Dom Wydawniczy Bellona prowadzi sprzedaż wysyłkową swoich książek za zaliczeniem pocztowym z 20-procentowym rabatem od ceny detalicznej.Nasz adres:Dom Wydawniczy Bellona ul. Grzybowska 77 00-844 WarszawaDział Wysyłki tel.: (22) 45 70 306, 652 27 01 fax (22) 620 42 71 www.ksiegarnia.bellona.pl Internet: www.bellona.pl e-mail: biuro@bellona.pl

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz Ilustracja na okładce: Paweł Głodek Redaktor: Teresa Obiedzińska Redaktor prowadzący: Kornelia Kompanowska Korektor: Teresa Kępa

© Copyright by Jarosław Wojtczak, Warszawa 2004 © Copyright by Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2004

ISBN 83-11-09995-2

H I S T O R Y C Z N E B I T W Y

JAROSŁAW WOJTCZAK

VICKSBURG 1862-1863

Dom Wydawniczy Bellona Warszawa

OD AUTORA

W sensie politycznym i militarnym, do czasu ewentualnej inwazji jednej ze stron na terytorium drugiej, front amery­kańskiej wojny secesyjnej przebiegał wzdłuż tzw. linii Masona-Dixona (Mason-Dixon Line), stanowiącej linię rozgraniczenia stanów wolnych i niewolniczych. Biegła ona od rzeki Potomac do Ohio, potem do miasta Columbus nad Missisipi i dalej na zachód wzdłuż Missouri. Geogra­ficznie łańcuch górski Appalachów, ciągnący się z północy na południe, a także rzeka Missisipi rozgraniczały Południe na trzy teatry wojny: Wschodni (pomiędzy górami a Atlan­tykiem), Zachodni (pomiędzy górami i Missisipi), oraz Trans-Missisipijski (położony na zachód od rzeki). Ten ostatni, nie miał większego wpływu na rezultat, chociaż zacięte walki toczyły się tam przez całe cztery lata wojny. Decydujące były fronty wschodni i zachodni.

Na Wschodzie głównym celem Unii było zapewnienie bezpieczeństwa swojej stolicy, zniszczenie armii konfede- rackiej i zdobycie stolicy przeciwnika. Począwszy od wiosny 1861 r. wszędzie na Północy słychać było okrzyk: „Na Richmond!”. Przez następne cztery lata kolejni dowód­cy Unii podejmowali desperackie wysiłki, aby wkroczyć do Richmond i położyć kres rebelii. Większość tych usiłowań

uparcie kierowano na wąski korytarz w centralnej Wirginii, zawzięcie broniony przez nieustępliwych obrońców z Połu­dnia. Sukcesy konfederatów w pierwszych trzech latach wojny dawały im okazję do przeniesienia działań wojennych na teren Północy, do Marylandu i Pensylwanii, a także zagrożenia samemu Waszyngtonowi. Obie strony za swój pierwszy obowiązek uważały obronę własnej stolicy i zgodnie uznawały prawo nieprzyjaciela do tego samego, toteż były przekonane, że kluczem do zwycięstwa jest zniszczenie armii wroga. Konsekwencją tej strategii były cztery lata walki na śmierć i życie, toczonej w większości na dość wąskim froncie wirginijskim pomiędzy Waszyngtonem i Richmond.

Na Zachodzie, oprócz fizycznego unicestwienia wroga, armie Unii walczyły o zapewnienie sobie kontroli nad głównymi magistralami wodnymi, rzekami Missisipi, Ten­nessee, Cumberland i Ohio oraz liniami kolejowymi i por­tami nad Zatoką Meksykańską. O tym, jak wielkie znaczenie dla dowództwa wojsk federalnych miały drogi wodne, może świadczyć fakt, że wszystkie większe armie Unii nosiły nazwy pochodzące od rzek. Tymczasem władze Konfederacji od początku nie doceniały Zachodu i trak­towały go po macoszemu, koncentrując najlepsze siły na wąskim odcinku frontu w Wirginii z zamiarem odnoszenia spektakularnych zwycięstw, które dałyby im polityczne i dyplomatyczne poparcie państw europejskich.

Główną przeszkodą na drodze Unii do zapewnienia sobie kontroli nad najważniejszą magistralą wodną Stanów Zjednoczonych, rzeką Missisipi, była potężna twierdza konfederatów w Vicksburgu. Niewielu ludzi na Północy dostrzegało początkowo jej fundamentalne znaczenie, po­dobnie jak niewielu doceniało znaczenie rezultatów walk na zachodnim odcinku frontu, który w konsekwencji okazał się decydujący dla wyniku całej wojny.

Bitwa o Vicksburg była długą kampanią, trwającą całe dziewięć miesięcy. Jak żadna inna kampania wojny secesyj-

nej, łączyła w sobie wszystkie sposoby prowadzenia nowo­czesnej wojny z użyciem wszystkich rodzajów broni (ciągłe przemarsze wojsk, działania floty, operacje desantowe, akcje dywersyjne, ciężkie prace inżynieryjne przy budowie kanałów, dróg i mostów, gwałtowne boje spotkaniowe i bitwy lądowe, a na koniec uporczywe, kilkutygodniowe oblężenie wygłodzonego miasta). Charakteryzował ją umiar­kowany rozlew krwi, ale również mnóstwo zmarnowanego wysiłku ludzi, zaś z punktu widzenia Północy — wiele chwil zwątpienia i rozczarowań. Kiedy jednak osiągnięto ostateczny sukces, miał on decydujące znaczenie dla dalszych losów wojny.

W Polsce szczegóły operacji przeciwko Vicksburgowi są niemal zupełnie nieznane. W Małej encyklopedii wojskowej nie ma nawet hasła Vicksburg1, a najpełniej opisująca przyczyny i przebieg wojny secesyjnej książka Leona Korusiewicza Wojna secesyjna 1860-1865 działaniom przeciwko Vicksburgowi poświęca zaledwie kilka stron2. A to przecież pod Vicksburgiem Unia odniosła swoje największe strategiczne zwycięstwo i przetrąciła kręgosłup Konfederacji. W kampaniach na Zachodzie ujawnił się także w pełni wojskowy talent i determinacja drugo­planowych do tej pory postaci konfliktu: Granta, Shermana, Thomasa i Sheridana. To oni, a nie faworyzowani genera­łowie ze Wschodu, w końcowej fazie wojny odegrali główne role w armii federalnej i zwycięsko doprowadzili do końca czteroletnie zmagania wojenne, dochodząc w re­zultacie do najwyższych stanowisk w armii, a w przypadku Granta — pozycji pierwszej osoby w państwie.

Podejmując trud przybliżenia czytelnikowi serii „History­czne Bitwy” przebiegu walk o Vicksburg, postanowiłem nie ograniczać się do opisu samej kampanii, ale nakreślić także tło wydarzeń społecznych, gospodarczych i politycznych,

1 Mała encyklopedia wojskowa, t. 3, Warszawa 1971.2 Leon K o r u s i e w i c z , Wojna secesyjna 1860-1865, Warszawa 1985.

które doprowadziły do wybuchu wojny, oraz opisać na tyle dokładnie, na ile pozwoliły mi umiejętności i ramy niniej­szej książki, przebieg działań na zachodnim odcinku frontu w latach 1861-1863. Ich konsekwencją było wielkie zwy­cięstwo Granta pod Vicksburgiem. Moim celem było omó­wienie tematu Vicksburga nie jako wycinka wielkiego wydarzenia historycznego (takim była wojna secesyjna), ale przedstawienie czytelnikowi w miarę pełnego i wiernego obrazu zdarzeń, które miały miejsce w Stanach Zjednoczo­nych na początku lat sześćdziesiątych XIX wieku, szcze­gólnie w stanach i terytoriach zachodnich. Mam nadzieję, że taka prezentacja tematu, dopełniona krótkimi życiorysami i mało znanymi epizodami z życia głównych bohaterów opisywanych wydarzeń, pozwoli lepiej zrozumieć rolę, jaką w zwycięstwie Północy odegrał Zachód i wschodząca gwiazda generała Ulyssesa S. Granta, a także w pewnym stopniu wypełni lukę istniejącą w tym temacie w świadomo­ści większości polskich czytelników.

„GIBRALTAR KONFEDERACJI”

Vicksburg to klucz. Nigdy nie doprowadzimy tej wojny do końca, jeśli ten klucz nie znajdzie sią w naszej kieszeni.

(Abraham Lincoln. 1862 r.)

U progu 1862 r. wielu polityków i wojskowych na Północy zaczęło dostrzegać, że kluczem do zwycięstwa jest objęcie kontrolą całej doliny Missisipi i rozdzielenie obszaru Konfederacji na dwie części. Największą przeszkodą na drodze do osiągnięcia tego celu były umocnienia Vicksbur­ga, górujące nad rzeką. Prezydent Lincoln, który dobrze znał Missisipi z czasów, gdy za młodu spławiał barki z towarem do Nowego Orleanu, nie miał wątpliwości, co do kluczowego znaczenia Vicksburga.

Opanowanie doliny Missisipi planowano początkowo osiągnąć poprzez lądową inwazję ze stanów zachodnich i północno-zachodnich. W tym celu należało najpierw przełamać obronę konfederatów w pogranicznym stanie Kentucky, a następnie uderzyć siłami armii i marynarki na południe z rejonu górnej Missisipi. Połączenie sił lądowych i rzecznych, które poruszały się wspólnie, miało być silniejsze od wszystkiego, co mogła wystawić Konfederacja.

W kraju zwyczajowo tak nieprzygotowanym do wojny, jak Stany Zjednoczone, gdzie na ogół nie zdawano sobie sprawy z warunków umożliwiających prowadzenie działań wojennych, przeważał pogląd, że szybka akcja armii federalnej pozwoli osiągnąć cel, zanim Konfederacja zdąży przygotować odpowiednie środki obronne. Szybko się okazało, że opanowanie tak rozległego terytorium wymaga gigantycznego wysiłku i aby osiągnąć cel, potrzebna jest ogromna przewaga ilościowa i techniczna jednej strony oraz wyczerpanie drugiej. Na początku wojny było to jeszcze nieosiągalne.

Uzyskawszy zdecydowaną przewagę na morzu, władze w Waszyngtonie postanowiły najpierw zdobyć Nowy Orlean w Luizjanie, największe miasto Południa (nie licząc oku­powanego przez Unię Baltimore), przez które Konfederacja otrzymywała większość dostaw wojennych z zagranicy. Powszechnie sądzono, że zadanie jest możliwe do wykona­nia. Po wybuchu wojny Luizjana czuła się względnie bezpieczna. Położenie z dala od linii frontu dawało jej mieszkańcom złudne poczucie bezpieczeństwa i dlatego władze wojskowe Luizjany zrobiły niewiele lub prawie nic, żeby przygotować się do odparcia ewentualnej inwazji. Porażki Konfederacji na froncie zachodnim pozbawiły Luizjanę siły zbrojnej. Większość żołnierzy i zapasów z przejętych arsenałów federalnych wysłano do walki z wojskami Północy, które nacierały w Tennessee. Generał Mansfield Lovell, dowódca Departamentu (Okręgu Woj­skowego) Południowo-Wschodniej Luizjany, odpowiedzial­ny za obronę Nowego Orleanu, był jednak dobrej myśli. Głęboko wierzył, że miasto, położone ponad 100 mil od ujścia Missisipi, na skrawku suchego lądu, jest dobrze zabezpieczone przed atakiem Unii dzięki nieprzebytym bagnom i wartkiej Missisipi o piaszczystym, ruchomym dnie oraz dwóm dobrze obwarowanym fortom, które blokowały dostęp do rzeki 75 mil poniżej Nowego Orleanu.

Lovell miał niewielu żołnierzy i słabą flotę rzeczną, toteż miał nadzieję, że się nie myli. Dla podtrzymania w nich ducha wyraził powszechną opinię, mówiąc, że „każdy jankeski marynarz, który odważy się stawić czoło nurtowi Missisipi zostanie starty na proch przez forty w dole rzeki i wykończony przez dwa pancerniki budowane pod Nowym Orleanem”.

Na szczęście dla Unii w Ministerstwie Marynarki (Depar­tment of the Navy) w Waszyngtonie znaleźli się ludzie, których upór i kompetencje miały zweryfikować ten pogląd.

Jesienią 1861 r. w gabinecie zastępcy sekretarza (ministra) marynarki Gustavusa V. Foxa, do niedawna oficera US Navy, zrodził się plan ekspedycji morskiej przeciwko Nowemu Orleanowi. Doświadczenia flot sprzymierzonych wyniesione z wojny krymskiej (1853-1856) przekonały Foxa, że drew­niane okręty, niezdolne do walki pozycyjnej z przeciwnikiem schowanym za murami fortec, mogą mu sprostać tylko wtedy, gdy będą się poruszać po torze wodnym wolnym od przeszkód. Potwierdziły to wyniki działań floty federalnej atakującej w 1861 r. przesmyki koło przylądków Hatteras (Karolina Północna) i Port Royal (Karolina Południowa). Umocnienia, które należało pokonać w drodze do Nowego Orleanu (fort Jackson i fort St. Philip), były silnymi twierdzami, ale ich słabość tkwiła w całkowitej zależności od miasta. Łączyła je z nim tylko komunikacja rzeczna. Izolowanie obu fortów i przerwanie linii komunikacyjnych powyżej miejsca, w którym się znajdowały, miało służyć zmuszeniu ich do poddania się bez konieczności toczenia uporczywych walk, grożących wielkimi stratami. Sam Nowy Orlean, który nie miał żadnych fortyfikacji obronnych, stałby się w tej sytuacji łatwym łupem. Po zajęciu go przez marynarkę miał być oddany pod okupację współdziałających z nią wojsk lądowych.

Pierwszym krokiem na drodze do Nowego Orleanu stało się opanowanie 20 września 1861 r. wyspy Ship (Ship Island), położonej niedaleko wybrzeża stanu Mississippi,

około 100 mil na wschód od ujścia rzeki Missisipi*. Miała ona być bazą do dalszych działań. Następnie należało przekonać do pomysłu samego Lincolna i dowódcę armii gen. George’a B. McClellana. W połowie listopada w kwa­terze McClellana odbyła się narada z udziałem prezydenta, sekretarza marynarki Gideona Wellsa, Foxa, a także zdolnego oficera marynarki kmdr. Davida D. Portera, który właśnie wrócił z rekonesansu u ujścia Missisipi. Narada zakończyła się przyjęciem planu Foxa, z jedną, ale bardzo istotną modyfikacją, którą wprowadził Porter1. Przewidywała ona współdziałanie okrętów z flotyllą jednostek wyposażonych w wielkie moździerze pokładowe. Porter dowodził, że moździerze miotające 285-funtowe (niemal 150-kilogramo- we) kule o średnicy 30 cm zburzą umocnienia fortów spoza zasięgu dział na murach, umożliwiając flocie przepłynięcie obok nich bez większego ryzyka. Saperski instynkt McClel­lana okazał się decydujący i plan został przyjęty2.

Uzyskawszy zgodę Porter zakupił trzynastocalowe moź­dzierze i zamontował je na szkunerach, przeznaczonych wcześniej do wzmocnienia morskiej blokady wybrzeża Konfederacji. Pierwsze trzy szkunery: „Racer”, „C.P. Williams” i „John Griffith”, wypłynęły z Nowego Jorku 23 stycznia 1862 r. i przez Key West na Florydzie dotarły do wyspy Ship 13 marca. Pięć dni później wpłynęły do ujścia Missisipi, pokonując piaszczystą łachę u wejścia do głównego kanału rzeki.

Fox wysoko cenił profesjonalizm i pomysłowość Portera, lecz uznał, że tak trudna operacja wymaga dowódcy

* Dla lepszego zrozumienia tekstu nazwę rzeki Missisipi podano w pisowni polskiej, a stanu Mississippi w pisowni angielskiej.

1 Komandor David Dixon Porter (1813-1891) byt synem bohatera wojny z 1812 r., kapitana Davida Portera (1790-1843) i jednocześnie przyrodnim bratem Davida Farraguta.

2 George McClellan jako oficer korpusu saperów brał udział w wojnie z Meksykiem. W latach pięćdziesiątych pracował dla towarzystw kolejo­wych przy wytyczaniu linii kolejowej w Oregonie.

śmielszego, bardziej energicznego i pewniejszego siebie. Po wnikliwej selekcji jego wybór padł na kmdr. Davida G. Farraguta, weterana dwóch poprzednich wojen z Wielką Brytanią i Meksykiem. O jego wyborze zdecydowała rekomendacja Portera i doskonałe wrażenie, jakie wywarł na Foxie. „Pokazał siłę charakteru, klarowne poczucie obowiązku i zdecydowany sposób jego wypełniania” — oznajmił Fox po rozmowie z Farragutem, 21 grudnia 1861 r. w Waszyngtonie. Umiejętności dowódcy miała zweryfikować dopiero wojna.

David Glasgow Farragut był śmiałym i doświadczonym marynarzem, mającym za sobą pięćdziesięcioletnią służbę na morzu. Urodził się w 1801 r. w Tennessee. We wczesnej młodości został adoptowany przez kapitana Davida Portera. Podczas wojny 1812 r. uczył się marynarskiego rzemiosła jako asystent nawigacyjny na dowodzonej przez niego fregacie USS „Essex”. W 1823 r. służył pod rozkazami Portera w eskadrze, która zwalczała piratów na Karaibach. W 1824 r. otrzymał pierwsze dowództwo. W pierwszych miesiącach wojny secesyjnej Farragut, urodzony na Połu­dniu i mający tam liczne koneksje rodzinne, nie był darzony zaufaniem i pozostawał bez przydziału służbowego. Teraz miał poprowadzić okręty przeciwko tej części kraju, w której się wychował i z której pochodziła także jego żona.

23 grudnia 1861 r. Farragut otrzymał stosowne rozkazy, a 9 stycznia roku następnego dostał oficjalną nominację na dowódcę (oficera flagowego)3 eskadry blokującej zachodnią część Zatoki Meksykańskiej (Western Gulf Blockading Sąuadrori). 20 stycznia Fox wydał mu ostatni rozkaz: „Kiedy osiągnie pan pełną gotowość, proszę wziąć z blo­kady tyle okrętów, ile będzie można, udać się w górę Missisipi i zlikwidować stanowiska obronne, które strzegą

3 Oficer flagowy (Flag Officer) — stopień przysługujący dowódcy zespołu okrętów; w dawnej marynarce Stanów Zjednoczonych najniższy stopień w korpusie admirałów.

podejścia do Nowego Orleanu. Kiedy znajdzie się pan pod miastem, proszę je zająć pod groźbą dział swojej eskadry (...)”.

Rozkaz Foxa wyraźnie wskazywał na konieczność uprzed­niego zniszczenia konfederackich fortów. Uzasadniały to zapewne obawy Portera i oficerów sztabu McClellana przed ewentualnymi skutkami pozostawienia ich na tyłach atakującej floty. Farragut nie wierzył w skuteczność ostrzału moździerzowego (oceniał to na podstawie własnych do­świadczeń z walk o twierdzę San Juan de Ulloa w Veracruz podczas wojny z Meksykiem), ale jako zdyscyplinowany oficer nie zamierzał oponować.

Na początku 1862 r. na wszystkich frontach wojny secesyjnej trwał bezruch. Zniecierpliwiony kunktatorstwem swych generałów Lincoln, bez żadnej konsultacji, wydał w dniach 27 i 31 stycznia 1862 r. oddziałom lądowym oraz jednostkom floty (stacjonującym w rejonie Waszyngtonu, w Kentucky, nad Missisipi, a także w Zatoce Meksykań­skiej) rozkaz rozpoczęcia równoczesnych działań zaczep­nych przeciwko konfederatom. Wszystkie akcje miały się rozpocząć najpóźniej 22 lutego 1862 roku. Do współ­działania z eskadrą Farraguta wysłano z fortu Monroe w Delaware piętnastotysięczny korpus gen. Benjamina F. Butlera, który wylądował na wyspie Ship4.

2 lutego Farragut wypłynął z portu Hampton Roads na swoim okręcie flagowym USS „Hartford” i po osiemnastu dniach żeglugi dobił do bazy na wyspie Ship. 21 lutego przejął dowództwo eskadry, której w rzeczywistości jeszcze

4 Gen. Benjamin F. Butler (1818-1893) miai doświadczenie w operac­jach desantowych. W dniach 27-29 sierpnia 1861 r. uczestniczy! w walkach o forty Hatteras i Clark, które pozwoliły flocie Unii opanować przesmyk Pamilco Sound w Karolinie Północnej. Na początku wojny zasłynął z tego, że ze swoim pułkiem bez rozkazu zajął i spacyfikował Baltimore, czym przyczynił się do utrzymania stanu Maryland przy Unii. W nagrodę Lincoln awansował go do stopnia generała brygady.

nie było. Okręty przypływały jeden po drugim w ciągu kolejnych dni i od razu były kierowane do głównego kanału przy wejściu do Missisipi. Pod koniec marca flota Farraguta licząca siedemnaście jednostek czekała u ujścia Missisipi, gotowa do natarcia. W jej skład wchodziły: cztery duże, 22-działowe parowe slupy (sloop-of-war); „Hartford”, „Brooklyn”, „Pensacola” i „Richmond” — każ­dy o wyporności około 2000 ton; trzy mniejsze slupy: „Iroquis”, „Oneida” i „Varuna” o wyporności około 1000 ton, ciężki bocznokołowy parowiec „Mississippi” o wypor­ności 1700 ton; dziewięć małych, 4-działowych drew­nianych kanonierek (gun-boats): „Cayuga”, „Itasca”, „Ka- tahdin”, „Kennebec”, „Kineo”, „Pinola”, „Scotia”, „Wino- na”, „Wissahickon”. Łącznie eskadra miała na pokładach 154 lufy armatnie, w tym 135 dużych dział 32-funtowych. Wkrótce przypłynęło dziewiętnaście szkunerów Portera, z których każdy wyposażony był w trzynastocalowy moź­dzierz i 4 działa. Na początek flotę Unii czekały ryzykowne manewry, które miały umożliwić przeprowadzenie okrętów przez piaszczyste ławy w delcie rzeki, gdzie poziom wody nie przekraczał pięciu metrów. „Pensacola”, ostatni z du­żych okrętów Farraguta, 7 kwietnia znalazł się na wodach Missisipi. Po nim wpłynęła eskadra Portera i transportowce z oddziałami Butlera.

Oba konfederackie forty ulokowane były w zakolu rzeki, zwanym Plaquemine Bend, około 20 mil od miejsca, w którym główny nurt Missisipi rozdziela się na kilka odnóg odprowadzających jej wody do Zatoki Meksykań­skiej. Rzeka płynąca poniżej Nowego Orleanu w kierunku południowo-wschodnim zakręca w tym miejscu na północny wschód i po niecałych 2 milach wraca do poprzedniego kursu. Większy fort Jackson, w kształcie pięciokątnej ceglanej struktury, położony był na prawym brzegu. Wspie­rała go bateria rzeczna wyposażona w pół tuzina ciężkich dział. Mniejszy fort St. Philip leżał nieco poniżej fortu

Jackson na lewym brzegu. Składał się z fortu właściwego i dwóch baterii rzecznych, które kontrolowały zarówno front, jak i cały odcinek Missisipi do jej zakrętu. Załogi fortów miały nie tylko możliwość pełnej obserwacji rzeki, ale mogły się też nawzajem uzupełniać i wspierać ogniem. Łącznie konfederaci dysponowali artylerią liczącą 109 dział, z czego ponad 90 można było użyć przeciwko przepływającej flocie. Mniej niż połowę z nich stanowiły stosunkowo nowoczesne działa 32-funtowe, na resztę składały się stare i zawodne działa 24-funtowe.

Konfederaci, ufni w potęgę Missisipi i swoich fortyfikacji, obserwowali ze spokojem przygotowania floty federalnej. Dwie kanonierki Unii: „Kennebec” i „Wissahickon”, patro­lujące rzekę w pobliżu fortów, 28 marca natknęły się na niespodziewaną przeszkodę. Konfederaci jeszcze w końcu 1861 r. pod nadzorem gen. Martina L. Smitha, odpowie­dzialnego za zewnętrzną linię obrony Nowego Orleanu, przerzucili przez Missisipi, poniżej fortów, lecz w zasięgu ich ognia, barierę z wielkich pni cyprysowych. Połączyli je grubym łańcuchem zamocowanym po obu stronach do zakotwiczonych kadłubów okrętowych. Silniejszy niż zwyk­le prąd rzeki 10 marca 1862 r. zerwał przeszkodę na szerokości około jednej trzeciej, ale wolną przestrzeń szybko wypełniono kadłubami ośmiu starych, ciężkich statków powiązanych ze sobą dodatkowymi łańcuchami.

Dopiero kiedy Farragutowi udało się wprowadzić wszy­stkie duże okręty do ujścia rzeki, konfederaci zaczęli się przygotowywać do obrony, holując 20 kwietnia w dół Missisipi niewykończony pancernik „Louisiana” z zamon­towanym, lecz jeszcze niedziałającym silnikiem. Miał on wzmocnić obronę na linii fortów, lecz jego kapitan, nie mając możliwości manewrowania okrętem, odmówił zajęcia wyznaczonej pozycji koło fortu St. Philip. Powyżej fortów czuwała też flotylla (River Defense Fleet) czternastu parowców konfederackich z 1-działowym pancernikiem

CSS „Manassas” i żaglowo-parowym statkiem CSS „Go­vernor Moore” przerobionym na pływający taran, do­wodzona przez oficera flagowego Johna K. Mitchella. Oprócz tego konfederaci przygotowali pewną ilość tratw zapalających, które można było puścić z biegiem rzeki na płynące okręty Unii.

Farragut osobiście 5 kwietnia dokonał na USS „Iroquis” rekonesansu terenu wokół obu fortów. Konfederaccy ar- tylerzyści otworzyli ogień, lecz Farragut, który obserwował przedpole z okrętowego masztu, pozostał „spokojny i po­godny, niczym widz obserwujący bitwę na niby”.

W dniach 16 i 17 kwietnia okręty Unii zajęły pozycje w odległości około 1,5 mili od fortów. Nazajutrz o godzinie 10.00 pierwsze moździerze Portera rozpoczęły ostrzał fortu Jackson z osłoniętych pozycji za zakolem Missisipi. Pro­wadzili go przez sześć kolejnych dni. Załoga fortu nie przestraszyła się i w heroiczny sposób trwała na stanowis­kach, odpowiadając „pięknym i skutecznym ogniem”. Konfederackie działa 19 kwietnia zatopiły szkuner „Maria J. Canton”. Tak jak przewidywał Farragut, potężne moź­dzierze wystrzeliwujące 2000 pocisków dziennie nie uczy­niły większej szkody fortyfikacjom. Generał Johnson K. Duncan, dowódca konfederackich fortów, 23 kwietnia napisał do gen. Lovella w Nowym Orleanie: „Przez całą noc ciężki i ciągły ostrzał, który nadal trwa (...). Bóg na pewno ma nas pod swoją opieką. Jesteśmy dobrej myśli i wierzymy w nasz ostateczny sukces (...). Wrogowie muszą wkrótce wyczerpać swoje siły, a jeśli nie, wy­trzymamy tak długo, jak oni”.

W tym czasie lżejsze okręty Unii krążyły po rzece, korygowały ogień i badały skutki ostrzału. Dwie kanonierki: USS „Itasca” (dowódca kpt. mar. Charles H. B. Caldwell) i USS „Pinola” (kpt. mar. Crosby) pod kierunkiem szefa sztabu Farraguta kmdr. Henry’ego H. Bella, przepłynęły 20 kwietnia w nocy obok fortów z zadaniem zniszczenia

przeciągniętego w poprzek rzeki łańcucha. Konfederaci przejrzeli ten zamiar i otworzyli ogień do obu okrętów, dążąc za wszelką cenę do ocalenia przeszkody. „Pinola”, wioząca na pokładzie minę elektryczną, zawróciła, kiedy zawiódł mechanizm akumulatora, ale ścigana ogniem konfederackich dział wpadła na brzeg. Pod osłoną moź­dzierzy Portera załoga zdołała ściągnąć okręt na wodę i uniknąć niewoli. W tym czasie „Itasca” przedarła się do przeszkody i po staranowaniu części łańcucha, szczęśliwie umknęła pod osłoną ciemności. Gen. Duncan skarżył się potem, że flota Mitchella nie wypuściła płonących tratw, „żeby oświetlić rzekę i zdezorientować wroga w nocy”, a także nie wystawiła na straży poniżej przeszkody żadnej jednostki, która ostrzegłaby załogi fortów przed wypadem nieprzyjacielskich kanonierek. Ten brak współdziałania miał się okazać bardzo kosztowny dla Konfederacji.

Tego samego dnia Farragut, widząc nieskuteczność ostrzału i topniejące zapasy pocisków moździerzowych, postanowił zrealizować własny plan, który od początku uważał za konieczny. Plan Farraguta zakładał, że jego okręty przepłyną pod osłoną armat obok wciąż groźnych fortów i połączą się w górze rzeki z oddziałami Butlera, przerzuconymi tam z Zatoki Meksykańskiej poprzez sieć bagnistych zalewisk (bayous) Missisipi. Silny prąd rzeki, który uniemożliwiał okrętom manewrowanie, opóźnił roz­poczęcie akcji o kilka dni. W końcu jednak wiatr od morza osłabił pęd wody i okręty Unii mogły wyruszyć w górę Missisipi.

Początkowo Farragut zamierzał płynąć dwiema równo­ległymi kolumnami, co miało zapewnić mniejszym jedno­stkom osłonę dział większych okrętów i zmniejszyć groźbę pogubienia się w ferworze nocnej walki. Tuż przed akcją zmienił zamiar w obawie, że konieczność manewrowania przy przejściu przez wąską wyrwę w przeszkodzie grozi kolizją i w konsekwencji może uniemożliwić całą operację.

Okręty Farraguta podzielone na trzy zespoły ruszyły w górę rzeki 24 kwietnia o godzinie 2.30 w nocy. Około godziny 3.00, gdy wydawało się, że prowadząca pierwszą grupę kanonierka USS „Cayuga” z zastępcą Farraguta, kmdr. Theodorusem Baileyem na pokładzie, przepłynie niezauważona, 90 konfederackich dział otworzyło ogień. Czołowe okręty Unii odpowiedziały ze wszystkich luf. Do walki włączyły się także moździerze Portera, zasypując baterie konfederatów gradem pocisków tak gęstym, że jednocześnie w powietrzu znajdowały się dwa granaty. Gdy okręty pierwszej grupy znalazły się poza zasięgiem wroga, na prowadzącej kanonierce doliczono się 42 trafień. Dwadzieścia minut po pierwszych strzałach przepłynęła główna grupa prowadzona przez flagowy „Hartford”. Idące w straży tylnej cztery kanonierki: „Itasca”, „Kennebec”, „Pinola” i „Winona”, mocno spóźnione i oślepione dymem, nie zdołały się przedrzeć. Jedna z nich, „Pinola”, zatonęła. Dowódcy pozostałych kazali załogom położyć się na pokładach i pozwolili okrętom spłynąć w dół rzeki.

Z siedemnastu okrętów Farraguta forty minęło trzy­naście. Wkrótce czekała je kolejna próba. Do nocnej bitwy przyłączyła się konfederacka flotylla stacjonująca powyżej fortów. W kierunku jednostek Unii wypchnięto płonące tratwy, od których omal nie spłonął „Hartford”, unieruchomiony silnym prądem rzeki niedaleko fortu St. Philip. W sumie w bitwie toczącej się na przestrzeni 2 mil wzięło udział ponad 200 dział. „Wydawało się, że to artyleria niebios strzela na ziemi” — zanotował Farragut, który obserwował walkę z bocianiego gniazda na maszcie „Hartforda”.

Bitwa trwała dwie godziny. Obie strony wykazały w niej wielkie umiejętności i odwagę. Jeden z okrętów Farraguta — USS „Varuna”, ruszył samotnie w pogoń za kutrem, który wiózł gen. Lovella, uchodzącego z fortu Jackson i został zatopiony uderzeniami tarana przez konfederackie

parowce „Governor Moore” i „General Jackson”. Chwilę potem „Varunę” pomściła „Oneida”, która poważnie uszko­dziła obie konfederackie jednostki i zmusiła je do wyrzucenia się na brzeg. W końcu okrętom Unii udało się zniszczyć niemal w całości rzeczną flotyllę Konfederacji. Zatopiono 12 jednostek, pozostałe dwie zdobyto. Konfederaci stracili też wielu marynarzy. Na samym CSS „Governor Moore” poległo 57 członków załogi (więcej niż na jakimkolwiek innym konfederackim okręcie podczas całej wojny), a 17 odniosło rany. „Zniszczenie floty pod Nowym Orleanem było smut­nym, smutnym ciosem (...)” — napisał Stephen R. Mallory, sekretarz marynarki Konfederacji.

Po minięciu głównej linii obrony konfederatów Farragut dotarł do plantacji Quarantine (6 mil powyżej fortów), jednego z niewielu miejsc, gdzie można było znaleźć odpowiednie warunki do wyładunku wojska. Rozbił pułk luizjańskiej milicji Chalmette płk. Ignacego Szymańskiego5 osłaniający przystań i zacumował przy brzegu, zarządzając całodniowy odpoczynek. Ruszył dalej 25 kwietnia rano, pozostawiając w Quarantine dwie kanonierki dla osłony wezwanych oddziałów Butlera, który obserwował walkę floty z transportowca w dole rzeki. Pospieszył on do swoich wojsk zgrupowanych na wyspie Sabie, 12 mil na tyłach fortu St. Philip, po czym przetransportował je poprzez zalewiska do miejsca, gdzie czekały na niego kanonierki Farraguta.

Wieści o klęsce szybko dotarły do Nowego Orleanu. Gen. Lovell miał tylko 4000 ludzi i nie widział szans na

5 Uczestnik powstania listopadowego. W 1835 r. osiedlił się pod Nowym Orleanem, gdzie dorobił się majątku, był m.in. właścicielem plantacji i przędzalni bawełny. W marcu 1862 r. objął dowództwo pułku Chalmette, złożonego z luizjańskich milicjantów wcielonych do regular­nego wojska (Volunteer State Troops). Pułk ten niemal w całości dostał się do niewoli Farraguta i Butlera, jednak wielu jego żołnierzy uciekło i walczyło potem w szeregach innych pułków z Luizjany w Vicksburgu. Po upadku Nowego Orleanu Szymański pełnił funkcję agenta rządowego do spraw wymiany jeńców.

skuteczną obronę. Wolał się wycofać, niż narazić miasto na ostrzał i zniszczenie. Już wcześniej zresztą wysłał w górę rzeki najlepsze transportowce i ewakuował sprzęt i zapasy żywności dla wojska koleją do Jackson w Mis­sissippi. Po szczęśliwej ucieczce z fortu Jackson nie czekał na pojawienie się okrętów Farraguta i wymknął się chyłkiem z Nowego Orleanu. Tylko dwa niewielkie stanowiska obronne, znane jako baterie McGhee i Chal- mette (ulokowane na dawnym polu bitwy, którą gen. Andrew Jackson stoczył z Brytyjczykami 8 stycznia 1815 r.), wyposażone odpowiednio w 5 i 9 dział, otworzyły ogień. Konfederaci zrobili to bardziej dla zachowania honoru. Po kilku minutach porzucili działa i uciekli pod ogniem okrętów Farraguta.

W opuszczonym przez wojsko mieście wybuchły roz­ruchy. Zbuntowany tłum cywilów podpalił port przed przybyciem floty federalnej. Okręty Farraguta dotarły do Nowego Orleanu 25 kwietnia około godziny 13.00. Na­brzeże miasta na przestrzeni 5 mil przedstawiało żałosny widok. Statki, parowce, bele bawełny, składy towarów, wszystko płonęło jednym ogniem, tak że lądujące oddziały musiały wykazać dużo ostrożności i pomysłowości, aby uniknąć pożogi. Chociaż rada miejska Nowego Orleanu oświadczyła, że miasto nie będzie stawiało oporu flocie Unii, burmistrz John T. Monroe odmówił opuszczenia flagi i podpisania kapitulacji, tłum zaś zaatakował schodzących z pokładów parlamentariuszy Unii. Farragut nie miał dostatecznej liczby ludzi, żeby obsadzić miasto, dlatego przez kolejne trzy dni Nowy Orlean pozostawał na łasce szalejących tłumów. W końcu kmdr Bailey z 250 żoł­nierzami piechoty morskiej i dwoma działami zdjętymi z „Hartforda” zajął główne budynki w mieście i przywrócił porządek. Nowy Orlean, największy port i główne centrum finansowe Południa, znalazł się pod okupacją Unii. Gen. Robert E. Lee z kwatery głównej w Richmond w piśmie do

Lovella, datowanym 8 maja, napisał: „Utrata miasta jest dla nas poważnym ciosem (...), ale jesteśmy przekonani, że z takimi środkami obronnymi, jakie były do dyspozycji, zrobił pan wszystko, co w pańskiej mocy”6.

28 kwietnia, w tym samym dniu, kiedy Farragut wziął Nowy Orlean, w rezultacie buntu załogi gen. Duncan poddał Porterowi odcięte od zaplecza forty Jackson i St. Philip. Konfederackie fortyfikacje wciąż prezentowały wielką siłę (krwawe straty załogi nie przekroczyły 50 ludzi) i dysponowały zapasami żywności na dwa miesiące, jednak zdemoralizowany garnizon nie widział sensu dalszej walki. Klęskę Południa powiększała utrata obu pancerników. „Manassas” został porzucony i wysadzony w powietrze, aby nie dostał się w ręce wroga, „Louisiana” zaś zatonęła podczas nieudanej próby związania walką flotylli Portera pod fortem Jackson. Zwodowany 19 kwietnia pod Nowym Orleanem trzeci pancernik „Mississippi” (określany przez oficerów Konfederacji jako „najwspanialszy okręt wojenny, jaki kiedykolwiek został zbudowany”), w którym kon­federaci pokładali tak wiele nadziei, został podpalony 25 kwietnia i bezsilnie dryfując, spłynął w dół rzeki. Jego żałosny koniec był aż nadto widocznym symbolem zwycięs­twa Unii o panowanie nad ujściem „Ojca wód”, którego imię nosił.

Zdobycie Nowego Orleanu kosztowało flotę Farraguta tylko dwa okręty oraz 30 zabitych i 135 rannych7. Angielski polityk — wicehrabia G. 1. Wolseley, napisał później: „Sukces admirała Farraguta został odniesiony głównie dzięki moralnemu efektowi, który był skutkiem śmiałego minięcia fortów przeciwnika (...). Forty te nigdy nie zostały

6 Opérations in W. Florida, S. Ala., S. Miss., and La., Chapter XVI, s. 652.

7 Łączne straty w walkach o forty Jackson i St. Philip oraz Nowy Orlean wyniosły 229 zabitych i rannych po stronie Unii oraz 782 zabitych, rannych i jeńców po stronie Konfederacji.

zniszczone i wydaje się, że poniosły niewielki uszczerbek”. Wolseley tylko częściowo miał rację. Zwycięstwo Farraguta miało nie tylko wymiar moralny, ale i fizyczny.

Utrata Nowego Orleanu, największego i najbogatszego portu morskiego Południa, była ogromnym wstrząsem dla Konfederacji. Upadek miasta i szybka kapitulacja fortów Jackson i St. Philip, oznaczał oddanie całej delty Missisipi we władanie Unii. Federalne siły zbrojne uzyskały w ten sposób mocną podstawę do następnych ekspedycji kiero­wanych w górę rzeki, których celem było nawiązanie współdziałania z siłami Unii, które nacierały od północy.

Kiedy armada Farraguta płynęła w kierunku Nowego Orleanu, na północy także trwała wojna rzeczna. Obie strony przyspieszyły budowę pancerników i kanonierek. Wiele jednostek zbudowano od zera, wiele wciągnięto do służby, przebudowując promy, parowce transportowe i inne statki na okręty wojenne. Konfederaci nie mieli szans na zbudowanie wystarczająco silnej floty (w ich posiadaniu znalazły się tylko dwie stocznie, z których żadna nie nadawała się do budowy dużych okrętów), starali się więc nadrabiać braki pomysłowością. W przeciwieństwie do Unii, która opierała siłę swej floty rzecznej na mocno uzbrojonych i opancerzonych okrętach (ironclads), Kon­federacja postawiła na tarany (rams), podobne do tych, jakich używano w starożytności. Wkrótce i Unia miała kilka okrętów wyposażonych w tarany, stanowiące połą­czenie dziewiętnastowiecznej techniki parowej ze starożytną techniką przebijania okrętu przeciwnika poniżej powierzchni wody. Zostały one skonstruowane przez zdolnego inżyniera z Pensylwanii — płk. Charlesa Elleta, młodszego. Dziewięć jednostek tego typu: „Queen of the West”, „Monarch”, „Samson”, „Lioness”, „Switzerland”, „Lancaster” „Minao”, „T.D. Homer” i „Dick Fulton”, tworzyło niezależną forma­cję rzeczną podporządkowaną Ministerstwu Wojny (Depar­tment of War), a dowodzoną przez Elleta i obsługiwaną

przez członków jego rodziny (byli wśród nich młodszy brat Elleta — Alfred oraz syn — Charles River).

