HUMANIZMI NE

SHQIPERI

Punoi: Enea PELIVANI

TETOR 2013

Humanizmi

• Humanizmi (lat. humanitas - njerëzia) është një filosofi etike dhe një botëkuptim, që drejtohet nga interesat, vlerat dhe dinjiteti në veçanti të njerëzve. Ai bazohet nga thirrja e cilësive botërore njerëzore, veçanërisht arsyes, historisë së përbashkët, përvojës dhe besimit. Toleranca (durueshmëria), paqja dhe liria e ndërgjegjes janë parimet më të rëndësishme për jetesën e përbashkët njerëzore.

Parahumanizmi• Më parë jeta e njeriut ishte nën

ndikimin e fesë kristiane. Kisha kishte autoritet mbi çdo gjë : mbi shkencën, artin dhe vete jetën e njeriut. Ajo dhe librat e shenjte u mësonin besimtareve se çdo gjë, lufta sëmundja, fatkeqësitë e natyrës dhe gëzimet e jetës, pra e mira dhe e keqja vinin nga dëshira e Zotit. Jeta e vërtete është ajo qiellore dhe jo jeta në tokë.

Humanizmi Europian• Shoqëria evropiane filloi të ndryshojë që në 

shekullin XIV. Këto ndryshime u bënë më të mëdha e të thella në shekujt XV-XVI.

• Shkrimtaret e mendimtarët e shekullit XIV filluan të shkëputen nga këto mësime. Ata studiuan artin dhe kulturën e vjetër greke e romake. Ky qytetërim vlerësonte jetën tokësore dhe bukuritë e saj, si dhe njeriun me aftesite e tij mendore e fizike. Kjo kulturë e re u quajt letërsi humane prandaj shkrimtaret, artistet e mendimtarët që studionin veprat e klasikeve dhe gjuhen greke e latine u quajtën humaniste dhe i gjithë shekulli XIV u quajt periudha e humanizmit.

Humanizmi Europian• Humanizmi i organizon frontet e aksionit në

fushat: e punës, banimit, sindikatës, politikës, dhe kulturës me qëllim që të marrë pak e nga pak karakterin e një lëvizjeje të vërtetë, që vepron në të gjitha aspektet e jetës shoqërore. Sipas kësaj mënyre veprimi, krijohen kushtet për të integruar edhe forca të ndryshme, grupe dhe individë progresist, pa lejuar që këta të humbasin identitetin dhe karakteristikat e tyre të veçanta. Qëllimi i kësaj lëvizjeje është të nxisë bashkimin e forcave të afta për të ndikuar përherë e më tepër mbi shtresat e gjëra të popullsisë, dhe duke orientuar me aksionin e saj, transformimin shoqëror.

6 Manifestet e humanizmit

• E para: Humanistët fetarë përshkruajnë gjithësinë si vetë-ekzistuese e jo të krijuar,

E dyta: Humanizmi beson se njeriu është pjesë e natyrës dhe se ai është shfaqur si

rezultat i një procesi të vazhduar,

E treta: Duke mbajtur një pikëpamje organike mbi jetën, humanistët konstatojnë

se duhet mohuar dualizmi tradicional i mendjes dhe trupit. 

6 Manifestet e humanizmit

• E katërta: Humanizmi pranon se kultura dhe civilizimi fetar i njeriut, siç është përshkruar qartë në antropologji dhe histori, janë produkte të zhvillimit gradual për shkak të bashkëveprimit me ambientin e tij natyror dhe me trashëgiminë e tij shoqërore. Personi i lindur në një kulturë të caktuar është formuar kryesisht nga ajo kulturë.

E pesta: Humanizmi pohon se natyra e universit e shpjeguar nga shkenca bashkëkohore e bën të papranueshme çdo garancë mbinatyrore apo kosmike të vlerave njerëzore...

E gjashta: Jemi të bindur se ka kaluar koha e teizmit, deizmit, modernizmit dhe variateteve të ndryshme të "mendimit të ri".

FILLIMET E HUMANIZMIT NE SHQIPERI

• Ne shekullin e 14 ne Shqiperi kishte nje zhvillim te mire ekonomik,kjo beri qe rinia shqiptare te shkollohet ne shume qendra

te zhvilluara te Europes, sic ishte Venediku, Padova dhe Dubrovniku ndersa ne shekulline 15 ketji zhvillimi iu nderpre hovi per arsye te lufterave te

shumta dhe te ashperta me turqit. Pas vdekjes se Skenderbeut vendi u

shkaterrua tersisht; osmanet dogjen, rrenuan dhe bene masakra ne trojet

shqiptare, rrezuan kishat, monumente kulturore, dhe cdo gje qe ishte lidhur me

unin tone shqiptar. 

HUMANIZMI SHQIPETAR

• Te gjitha dokumentat kishtare,arkivat, veprat letrare

nuk mund t’i shpetonin rrebeshitturk, ndersa gjate kesaj kohe as qe mund te behej fjale

per zhvillimin letrar brenda kufijve te Shqiperise. Jashte

vendit pozita ishte me e favorshme.

