, II, s.36,37.158 bn Teymiyye, Minhac, II, s.33,34.159 bn Teymiyye, Minhac, I, s.269,270.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
46/93
- 46 -
ve Zhirlik tarafndan, Allahn irade gcyle yarattklarna benzemeyi
uzlatrd sebebiyle reddedilen ilahi davrann amal olduu fikrini, bn
Teymiyye yeniden kelama dahil etmitir. Bilginimizegre Allahn irade kudreti
etkin sebep(fail illet), bunun yannda Onun emri ya da eraiti ise faaliyetinin
amal(gi) sebebidir.160
160 Fazlur Rahman, slam, Ankara 2002, s.159,160
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
47/93
- 47 -
KNC BLM
BN TEYMYYENN FLOZOFLARI ELETRD
DER KONULAR
A.AKIL-NAKL LKS, BLG VE PEYGAMBERLKLE
LGL ELETRLER
1.Akl ve Nakil likisi
Felsefecileri ve Fahreddin Razi gibi, din dahil her eyin esasnn akl
olduunu syleyen kelamc bilginleri reddeden filozofumuza gre dini konular
anlamada amaz metot, selefin metodudur. Dinin temelini tekil eden itikadi
konularda Kitap ve Snnette yer alan ve Selef alimleri tarafndan benimsenen
nasslara dayal dini aklclk metodunu tercih etmek gerekir. Dolaysyla dini
konular anlamada ncelikle Kurn- Kerim ve daha sonra nem srasna gre
Hz. Muhammed (sav)in snneti, sahabe szleri ve Tabindan olan insanlarn
szleri temel kaynaktr.161
bn Teymiyye, filozof ve kelamclarn benimsedii gibi, akln ontolojik
bir geree sahip olduunu kabul etmez. Ona gre akl, bir meleke, bir huydur.
Mslmanlarn lgatinde bir araz olan akl, mastar bir kelime saylmtr (akale
/ yeklu / aklen). Oysa selefi yolu izlemeyen bidat ehli; akl, kendisiyle kim
mcerred bir lafz eklinde tanmlamlardr.162
161 bn Teymiyye, Derut-Terud,I, s.164.162 bn Teymiyye, Derut-Terud,I, s.222.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
48/93
- 48 -
Akln mstakil olarak varln kabul etmemekle beraber onu tmyle de
dlamayan bn Teymiyye, akln bir meleke (gariza) olarak dini anlama
konusunda araclk ettiini dile getirmektedir.163
bn Teymiyyeye gre Tevhid, sfatlar, kader, nbvvet ve med gibi
itikadi konular veya bunlarn delilleri Allah ve Resul tarafndan btnyle ve
en iyi ekilde aklanmtr. nk bunlar en nemli konular olup Allah dinini
tamamladna gre delillerin ve meselelerin ihmal edildii dnlemez. Hatta
nasslarda yer alan akli deliller sonradan filozof ve kelamclar tarafndan ortaya
konan akli delillerden daha kuvvetlidir.164
Sarih akln ulat sonularla sahih nakil arasnda uyumlu bir iliki
olduunu, yani ikisinin de ayn gerei ortaya koyacan beyan eden bn
Teymiyyeye gre; Aristotelesin alem kadimdir anlay da peygamberlerin
getirdii bilgilere yakn olup bundan Allahn fiili kadimdir sonucu
karlmas gerekird.165 Fakat yle grnyor ki akln ulat sonularn doru
olduunu bizler nasslara bakmadan anlayamayz.
bn Teymiyye, akl nasslarn nne geiren filozoflarn peygamberleringetirdikleri haberler konusunda karklklar meydana getirdiklerini
vurgulamaktadr. Ona gre akl nasslarn nne geirenlerin durumu, zararl
karmlar ihtiva eden gdalarla iyilemeye alan hastaya benzer. Gda, bu
zararl karmlar sebebiyle hastaya bir fayda salamaz. Bunun gibi gya kesin
akli delillere dayanarak, Allahn sfatlarnn hepsini veya bir ksmn nefyeden,
Allahn emir ve nehiylerini, med ve bunun gibi pek ok konuyu ortadan
kald
ran kalp de hastad
r.