Dla działań w górnej części doliny Missisipi zasadnicze znaczenie miała współpraca pomiędzy dowódcami sił lądowych i dowódcami flotylli operującej w górze rzeki (Mississippi lub The Western Flotilla). W sierpniu 1861 r. rozkaz obrony górnego biegu Missisipi otrzymał oficer flagowy Andrew H. Foote (1806-1863), który nadzorował uzbrojenie flotylli rzecznej. Składała się ona z trzech drewnianych parowców przerobionych na kanonierki („Co- nestoga”, „Lexington”, „Tyler”), siedmiu nowo wybudo­wanych pancerników „klasy miast” („St. Louis”, „Caron- delet”, „Cincinnati”, „Louisville”, „Mound City”, „Cairo” i „Pittsburg”) oraz kilku innych małych jednostek o niepeł­nym uzbrojeniu8. Flotyllę Zachodnią uzupełniały dwa duże statki zakupione przez rząd i przerobione na ciężkie pancerniki („Benton” i „Essex”), każdy o wyporności ponad 1000 ton, oraz 30 barek z moździerzami na pokładach (mortar-boats).

W lutym 1862 r. Foote uczestniczył ze swą flotyllą w zdobyciu konfederackich fortów, które broniły wejścia do rzek Tennessee i Cumberland. W kwietniu w węzłowym rejonie Missisipi połączone siły armii i floty (tzw. ekspedy­cja Cairo) zdobyły silnie umocnioną Wyspę nr 10. Później jednak Flotylla Missisipi (jej dowódcą w miejsce rannego Foote’a został w maju oficer flagowy Charles H. Davis) utknęła przed fortem Pillow, jednej z ostatnich pozycji

8 Departament Wojny zakontraktował budowę siedmiu silnie opan­cerzonych i uzbrojonych okrętów w sierpniu 1861 roku. Konstruktorem pancerników należących do „klasy miast” był Samuel M. Pook, zaś ich budowniczym słynny inżynier rzeczny James B. Eads z St. Louis. Każdy z nich miał ok. 58 m dł. oraz 15 m szer., był uzbrojony w 13 dział, rozwijał prędkość ok. 15 km/h i był osłonięty 6,5-centymetrowym pancerzem. Pierwszy pancernik Unii „St. Louis” został zbudowany w ciągu 65 dni i zwodowany w Carondelet (Missouri) 12 października 1861 r. Oficjalnie wszystkie okręty weszły do służby po 16 stycznia 1862 r.

obronnych Południa na drodze do Memphis, 40 mil na północ od miasta. 10 maja uzbrojone w tarany parowce konfederatów9 uszkodziły opancerzone okręty Unii, spły­wające w dół rzeki przy Plum Point Bend, koło fortu Pillow (poważnie uszkodzone zostały wówczas „Cin­cinnati” i „Mound City”). Dopiero w końcu maja, kiedy wojska federalne opanowały północno-wschodnią część Tennessee i zmusiły konfederatów do ewakuowania fortu Pillow (4 czerwca), flotylla Davisa otworzyła sobie drogę do Memphis.

6 czerwca okręty Unii („Benton”, „Cairo”, „Carondelet”, „Louisville” i „St. Louis”) wraz z dwoma taranami Elleta („Monarch” i „Queen of the West”) przypłynęły do miasta, gdzie stawiła im opór niewielka flota Konfederacji („Ge­neral Beauregard”, „General Bragg”, „General Price”, „General Van Dorn”, „General Thompson”, „General Lovell”, „Sumter” i „Little Rebel”), dowodzona przez kmdr. Jamesa E. Montgomery’ego. Wywiązała się zacięta bitwa, zakończona zdecydowanym zwycięstwem floty fe­deralnej. Montgomery stracił siedem z ośmiu okrętów (ocalał tylko CSS „General Van Dorn”) i około 180 ludzi. Jedyną ofiarą po stronie Unii był — jak na ironię — płk Charles Eilet, który zmarł po bitwie w wyniku zakażenia nogi zranionej kulą z pistoletu.

Zwycięstwo pod Memphis pozwoliło przejąć Północy najważniejsze centrum handlowe i przemysłowe w zachod­nim Tennessee wraz ze wszystkimi zgromadzonymi tam zapasami, materiałami wojennymi i flotą parowców, których konfederaci nie zdążyli na czas ewakuować. Zwycięstwo Davisa otworzyło dla żeglugi Unii kolejny odcinek Missisipi i zapewniło jej panowanie w górnym biegu rzeki. Tym samym Vicksburg został głównym

9 Były to tzw. cottoncalds („bawełniane pancerniki”), gdyż ich główną ochronę przed pociskami stanowiły sprasowane bele bawełny pełniące rolę pancerza.

punktem łączącym stany Konfederacji leżące po zachod­niej stronie Missisipi z resztą Południa. Zyskawszy bazę w Memphis, dowódcy Unii zwrócili wzrok na Vicksburg, który stał się teraz najbardziej oczywistym celem woj­skowym Północy. Wkrótce rozpoczął się wyścig między flotami Davisa i Farraguta o to, kto pierwszy zmusi do poddania najpotężniejszy bastion Południa nad Missisipi.

Rozkaz Departamentu Marynarki z 20 stycznia naglił Farraguta do natychmiastowego wyruszenia w górę rzeki, jak tylko Nowy Orlean zostanie zdobyty.

Nadawca donosił: „Jeśli ekspedycja Missisipi z Cairo nie spłynie w dół rzeki, skorzysta pan z paniki w szeregach wroga i wyśle odpowiednie siły w górę rzeki, aby zająć wszystkie pozycje obronne na jego tyłach”.

Kiedy Nowy Orlean padł, Flotylla Missisipi tkwiła wciąż przed fortem Pillow. W tej sytuacji Farragut przekazał 1 maja dowództwo wojsk okupacyjnych w Nowym Orleanie energi­cznemu i surowemu gen. Butlerowi (jego rządy twardej ręki trwały do 16 grudnia 1862 r., kiedy został zastąpiony przez gen. Nathaniela P. Banksa), a następnie walcząc z prądem rzeki oraz własnymi tmdnościami, ruszył na północ. Zwiadow­czy „Iroquis” z kmdr. Jamesem Espal merem na pokładzie dopłynął 7 maja do bezbronnego Baton Rouge. Wkrótce do Baton Rouge dotarły pozostałe okręty Farraguta. Cały wojskowy personel miasta, z gubernatorem Thomasem O. Moore’em i wielu mieszkańców uciekło, oddając unionistom stolicę Luizjany bez jednego wystrzału. Farragut obsadził miasto załogą z oddziałów gen. Thomasa Williamsa, wyzna­czonych przez Butlera do pomocy w ataku na Vicksburg. Potem ruszył dalej. Czekała go teraz 300-milowa żegluga długą, wąską i pokręconą rzeką, nad którą w wielu miejscach panowały konfederackie baterie.

„Jak się okazało — pisał Farragut w późniejszym raporcie do przełożonych — niebezpieczeństwa i trudności, jakie napotkaliśmy na rzece, po raz pierwszy, odkąd się na niej

znaleźliśmy, poważnie wpłynęły na tempo naszego poru­szania się i okazały się bardziej niszczycielskie dla naszych okrętów, niż ogień wroga. Z powodu zużycia silników i niedostatków węgla ruch w górę rzeki jest poważnie opóźniony”.

Zlikwidowanie punktów oporu konfederatów nad Missisipi,o których mówiły rozkazy z Waszyngtonu, wymagało nie tylko udziału floty, ale także odpowiedniej ilości wojska do obsadzenia zdobytych pozycji. Ograniczony liczebnie koipus Butlera wystarczał do zajęcia fortów w dole rzeki i okupacji Nowego Orleanu oraz Baton Rouge, był jednak za słaby, żeby opanować ufortyfikowane pozycje w górnym biegu rzekii utrzymać linie komunikacyjne czterokrotnie dłuższe od tych, które łączyły ujście Missisipi z Nowym Orleanem. Powyżej Nowego Orleanu nisko położone koryto rzeki podnosi się i rozszerza na zachód, aż do ujścia Red River, lecz przy wschodnim brzegu zwęża się już 150 mil od miasta. W odległości około 250 mil od Vicksburga wschodni brzeg rzeki przechodzi w nieregularną linię wzgórz, dominujących nad lustrem wody. Pozycji obronnych usytuowanych w takim terenie nie można było zdobyć przy użyciu samej floty, zwłaszcza że szerokie zaplecze czyniło je mniej odpornymi na odcięcie, tak jak to miało miejsce w przypadku fortów Jackson i St. Philip. Ze wzgórz nad rzeką konfederaci kontrolowali znaczny odcinek Missisipi i utrzymywali żywot­ną komunikację z Teksasem oraz regionem w dorzeczu Red River. Zamiar opanowania ich siłami floty z góry skazany był na niepowodzenie, nawet jeśli upadek Nowego Orleanu wstrząsnął Południem i wywołał rozpacz Konfederacji.

Okoliczności tych Farragut był w pełni świadomy, kiedy podejmował wyprawę w górę Missisipi. Nie zamierzał kwestionować poleceń przełożonych, ale prywatnie dawał wyraz swojemu niezadowoleniu z błędnej oceny sytuacji (dokonał jej Departament Marynarki) i niedostatecznych sił, przeznaczonych do operacji w górze rzeki. Irytowało

go, że kierownictwo marynarki w Waszyngtonie żądało od niego połączenia się z Flotyllą Missisipi (znajdowała się prawie 900 mil od ujścia rzeki), tylko z powodu zgodności z planami dowództwa, bez pozostawienia mu w tej sprawie swobody decyzji. „Chcemy wiedzieć — pisał Fox w kolej­nym liście do Farraguta — czy postąpił pan zgodnie z instrukcjami i wysłał odpowiednie siły w górę rzeki na spotkanie z Flotyllą Zachodnią”.

„Ludziom w Departamencie wydaje się — replikował Farragut — że moja flota nie poniosła żadnego uszczerbku i że po przybyciu do Nowego Orleanu była w stanie od razu popłynąć w górę rzeki (...). Prawie wszystkie kanonierki są tak uszkodzone, że nie mają szans na konfrontację z opance­rzonymi taranami płynącymi z prądem w dół rzeki (...). Przybyłem do Nowego Orleanu, mając w zapasie żywność na pięć lub sześć dni i tylko jedną zapasową kotwicę. Jak tylko uzupełnię zapasy i zdobędę kotwice wyruszymy w górę rzeki i spróbujemy, na ile to będzie w praktyce możliwe, wypełnić dotychczas otrzymane rozkazy”.

W dniach 12-13 maja flota Farraguta zmusiła do kapi­tulacji Natchez, ważny port w pobliżu ujścia Red River. Pierwsza grupa kanonierek dowodzona przez kmdr. S. P. Lee dotarła 18 maja do Vicksburga. Lee od razu zorientował się, że położenie Vicksburga i siła garnizonu, którym dowodził gen. Martin Smith (ten sam, który był od­powiedzialny za przygotowanie zewnętrznego pasa obrony Nowego Orleanu), stanowią zbyt wielkie ryzyko, aby zdobywać miasto z marszu lub decydować się na prze­płynięcie obok niego. Farragut mógł się o tym przekonać osobiście 23 maja, kiedy do Vicksburga dopłynęły pozostałe okręty jego flotylli. Wkrótce po nich na miejsce dotarły transportowce wiozące 1500 żołnierzy gen. Williamsa.

Vicksburg zbudowany został na wysokim cyplu nad zakrętem Missisipi. Leży w miejscu starego francuskiego fortu z początku XVIII w., strzegącego przecięcia ważnych

szlaków komunikacyjnych, jakimi były rzeka Missisipi oraz droga prowadząca ze wschodniego Teksasu i Luizjany na głębokie południe Stanów Zjednoczonych. Po przejęciu Luizjany od Francji, Hiszpanie wybudowali tu w 1791 r. fort Nogales. Amerykanie wzięli w posiadanie okoliczne tereny w 1798 roku. W 1814 r. pastor kościoła metodystów Newitt Vick założył tu misję, wokół której z czasem powstało miasto nazwane od jego nazwiska „Vick’s Burgh” („Miasto Vicka”). Strategiczne położenie Vicksburga wy­nikało z faktu, że znajdował się on przy ostrym zakolu Missisipi na wysokiej, nadrzecznej skarpie, wznoszącej się miejscami na wysokość 250 stóp (około 80 metrów). W 1862 r. Vicksburg stanowił bazę konfederatów i strzegł ważnej linii kolejowej biegnącej ze Shreveport w Luizjanie do stolicy stanu Mississippi Jackson. Linia ta stanowiła główną trasę dostaw uzbrojenia i zaopatrzenia dla armii Południa z zachodnich stanów Konfederacji, Arkansas, Teksasu, Luizjany oraz portów w Meksyku, dokąd docierała znaczna część zagranicznych dostaw wojskowych z powodu blokady morskiej Południa. Ze względu na swoje obronne położenie i strategiczne znaczenie dla Południa, Vicksburg nazywany był często „Gibraltarem Konfederacji” (Gibraltar of Confederacy).

Potężnie umocnione i położone w idealnym do obrony miejscu miasto nie przestraszyło się zdobywcy Nowego Orleanu. Farragut, wysyłając taką samą propozycję kapitu­lacji, jaką wcześniej złożył innym mijanym po drodze miastom nad Missisipi, przeczytał w odpowiedzi: „Miesz­kańcy stanu Mississippi nie wiedzą i nie chcą wiedzieć, jak się kapituluje przed nieprzyjacielem. Jeśli komodor Farragut i generał Butler chcą ich tego nauczyć, niech przyjdą i spróbują to zrobić”. Po takim powitaniu 26 maja okręty Farraguta ostrzelały konfederackie pozycje wzniesione poniżej miasta w Grand Gulf, a później rozpoczęły kilku­dniowy ostrzał samego Vicksburga. Ostrzał ten okazał się

całkiem bezowocny, gdyż artylerzyści nie mogli nawet dokładnie wycelować dział w konfederackie baterie na wysokiej skarpie brzegowej. Na prośbę Farraguta gen. Williams przeprowadził rekonesans w rejonie miasta, którego wyniki przedstawił na naradzie dowódców. Z rapor­tu wynikało, że Williams uważa lądowanie pod Vicksbur- giem za niemożliwe i nie widzi szans na podjęcie jakich­kolwiek działań w obliczu tak silnego przeciwnika (kon­federaci mogli w ciągu kilku godzin przerzucić dodatkowo 30 000 ludzi transportem kolejowym z Jackson), zajmują­cego dominującą pozycję nad rzeką. Większość dowódców zgodziła się z jego opinią.

„Nie przepłynąłem obok Vicksburga — napisał Farragut w liście do domu — nie dlatego, że był zbyt silnie ufortyfikowany, i nie dlatego że nie mógłbym tego z łat­wością zrobić, ale dlatego, że zostalibyśmy odcięci od zapasów węgla i żywności. Znaleźlibyśmy się pomiędzy dwoma wrogami (Vicksburgiem i Memphis), więc moi kapitanowie odradzili mi takie rozwiązanie. Byłem wtedy bardzo chory i ustąpiłem wobec ich rady, którą uważam za słuszną. Wątpię jednak, czy podjąłbym taką decyzję, gdybym był zdrowy”.

Dodatkowym powodem, dla którego Farragut postanowił wycofać się spod Vicksburga był fakt, że oddziały Wil­liamsa miały tylko kilkudniowe racje żywności, dlatego flota musiała oddać im część swoich zapasów. To, co zostało, wystarczyło tylko na doprowadzenie okrętów z powrotem do Nowego Orleanu. Farraguta niepokoiły także opadające wody Missisipi. Obawiał się on ponadto o bezpieczeństwo płynących bez eskorty statków z węglem, znajdujących się w okolicach Natchez (100 mil od Vicks­burga). Były one narażone na ataki nieregularnych od­działów Południa, operujących niemal na całej długości wysokiego, wschodniego brzegu Missisipi. Ostatecznie 28 maja oddziały Williamsa znalazły się z powrotem w Baton

Rouge. Kilka dni później spod Vicksburga powróciły także okręty Farraguta.

Na początku czerwca, kiedy Farragut był jeszcze w górze rzeki, dotarły do niego nowe rozkazy z Waszyngtonu z datą 17 maja. Zastępca sekretarza marynarki przypominał w nich o zadaniu, które wyznaczono dowódcy eskadry. Ponaglał do otwarcia żeglugi na Missisipi dla flotylli Davisa. Farragut, wykonując rozkazy Foxa, 20 czerwca wypłynął z Baton Rouge z powrotem do Vicksburga. Tym razem miał ze sobą całą brygadę gen. Williamsa w sile 3200 żołnierzy i liczną grupę robotników cywilnych. Ich głównym zadaniem miało być przekopanie kanału w po­przek półwyspu De Soto, leżącego naprzeciwko miasta, oraz doprowadzenie do zmiany biegu Missisipi w taki sposób, aby rzeka znalazła się poza zasięgiem konfederac­kich baterii. Dopiero wtedy statki z żołnierzami i kanonierki mogłyby bezpiecznie minąć Vicksburg.

Tego samego dnia, kiedy Farragut rozpoczął swoją drugą wyprawę na Vicksburg, rząd Konfederacji postawił na czele Departamentu Mississippi i Wschodniej Luizjany (Department of Mississippi and East Louisiana) gen. Earla Van Dorna. Energiczny i nieco egocentryczny Van Dorn 27 czerwca objął osobiście komendę nad obroną Vicksbur­ga, pod którym miał się spotkać ze swoim szkolnym kolegą z West Point — gen. Williamsem.

Wyruszając po raz drugi przeciwko Vicksburgowi, Far­ragut był przekonany, że powróci do Zatoki Meksykańskiej dopiero na wiosnę następnego roku, gdyż na Missisipi zaczynał się właśnie sezon niskich stanów wody. Zdradliwa rzeka szybko dała o sobie znać, gdy ciężki „Hartford” osiadł na przybrzeżnej mieliźnie. Udało się go zepchnąć na wodę dopiero 24 godziny później, gdy wyładowano na brzeg cały zapas węgla, amunicji i dwa działa. „Jak smutno jest myśleć o tym, że twój okręt utknął przy błotnistym brzegu, pięćset mil od naturalnego środowiska marynarza

— pisał Farragut. — Wiem, że zrobiłem wszystko, co w mojej mocy, by zapobiec jego obecności tak daleko w głębi rzeki, ale zostałem do tego zmuszony rozkazem”.

Pierwsze dwie kanonierki Farraguta („Itasca” i „Wis- sahickon”) dotarły do Vicksburga już 9 czerwca. Pozostała część eskadry dopłynęła tam 18 czerwca. Dwa dni później do okrętów Farraguta dołączyła flotylla siedemnastu szku- nerów Portera wezwanych z bazy w Pensacoli na Florydzie, dokąd odpłynęły po zdobyciu Nowego Orleanu. Po zajęciu wygodnych stanowisk przy obu brzegach, okrętowe moź­dzierze, 26 czerwca, rozpoczęły ostrzał trwający dwa dni. Nazajutrz żołnierze Williamsa zajęli się pracami przy kopaniu kanału. Tymczasem Farragut postanowił powtórzyć manewr, jakiego już raz dokonał pod fortami u ujścia Missisipi. Wieczorem 27 czerwca Porter dał znać, że jest gotów osłonić ogniem próbę przepłynięcia eskadry Far­raguta pod bateriami Vicksburga.

Jak już wspomniano, Vicksburg leży na wschodnim, wysokim brzegu Missisipi. U jego stóp rzeka zatacza ostry łuk w kształcie litery „U”, którego pełna długość wynosi około 4 mil (6,5 kilometra). Każdy przepływający statek miał tutaj do pokonania niebezpieczną drogę, dużo trudniejszą, niż gdyby płynął prostym torem wodnym, i z tego powodu był bardziej narażony na ostrzał z nadbrzeżnej skarpy. Zadanie eskadry Farraguta, znajdującej się poniżej miasta, było trudniejsze, gdyż okręty musiały popłynąć pod prąd, kursem bliżej wschodniego brzegu. Potem należało wziąć ostry skręt w lewo i dopiero po przebyciu zakrętu można było podejść do zachodniego brzegu, który dawał pewną osłonę przed ogniem dział z najwyżej położonych baterii.

Farragut dał sygnał do natarcia 28 czerwca o godzinie 2.00 w nocy. Godzinę później eskadra licząca jedenaście okrętów („Hartford”, „Richmond”, „Brooklyn”, „Iroquis”, „Oneida” oraz sześć kanonierek) ruszyła w górę rzeki. O godzinie 4.00 nad ranem płynąca wolno armada minęła

szkunery Portera, które natychmiast pokryły ogniem pozycje konfederackich dział. W wyniku nieporozumienia trzy okręty stanowiące straż tylną (USS „Brooklyn” i dwie kanonierki) nie ruszyły na czas i zostały w tyle. Osiem pozostałych o godzinie 6.00 zakotwiczyło bezpiecznie powyżej Vicksburga. Okręty Farraguta ucierpiały mniej, niż można było oczekiwać, chociaż były narażone na ciągły ogień wroga, na który nie mogły nawet odpowiedzieć. Przyczyniła się do tego słaba celność konfederackich artylerzystów, którzy przenosili większość pocisków nad posuwającą się kolumną.

Minąwszy Vicksburg, Farragut wysłał chłodny raport do Waszyngtonu. „Dotarłem do Vicksburga z «Brooklynem», «Richmondem» i «Hartfordem» — pisał — z głębokim postanowieniem wykonania otrzymanych instrukcji naj­lepiej, jak tylko potrafię (...). Forty można minąć, tak jak my to zrobiliśmy i możemy zrobić znowu tyle razy, ile się tego będzie od nas wymagać. Nie będzie to jednak łatwa sprawa, gdyż tak długo, jak wróg z wielką siłą tkwi za wzgórzami, uniemożliwiając nam desant i utrzymanie miejsca lądowania, możemy co najwyżej uciszyć na jakiś czas jego baterie (...). Jestem przekonany, że Vicksburga nie da się zdobyć bez armii liczącej 12 000 lub 15 000 ludzi. Jest tu cała dywizja generała Van Dorna, zajmująca bezpieczne pozycje za wzgórzami”.

Niski stan wody uniemożliwiał dużym okrętom posuwa­nie się w górę rzeki dalej niż 15 mil powyżej Vicksburga, toteż Farragut zatrzymał flotę niedaleko ujścia lewego dopływu Missisipi — rzeki Yazoo. Kilka dni później dostał wiadomość od Portera, który ostrzegał, że jeśli duże jednostki nie wrócą szybko w dół rzeki, poziom wody w Missisipi unieruchomi je do następnego roku (do 3 lipca Porter bombardował Vicksburg; 9 lipca został odwołany do Waszyngtonu, a jego szkunery przeszły do służby na wschodnim wybrzeżu).

1 lipca koło plantacji Young’s Point, położonej naprzeciw ujścia rzeki Yazoo, okręty Farraguta połączyły się z flotyllą Davisa, która dwa dni wcześniej wypłynęła z Memphis. Połączone siły rzeczne Unii pozostały na terenach na północ od Vicksburga do 15 lipca, z wyjątkiem „Brooklynu” i dwóch kanonierek, które operowały po drugiej stronie miasta. Miejsce postoju okrętów znajdowało się 4 mile od ujścia Yazoo, u północnej nasady półwyspu De Soto. Z Yazoo 15 lipca wypłynął ukrywający się w głębi rzeki, najbardziej udany pancernik Konfederacji, CSS „Arkansas”, dowodzony przez kmdr. Isaaca N. Browna10. To, co nastąpiło później uważa się za jedną z najbardziej heroicz­nych akcji w historii marynarki amerykańskiej. Silnie opancerzony i uzbrojony okręt stoczył zwycięską walkę z trzema jednostkami Davisa na Yazoo, następnie przebił się przez całą połączoną flotę federalną i choć mocno postrzelany (straty załogi wyniosły 10 zabitych i 15 rannych), szczęśliwie dopłynął do Vicksburga przy aplauzie tłumów obserwujących jego samotny bój z brzegu rzeki. Farragut ruszył za nim w pogoń i nocą przepłynął ponownie pod działami fortów. Tydzień później Davis wysłał mu na pomoc pancernik USS „Essex” (dowódca kmdr William D. Porter) i taran „Queen of the West” (dowódca płk Charles R. Eilet). Okręty te usiłowały 22 lipca bez powodzenia zniszczyć „Arkansas” (stracił kolejnych 13 członków zało­gi), którego obecność zagrażała całej żegludze Unii w dol­nym odcinku Missisipi. Po walce Eilet powrócił w górę

10 Budowę CSS „Arkansas” rozpoczęto w sierpniu 1861 r. w okolicach Memphis. Okręt miał długość 50 m i szerokość 11,5 m; wyporność około 10 ton. Pokryty był pancerzem z rozklepanych szyn kolejowych o grubości do 11 cm i dodatkowo osłonięty sprasowanymi belami bawełny. Uzbrojony był w 10 dział i żelazny pięciometrowy taran o wadze ponad 3,5 ton. W kwietniu 1862 r. niewykończony „Arkansas” został odholowany w głąb Yazoo, gdzie przez dwa miesiące kontynuowano jego budowę i szkolenie 232-osobowej załogi. Jego dowództwo 28 maja powierzono kmdr. Isaacowi Brownowi.

rzeki, ale ciężki „Essex” nie zdołał dopłynąć pod prąd do swojej flotylli i pozostał poniżej Vicksburga. Wkrótce przysłano mu do pomocy kolejny taran Elleta „Sumter”.

20 lipca Farragut otrzymał spóźnione rozkazy (z datą 14 lipca) z Departamentu Marynarki, w których kazano mu przerzucić część sił ponownie w dół rzeki z jak najmniejszymi stratami. Stwierdziwszy, że strome urwiska i bastiony Vicksburga przetrwają każde, nawet najcięższe bombardowanie z wody, Farragut uznał dalszą swoją obecność pod Vicksburgiem za bezcelową i 24 lipca wyruszył w drogę powrotną do Nowego Orleanu z całą flotyllą. Dodatkowym powodem odwrotu, poza ciągłym opadaniem wód Missisipi, były choroby, które nękały jego flotę (na samym „Brooklynie” zachorowało 68 ludzi z 300-osobowej załogi). Wskaźnik chorych był jednak mniejszy niż we Flotylli Missisipi (u Davisa zachorowało 40% marynarzy), co pozwala wyrazić ogólną opinię o warunkach, w jakich znalazły się załogi jego okrętów. Jeszcze gorzej wyglądała sytuacja w oddziałach gen. Williamsa, w których zdolnych do służby pozostało tylko 800 spośród 3200 ludzi. Wyruszając w drogę powrotną, Farragut zostawił w górze rzeki trzy kanonierki, które wraz „Essexem” i „Sumterem” miały patrolować Missisipi na odcinku od Vicksburga do Baton Rouge.

28 lipca Farragut po wielu perypetiach przyprowadził swoje ciężkie okręty do Nowego Orleanu. Po drodze wysadził piechotę Williamsa w Baton Rouge, gdzie żoł­nierze znaleźli pomoc medyczną. Tego samego dnia flotylla Davisa odpłynęła spod Vicksburga do nowej bazy w mieście Helena w Arkansas. W ten sposób obie rzeczne flotylle Unii wróciły tam, skąd przypłynęły.

Odwrót floty Farraguta spod Vicksburga gen. Van Dom uznał za wielki sukces. Chcąc go właściwie wykorzystać, postanowił odzyskać panowanie nad całą Luizjaną. W tym celu zaplanował odbicie Baton Rouge, które miało być

preludium do ofensywy na Nowy Orlean. Do wykonania tego zadania skierował 27 lipca 4-tysięczną dywizję gen. Johna C. Breckinridge’a 11. Dywizja Breckinridge’a 28 lipca wyładowała się z pociągów w Ponchatoula, 60 mil na wschód od Baton Rouge. Stanęła obozem w niedalekim ośrodku szkoleniowym luizjańskiej milicji Camp Moore. Dowiedziawszy się, że w Baton Rouge stacjonuje 3-tysięczna brygada gen. Williamsa, osłaniana przez „Essex” i kanonier- ki Farraguta, Breckinridge zażądał przysłania mu na pomoc opancerzonego „Arkansas”. Wypłynął on z Vicksburga 3 sierpnia bez urlopowanego kmdr. Browna. Po pokonaniu blisko 300 mil na pełnych obrotach nadwyrężony silnik pancernika zepsuł się zaledwie 5 mil od Baton Rouge, eliminując okręt z przyszłej bitwy.

Dywizja Breckinridge’a, zredukowana w wyniku chorób i braku żywności do 2600 ludzi, zaatakowała 5 sierpnia rano Baton Rouge bez wsparcia swojego pancernika. Po sześciu godzinach zaciętej walki, w trakcie której poległ gen. Williams, konfederaci wycofali się ze znacznymi stratami12. Duży udział w odparciu ich ataku miały okręty Unii, które ostrzeliwały nacierających południowców od strony Missisipi. Następnego dnia kanonierki Farraguta patrolujące rzekę wyśledziły powyżej miasta uszkodzony „Arkansas”. Wkrótce unieruchomiony olbrzym stanął w ob­liczu zionącego ogniem „Essexa”. Nie mając możliwości manewrowania swoim okrętem, kpt. Stevens (zastępował Browna) skierował „Arkansas” do brzegu. Wysadził załogę i podpalił okręt ze łzami w oczach. Chlubna, zaledwie

11 John C. Breckinridge, polityczny generał z Kentucky, był wice­prezydentem w rządzie Jamesa Buchanana i kandydatem partii demo­kratycznej w wyborach w 1860 r.

12 W bitwie o Baton Rouge obie strony poniosły podobne straty. Unioniści mieli 383 zabitych i rannych, konfederaci stracili 453 ludzi. Jednym z zabitych byt walczący po stronie Konfederacji szwagier Lincolna — por. Alexander Todd.

23-dniowa kariera „pływającej legendy Konfederacji” do­biegła końca.

Zawiadomiony o ataku konfederatów na Baton Rouge, Farragut wyruszył na pomoc z Nowego Orleanu na czele kilku okrętów, lecz kiedy 7 sierpnia przybył do miasta, było już po walce. Wielką satysfakcję sprawił mu wypalony wrak „Arkansas”, wyrzucony na brzeg rzeki. Jego koniec oznaczał, że z wód Missisipi zniknął ostatni groźny okręt Południa. Tym samym Farragut czuł się zwolniony z dalszej obecności na rzece, do której czuł niechęć, gdyż dała mu się porządnie we znaki13.

Sukces wojsk federalnych w bitwie o Baton Rouge miał jedynie wymiar taktyczny. Oddziały Unii z rozkazu gen. Butlera 21 sierpnia opuściły miasto (ponownie zostało zajęte dopiero 17 grudnia na rozkaz następcy Butlera — gen. Banksa) i wzmocniły garnizon Nowego Orleanu, który mógł być celem następnego ataku konfederatów. Wraz z wojskami lądowymi cofnęły się także siły rzeczne. Oddały znowu w posiadanie Południa ujście Red River, ważnej arterii wodnej dla regionu leżącego na zachód od Missisipi. Konfederacja wykorzystała wstrzymanie ofen­sywnych działań Unii do ufortyfikowania linii wzgórz na południe od Vicksburga i leżącego 200 mil dalej Port Hudson, najmocniejszej strategicznej pozycji w dol­nym odcinku Missisipi. Port Hudson, ze swoimi ciężkimi umocnieniami obronnymi ulokowanymi na 25-metrowej

13 W sierpniu Farragut odpłynął do bazy w Pensacoli. Rozkazem z 16 lipca wraz z trzema innymi oficerami marynarki (Foote’em, Porterem i Samuelem F. Du Pontem) został awansowany do stopnia kontradmirała (rear-admiral). W listopadzie 1862 r. wrócił do Nowego Orleanu, a w marcu 1863 r., gdy Grant nacierał na Vicksburg, wspomógł go, mijając Port Hudson i zatrzymując ruch statków Konfederacji na Red River. W sierpniu 1864 r. zasłynął brawurową akcją mającą na celu zdobycie wejścia do Zatoki Mobile. 23 grudnia tego roku został pierwszym wiceadmirałem (vice-admiral) w historii marynarki USA, a w 1866 r. admirałem (admirał).

nadbrzeżnej skarpie, położony niecałe 20 mil od Baton Rouge, miał w przyszłości odegrać ważną rolę jako zapora dla floty federalnej i ostatni bastion Południa nad Missisipi. Z tego punktu widzenia kampania Van Dorna okazała się strategicznym zwycięstwem, które przedłużyło żywot Vicksburga i utrzymało komunikację z zachodnimi stanami Konfederacji.

Podsumowując końcowe działania w dolinie Missisipi w 1862 r., historyk Południa, Edwin Bearss — napisał:

„Mając jeden pancernik i niewiele dział (...) konfederaci odzyskali kontrolę nad dwustupięćdziesięciomilowym od­cinkiem Missisipi (...). Pierwsza duża kampania przeciwko Vicksburgowi zakończyła się niepowodzeniem (...). Udana obrona Vicksburga i odzyskanie dolnego biegu Missisipi pomiędzy Port Hudson i Vicksburgiem było wielkim zwycięstwem sił zbrojnych Konfederacji, o czym historycy wojskowości często zapominają”.

Działania sił rzecznych Północy na Missisipi w 1862 r. pokazały, że Vicksburg jest „trudniejszym orzechem do zgryzienia” niż Nowy Orlean, Baton Rouge, czy Memphis. Potrzebny był kolejny rok wojny i dowódca pokroju gen. Ulyssesa S. Granta, żeby rozwiązać ten problem.

DOM PODZIELONY

Dom podzielony niezgodą nie może się ostać.(Abraham Lincoln, 16 czerwca 1858 r.)

„Rozwiedliśmy się, ponieważ tak bardzo się nienawidziliś­my” — w taki sposób Mary Boykin Chesnut, pamiętnikarka z Karoliny Południowej, podsumowała to, co się stało w Stanach Zjednoczonych na początku 1861 roku.

Północ i Południe, połączone więzami historii, krwi i cier­pień, nie mogły już dłużej ze sobą żyć. Jak każdy związek przechodziły różne koleje losu, a ich wspólny żywot znaczyły okresy harmonii i współpracy, przeplatane momentami nie­zgody. Nieporozumienia łagodzone były przez wzajemne ustępstwa, które nie zadowalały żadnej ze stron. Rozdźwięk, który nastąpił w latach 1860-1861 był jednak znacznie poważniejszy, skłonność do kompromisu mniejsza, a jego efekty mniej znaczące. W końcu doszło do tego, co zwykło się nazywać „różnicami nie do pogodzenia”, tyle że na skalę ogólnonarodową. Tym razem nie było jednak sędziego, który wysłuchałby racji obu stron i wziął na siebie ciężar zażegnania sporu. Walka o rozwód Południa z Północą miała się odtąd toczyć nie w sali sądowej, lecz na polach 10 000 bitew i potyczek podzielonego kraju.

Kiedy „Ojcowie Założyciele” (Founding Fathers) Stanów Zjednoczonych po raz pierwszy osiągnęli zgodę w sprawie kształtu konstytucji, nie przewidywali jak ważnym prob­lemem stanie się w następnym stuleciu walka o utrzymanie równowagi sił pomiędzy elitami politycznymi Północy i Południa. Ekspansja terytorialna i zasiedlanie nowych terytoriów prowadziły do powstawania nowych stanów, stale powiększając początkową liczbę trzynastu kolonii. Odbywało się to w ramach jednego państwa, ale w praktyce Północ i Południe rozwijały się według innych reguł, na które największy wpływ miały warunki geograficzne i liczba ludności. Na terenach położonych na południe od rzeki Ohio ziemia i klimat sprzyjały rozwojowi wielkich plantacji, a także uprawie na wielką skalę takich roślin, jak: tytoń, bawełna, ryż, trzcina cukrowa. Przemysł nigdy nie osiągnął na Południu znaczącej roli, głównie z powodu małego zapotrzebowania na jego wytwory i braku surowców mineralnych. Istniał natomiast popyt na wielkie ilości taniej siły roboczej do pracy w polu, co zapewniała instytucja niewolnictwa. Nacisk na rozwój rolnictwa był przyczyną powstania na Południu niewielu miast, z których żadne nie było większe od przejętego w 1803 r. od Francuzów Nowego Orleanu (168 000 mieszkańców). Te istniejące były ulokowane głównie na wybrzeżu atlantyckim jako porty, z których wysyłano rolnicze produkty Południa do stanów północnych i do Europy.

Głównym źródłem dochodów Południa był eksport pro­duktów rolniczych, przede wszystkim bawełny, której uprawa obejmowała w pierwszej połowie XIX w. coraz większe tereny na Zachodzie: w Alabamie, Mississippi, Arkansas, Luizjanie i Teksasie. W 1860 r. eksport bawełny, głównie do Wielkiej Brytanii, przyniósł 191 min dolarów dochodu, prawie sto razy więcej niż eksport cukru. W latach 1815-1860 stanowił połowę wartości całego krajowego eksportu. Szybki rozwój przemysłu tekstylnego w pierwszej

połowie XIX w. przyniósł dobrą koniunkturę na ten surowiec. W latach 1800-1850 produkcja bawełny po­dwajała się co 10 lat. Nic dziwnego, że bawełnę nazywano na Południu „królem” (King Cotton). Wydawało się, że szybko rozwijający się przemysł i rozbudowa miast, tak jak to było na Północy, nie są Południu potrzebne. Powszechnie wierzono, że za bawełnę i inne ziemiopłody Południe jest w stanie kupić wszystko, czego potrzebuje. Do wybuchu wojny Południe pozostało regionem rolniczym, bez więk­szego przemysłu (rozwijały się głównie gałęzie przemysłu maszynowego i narzędzi rolniczych).

Ekspansja systemu plantacyjnego wymagała ogromnego wzrostu liczby niewolników, jeszcze bardziej uzależniając Południe od niewolniczej siły roboczej. W głównych stanach niewolniczych odsetek ludności murzyńskiej znacznie wzrósł i w 1861 r. wynosił: w Karolinie Południowej — 59%, w Mississippi — 55%, w Luizjanie — 49%, w Alabamie— 45%, w Wirginii — 45%, na Florydzie — 45%, w Georgii— 44%, w Teksasie — 30%. Handel niewolnikami został zakazany przez Kongres jeszcze w 1808 r., toteż głównym źródłem wzrostu ich liczby był szybki przyrost naturalny, uzupełniany nielegalnym importem na dość dużą skalę. O ile w 1820 r. liczba niewolników wynosiła 1,5 miliona, to w 1860 r. było ich już około 4 milionów. Większość z nich zatrudniona była na plantacjach (z tego ponad połowa przy bawełnie), a około jedna czwarta pracowała jako służba domowa, w kopalniach, leśnictwie i przemyśle.

W przeciwieństwie do Południa, słabsze gleby i chłod­niejszy klimat Północy stwarzały warunki dla gospodarki farmerskiej. Duża ilość surowców sprzyjała także rozwojowi przemysłu. To z kolei wpływało na urbanizację kraju i stymulowało powstawanie dużych miast, oferujących coraz więcej miejsc pracy dla milionów imigrantów na­pływających z Europy. W czasie, gdy Południe z uporem trwało przy swej ekstensywnej gospodarce niewolniczej

i rozwijało się bardzo powoli, Północ modernizowała się na niespotykaną w świecie skalę. W 1860 r. sam tylko stan Massachusetts wytwarzał więcej produktów przemysłowych, niż wszystkie stany południowe razem. Niewolnictwo istniało początkowo także na Północy, ale szybko zniknęło, kiedy okazało się, że jest zupełnie nieprzydatne dla potrzeb małych gospodarstw farmerskich i przemysłu. Stały napływ imigrantów dostarczał wystarczającej ilości rąk do pracy. Niemałe znaczenie miała także moralna kwestia niewolnic­twa, budząca sprzeciw protestanckich w większości miesz­kańców Północy.