ANDREA ALEKSI• Durrsaku Andrea Aleksi (1420-1405) ishte skulptor i famshem. Ai ishte shkolluar ne Dalmaci dhe ne Itali ku

gjendet dhe sot eshte vepra e ti me e rendesishme

“AltareAlbanese”

GJON GUZALLI•  Gjon Gazulli jetoi nga gjysma e

pare e shekullit 15 deri ne gjysmen e dyte te shekullit te

15. Ai ishte njeri me horizont te gjere te diturise dhe kultures

dhe i ngarkuar me shume misione politike per te miren e

atdheut.

LEONIK TOMEO

•  Leonik Tomeo (1456-1531) Lindi ne Venedik

dhe u shkollua ne Venedik dhe Padove, ishte njohes i mire i

trashigimise letrare dhe filozofike ne gjuhen

latine.

MARIN BQIKENI• Marin Bqikeni (1428-1526) Lindi ne

Shkoder, dhe me pushtimin e Shkodres me 1478 u shperngul ne Itali ku studioi letersi dhe per 10 vjet me radhe ishte drejtor i shkolles se larte ne Dubrovnik, pastaj me 1509 ishte profesor ne Universitetin e Padoves. Pas vdekjes se tij la pas vete disa ligjerata qe benin fjale per fatin e atdheut te tij, e posacerisht Shkodres.

MARIN BARLETI• Marin Barleti (lat. Marinus

Barletius, it.: Marino Barlezio ; rreth 1460 Shkodër - 1512-1513) ishte humanist i shquar, historian, i pari autor i njohur dhe një nga më të mëdhenjtë e letërsisë së vjetër

shqiptare, teolog dhe prift katolik. Për jetën e tij dihet fort pak. Fare i ri,

më 1478, mori pjesë me armë në luftën për rrethimin e parë nga i

forcave osmane.

MARIN BARLETI• Heroizmi i bashkatdhetarëve i mbeti në

sy e në mendje, derisa e përjetësoi në veprat e tij historike kushtuar luftrave për të mbrojtur atdheun "nga kujtimi i të cilit,- shkruan ai,- tani përtërihem si për mrekulli, por edhe për të cilin s'mund të shkruaj pa lot në sy". Rënia e Shkodrës, që ishte një nga kalatë e fundit të qëndresës shqiptare pas vdekjes së Skënderbeut, e detyroi Barletin, si shumë të tjerë, të mërgonte në Venedik me 1504.

MARIN BARLETI (vepra)

• Pavarësisht nga një varg dobësish që janë karakteristike në përgjithësi për historiografinë humaniste, siç është fryma panegjirike, fjalimet ekzaltuese që u vihen në gojë heronjve, imitimi i autorëve klasikë deri në hollësitë, pavarësisht nga pasaktësitë kronologjike dhe mungesa e të dhënave për faza e ngjarje të tëra, veprat e Marin Barletit qëndrojnë si një burim i dorës së parë e të pazëvendësueshmt për historinë e shek.XV të Shqipërisë, si dhe të Evropës Juglindore.

MARIN BARLETI (vepra)

• Krahasimi me të dhënat dokumentare që kemi në dorë sot, na jep të drejtë të themi se nuk qëndrojnë kurrësesi vlerësimet negative të bëra në të kaluarën për vlerën e Marin Barleti si burim. Koncepti i lartë i Marin Barletit për historinë e vërteton atë si një mendimtar të shquar, tek i cili kleriku zhduket prapa humanistit; historia për të ishte fryt i veprimit të njerëzve dhe jo të fuqive hyjnore.

Veprat e Marin Barletit• "Rrethimi i Shkodrës" (De obsidione Scodrensi, Venedik 1504) jep historinë dramatike të luftës për jetë a vdekje të

banorëve të qytetit të rrethuar për një vit nga osmanët në vitin 1478–79. I

mbështetur në shënimet e kujtimet e veta si dhe të pjesëmarrësve të tjerë, libri jep një tregim të saktë të ngjarjeve politike-ushtarake, por sidomos të aspektit të

brendshëm, të vetëdijes së lartë patriotike të banorëve të qytetit. Shkruar në latinisht

dhe e botuar në Romë rreth viteve 1508-10. 

"Historia e jetës dhe e bëmave të Skënderbeut" 

• "Historia e jetës dhe e bëmave të Skënderbeut" (Historia de vita et rebus gestis Scanderbegi, Romë midis 1508 dhe 1510). Është vepra madhore e Marin Barletit. Ajo e tregon autorin si një shkrimtar të nivelit të lartë dhe si historian që përpiqet të ndërtojë kuadrin e saktë të jetës së heroit dhe, me gjithë vështirësitë objektive për të siguruar burimet, jep njohuri të gjera për «Ç'ka ngjarë në shek.XV dhe çfarë zhvillimi ka pasur në atë kohë shoqëria jonë, fshatarësia shqiptare, jo vetëm nga ana historike, por edhe nga ana kulturore, ekonomike dhe drejtime të tjera».

"Historia e jetës dhe e bëmave të Skënderbeut" 

• Autori mbron të drejtën e një populli për të jetuar i lirë, himnizon njeriun dhe forcën e tij, heroizmin njerëzor dhe

dashurinë e natyrshme për trojet e të parëve. Duke qenë një vepër historike,

libri i Barletit ka rëndësinë për të dhënat dhe faktet që sjell. Pa këtë

vepër historiografisë për Skënderbeun do t'i mungonin burimet e para, që e

kanë ushqyer dhe vazhdojnë t'a ushqejnë edhe sot. 

Faleminderit!