166
Bilginimiz, Peygamberimizden; nsanlarn en hayrls zamannda
yaayanlar, sonra onlar takip edenler, sonra da onlar takip edenlerdir hadisine
163 bn Teymiyye, Derut-Terud,I, s.29.164 bn Teymiyye, a.g.e., I, s.26,28.165 bn Teymiyye, a.g.e., I, s.133.166 bn Teymiyye, a.g.e., I, s.20.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
49/93
- 49 -
dayanarak insanlarn en zekilerinin selef olduunu iddia eder. bnTeymiyye, bn
Sinann, her toplumun zekisi de vardr aptal da eklindeki yaklam sebebiyle
ahmak olduunu, nk Araplardan daha zeki kimsenin olmadn
savunmaktadr.167 Grld zere bn Teymiyye burada nasslk yapaym
derken yanl karmlara varmtr. Nitekim Peygamber Efendimiz insanlarn en
zekisidir, fakat Araplar insanlarn en zekileridir diye bir sonuca varmak
yanltr. Zira bn Sinann zekas da tartma gtrmeyecei iin onu ahmak
olarak deerlendirmek hatadr.
bn Teymiyyeye gre akln, naklin asl olduu eklinde, zellikle
filozoflardan sudr eden grn iki dayana vardr: Birincisi, bir eyin
varlnn akla dayand biimindeki anlaytr. Ona gre bu anlayn
yanll apak ortadr. nk var olan birey, biz onu bilsek de bilmesek de
vardr. Mesela Allahn isimleri, sfatlar bizzat kendisiyle kaim olup bizim akl
ile onlar bilip bilmememiz durumu deitirmez. bn Teymiyye, buradan eriatn
var olmasnda akln asl olmad sonucunu karmaktadr. kinci dayanaa
gelince, bu da u yargya dayanmaktadr: Bir eyin shhati akl ile bilinir.
Daha nce de tekrarladmz gibi bn Teymiyye akln asl deil fur olduunu;
uyulmas gereken deil, kendisinin bakasna uymas gerekli bir konumda
bulunduunu aklar. Akl, bir tabiat, huy, meleke(gariza) olup nakil ile
elimesi tasavvur edilebilecek bir eylem deildir.168
bn Teymiyyeye gre nakli deliller ile akli delillerin tenakuz halinde
olduunu syleyen kimselerin ortaya attklar bu sorunlar, kendi stlahlarndan
domaktadr. Mesela felsefeciler cisim, cevher, araz, klliler, atom, illet-mlul
gibi bir takm kavramlarn ieriini oluturan bilgilerle, nakli delilleri
badatramamlardr. Oysa sorun, nakli delillerde deil; onlarn kullandklar
stlahlardadr.169
167 bn Teymiyye, Derut-Terud, X, s.300.168 bn Teymiyye, a.g.e., I, s.87-89.169 bn Teymiyye, a.g.e, III, s.333-334.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
50/93
- 50 -
bn Teymiyye, sarih akli karmlarla sahih nakli bilgilerin ayn sonuca
bizi ulatracan sylese de, yle grnyor ki sarih akli karmlar matematik
gibi ilimlerle snrlandrlm olup metafizik sahasnda akln kendine dayanarak
doru bir sonuca ulalabilecei reddedilmitir. Zaten bilginimiz filozoflarn
ulatklar ilahiyat sahasndaki bir takm doru bilgilerin de daha nceden
peygamber tarafndan getirildiini ima etmektedir.170 Ksaca, bn Teymiyye akla
nem verse de bu akl mstakil olmayp devaml nakle tabi olmak zorundadr.
bn Teymiyye melek ve akl ilikisi konusunda filozoflarn grlerini
iddetle tenkit eder. Bilginimize gre Seleften hi kimse meleklere yldzlar
demedii gibi, Aristocu meailerin dedii gibi meleklere akllar da
dememilerdir.171 Akl, Peygamberin, sahabesinin ve mmetinin lugatnda
arazlardan bir araz(ilinti)dr.172
bn Teymiyye slam dnce tarihinde ortaya kan kelamc, felsefeci,
tasavvufu, Rafzi gibi ekolleri en arekilde tenkide tabi tutarken onlarn ortak
ynlerinin ayn olduunu zellikle yinelemektedir. Bu ortak yn ise nasslar
tahrif etmek demek olan tevilci anlaytr.