W połowie XIX w. Stany Zjednoczone były największym na świecie państwem niewolniczym. Nie były jednak państwem jednorodnym. W ich skład wchodziły stany północne, które były wolne od niewolnictwa i niewolnicze stany na południu. Tak różne organizmy nie mogły funk­cjonować bez zgrzytów. Powstające napięcia doprowadzały do kryzysów politycznych, często na taką skalę, że groziło to rozbiciem państwa. Większość tych konfliktów po­wstawała na tle problemu niewolnictwa. Pierwszy kryzys miał miejsce już podczas zgromadzenia konstytucyjnego w 1787 r. i od razu zagroził istnieniu powstałego państwa. Dzięki talentowi dyplomatycznemu i doświadczeniu Ben­jamina Franklina udało się osiągnąć kompromis. Każdy stan miało reprezentować w Senacie dwóch senatorów. Reprezentacja stanów w izbie niższej miała być natomiast proporcjonalna do liczby ich ludności, przy czym przy określaniu podstawy liczbowej brało się pod uwagę także niewolników. Stany północne zgodziły się ponadto na wprowadzenie do konstytucji klauzul ochraniających nie­wolnictwo On.in. zgodziły się na utrzymanie handlu niewol­nikami przez następne 20 lat). Minęło zaledwie jedno pokolenie od chwili ogłoszenia konstytucji, a nacisk społe­czeństwa i wzrost populacji doprowadził w Stanach Zjed­noczonych do nieuchronnej próby sił.

Tak długo, jak niewolnicze stany Południa dorównywały liczbą stanom wolnym, reprezentacja polityczna w Waszyng­tonie i jednocześnie władza w państwie pozostawały niezagrożone. Każdy stan miał w Senacie po dwóch swoich przedstawicieli i nawet poważniejszy konflikt interesów nie groził osiągnięciem przewagi jednej strony nad drugą. Sprawa ta miała żywotne znaczenie dla Południa, gdyż wzrost liczby ludności i gęstość zaludnienia stopniowo pozwalały osiągnąć stanom północnym przewagę w Izbie Reprezentantów, głównie dzięki imigrantom. Na szczęście dla Południa Senat kontrolował poczynania Izby, a ponieważ do 1820 r. wszyscy prezydenci, z wyjątkiem jednego, pochodzili z Wirginii, Południe nie musiało się obawiać utraty swoich wpływów w Waszyngtonie.

Sytuacja uległa zmianie w 1820 r., kiedy akces do Unii zgłosił „nieparzysty” stan Missouri. W wyniku tzw. kom­promisu Missouri (Missouri Compromise), będącego w is­tocie kolejnym ustępstwem Północy, Missouri przyjęto jako stan niewolniczy i równocześnie Maine jako stan wolny. Wytyczono przy tym sztuczną linię w poprzek kontynentu wzdłuż równoleżnika 36°30', przyjmując, że wszystkie przyszłe stany powstałe na ziemiach powyżej tej linii będą wolne od niewolnictwa, a te które powstaną na ziemiach położonych poniżej, będą mogły same zdecydować o wprowadzeniu lub odrzuceniu tej instytucji. Przez pewien czas kompromis funkcjonował, ale kiedy do Stanów Zjed­noczonych włączono terytoria zdobyte w wyniku wojny z Meksykiem, konflikt wybuchł z nową siłą1.

Zagadnienie słuszności i moralności niewolnictwa na terenach, na których już ta instytucja istniała nie mogło podzielić kraju, jednak włączenie nowych terytoriów od­nowiło napięcia na tle zasięgu jego obowiązywania. Sprawa

1 Włączony obszar obejmował 529 017 mil2, co pod względem powierz­chni stawiało go na trzecim miejscu (po Luizjanie i potem Alasce) wśród zdobyczy terytorialnych USA.

niewolnictwa na obszarach zdobytych na Meksyku była uregulowana w konstytucji, która w odpowiednim miejscu stanowiła, że „Kongres jest władny uchylać i stanowić przepisy i zarządzenia dotyczące terytoriów oraz innej własności należącej do Stanów Zjednoczonych”. Połu­dniowcy szybko dostrzegli okazję utworzenia nowych stanów niewolniczych na zdobytych terenach, poniżej linii kompromisu Missouri. Północ ostro zaprotestowała, obawiając się dominacji Południa w Unii. Jeszcze w czasie trwania wojny z Meksykiem, w sierpniu 1846 r., poseł z Pensylwanii David Wilmot zgłosił w Kongresie projekt klauzuli zastrzegającej, że na terenach uzyskanych od Meksyku niewolnictwo będzie zakazane. Klauzula Wil- mota została przyjęta przez Izbę Reprezentantów, ale odrzucił ją Senat. Delegaci z Południa twierdzili, że Kongres nie ma prawa zakazywać niewolnictwa, a miesz­kańcy nowych stanów winni sami decydować w tej sprawie. Spór wokół klauzuli Wilmota poruszył cały kraj i wywołał gwałtowną dyskusję na temat niewolniczej kolonizacji nowych terytoriów.

Dwa lata po zakończeniu wojny z Meksykiem kryzys osiągnął wyższy poziom. Kalifornia dzięki „gorączce złota” szybko osiągnęła wymaganą liczbę ludności i złożyła wniosek o przyjęcie do Unii, wywołując kwestię równowagi w Kongresie. Teksas z kolei rościł sobie prawa do terenów Nowego Meksyku za Rio Grande i istniała obawa, że może się później podzielić na kilka mniejszych stanów niewol­niczych. Dzięki wytężonej pracy senatora z Illinois — Step­hena A. Douglasa i Henry’ego Claya z Kentucky po wielu miesiącach debat nad rozwiązaniem tego problemu osiąg­nięto kompromis. Ustawa Omnibus Bill, znana jako kom­promis z 1850 r., zakładała przyjęcie Kalifornii jako stanu wolnego. Przewidywała także powstanie przyszłych stanów Nowy Meksyk i Utah, które miały same zadecydować o dopuszczeniu lub odrzuceniu niewolnictwa. Kompromis

zakazywał także handlu niewolnikami w stolicy kraju i wprowadzał rygorystyczne prawo o zbiegłych niewol­nikach (Fugitive Slave Law), uznające za przestępstwo odmowę udzielenia pomocy właścicielom niewolników poszukujących na Północy murzyńskich uciekinierów z Południa.

Kompromis z 1850 r. odwlekł szerszy konflikt tylkoo kilka lat, gdyż obie strony bardziej podkreślały straty, które poniosły w jego wyniku, niż zyski. Z upływem czasu uwidoczniło się, że takie doraźne rozwiązania zamiast pogodzić wszystkich, nie zadowalają nikogo i umacniają tylko geograficzny podział kraju. Ogólnonarodowe poczucie przynależności państwowej zostało zdominowane przez uczucia odrębnego patriotyzmu i nacjonalizm.

Rok 1854 przyniósł nowy etap sporu na tle przynależności nowych terytoriów. W maju tego roku z inicjatywy senatora Douglasa weszła w życie ustawa, która przewidywała utworzenie dwóch nowych Terytoriów: na północy — Neb- raski (sąsiadującej z wolnym stanem Iowa), na południu

Kansas (w sąsiedztwie niewolniczego stanu Missouri). Ustawa nawiązywała do koncepcji przekazania ludności zachodnich terytoriów decyzji w sprawie jej stosunku do niewolnictwa (była to tzw. koncepcja „suwerenności ludo­wej”). Nebraska leżała powyżej linii kompromisu z Mis­souri, toteż ustawa Kansas-Nebraska zawierała pośrednie uchylenie ograniczenia zasięgu niewolnictwa wynikającego

z tego kompromisu. Co więcej, nadawała zasadzie „suwe- renności ludowej” moc podejmowania przez mieszkańców terytoriów decyzji w sprawie niewolnictwa przed uzys-kaniem przez nie statusu stanu. Terytorium, jako przyszły stan, mogło opowiedzieć się za zakresem niewolnictwa

w swoich granicach i zapisać to w konstytucji.Wielu polityków potępiło tę ustawę, uznając ją za rodzaj

spisku zmierzającego do rozprzestrzenienia niewolnictwa na zachodzie Stanów Zjednoczonych. Ostre sprzeciwy

przeciwko niepopularnej ustawie Nebraska-Kansas zdez­integrowały stare partie polityczne. Osłabiły Partię Demo­kratyczną i przyczyniły się do całkowitego rozbicia Partii Wigów. W niektórych częściach kraju zaczęły powstawać zalążki nowego ugrupowania politycznego, z którego wy­łoniła się Partia Republikańska. W jej skład weszli przeciwni rozstrzygnięciom w kwestii Nebraski i Kansas demokraci, dawni wigowie oraz zadeklarowani wrogowie niewolnictwa — abolicjoniści. Program wyborczy nowej partii obej­mował, poza sprzeciwem wobec ekspansji niewolnictwa, ochronę przemysłu przez cła oraz federalne programy gospodarcze.

Południe szybko skorzystało z szansy, którą dawała ustawa Nebraska-Kansas. Do Kansas zaczęli napływać zwolennicy niewolnictwa, z zamiarem uzyskania większości wśród mieszkańców. Przeciwnicy niewolnictwa z Północy odpowiedzieli w podobny sposób, co musiało doprowadzić do konfrontacji. Z sąsiednich stanów niewolniczych, głów­nie z Missouri, zaczęto nasyłać do Kansas uzbrojone bandy, które miały nie dopuścić do masowego osiedlania się tam zwolenników wolnego stanu. Ich wyczyny skłoniły wojujących abolicjonistów do zorganizowania własnych bojówek, które właściwie przejęły metody działania band z Missouri. Na tym tle doszło do fali gwałtów, która przyniosła pierwsze krwawe ofiary. W atmosferze wrogości i napięcia doprowadzono w marcu 1855 r. do wyborów do miejscowej legislatury (zgromadzenia prawodawczego). Z sąsiedniej Missouri przybyły specjalnie na głosowanie grupy osób, które przesądziły o zwycięstwie frakcji pronie- wolniczej. Zwolennicy utworzenia w Kansas wolnego stanu nie uznali wyników wyborów. Zwołali w Topeka odrębną konwencję, wybrali władze i uchwalili konstytucję, po czym zgłosili akces do Unii. Urzędujący prezydent Franklin Pierce, w obliczu krzyżujących się wpływów i intryg w Waszyngtonie, poparł grupę proniewolniczą, która siłą

rozpędziła swoich przeciwników. Rywalizacja polityczna spowodowała nasilenie terroru i wkrótce w Kansas doszło do starć zbrojnych. Latem 1856 r. przyjęły one wręcz postać lokalnej wojny domowej, w której po obu stronach zaczęli padać zabici i ranni.

Pod wpływem wydarzeń w Kansas w Kongresie doszło do incydentu, który zelektryzował cały kraj. Poseł z Karo­liny Południowej — Preston Brooks, 22 maja 1856 r. ciężko pobił laską żarliwego zwolennika zniesienia niewol­nictwa, senatora Charlesa Sumnera z Massachusetts. Wia­domość o tym rozsierdziła fanatycznego abolicjonistę Johna Browna, farmera z okolic Osawatomie w Kansas, który stał na czele antyniewolniczej grupy partyzanckiej. Na wieść o pobiciu Sumnera i śmierci kilku abolicjonistów, zabitych w napadzie na miejscowość Lawrence, dokonanym 21 maja przez Missouryjczyków, Brown z siedmioma ludźmi, wśród których było czterech jego synów, zięć i dwóch sąsiadów, zmasakrował w Pottawatomie Creek pięciu osadników popierających niewolnictwo. W odwecie około 400-osobowy oddział Missouryjczyków napadł 30 sierpnia na Osawatomie, staczając regularną bitwę z 40 ludźmi Browna (w walce zginął jeden z jego synów). Doprowadziło to do eskalacji niekontrolowanej przemocy i wielkiego rozlewu krwi na terenie Kansas.

Przez następne cztery lata w Kansas trwały krwawe starcia, które tylko do jesieni 1856 r. pociągnęły za sobą około 200 dalszych ofiar. Do ich uśmierzenia rząd musiał wysłać oddziały regularnego wojska. Rozlew krwi skończył się dopiero w 1858 r., do czego przyczyniło się zasadniczo fiasko uchwalenia proniewolniczej konstytucji stanowej.

Poprzedziło je precedensowe orzeczenie Sądu Najwyż­szego w sprawie o uwolnienie Dreda Scotta, niewolnika z Missouri, mieszkającego ze swoim właścicielem (lekarzem wojskowym) przez wiele lat w wolnym stanie Illinois i na Terytorium Minnesota. Po powrocie do Missouri Scott

wystąpił do sądu federalnego z żądaniem o uznanie go za wolnego z powodu długotrwałego pobytu na terytorium, gdzie niewolnictwo było zniesione. W marcu 1857 r. Sąd Najwyższy, w którym większość mieli zwolennicy Południa, uznał, że Scott pozostaje niewolnikiem i jego status nie może ulec zmianie tylko dlatego, iż przeniósł się on na terytorium wolne od niewolnictwa. Tym samym sędziowie Sądu Najwyższego potwierdzili, że zawarte w kompromisie Missouri ograniczenia, dotyczące zasięgu niewolnictwa, były niezgodne z konstytucją, ponieważ Kongres nie mógł zakazać sprowadzania niewolników jako własności na jakikolwiek obszar Stanów Zjednoczonych.

Wyrok w sprawie Scotta wywołał wielkie zadowolenie na Południu i oburzenie na Północy. Równocześnie został uznany za poważny cios dla ruchu abolicjonistycznego. Nowy prezydent James Buchanan, który poparł decyzję Sądu Najwyższego, apelował bezskutecznie o jedność narodową. Jego własna Partia Demokratyczna podzieliła się. Zyskali na tym republikanie, którzy nie uznali decyzji Sądu i mogli szeroko zaprezentować swój antyniewolniczy program w częściowych wyborach do Kongresu w 1858 roku. Były one o tyle istotne, że pojawił się w nich na scenie politycznej Abraham Lincoln, mało dotąd znany w skali kraju przywódca republikanów z Illinois. Popular­ność przyniosły mu publiczne debaty, które toczył z Step­henem Douglasem, sławnym demokratycznym senatorem. Lincoln głosił w nich opozycję wobec instytucji niewolnic­twa i rozszerzaniu go, choć nie popierał abolicjonistów, widząc w ich działalności zagrożenie dla jedności kraju. Ostatecznie Douglas został wybrany senatorem na kolejną kadencję, ale Lincoln zyskał sławę świetnego mówcy i zręcznego polityka.

Rywalizacja o Kansas doprowadziła do dalszego po­głębienia nieufności między Północą i Południem, zaog­niając i tak napięte stosunki w obu regionach. Obie strony

podejrzewały się o chęć zdobycia dominacji w Unii, pozwalającej na zmianę konstytucji na własną korzyść. Południe przypuszczało, że po uzyskaniu przewagi stany północne zechcą zlikwidować niewolnictwo w całym kraju; Północ obawiała się natomiast, że Południe może się pokusić o rozszerzenie niewolnictwa również i na stany północne.

Kontrowersje utrzymujące się przez dekady rodziły także inne problemy, które dzieliły Północ i Południe. Wiele pretensji południowców odnosiło się do rzekomego wyzysku gospodarczego przez mieszkańców Północy. Pod­kreślano, że protekcyjne cła, faworyzujące przemysł Pół­nocy, zmuszały odbiorców z Południa do płacenia wyż­szych cen za towary sprowadzane ze stanów północnych. W rzeczywistości stany południowe były same sobie winne. Kolonialna struktura handlu zagranicznego Po­łudnia oraz jego handlu z Północą zadecydowała o eks­porcie produktów rolnych i imporcie towarów przetwo­rzonych za pośrednictwem firm z Północy lub z Wielkiej Brytanii. Wysokie prowizje pobierane przez pośredników pozbawiały Południe znacznej części zysków. Wrogość, jaką producenci z południowych stanów żywili do tych pośredników, przenosiła się na całą Północ i rząd fe­deralny, który — jak powszechnie sądzono — dyskry­minował Południe swoimi decyzjami. Południe podejrze­wało także, że centralizacja władzy przez rząd federalny ma na celu ograniczenie niezależności stanów. Podkre­ślano, że „Ojcowie Założyciele” zgodzili się na utworzenie Unii dla wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, ale bez rezygnacji z indywidualnej suwerenności stanów. Te i inne argumenty pojawiały się i cichły, ale kwestia niewolnictwa istniała przez cały czas i to ona ostatecznie podzieliła naród. Po latach dyskusji i kryzysów Północ i Południe ewoluowały w kierunku pozycji skrajnych, które miały służyć w równym stopniu ich politycznym

interesom, jak i moralnej ocenie samej instytucji nie­wolnictwa.

Zarówno obywatele Południa, jak i Północy uważali Murzynów za przedstawicieli niższej rasy, umysłowo niezdolnych do troszczenia się o siebie i funkcjonowania w białym społeczeństwie. Na Północy panowała także dość powszechna opinia, że między rasą białą i czarną istnieją różnice, które nigdy nie pozwolą na to, aby żyły one w warunkach społecznej, a także politycznej równości. Nawet wśród najbardziej prominentnych abolicjonistów, domagających się prawnej likwidacji niewolnictwa, niewielu wierzyło w równość obu ras. Tym, co inspirowało abolic­jonistów było jedynie głębokie przekonanie, że jeden człowiek nie powinien być własnością innego człowieka. Na ogół przeciwnicy instytucji niewolnictwa uznawali jego istnienie za niemoralne, obawiali się jednak, że zniesienie niewolnictwa będzie oznaczało napływ czarnej ludności na tereny już zasiedlone lub zasiedlane przez białych, a ci w większości nie chcieli sąsiedztwa czarnych. Biali Ame­rykanie najchętniej odesłaliby wszystkich murzyńskich niewolników do Afryki, biorąc za przykład Liberię2.

Południowcy byli bez wątpienia większymi rasistami niż ludzie na Północy. Łączyło ich nie tylko przekonanieo niższości czarnej rasy, ale także akceptacja istnienia niewolnictwa jako podstawowej siły roboczej, uzasadniana powszechną opinią o słuszności oraz konieczności funk­cjonowania tej instytucji, chociaż tylko część obywateli Południa była właścicielami niewolników. W 1860 r. zaled-

2 Od 1822 r. w zachodniej Afryce nad Oceanem Atlantyckim po­wstawały osady zasiedlane — pod auspicjami amerykańskich towarzystw filantropijnych — przez wyzwolonych Murzynów, głównie z USA. W latach 1822-1892 osiedliło się tam około 16 400 Murzynów amerykań­skich i około 5700 Afrykanów uwolnionych przez flotę amerykańskąi angielską. W 1847 r. osady proklamowały niepodległe państwo nazwane Liberią.

wie 23,9% białej ludności posiadało niewolników, z tego 17,2% miało do 10 niewolników, 6,6% do 100, a tylko 0,1% miało ich powyżej 100. Przeciętnie zatem niewol­ników posiadała co czwarta biała rodzina na Południu.

Przed wybuchem wojny czarni stanowili około 37% mieszkańców Południa. Tak znaczna liczba Murzynów wśród białego społeczeństwa powodowała śmiertelny strach przed ich uwolnieniem. Obawiano się, że wolni Murzyni, pozbawieni własności, pieniędzy, wykształcenia i zawodu mogą się stać zagrożeniem dla całej gospodarki Południa i pozycji społecznej białych. Dla wielkich plantatorów (około 10 000 rodzin), a nawet średniorolnych właścicieli niewolników, osiągających dzięki ich pracy ogromne zyski, oznaczało to ruinę. Nawet ubodzy, biali farmerzy (stanowili większość i nie posiadali żadnych niewolników) oraz biała biedota (wegetująca na minimalnym poziomie egzystencji), sprzeciwiali się likwidacji niewolnictwa, nie chcąc znaleźć się na najniższym szczeblu drabiny społecznej. Niewolnic­two powodowało u wielu obywateli Południa rozterki moralne i religijne, ale przeważająca większość akceptowała jego istnienie jako „uświęconej tradycji” i stylu życia, w którym została wychowana.

Zaognione stosunki między obydwoma regionami uległy dalszemu pogorszeniu na skutek rajdu Johna Browna na federalny arsenał w Harper’s Ferry w Wirginii. Po uspokoje­niu sytuacji w Kansas i powrocie na Wschód, Brown postanowił przyspieszyć bieg spraw i rozprawić się z niewol­nictwem siłą. Korzystając z finansowej pomocy grupki radykalnych abolicjonistów, zamierzał wybudować w górach Wirginii warowny obóz, z którego dokonywałby napadów na okoliczne plantacje. Murzyni uwolnieni podczas tych napa­dów mieli stworzyć wielotysięczną armię, która stopniowo wyzwoliłaby wszystkich niewolników w kraju.

Zgodnie ze swoim planem w lecie 1859 r. Brown wynajął farmę w Maryland, naprzeciwko miasteczka Harper’s Ferry

położonego po drugiej stronie rzeki Potomac. Na czele oddziału 21 podobnych mu fanatyków (w tym pięciu wolnych Murzynów i szesnastu białych, wśród których było trzech jego synów), 16 października 1859 r. wkroczył do Harper’s Ferry. Zajął arsenał pozostający bez obrony i wziął około 60 okolicznych mieszkańców na zakładników. Mimo, że wykorzystał zaskoczenie, został szybko otoczony przez lokalną milicję, która wezwała na pomoc wojsko. 17 października wieczorem do Harper’s Ferry przybył z Wa­szyngtonu wysłany przez prezydenta Buchanana 90-osobowy oddział piechoty morskiej, nad którym objął dowództwo ppłk Robert E. Lee. Brown i jego ludzie zabarykadowali się wówczas w murowanym budynku parowozowni. Nazajutrz o świcie, gdy odmówili poddania się, wojsko przypuściło atak, biorąc do niewoli Johna Browna oraz jego czterech pozostałych przy życiu towarzyszy3. Kilka tygodni później Brown i pozostali buntownicy zostali osądzeni w pobliskim Charlestown i 2 grudnia zawiśli na szubienicy.

Wieść o rajdzie na Harper’s Ferry rozeszła się szerokim echem po całym kraju. Na Północy akcja Browna i dumna mowa, którą wygłosił przed sądem, wzbudziła podziw, a jego śmierć okryła żałobą wszystkich przeciwników niewolnictwa. Wkrótce opinia publiczna w stanach północ­nych uznała go męczennikiem sprawy abolicjonizmu. Na jego cześć w Ameryce i w Europie zaczęto pisać pieśni oraz wiersze (m.in. dwa utwory poświęcił mu Cyprian Kamil Norwid). Słynny marsz zaczynający się od słów: „Ciało Johna Browna próchnieje w grobie, ale jego dusza maszeruje nadal” (John Brown's Body) stał się hymnem abolicjonistów, a później najsłynniejszą pieśnią bojową oddziałów Północy w wojnie secesyjnej. Południe przeżyło szok. Manifestacje poparcia dla Browna wywołały po-

3 W sumie podczas napadu na Harper’s Ferry zginęło 10 ludzi Browna, 7 schwytano, 5 udało się uciec. Po stronie przeciwnej śmierć poniosło 7 osób.

wszechną konsternację i przekonanie o istnieniu spisku zmierzającego do obalenia niewolnictwa. Dla właścicieli niewolników groźba powstania murzyńskiego była źródłem stałego niepokoju jeszcze od czasów kolonialnych, dlatego w wielu stanach południowych zmobilizowano milicję i wzmożono nadzór nad Murzynami.

W takiej atmosferze odbyły się kolejne wybory prezydenc­kie. Dokonany 6 listopada 1860 r. wybór Abrahama Lin­colna, kandydata Partii Republikańskiej, głoszącego ogra­niczenie dalszej ekspansji niewolnictwa, potwierdził naj­gorsze obawy Południa. Południowcy jasno zdali sobie sprawę z przewagi liczebnej wolnych stanów Północy i zrozumieli, że przyrost ludności oraz władzy politycznej będzie tam szybszy, stwarzając zagrożenie dla instytucji niewolnictwa w obrębie całej Unii. Z ich punktu widzenia (chcieli obronić swoje instytucje i sposób życia przed zakusami Północy), nie było innej alternatywy niż secesja.

Zgodnie z przestarzałym postanowieniem konstytucji Lincoln musiał czekać pięć miesięcy na objęcie władzy. Niedługo po jego wyborze pojawiły się pogłoski o secesji. Bliscy Lincolnowi politycy i dziennikarze wyrażali głębokie zaniepokojenie sytuacją w niewolniczych stanach Południa. Nie ulegało wątpliwości, że na tzw. dolnym Południu, gdzie było największe zagęszczenie niewolników, rosły wpływy zwolenników secesji. W ciągu trzech tygodni od dnia wyborów pięć stanów zażądało zwołania konwencji, na której miała być podjęta decyzja o wystąpieniu z Unii. W tej sytuacji główną troską urzędującego prezydenta Buchanana stało się utrzymanie spokoju do czasu przeka­zania władzy Lincolnowi. Robił więc wszystko, aby nie podejmować żadnej konkretnej decyzji i uspokoić nastroje w Kongresie oraz nakłonić go do wypracowania nowego kompromisu. Nie usłuchał też dobrej rady naczelnego dowódcy armii gen. Winfielda Scotta, żeby wysłać posiłki i zaopatrzenie do fortów federalnych na Południu (byłoby

to ostrzeżeniem dla secesjonistów), ponieważ obawiał się uznania takiej decyzji za prowokację. W mowie wy­głoszonej na rozpoczęcie nowej sesji Kongresu Buchanan stwierdził, że stany południowe nie mają prawa wystąpić z Unii, ale on nie ma prawa im tego zabronić. Ta zachowawcza i pełna niezdecydowania postawa spotkała się z ostrą krytyką republikanów. Została też całkowicie zignorowana przez polityków z dolnego Południa, którzy od momentu wyboru Lincolna więcej myśleli o secesji, niż o kompromisie. Zresztą jakikolwiek kompromis w kwestii niewolnictwa był już niemożliwy.

Wbrew dość powszechnym oczekiwaniom na północy kraju akcja secesyjna rozwijała się szybko, zaskakując swym tempem samych południowców. Już 20 grudnia 1860 r. Karolina Południowa, mająca od dawna opinię najbardziej buntowniczego stanu w kraju4, zwołała w Char­leston swą konwencję, na której zapadła jednogłośna uchwała stwierdzająca (169 głosami) formalne wystąpienie z Unii. Reakcją na to był wybuch radości wśród mieszkań­ców miasta okazywany w sposób charakterystyczny dla dziewiętnastowiecznej kultury politycznej. Ogłoszeniu se­cesji towarzyszyły fajerwerki, saluty armatnie, przemarsze orkiestr i parady uzbrojonych oddziałów milicji. Wkrótce potem odwołano przedstawicieli stanu w Kongresie, za­stąpiono flagi federalne barwami stanowymi, uchwalono 100 000 dolarów na zakup broni i zmobilizowano oddziały milicji. Ten niespodziewany akt secesji zachęcił inne stany głębokiego Południa do podobnych akcji. W ślad za Karoliną Południową do 1 lutego 1861 r. z Unii wystąpiło cześć kolejnych stanów: Mississippi (9 stycznia), Floryda

4 Stan ten już w 1832 r. próbował wyłamać się z Unii na podstawie tzw. teorii nullifikacji, czyli rzekomego prawa do unieważniania po­stanowień federalnych przez poszczególne stany. Inicjatywa ta upadła wobec braku poparcia innych stanów niewolniczych i zdecydowanej postawy prezydenta Andrew Jacksona.

(10 stycznia), Alabama (11 stycznia), Georgia (19 stycznia), Luizjana (26 stycznia) i Teksas (1 lutego)5.

Biorąc pod uwagę fakt, że najistotniejszym motywem secesji była sprawa ochrony i rozszerzania niewolnictwa, nie dziwi, iż najbardziej popierali secesję zamożni plan­tatorzy i więksi farmerzy, będący właścicielami niewol­ników. Najłatwiej przyszło im przeprowadzić secesję na terenach, gdzie był największy odsetek niewolników. Z tych terenów pochodzili też działacze radykalni, którzy przy­czynili się najbardziej do rozpadu Unii. W Teksasie, gdzie niewolników było mniej, niż w innych stanach połu­dniowych i znaczna część ludności pochodziła z Północy, sytuacja była bardziej skomplikowana. Stan ten jako pograniczny i uzależniony od federalnej pomocy wojskowej (miał 20 fortów i ponad 20% oddziałów regularnej armii) był silnie związany z Unią. Wielu jego mieszkańców widziało w Unii gwaranta fizycznej i ekonomicznej stabi­lizacji. Zwolennikiem utrzymania Unii był także znany gubernator stanu — Sam Houston (były prezydent Republiki Teksasu w latach 1836-1838 i 1841-1844). Jednakże przywódcy frakcji secesyjnej wytworzyli atmosferę terroru i skutecznie zastraszyli stronników Unii, w wyniku czego uchwała secesyjna przeszła większością 166 do 8 głosów.

Wystąpienie każdego stanu było aktem samodzielnym. Stany te nie uczyniły tego w jednej grupie i nie koor­dynowały swoich działań. Opuszczając Unię, nie miały żadnych konkretnych intencji stworzenia nowego państwa. Szybko jednak okazało się, że mogą stanowić realną siłę tylko wtedy, gdy się połączą. Czterdziestu siedmiu delega­tów reprezentujących sześć stanów niewolniczych, które wystąpiły z Unii (oprócz Teksasu) zebrało się 4 lutego 1861 r. w Montgomery w stanie Alabama na konwencji konstytucyjnej. W ciągu następnych czterech dni uchwalili

5 Akces do Konfederacji 16 marca zgłosiło także Terytorium Arizona.

tymczasową konstytucję nowego państwa — Skonfederowa- nych Stanów Ameryki (Confederated States of America), a potem wybrali prezydenta i wiceprezydenta Konfederacji. Powszechnie oczekiwano, że prezydentem zostanie polityk z Georgii, ponieważ z tego stanu pochodzili najbardziej znani liderzy polityczni Południa, tacy, jak: Robert Toombs, Howell Cobb, czy Alexander H. Stephens. Ostatecznie 8 lutego jednogłośnie wybrano tymczasowym prezydentem (provisional Confederate président) Jeffersona Davisa z Mis­sissippi (stałym prezydentem Konfederacji został 6 listopada 1861 r.). Stanowisko wiceprezydenta przypadło Alexandrowi Stephensowi, przewodniczącemu komisji, opracowującej projekt konstytucji. Obydwu zaprzysiężono 18 lutego na jedną 6-letnią kadencję. Gazeta „Montgomery Mail” pisała:

„W tej walce o zachowanie panowania naszej rasy w na­szym własnym kraju, czyli na Południu, zwycięstwo może nam zapewnić tylko wystąpienie z Unii. Pozostając w niej, stracilibyśmy wszystko, co my, ludzie biali, cenimy w naszym systemie rządów. Dlatego głosujemy za wystąpieniem”6.

Osiem stanów niewolniczych: Delaware, Maryland, Wir­ginia, Karolina Północna, Kentucky, Tennessee i Arkansas pozostało na razie w Unii, choć w większości z nich zaczęły narastać prosecesyjne nastroje. W stanach tych znaczne wpływy mieli unioniści, którzy zalecali umiar w działaniu i radzili zwolennikom secesji czekać na reakcję administracji Lincolna. Stolicę Konfederacji 21 maja przeniesiono z prowin­cjonalnego Montgomery do Richmond w Wirginii. Dzięki temu rząd Davisa znalazł się bliżej stanów tzw. górnego Południa i stanów pogranicznych (na ich pozyskaniu seces- jonistom bardzo zależało), oraz miał łatwiejszy kontakt z zagranicą.

Nowy prezydent Konfederacji — Jefferson Davis, urodził się w 1808 r. w skromnej rodzinie walijskiej, osiadłej

6 Stephen B. O a t e s , Lincoln, Warszawa 1991, s. 281-282.

w Kentucky. W młodości ukończył szkołę wojskową w West Point i służył przez kilka lat na pograniczu pod dowództwem swego przyszłego teścia, gen. Zachary'ego Taylora. W czasie wojny z Meksykiem dowodził ochotniczym pułkiem z Mis­sissippi, na czele którego odznaczył się w bitwie pod Buena Vista. Po wystąpieniu z wojska dorobił się majątku i zrobił karierę polityczną jako rzecznik interesów plantatorów. Następnie był senatorem stanu Mississippi i sekretarzem wojny w rządzie prezydenta Pierce’a. Dał się poznać jako rozsądny polityk i zdolny administrator, dbający o rozwój armii (m.in. z jego inicjatywy rozbudowywano jednostki kawalerii na pograniczu indiańskim oraz testowano na półpustynnych obszarach Teksasu przydatność różnych gatun­ków wielbłądów dla potrzeb wojska i komunikacji cywilnej). Sam uważał się bardziej za wojskowego niż za polityka. Częściowo wynikało to ze skłonności do rozkazywania i jego charakteru — władczego, nieznoszącego sprzeciwu. Zawyżona ocena własnych, szczególnych zdolności militar­nych miała w przyszłości poważnie wpłynąć na stosunki z generałami armii Konfederacji. Jako polityk Jefferson Davis, podobnie jak wiceprezydent Stephens, uchodził za dyplomatę umiarkowanego, co miało stworzyć na Północy pozytywny obraz Konfederacji i przyciągnąć do niej wahające się stany górnego Południa.

Secesjoniści byli bardzo wrażliwi na opinie zarzucające im nielegalność działania. Nie uważali się wcale za rebeliantów, lecz za reformatorów korzystających w pełni ze swoich konstytucyjnych praw. Nie dążyli do stworzenia żadnej nowej, radykalnej formy rządów, ale do ulepszenia konstytucyjnej demokracji, która — ich zdaniem — została wypaczona w wyniku zachwiania równowagi sił i przesu­nięcia ciężaru władzy na Północ. Nie traktowali zatem secesji jako buntu, lecz uważali ją za alternatywny sposób stosowania się do postanowień konstytucji. Nie kryli poparcia dla liberalnej gospodarki i wolnego handlu z całym

światem, krytykując przy tym praktyki protekcjonistyczne, które chroniły niektóre gałęzie przemysłu w stanach pół­nocnych. Przeciwstawiali się polityce przeznaczania zysków wypracowanych w jednym stanie na rozwój przemysłu w innych stanach. Pragnęli, aby konstytucja była prze­strzegana w sposób literalny, a nie „interpretowana” na użytek umacniania władzy rządu federalnego. Domagali się poszanowania suwerenności poszczególnych stanów i pozo­stawienia im pełnej władzy we wszystkich sprawach, które nie zostały zastrzeżone dla władz centralnych. W szczegól­ności domagali się ochrony instytucji niewolnictwa, dlatego w konstytucji Konfederacji znalazł się artykuł gwarantujący nienaruszalność prawa do posiadania na własność niewol­ników (zakazano jednak prowadzenia międzynarodowego handlu niewolnikami).

Utworzeniu Konfederacji towarzyszył niespotykany entuz­jazm wojenny. Z wielu miast i stanów Południa zaczęły napływać do Montgomery tłumy uzbrojonych mężczyzn. W ciągu zaledwie dwóch miesięcy Konfederacja miała do dyspozycji 20 000 ludzi, więcej niż liczyła cała armia federalna. Szukając dodatkowych gwarancji swej niepodległo­ści, południowcy zaczęli się zbroić i przejmowali majątek federalny, arsenały, stocznie i magazyny z materiałami wojskowymi. W krótkim czasie w ręce secesjonistów dostały się rządowe arsenały w: Fort Pułaski (Georgia), Mount Vernon, Fort Morgan, Fort Gaines (Alabama), Apalachicola i Fort Marion (Floryda), Baton Rouge (Luizjana) i Little Rock (Arkansas) oraz forty St. Philip i Jackson — broniące dostępu do Nowego Orleanu. Prezydent Buchanan oficjalnie poinfor­mował Kongres o tych wydarzeniach, oświadczając, że kraj jest w przededniu wielkiej rewolucji.

Ze względów praktycznych większość placówek federal­nych na obszarze Konfederacji poddała się. ponieważ na Północy uznano, że nie można ich utrzymać. Świeżo utworzony Kongres Konfederacji powziął 22 lutego uchwałę

zapowiadającą powołanie pod broń 100 000 ochotników na okres sześciu miesięcy lub roku oraz wzywającą do zajęcia wszystkich południowych fortów i instalacji wojskowych obsadzonych jeszcze przez załogi federalne. W dniu, w którym Lincoln składał przysięgę prezydencką (4 marca), w rękach sił wiernych rządowi na terenie Konfederacji pozostawały tylko cztery forty: Sumter w Charlestonie (Karolina Południowa), Pickens w Pensacoli (Floryda) oraz dwa mniejsze forty Jefferson i Taylor nad Zatoką Mek­sykańską na Florydzie.

Dla Lincolna, z zawodu prawnika, akty secesji miały charakter nielegalny, ponieważ konstytucja nie przewidywała procedury samolikwidacji Unii. W swojej mowie inauguracyj­nej, wygłoszonej 4 marca 1861 r., prezydent powiedział:

„Uważam, że z punktu widzenia praw i konstytucji Unia jest nienaruszalna i w miarę mych zdolności będę się starał o to — czego sama konstytucja wyraźnie ode mnie żąda — żeby prawa Unii były wiernie stosowane we wszystkich

stanach. (...) Wykonanie tego nie wymaga rozlewu krwi ani gwałtu i nie będzie go też, chyba że go się narzuci władzom państwowym”7.

Ogólnie jednak orędzie Lincolna było sformułowane w tonie pojednawczym. Prezydent zapewniał, że obawy ludności Południa są nieuzasadnione i że „nie ma on zamiaru ingerować w instytucję niewolnictwa w stanach, w których ono istnieje”. Wyraźnie jednak zapowiedział, że nie dopuści do rozszerzenia się niewolnictwa na zachodnie Terytoria, ubiegające się dopiero o status stanów. Podkreślił, że „Unia jest wieczna i nie może być rozbita, że secesja jest w świetle konstytucji nielegalna i że zbrojny opór wobec władzy federalnej jest buntowniczą rewoltą”. Obiecał egzekwować prawa federalne we wszystkich stanach oraz chronić i zachować jedność Unii. Co więcej, zapowiedział,

7 Leon K o r u s i e w i c z , Wojna secesyjna 1861-1865, Warszawa 1985, s. 113.

że „utrzyma, ochroni i zachowa” południowe forty pozo­stające w rękach Unii i że podejmie kroki niezbędne do ich obrony. Nie zamierzał przy tym stosować rozwiązań siłowych, ale nie wykluczył jednoznacznie możliwości użycia siły, jeśli okazałoby się to koniecznym warunkiem utrzymania tych fortów. Na zakończenie Lincoln wyciągnął rękę do współobywateli z Południa:

„Nie jesteśmy wrogami, lecz przyjaciółmi. Nie możemy być wrogami. Namiętności mogą nadwyrężyć łączące nas wzajemne więzy uczuciowe, ale nie mogą ich zerwać. Mistyczne struny pamięci, sięgające od każdego pola bitwy i grobu każdego patrioty do serca każdego z żyjących i każdego ogniska domowego w całym naszym wielkim kraju, zagrają jeszcze wspólną pieśń na cześć Unii, jeśli tylko — w co głęboko wierzę — dotkną ich anioły, drzemiące w naturze każdego z nas”8.

Pojednawczy ton orędzia miał także zjednać Lincolnowi opinię publiczną w ośmiu stanach niewolniczych (nadal rozważały możliwość secesji) i przekonać je do pozostania w Unii.

Gabinet Lincolna miał nadzieję, że jak tylko opadną emocje, liczni zwolennicy jedności kraju na Południu odzys­kają władzę w swoich stanach, a następnie włączą je ponownie do Unii. Emocje jednak stale rosły, przeradzając się niejedno­krotnie w histerię. Ekstremiści z Południa nie chcieli słyszeć o odbudowie jedności państwa i nawoływali do zerwania wszelkich stosunków z Północą. Przywódcy lojalnych jeszcze stanów niewolniczych apelowali do Lincolna, aby zachował cierpliwość i nie stosował wobec odłączonych stanów żadnych form represji, nie bardzo jednak wiedzieli, jak prezydent może w tych warunkach egzekwować prawa kraju na terenie Konfederacji. W swej mowie inauguracyjnej Lincoln przyrzekł przecież chronić i utrzymać mienie federalne w stanach, które

8 Oa t e s , op. cit., s . 302.

ogłosiły secesję. Podkreślanie realności stwierdzenia o nieroze­rwalności Unii wymagało podtrzymywania na Południu przynajmniej symbolicznych form władzy federalnej. Do rangi takiego symbolu urósł fort Sumter w Charlestonie. Wkrótce wokół fortu skupiła się kwestia ewentualnej wojny pomiędzy Północą i Południem.

Charleston w końcu 1860 r. był ośrodkiem działalności secesjonistów. Solą w oku południowców były fortyfikacje broniące głównego wejścia do portu charlestońskiego. Składały się one z czterech fortów: Moultrie (miał kilku­dziesięciu ludzi załogi), oraz nieobsadzonych na razie— Castle Pinckney, Johnson i położonego w głębi zatoki Sumter. Wkrótce po wyborze Lincolna, 15 listopada, prosecesyjny sekretarz wojny w gabinecie Buchanana— John B. Floyd, odwołał ppłk. Johna L. Gardnera dowodzącego federalną załogą i 21 listopada przysłał na jego miejsce mjr. Roberta J. Andersona, pochodzącego z południowego stanu Kentucky oficera artylerii, byłego wykładowcę artylerii w West Point. Ci, spośród połu­dniowców, którzy wierzyli, że zmiana na stanowisku dowódcy federalnego w Charlestonie okaże się korzystna dla Południa, srogo się zawiedli. Anderson sam był wcześ­niej właścicielem niewolników w Kentucky, ale oddanie służbie wzięło u niego górę nad przekonaniem o racjach secesjonistów. Za radą swego zastępcy kpt. Abnera Doub- ledaya, 26 grudnia przeniósł swój szczupły oddział liczący 7 oficerów i 76 żołnierzy z trudnego do obrony fortu Moultrie do bezpieczniejszego fortu Sumter9. Krok ten oburzył władze Karoliny Południowej, które uznały go za

9 Fort Sumter założono na sztucznej wyspie z nowoangielskiego granitu wraz z całym systemem nowych fortów, których budowę rozpoczęto po wojnie 1812 r. dla obrony przed inwazją. Składały się na niego także: fort Monroe w Hampton (Wirginia), fort Morgan w Mobile (Alabama), fort Jackson pod Nowym Orleanem (Luizjana) i fort Pułaski w Savannah (Georgia).

zapowiedź wojny. W rezultacie nakazały oddziałom milicji stanowej zająć następnego dnia forty Moultrie i Pinckney oraz otoczyć zatokę pierścieniem dział. 30 grudnia pułkow­nik John Cunningham opanował federalny arsenał w Char­lestonie, a 2 stycznia jego oddziały zajęły fort Johnson.

Po ogłoszeniu secesji, gdy władze Karoliny Południowej sprzeciwiły się obecności wojsk federalnych na swoim terytorium, Buchanan ustalił z jej przedstawicielami, źe żadna ze stron nie posunie się do użycia broni (te poufne negocjacje z secesjonistami stały się przyczyną kryzysu gabinetowego, w wyniku którego ze stanowiska ustąpił sekretarz stanu Lewis Cass). 22 grudnia rozeszły się pogłoski, że Buchanan zamierza poddać forty w Charlestonie. W rzeczywistości prezydent nie zamierzał niczego poddawać. Znalazłszy się pod presją zwolenników Unii, 5 stycznia zdecydował się nawet wysłać do fortu Sumter statek z posiłkami i zaopatrze­niem. Nieuzbrojony transportowiec „Star of the West” (dowódca kpt. mar. John McGowan) 9 stycznia 1861 r. próbował bez powodzenia dostarczyć załodze Andersona liczące 200 żołnierzy posiłki i żywność. Przy próbie wpłynię­cia do portu w Charlestonie statek został ostrzelany przez baterie konfederackie i zmuszony do odwrotu. Był to już właściwie akt wojny ze strony zbuntowanego stanu, Bucha­nan wolał go jednak zignorować i nie podejmował już więcej prób wzmocnienia załogi fortu. Dwa dni później, 11 stycznia, gubernator Karoliny Południowej — F. W. Pickens zażądał po raz pierwszy kapitulacji od dowódcy fortu Sumter. Żądanie to Anderson zdecydowanie odrzucił.

Kontrolę nad wydarzeniami wokół fortu Sumter 1 marca przejął rząd Konfederacji. Dwa dni później dowództwo wojsk Południa w Charlestonie objął gen. Pierre T. Beau­regard l0. Dzień po inauguracji Lincolna, 5 marca, mjr

10 W 1861 r. Beauregard był najkrócej urzędującym szefem akademii wojskowej w West Point. Zajmował to stanowisko od 23 do 28 stycznia, po czym wystąpił z armii i zgłosił się do służby w wojsku Konfederacji.

Anderson powiadomił Waszyngton, że w forcie Sumter kończą się zapasy żywności i jeżeli nie otrzyma zaopatrzenia do połowy kwietnia, będzie musiał poddać twierdzę. Prezydent stanął w obliczu strasznego dylematu. Złożona przysięga obligowała go do ochrony oraz utrzymania mienia federalnego na terenie Konfederacji, a sposób rozumienia konstytucji i Unii nakazywał mu traktować secesjonistów jako zbuntowanych obywateli amerykańskich. Z drugiej strony Lincoln nie chciał uciekać się do użycia siły i dawać pretekstu do wojny. Sytuację komplikowało przybycie 12 marca do Waszyngtonu trzech emisariuszy Konfederacji, których zadaniem było pokojowe wynegocjowanie warun­ków ewakuacji fortów Sumter i Pickens oraz ustalenie rekompensaty za mienie rządowe przejęte przez secesjonis­tów w południowych stanach. Po namyśle Lincoln po­stanowił nie przyjmować wysłanników Konfederacji i wbrew opinii gen. Scotta, który uważał, że jest już zbyt późno na ocalenie fortu Sumter, wysłać do zagrożonych tortów niewojskowe zaopatrzenie. Tymczasem sekretarz stanu w gabinecie Lincolna William Seward, który prowa­dził nieoficjalne rozmowy z południowymi emisariuszami, dał im bez wiedzy prezydenta zapewnienie, że fort Sumter będzie ewakuowany. Wiadomość o tym emisariusze nie­zwłocznie przesłali Jeffersonowi Davisowi w Montgomery.

Dowodzona przez kmdr. Gustavusa Foxa ekspedycja z zaopatrzeniem dla fortu Sumter wypłynęła z Nowego Jorku 10 kwietnia i po dwóch dniach żeglugi stanęła na redzie portu w Charlestonie. Z powodu sprzecznych roz­kazów i wzburzonego morza do celu dopłynęły tylko dwa z czterech wysłanych okrętów wojennych („Harriet Lane” i ,,Pawnee”) oraz statek transportowy („Baltic”). Kilka dni wcześniej Lincoln przesłał gubernatorowi Pickensowi ofic- jalne pismo z informacją, że zadaniem ekspedycji jest tylko wyładowanie żywności dla ludzi Andersona. Wysłanie konwoju zostało jednakże odebrane jako złamanie danego

słowa i wyzwanie dla władz Konfederacji. Południowi emisariusze w Waszyngtonie uznali swoją misję za nie­udaną, natychmiast zawiadamiając o tym Montgomery. Jefferson Davis 9 kwietnia stracił cierpliwość i przyjął wyzwanie. Następnego dnia gen. Beauregard otrzymał polecenie, żeby zażądał poddania fortu Sumter, a w razie odmowy zdobył go siłą.

Zgodnie z rozkazem, Beauregard 11 kwietnia zażądał od Andersona poddania fortu jeszcze przed przybyciem statków z zaopatrzeniem. Anderson odmówił, ale mając nadzieję na uniknięcie rozlewu krwi dodał, że brak żywności zmusi go wkrótce do kapitulacji. Władze w Montgomery poinstruo­wały Beauregarda, aby wstrzymał atak na fort, o ile jego dowódca zobowiąże się do kapitulacji w oznaczonym terminie. Anderson oświadczył, że podda się 15 kwietnia, jeśli wcześniej nie otrzyma z Waszyngtonu rozkazu utrzy­mania fortu lub zaopatrzenia. Beauregard gotów był czekać, ale wiadomość o zbliżaniu się federalnego konwoju skłoniła go do zażądania w nocy z 11 na 12 kwietnia bezwarunkowej kapitulacji załogi federalnej. W razie odmowy konfederac- kie baterie miały o świcie otworzyć ogień na fort.

Kiedy w negocjacjach nastąpił impas, 47 konfederackich dział i moździerzy 12 kwietnia o godz. 4.30 rano rozpoczęło ostrzał, zasypując fort Sumter gradem pocisków, zanim konwój z zaopatrzeniem zbliżył się do wyspy. Początkowo Anderson nie odpowiadał, mając niewiele sprawnych dział i mało amunicji, a ponadto nie chcąc wystawiać swoich ludzi na niebezpieczeństwo. W końcu wydał rozkaz otwarcia sporadycznego ognia z 6 dział. Odpowiedziały mu wiwaty konfederackich artylerzystów, którzy nie chcieli zwycięstwa nad wrogiem uchylającym się od walki. Ostrzeliwanie fortu trwało cały dzień i całą noc, a nazajutrz tłumy mieszkańców Charlestonu wyległy na nadmorskie plaże, aby obserwować trwający pojedynek artyleryjski. Od ognia konfederatów 13 kwietnia nad ranem zapaliły się drewniane

baraki wewnątrz fortu. Kiedy fort płonął, a jego załoga była skrajnie wyczerpana, mjr Anderson o godzinie 13.30 wywiesił białą flagę, dając sygnał, że się poddaje. Trwający 34 godziny pojedynek, podczas którego wystrzelono ponad 4000 pocisków, zakończył się prawie bez ofiar. W forcie Sumter od przedwczesnego wybuchu ładunku prochowego przy salucie towarzyszącym opuszczeniu flagi zginął tylko szer. Daniel Hough. Ponadto dwóch żołnierzy odniosło ciężkie, a trzech lżejsze rany.

Następnego dnia na oczach całego Charlestonu załoga federalna opuściła fort Sumter i przy melodii „Yankee Doodle” w zwartym szyku, z bronią i honorami, przema­szerowała do portu. Tam żołnierzy załadowano na pokład transportowca „Isobel”, który przewiózł ich na stojący na redzie parowiec „Baltic”. 17 kwietnia Anderson i jego ludzie przybyli do Nowego Jorku, gdzie powitano ich jak bohaterów i zgotowano im iście królewskie przyjęcie.

Zdobycie fortu Sumter nie miało żadnego strategicznego znaczenia, ale stało się doniosłym faktem politycznym — rozpoczęło wojnę secesyjną. Obie strony oskarżały się

nawzajem o agresję i sprowokowanie walk. Północ twier­dziła, że to konfederaci pierwsi otworzyli ogień, Południe zaś, że kryzys wywołały przenosiny Andersona do fortu Sumter i odmowa ewakuacji. Zaatakowany został jednak sztandar Unii i Lincoln nie mógł puścić tego płazem. Korzystając z uprawnień, jakie dawała prezydentowi ustawa o milicji z 1795 r., zwrócił się 15 kwietnia do gubernatorów lojalnych stanów o dostarczenie 75 000 milicjantów. Miało to wystarczyć do zdławienia rebelii w ciągu 90 dni, gdyż prawo zezwalało jedynie na krótko­terminowy zaciąg członków formacji milicyjnych, nie dłuższy niż 3 miesiące. Proklamacja Lincolna spotkała się w wolnych stanach z powszechną akceptacją i entuzjas­tycznym przyjęciem. W rezultacie na apel odpowiedziało prawie 100 000 ludzi.

W stanach niewolniczych, które dotąd pozostawały neutralne, proklamacja Lincolna wywołała falę oburzenia. Manifestując swoje przywiązanie dla Południa, 17 kwietnia z Unii wystąpiła Wirginia. Ze względu na swoje położenie, znaczenie gospodarcze i wpływy polityczne stan ten miał kluczowe znaczenie. Podobnie jak inne stany pograniczne, Wirginia była ściśle związana z obydwoma regionami i początkowo pozostała neutralna, starając się odgrywać rolę mediatora pomiędzy zwaśnionymi stronami. Kiedy jednak padły pierwsze strzały i Lincoln postanowił przy­wrócić jedność Unii siłą, Wirginia stanęła po stronie Konfederacji. Następnie wyraziła zgodę na przeniesienie stolicy Konfederacji z Montgomery do Richmond, hand­lowego i przemysłowego centrum stanu (rząd Davisa przybył tu w ostatniej dekadzie maja).

W ciągu miesiąca w ślady Wirginii poszły trzy kolejne stany: Arkansas (6 maja), Tennessee (8 maja) i Karolina Północna (20 maja). Z niepokojem oczekiwano reakcji pogranicznych stanów Maryland, Kentucky i Missouri. Znaczna część ich obywateli sympatyzowała ze stanowis­kiem Południa, podczas gdy inni pozostali wierni Unii. Dzięki zdecydowanej akcji policyjnej udało się utrzymać strategicznie położony Maryland, którego terytorium z trzech stron otaczało Waszyngton. Rodzinny stan Lincolna — Kentucky, ogłosił początkowo neutralność, jednak stopniowo do końca 1861 r. znalazł się pod kontrolą wojsk federalnych. Podobnie sytuacja wyglądała w Missouri, ale tam przywrócono porządek dopiero po kilkumiesięcznych, ciężkich walkach. W małym stanie Delaware od samego początku górę wzięli zwolennicy Unii.

Po upadku fortu Sumter wojna wydawała się nieunik­niona. Mając w Konfederacji cztery nowe stany, które posiadały (z wyjątkiem Arkansas) największy potencjał ludnościowy oraz gospodarczy na całym Południu, Lincoln postanowił nie czekać dłużej i wziął się do działania sam.

W oczekiwaniu na zwołane przez siebie na 4 lipca specjalne posiedzenie Kongresu, 19 kwietnia zarządził blokadę wszy­stkich portów na terenie Konfederacji i przystąpił do organizowania armii.

Zorganizowanie i uzbrojenie sił zbrojnych stało się pierwszym zadaniem zarówno władz Unii, jak i Kon­federacji. Akcja secesjonistów wywarła olbrzymi wpływ na dotychczasowe wojsko regularne. 1 stycznia 1861 r. armia i marynarka Stanów Zjednoczonych liczyła około 25 000 ludzi, w tym 1098 oficerów i 15 304 żołnierzy służyło w siłach lądowych (10 pułków piechoty po 10 kompanii, 5 pułków kawalerii po 10 kompanii i 4 pułki artylerii po 12 kompanii), rozmieszczonych głównie na pograniczu indiańskim. Po secesji większość oficerów pochodzących z Południa opuściła szeregi armii, zgłaszając się do służby w wojskach Konfederacji. W ich ślady poszła także garstka oficerów pochodzących z Północy. W sumie szeregi armii federalnej opuściła około jedna trzecia oficerów (w liczbie 313). Reszta pozostała wierna sztandarowi Unii, podobnie jak prawie wszyscy żołnierze. Flota (1000 oficerów i 7500 marynarzy), złożona teoretycznie z 90 okrętów (w praktyce było 33 okręty parowe i 28 żaglowych, z tego tylko 42 zdolne do służby) opowiedziała się za Północą, natomiast 126 oficerów i 111 podoficerów marynarki przyłączyło się do konfederatów.

Lincoln, słusznie przewidując, że Kongres zaakceptuje jego decyzję, 5 maja mocą posiadanych uprawnień podjął decyzję o powiększeniu armii regularnej o 22 714 ludzi (1 pułk artylerii, 1 pułk kawalerii i 9 pułków piechoty) i marynarki o 18 000 ludzi. Ogłosił także zaciąg do 40 pułków ochotniczych (42 034 ludzi) na 3 lata lub do końca wojny. Odpowiedź na wszystkie wezwania prezydenta była lak entuzjastyczna, że przekroczyła wszelkie oczekiwania. Ochotnicy napływali do stanowych i federalnych obozów rekrutacyjnych szybciej, niż można ich było zakwaterować,

wyekwipować i wyszkolić. Zapał był tak wielki, że Lincoln musiał apelować do gubernatorów o spowolnienie akcji rekrutacyjnej. W rezultacie do końca lipca siły zbrojne Unii liczyły 700 000 żołnierzy, z których część zaciągnęła się na okres trzech lat.

Armię Północy organizowano tradycyjnymi metodami, stosowanymi w Stanach Zjednoczonych od lat, które niekoniecznie musiały być dobre i efektywne. Głównymi organizatorami akcji rekrutacyjnej byli faktycznie guber­natorzy stanowi. Z braku właściwej, centralnej organizacji i dobrego wyposażenia poszczególne stany starały się zaopatrzyć napływających ochotników we własne umun­durowanie i uzbrojenie. W ogólnym chaosie niewiele dbano o dyscyplinę i odpowiednie wyszkolenie żołnierzy. W rezul­tacie wartość bojowa poszczególnych jednostek stanowych była bardzo zróżnicowana. Nie istniały także jednolite zasady doboru kadry oficerskiej. W niektórych stanach wszyscy oficerowie pułków ochotniczych byli nominowani przez gubernatorów. W innych stanach „zieloni” ochotnicy sami wybierali oficerów pułkowych, a ci z kolei wyłaniali spomiędzy siebie dowódców, z wyjątkiem dowódcy pułku, który pochodził z nominacji gubernatora. Tym sposobem stanowiska oficerskie dostawały się zarówno ludziom zdolnym, odważnym i oddanym służbie, jak i całkowicie niekompetentnym. W celu uniknięcia pomyłek jeszcze przed końcem 1861 r. wprowadzono egzaminy kwalifikacyj­ne dla oficerów i pozwolono odejść ze służby tym, którzy niewłaściwie wypełniali swoje obowiązki. Nominacje ge­neralskie były zastrzeżone wyłącznie dla prezydenta. Podej­mując decyzje w tych sprawach, Lincoln kierował się często względami politycznymi, ulegał prośbom guber­natorów i członków Kongresu. Niektóre stanowiska gene­rałów w ten sposób zostały zajęte przez przywódców politycznych (tzw. „politycznych generałów”), w zamian za szersze poparcie ze strony różnych frakcji politycznych

na Północy. Niektórzy z nich udowodnili później swoją wartość na polu walki, wielu innych jednak było tylko figurantami, przynoszącymi więcej szkody niż pożytku. Większość pierwszych generałów Unii było zawodowymi oficerami w służbie czynnej, byłymi wojskowymi, którzy powrócili do życia cywilnego, a także dawnymi ochotnikami z wojny meksykańskiej.

Armia regularna w 1861 r. (pod koniec roku liczyła faktycznie tylko 19 871 ludzi), a nawet przez cały okres wojny, trzymana była w rezerwie i tylko w niewielkim stopniu użyto jej w działaniach bojowych. Polityka ta była przedmiotem krytyki tych, którzy uważali, że jedno­stki ochotnicze należy tworzyć na bazie kadry zawodowej, co przyspieszyłoby wprowadzenie dyscypliny i wyszkole­nie oddziałów (metodę tę akceptowali m.in. generałowie Scott i Grant). Lincoln jednak uznał takie rozwiązanie za mało praktyczne. Uważał, że wojna nie potrwa długo i nie ma potrzeby rozczłonkowywania regularnych pułków, z. których wiele kontynuowało zaszczytne tradycje jedno­stek bojowych z minionych wojen. Poza tym armia zdezorganizowana i zdziesiątkowana odejściem południow­ców nie stanowiła dostatecznej siły i jej głównym zadaniem miała być nadal ochrona Pogranicza, przynaj­mniej do czasu wyszkolenia nowych jednostek ochot­niczych, które mogłyby ją w tej roli zastąpić. Na uwagę zasługuje fakt, że nawet po otwarciu dla żołnierzy zawodowych w 1862 r. możliwości służby w formacjach ochotniczych, wielu z nich awansowało wolniej w porów­naniu z niedoświadczonymi ochotnikami, którzy rozpo­czynali swoje wojskowe kariery od wysokich stopni oficerskich. Paradoksalnie ten powolny awans działał na korzyść zawodowców, którzy dzięki temu mogli nabrać więcej taktycznego doświadczenia w dowodzeniu mniej­szymi oddziałami, zanim powierzono im wyższe stano­wiska dowódcze.

Podstawowym oddziałem taktycznym w obu wrogich armiach był pułk (regiment), liczący etatowo 1000 oficerów i żołnierzy (10 kompani po 100 ludzi), dowodzony przez pułkownika (colonel) lub podpułkownika (lieutenant colo­nel). W warunkach bojowych liczebność pułku nie prze­kraczała zwykle 500 ludzi. Czasami 3-5 kompanii łączono w batalion (battalion), najczęściej dowodzony przez majora (major). Bataliony, rzadko spotykane w piechocie, były dość popularne w kawalerii i formacjach specjalnych, takich jak saperzy czy strzelcy wyborowi. W końcu 1861 r. siły ochotnicze Unii liczyły 560 pułków piechoty, 82 pułki kawalerii i 15 pułków artylerii polowej (w ciągu całej wojny sformowano ogółem 2050 pułków federalnych). Wyższym oddziałem taktycznym była brygada (brigade), składająca się z 2-7 pułków, dowodzona przez generała brygady (brigadier general) lub pułkownika. Teoretycznie liczebność brygady wahała się od 3000 do 6000 ludzi, w rzeczywistości nie przekraczała 1500-2000 zdolnych do walki żołnierzy. Podstawowym związkiem taktycznym stała się dywizja (division) licząca od 6000 do 15 000 ludzi (rzadko przekraczała 10 000), składająca się z 2 do 6 brygad piechoty, pułku kawalerii i 3-A baterii artylerii polowej, dowodzona przez generała majora (major general). Dywizje łączono zwykle w korpusy (corps). W teorii mogły one liczyć od 20 000 do 60 000, w praktyce większość z nich miała około 15 000-35 000 ludzi. Największym związkiem operacyjnym była armia (army). Armia mogła się składać z jednego lub kilku korpusów i liczyć od 30 000 do 120 000 oficerów i żołnierzy. Armią Unii dowodził generał major, armią Konfederacji generał porucznik (lieutenant general) lub pełny generał (general).

Pośpiech i niedostatek uzbrojenia w pierwszych miesią­cach wojny były przyczyną wyposażenia wojsk Unii w wiele różnych typów broni amerykańskiej i zagranicznej (głównie belgijskiej), w tym w znaczne ilości starych muszkietów

gładkolufowych. W pierwszym okresie wojny w obu armiach, zwłaszcza na niedocenianym froncie zachodnim, przeważał przestarzały, odprzodowy muszkiet Springfielda wz. 1855, ważący 4,5 kilograma i strzelający ołowianymi kulami kalibru 0.58 cala (14,7 mm) z długiej 90-centymet- rowej lufy nagwintowanej dla lepszej celności. W okresie późniejszym główną bronią piechoty stał się ładowany przez lufę, gwintowany karabin kapiszonowy Springfield z 1861 r. o znacznie większym zasięgu i sile przebijania. Mierzył on 1,4 metra długości, ważył 4,4 kilograma, miał kaliber 0.58 cala i 45-centymetrowy bagnet. Maksymalne, efektywne pole rażenia tej broni wynosiło około 550 metrów, a szybkostrzelność 1-2 strzały na minutę. Oprócz broni odprzodowej stosowano także różne modele karabi­nów odtylcowych (Burnside’a, Gallaghera, Merilla, Per- ry’ego, Sharpa, Smitha), a także powtarzalnych (Colta, Henry'ego i Spencera). W te ostatnie uzbrajano przede wszystkim strzelców wyborowych i jednostki kawalerii. Jeźdźcy Unii uzbrojeni byli w kapiszonowe rewolwery Colt Army (wz. 1860) i Remington (wz. 1858) kal. 0.44 (11 mm), standardowe 90-centymetrowe szable wz. 1860, a także różne rodzaje odtylcowych karabinków, z których najpopularniejszy był model Sharpa kal. 0.52 (13,2 mm) z 1859 r. oraz powtarzalny, siedmiostrzałowy Spencer kal. 0.56 (14,2 mm) z 1860 roku.

Potężny przemysł zbrojeniowy zapewniał armiom Pół­nocy całą gamę sprzętu artyleryjskiego. Ze względu na liczną artylerię Północ stosowała baterie złożone z 6 dział. Najbardziej rozpowszechnionym typem było 4,5-calowe, brązowe działo gładkolufowe typu Napoleon wz. 1857, strzelające 12-funtowymi (5,5 kg) pociskami, o zasięgu 1554 metrów (1700 jardów). Ładowane przez lufę mogło z jednakową łatwością wyrzucać żelazne kule armatnie, granaty, szrapnele czy kartacze i było idealne do walki na bliską odległość na równym terenie. Obok Napoleonów

zaczęły się pojawiać popularne 3- calowe działa typu Parroto wadze 793 kg, ładowane przez nagwintowaną lufę armatyi strzelające 10-funtowymi pociskami (zasięg ponad 1700 m). Działo to, odlewane z żelaza, odznaczało się nieco większą dokładnością i zasięgiem niż działa gładkolufowe, jednak z powodu niedoskonałości odlewu częściej ulegało uszko­dzeniom. Wiele baterii artylerii konnej posiadało w swoim wyposażeniu 3-calowe Rodmany strzelające pociskami 10-funtowymi, o zasięgu około 3000 metrów. Działa te miały prawie we wszystkich przypadkach ten sam kaliber, co znacznie uprościło sprawę zaopatrzenia w amunicję.

Południe szybciej osiągnęło zdolność bojową, dzięki mobilizacji istniejących w każdym stanie jednostek milicji. Były one zorganizowane w kompanie tworzące pułki stanowe. Żołnierze pułków milicji zaciągali się na okres 12 miesięcy. Oficerowie byli wybierani przez samych milicjantów, przy czym częściej o wyborze decydowała popularność osobista lub pozycja społeczna kandydata, niż doświadczenie wojskowe. Kongres Konfederacji 6 marca 1861 r. wydał akt określający zasady organizowania na bazie jednostek milicji Tymczasowej Armii Skonfederowa- nych Stanów Ameryki (Provisional Army of the Confederate States of America). Oprócz niej zamierzano zorganizować armię regularną (Confederate States Regulars), która miała być odpowiednikiem regularnej armii Stanów Zjednoczo­nych. Etat armii regularnej, podporządkowanej rządowi Konfederacji i niezależnej od władz stanowych, miał wynosić około 10 000 ludzi (1 pułk kawalerii, 6 pułków piechoty, artyleria, saperzy oraz służby administracji, zaopatrzenia i medyczna). Kiedy okazało się, że wojna jest nieunikniona, organizowanie nielicznej armii regularnej przerwano, skupiając się na rozbudowie armii tymczasowej. Tym niemniej, w okresie wojny udało się sformować 7 regularnych pułków piechoty, 6 pułków kawalerii i 1 ba­terię lekkiej artylerii.

Ogółem Południe wystawiło 529 pułków i 85 batalionów piechoty, 127 pułków i 47 batalionów kawalerii, 8 pułków i 1 batalion jazdy partyzanckiej, 5 pułków i 6 batalionów artylerii ciężkiej i 261 baterii artylerii lekkiej, równowartość 764 pułków po 10 kompanii każdy. W tej liczbie stany zachodnie (Alabama, Arkansas, Luizjana, Mississippi, Ten­nessee i Teksas) dały różnym armiom konfederackim 256 pułków i 40 batalionów piechoty, 69 pułków i 22 bataliony kawalerii, 6 pułków jazdy partyzanckiej, 3 pułki i 1 batalion artylerii ciężkiej oraz 125 baterii artylerii lekkiej. Udział stanów pogranicznych (głównie Kentucky i Missouri) w siłach zbrojnych Konfederacji wyniósł 21 pułków i 4 ba­taliony piechoty, 9 pułków i 5 batalionów kawalerii oraz 11 baterii artylerii lekkiej.

Oficjalnie oddziały tworzące tymczasową armię Południa mogły być podporządkowane rządowi centralnemu tylko za zgodą gubernatorów stanowych, którzy posiadali prawo tworzenia, organizowania i utrzymywania oddziałów, włącz­nie z prawem do mianowania ich oficerów. Kongres Konfederacji 6 maja 1861 r. przyznał prezydentowi Davi- sowi uprawnienia do werbowania do armii, bez zgody władz stanowych, ochotników, mianowania oficerów i for­mowania większych jednostek bojowych (brygad i dywizji). Kolejne akty legislacyjne powiększyły zakres uprawnień rządu centralnego wobec armii (przedłużenie okresu służby do końca wojny, system poboru rekruta, powołanie rządo­wych biur rekrutacyjnych i szkoleniowych), pozwalając przenieść niemal cały ciężar administrowania i dowodzenia wojskiem ze stolic stanowych do Richmond.

Podobnie jak na Północy stopień wyszkolenia i wartość bojowa jednostek południowej milicji były niedostateczne. W armię z prawdziwego zdarzenia oddziały te przekształciły się dopiero w następnych latach wojny. Obok jednostek milicji trzon armii Południa stanowiły pułki ochotnicze. W pierwszych miesiącach wojny ochotników było tylu, że

władze Konfederacji, które nie posiadały dostatecznej ilości wyposażenia i uzbrojenia dla żołnierzy, niejednokrotnie odmawiały przyjęcia do służby zgłaszających się oddziałów.

W rękach konfederatów znalazło się sporo broni z arsena­łów rządowych i zdobycznej (m.in. około 150 000 nowoczes­nych karabinów typu Springfield), jednak najczęściej spotyka­ny w armii Południa był brytyjski karabin Enfield kal. 0.57 (14,6 mm) z 1858 roku. Zasięg tej broni wynosił 1000 m, a efektywne pole rażenia ok. 450 m. Ogółem Południe zaimportowało 600 000 tych karabinów, do których pasowała również amunicja od Springfieldów. Dzięki temu konfederaci mogli wykorzystywać zdobytą na unionistach amunicję. Kawaleria Południa preferowała słynny rewolwer Colt Navy kal. 0.36 (9 mm) z 1851 r., ważący zaledwie 1,1 kg (oraz jego liczne konfederackie kopie), brytyjskie dwulufowe, ładowane przez lufę pistolety Webleya, dubeltówki oraz pochodzący z 1856 r. odtylcowy karabinek Perry’ego. Południe, pozba­wione prężnych fabryk produkujących armaty, wybierało baterie złożone z czterech dział, w których skład wchodziły wszelkie typy uzbrojenia artyleryjskiego, jakie tylko dało się zdobyć. I tu jednak przeważał dobrze znany artylerzystom obu stron Napoleon, łatwiejszy w obsłudze i bezpieczniejszy w użyciu niż nowocześniejsze działa żelazne, które miały tendencję do wybuchania.

Jest rzeczą ciekawą, że brak regularnej armii przyczynił się do osiągnięcia przez Konfederację przewagi nad Unią w początkowym okresie wojny. Jak już wspomniano, po stronie Południa opowiedziało się około 30% zawodowych oficerów, przy czym byli to z reguły ludzie najzdolniejsi i najlepiej wykształceni w rzemiośle wojennym. Szukając dla siebie miejsca w armii, oficerowie ci musieli zaciągać się do jednostek z rodzinnych stanów. Dzięki temu zawo­dowi oficerowie konfederaccy zostali w miarę równo­miernie rozmieszczeni w całej armii. W ten sposób, jak to określił gen. Grant, „cały bochen został podzielony”.

W dodatku w armii Konfederacji oficer-ochotnik mógł dowodzić co najwyżej brygadą, chyba że udowodnił swoją wartość w walce.

Konfederaci mieli natomiast poważne trudności w cen­tralnym dowodzeniu armią. Uznawanie suwerenności po­szczególnych stanów wymagało od rządu Konfederacji uzyskania wcześniejszej zgody władz stanowych na użycie ich jednostek wojskowych i zapasów, co utrudniało sprawne prowadzenie wojny oraz powodowało liczne konflikty. Po pierwszej euforii wywołanej secesją, na Południu zaczęły dochodzić do głosu lokalne partykularyzmy. Zawiedzeni w swych nadziejach na wysokie stanowiska politycy z poszczególnych stanów niemal natychmiast stanęli w opo­zycji do rządu i polityki prezydenta Davisa. Rząd Davisa szybko zrozumiał, że stany południowe mają wystarczające środki tylko do prowadzenia wojny obronnej i żeby obrona ta była skuteczna, należy połączyć wysiłki całego Południa pod jednym, centralnym kierownictwem. Zamiary te wy­wołały sprzeciw gubernatorów, którzy gotowi byli oddać do dyspozycji rządu oddziały stanowe, ale odmawiali rządowi prawa do wydawania im poleceń w tej sprawie. Zastrzegali także, aby jednostki pochodzące z ich stanów były dowodzone przez własnych oficerów, lojalnych wobec władz stanowych. W ciągu zaledwie kilku miesięcy dok­tryna lokalizmu i poszanowania praw stanowych wzięła górę i obróciła się przeciwko sprawie Konfederacji. Od początku 1862 r. Jefferson Davis musiał stawiać czoło nie tylko wrogowi zewnętrznemu, ale także opozycji wewnętrz­nej, rosnącej w siłę w nienawiści do niego. Obrażany, poniżany i lekceważony pozostał jednak na czele Kon­federacji od początku do końca — na dobre i na złe — wyciskając swoje piętno na jej historii w stopniu

większym nawet niż Lincoln na historii Unii.Część swoich sukcesów nad wrogami Davis zawdzięczał

ludziom, którym przewodził. W ciągu pierwszych trzech

lat wojny zwykli mieszkańcy Południa chętnie ponosili największe nawet ofiary i wyrzeczenia. W szeregach armii konfederackich znalazła się procentowo większa liczba mężczyzn zdolnych do noszenia broni niż na Północy. Głównym motywem ich działania wcale nie była obrona niewolnictwa (tylko niewielu z nich było właścicielami niewolników) ani nawet regionalny patriotyzm. Masowy zaciąg do wojska wynikał z chęci obrony swych domów, kraju i jego wolności przed „najeźdźcą z Północy”. Cały skromny przemysł podporządkowano potrzebom wojennym. W wielu regionach ludność cywilna żyła na granicy egzystencji, oddając większość żywności na zaopatrzenie dla wojska. Tysiące uciekinierów z terenów zajętych przez wojska Północy trafiało do miast, żeby pracować w za­kładach produkcyjnych, szpitalach i służbach pomocniczych. Na potrzeby armii szły żelazne, piękne, artystycznie kute, ogrodzenia rezydencji, a także dzwony kościelne, które przetapiano na lufy armatnie; z sukien ślubnych szyto pułkowe sztandary, a złoto i biżuterię zamieniano na gotówkę, za którą kupowano za granicą broń oraz amunicję. Dopiero w 1864 r. wyczerpane wojną Południe zaczęło tracić zapał do walki i wiarę w zwycięstwo. Wraz z kolej­nymi klęskami nasiliły się dezercje w wojsku i rezygnacja nawet wśród najbardziej patriotycznych jednostek, które dały z siebie tyle, ile tylko mogły. Kiedy nadszedł rok 1865, nawet jeśli armie konfederackie miały wciąż do­statecznie dużo siły, żeby walczyć, nie miały już za sobą cywilnego i gospodarczego zaplecza, które dawałoby na­dzieję na przetrwanie.

Na początku południowcy chwalili się swoją bitnością i uważali, że każdy z nich może pokonać kilku ochotników z Północy. Była to oczywiście przesada, niemniej jednak żołnierze konfederaccy byli rzeczywiście bardziej nawykli do wojaczki i obchodzenia się z bronią. Żołnierz Kon­federacji wyróżniał się ponadto większą odpornością na

trudy, indywidualną odwagą i samodzielnością na polu bitwy, dlatego łatwiej dostosowywał się do zmiennych warunków walki, podczas gdy żołnierz federalny był nauczony pokonywać wszystkie przeszkody zgodnie z za­sadami wynikającymi z regulaminów. Był za to mniej zdyscyplinowany i bardziej skłonny do dezercji. Mimo kłopotów z dyscypliną ochotnik z Południa był praw­dopodobnie najlepszym, indywidualnym żołnierzem swojej epoki. Generał D. H. Hill scharakteryzował go w na­stępujący sposób:

„Zawsze polegał na sobie, posłuszny jeśli tego chciał, niezbyt skłonny do musztry i przestrzegania dyscypliny, był niezastąpiony jako zwiadowca lub podczas walki w rozproszeniu. Nie był wyszkolony do walki w szeregu ramię w ramię z innymi i niewiele o to dbał. Na polu bitwy zachowywał się bardziej jako indywidualista, niż jako maszyna. Czy ktoś widział kiedykolwiek nacierającą linię konfederacką, która nie przypominałaby zakręconego rogu barana? Każdy wrzeszczał na swój sposób i polegał tylko na sobie”11

Południowcy celowali zwłaszcza w jeździe konnej, co pozwoliło im stosunkowo szybko zorganizować doskonałą kawalerię. Na Południu, gdzie ceniono sobie europejskie nadycje kawaleryjskie, każdy jeździec zgłaszał się do służby z własnym koniem. Były to przeważnie dobre, rasowe wierzchowce znacznie górujące nad przydzielanymi służbowo, często pochodzącymi z niepewnych źródeł, końmi kawalerii północnej. W tych warunkach konfederac- ka jazda, dowodzona przez znakomitych oficerów kawalerii w rodzaju Jamesa E. B. (Jeba) Stuarta, Johna H. Morgana, czy Nathana B. Forresta, uzyskała na początku wojny ogromną przewagę nad kawalerią Północy, uczącą się dopiero jazdy konnej i walki.

11 John F u l l e r , The Decisive Bailles of the Western World, London 1956, s. 17.

Indywidualizm południowców bardziej odpowiadał no­woczesnemu polu walki i był lepiej dostosowany do zmian, jakie zaszły w rozwoju broni palnej w ciągu poprzednich 20 lat. W okresie napoleońskim karabin skałkowy, którego skuteczny zasięg nie przekraczał zwykle 100 metrów, nie był bronią decydującą o wyniku bitwy i znaczeniem ustępował na polu walki artylerii strzelającej kartaczami lub szrapnelami. W 1861 r. wojsko było już uzbrojone w gwintowany karabin kapiszonowy, który — chociaż nadal ładowany od przodu — miał jednak skuteczny zasięg do 500 metrów, większy niż gładko- lufowe armaty, a nawet gwintowane działa strzelające do piechoty ogniem na wprost. W tych warunkach taktyka walki ogniowej musiała się zmienić. Artylerię wycofano za linię strzelców i uczyniono z niej broń wspomagającą piechotę, która prowadziła odtąd walkę ogniową na odległość nie 50-100, ale około 400 metrów. Skutkiem tego był faktyczny zmierzch ataku na bagnety. Indywidual­ny ogień strzelecki stał się bardziej skuteczny niż strzelanie salwami, a o jego efektywności decydowały umiejętności Strzelca, inicjatywa i luźniejszy porządek w szeregach, dlatego dalekonośny karabin najbardziej pasował do konfederackiej taktyki walki i charakteru żołnierza Połu­dnia. Pewien pułkownik konfederacki tak opisał taktykę walki południowych żołnierzy:

„Byłem pod ogromnym wrażeniem (...) żołnierza Połu­dnia i jego indywidualnego zachowania się w czasie bitwy, tak bardzo kontrastującego z mechanicznymi ruchami przeciwnika (...). Najpierw ruszył do przodu jeden człowiek, potem drugi, następnie w krótkich odstępach czasu dwóch lub trzech. Potem, gdy ogień się nasilił, linia zaczęła się chwiać i ustępować. W końcu wszystko powtórzyło się od początku. Od czasu do czasu ten i ów zachęcali innych, więc poszły do przodu małe grupki. Oficerowie machali szablami krzycząc: «naprzód» i wtedy cała ta wrzeszcząca

linia gwałtownie rzuciła się do przodu bez składu i ładu, niepowstrzymanie zmiatając wszystko przed sobą” l2.

W przeciwieństwie do konfederatów w oddziałach Unii wprowadzono dyscyplinę i konwencjonalny styl walki na wzór europejski. W warunkach amerykańskich proste powielanie wzorców obowiązujących w armiach europej­skich prowadziło do zabijania inicjatywy i stało się przy­czyną wielu klęsk oraz niepotrzebnych strat. Taktyka walki żołnierzy federalnych budziła zdziwienie konfederatów i była przedmiotem ich krytycznych opinii.

„Najbardziej przeciwko nim przemawiał brak elastycz­ności i ścisłe przestrzeganie wojskowej dyscypliny — pisał Żołnierz Konfederacji. — Stojąc wyprostowani w otwartym polu i wyrównując linię stawali się doskonałym celem dla swoich przeciwników, którzy walczyli w luźniejszym szyku, na klęczkach, przez co trudniej ich było trafić (...). Nasi ludzie kładli się, by załadować broń, potem ruszali do przodu i znowu się kładli. Obserwując przedpole pod chmurą unoszącego się dymu, mogli wziąć dobry cel, podczas gdy wróg strzelał co jakiś czas w dym, przenosząc większość strzałów ponad naszymi głowami” 13.