bn Teymiyyeye gre, tevil metodunun kayna Sabilerdir. Sabiler
iki gruba ayrlmakta olup bir ksm haniftir. Onlar Allaha, ahiret gnne iman
etmi ve salh amel ilemilerdir. Allah onlar hirette sadete eritireceini
mjdelemitir. Bu durum u yetle aklanmtr: phesiz iman edenler, yani
Yahudilerden, Hristiyanlardan, Sbilerden Allaha ve hiret gnne hakkyla
inan p slih amel ileyenler iin Rableri katnda mkfatlar vardr. Onlar iin
herhangi bir korku yoktur. Onlar znt ekmeyeceklerdir.
173
Dier grup Sabilere gelince, bunlar, yldzlara tapan mrik
filozoflardr. Bilginimize gre Yunanl mei filozoflar da bu mrik
170 bn Teymiyye, Derut-Terud, VII, s.296-297.171 bn Teymiyye, Minhac, II, s.243-244.172 bn Teymiyye, Minhac, II, s.147.173 Bakara; 2/62.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
51/93
- 51 -
Sabilerden olup, onlar da putlara ve yldzlara taparlard.174 bn Teymiyye,
Hz. brahimin yldz ve gnee tapnan mrik kavmine de bu inancn
Sabilerden getiini iddia etmektedir. Daha sonra, bu inan Yunanllara da
gemi olup onlar da Allahn tm sfatlarn ortadan kaldrarak yldz ve gne
gibi gkyz varlklarna tapnmlardr. Ayn anlay Btn Karmatlerde de
bulunup onlara da Sbilerden gemitir.175
bn Teymiyyeye gre, Ahmed b. Hanbelin maruz kald mihne
olayndan(.220/835) itibaren Btn Karmatler, Sbi kaynakl grlerini
yaymaya balamlardr. Ayn zamanda bu dnemde, eski Yunan felsefesi de
Arapaya evrilmekte olup Yunan felsefesinden Batn Karmatler
yararlanmlardr.176
bn Teymiyyeye gre, Btn Karmatlerin yolunu ilk defa izleyenler
baz fukah ile kelamclar olmutur177. Allahn sfatlarn bu metotla ilk defa
nefy eden de Emeviler dneminde yaayan, Harranl Cad b. Dirhemdir. bn
Teymiyye, onun yaad srada Harranda Sbilerle filozoflarn bulunduunu
ve Cad b. Dirhemin de onlardan etkilendiini iddia eder. Ona gre Farabide
Sbilerden etkilenmitir. Harranllar ulv(semav) varlklara tapnrlard.
Bunlarn tapndklar eitli heykeller vard. lk illetin heykeli, ilk akln heykeli,
kll nefsin heykeli, Zuhal heykeli, Mteri, Merih, Gne, Zhre, Utarit ve
Kamer heykeli gibi. Bunlar Hz. brahimin dmanlar olup eitli ibadetlerle
bunlara tapnrlard.178
Muhammed el-Behiyin naklettiine gre Abdunnur Cebbur da
Farbinin Harranl
lardan etkilendii fikrini savunmutur. Farbi, Allah ile lemarasndaki akllar teorisinde, yldzlarn yeryzndeki olaylara etki ettii
174 bn Teymiyye, Derut-Terud, VII, s.334.175 bn Teymiyye, Muvfakatu Sarhil-Makul li Sahhil-Menkul, I, s.191-192.176 bn Teymiyye, Klliyt, V, s.257;II, s.118.177 bn Teymiyye, Muvfakat, I, s.118-119.178 bn Teymiyye, Minhacs-Snne, I, s.197.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
52/93
- 52 -
eklindeki paganist dncelerden oluan Harranllardan esinlenmitir.179
Farabinin Harraniyye mezhebiyle alakasn ve bu mezhebin Sabilerle alakasna
nceki blmlerde yer verdiimiz iin bu konuya tekrar deinmeyeceiz.