Podczas wojny secesyjnej żołnierz Konfederacji był lżej wyposażony niż jego północny odpowiednik. Ciężar jego ekwipunku nie przekraczał 15-20 kilogramów — karabin, bagnet, ładownica z nabojami, stary koc i „szczoteczka do zębów, niczym róża w butonierce”, podczas gdy żołnierz Unii dźwigał na sobie prawie 30 kilogramów. Ogólnie mówiąc wojsko Unii miało charakter częściowo regularny, zaś wojsko Konfederacji częściowo partyzancki. Pierwszych cechowało przywiązanie do dyscypliny i regulaminów, drugich — indywidualizm i nieskrępowana inicjatywa. W bitwie żołnierz konfederacki walczył jak lew, lecz po bitwie przestawał być żołnierzem. W armii Konfederacji

12 F u l l e r , op. cit., s. 18. 13 Ibidem, s. 18.

zjawisko maruderstwa było niepisanym prawem, za które Południe musiało płacić wysoką cenę.

Początkowo obie armie, południowa i północna, miały charakter czysto ochotniczy, zgodny z amerykańską tra­dycją służby ochotniczej. W późniejszym okresie wojny zaciąg ochotniczy trzeba było uzupełnić bardzo niepo­pularnym poborem. Ciekawe, że na Południu, gdzie przywiązywano większą wagę do praw stanowych i gdzie gubernatorzy stanowi domagali się pozostawienia do ich dyspozycji lokalnych gwardii stanowych, system uzupełnień funkcjonował znacznie lepiej niż na Północy. Dzięki temu stare pułki konfederackie były dużo licz­niejsze niż pułki Unii, miały bowiem dosyć rekrutów do uzupełnienia swoich stanów. Na Północy oprócz stanu Wisconsin i jednostek regularnych, w armii fe­deralnej nigdy nie wypracowano efektywnego, automa­tycznego systemu uzupełnień. Kiedy choroby, śmierć i dezercje obniżały do minimum liczbę żołnierzy w puł­kach, ich dowódcy musieli wysyłać do rodzinnych stanów oficerów werbunkowych. Napotykało to często opór gubernatorów stanowych, którzy — kierowani względami politycznymi — woleli tworzyć nowe oddziały, niż uzupełniać stare pułki weteranów, zredukowane do wiel­kości jednej lub kilku kompanii. W efekcie proces szko­lenia nowych żołnierzy trwał znacznie dłużej niż w od­działach, gdzie rekruci byli przemieszani z weteranami.

W chwili wybuchu wojny układ sił pomiędzy Północą i Południem był nierówny i sprzyjał wyraźnie stanom północnym. Północ miała przede wszystkim dużą przewagę ludnościową. Jej obszar obejmował dwadzieścia dwa stany i sześć terytoriów (powierzchnia 1 963 000 mil2) zamiesz­kane przez 22 miliony ludności, w tym 18 936 579 białych. Jedenaście stanów skonfederowanych (powierzchnia 752 000 mil2) zamieszkiwało 9,5 miliona ludzi, w tym 5 449 647 białych oraz 3 521 111 czarnych niewolników

(w tym około 400 000 mulatów). Cztery niewolnicze stany pograniczne: Delaware, Maryland, Kentucky i Missouri miały 2 589 533 ludności białej i 429 401 czarnej. Stany te przez cały okres wojny dostarczyły obu walczącym stronom po tyle samo rekrutów.

Dysproporcje ludnościowe rzutowały na liczebność armii obu stron. Unia, która w 1860 r. miała 4 559 872 mężczyzn w wieku od 18 do 45 lat zdolnych do służby wojskowej, zmobilizowała łącznie około 2 500 000 żołnierzy, z czego wysłała w pole 1 556 000. Liczby dotyczące sił zbrojnych Południa nie są jednolite. Ocenia się, że szare i brązowe (na Zachodzie przeważał bowiem kolor orzechowy) mun­dury wojsk Konfederacji przywdziało ponad 900 000 spo­śród 1 064 193 białych mężczyzn w tym samym przedziale wiekowym, zamieszkujących Południe. Stany południowe dostarczyły także 86 009 ludzi do armii Unii, zyskując w zamian tylko 19 000 rekrutów z Północy.

Północ górowała nad Południem pod względem zasobów gospodarczych, kapitału i uprzemysłowienia. Przeszło 90% przemysłu obejmującego gałęzie niezbędne do produkcji wojennej znajdowało się na jej obszarze. W 1858 r. hutnictwo żelaza i produkcja wyrobów żelaznych skupiało się głównie na terenie Pensylwanii, a większość pozostałych zakładów tej branży położona była na północ od rzek Ohio i Potomac. Spośród 22 miast przemysłowych, w których zatrudniano ponad 5000 robotników, tylko jedno, Richmond (37 000 mieszkańców), leżało na Południu. Cincinnati i Chicago miały ponad 25 000 rąk do pracy, a Filadelfia powyżej 50 000. Największe miasto Północy Nowy Jork (800 000) zatrudniało więcej niż 100 000 ludzi. W roku poprzedzającym wybuch wojny ogólna produkcja przemys­łowa Południa nie przekraczała 10% produkcji krajowej.

Z drugiej strony dla Południa wielkie znaczenie miała praca na roli i w służbie pomocniczej czarnych niewol­ników, gdyż pozwalała Konfederacji na skierowanie na

front procentowo większej liczby ludności białej, niż to było możliwe na Północy.

Skromna baza przemysłowa Konfederacji zmuszała armie Południa do walki przez cały okres wojny w warunkach niedostatecznego uzbrojenia, braku amunicji, leków, obuwia i umundurowania oraz środków transportu. Południe, region typowo rolniczy, ustępowało Północy nawet w dziedzinie produkcji rolniczej i hodowli zwierząt pociągowych. Liczba koni i mułów w stanach północnych znacznie przekraczała zasoby stanów południowych (za to w Teksasie było więcej bydła niż we wszystkich pozostałych stanach razem). Miało to istotne znaczenie, gdyż większość zaopatrzenia dostar­czana koleją lub statkami wymagała przewiezienia ich później wozami. Konie decydowały także o możliwościach użycia kawalerii i artylerii polowej, uzależnionej całkowicie od trakcji konnej.

Jeszcze większą rolę odegrała przewaga Unii we flocie oraz gęstości strategiczne położenie dróg i linii kolejowych. Organizując swoje siły morskie, Konfederacja zaczynała niemal od zera. Jej pierwsza flota składała się zaledwie z kilku jednostek skonfiskowanych na początku wojny. Dzięki wielkiej energii sekretarza marynarki — Stephena R. Mallory’ego, opracowano program zakupu za granicą statków, które miały być przerobione na okręty wojenne. Konfederaci pierwsi dostrzegli też potencjał tkwiący w silnie opancerzonych jednostkach, nieznanych do tej pory w Ame­ryce l4. Nie mieli jednak szans na zbudowanie marynarki wojennej zdolnej do przełamania blokady morskiej Unii i obrony głównych rzecznych szlaków komunikacyjnych.

14 Konfederacki pancernik „Virginia”, przerobiony ze zdobytej fregaty federalnej o nazwie „Merrimack”, 8 marca 1862 r. zaatakował z powo­dzeniem drewnianą flotę blokadową Unii na wodach przybrzeżnych w rejonie Hampton Roads (Wirginia), a następnego dnia stoczył słynny pojedynek z eksperymentalnym pancernikiem Unii — „Monitor”. Była to pierwsza w historii bitwa opancerzonych okrętów wojennych.

John Brown

Szturm na parowozownię w Harper’s Ferry, 18.10.1859 r.

Abraham Lincoln

Jefferson Davis

Widok Montgomery, pierwszej stolicy Konfederacji

Gen. Pierre G. T. Beaure- gard, „bohater spod fortu Sumter”

Mjr Robert Anderson, dowódca

fortu Sumter

Ostrzał fortu Sumter w Charlestonie, 12.04.1861 r.

Gen. bryg. Franz Sigel, do-

wódca dywizji w Armii Za-

chodu

Bitwa pod Pea Ridge, 6-8.03.1862 r.

Gen. Albert S. Johnston, dowódca sił Konfederacji na

Zachodzie 1861-1862

Gen. mjr Ulysses Simpson

Grant

Bitwa pod Shiloh, 6-7.04.1862 r.

Gen. Braxton Bragg, dowódca konfederackiej Armii Tennessee

Gen. bryg. Nathan Bedford For-

rest, dowódca kawalerii konfede­rackiej

Gen. por. Edmund Kirby-Smith,

dowódca Departamentu Trans-

-Missisipi

Gen. bryg. John Pope, dowódca

Armii Missisipi

Kontradm. David G. Farragut, do­

wódca sił morskich Unii na Mis­sisipi

Gen. mjr William Rosecrans, do­

wódca Armii Cumberland

Mimo wielu wysiłków i pojedynczych sukcesów w zwal­czaniu handlu morskiego Unii, Południe nie było w stanie zniwelować ilościowej i technologicznej przewagi Pół­nocy, a wpływ floty konfederackiej na przebieg wojny okazał się znikomy.

W głębi kraju rozległy obszar Konfederacji przecinała dwa razy krótsza sieć linii kolejowych (10 000 mil) niż na Północy (20 000 mil). Sytuację pogarszał fakt, że większość linii kolejowych na Południu nie miała ze sobą bezpośred­niego połączenia. Dotarcie do serca Konfederacji z terenów położonych na zachód od Missisipi lub z Florydy było prawie niemożliwe, a kluczowe miasta Konfederacji, Rich­mond i Chattanoogę, łączył tylko jeden wąski korytarz. Na Północy pasażerowie mogli podróżować między prawie wszystkimi większymi miastami, co najwyżej z drobnymi przesiadkami. Nie tylko dłuższa i lepiej powiązana sieć kolejowa decydowała o przewadze Unii. Na Północy zokalizowany był też prawie cały przemysł produkujący wagony, parowozy i szyny kolejowe. Zacofanie Południa w tej dziedzinie szybko dało o sobie znać, kiedy okazało się, że konfederatom brakuje części zamiennych do loko­motyw, wagonów towarowych, specjalistycznego sprzętu do naprawy torów i dostatecznej ilości szyn. Kiedy armie Południa zaczęto przerzucać pociągami na różne fronty, napraw torów z konieczności trzeba było dokonywać ,,domowymi” sposobami, co w konsekwencji prowadziło do wzrostu ilości wypadków kolejowych. Wysiłki zmierza- jące do poprawienia sytuacji przynosiły skromne i krótko- trwałe efekty, gdyż postępujące do przodu armie Północy szybko zajmowały nowo powstające fabryki i wytwarzany przez nie tabor kolejowy.

Przy skromnych możliwościach produkcyjnych Południa i permanentnym braku wszystkiego, co potrzebne do prowadzenia nowoczesnej wojny, największe zmartwienie władz Konfederacji budził niedostatek broni i amunicji.

Wprawdzie w opanowanych w 1861 r. arsenałach federal­nych na Południu zarekwirowano około 150 000 sztuk broni ręcznej, ale trzy razy tyle broni pozostało na Północy. W czasie, gdy obie strony szykowały się do wojny. Południe pozostawało daleko w tyle za Północą w produkcji uzbrojenia i materiałów wojennych. Do września 1862 r. w całej Konfederacji wyprodukowano tylko 14 349 sztuk ręcznej broni palnej, choć plany produkcji w państwowych i prywat­nych zakładach zbrojeniowych zakładały wytwarzanie 3600 sztuk miesięcznie. Do września 1863 r. produkcja karabinów, pistoletów i rewolwerów wyniosła niecałe 35 000, a w 1864 r. spadla do 20 000 (w tym czasie największa fabryka broni na Północy „National Armory” w Springfield w Massachusetts mogła wyprodukować 300 000 karabinów rocznie). W tych warunkach konfederaci byli uzależnieni od importu broni i amunicji z Europy (przede wszystkim z Wielkiej Brytanii), którą przemycano przez północną blokadę morską. W miarę zacieśniania blokady Unii, import uzbrojenia i eksport bawełny, którą płacono za dostawy, był coraz bardziej utrudniony (pewna część dostaw prze­chodziła przez porty meksykańskie i docierała do Kon­federacji okrężną drogą przez Teksas). Należy jednak dodać, że częste zwycięstwa w początkowym okresie wojny pozwoliły południowcom zdobywać wiele broni i materiałów wojennych na nieprzyjacielu. Ogółem do jesieni 1862 r. wojska Konfederacji otrzymały około 300 000 karabinów i muszkietów. W tym samym czasie armiom Północy dostarczono ponad 1 000 000 (kolejne 1 250 000 sztuk broni znajdowało się w różnym stadium produkcji w fab­rykach). Ta gigantyczna produkcja sprawiła, że pod koniec wojny, oprócz ponad 1 000 000 znajdujących się w rękach żołnierzy, w arsenałach federalnych pozostawało jeszcze 750 000 sztuk broni palnej.

Import artylerii był dla Konfederacji dużo trudniejszy i znaczna jej część musiała pochodzić z rodzimej produkcji.

W chwili wybuchu wojny na Południu czynna była tylko jedna wielka huta („Tredegar Iron Works” w Richmond), zdolna do produkcji dział i ciężkiego sprzętu wojennego. W okresie największej produkcji, w październiku 1863 r., Południe otrzymało ze wszystkich możliwych źródeł, włą­czając w to zakupy za granicą, 677 nowych dział. Rok wcześniej zakłady zbrojeniowe Północy wyprodukowały 2121 gotowych armat i 3100 rur rdzeniowych do luf armatnich.

W końcowej fazie wojny wolno toczące się koła połu­dniowej gospodarki zatrzymały się całkowicie. Ostatni ośrodek przemysłowy poszedł z dymem w dniu, w którym armia gen. Lee ewakuowała Richmond. Od tej chwili żaden stracony wagon kolejowy ani żadna sztuka broni nie mogły być już niczym zastąpione. Kiedy 9 kwietnia 1865 r. Lee kapitulował przed Grantem pod Appomatox, spośród 28 000 wyczerpanych i zdemoralizowanych żołnierzy, którzy towarzyszyli mu w ostatnim marszu, tylko jedna trzecia wciąż trzymała broń w rękach.

Strategie przeciwników dyktowały ich cele. Głównym celem Południa było wywalczenie sobie niepodległości. Pólnoc natomiast walczyła o przywrócenie jedności kraju. Południu wystarczało się tylko bronić, aby zachować stan taktyczny określony w wyniku secesji. Północ, aby zwycię­żyć musiała atakować, zająć całe terytorium wroga i znisz- czyć jego ośrodki władzy, dlatego wysiłki Południa skupiały się na pozyskaniu dla swojej sprawy poparcia mocarstw europejskich oraz wyczerpaniu Północy w celu zmuszenia jej do zaniechania podboju. Postawa państw europejskich była niepewna, dlatego Południe musiało liczyć przede wszystkim na siebie. Musiało szybko zadać Północy tak ciężkie straty, żeby zrezygnowała ona z dalszego prowa­dzenia wojny i zgodziła się na niepodległość Konfederacji.Otwartą sprawą pozostawało tylko, na jak długo wystarczą Południu jego zasoby gospodarcze, gdyż w tej dziedzinie

było ono uzależnione zarówno od przemysłu Północy, jak i Europy.

Ze względu na olbrzymi obszar Konfederacji, słabo rozwiniętą sieć dróg i rolniczy charakter kraju, żołnierz Południa był w naturalny sposób stworzony do walki partyzanckiej, podobnie jak to czynili jego przodkowie podczas wojny o niepodległość. Pokonanie takiego przeciw­nika wymagało od Północy wielu sił, wytrwałości, dosko­nałej dyscypliny, a przede wszystkim dobrych dowódców, którzy umieliby dowodzić dużymi zgrupowaniami żoł- nierzy-amatorów i utrzymać armie Unii w ciągłej ofensywie. Większość wyższych oficerów, którzy pozostali w służbie w armii Stanów Zjednoczonych, była zbyt stara i słaba, żeby sprawować dowództwo w polu. Na dodatek żaden z nich nie dowodził nigdy większym zgrupowaniem wojska (z wyjątkiem gen. Scotta w Meksyku). Z konieczności komendę nad dużymi jednostkami wojska powierzono ludziom, którzy przedtem dowodzili co najwyżej kompanią i — co w tej sytuacji zrozumiałe — zwykle partaczyli swoją robotę. Najwybitniejsi generałowie Unii rozpoczynali wojnę na relatywnie niskich stanowiskach dowódczych. Swoje talenty wojskowe mogli zaprezentować w pełni dopiero w latach 1863-1865, dlatego głównym problemem Lincolna, którego doświadczenie wojskowe ograniczało się do kuriozalnego udziału w wojnie z indiańskim wodzem Czarnym Jastrzębiem l5, od samego początku było znale­zienie jednego człowieka, który mógłby objąć naczelne dowództwo i poprowadzić armie Północy do zwycięstwa.

15 Czarny Jastrząb (1767-1838), wódz plemion Sauków i Lisów z regionu Wielkich Jezior. W 1832 r. toczył z Amerykanami wojnę w obronie terytoriów plemiennych w Illinois, zakończoną masakrą Indian i deportacją niedobitków za rzekę Missisipi. Lincoln uczestniczy! w niej jako dowódca kompanii ochotników w oddziale kpt. Zachary’ego Taylora. Jak sam twierdził, jego udział ograniczał się do „walki z komarami”. W wojnie z Czarnym Jastrzębiem brał udział także Jefferson Davis.

Miękkim podbrzuszem Południa była rzeka Missisipi, żeglowna od St. Louis do jej ujścia do Zatoki Meksykań­skiej. W razie inwazji Północy i opanowania przez nią całego biegu rzeki, Konfederacja zostałaby podzielona na dwie części, a leżące na zachodzie stany (Arkansas, Luizjana i Teksas) — odcięte od reszty zbuntowanego kraju. Na początku jednak na Północy przeważył pogląd, że decydu­jące dla losów wojny będzie zdobycie stolicy przeciwnika

Richmond, odległej od Waszyngtonu zaledwie o 100 mil. Jednym z nielicznych, którzy od początku wątpili w powodzenie tego planu, był gen. Scott. Zaraz po wybuchu wojny przedstawił on Lincolnowi własny plan pokonania Konfederacji. Zakładał on jednoczesną blokadę długiego wybrzeża atlantyckiego południowych stanów i zorganizo­wanie 300-tysięcznej armii. Po uzbrojeniu i wyszkoleniu wojska te miały ruszyć w dół Missisipi do Zatoki Mek­sykańskiej i rozciąć Konfederację na połowę. Zablokowanie dostaw zagranicznych do portów Południa i uzyskanie pełnej kontroli nad Missisipi przez flotyllę rzeczną oraz współdziałające z nią siły lądowe miały doprowadzić do izolacji Konfederacji i jej stopniowego zduszenia przez nacierające armie Unii. Ze względu na sposób jego wyko­nania plan gen. Scotta nazwano planem „Anakonda”, nawiązując do południowoamerykańskiego węża, który zabija swoje ofiary, gniotąc je w zwojach swego wielkiego ciała. Latem 1861 r. plan Scotta został jednak odrzucony przez polityków, którzy chcieli szybkiego i osiągniętego tanim kosztem zwycięstwa nad Konfederacją. Wysiłki Północy skoncentrowały się więc na przygotowaniu ofen- sywy na Richmond w złudnej nadziei, że jedna decydująca bitwa i zajęcie rebelianckiej stolicy zniechęci konfederatów do walki i zakończy wojnę w ciągu najwyżej trzech miesięcy.

Tymczasem opinia publiczna na Północy domagała się szybkiego rozpoczęcia działań zaczepnych. Na gabinet

Lincolna wywierano silne naciski, aby zaatakował oddziały Południa i zdławił rebelię, zanim upłynie 3-miesięczny termin służby powołanych wcześniej formacji ochotniczych. 29 czerwca w Białym Domu zwołano naradę wojenną, na której postanowiono niezwłocznie uderzyć na nieprzyjaciela. W rezultacie Lincoln i gen. Scott, wbrew własnej ocenie sytuacji, posłali pospiesznie zebraną, niespełna 30-tysięczną armię Unii przeciwko stojącym naprzeciw Waszyngtonu równym liczebnie siłom Konfederacji, którym przewodził „bohater spod fortu Sumter” — gen. Beauregard. Bitwa stoczona 21 lipca nad potokiem Buli Run w Wirginii przyniosła sromotną klęskę dowodzonym przez gen. Irvina McDowella pewnym siebie oddziałom Unii, które w stanie całkowitej dezorganizacji wycofały się do stolicy l6.

16 W historiografii Południa bitwa ta nosi nazwę bitwy pod Manassas, od nazwy stacji kolejowej położonej około 50 kilometrów na południowy zachód od Waszyngtonu, wokół której skoncentrowane były główne siły konfederatów.

WOJNAW ZACHODNICH STANACH POGRANICZNYCH

(1861/1862)

Stracić Kentucky, to znaczy niemal stracić całą grą. Z chwilą gdy Kentucky odejdzie, nie możemy utrzymać Missouri ani też Marylandu.

(Abraham Lincoln, 1861)

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Strategiczna granica Konfederacji nie pokrywała się z linią rozgraniczenia stanów północnych i południowych Maso- na Dixona. Biegła od Potomacu, wzdłuż łańcucha górskiego Appalachów do Chattanoogi, następnie wzdłuż rzeki Tennessee do miasta Savannah, dochodziła do Missisipi w rejonie Fulton, aby ostatecznie skręcić w kierunku Little Rock nad rzeką Arkansas. Sytuacja polityczna i układ sił powodowały, że w defensywnej strategii Południa stany Kentucky, Tennessee i Missouri mogły być brane pod uwagę tylko jako wysunięte pozycje obronne lub taktyczne przeszkody na drodze do głównego pasa obrony przesłaniającego serce Konfederacji

region Chattanooga-Atlanta. Przez oba te miasta prze- chodziły dwie najważniejsze linie kolejowe łączące ten strategiczny region z głównymi zaopatrzeniowymi portami Południa: Memphis, Yicksburgiem, Nowym Orleanem, Mo-

bile, Pensacolą, Savannah, Charlestonem, Wilmington i Rich­mond. W razie utraty Chattanoogi i Atlanty obszar Kon­federacji zostałby praktycznie zredukowany do obu Karolin i Wirginii, co w praktyce oznaczałoby jej szybki koniec. Gdyby rząd Konfederacji lepiej zdawał sobie z tego sprawę, uznałby front zachodni za decydujący, a front wschodni za pomocniczy, osłaniający jedynie działania na Zachodzie.

Zgodnie z tą strategią główny nacisk należało położyć na stworzenie w rejonie Chattanoogi silnej bazy do działań na froncie zachodnim i przeprowadzenie w oparciu o nią defensywno-ofensywnej kampanii w Tennessee. Kampania w Tennessee zakończona sukcesem nie tylko zabezpieczyła­by uznawane za „spichlerz” Konfederacji stany: Mississippi, Alabama i Georgia, ale także ważne połączenie ze stanami położonymi po zachodniej stronie Missisipi. Pozwoliłaby także na udzielenie skutecznej pomocy zwolennikom Kon­federacji w granicznych stanach Kentucky i Missouri. Strategia ta jednak nie znalazła dostatecznego uznania w oczach przywódców Południa, toteż oba stany, których postawa mogła zadecydować o wyniku wojny, zostały praktycznie stracone już na samym jej początku.

Stany pograniczne od początku stanowiły przedmiot ogromnych zmartwień Lincolna. Prezydent i jego gabinet zdawali sobie doskonale sprawę, że jeśli Kentucky, Maryland i Missouri przejdą na stronę Konfederacji, rebelii Południa nie tylko nie uda się stłumić w ciągu trzech miesięcy, ale może ona ogarnąć Waszyngton i przesądzić o wyniku całej wojny. Po uspokojeniu sytuacji w Marylandzie największego znacze­nia nabrało kluczowo położone Kentucky, rodzinny stan Lincolna. Secesja Kentucky uniemożliwiłaby kontrolę nad magistralą wodną — Ohio, ważną ze względów strategicz­nych. Ponadto odejście Kentucky groziło utratą Missouri i odcięciem Kansas, przez które wiodły ważne szlaki, wykorzystywane przez karawany wozów (przewoziły złoto i srebro z kopalń w Kolorado oraz Nowym Meksyku).

Opanowanie przez konfederatów Kentucky dawałoby im także dogodną bazę do ewentualnego ataku na stany środ­kowego Zachodu (Illinois, Indianę i Ohio).

Po bitwie nad Buli Run walki na Wschodzie osłabły na kilka miesięcy. Z większą siłą rozgorzały natomiast walki na Zachodzie. Klęska McDowella podkopała wiarę Lincolna w rychłe zwycięstwo i zmusiła go do zmiany strategii, Zdecydował on przede wszystkim zacieśnić blokadę oraz zdemobilizować trzymiesięcznych ochotników i zastąpić ich nowymi oddziałami wojskowymi powołanymi do trzy­letniej służby. Potem, biorąc pod uwagę całokształt sytuacji militarnej, postanowił skoordynować działania na obu frontach, a także przeprowadzić równoczesne uderzenie na armie konfederatów w Wirginii i wschodnim Tennessee oraz marsz w dół Missisipi, do Memphis. Realizacja tego planu zależała głównie od reorganizacji armii, jej gruntow­nego przeszkolenia i nowych dowódców. Dowództwo głównej grupy wojsk Unii na wschodnim odcinku frontu (nazwanej Armią Potomacu) przypadło młodemu, ener­gicznemu gen. George’owi B. McClellanowi, który zdążył się już wyróżnić w walkach z konfederatami w zachod­

niej Wirginii. Dowództwo zachodniego odcinka frontu Lincoln powierzył gen. Johnowi Charlesowi Fremontowi (1813—1890), legendarnemu podróżnikowi i odkrywcy dzikich terenów Dalekiego Zachodu, a zarazem wpływo­wemu politykowi Partii Republikańskiej1.

W chwili wybuchu wojny Fremont przebywał w Euro- pie Zakupił wówczas w Anglii z własnej inicjatywy

1 W 1835 r. Fremont wziął udział w wyprawie badającej terenypomiędzy Missouri a górną Missisipi. Sam zorganizował trzy wyprawy,które przyniosły mu przydomek „Poszukiwacz Ścieżek” (Pathfmder).W 1842 r. zbadał szlak do Oregonu, a w latach 1843-1844 obszar między Góramii Skalistymi i Kalifornią. W 1846 r. odegrał czołową rolę w rewolcie amerykańskich osadników w Kalifornii, co doprowadziło do jej zajęcia przez USA podczas wojny z Meksykiem.

transport broni dla wojsk Unii i wrócił do Ameryki. W maju 1861 r. Lincoln, głównie z powodów politycz­nych, mianował go jednym z czterech wysokich rangą oficerów armii federalnej — generałów majorów (wyższy stopniem był tylko naczelny dowódca Winfield Scott w randze honorowego generała porucznika), a następnie postawił na czele ważnego Departamentu Zachodniego (Department ofthe West) z kwaterą w St. Louis. Głównym zadaniem Fremonta było utrzymanie Missouri przy Unii i zorganizowanie silnej armii, z którą miał pomaszerować w kierunku Memphis.

Fremont objął dowództwo 25 lipca. Zaraz po przybyciu do St. Louis zaczął się skarżyć na brak dostatecznych sił i domagał się dostarczenia mu posiłków. Zamiast zająć się przygotowaniami do marszu w dół Missisipi (chociaż to on zakupił parowiec „Benton”, który dał początek federalnej flotylli na Missisipi), większość swojej energii poświęcił na fortyfikowanie miasta i organizowanie małowartościowych oddziałów unionistycznej milicji. Wdał się przy tym w ostry spór z lokalnym przywódcą republikanów, kongresmanem Frankiem P. Blairem (młodszym), o polityczne przywódz­two w Missouri. Ten ostatni uważał Fremonta za człowieka pozbawionego talentów wojskowych, który nie nadawał się na dowódcę wyjątkowo trudnego odcinka zachodniego. Słał do Waszyngtonu listy, w których charakteryzował Fremonta jako porywczego histeryka, zarzucając mu utratę kontroli nad wojskiem i tolerowanie panującej w jego sztabie wszechwładnej korupcji. Brak talentów wojskowych Fremonta i zła ocena sytuacji na podległym terenie ujawniły się, kiedy w południowo-zachodniej części Missouri poja­wiły się znaczne siły konfederatów, a ofensywa wojsk Unii skończyła się na początku sierpnia porażką w bitwie nad Wilson’s Creek.

Brak sukcesów militarnych Fremont usiłował nadrobić osiągnięciami w dziedzinie politycznej. W następstwie

porażki nad Wilson’s Creek wydal 30 sierpnia bezpreceden­sową proklamację, mocą której wprowadził w Missouri stan wojenny i nakazał konfiskatę własności buntowników, zapowiadając wyzwolenie należących do nich murzyńskich niewolników. Do wydawania zarządzeń o charakterze politycznym Fremont nie był upoważniony, ale jego pro­klamacja spotkała się z gorącym poparciem abolicjonistów i radykałów na Północy. Zaskoczyła jednak Lincolna, który obawiał się, że nieprzemyślany krok Fremonta może pozbawić Unię poparcia jej zwolenników w niewolniczych stanach pogranicznych. Nie godzili się oni na uwolnienie niewolników, przy jednoczesnym pozostawieniu ich na miejscu. Groziło to niebezpieczeństwem przejścia Kentucky, Maryland i Missouri na stronę Konfederacji, co miałoby katastrofalne następstwa dla losów Unii. W tej sytuacji Lincoln zwrócił się listownie do Fremonta z prośbą o zmia­nę lub zmodyfikowanie swojej proklamacji. Jednocześnie wysłał grupę oficerów, żeby zbadali sytuację panującą na jego odcinku frontu. Przekonany o swojej racji Fremont odmówił prośbie prezydenta, wówczas Lincoln sam wydał laki rozkaz. W końcu października, kiedy potwierdziły się zarzuty o panującej w sztabie Fremonta korupcji i marno­trawieniu funduszy rządowych, Lincoln musiał zdymi­sjonować Fremonta, gdyż tolerowanie tej sytuacji groziło publicznym skandalem. „Jego największy błąd — tłuma­czył — polega na tym, że izoluje się i nikogo do siebie nie dopuszcza. W rezultacie nie wie, jak wygląda sytuacja na powierzonym mu odcinku”2. Do czasu mianowania nowe­go dowódcy frontu obowiązki Fremonta3 prezydent powie-

2 O a t e s, op. cit., s. 360.3Presja ze strony republikanów zmusiła Lincolna do powierzenia Fremon-

lowi innego stanowiska. W marcu 1862 r. otrzymał on dowództwo 15- lysięcznej armii w nowo utworzonym Departamencie Górskim (Mountain

Department) w zachodniej Wirginii, gdzie walczył bez powodzenia przeciwko słynnemu generałowi Południa — Thomasowi „Stonewallowi” Jacksonowi.

rzył swemu zaufanemu człowiekowi, gen. Davidowi Hunterowi4.

Na początku listopada 1861 r. Linclon i McClellan (od 1 listopada naczelny dowódca sił zbrojnych Unii, zastąpił na stanowisku starego gen. Scotta, który przeszedł w stan spoczynku) opracowali nowy plan strategiczny dla obu frontów. Po reorganizacji armii Lincoln podzielił dowództwo frontu zachodniego na dwa oddzielne de­partamenty: Ohio i Missouri. Komendę nad odcinkiem frontu na zachód od Appalachów, z kwaterą w Louisville, objął 15 listopada gen. Don Carlos Buell, do niedawna dowódca dywizji w Armii Potomacu. Dowódcą wysu­niętego najbardziej na zachód odcinka frontu został gen. Henry W. Halleck, któremu podlegały także terytoria Dalekiego Zachodu.

Gen. Don Carlos Buell (1818-1898), szorstki, zawodowy oficer, mający duże doświadczenie wojskowe wyniesione z kampanii przeciwko indiańskiemu plemieniu Seminolów na Florydzie i z wojny meksykańskiej, miał opinię dobrego organizatora ze skłonnościami do drobiazgowych przygo­towań (przed wybuchem wojny był w stopniu majora zastępcą szefa administracji w Departamencie Pacyfiku, na zachodnim wybrzeżu). Lincoln dał mu zadanie opanowania wschodnich, górskich terenów Tennessee, zamieszkanych przez zwolenników Unii i nawiązania współdziałania z ar­mią McClellana po rozpoczęciu przez niego ofensywy w Wirginii. Wkrótce po objęciu dowództwa Buell powia­domił prezydenta, że szczupła sieć kolejowa na obszarze

4 David Hunter (1802-1886) byl komendantem wojskowej ochrony Lincolna podczas jego inauguracji w Waszyngtonie; od 17 maja 1861 r. generałem brygady. Został ciężko ranny pod Buli Run, gdzie dowodził 2. dywizją piechoty. Awans do stopnia generała majora otrzymał 13 sierpnia. Dowodził dywizją w armii Fremonta. Po jego odwołaniu pełnił przejściowo obowiązki szefa Departamentu Missouri, potem krótko dowodził wojskami Unii w Departamencie Kansas.

jego działania stwarza trudności w organizacji transportu i nie pozwoli mu na szybkie podjęcie planowanej operacji. Oznaczało to, że armia Buełla nie będzie mogła wesprzeć działań McClellana w Wirginii. W tej sytuacji ofensywa McClellana także została odwołana. Przez zimę Buell zdołał jednak zorganizować Armię Ohio (Army of the Ohio), która na wiosnę 1862 r. liczyła 95 000 ludzi.

Zadaniem gen. Henry'ego W. Hallecka (1815-1872), który 19 listopada objął w St. Louis dowództwo Depar­tamentu Missouri, było złamanie oporu konfederatów w zachodnim Kentucky i marsz w dół Missisipi. Halleck (po wybuchu wojny zarekomendowany na wysokie stano­wisko przez samego gen. Scotta), jeden z najzdolniejszych i najlepiej wykształconych oficerów armii federalnej (w przeszłości służył w elitarnym korpusie saperów, brał udział w wojnie z Meksykiem u boku Scotta, a po odejściu z wojska w 1854 r. prowadził z powodzeniem praktykę prawniczą i interesy w Kalifornii), szybko uporządkował bałagan pozostawiony przez Fremonta. Na początku 1862 r. dowodzona przez niego Armia Missouri (Army of the Missouri) liczyła 80 000 ludzi i nim minęła zima, była gotowa do działania.

W grudniu Lincoln wysłał do obu generałów telegramy, w których zalecał im nawiązanie współpracy. W od­powiedzi Halleck stwierdził, że nie ma kontaktu z Buellem i nie zna jego zamiarów; Buell zaś donosił, że nie dysponuje dostatecznymi siłami, by podjąć natychmias­tową ofensywę. Na początku stycznia Lincoln ponowił swoje zalecenie, ale i tym razem obaj dowódcy nie zareagowali zgodnie z życzeniem prezydenta. Po prze­czytaniu listu od Hallecka, w którym ten skarżył się na brak dostatecznych sił, Lincoln stwierdził: „Wszystko to jest ogromnie zniechęcające”5.

5 Oa t e s , op. cit., s . 389.

13 stycznia 1862 r. prezydent sformułował nowy plan strategiczny, w którym określił nowe zadania dla frontu zachodniego. Halleck i Buell mieli przeważającymi siłami stale i równocześnie atakować konfederatów w dolinie Missisipi, w Kentucky i we wschodnim Tennessee. To powinno zmusić południowców do osłabienia któregoś z odcinków obrony, umożliwić armiom Północy przełama­nie frontu i rozgromienie wroga. Dwa tygodnie później, 27 stycznia, Lincoln, zniecierpliwiony opieszałością swoich generałów, wydał słynny rozkaz nr 1 (General Order No 1), polecając oddziałom lądowym i jednostkom floty stac­jonującym w Wirginii, Kentucky, nad Missisipi oraz w Zatoce Meksykańskiej rozpoczęcie równoczesnych dzia­łań zaczepnych przeciwko konfederatom. Jak już wspo­mniano, wszystkie operacje miały się rozpocząć najpóźniej 22 lutego.

Przeciwnikiem wojsk Unii na zachodnim odcinku frontu były rozproszone i słabo wyposażone oddziały konfedera­tów, dowodzone przez jednego z najzdolniejszych genera­łów Południa — Alberta Sidneya Johnstona.

Johnston (1803-1862), urodzony w Kentucky, zdobył sławę jako uczestnik wojny o niepodległość Teksasu (1836), a następnie jeden z dowódców armii Republiki Teksasu. Na czele pułku konnych ochotników teksaskich brał udział w wojnie meksykańskiej. Po wstąpieniu do regularnej armii USA, m.in. dowodził 2. pułkiem kawalerii (uważanym za najlepszy w armii). W 1857 r. brał udział w tłumieniu powstania mormonów w Utah, za co otrzymał honorowy stopień (brevet) generała brygady. Przed wybuchem wojny dowodził na zachodnim wybrzeżu i chociaż 10 kwietnia 1861 r. podał się do dymisji, nie opuścił placówki w San Francisco do czasu przybycia swojego następcy, gen. Edwina V. Sumnera. Prezydent Davis 30 maja mianował go pełnym generałem. Johnston, jako jeden z pięciu najwyższych rangą dowódców w armii Konfederacji (fak-

tycznie drugi, po gen. Josephie E. Johnstonie, który dowodził wschodnim odcinkiem frontu), 15 września objął komendę nad Departamentem Zachodnim, zastępując na tym stanowisku gen. Leonidasa Polka6. Zasięg jego jurys­dykcji obejmował Tennessee, Arkansas i część Mississippi. Gównym zadaniem Johnstona była obrona przed inwazją Północy stanów Kentucky i Tennessee oraz utrzymanie w rękach Południa doliny Missisipi.

Sytuacja, jaką Johnston zastał na Zachodzie, nie na­strajała optymizmem. Siły konfederatów na odcinku pomiędzy Appalachami a Missisipi liczyły zaledwie 20000 ludzi, przeważnie surowych i słabo wyposażo­nych. Za rzeką Missisipi, mimo zwycięstwa konfederatów nad Wilson’s Creek (10 sierpnia 1861), południowi generałowie — Sterling Price i Ben McCulloch, kłócili się ze sobą i wykazywali brak współpracy, podając w wątpliwość to, że walczą po jednej stronie. Zaraz po przybyciu na Zachód Johnston zażądał posiłków. Kon- federacja, która nigdy nie miała dostatecznej ilości środ­ków do obrony Kentucky, mogła go wzmocnić tylko w niewielkim stopniu. W połowie września przybył

Wirginii gen. Felix Zollicoffer z brygadą słabo uzbrojo­nych oraz niedostatecznie wyekwipowanych rekrutów, która stanęła na przełęczy Cumberland (Cumberland Gap), chroniąc jedyne kolejowe połączenie pomiędzy Wirginią i Tennessee. W październiku pod rozkazy John- stona oddano oddziały z Arkansas dowodzone przez gen.

Williama J. Flardee (4000 ludzi), a na początku grudnia brygadę gen. Johna B. Floyda wycofaną z frontu w za- chodniej Wirginii. Po opanowaniu południowej części Kentucky, Johnston wydał proklamację wzywającą ochot­ników do wojska i zorganizował Centralną Armię Ken-

6Jefferson Davis, Johnston i Polk znali się dobrze z okresu nauki w West Point (Johnson był absolwentem rocznika 1826, a Davis i Polk ukończyli tę samą klasę w 1827 r.).

tucky (Central Anny of Kentucky), nad którą objął bezpo­średnią komendę 28 października1.

Mimo wielu słabości swoich wojsk, braku dostatecznego wyszkolenia i wyposażenia żołnierzy, niemiłosiernie roz­ciągniętych linii obronnych, mnogości rzek oraz słabej sieci szlaków komunikacyjnych, Johnston w krótkim czasie wybudował długą linię fortów ciągnącą się od przełęczy Cumberland w Appalachach do miejscowości New Madrid (Missouri) nad rzeką Missisipi. W celu ochrony linii kolejowych, a także uniemożliwienia wojskom Północy wdarcia się w głąb terytorium Południa, konfederaci ufor­tyfikowali szereg wysp na Missisipi (z najważniejszą Wyspą nr 10 koło New Madrid) oraz wybudowali forty Henry nad rzeką Tennessee i Donelson nad rzeką Cumberland. Na początku 1862 r. siły Johnstona wzrosły do 43 000 oficerów i żołnierzy, z których 22 000 pod dowództwem gen. Hardee trzymało odcinek w rejonie Bowling Green w południowym Kentucky, 16 000 pod dowództwem gen. Polka broniło doliny Missisipi w zachodnim Tennessee, a 5000 gen. Lloyda Tilghmana obsadzało leżące między nimi forty Henry i Donelson.

W styczniu 1862 r. Johnston powierzył dowództwo wojsk za rzeką Missisipi gen. Earlowi Van Dornowi, czyniąc go zwierzchnikiem Price’a i McCullocha. 15 lutego przysłano mu z Richmond do pomocy gen. Beauregarda (skłóconego z prezydentem Davisem), który objął komendę nad ob­szarem rozciągającym się między rzekami Tennessee i Mis­sisipi. 17 marca Beauregard stanął na czele nowej Armii Mississippi.

Swoje pozycje obronne Johnston utrzymał do początku 1862 r., kiedy to po serii porażek konfederatów musiał

7 Początkowo Centralna Armia Kentucky składała się tylko z dwóch dywizji (Hardee i Bucknera), potem dodano do niej trzecią dywizję (Polka). W okresie od 5 grudnia 1861 r. do 23 lutego 1862 r. armią przejściowo dowodzi! gen. Hardee.

opuścić Kentucky i większość Tennessee, przesuwając linię obrony najpierw w okolice Nashville, a potem Corinthu w północnym Mississippi.

WOJNA W KENTUCKY

Zgodnie z prawem Kentucky było stanem niewolniczym, miało jednak silne związki zarówno z Północą, jak i z Połu­dniem. Najważniejsze produkty Kentucky, tytoń (drugie miejsce w produkcji za Wirginią), konopie, whiskey- bourbon, tabaka, mąka trafiały na rynki Południa, a także

Europy po spławieniu rzekami Ohio i Missisipi, do głów­nych miast Północy wysyłano je natomiast koleją. Utrata któregokolwiek z tych rynków zbytu z powodu wojny byłaby ciosem dla gospodarki stanu.

W roku 1860 ludność stanu liczyła około 1 150 000, co dawało Kentucky trzecie miejsce wśród wszystkich stanów niewolniczych. W pierwszej połowie XIX wieku populacja niewolników rosła dużo szybciej niż białej ludności, osiągając przed wybuchem wojny 226 000 (oprócz tego było prawie 10 000 wolnych Murzynów), co sprawiało, że Kentucky było ważnym źródłem niewolniczej siły roboczej dla plantacji bawełny na dolnym Południu, a handel niewolnikami stanowił zyskowne zajęcie wielu mieszkań­ców stanu. Kentucky miało relatywnie dużą liczbę właś- cicieli niewolników, ustępując w tej dziedzinie tylko Wirginii i Georgii. Wyjaśnia to dlaczego „szczególna instytucja” Południa miała w Kentucky tylu zwolenników i była powszechnie akceptowana jako element ekonomicz- nego oraz społecznego życia stanu.

W kategoriach politycznych Kentucky reprezentowało daleko idący umiar i skłonność do kompromisu, do czego predestynowało je zarówno położenie oraz tradycja (słynny senator z Kentucky — Henry Clay, był współtwórcą kompromisów z roku 1820 i 1850). Zgodnie z tą tradycją,

po wyborze Lincolna na prezydenta, reprezentanci Kentucky w Kongresie popierali wysiłki zmierzające do osiągnięcia nowego kompromisu i zachowania jedności Unii. W grudniu 1860 r. senator John J. Crittenden wysunął projekt nawią­zujący do idei kompromisu z Missouri; został on jednak odrzucony na skutek nieugiętej postawy Lincolna i repub­likańskich kongresmanów, którzy stanowczo sprzeciwiali się rozszerzeniu niewolnictwa na nowe terytoria.

Sam wybór Lincolna, który w świadomości wielu miesz­kańców Kentucky uosabiał abolicjonizm, radykalizm, ogra­niczanie praw stanów i jankeską butę (było to niezgodne z prawdą, gdyż Lincoln był politykiem umiarkowanym), wywołał raczej negatywne reakcje oraz zaalarmował całe Kentucky, stawiając je w obliczu nie tylko wojny na skalę narodową, ale także konfliktu na poziomie stanu8. Miesz­kańcy Kentucky byli wyraźnie podzieleni; tworzyli dwie warstwy; farmerów, drobnych plantatorów — właścicieli niewolników, a także kupców, którzy wiązali swój byt z wymianą handlową z bogatymi miastami uprzemys­łowionej Północy. Sympatie do Północy i Południa roz­kładały się niemal po równo, przy czym zwolennicy Południa byli liczniejsi w zachodniej i południowej części stanu. W stanowej legislaturze przeważali zwolennicy Unii, za to gubernator stanu — Beriah Magoffin, sprzyjał secesjonistom, choć — znając nastroje panujące w Kentucky — oficjalnie demonstrował stanowisko neutralne. Sym­bolem podziału był także fakt, że obaj przywódcy wojują­cych stron, Lincoln i Davis, pochodzili właśnie z Kentucky.

Po secesji Karoliny Południowej u gubernatora Magoffma w stolicy stanu Frankfort pojawili się emisariusze stanów dolnego Południa, namawiając go do wpłynięcia na stanową legislaturę, aby ta wypowiedziała się na temat wspólnej

8 O niskiej popularności Lincolna w jego rodzinnym stanie może świadczyć fakt, że w wyborach prezydenckich otrzymał zaledwie 1364 na 160 536 oddanych głosów i zajął dopiero czwarte miejsce.

akcji obronnej przeciwko Północy. Okazując sympatię emisariuszom, Magoffin zasugerował, że wszystkie stany niewolnicze powinny najpierw zwołać wspólną konwencję oraz przedstawić listę pretensji i żądań pod adresem nowego republikańskiego prezydenta. Dopiero gdyby reakcja Wa­szyngtonu ich nie usatysfakcjonowała, winny wystąpić z Unii jako całość, a nie pojedynczo. W rzeczywistości miał nadzieję, że wspólne działanie stanów południowych pozwoli raczej zachować jedność państwa, niż ją rozbije.

Wobec braku odzewu na te propozycje, 17 stycznia 1861 r. Magoffin zwołał specjalną sesję legislatury Ken­tucky, na której stan miał określić swoje stanowisko wobec Unii. Pod wpływem zwolenników Unii, posiadających większość w legislaturze, zrezygnowano z wyrażenia ofic- jalnego stanowiska. Zgodzono się natomiast, aby reprezen- tacja Kentucky wzięła udział w ogólnokrajowej konferencji pokojowej, obradującej od 4 marca w Waszyngtonie na prośbę legislatury Wirginii (tego samego dnia w Mont­gomery rozpoczęła obrady konferencja, na której powołano do życia Skonfederowane Stany Ameryki). Zakończyła się ona zupełnym fiaskiem. Żaden ze stanów, które ogłosiły secesję nie przysłał swoich delegatów; podobnie uczyniło wiele stanów z Północy. Trwające trzy tygodnie obrady nie przyniosły żadnego rezultatu. Secesja była już zbyt daleko posunięta, a czas na kompromis minął. 4 kwietnia, ku ogromnej uldze miejscowych unionistów, specjalna sesja legislatury Kentucky została zawieszona bez podjęcia jakiejkolwiek decyzji.

Trzy dni po wydarzeniach wokół fortu Sumter, 15 kwietnia, Lincoln wezwał Magoffina do przysłania czterech pułków ochotników w celu stłumienia rebelii Południa. W odpowiedzi Magoffin oświadczył bez wahania, że „Kentucky nie dostarczy żadnych wojsk dla bezprawnego ujarzmienia bratnich stanów południowych”. Jego odpo­wiedź powitali z zadowoleniem nawet zwolennicy Unii

w Kentucky. Lincoln, który dobrze znał panujące tam nastroje, nie nalegał, wiedząc, że w obliczu secesji stanów górnego Południa, nacisk na Kentucky mógłby rzucić ten stan w objęcia Konfederacji. Nie zamierzał jednak czekać bezczynnie i ze wszystkich sił starał się pomóc stronnikom Unii.

Pragnienie zachowania neutralności Kentucky nie po­wstrzymało wielu młodych ludzi od opuszczenia rodzinnego stanu i wstępowania w szeregi wrogich armii. W kwietniu i w maju na północnym brzegu Ohio, w stanach Indiana i Ohio, powstało kilka federalnych obozów szkoleniowych dla rekrutów z Kentucky popierających Unię. W odpowiedzi konfederaci założyli w lipcu w Tennessee, przy granicy z Kentucky, własny obóz rekrutacyjny — Camp Boone. Oprócz tego, za przyzwoleniem Magoffina, na terenie stanu powstało szereg tajnych punktów rekrutacyjnych, a linia kolejowa łącząca Louisville (największe miasto Kentucky) z Nashville (stolicą Tennessee) zapewniła dar­mowe przewozy ochotników, wstępujących w szeregi wojsk Konfederacji.

6 maja Magoffin zwołał kolejną sesję legislatury, na której miał nadzieję uzyskać poparcie dla secesji, ale i tym razem nie osiągnął zamierzonego celu. Twarde stanowisko legislatu­ry w sprawie stosunku do Unii zmusiło go do oficjalnego proklamowania 20 maja neutralności Kentucky. W rezultacie tej decyzji obie strony zostały ostrzeżone przed wysyłaniem swoich wojsk w granice stanu, a obywatelom zapowiedziano, aby pozostali w domach i nie wstępowali w szeregi walczą­cych9. Jednocześnie Magoffin zapowiedział powołanie do obrony stanu własnych sił zbrojnych, noszących nazwę gwardii stanowej (Home Guards).

Złudne utrzymywanie neutralności Kentucky okazało się tyle niewygodne, co niemożliwe, niemniej jednak przez

9 W wojnie wzięło udział około 110 000 żołnierzy z Kentucky, z czego 70 000 w szeregach armii federalnej i 40 000 w armii Konfederacji.

cztery miesiące polityka władz stanowych miała poparcie większości obywateli. Lincoln chętnie zaakceptował ten stan rzeczy wierząc, że czas będzie pracował na jego korzyść. Ignorując gubernatora i rząd stanowy, potajemnie pertraktował jednak z wahającą się legislaturą, nakłaniał ją do pełnego sojuszu z Unią. Jednocześnie wysłał do Ken- tucky pochodzących z tego stanu lojalnych oficerów (mieli rekrutować ochotników) i potajemnie uzbrajał oddziały wojskowe wierne Unii. Głównym agentem Lincolna w Ken­tucky był płk William Nelson, który przez całe lato 1861 r. organizował dostawy broni dla lojalnych unionistów w pół­nocnych, wschodnich i środkowych rejonach stanu. Znaczną część uzbrojenia, tzw. „strzelb Lincolna” (Lincoln guns), kierowano do oddziałów unionistycznej gwardii stanowej (Union Home Guards). Stanowiły one przeciwwagę dla złożonej z ponad 60 kompanii gwardii stanowej dowodzonej

przez gen. Simona B. Bucknera, wiernego Magoffinowi absolwenta West Point (rocznik 1844).

W sierpniu odbyły się w Kentucky wybory do stanowej legislatury, w których zwolennicy Unii odnieśli zdecydo­wane zwycięstwo. Zachęcony tym rząd federalny polecił płk. Nelsonowi zorganizowanie oficjalnego obozu rekruta- cyjnego i magazynu broni w środkowo-wschodnim regionie Kentucky (znanym jako Bluegrass). Powstanie obozu Dick Robinson podniosło na duchu unionistów, ale wprawiło we wściekłość konfederatów i wywołało konsternację wśród zwolenników neutralności stanu. Od tego momentu bieg wydarzeń w Kentucky nabrał dynamiki.

W trakcie przygotowań do obrony rzeki Missisipi połu­dniowy generał Gideon J. Pillow (1806-1878) na czele wojsk z Tennessee przekroczył rzekę i w końcu lipca 1861 r. zajął miejscowość New Madrit, w południowo- wschodniej części Missouri. Pod koniec sierpnia dowodz­

two Konfederacji, chcąc ratować pogarszającą się sytuację w Kentucky, naruszyło samozwańczą neutralność tego

stanu i wprowadziło do niego swoje wojska. Gen. Leonidas Polk, dowódca konfederacki w zachodnim Tennessee (kwate­rujący w Memphis), były episkopalny biskup Luizjany, który zamienił sutannę na szary mundur armii Południa, dał się przekonać Pillowowi, że wysokie brzegi Missisipi w rejonie Columbus (północno-zachodnie Kentucky) stanowią najlep­sze miejsce do obrony rzeki przed inwazją z północy. 3 września Polk wysłał do Columbus Pillowa, który następne­go dnia opanował miasto i założył tam warowny obóz. Umocniwszy się w Columbus, Pillow postanowił w następnej kolejności wziąć prosecesyjne miasto Paducah, położone w dolnym biegu rzeki Ohio. Generał Ulysses S. Grant, dowodzący siłami Unii na południowym cyplu Illinois, uprzedził Pillowa i ku zaskoczeniu konfederatów oraz mieszkańców Paducah, opanował je 6 września. Kilka dni później przez przełęcz Cumberland wkroczyły do południo­wo-wschodniej części Kentucky z Tennessee oddziały gen. Felixa K. Zollicoffera (4000 ludzi), które miały ograniczyć aktywność unionistów w górzystym rejonie stanu i wzmocnić słabą, prawą flankę Konfederacji. Czekało je trudne zadanie, gdyż we wschodnim Kentucky i Tennessee nie było w zasa­dzie niewolnictwa, a mieszkająca tam ludność była nastawio­na niechętnie do sprawy Południa.

Nowo wybrana legislatura Kentucky 11 września prze­głosowała, wbrew wetu Magoffina, rezolucję wzywającą wojska Konfederacji do natychmiastowego opuszczenia stanu i poprosiła rząd federalny o pomoc. Tydzień później,18 września, oficjalnie zrzekła się neutralności stanu i otwarcie poparła Unię. W następstwie tej decyzji oddziały federalne zgrupowane w Ohio, Indianie i Illinois prze­kroczyły północną granicę stanu, zajmując Louisville i całą północną część Kentucky. Unioniści z Camp Dick Robinson19 września wkroczyli do Lexington, zmuszając do opusz­czenia miasta oddziały gwardii stanowej, wśród których była kompania konnych strzelców z Lexington pod komendą

Johna Hunta Morgana, wyruszającego dopiero po sławę. Tego samego dnia konfederaci gen. Zollicoffera stoczyli w Barbourville pierwszą w tej wojnie na terenie Kentucky potyczkę z oddziałem unionistycznej milicji. Starcie to rozpoczęło konfederacką ofensywę w południowo-zachod­niej części stanu.

W połowie września gen. Buckner poprowadził większość oddziałów gwardii stanowej na południe i podporządkował ja dowództwu Konfederacji. W odpowiedzi prounionis- tyczna legislatura oficjalnie rozwiązała gwardię stanową i zastąpiła ją pozostającymi w służbie Unii oddziałami wojska, na czele których stanął gen. Thomas L. Crittenden, Jeden z synów senatora Johna Crittendena, inicjatora nie zrealizowanego kompromisu z grudnia 1860 roku.

Wykorzystując silną pozycję Polka w Columbus i obec­ność wojsk Zollicoffera w górach koło przełęczy Cumber­land, nowy dowódca konfederacki na Zachodzie — gen. Albert S. Johnston, przystąpił do budowy linii obronnej pomiędzy obydwoma tymi punktami. Dowództwo środ­kowego sektora frontu Johnston powierzył gen. Bucknerowi. Buckner (4000 ludzi) szybko wkroczył do południowego Kentucky, zajął Russellville i Bowling Green, gdzie usta­nowił swoją kwaterę; do końca października zorganizował obronę na linii Green River. Pod jej osłoną oddziały zwiadowcze i zaopatrzeniowe konfederatów wyprawiały się na północ, tak że nawet główna kwatera gen. Buella w Louisville przez jakiś czas nie mogła być całkowicie bezpieczna. Akcja Bucknera całkowicie zaskoczyła unionis­tów, wywołując konsternację w ich szeregach. Zapewniła konfederatom ogromną przewagę strategiczną i polityczną, a co najważniejsze, dała Johnstonowi czas na zorganizowa­nie armii.

Pod koniec 1861 i na początku 1862 r. Buckner, Zollicof- fer i Johnston nie ustawali w wysiłkach pozyskania nowych rekrutów, wydając proklamacje wzywające mieszkańców

Kentucky do zaciągania się w szeregi wojsk Konfederacji. Spotkały się one z powszechnym odzewem. W końcu 1861 r. gen. Johnston skarżył się, że nie ma dostatecznej ilości uzbrojenia dla szybko zgłaszających się ochotników. W listopadzie do wojska wstąpił także senator John C. Breckinridge, który zrezygnował z miejsca w Kongresie na rzecz służby w armii konfederackiej. Po otrzymaniu stopnia generalskiego stanął na czele 1. brygady z Kentucky, która zasłynęła pod nazwą „Sierocej Brygady” (Orphan Brigade). Brygada ta wyróżniła się później m.in. podczas obrony Vicksburga przed atakiem floty Farraguta na wiosnę 1862 r. i w walkach o Jackson w lipcu 1863 roku.

W okresie października i listopada 1861 r. zorganizowany został tymczasowy konfederacki rząd Kentucky. Wstępne posiedzenie rządu odbyło się 28 października w Russellville. 18 listopada zwołano konwencję stanową, która uchwaliła deklarację niepodległości Kentucky i akt przystąpienia do Konfederacji. Wybrano nowego gubernatora i ustanowiono Bowling Green tymczasową stolicą stanu. Kongres Stanów Skonfederowanych w Richmond 10 grudnia 1861 r. przyjął Kentucky jako dwunasty stan Konfederacji.

Osiągnięcia polityczne konfederatów z Kentucky nie szły w parze z sukcesami na polu militarnym. Gen. Albin F. Schoepf 21 października w górach Wild Cat zrewanżował się Zollicofferowi za porażkę Unii pod Barbourville, zatrzymując jego ofensywę w kierunku Lexington. Przewa­żające siły federalne gen. Williama Nelsona 8 listopada pokonały inny oddział konfederatów w górach Ivy we wschodnim Kentucky. 17 grudnia stoczono nierozstrzyg­niętą bitwę pod Rowlett Station o most kolejowy nad Green River koło Munfordville, po której wojska gen. Buella umocniły kontrolę nad północnym odcinkiem kolei z Louisville do Nashville. 10 stycznia 1862 r. unioniści pokonali nad Middle Creek oddział gen. Humphreya Marshalla, który w grudniu wtargnął z Wirginii do połu-

dniowo-wschodniego Kentucky w poszukiwaniu rekruta. Najgorsze przyszło jednak 19 stycznia w bitwie pod Mili Springs, na północnym brzegu rzeki Cumberland.

Po porażce w Wild Cat Mountains głównym zadaniem gen. Zollicoffera była obrona przełęczy Cumberland. W lis­topadzie 1861 r. ruszył on w głąb Kentucky, aby umocnić kontrolę na dalekim przedpolu swojego sektora. W Mili Springs, niedaleko Somerset, znalazł silną pozycję obronną, którą dodatkowo ufortyfikował, zamierzając spędzić pod Jej osłoną zimę. Dowiedziawszy się o tym, Buell rozkazał Nwemu podkomendnemu gen. George’owi H. Thomasowi wyprzeć konfederatów za rzekę Cumberland. Na wieśćo marszu przeważających sił Thomasa przełożony Zollicof­fera — gen. George B. Crittenden, przybył do Mili Springsi objął osobiste dowództwo. Wychodząc z założenia, że „najlepszą obroną jest atak”, 19 stycznia o świcie Crittenden zuatakował Thomasa, czekającego na przybycie posiłków prowadzonych przez gen. Schoepfa z Somerset. Początkowo atak konfederatów prowadzony przez Zollicoffera przyniósł powodzenie, wprowadzając zamęt w czołowych oddziałach federalnych. Kiedy jednak siły Thomasa wzmocniła brygada Schoepfa, atak Zollicoffera został odparty, a on sam poległ. Thomas wyprowadził kilka kontrataków na oba skrzydła Crittendena, po których konfederaci rozpoczęli pospieszny odwrót zakończony dopiero w Murfreesboro w Tennessee.

Przegrana pod Mili Springs złamała prawe skrzydło Johnstona we wschodnim Kentucky. Unia dzięki zwycięs­twu mogła w lutym przenieść działania wojenne do środkowego Tennessee. Wykorzystując powodzenie, Tho­mas próbował ruszyć na Nashville, lecz trudne, zimowe warunki zatrzymały go ledwie 60 mil od celu. W lutym pozycja południowców zaczęła się nagle załamywać także na pozostałych odcinkach frontu w związku ze zdobyciem przez gen. Granta fortów Henry i Donelson. Konfederaci 15 lutego musieli ewakuować Bowling

Green i cofnąć się do Nashville, do którego zbliżały się wojska gen. Buella. Dumne Nashville 24 lutego padło i znalazło się pod okupacją wojsk Unii, która miała potrwać już do końca wojny.

Z chwilą nadejścia wiosny 1862 r. Kentucky znalazło się całkowicie pod kontrolą Unii i pozostało pod nią aż do czasu wielkiej letniej ofensywy generałów Edmunda Kirby- -Smitha i Braxtona Bragga. Morale konfederatów na krótko poprawił John Morgan, który w lipcu przeprowadził pierw­szy ze swoich błyskotliwych rajdów kawaleryjskich w głąb Bluegrass. Wkrótce jednak konfederatów spotkała kolejna przykrość. W sierpniu gubernator Magoffin, zawsze kieru­jący sympatię ku Południu (jego własny syn walczył po stronie Konfederacji), pod presją unionistycznej legislatury podał się do dymisji.

WOJNA W MISSOURI

Jeszcze trudniejsza sytuacja niż w Kentucky wytworzyła się w sąsiedniej Missouri. Stan ten był głównym korytarzem łączącym kraj z terenami położonymi na zachodzie. Miały tu swój początek najważniejsze drogi komunikacyjne, a także trasy wędrówek osadników, transkontynentalna poczta konna Pony Express oraz szlaki: Kalifornijski, Oregoński i Santa Fe. Trzy najważniejsze drogi wodne Stanów Zjednoczonych (Missouri, Missisipi i Ohio) albo przecinały terytorium stanu, albo ocierały się o jego granice. W roku 1860 stan Missouri liczył 1 200 000 mieszkańców (w tym około 115 000 niewolników) i będąc ósmym, najludniejszym stanem w kraju stanowił potencjalnie wielki rezerwuar zasobów ludzkich dla walczących stron. Nie bez znaczenia były także bogactwa naturalne wydobywane na terenie Missouri, zwłaszcza ołów na kule i żelazo do produkcji armat, a także dobrze rozwinięte rolnictwo, które mogło wyżywić armię wojska.

Missouri była głęboko podzielona i stanowiła płaszczyznę rywalizacji pomiędzy Północą i Południem od czasu wejścia w życie ustawy Kansas-Nebraska. W latach poprzedzają­cych wybuch wojny stan ucierpiał wiele w wyniku najazdów uzbrojonych band północnych abolicjonistów z Kansas. Głównym celem tych band było uprowadzanie niewolników z rąk ich właścicieli, ale dopuszczały się one także pospolitego rabunku i zabójstw. Doświadczenia z okresu kolonizacji Kansas wytworzyły wśród mieszkańców Mis­souri przekonanie o dążeniu Północy do osiągnięcia sup­remacji przy użyciu siły oraz spisku wymierzonego w wol­ność i prawa stanów niewolniczych.

Podczas wyborów prezydenckich w 1860 r. przewagę w Missouri osiągnęli przeciwnicy Partii Republikańskiej (Lincoln dostał tu zaledwie 17 165 na 165 000 oddanych głosów). Brak współpracy i złe kierownictwo frakcji stoją­cych w opozycji do republikanów, kandydatury Lincolna i realizowanej przez Północ polityki nacisku na stany południowe, okazały się wielkim błędem politycznym liderów Południa. Stosunkowo nieliczni republikanie szybko zorgani­zowali się w prężną, fanatycznie oddaną Unii i sprawnie kierowaną siłę polityczną. Na ich czele stanął wpływowy polityk republikański, kongresman Francis P. Blair młodszy. Okazał się on urodzonym przywódcą, człowiekiem wielkiej odwagi i siły charakteru. Stając odważnie w obronie Unii, nie miał nic do stracenia, a wszystko do zyskania. Poza tym miał dużo szczęścia i sprzyjały mu okoliczności. Jego ojcem był Frank Blair starszy, czołowy republikanin ze stanu Maryland z otoczenia Lincolna, a brat Montgomery został ministrem poczty w nowym rządzie. Dzięki temu Frank Blair uważany był za niekwestionowanego przywódcę partii w Missouri, mając do dyspozycji praktycznie wszystkie środki, którymi dysponowały władze federalne w tym stanie.

Ponad dwie trzecie mieszkańców Missouri stanowili osadnicy z Południa, żywiący naturalny sentyment do

stanów południowych. W przeważającej części byli oni farmerami i wielu z nich posiadało niewolników. Ludzie ci, podobnie jak w innych stanach pogranicznych, uważali secesję stanów południowych za akt zgodny z konstytucją i sprzeciwiali się siłowemu przywróceniu Unii. Z drugiej strony w Missouri mieszkali liczni cudzoziemcy, którzy w większości opowiadali się za Unią. Bastionem unionistów było St. Louis oraz okręgi położone na południowym brzegu rzeki Missouri pomiędzy St. Louis a stolicą stanu — Jefferson City. Tereny te zamieszkiwali w znacznej części emigranci z Europy, głównie Niemcy.

W 1861 r. St. Louis liczyło 150 000 mieszkańców (w tym 65 000 emigrantów z Niemiec) było nie tylko handlowym, ale też finansowym i politycznym centrum Missouri. Miały tu swoje siedziby liczne banki, wielkie domy handlowe, fabryki, redakcje gazet i towarzystwa kolejowe. Wszystkie te instytucje były ze sobą w jakiś sposób powiązane i otwarcie lub skrycie wykorzystywane przeciwko planom wystąpienia Missouri z Unii oraz sprawie Południa. Kiedy na początku stycznia 1861 r. ustępujący gubernator stanu Robert M. Stewart zwołał na ostatni dzień lutego w Jefferson City konwencję secesyjną, mniej liczni, ale mający wysoką pozycję społeczną i materialną zwolen­nicy Unii użyli wszystkich wpływów, żeby najpierw przenieść jej obrady do St. Louis, a następnie nie dopuścić do secesji. Raport komisji specjalnej odczytany został 9 marca. Stwierdzono w nim:

„W razie przyłączenia się stanu do nowej Konfederacji, pozycja jaką Missouri zajmuje wobec przyległych stanów pozostających w Unii niechybnie narazi ją na całkowite zniszczenie, jeśli dojdzie do konfrontacji pomiędzy wrogimi stronami. Z militarnego punktu widzenia secesja i połącze­nie się z południową Konfederacją oznacza unicestwienie Missouri. Właściwe stanowisko powinno brać pod uwagę interesy stanu, które są związane z utrzymaniem Unii

i uwzględniać uczucia oraz silne sympatie do mieszkańców stanów południowych, z którymi wiążą go więzi przyjaźni i krwi”.

Nastroje panujące podczas konwencji podkreśliła wypo­wiedź jednego z delegatów:

„Nasze uczucia i sympatie mogą w razie rozłamu skłaniać nas do opowiedzenia się po stronie Południa. Ale uczucia mają charakter tymczasowy, a interesy są stałe” 10.

W rezultacie Missouri zajęła pozycję wyczekującą, a nowo wybrany gubernator Claibome F. Jackson zade­klarował stan „zbrojnej neutralności” oraz rozpoczął staraniao uzyskanie zgody legislatury na powołanie gwardii stano­wej (Missouri State Guards) do obrony suwerennościi praw stanu.

Na przełomie lat 1860/1861 Missouri nie posiadała własnych sił zbrojnych, oprócz szkieletowej brygady milicji (580 ludzi; dowódca gen. bryg. Daniel M. Frost), której elementy broniły obywateli południowo-zachodniej części stanu przed napadami uzbrojonych band kansaskich abolic- jonistów (jayhawkers). Poza tym w Missouri zlokalizowana była kwatera dowódcy Departamentu Zachodniego (od 15 kwietnia był nim gen. William S. Harney). Ponadto na terenie stanu znajdowały się koszary wojsk regularnych (w Jefferson Barracks na południowych przedmieściach St. Louis) oraz dwa arsenały rządowe. Mały arsenał w Liberty w zachodniej części Missouri nie miał większego znaczenia w świetle nadchodzących wydarzeń. Za to w dużym arsenale w St. Louis znajdowało się 60 000 sztuk broni, znaczna ilość dział różnych kalibrów oraz wielkie ilości amunicji 11. Arsenał mógł być łatwo wzięty, ale władze stanowe nie

10 Missouri in the Civil War, Vol. 9, Chapter 3, s. 1, Confederate Military History.

11 Decyzję o złożeniu w St. Louis znacznych ilości uzbrojenia podjął sekretarz wojny w rządzie Buchanana — Floyd, który chciał w ten sposób zapewnić secesjonistom uzbrojenie na wypadek wojny.

chciały ryzykować prowokacji i czekały na dalsze posunię­cia rządu federalnego.

Niezdecydowanie władz stanowych i spory w sprawie utworzenia gwardii stanowej (sprzeciwiała się temu prou- nionistyczna część legislatury) wykorzystał Blair, or­ganizując w St. Louis straż obywatelską (Wide-awakes). Była ona w rzeczywistości zbrojną przybudówką Partii Republikańskiej, powołaną na wypadek zamieszek na tle politycznym. W marcu, kiedy zwolennicy Południa podjęli kroki prawne w celu przejęcia kontroli nad stanem bezpieczeństwa w St. Louis, Blair — z na­ruszeniem obowiązującego prawa — przeorganizował swoje bojówki w jednostkę milicji, którą częściowo uzbroił i wyekwipował z pomocą gubernatora sąsiedniego stanu Illinois oraz osób prywatnych. Do momentu in­auguracji Lincolna powstało jedenaście kompanii, zło­żonych prawie w całości z miejscowych Niemców, li­czących łącznie ponad 750 ludzi. Gubernator Jackson, nie mając wciąż zgody legislatury na powołanie gwardii stanowej, przyglądał się temu bezsilnie. Takich rozwiązań nie zaakceptował natomiast aktywny południowy element w St. Louis. W tym samym dniu, kiedy Blair rozpoczął formowanie swoich oddziałów, młodzi zwolennicy Kon­federacji zorganizowali zgodnie z prawem własny, 300- -osobowy batalion ochotników (tzw. minute-men), włą­czony następnie do brygady gen. Frosta12.

Dowódcą arsenału w St. Louis był mjr William H. Bell, zawodowy oficer pochodzący z Karoliny Północnej, podej­rzewany o prosecesyjne sympatie. W końcu stycznia 1861 r. gubernator Jackson upoważnił gen. Frosta do podjęcia poufnych rozmów z dowódcą arsenału w sprawie przejęcia

12 W skład wywodzącej się z czasów kolonialnych formacji minutema- nów wchodzili ochotnicy, zobowiązani do obrony lokalnych społeczności. Nazwa wywodzi się stąd, że po otrzymaniu wezwania ochotnicy musieli w ciągu minuty stawić się do walki z własną bronią i ekwipunkiem.

jego zasobów przez władze Missouri. Nie chcąc dopuścić do wydania arsenału południowcom, Blair doprowadził do Odwołania Bella. Jego miejsce zajął pochodzący z Waszyng- nu mjr Peter V. Hagner. Jednocześnie do osłony arsenału przysłano z pogranicznego fortu Riley w Kansas kompanię 2. pułku piechoty pod komendą kpt. Nathaniela Lyona.

Lyon był niskim, kłótliwym i bezkompromisowym męż­czyzną, fanatycznie oddanym Unii, który — jak samo sobie powiedział — „od dawna tęsknił, aby dobrać się do gardeł południowych zdrajców”. Ten czterdziestotrzyletni Oficer, zdecydowany, agresywny i odporny na stres, miał duże doświadczenie wyniesione z wojny meksykańskiej oraz kampanii przeciwko Indianom w Kalifornii. Od razu też przypadł do gustu Blairowi. Wkrótce obydwaj zawarli Osobisty sojusz, którego nadrzędnym celem było utrzymanie Missouri w Unii. Blair zajmował się planowaniem i kierow­nictwem politycznym, Lyon zaś realizował to, co zaczął Blair, tzn. organizował, uzbrajał oraz szkolił oddziały prounionistycznej milicji, nie zwracając uwagi na fakt, że gwałci przy tym prawa stanowe.

Zmiana na stanowisku dowódcy arsenału w St. Louis nie zadowoliła Blaira. Mjr Hagner okazał się sztywnym służ- bistą, który ani myślał ulegać Blairowi, pragnącemu wejść w posiadanie zasobów arsenału i przeznaczyć je dla swoich ludzi. Nie ustając w wysiłkach, Blair czynił wszystko, aby funkcję komendanta powierzono Lyonowi. Nie mając poparcia gen. Hameya, osobiście interweniował w tej sprawie u Buchanana, ale ten nie chciał podjąć decyzji na kilka dni przed zakończeniem swojego urzędowania. Do­piero po inauguracji Lincolna, Blair, z poparciem brata Montgomery’ego, osiągnął swój cel. Po objęciu komendy nad arsenałem, Lyon od razu wzmocnił jego obronęi obsadził otaczające go wzgórza artylerią.

Kroki obronne Lyona całkowicie zaskoczyły gen. Frosta, który od dawna przygotowywał się do wzięcia arsenału,

lecz nigdy nie doprowadził swoich przygotowań do końca. Pod wpływem wydarzeń w mieście Frost wystosował do gubernatora Jacksona memoriał, w którym sugerował wysłanie do Montgomery emisariuszy z prośbą o przysłanie dział oblężniczych, zajęcie arsenału w Liberty i zor­ganizowanie w St. Louis obozu szkoleniowego dla gwardii stanowej. Wszystkie te zalecenia Jackson wykonał bez wahania. Lincolnowi, który zwrócił się do niego z apelemo pomoc w zdławieniu rebelii, 17 kwietnia odpowiedział, że „stan Missouri nie dostarczy ani jednego człowieka na grzeszną krucjatę przeciwko Południu”. Na 3 maja Jackson zarządził mobilizację gwardii stanowej i nakazał dowódcom kilkudniowe ćwiczenia w polu. Jednocześnie 20 kwietnia, niecierpliwi stronnicy Konfederacji samo­wolnie opanowali arsenał w Liberty, zdobywając około 1000 muszkietów, 4 działa i niewielką ilość amunicji. 4 maja w ręce secesjonistów dostał się także magazyn artyleryjski w Kansas City.

W pierwszych dniach maja w obozie szkoleniowym gwardzistów Frosta — Camp Jackson (nazwanym tak na cześć gubernatora) na przedmieściach St. Louis zaczęły się pojawiać konfederackie flagi. Do portu 7 maja przypłynął z południa parowiec „J. C. Swan” z ładunkiem broni dla ludzi Frosta (na jego pokładzie dostarczono m.in. 4 działa z arsenału w Baton Rouge, o które prosili wysłannicy Jacksona). Przygotowań tych nie udało się konfederatom utrzymać w tajemnicy. Kiedy Blair i Lyon się o nich dowiedzieli, uznali je za dobry pretekst do działania. Lyon uzyskał z Waszyngtonu zgodę na pobranie z arsenału uzbrojenia i sformowanie kilku pułków ochotniczych. Nie zwracając uwagi na Harneya, w krótkim czasie zgromadził pod bronią ponad 7000 ludzi (głównie Niemców), wyposa­żonych w artylerię.

10 maja Lyon wyprowadził żołnierzy (cztery pułki ochotnicze, cztery pułki milicji, batalion wojsk regular-

nych i baterię dział) z arsenału oraz otoczył Camp Jackson, wzywając Frosta do natychmiastowej kapitulacji (świadkiem tych wydarzeń był płk Grant, przebywający prywatnie w St. Louis). Gen. Frost, mając pod swoją komendą tylko 1200 ludzi, poddał się bezwarunkowo,choć do końca utrzymywał, że postępowanie Lyona jest niezgodne z prawem i narusza konstytucję. Po wy­prowadzeniu jeńców, gdy żołnierze Unii zajmowali obóz, jakiś człowiek wdrapał się na drzewo i śmiertelnie ranił z pistoletu stojącego w pobliżu oficera Unii13. W od­powiedzi wojsko ostrzelało tłum cywilów zebrany wokół Camp Jackson, zabijając i raniąc 28 osób. Triumfalny marsz z jeńcami do arsenału sprowokował zwolenników Konfederacji, którzy wznosili wrogie okrzyki i wygrażali żołnierzom Lyona. Wojsko ponownie odpowiedziało ogniem, zabijając 8 osób i raniąc wiele innych. Nazajutrz znowu doszło do strzelaniny na ulicach, podczas której padły kolejne ofiary (w sumie w zamieszkach w St. Louis w dniach 10-11 maja zginęło i zostało rannych około 75 osób). Krwawy pokaz siły dowiódł, że unioniści są górą i mogą zabić każdego stronnika Konfederacji w mieście. W rezultacie ludność cywilna zaczęła masowo opuszczać St. Louis. Exodus zatrzymała dopiero inter­wencja gen. Harneya, który wyprowadził oddziały regu­larne z Jefferson Barracks i powstrzymał dalszy rozlew krwi. Zakazał przy tym Lyonowi podejmowania dalszych działań i powstrzymał planowany przez niego marsz w głąb stanu.

W czasie gdy Lyon zajmował Camp Jackson, w Jefferson City obradowała stanowa legislatura. Kiedy dotarły tam wiadomości o wydarzeniach w St. Louis, zgromadzenie

13 Oficerem tym okazał się polski emigrant — kpt. Konstanty Blan- dowski (lub Błędowski) z 3. pułku piechoty z Missouri, były uczestnik powstania krakowskiego i węgierskiej Wiosny Ludów. Blandowski był pierwszym oficerem Unii poległym w wojnie secesyjnej.

jednogłośnie upoważniło gubernatora Jacksona do zwołania gwardii stanowej i przywrócenia z jej pomocą porządku w granicach stanu. Dowództwo tych oddziałów Jackson powierzył gen. Sterlingowi Price’owi, weteranowi wojny meksykańskiej i byłemu dwukrotnemu gubernatorowi Mis­souri w latach 1853-1857.

Obie strony wiedziały już, że wojny nie da się uniknąć i czyniły do niej przygotowania. Jednak 21 maja, Price i Harney zawarli porozumienie mające na celu utrzymanie pokoju. Zgodnie z nim Harney obiecał wstrzymać działania militarne wojsk federalnych w Missouri, żeby umożliwić w ten sposób powstającej gwardii Price’a „przywrócenie pokoju i porządku na mocy praw przysługujących rządowi centralnemu i rządom stanowym”. Blair i Lyon odebrali to porozumienie jako policzek. Natychmiast wysłali do Wa­szyngtonu specjalnego posłańca z listami, które zawierały plan kampanii przeciwko rebeliantom i żądanie usunięcia Hameya ze stanowiska. 29 maja Lincoln odebrał Harneyowi dowództwo departamentu, mianował Lyona generałem brygady ochotników i dał mu wolną rękę w tłumieniu południowej dywersji. Dzień później Harney złożył komen­dę. 1 maja dowództwo sił federalnych w Missouri przeszło całkowicie w ręce Lyona.

Blair i Lyon mieli teraz wszystko w garści i mogli przystąpić do realizacji planu kampanii, który opracowali przed zdobyciem Camp Jackson. Plan ten zakładał marsz w głąb Missouri, zajęcie Jefferson City, Lexington, St. Joseph, Hannibal, Macon, Springfield oraz innych ważniej­szych miejscowości w środkowej i południowej części stanu. Do jego realizacji Lyon zgromadził w St. Louis siły liczące około 10 000 żołnierzy (w tym 500 żołnierzy regularnych). Ponadto mógł liczyć na prounionistyczną milicję z miejscowości licznie zamieszkanych przez Niem­ców, 1000 żołnierzy regularnych i 2000 ochotników z Kan­sas, a także siły federalne z Iowa i Illinois, skoncentrowane

przy granicach z Missouri. Jego przeciwnikiem były nielicz­ne oraz rozproszone oddziały gwardii stanowej gen. Ster- linga Price’a, uzbrojone w stare strzelby i broń myśliwską, jeśli nie liczyć 1000 muszkietów i 6 dział z niewielką Ilością amunicji, zdobytych w arsenale w Liberty, oraz magazynach Kansas City.