bn Rd, tevil konusunda snr ilk defa aanlarn Haricler olduunu,
onlar kelamc ve mutasavvflarn izlediini; Gazzlinin ise snr daha da
genileterek ilmin ancak halvet ve tefekkrle olup ilim asndan bu mertebenin
peygamberlerin mertebesi gibi olduu grn savunduunu yazar. Ayrca bn
Rde gre Gazzli, hikmet ve filozoflar da zemmetmitir. O, Gazzlinin
filozoflar eletirirken felsefeden yararland, Tehaftl-Felasife adl
eserindeki baz grlerden de vazgetii grn savunmutur.180
bn Rdn bu noktadaki grne katlan bn Teymiyye, onun dahil
etmedii felsefecileri tevil yolunu seenler sralamasnda birinci sraya
yerletirmitir. Ona gre kelamclarla balayp felsefecilerle iyice yoldan kan
tevil olay ile birlikte pek ok Kuran ayeti tahrif edilmitir. Mesela yldzlar
gne ve aydan maksat; nefs, faal akl ve akl- evveldir denilmitir. bn
Teymiyye, Gazzlinin de Mikatl-Envr adl eserinde ayn gr
kabullendiini savunmutur.181 Kalk ve uyar182 ayeti gelmeden lmem diyen
Shreverdi Maktlun szleri de bu trdendir. Daha sonra bu kapdan ilhad,
hull, vahdet ve ittihad ehli girmitir. Bunlardan bn Arabi gibi bazlar, yaratan
ve varlk arasndaki ayrl kaldrmlardr.183
bn Teymiyye, tevil olaynda kelamclarn slama daha yakn olduu
fikrini savunur. Ona gre Mutezileden Allahn sfatlarn nefy konusunda en
yanl
gr sahibi Ebul Huzeyl el-Allaf bile filozoflardan daha doruyoldadr. Mesela, Ebul Huzeyl Allah zat ile lim olup, zt lim deildir
derken bn Rd; ilim, lim ve mlumu ayn kabul etmitir. Yine filozoflarn
179 Muhammed el-Behiy, slam Dncesinin lhi Yn, ev.Sabri Hizmetli, Ankara 1992, s.344.180 bn Teymiyye, Derut-Terud , VI, s.222-224; bn Rd, ej-Keaf an Minhcil-Edille, ev.Sleyman Uluda, stanbul 1985, s.267-269.181 bn Teymiyye, Klliyt,V,s.420-421.; Derut-Terud, X,s.282-283.182 Mddesir; 74/2.183 bn Teymiyye, Derut-Terud, V, s.317.
-
8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler
53/93
- 53 -
ak, k, muk; akl, kil, mkul gibi kelimeleri ayn kabul ettikleri bilinen bir
eydir.184 Yine hdislerin meydana gelmesi annda bir faile muhta olduunu
kelamclar kabul eder, oysa filozoflar byle bir anlay kabul etmezler.
Dolaysyla onlar hakikatten daha da uzaktadrlar. Bu noktada, ehli snnet ise
hakka daha yakndr. nk onlar Mutezile gibi hdisat, sadece meydana gelme
srecinde Allaha muhtatr fikrini kabul etmezler. Onlara gre hdis varlklar
hem meydana gelirken hem de meydana geldikten sonra yaratcya ihtiya
duymaktadrlar.185
bn Teymiyye, filozoflarn ilmi, akl ve er diye ikiye ayrmak suretiyle
er ilimlerdeki pek ok konuyu tevile tabi tuttuklarn sylemektedir.
Filozoflar, mteabih ve mkil bulunan pek ok ayetleri peygamberlerin
bilmediklerini veya bilseler bile halkn maslahat iin aklamadklar anlayn
savunmaktadrlar. Bu anlayn sonucu olarak onlar, peygamberlerin aklama
yapmadklar konularda filozoflarn akli karmlarla aklama yapabileceklerini
ortaya koymulardr.186 Bilginimize gre, filozoflarn ulatklar sonu
Hristiyan ve Yahudilerden daha da ktdr. nk onlar alemi Allah'n
yarattn, lemin hdis olduunu kabul ederler. Oysa filozoflar yaptklar
teviller ile dini anlaylardan olduka uzaklamlardr. Onlara gre lemin
yaratl, d dnyada gereklii olmayan akllar aracl