Jackson i Price 11 czerwca podjęli w St. Louis ostatnią próbę osiągnięcia pokojowego porozumienia z Lyonem i Blairem. Nieprzejednana postawa Lyona, który nalegał na całkowitą okupację Missouri przez wojska federalne, unie­możliwiła osiągnięcie jakiegokolwiek kompromisu. W tej sytuacji Jackson wydał 12 czerwca proklamację (przed­stawiała wysiłki podjęte przez władze Missouri w celu uniknięcia wojny) i wezwał 50 000 ludzi „do odparcia inwazji i dla ochrony życia, swobód i własności obywateli”. W odpowiedzi na proklamację Jacksona, 13 czerwca Lyon załadował na parowce 1500 żołnierzy i popłynął z nimi rzeką Missouri do Jefferson City, gdzie pod osłoną gwardii stanowej Price’a (w znacznej części rekrutów bez broni) gromadzili się zwolennicy Konfederacji. Jednocześnie wysłał koleją 4000 żołnierzy do Rolla (na południowy wschód od St. Louis), a potem do Springfield, żeby odciąć odwrót Price’owi i Jacksonowi, których zamierzał nie­zwłocznie zaatakować. Na wieść o zbliżaniu się wojsk Lyona, Jackson i Price ewakuowali Jefferson City, gdzie mieszkało wielu lojalnych wobec Unii Niemców i wycofali się w górę Missouri do Boonville. 14 czerwca Lyon zajął Jefferson City, a trzy dni później zdobył Boonville, roz­bijając przy tym oddział gwardii stanowej płk. Johna S. Marmaduke’a, usiłujący zatrzymać jego pochód. Starcie pod Boonville było tylko niewielką potyczką (unioniści stracili 31, konfederaci 50 ludzi), pozwoliło jednak silom Unii ustanowić kontrolę nad biegiem rzeki Missouri i za­pobiegło natychmiastowemu przystąpieniu Missouri do Konfederacji.

Po zdobyciu Boonville Lyon spędził w nim kolejne dwa tygodnie, wysyłając oddziały wojska do ważniejszych miast w dolinie Missouri oraz wybudował wzdłuż rzeki (na odcinku od St. Louis do Kansas City) kordon, który miał przeciąć komunikację konfederatów działających po obu stronach rzeki. Jednocześnie organizował w Jefferson City nowy rząd stanowy złożony ze zwolenników Unii, którzy uważali Blaira za swego przywódcę i lojalnie współ­pracowali z administracją Lincolna. W tym czasie gen. Price ruszył do Lexington, żeby przygotować obronę przed oddziałami kawalerii federalnej mjr. Samuela D. Sturgisa i kansaskimi ochotnikami zebranymi w forcie Leavenworth, przy zachodniej granicy Missouri. Wkrótce potem, za­grożony przez oddziały Lyona z Boonville oraz siły federalne z Kansas, wymknął się z Lexington i podążył z niewielkim pocztem wzdłuż zachodniej granicy stanu do południowo-zachodniego rogu Missouri. Zamierzał tam odbudować swoje siły i uzyskać pomoc gen. Benjamina McCullocha, dowódcy sił konfederackich w Fort Smith w Arkansas. Na odjezdnym Price polecił wszystkim roz­proszonych oddziałom gwardii stanowej przedzierać się w tym samym kierunku. Po drodze zbierał nowych rekrutów i zanim dotarł na miejsce, miał pod swoją komendą około 1200 ludzi, w większości pozbawionych broni.

Tymczasem gubernator Jackson, po porażce Marmaduke’a pod Boonville, rozpoczął odwrót na południe, zamierzając połączyć się z Price’em. Pod Camp Cole, niedaleko Warsaw, towarzyszący mu oddział gwardzistów 18 czerwca nocnym atakiem rozbił pułk niemieckiej milicji, należący do sił Lyona z Boonville. Porażka pod Camp Cole powstrzymała chwilowo pościg unionistów za Jacksonem, umożliwiając mu bezpiecz­ne połączenie się z tymi oddziałami gwardii stanowej, które wycofywały się na południowy zachód w ślad za Price’em.

W końcu czerwca Jackson (pod nieobecność Price’a, który wyszedł na spotkanie posiłkom do Arkansas) dys-

ponował 4000 ludzi, z których część nie posiadała żadnego uzbrojenia. Siły te 5 lipca pokonały pod Carthage 1000- -osobowy oddział Unii płk. Franza Sigla (Niemca, byłego uczestnika Wiosny Ludów, głównego organizatora ochot­niczych jednostek Unii w Missouri, złożonych z nie­mieckich emigrantów), który w końcu czerwca wyruszył ze Springfield na poszukiwanie Jacksona i lojalnych mu oddziałów. Była to pierwsza zwycięska potyczka konfederatów w Missouri, która podniosła na duchu zwolenników Południa w tym stanie. Pobity Sigel wycofał się bez przeszkód do Springfield. 9 lipca dołączył do głównych sił Lyona, którym generał, po wzmocnieniu posiłkami z Kansas i Iowa, nadał dumną nazwę Armii Zachodu (Army of the West).

Na początku lata 1861 r. dowództwo konfederackie, respektując „neutralność” Kentucky, postanowiło osta­tecznie przejąć kontrolę nad Missouri. Na pomoc gwardii stanowej Missouri przyszły posiłki z Arkansas dowodzone przez gen. N. B. Pearce’a (ponadto Pearce przekazał Price’owi 650 muszkietów dla jego rekrutów bez uzbro­jenia) oraz Luizjany i Teksasu pod dowództwem gen. Bena McCullocha. Pearce i McCulloch 4 lipca przekroczyli granicę Missouri i połączyli się z Price’em niedaleko Neosho (200 mil na południowy wschód od Jefferson City). Siły te natychmiast ruszyły na pomoc Jacksonowi zagrożonemu przez oddziały federalne ze Springfield, biorąc po drodze do niewoli niewielki garnizon po­zostawiony przez Sigla w Neosho. Dowiedziawszy się o zwycięstwie Jacksona pod Carthage i jego marszu na południe, McCulloch i Price cofnęli się do punktu wyjścia, przygotowując się przez następne trzy tygodnie do decydującego starcia z Lyonem.

Na początku sierpnia połączone siły konfederackie w po­łudniowo-zachodniej Missouri liczyły około 11 000 ludzi (5000 piechoty, 6000 kawalerii, 15 dział), nie licząc tych,

którzy nie posiadali uzbrojenia i szli do walki w nadziei zdobycia broni. Price miał pod swoimi rozkazami 5200 uzbrojonych i 2000 nieuzbrojonych gwardzistów z Missouri; Ben McCulloch stał na czele 3200 ludzi z Teksasu i Luizjany, a Pearce dowodził 2500 żołnierzami z Arkansas. Ponadto w Pocahontas (północno-wschodni Arkansas) gen. William J. Hardee organizował kolejnych 5000 ochotników z Arkansas, zaś płk M. Jeff Thompson (typ żołnierza- -samochwały) na czele partyzanckich oddziałów gwardii stanowej nękał unionistów w południowo-wschodniej Mis­souri. W New Madrit nad Missisipi 28 lipca stanął silny garnizon złożony z 6000 żołnierzy z Tennessee pod dowództwem gen. Pillowa. Spodziewano się, że wszystkie te siły będą ze sobą współdziałać w ramach planowanej ofensywy na St. Louis.

Gen. Lyon natychmiast po przybyciu do Springfield zażądał dalszych posiłków. Nowy dowódca Departamentu Zachodniego — gen. Fremont, nie dał mu wzmocnienia, twierdząc, że „jeśli Lyon chce walczyć, niech robi to na własną odpowiedzialność”. W obliczu nadciągającego nie­przyjaciela Lyon musiał się więc zdecydować, czy podjąć walkę, czy rozpocząć odwrót. Jedyna droga odwrotu prowadziła do najbliższej stacji kolejowej w Rolla przez 125 mil trudnego, niebezpiecznego terenu, na którym z łatwością mogła operować kawaleria konfederatów. Odwrót oznaczał także oddanie we władanie wroga połu­dniowej części stanu i groził powrotem konfederatów na linię rzeki Missouri. Krewki Lyon miał do dyspozycji ponad 7000 ludzi, nieźle uzbrojonych i wyekwipowanych, podjął więc ryzyko walki.

W pierwszych dniach sierpnia obie armie obserwowały się nawzajem i manewrowały w pobliżu Springfield, nie mogąc zdecydować się na stoczenie bitwy. Chcąc uprze­dzić konfederatów, Lyon planował koncentryczny atak na ich obóz nad strumieniem Wilson’s Creek, 12 mil na

południowy wschód od Springfield. 10 sierpnia o godzinie 5.00 rano zaatakował dwiema kolumnami: główną — pod własną komendą (4200 żołnierzy, 16 dział) od północy, oraz słabszą — dowodzoną przez Sigla (1200 ludzi, 6 dział), od południa. Po spędzeniu przez unionistów z pola południowej kawalerii, dowodzący konfederatami gen. McCulloch ustabilizował obronę i sam przeprowadził kilka kontrataków. Niejednolite umundurowanie walczą­cych wprowadziło wiele zamieszania, zwłaszcza w od­działach Sigla. W rezultacie około godziny 11.00 kolumna Sigla została powstrzymana i zmuszona do odwrotu ze stratą 300 ludzi. Konfederaci mogli teraz rzucić wszystkie siły przeciwko dwukrotnie słabszej kolumnie Lyona. Bitwa skupiła się wokół dominującego wzgórza Bloody Hill, na którym obie strony poniosły znaczne straty. Zginął także sam Lyon, zabity w chwili, gdy jadąc konno, zagrzewał żołnierzy do boju. Krótko przed południem mjr Sturgis, który przejął dowództwo po Lyonie, przerwał walkę i pod osłoną batalionu regularnej piechoty, rozpoczął odwrót do Springfield. Gen. Price domagał się pościgu, ale McCul­loch, niechętny angażowaniu się w sprawy Missouri, uznał, że oddziały konfederackie są zbyt zdezorganizowane i niedostatecznie wyposażone w amunicję, żeby kon­tynuować walkę.

Bitwa nad Wilson’s Creek była największym starciem na terenie Missouri w czasie całej wojny. Strona federalna straciła w niej 1235 ludzi (223 zabitych, 721 rannych oraz 291 jeńców i zaginionych) oraz 6 dział, konfederaci 1095 ludzi (265 zabitych, 800 rannych i 30 zaginionych). Największą stratą Północy była jednak śmierć Lyona, pierwszego poległego generała Unii. „Gdyby szczęście wojenne nie opuściło Lyona, Wilson’s Creek mogło być najświetniejszym zwycięstwem wojny secesyjnej” — napi­sał z dużą przesadą apologeta Lyona. Prawdą jest jednak, że słynny generał William Tecumseh Sherman właśnie

śmiercią Lyona tłumaczył następne trzy i pół roku krwa­wych walk partyzanckich i zniszczeń w Missouri14. Kon­federatom zwycięstwo nad Wilson’s Creek przywróciło na krótko inicjatywę strategiczną oraz pozwoliło opanować znaczne połacie południowej i północnej część stanu.

Zaraz po bitwie gen. McCulloch wycofał swoje oddziały do Arkansas, pozostawiając Price’a bez pomocy militarnej. Price zajął opuszczone Springfield, gdzie w kolejnych dniach prowadził wytężoną akcję rekrutacyjną. Unioniści wciąż mocno trzymali linię rzeki Missouri, utrudniając napływ ochotników z północnej części stanu. Wkrótce oddziały unionistycznej milicji, wyposażone przez Fremonta w broń z arsenału w St. Louis, rozlały się po całym Missouri, tocząc wszędzie potyczki z gwardią stanową, trzymały się jednak z dala od Springfield. W ciągu niecałego miesiąca Price był gotów do marszu nad Missouri na czele 4500 uzbrojonych ludzi z 7 działami. Nad strumieniem Dry Wood Creek 2 września stoczył zwycięską potyczkę z li­czącą 600 ludzi grupą kansaskiej kawalerii płk. Jamesa H. Lane’a (senatora-abolicjonisty z Kansas), która wyruszyła na zwiad z bazy w forcie Scott15. Potem szybkim marszem ruszył na północ, wzmacniając swoje siły nowymi od­działami i 12 września obiegł Lexington, obsadzone przez 3500 dobrze okopanych żołnierzy federalnych pod dowódz­twem płk. Jamesa A. Mulligana. Spieszące na pomoc Price’owi siły gwardii stanowej (2500 ludzi) samozwań­czego „generała” Davida R. Atchisona 17 września odparły pod Liberty oddział ppłk. Johna Scotta (600 ludzi z kilkoma

14 Liczba walk i potyczek (1162) stoczonych na terenie Missouri stawia ją na trzecim miejscu wśród wszystkich stanów, biorących udział w wojnie.

15 Późniejsza tzw. „Brygada Lane’a” składała się w dużej części z ochotników (jayhawkers) wywodzących się z dawnych zbrojnych oddziałów, prowadzących walkę z Missouryjczykami po uchwaleniu ustawy Kansas-Nebraska. Ich głównym zajęciem były rabunkowe napady na farmy i osady, sprzyjające konfederatom, a także „wyzwalanie” siłą murzyńskich niewolników.

działami), stanowiący straż przednią większych sił Unii idących na odsiecz Lexington z Kansas City. Główny atak Price’a 20 września na pozycje Mulligana, prowadzony pod osłoną ruchomych barykad z namoczonych bel konopi i z wykorzystaniem min lądowych użytych po raz pierwszy, zmusił unionistów do kapitulacji. W wyniku zwycięstwa pod Lexington w ręce konfederatów dostało się 3500 jeńców, ponad 3000 muszkietów, 7 dział oraz tabor z zapasami, sprzętem wojskowym i obozowym (ponadto konfederaci odzyskali blisko 1 000 000 dolarów zarek­wirowanych z banku w Lexington na rozkaz Fremonta).

Zwycięstwo pod Lexington tylko na krótko poprawiło pozycję konfederatów w Missouri. Chociaż siły Price’a w ciągu kilku tygodni urosły do około 12 000 ludzi, to wciąż brakowało im dostatecznego uzbrojenia i amunicji. Trudna sytuacja w Kentucky zmusiła chwilowo dowództwo Konfederacji do rezygnacji z planów opanowania Missouri. Pozostawiona bez wsparcia ze strony McCullocha, Hardee, Pillowa, a także Thompsona (jego oddziały wycofały się na pewien czas do północnego Arkansas), gwardia stanowa Price’a pozostała jedyną zorganizowaną siłą konfederatów na terenie Missouri.

W końcu września gen. Fremont rozpoczął realizację planu, który miał na celu usunięcie Price’a z granic Missouri i przeniesienie wojny do Arkansas i Luizjany. Wyprowadził w pole z St. Louis i Jefferson City ponad 40 000 żołnierzy, próbując odciąć konfederatom drogę na południe. Jednocześnie oddziały regularne gen. Sturgisa zbliżone liczebnie do sił Price’a i ochotnicy Lane’a z Kansas City zachodziły go od zachodu. W tych okolicznościach Price rozpuścił większość nieuzbrojonych ludzi i 27 wrześ­nia rozpoczął odwrót z Lexington. Osłoniwszy swój marsz działaniami grup kawalerii, opóźnił i tak niemrawy pościg unionistów, przeprawił się sprawnie przez rzekę Osage, po czym bezpiecznie przeprowadził 8000 piechoty z działami

do Springfield. Naciskany przez Fremonta, który 7 paździer­nika wyruszył z St. Louis, żeby objąć osobiste dowództwo nad wojskiem, ewakuował miasto. 25 października, po niewielkiej potyczce, do Springfield wkroczyły oddziały Unii. Nie zważając na dysproporcję sił Price zamierzał wciągnąć Fremonta (45 000 ludzi i 86 dział) w głąb górzystego rejonu Ozark i wydać mu bitwę. Przesadnie ostrożny Fremont zwlekał, wyjeżdżając z miasta przez kilka dni z rzędu w otoczeniu swego wielkiego, zasilonego cudzoziemcami sztabu, na rozpoznanie obozu Price’a nad Crane Creek (20 mil na południe od Springfield). Skrupulatnie wybierając przyszłe miejsce bitwy, nie mógł się zdecydować na podjęcie walki. W końcu 2 listopada został odwołany i zastąpiony przez gen. Davida Huntera. Price spokojnie odszedł do Neosho, gdzie na specjalnej sesji, zwołanej przez gubernatora Jacksona, obradowała w prowizorycznych warunkach stano­wa legislatura, która 31 października uchwaliła akt o secesji Missouri. Na jego podstawie 28 listopada 1861 r. Missouri została przyjęta jako trzynasty stan w skład Konfederacji.

Tymczasem następca Fremonta — gen. Hunter uznał, że armia jest zdemoralizowana i niezdolna do dalszych działań. 12 listopada rozpoczął pospieszny odwrót do Sedalia i Rolla, dzieląc armię na mniejsze oddziały i obsadzając nimi ważniejsze miejscowości w środkowej części stanu. Price natychmiast skorzystał z okazji, ponownie zajął Springfield i przesunął się na północ do Osceola (miasto to z powodu silnych prosecesyjnych sympatii stało się 20 i 22 września obiektem rabunkowych najazdów kawalerii Lane’a). Stanąw­szy na linii rzeki Osage, uzupełnił zapasy i zaczął reorganizować gwardię stanową Missouri w oddziały woj­skowe w służbie Konfederacji, które na wiosnę 1862 r. — jak planowano — miały wziąć udział w nowej ofensywie konfederatów na St. Louis.

Obszar na zachód od rzeki Missouri znalazł się ponownie w centrum uwagi na początku 1862 r., gdy wojna o pano-

wanie nad Missouri znowu zaczęła przybierać na sile. Dowództwo wojsk federalnych w południowo-zachodniej części stanu (12 000 ludzi, 50 dział) 23 grudnia 1861 r. objął gen. Samuel R. Curtis. W trakcie rozpoczętej 29 grudnia kampanii zimowej, Curtis zajął 13 stycznia Spring- field i do połowy lutego wyparł siły Price’a (8000 ludzi) z granic Missouri. Jego kawaleria 23 lutego osiągnęła Fayetteville w północno-zachodnim Arkansas. Tego samego dnia wiadomość o odwrocie Price’a dotarła do gen. Earla Van Dorna, kwaterującego w Pocahontas, który od 10 stycznia dowodził konfederackim Departamentem Trans- -Missisipi (obejmował Missouri, północny Arkansas, za-

chodnią Luizjanę i Terytorium Indiańskie). Z jego rozkazu Głęboko w górach Boston (na południe od Fayetteville) siły Price’a połączyły się z oddziałami z Arkansas, Teksasu i Terytorium Indiańskiego gen. Bena McCullocha, pozo­stającymi na leżach zimowych w Van Buren.

Spodziewając się kontrofensywy konfederatów, Curtis cofnął się nieznacznie na północ. W końcu lutego zająłsilną pozycję obronną nad strumieniem Sugar Creek, u stóp płaskowyżu Pea Ridge (Grochowe Wzgórze), 10 mil na południe od linii rozgraniczenia stanów Arkansas i Missouri. Van Dorn 3 marca objął osobiste dowództwo nad połączo­nymi siłami konfederatów (16 000 ludzi, w tym 800 IndianCzirokezów i Krików, oraz 38 dział) i następnego dnia rozpoczął marsz na północ. Drogę zagrodził mu 6 marca Curtis na czele 10 500 ludzi, odcinając południowcomdalszy marsz do kontrolowanej przez Unię Missouri. Van Dorn wiedział, że atak frontalny na okopane wojska federalne wyposażone w silną artylerię (49 dział) byłby samobójstwem. Postanowił obejść pozycje przeciwnika boczną drogą od zachodu i zaatakować je z tyłu.

Zaplanowany na 7 marca rano atak nie powiódł się, ponieważ zmęczeni trzydniowym marszem konfederaci niezdążyli pokonać licznych przeszkód na drodze i zająć na

czas wyznaczonych pozycji. To pozwoliło Curtisowi zmie­nić front i przygotować się do odparcia wroga. Van Dorn zaatakował unionistów dwiema kolumnami po obu stronach wzgórza. Nacierająca na zachód od Pea Ridge, w rejonie osady Leetown, kolumna McCullocha (8500 ludzi), w której były dwa pułki indiańskie dowodzone przez gen. Alberta Pike’a16, osiągnęła początkowo sukces. Zdobyła nawet 3-działową baterię federalną, potem jednak wpadła pod celny ogień artylerii i piechoty Unii i została rozbita. McCulloch oraz jego zastępca — gen. James McIntosh polegli, a pozbawieni dowództwa żołnierze poszli w roz­sypkę (Indianie uciekli do domów, a większość pozostałych dołączyła w nocy do oddziałów Price’a). Lepiej powiodło się lewoskrzydłowej kolumnie Price’a (6500 ludzi), ataku­jącej po drugiej stronie wzgórza, w rejonie Elkhorn Tavern. Do wieczora Price zepchnął oddziały Unii i opanował ich główne pozycje obronne wzdłuż drogi z Fayetteville do Springfield. W nocy Curtis skoncentrował wszystkie siły i całą artylerię naprzeciw Price’a. Nazajutrz, 8 marca rano, ostrzelał konfederatów zmasowanym ogniem artylerii oraz kontratakował grupami piechoty i jazdy, powstrzymując natarcie Van Dorna. Około południa wyczerpani oraz pozbawieni zapasów amunicji południowcy rozpoczęli odwrót (zdaniem Van Dorna stracili 600 zabitych i rannych oraz 200 jeńców). Oddziały Unii (1384 zabitych, rannych i zaginionych) zawdzięczały sukces dobrej koordynacji ostrzału artyleryjskiego (8 marca prowadził go gen. Franz Sigel), a także doskonałemu zwiadowi Billa Hickoka17.

16 Pea Ridge było jedyną większą bitwą wojny secesyjnej, w której Indianie uczestniczyli w regularnej walce. Wzięły w niej udział elementy 1. Pułku Czirokeskich Strzelców Konnych (dowódca płk John Drew), 2. Pułku Czirokeskich Strzelców Konnych (dowódca płk Stand Watie), 1. Pułku Czoktawów i Czikasawów (dowódca mjr O. G. Welch) i I. Pułku Krików (dowódca płk David N. Mdntosh).

17 William Butler Hickok (1837-1876), znany jako „Dziki Bill” — zwiadowca wojskowy, hazardzista, szeryf, myśliwy, rewolwerowiec.

Dla Sigla zwycięstwo pod Pea Ridge stanowiło słodki rewanż za porażkę nad Wilson’s Creek. Dla Konfederacji przegrana oznaczała ostateczną utratę Missouri, w której przez następne trzy i pół roku trwała krwawa wojna partyzancka. Po bitwie pod Pea Ridge większość sił Północy i Południa wycofano z tego odcinka frontu i skierowano na wschód od Missisipi, gdzie brały udział w innych kam­paniach. Konfederaci wrócili do tego regionu na krótko późnym latem 1862 r., przyprawiając o ból głowy dowód­ców Unii w Springfield i forcie Scott (Kansas). Pułkownik Douglas H. Cooper 30 września pobił pod Newtonia dwie brygady (1500 ludzi, dowódca gen. bryg. Friedrich Salo­mon) z Armii Kansas gen. Jamesa G. Blunta. Konfederaci wygrali bitwę, ale nie mieli dość sił, aby utrzymać się na terenie kontrolowanym przez dużo liczniejsze oddziały Unii. Większość z nich wycofała się do północno-zachod- niego Arkansas, skąd organizowali co pewien czas groźne rajdy do Missouri.

WOJNA NA DALEKIM ZACHODZIE

Pomimo oddalenia od głównych teatrów wojny Daleki Zachód nie zdołał całkowicie uniknąć wojennych spustoszeń i rozlewu krwi.

W 1860 r. Stany Zjednoczone były podzielone na siedem departamentów (okręgów) wojskowychl8, z których sześć obejmowało terytoria położone na zachód od Missisipi. Z militarnego i politycznego punktu widzenia największe

legendarna postać Dzikiego Zachodu. Po wybuchu wojny zaciągnął się do wojsk Unii jako strzelec wyborowy. Był też świetnym zwiadowcą i szpiegiem. Po wojnie zyskał sławę jako łowca bizonów, stróż prawa, a w końcu budzący grozę rewolwerowiec. Za życia spowity legendą, zginął od strzału w plecy.

18 Były to departamenty: Wschodni, Zachodni, Teksasu, Nowego Meksyku, Utah, Oregonu i Kalifornii.

znaczenie miał Departament Teksasu (Military Department of Texas), z kwaterą w San Antonio. Na terenie depar­tamentu znajdowało się dwadzieścia placówek wojskowych, w których stacjonowało około 2900 żołnierzy (ponad 20% oddziałów regularnej armii). Już w grudniu 1860 r. dowódca departamentu, stary gen. David E. Twiggs (1790-1862), meldował o narastających nastrojach prosecesyjnych i ostrzegał Waszyngton o możliwości wystąpienia Teksasu z Unii. Na początku stycznia pisał w liście do gen. Scotta: „Teksas z pewnością wyjdzie z Unii w drugiej połowie tego miesiąca. Z pełnym szacunkiem proszę o dyspozycje, jak ma się zachować wojsko pozostające pod moimi rozkazami (...). Przygotowania należy podjąć natychmiast (...)”. Jedyną odpowiedzią było polecenie ochrony własności federalnej bez uciekania się do użycia siły. Nie wierząc w możliwość utrzymania Teksasu bez rozlewu krwi, Twiggs, zwolennik suwerennych praw stanów, 13 stycznia podał się do dymisji. Zgodził się jednak pozostać na stanowisku do czasu przybycia swojego następcy. Około 20 stycznia donosił, że „bez walki nie utrzyma stanu posiadania i jeśli gubernator stanu tego zażąda, będzie musiał skapitulować”.

Przewidywania Twiggsa spełniły się niecały miesiąc później. W dniu 3 lutego Konwencja secesyjna Teksasu powołała Komitet Bezpieczeństwa Publicznego, który rozpoczął negocjacje z Twiggsem w sprawie przejęcia federalnych obiektów wojskowych na terenie stanu. 15 lu­tego dymisja Twiggsa została formalnie przyjęta. Jego następcą mianowano lojalnego unionistę płk. Carlosa A. Waite (dowódcę 1. pułku piechoty). Na wieść o tym 16 lu­tego 500 do 1000 uzbrojonych ochotników teksaskich pod dowództwem płk. Bena McCullocha, weterana Strażników Teksasu (Texas Rangers) otoczyło 160-osobowy garnizon Twiggsa w San Antonio. Pochodzący z Georgii Twiggs, który — podobnie jak wielu innych oficerów armii

- sympatyzował ze sprawą Południa, skapitulował, przekazując koszary i federalny arsenał w ręce Te- ksańczyków. 18 lutego poddał secesjonistom wszystkie siły federalne w Teksasie. Za ten czyn Twiggsa okrzy­knięto na Północy zdrajcą. Na polecenie prezydenta Buchanana 1 marca został zwolniony ze służby w armii, a władze w Waszyngtonie zapowiedziały postawienie go przed sądem wojskowym 19.

W okresie od 21 lutego do 25 kwietnia wszystkie forty federalne w Teksasie zostały ewakuowane. Większość załóg opuściła stan z bronią osobistą, ale pozostałe mienie rządowe wartości 1,3 miliona dolarów zostało skonfis­kowane przez władze Teksasu. W ręce konfederatów dostało się m.in.: 20 fortów, 44 działa, 1900 muszkietów, 400 pistoletów, 2 magazyny amunicji, 500 wozów i 950 koni.

W lutym i marcu władze Teksasu rozpoczęły rekrutację wojsk ochotniczych. Obok pułku konnych ochotników Bena McCullocha zorganizowano pułki kawalerii Henry’ego McCullocha (młodszego brata Bena) i innego, słynnego Strażnika Teksasu, Johna S. Forda (ten drugi skierowano do służby patrolowej na pograniczu meksykańskim). Po wybuchu wojny siły teksaskie znacznie rozbudowano (do końca 1861 r. oddziały z Teksasu w służbie Konfederacji liczyły 25 000 ludzi, z czego trzy czwarte stanowiły jednostki kawalerii). Dowództwo wojsk konfederackich w Teksasie 21 kwietnia objął energiczny płk Earl Van Dorn, były oficer 2. pułku kawalerii, wsławiony zwycięs­kimi walkami z Indianami. W końcu kwietnia z jego rozkazu internowano wszystkich wiernych Unii oficerów, przebywających nadal w San Antonio, a następnie wzięto do niewoli kilka drobniejszych oddziałków z 3. i 8. pułków

19 Twiggs 22 maja 1861 r. został mianowany generałem majorem armii Konfederacji i przez krótki czas dowodził Departamentem Luizjany w Nowym Orleanie. Schorowany i niezdolny do służby zmarł 15 lipca 1862 r.

piechoty, które nie zdążyły na czas opuścić terytorium Teksasu.

Po wycofaniu sił federalnych z Teksasu, dowódca Unii na Terytorium Indiańskim (dzisiejsza Oklahoma) — ppłk William H. Emory z 2. pułku kawalerii, zarządził ewakuację podległych oddziałów z fortów położonych na północ od rzeki Red. Fort Washita opuszczono 16 kwietnia, a 5 maja ewakuowano forty Arbuckle i Cobb. Ich załogi wraz z częścią wojsk wycofanych z Teksasu odeszły do fortu Leavenworth w Kansas. Duże zasługi jako przewodnik wycofujących się oddziałów federalnych oddał znany indiański zwiadowca z plemienia Delawarów — Czarny Bóbr. Wkrótce potem opuszczone forty federalne na Tery­torium Indiańskim zostały zajęte przez kawalerię teksaską płk. Williama C. Younga i ppłk. Jamesa W. Throckmortona.

Spośród wielu plemion zamieszkujących Terytorium Indiańskie tylko przesiedleni ze Wschodu Czirokezi, Kri- kowie, Czoktawowie, Czikasawowie i Seminole (tzw. Pięć Cywilizowanych Plemion), wzięli aktywny udział w wojnie. Zanim doszło do secesji niewielu Indian interesował problem niewolnictwa (chociaż niektórzy z nich byli właścicielami niewolników), ale terytorium, które zajmo­wali, miało duże znaczenie dla władz Konfederacji. Przed wojną prawie wszyscy rządowi agenci na Terytorium Indiańskim byli zwolennikami secesji i ludzie ci użyli wszystkich swoich wpływów, żeby pozyskać dla sprawy Południa także pięć cywilizowanych plemion. Czoktawowie, a także Czikasawowie, mieszkający na południe od rzeki Arkansas oraz graniczący z Teksasem na południu, a z Ar­kansas na wschodzie, nie mieli wyjścia i musieli przystać na przymierze z Konfederacją (traktat z 12 lipca 1861 r.). Wśród Krików nastąpił podział, przy czym trzy czwarte plemienia z Opothleyaholą (1798-1862), naczelnym wo­dzem tzw. Górnych Krików, zdecydowane było zachować lojalność wobec Unii. Inaczej rzecz się miała z Czirokezami,

najpotężniejszym i najbardziej rozwiniętym ze wszystkich pięciu plemion. Ich naczelny wódz — John Ross (1790-1866), 17 maja ogłosił neutralność plemienia. W czerwcu 1861 r. Albert Pike, komisarz Konfederacji do Spraw Indian, a także gen. Ben McCulloch, ówczesny dowódca Departamentu Indiańskiego, daremnie próbowali nakłonić Rossa do współpracy z Konfederacją. Większość Czirokezów stanęła w opozycji do Południa. Dopiero po bitwie nad Wilson’s Creek, kiedy wydawało się, że Konfederacja osiągnęła przewagę w wojnie na Za­chodzie, Pike’owi udało się podpisać z Czirokezami traktat sojuszniczy (7 października 1861 r.), którego Ross wyparł się dwa lata później.

Traktaty podpisane z Indianami przewidywały zorgani­zowanie zbrojnych oddziałów samoobrony do służby na Terytorium Indiańskim. Jesienią i zimą 1861 r. gen. Pike i płk Douglas H. Cooper, zorganizowali z pięciu cywilizo­wanych plemion cztery pułki i jeden batalion indiański, których liczebność nie przekroczyła 3500 ludzi. Pod koniec 1861 r. Cooper, jako nowy dowódca Departamentu Indiań­skiego, próbował bez powodzenia nawiązać porozumienie z nieprzejednaną częścią Krików i grupą sprzymierzonych z nimi Seminoli. Przekonawszy się, że Opothleyahola i jego zwolennicy tkwią niewzruszenie po stronie Unii, Cooper postanowił złamać opór Krików siłą lub wypędzić ich z kraju. W listopadzie 1861 r. najazd południowców zmusił Opothleyaholę i jego zwolenników (10 000 ludzi, w tym 1500 wojowników i 700 uzbrojonych Murzynów) do porzucenia siedzib oraz ucieczki na północ. Kawaleria Coopera z Teksasu i posiłkujący ją indiańscy stronnicy Konfederacji ruszyli w pogoń za uciekinierami. W trzech kolejnych bitwach, pod Round Mountain (19 listopada), Chusto-Talasah (9 grudnia) i Chustenahlah (26 grudnia), konfederaci pobili lojalnych Krików i Seminoli, wypierając ich resztki (4500 ludzi) do Kansas.

Latem 1862 r. dowództwo federalne wysłało z Kansas na Terytorium Indiańskie wyprawę pod dowództwem płk. Williama Weera (Indian Expeditionary Force) w sile 6000 ludzi. Unioniści zadali konfederatom Pike’a i Coopera serię porażek i 19 lipca zajęli fort Gibson, najważniejszy posterunek wojskowy na Terytorium Indiańskim. Siły konfederackie zostały wyparte na południe od rzeki Arkan­sas i część indiańskich uciekinierów mogła powrócić do swoich domów (Opothleyahola zmarł w niedostatku w Kan­sas w 1862 r.). Z lojalnych Krików, Czirokezów i Seminoli utworzono później czteropułkową indiańską brygadę (Indian Home Guard), która pod dowództwem płk. Williama A. Phillipsa broniła kontrolowanej przez Unię części Teryto­rium Indiańskiego oraz uczestniczyła w wielu mniejszych starciach po obu stronach Missisipi.

W Nowym Meksyku dowódca Unii — płk Edward R. Canby, skoncentrował podległe oddziały w fortach nad Rio Grande, czyniąc przygotowania do operacji przeciwko konfederatom z Teksasu. W rezultacie znaczna część Terytorium została ogołocona z wojsk federalnych, naraża­jąc mieszkańców, szczególnie Arizony (nazwą tą określano wtedy tereny obejmujące południową część dzisiejszych stanów Arizona i Nowy Meksyk), na niszczycielskie ataki Apaczów i meksykańskich bandytów. W marcu 1861 r. rząd zerwał kontrakt z firmą obsługującą linię dyliżansów Butterfield Overland Stagecoach, przewożącą pocztę z San Antonio, przez El Paso, Mesilla i Tucson do Kalifornii, praktycznie odcinając Arizonę od świata. Wywołało to oburzenie mieszkańców i wzrost nastrojów sympatii do Konfederacji.

W czerwcu i lipcu 1861 r. ppłk John R. Baylor na czele kilku kompanii z pułku konnych ochotników Forda zajął opuszczone przez siły federalne forty w zachodnim Teksasie (Camp Hudson oraz forty Clark, Lancaster, Stockton, Davis, Quitman i Bliss). Pozwoliło mu to nawiązać kontakt

ze zwolennikami Konfederacji w Arizonie, którzy na konwen­cjach w Mesilla (16 marca) i Tucson (28 marca) opowiedzieli się za wystąpieniem z Unii. Baylor na czele 250 kawalerzys- tów 23 lipca wyruszył z fortu Bliss w El Paso i zajął Mesilla, największe miasto w południowym Nowym Meksyku. W dniach 25-27 lipca odparł atak garnizonu pobliskiego fortu Fillmore, jedynej znaczącej siły Unii w południowej części kraju i wziął go do niewoli wraz z dowódcą mjr. Isaacem Lynde. 1 sierpnia proklamował w Mesilla powstanie Skonfe- derowanego Terytorium Arizony i ogłosiwszy się jego tymczasowym gubernatorem, przystąpił do formowania nowych oddziałów wojska20. Kolejna konwencja mieszkań­ców Arizony, zwołana 28 sierpnia w Tucson, zatwierdziła decyzje Baylora i wybrała swych delegatów do Kongresu w Richmond. Kongres Konfederacji 13 stycznia 1862 r. wydał Akt o Organizacji Terytorium Arizony, który prezydent Davis podpisał ostatecznie 14 lutego. Od tego momentu legalność istnienia Skonfederowanego Terytorium Arizony stała się faktem.

W nadziei rozszerzenia wpływów Konfederacji po Pacy­fik, przywódcy Południa zamierzali się połączyć z jej zwolennikami nie tylko w Arizonie, ale także w południowej Kalifornii. Południe, sięgające od jednego oceanu do drugiego, było szansą na uznanie Konfederacji w Europie. Przywódcy Południa wiedzieli też, że kopalnie złota w Ko­lorado i na innych terenach Dalekiego Zachodu pomogą sfinansować prowadzenie wojny, a przez wolne od blokady kalifornijskie porty Konfederacja może otrzymywać większą pomoc z zagranicy.

Do pomysłu opanowania Dalekiego Zachodu przekonał prezydenta Davisa były oficer armii USA — Henry H.

Nowe Terytorium miało obejmować wszystkie ziemie Nowego Meksyku i Arizony na południe od 34 równoleżnika. Pod względem administracyjnym i sądowniczym podzielono je na dwa dystrykty: jeden 7. siedzibą w Mesilla, drugi z siedzibą w Tucson.

Sibley. Awansowany do stopnia generała Sibley dostał rozkaz zorganizowania brygady kawalerii i wyparcia sił federalnych z Nowego Meksyku. W sierpniu Sibley założył kwaterę w San Antonio i rozpoczął rekrutację ochotników do nowej „Armii Nowego Meksyku”. Na początku listopada konna brygada Sibleya, złożona z trzech pułków kawalerii, rozpoczęła długi, prawie 700-milowy marsz do El Paso. Oddziały Sibleya 14 grudnia wkroczyły do El Paso, a 11 stycznia dotarły do Mesilla. Po połączeniu z oddziałem Baylora, Sibley rozpoczął przygotowania do inwazji na północną część Nowego Meksyku, która wciąż pozostawała pod kontrolą Unii. W lutym 1862 r. poprowadził z fortu Bliss wyprawę 3700 żołnierzy w górę Rio Grande z zamia­rem zdobycia placówki federalnej w forcie Union, z którego konfederaci zamierzali uczynić bazę do ataku na południową Kalifornię, Utah i regiony wydobycia złota w Kolorado. Kolumna Sibleya 21 lutego napotkała i pokonała znaczne siły unionistów dowodzone przez płk. Canby’ego w bitwie pod Valverde, a następnie zajęła Albuquerque i Santa Fe. Dalszy marsz Teksańczyków zatrzymały oddziały ochot­ników z Kolorado, które 10 marca przybyły do fortu Union, pokonując w ciągu 13 dni w ciężkich, zimowych warunkach odległość 400 mil. Część sił unionistów pod komendą mjr. Johna M. Chivingtona 26 marca zaskoczyła przednią straż konfederatów w Kanionie Apaczów, na drodze do Santa Fe. Dwa dni później doszło do decydują­cego starcia na Przełęczy Glorietta (Glorietta Pass), na wschód od Santa Fe. Stoczono tam 28 marca bitwę, która zadecydowała o losach terytoriów zachodnich (z tego powodu nazywana jest niekiedy „Gettysburgiem Zachodu”). W bitwie na Przełęczy Glorietta znowu wyróżnił się mjr Chivington21. Dowodzony bezpośrednio przez niego od-

21 Chivington wsławił się przede wszystkim tym, że 26 listopada 1864 r. dowodzeni przez niego ochotnicy z Kolorado dokonali masakry pokojowego obozu indiańskiego plemienia Czejenów nad Sand Creek.

dział, liczący 430 ludzi, obszedł górską ścieżką pozycje Teksańczyków na przełęczy i zaatakował ich słabo strze­żony tabor, niszcząc zapasy i zabijając stado jucznych mułów. Główne siły konfederatów utrzymały pole bitwy, a unioniści cofnęli się do fortu Union, ale brak zapasów zmusił Sibleya do porzucenia planów inwazji. W trakcie odwrotu, 15 kwietnia, zaatakował go pod Peralta (20 mil na południe od Albuquerque) płk Canby i po serii ataków zmusił do rejterady na południe. W drodze powrotnej do Teksasu wielu uczestników inwazji padło ofiarą żywiołów, co sprawiło, że z ponad 3500 ludzi wróciło tylko 2000 ludzi. Na początku maja resztki wyprawy Sibleya znalazły się z powrotem w forcie Bliss. Niezadowoleni żołnierze obwinili za klęskę swego dowódcę i twierdzili, że przy lepszym dowodzeniu wy­prawa mogła się zakończyć powodzeniem.

Konfederaci nigdy nie dotarli do Kalifornii i złotonośnych pól Kolorado. Jedynie niewielki oddział kawalerii kpt. Sheroda Huntera, w sile kompanii z pułku Strażników Arizony (Arizona Rangers), przedostał się do zachodniej Arizony. Oddział Huntera 27 lutego dotarł do Tucson, gdzie 1 marca uroczyście podniesiono flagę Konfederacji. W ciągu następnych kilku tygodni Hunter i jego ludzie przeprowadzili błyskotliwą kampanię partyzancką przeciw­ko siłom Unii z Kalifornii, w wyniku której dotarli na odległość 80 mil od fortu Yuma nad rzeką Colorado. W trakcie działań zdobyli lub zniszczyli federalne zapasy żywności i furażu, opóźniając o miesiąc natarcie liczących 2350 ludzi oddziałów Unii z fortu Yuma (tzw. kolumny kalifornijskiej) dowodzonych przez płk. Jamesa H. Car- letona. Dwukrotnie starli się z oddziałami kalifornijskiej kawalerii, pod Stanwix Station (30 marca) i Picacho Peak (15 kwietnia). Żadna potyczka wojny secesyjnej nie roze­grała się dalej na zachód. Ostatecznie, po klęsce wyprawy Sibleya, osamotniony oddział Huntera opuścił Tucson

14 maja, powracając po dwóch tygodniach do Mesilla. Czołowe elementy kolumny kalifornijskiej, po przebyciu 1000 mil, 4 lipca dotarły do brzegów Rio Grande powyżej Mesilla. Trzy dni później ostatnie oddziały konfederatów, wśród których była także kompania Sheroda Huntera, wycofały się bezpiecznie do San Antonio. Krótkotrwały żywot Skonfederowanego Terytorium Arizony dobiegł końca. Kongres Stanów Zjednoczonych 24 lutego 1863 r. ustanowił własne Terytorium Arizony. Linia jego podziału, zamiast przyjętej przez konfederatów linii wschód-zachód wzdłuż 34 równoleżnika, wyznaczała linia północ-południe, ciągnąca się od punktu, w którym południowo-zachodni róg Kolorado stykał się z północno-zachodnim rogiem Nowego Meksyku. W takim kształcie Arizona przetrwała do 14 lutego 1912 r., kiedy to ostatecznie uzyskała status stanu.

GRANT OBEJMUJE DOWÓDZTWO

Jeden z moich przesądów polega! na tym, że jeśli gdzieś ruszyłem lub zaczynałem coś robić, nie oglądałem sią za siebie ani nie zatrzymywałem przed osiągnięciem celu. Znajdź nieprzyjaciela, dopadnij go jak najszybciej, uderz z całą mocą a później idź dalej.

(Ulysses S. Grant, październik 18X4 r.)

ULYSSES SIMPSON GRANT

Ślimacze tempo działań gen. George’a McClellana na Wschodzie było zupełnym przeciwieństwem dokonań nieznanego przedtem generała z Illinois, Ulyssesa S. Granta, któremu Unia zawdzięczała swoje pierwsze suk­cesy wojskowe.

Hiram Ulysses Grant urodził się 27 kwietnia 1822 r. w Point Pleasant, w hrabstwie Clermont w Ohio. Jego ojciec Jesse Root Grant był właścicielem garbami. Znany był powszechnie z zamiłowania do czytania gazet i książek, a także zaangażowania w sprawy polityczne, którym pozostał wierny do końca życia. Matka Hannah Simpson pochodziła ze starej, lecz niczym niewyróżniającej się rodziny z Pensyl­wanii. Dwa lata po ślubie, jesienią 1823 r., rodzice Granta

przenieśli się do Georgetown w Ohio. Miejsce to pozostało domem młodego Hirama Ulyssesa przez następne 16 lat. Jego ojciec, oprócz garbami i sklepu, posiadał spory kawał ziemi. „Nie ciągnęło mnie do handlu, ale lubiłem rolnictwo, zwłasz­cza pracę wymagającą użycia koni” — wspominał po latach. To zamiłowanie do koni pozostało mu na zawsze.

W maju 1839 r. 17-letni Grant za namową ojca, lecz bez entuzjazmu, wstąpił do szkoły wojskowej w West Point. Podczas rejestracji popełniono błąd i zapisano go pod imieniem Ulysses Simpson, którego używał przez resztę życia. Kariera wojskowa nie pociągała go zupełnie. „Nie miałem zamiaru pozostawać w wojsku nawet w przypadku otrzymania promocji, na co wcale nie liczyłem” — pisał o pobycie w West Point. W pierwszym roku pobytu w szkole Grant był świadkiem wizyty naczelnego dowódcy armii Stanów Zjednoczonych — gen. Scotta. Widok gene­rała, który wśród żołnierzy wzbudzał szacunek swoją władczą postawą i reprezentacyjnym wyglądem, zrobił na nim ogromne wrażenie. „Jego dominująca figura, ogromna postura i błyszczący mundur sprawiły, że uważałem go za najdoskonalszy i godny zazdrości wzór mężczyzny — wspo­minał później. Nigdy nie mógłbym przypominać go z wy­glądu, ale przez jedną chwilę marzyłem, żeby któregoś dnia zająć jego miejsce podczas parady, chociaż nie myślałem wtedy o pozostaniu w wojsku”1.

W czerwcu 1843 r. Grant, wbrew własnym przewidy­waniom, skończył West Point, zajmując 21 lokatę w klasie liczącej 39 kadetów. We wrześniu 1843 r. w stopniu nieetatowego podporucznika rozpoczął służbę w 4. pułku piechoty stacjonującym w największym wówczas gar­nizonie w kraju Jefferson Barracks, koło St. Louis. Podczas wojny z Meksykiem, w 1846 r. brał udział w kampanii gen. Zachary’ego Taylora, uczestnicząc w bitwach pod

1 Personal Memoirs of U.S. Grant, rozdział II.

Palo Alto (8 maja) i Resaca de Palma (9 maja) oraz wrześniowych walkach o miasto Monterrey. W kampanii gen. Scotta w 1847 r. pełnił funkcję kwatermistrza pułku. Wyróżnił się podczas walk o miasto Meksyk, za co otrzymał awans na porucznika.

Po powrocie z Meksyku Grant ożenił się 22 sierpnia 1848 r. w St. Louis z Julią Dent, siostrą swego szkolnego kolegi. Następnie krótko służył w Sackett’s Harbour (New York) i Detroit (Michigan). Na wiosnę 1852 r. pułk Granta odesłano na zachodnie wybrzeże i w lipcu przetransportowa­no w całości przez Przesmyk Panamski do Kalifornii. Pozostawiwszy na Wschodzie rodzinę, która powiększyła się do tego czasu o dwóch synów: Fredericka Denta (ur. 1850) i Ulyssesa młodszego (ur. 1852), Grant krótko służył w forcie Vancouver nad rzeką Kolumbią (Terytorium Oregon), a od września 1853 r. w stopniu kapitana dowodził kompanią w odosobnionej placówce w Humboldt Bay (Kalifornia). Monotonna służba i osamotnienie spowodowały, że popadł w alkoholizm. Chcąc uniknąć sądu wojskowego za pijaństwo, 11 kwietnia 1854 r. podał się do dymisji i odszedł ze służby z dniem 31 lipca. Późnym latem wrócił do domu i zamieszkał wraz z rodziną na farmie koło St. Louis. W wieku 32 lat rozpoczął nowy etap życia, próbując bez powodzenia pracy na roli i handlu ziemią. Po kilku latach klepania biedy i rozczarowań, w maju 1860 r. przeniósł się do Galeny w Illinois, gdzie znalazł posadę w sklepie z wyrobami skórzanymi należącym do jego ojca, a prowadzonym przez młodszych braci Simpsona i Orvila.

Kilka dni po wybuchu wojny Grant wziął udział w zorgani­zowaniu kompanii ochotników z Galeny. 25 kwietnia 1861 r. udał się do stolicy Illinois Springfield, gdzie polecono go — jako byłego wojskowego — gubernatorowi stanu Richar­

dowi Yatesowi, który nie mógł sobie poradzić z napływający­mi tłumnie ochotnikami do wojska. Na prośbę Yatesa, Grant podjął się zorganizowania i wyszkolenia nowych oddziałów.

Szybko dał się poznać jako doskonały administrator oraz oficer rekrutacyjny, zaprowadzając ład i porządek wśród niezdyscyplinowanych, a także skłonnych do buntu rekrutów. W St. Louis 10 maja był świadkiem oblężenia przez oddziały Lyona i Blaira obozu gen. Frosta w Camp Jackson. 22 maja zakończył szkolenie rekrutów i wrócił do Galeny. Dwa dni później napisał do szefa administracji wojskowej w Waszyngtonie — płk. Lorenzo Thomasa, prosząc o stopień pułkownika i komendę nad pułkiem, do czego upoważniało go posiadane doświadczenie wojskowe oraz praktyka sto­sowana przy tworzeniu oddziałów ochotniczych. Prośba ta nie doczekała się nigdy odpowiedzi. W połowie następnego miesiąca Grant wrócił do Springfield. Yates, na prośbę lokalnego polityka Elihu B. Washbourne’a, 17 czerwca mianował go pułkownikiem 21. pułku piechoty z Illinois. W lipcu 1861 r. Grant ze swym pułkiem ochraniał most kolejowy na linii z Hannibal do St. Joseph w Missouri oraz uczestniczył w działaniach przeciwko konfederackim par­tyzantom w północno-wschodniej części stanu, ucząc się trudnej sztuki dowodzenia i manewrowania.

Pierwszą samodzielną akcję Grant przeprowadził prze­ciwko oddziałowi płk. Thomasa Harrisa koło miejscowości Florida. Jak sam przyznał, perspektywa pierwszej bitwy „napawała go strachem, a serce podchodziło mu do gardła”. Okazało się jednak, że konfederaci uciekli bez walki. „Od tamtego wydarzenia, aż do końca wojny nie doznałem trwogi w obliczu nieprzyjaciela, chociaż zawsze czułem mniejszy lub większy niepokój — wspominał. — Nigdy nie zapomniałem, że ma on powody bać się moich wojsk równie mocno, co ja jego. To była cenna lekcja”2.

31 lipca Lincoln, na podstawie rekomendacji kongres- menów z Illinois, awansował Granta na generała brygady ochotników z datą wsteczną od 17 maja, co dało mu cenne

2 Ibidem, rozdział XVIII.

starszeństwo wobec innych, równych stopniem dowódców Unii. 8 sierpnia powierzono mu komendę odcinka w Ironton, z zadaniem przeprowadzenia operacji przeciwko stojącym na południe od miasta siłom konfederackim gen. Hardee. Kiedy 18 sierpnia operację wstrzymano, dowodził krótko garnizonem w Jefferson City (21-28 sierpnia), biorąc udział w przygotowaniach do odparcia ofensywy Sterlinga Price’a w dolinie Missouri. Pierwszy dowódca Granta. gen. Fremont, szybko się na nim poznał, powierzając mu 28 sierpnia komendę ważnego odcinka, obejmującego połu­dniową część stanów Missouri i Illinois (Dystrykt Połu- dniowo-Wschodniej Missouri).

Obejmując pierwsze poważne dowództwo Grant miał 39 lat i niemałe doświadczenie wojskowe, ale jego sposób bycia niewiele przypominał zawodowego żołnierza. Nosił się skromnie, niekiedy nawet niechlujnie, zawsze miał jednak dobrego i zadbanego konia. Z powodu skromności i niechęci do rzucania się w oczy, żołnierze z Illinois nazywali go „cichym człowiekiem”. Znał się jednak na wojennym rzemiośle i dowodzeniu w warunkach nowoczesnej wojny. Jeden z podwładnych oficerów pisał o nim, że „jako dowódca jest całkiem wolny od pychy i okazywania wyższości, ale kiedy przychodzi do działania, nie ma najmniejszych wąt­pliwości, do kogo należy komenda”. Jego rozkazy, w polu i na kwaterze, zawsze cechowała precyzja i zdecydowanie. Nikt, kto je otrzymywał, nie miał kłopotu z ich zrozumieniem i nigdy nie musiał czytać ich dwa razy.

BITWA POD BELMONT

Swoją pierwszą kwaterę Grant założył 30 sierpnia w Cape Giradeau, skąd miał kierować działaniami przeciwko missou- ryjskim partyzantom płk. M. Jeffa Thompsona. Kiedy z powodu sporów kompetencyjnych wśród dowódców Unii akcję odwołano, 4 września przeniósł się do Cairo, na

południowym cyplu Illinois. W tym strategicznie położonym miejscu zbiegały się drogi wodne z Nowego Orleanu, Vicksburga, Louisville, Pittsburga, Nashville i Chattanoogi. Chcąc je zablokować, konfederaci wybudowali w końcu roku forty na rzece Tennessee i Cumberland, a na wschód od nich skoncentrowali główne siły armii gen. Alberta S. Johnstona.

3 września oddziały Południa ( 11 000 żołnierzy) wtargnęły do Kentucky, zajmując miejscowość Hickman i wschodni brzeg Missisipi. Następnego dnia stanęły warownym obozem (iCamp Polk) w Columbus, 20 mil na południe od Cairo, biorąc pod kontrolę swych dział żeglugę na rzece. Dzień po objęciu komendy w Cairo, 5 września, Grant dowiedział się, że konfederaci planują marsz z Columbus do Paducah, znanego z prosecesyjnych nastrojów miasta w dolnym biegu Ohio, niedaleko ujścia rzeki Tennessee. Doceniając strategicz­ne położenie Paducah, Grant załadował na parowce dwa pułki piechoty wraz z baterią artylerii i 6 września rano wylądował w odległym o 45 mil mieście. Sprawnie prze­prowadzona akcja zaskoczyła nie tylko mieszkańców, ale i 4000 konfederatów, znajdujących się zaledwie 15 mil od celu. Nie znając liczebności wojsk Granta, południowcy przerwali marsz i zwrócili do Columbus.

Przez następne dwa miesiące Grant stale wzmacniał swoje siły. Na początku listopada miał już pod swoimi rozkazami ponad 20 000 żołnierzy. W pierwszych dniach listopada, podczas jesiennej ofensywy gen. Fremonta prze­ciwko Price’owi w Missouri, niektóre jego oddziały uczest­niczyły w pościgu za partyzantami Jeffa Thompsona nad rzeką St. Francis. Inne demonstrowały po obu stronach Missisipi, próbując zapobiec wysłaniu na pomoc Price’owi konfederackich posiłków z Columbus i New Madrit.

5 listopada Grant dostał wiadomość, że gen. Polk (który w tym czasie przeniósł swoją kwaterę z Memphis do Columbus) zamierza wysłać Price’owi posiłki na drugą

stronę Missisipi. Następnego dnia posłał lądem z Paducah w kierunku Columbus silny oddział pod dowództwem gen. Charlesa F. Smitha. Sam załadował w Cairo na parowce pięć pułków piechoty, dwa działa i dwie kompanie kawalerii (około 3500 ludzi) i pod osłoną kanonierek „Tyler” (dowód­ca kpt. mar. Henry Walke) i „Lexington” (dowódca kpt. mar. Roger N. Stemble) popłynął z nimi w dół rzeki. W nocy stwierdził, że konfederaci przerzucają wojsko z Columbus do obozu w wiosce Belmont, po przeciwnej stronie rzeki. Przekonany, że przeciwnik szykuje się do udzielenia pomocy Price’owi i zamierza zarazem prze­chwycić oddziały (3000 żołnierzy) wysłane z Cape Giradeau w pościg za Thompsonem, postanowił mu w tym prze­szkodzić.

7 listopada o świcie Grant wysadził wojsko na niskim, prawym brzegu Missisipi, poza zasięgiem konfederackich baterii z Columbus. Pozostawiwszy na miejscu lądowania jeden pułk jako ubezpieczenie, o godzinie 8.00 ruszył w stronę odległego o 2 mile Belmont. Po wyjściu na zalesione przedpole Belmont rozwinął większość piechoty w luźne tyraliery strzelców, które starły się z wycho­dzącymi naprzeciw oddziałami gen. Pillowa (2300 ludzi). W ciągu zaciętego, czterogodzinnego boju unioniści stopniowo wyparli konfederatów z ich pozycji, zajęli Belmont i zdobyli obóz przeciwnika. Rozproszeni kon­federaci uciekli, znajdując schronienie za nadrzeczną skarpą. W tym momencie dyscyplina w oddziałach Granta pękła i żołnierze zaczęli plądrować namioty. Nie mogąc opanować chaosu, Grant kazał podpalić zdobyty obóz i zniszczyć pozostawione w nim zapasy. Dymy unoszące się nad Belmont ściągnęły ogień baterii Polka z wysokiego, wschodniego brzegu Missisipi. Jednocześnie żołnierze Pillowa przegrupowali się i idąc wzdłuż brzegu pod nawisem skarpy wyszli na tyły oddziałów federalnych, odcinając je od miejsca lądowania.

Związany demonstracją gen. Smitha garnizon Columbus początkowo nie brał udziału w walce. Gen. Polk praw­dopodobnie uważał, że akcja unionistów skierowana jest w rzeczywistości przeciwko niemu, atak zaś na Belmont ma na celu wywabienie jego sił ze wschodniego brzegu rzeki. Później jednak Polk przerzucił parowcami na za­chodni brzeg około 2000 ludzi, z których część wylądo­wała poniżej, a część powyżej Belmont. Zagrożeni okrą­żeniem unioniści zagwoździli 4 zdobyte działa i przebili się w górę rzeki do miejsca, w którym oczekiwały statki transportowe. Osłaniani przez kanonierki żołnierze Granta załadowali się na parowce i pod ogniem nieprzyjaciela odpłynęli do Cairo.

Obie strony uznały bitwę pod Belmont za swoje zwycięs­two. Grant miał 501 zabitych, rannych i zaginionych; około 100 rannych pozostało na polu walki i dostało się w ręce konfederatów. Straty południowców wyniosły 641 ludzi oraz 6 dział. Ze strategicznego punktu bitwa nie miała większego znaczenia. Stała się nawet przedmiotem krytyki na Północy. Uznawano ją za przykład niepotrzebnej straty sił i środków. Grant uważał jednak, że jego akcja pod Belmont spełniła swoje zadanie. Oddziały ścigające Thomp­sona uniknęły niebezpieczeństwa, a wysokie straty zmusiły konfederatów do porzucenia myśli o przerzuceniu wojsk z Columbus w głąb Missouri. Starcie to było także pierwszą prawdziwą próbą zdolności dowódczych Granta i chrztem bojowym jego żołnierzy. Atak na Belmont był dobrze przygotowany i w początkowej fazie okazał się sukcesem. Dokonany pod osobistym nadzorem Granta odwrót miał charakter zorganizowany i został sprawnie przeprowadzony w obliczu silniejszego wroga. Mimo słów krytyki Grant udowodnił, że potrafi walczyć i nie brakuje mu ani odwagi (wsiadł na statek jako ostatni), ani inicjatywy. Te cechy, rzadkie u generałów Unii w pierwszym roku wojny, zwróciły na niego uwagę przełożonych.

ZDOBYCIE FORTU HENRY I FORTU DONELSON

Po fiasku działań Fremonta i objęciu dowództwa na Zachodzie przez gen. Hallecka, strategia Unii wymagała od niego opanowania Missisipi z pomocą floty oraz przenie­sienia wojny do „stanów bawełnianych” Południa. W dzia­łaniach tych Halleck miał współpracować z gen. Buellem. Współpraca ta jednak na początku nie układała się dobrze. Gdy na początku 1862 r. odwilż zadecydowała o ponownym wzmożeniu działań na Zachodzie, Halleck, nie czekając na pomoc opieszałego Buella, postanowił zrobić wyłom w pa­sie obrony gen. Johnstona oraz rozdzielić wojska kon­federatów w Kentucky i Missouri. Do wykonania tego zadania wyznaczył siły pozostające pod dowództwem gen. Granta. Jak się miało okazać, dla działań tych zasadnicze znaczenie miały stosunki między Grantem a oficerem flagowym Andrew H. Footem, który 6 września objął dowództwo flotylli rzecznej Unii stacjonującej w Cairo. Foote, chociaż był oficerem marynarki, podlegał służbowo Halleckowi \ Między nim a Grantem nie było ustalonej hierarchii i o współpracy nie decydowały stopnie. Potrafili jednak dojść do porozumienia i to przesądziło o sukcesie następnej kampanii Granta.

Największym zmartwieniem Foote’a na początku 1862 r. były opóźnienia przy budowie zakontraktowanych u Eadsa pancerników, powstających w stoczniach St. Louis i Mound City. Foote 1 stycznia meldował sekretarzowi marynarki w Waszyngtonie: „Używam wszelkich możliwych sposo­bów, żeby mieć wszystkie kanonierki zdolne do służby. Istnieje wielka potrzeba ich wykorzystania w różnych punktach na zachodnich rzekach”.

Ostatecznie jednostki zaczęto wprowadzać do służby w połowie stycznia. Foote’owi brakowało jednak dostatecznej

3 Do 1 października 1862 r. Flotylla Missisipi byta podporządkowana Departamentowi Wojny, a nie Departamentowi Marynarki.

liczby ludzi do obsadzenia nowych okrętów. Wkrótce problem ten rozwiązano, przekazując do Flotylli Missisipi kilkuset marynarzy i żołnierzy piechoty morskiej, pełniących służbę garnizonową w rejonie Waszyngtonu oraz ochotników z oddziałów Granta.

Przygotowując ofensywę, Grant postanowił przyspieszyć ruchy swoich wojsk. Wykorzystał liczne drogi wodne stanu Tennessee. Jego głównym celem było uzyskanie kontroli nad dwiema wielkimi rzekami tego stanu: Tennessee i Cumber­land. Obydwu broniły silnie umocnione forty, obsadzone przez konfederackie załogi: fort Henry i fort Heiman rzeki Tennessee, fort Donelson rzeki Cumberland. W miejscu, w którym je wybudowano, obie rzeki zbliżają się do siebie na odległość 11 mil (18 km). Biorąc pod uwagę to, że linie okopów rozbudowane w pobliżu fortów Henry i Donelson sięgały co najmniej 2 mile w głąb lądu, odległość konfederac- kich pozycji wynosiła zaledwie 7 mil ( 11 km). Załogi fortów mogły więc ściśle ze sobą współdziałać i w razie potrzeby udzielać sobie pomocy. Forty miały dla konfederatów kapitalne znaczenie. Utrata fortu Henry umożliwiała siłom Unii penetrację rzeki Tennessee daleko w głąb terytorium Południa, aż do Muscle Shoah w Alabamie, a także przerwa­nie ważnej linii kolejowej z Memphis do Charlestonu, która biegła blisko rzeki w pobliżu Eastport w Mississippi. Z kolei fort Donelson stanowił wrota do Nashville, centrum gospodar­czego i politycznego konfederatów w tym rejonie.

Po objęciu dowództwa Departamentu Missouri przez Hallecka, odcinek dowodzony przez Granta przemianowano na Dystrykt Cairo (23 grudnia). Na początku stycznia siły dystryktu zaangażowano do osłony prawego skrzydła armii gen. Buella, działającego w pasie obrony gen. Johnstona w rejonie Bowling Green. Analizując meldunki dowódców, wysłanych błotnistymi drogami w stronę Columbus i na zachodni brzeg Tennessee, a także raporty marynarki, Grant doszedł do przekonania, że istnieje możliwość

opanowania niedokończonego fortu Heiman. Fortyfikacja ta leżała na lewym, wysokim brzegu Tennessee, skąd górowała nad znacznie większym fortem Henry, znaj­dującym się po przeciwnej stronie rzeki. Zajęcie fortu Heiman dawało realną szansę zdobycia, we współdziałaniu z siłami rzecznymi, także fortu Henry.

Na początku stycznia 1862 r. drewniana kanonierka USS „Conestoga” (dowódca kpt. mar. S. L. Phelps) popłynęła na rekonesans w górę Tennessee i Cumberland. Obserwując niezwykłą aktywność konfederatów w fortach Henry i Do­nelson, Phelps 7 stycznia zameldował Foote’owi: „Rebe­lianci umacniają swoją obronę zarówno w Dover, jak i w forcie Henry (...). Położenie fortów, szczególnie tego nad Cumberland, uniemożliwia ostrzał z dalszej odległości, można je atakować tylko płynąc w jednej, zorganizowanej linii (...). Jest już za późno, żeby ruszać na obie pozycje, chyba że z dobrze przygotowanymi i potężnymi siłami marynarki”. Kanonierki „Conestoga” i „Lexington” (dowód­ca kpt. mar. James W. Shirk) powtórzyły 17 stycznia wypad na Tennessee, starając się zlokalizować położenie ukrytych baterii konfederackich w forcie Henry. Chcąc sprowokować konfederatów do odkrycia swych pozycji, Phelps wystrzelił kilka pocisków z dalszej odległości. „Nasze baterie — napisał w raporcie do Richmond gen. Johnston — chociaż gotowe, nie odpowiedziały ogniem”.

28 stycznia Grant przedstawił Halleckowi plan działań, poparty mocno przez Foote’a. Zakładał on przetranspor­towanie wojska statkami w rejon konfederackich fortów nad Tennessee i zdobycie ich przy pomocy floty. W mel­dunku do Hallecka Foote pisał: „Generał Grant i ja uważamy, że można podejść pod fort Henry nad Tennessee /. czterema kanonierkami i wojskiem i zająć go na stałe”. I lutego Halleck zatwierdził plan, dając sygnał do ataku. Tego samego dnia Foote, którego załogi uzupełniono żołnierzami z oddziałów Granta, zadepeszował do sekretarza

wojny w Waszyngtonie: „Jutro wcześnie rano wyruszam z czterema opancerzonymi kanonierkami na ekspedycję we współdziałaniu z armią

Ekspedycja wyruszyła 2 lutego. Do udziału w niej Grant skoncentrował w Cairo i Paducah 17 000 żołnierzy. Częścią sił upozorował natarcie na Columbus, a resztę wojsk skierował na fort Henry. Ich osłonę stanowiły cztery pancerniki („Cincinnati”, „Carondelet”, „St. Louis” i „Es­sex”) oraz trzy drewniane kanonierki („Conestoga”, „Lexing­ton” i „Tyler”) Foote’a. Nacierające siły Grant podzielił na dwie dywizje, dowodzone przez generałów Johna A. McClernanda i Charlesa F. Smitha.

Pancerniki: „Essex” (dowódca kmdr por. William D. Porter) i „St. Louis” (kmdr ppor. Leonard Paulding) 3 lutego wpłynęły na 65 mil w głąb Tennessee „w celu osłonięcia wyładunku wojsk, po ich przybyciu na miejsce lądowania”. Nazajutrz płynąca z Cairo dywizja McClernanda wylądo­wała na wschodnim brzegu Tennessee, kilka mil poniżej fortu Henry. Dzień później transportowce osłaniane przez pozostałe okręty Foote’a przywiozły z Paducah dywizję Smitha. W nocy dwie brygady z tej dywizji zostały przerzucone na zachodni brzeg, na tyły fortu Heiman (załoga 1100 ludzi pod dowództwem płk. Adolphusa Heimana). Po rozpoczęciu wyładunku wojska, Grant i Foote na flagowym „Cincinnati” (dowódca kmdr. por. Stemble) przeprowadzili rekonesans fortu Henry oraz wymienili pierwsze strzały z konfederackimi artylerzystami. Po reko­nesansie obaj dowódcy uznali, że położenie fortu na niskim, podmokłym terenie czyni go trudno dostępnym od strony lądu, a skuteczny ostrzał z rzeki można prowadzić tylko z bliskiej odległości. 6 lutego rano oddziały Granta prze­moczone padającym od dwóch dni deszczem wyszły na pozycje wyjściowe. O godzinie 11.00 Grant dał sygnał do natarcia. Zgodnie z planem, atak sił lądowych miały wspierać ogniem swoich dział okręty Foote’a.

W pierwszych dniach lutego 1862 r. fortów Henry i Hei­man broniło 2659 konfederatów (6 pułków i 1 batalion piechoty, 1 batalion kawalerii, 3 baterie lekkiej i ciężkiej artylerii — razem 18 dział) dowodzonych przez gen. Lloyda Tilghmana, mającego swoją kwaterę w forcie Donelson. Fort Henry był źle położony — na niskim brzegu, podatny na zalanie wodami rzeki i narażony na ostrzał z dominujących pozycji po drugiej stronie Tennessee. Wysoki stan wody w rzece (pomiędzy 15 a 22 stycznia poziom wody podniósł się o ponad 4,5 metra) spowodował zalanie części terenu, na którym wzniesiono umocnienia, a wzbierające wciąż wody Tennessee groziły odcięciem załodze drogi do fortu Donel­son. Wezwany 4 lutego do fortu Henry Tilghman uznał, że jego zdobycie przez unionistów jest tylko kwestią czasu. Jeszcze tego samego dnia depeszował do Bowling Green: „Kanonierki i transportowce na Tennessee. Wróg w wielkiej sile ląduje 5 mil poniżej fortu Henry”. W nocy z 5 na 6 lutego Tilghman wyprowadził większość żołnierzy poza zasięg dział okrętów federalnych, a rano odesłał ich pod dowództwem płk. Heimana do fortu Donelson. Potem wrócił do fortu, w którym pozostał tylko jego sztab, eskorta i 54 artylerzystów obsługujących 11 ciężkich dział zwróconych frontem do rzeki.

Obie brygady Smitha wysłane do fortu Heiman zastały umocnienia opuszczone (konfederaci ewakuowali fort 4 lu­tego). Pozostałe siły Granta ugrzęzły wśród rozmokłych ścieżek i wezbranych strumieni przecinających gęsty las otaczający fort Henry. W tej sytuacji Foote nie czekał na spóźnioną piechotę i około godziny 12.30 dał swoim okrętom (łącznie 54 działa) rozkaz do ostrzału fortu. Przerodził się on w 80-minutowy pojedynek artyleryjski, który obie strony toczyły z wielkim poświęceniem na bliską odległość. Nie przekraczała ona w końcowej fazie 500 metrów. Wyczerpawszy możliwości dalszej obrony (po stracie 15 ludzi — 6 zabitych i 9 rannych) oraz 7 z 11

dział, gen. Tilghman uznał swój obowiązek za spełniony.O godzinie 13.50 opuścił flagę, zanim jeszcze oddziały Granta zdołały dotrzeć do fortu.

— Cieszę się, że mogę się poddać tak dzielnemu oficerowi — powiedział pozdrawiając Foote’a na pokładzie „Cincinnati”.

— Dobrze Pan zrobił kapitulując — odrzekł Foote, a potem raczej niegrzecznie dodał — gdybym to jednak ja miał się Panu poddać, musiałby Pan najpierw zdmuchnąć mój okręt z powierzchni wody.

Wraz z Tilghmanem do niewoli dostał się jego sztab, 80 żołnierzy oraz działa, amunicja i pozostawione przez konfederatów zapasy. Grant, który przybył do fortu około godziny 15.00, natychmiast wysłał za Heimanem kawalerię, która w pościgu zdobyła 2 działa i wzięła do niewoli garść maruderów. Nie zdołała jednak przeszkodzić konfederatom w bezpiecznym dotarciu do fortu Donelson. Wycofane z Henry siły wzmocniły stan załogi fortu Donelson do 5600 ludzi. Następnego dnia Grant osobiście przeprowadził rekonesans w odległości zaledwie mili od fortu. „Zamierzam trzymać piłkę w grze z taką szybkością, jak to będzie możliwe” — napisał obrazowo po powrocie.

Prawie wszystkie opancerzone kanonierki Unii, uczest­niczące w walce o fort Henry, odniosły uszkodzeniai odpłynęły na remont do Cairo i Mound City (z wyjątkiem „Carondeleta”). Najciężej uszkodzony został „Essex”, na którym pojedynczy konfederacki pocisk spowodował eks­plozję kotła z parą, w wyniku czego zginęło oraz zostało rannych 32 marynarzy i żołnierzy. Pod nieobecność pan­cerników zespół drewnianych kanonierek kpt. Phelpsa popłynął w górę Tennessee, ścigając uchodzące konfederac­kie transportowce. W ciągu trzech dni po zdobyciu fortu Henry, okręty Phelpsa uszkodziły most na linii kolejowej z Memphis do Ohio (co uniemożliwiło dostarczenie z Co­lumbus ewentualnych posiłków dla fortu Donelson) i w głę-

bi rzeki wzięły do niewoli parowiec „Eastport”. 9 lutego schwytały dwa kolejne konfederackie statki w Chickasaw (Alabama), a załogi trzech innych zmusiły do zatopienia swoich jednostek. 7 lutego w górę Tennessee popłynął „Carondelet” z kompanią saperów na pokładzie, którzy ostatecznie zniszczyli most kolejowy na rzece, całkowicie przerywając ruch pociągów na odcinku z Memphis do Bowling Green.

Utrata fortu Henry, w jeszcze większym stopniu niż poniesiona 19 stycznia porażka pod Mili Springs, zagroziła głównej pozycji gen. Johnstona w Bowling Green. Spo­dziewając się, że upadek fortu Donelson uczyni tę pozycję zupełnie niemożliwą do utrzymania, Johnston miał do wyboru dwie możliwości. Mógł walczyć o utrzymanie Donelson i w razie powodzenia próbować później odzyskać fort Henry. Mógł też wycofać się z Kentucky i bronić ważnych zakładów przemysłowych i magazynów w Nash- ville. Zdecydował się stawić unionistom opór w Donelson, koncentrując tam większość swoich sił (17 000 ludzi). Sam pozostał w Bowling Green z 14 000 żołnierzy, mając naprzeciwko siebie 90-tysięczną armię Buella.

Podejmując decyzję o obronie fortu Donelson, Johnston wysłał do niego posiłki w sile 12 000 ludzi, a z nimi czterech generałów brygady: Bucknera, Bushroda Johnsona, Pillowa i Johna Floyda. Wybór dowódców okazał się poważnym błędem Johnstona. Dwaj ostatni byli niekompetentnymi generałami z politycznej nominacji Davisa. Pillow brał udział w wojnie meksykańskiej i dzielnie walczył pod Belmontem, ale znany był z kłótliwości, próżności i niesubordynacji. Wszyscy dobrze pamiętali jego konflikt z gen. Scottem w Meksyku i mało chlubny spór o zasługi wojenne4. Z kolei

4 Podczas wojny z Meksykiem Pillow dowodził dywizją ochotników w armii gen. Scotta. Jesienią 1847 r., zazdrosny o wojenną sławę Scotta, uczestniczył w spisku mającym na celu pozbawienie go dowództwa nad armią, która okupowała wówczas stolicę Meksyku.

Floyd, który w rządzie Buchanana pełnił funkcję sekretarza wojny, był na Północy oskarżany o nadużycia finansowe, a nawet zdradę. Zarzucano mu, że sprzeniewierzył się konstytucji, rozpraszając armię i przenosząc część broni z arsenałów na Północy do magazynów na Południu, co miało ułatwić późniejsze działania secesjonistów. Jako generał w służbie Konfederacji dowodził pod rozkazami gen. Lee brygadą Armii Kanawha (Army of the Kanawha) w nieudanej kampanii, zakończonej utratą zachodniej Wir­ginii (przeciwnikiem konfederatów był tam gen. McClellan). Nie miał on żadnych talentów wojskowych i najmniej nadawał się na to stanowisko, ale z racji starszeństwa rangą objął naczelną komendę nad fortem, zastępując na tym stanowisku płk. Heimana5.

Doświadczenia spod fortu Henry nie nastrajały gen. Johnstona zbyt optymistycznie. 8 lutego pisał w raporcie do Richmond: „Słaby opór fortu Henry wskazuje, że nawet najlepsze otwarte umocnienia ziemne nie mogą skutecznie odeprzeć energicznego ataku opancerzonych kanonierek (...). Myślę, że kanonierki wroga prawdo­podobnie zdobędą fort Donelson, nawet bez konieczności współdziałania z jego siłami lądowymi”. W swojej ocenie sytuacji niewiele się pomylił.

Gen. Pillow przybył do Donelson z Clarksville 10 lu­tego. Wycofany z Bowling Green Buckner dotarł tam 11 lutego w nocy, a podążający za nim Floyd 13 lutego. Ich przybycie podniosło stan załogi do prawie 18 000 ludzi (28 pułków i 1 samodzielny batalion piechoty, 2 bataliony kawalerii, 6 baterii artylerii polowej oraz obsługi 17 ciężkich dział). Siły te podzielono na dwie dywizje. Jedną dowodził gen. Buckner (6 pułków piechoty), drugą gen. Pillow (6 brygad piechoty i 2 bataliony kawalerii). Głównym

5 Floyd został mianowany generałem wojsk Konfederacji 23 maja, Pillow — 9 lipca, Buckner — 14 września 1861 r., a Johnson — 24 stycznia 1862 r.

zadaniem Bucknera była osłona podejść do rzecznych baterii konfederatów. Jedna brygada stanowiła załogę właściwego fortu i bezpośrednie wsparcie dla artylerzystów.

Nawet i bez posiłków fort Donelson był mocną i trudną do zdobycia pozycją. Prace nad fortem rozpoczęto jesienią 1861 r. i prowadzono je nieprzerwanie do końca stycznia pod nadzorem gen. Tilghmana, przysłanego tu na komen­danta. Główne fortyfikacje wybudowano na wysokim brzegu Cumberland, wznoszącym się miejscami 30 metrów nad lustrem wody. Od północy dostęp do fortu osłaniał strumień Hickman Creek, szeroki i głęboki o tej porze roku z powodu wdzierających się do jego koryta wód rzecznych. Drugi, podobny, lecz nieco mniejszy strumień o nazwie Indian Creek, osłaniał pozycje konfederackie od południa. For­tyfikacje Donelson oficjalnie wizytował 30 stycznia naczel­ny inżynier ze sztabu gen. Johnstona — mjr Gilmer. Podstawowe uzbrojenie fortu stanowiły dwie baterie złożone z 13 ciężkich dział wkopanych w 10-metrową nadrzeczną skarpę. Całkowity obwód fortyfikacji wynosił 950 metrów. Dodatkowo na tyłach fortu, wzdłuż linii zalesionych pagór­ków, pomiędzy strumieniami, wykopano rowy strzeleckie ciągnące się na długości około 3 mil. W wielu miejscach zabezpieczono je plątaniną zwalonych drzew, których przycięte korony pełniły rolę naturalnych zasieków. W ob­rębie fortyfikacji wybudowano także 400 drewnianych baraków dla załogi. Miejscowość Dover, położoną w od­ległości 2 mil na południe od fortu, przekształcono w bazę zaopatrzeniową i skład artyleryjski. Tak przygotowany fort Donelson czekał na atak Granta.

Grant już 6 lutego zameldował telegraficznie Halleckowi o zajęciu fortu Henry, zaznaczając, że w ciągu dwóch dni może zaatakować Donelson. Halleck wolał, żeby Grant umocnił się na zdobytym terenie, ale przez cztery dni zwlekał z odpowiedzią. Grant potraktował to jako przy­zwolenie na kontynuowanie operacji. Rozkaz Hallecka

z 10 lutego nakazywał mu obsadzenie i ufortyfikowanie fortu Henry, ale Grant był już gotów do wymarszu z 15 000 żołnierzy. Dowiedziawszy się o tym, Halleck polecił Foote’owi przerwać prace remontowe i wysłać kilka okrę­tów w górę Cumberland. Jednocześnie zaczął ściągać z zaplecza dodatkowe oddziały i sukcesywnie wysyłać je na pomoc Grantowi. W ciągu tygodnia posiłki organizowane w Paducah przez gen. Williama T. Shermana podniosły liczebność wojsk Granta do 27 000 ludzi.

Padające deszcze i błotniste drogi uniemożliwiły Gran­towi szybkie przerzucenie artylerii i taborów spod fortu Henry do Donelson. Pierwsze oddziały wyruszyły tam dopiero 11 lutego, posuwając się dwiema równoległymi drogami. W dzień urodzin Lincolna, 12 lutego, dotarły one do Donelson i rozpoczęły oblężenie fortu. Czołowa dywizja McClernanda wyszła na lewe skrzydło konfederatów (ob­sadzone przez oddziały Pillowa, faktycznie dowodzone przez gen. Bushroda R. Johnsona, wzmocnione 4 bateriami artylerii) i odcięła im drogę odwrotu na południe od Dover. Dywizja Smitha zajęła odcinek frontu pomiędzy oddziałami McClernanda i Hickman Creek. Jej przeciwnikiem były pułki Bucknera wspierane przez 2 baterie artylerii. Tego samego dnia do fortu dopłynęła pierwsza kanonierka „Carondelet” (dowódca kmdr ppor. Walke). Walke 12 i 13 lutego ostrzeliwał fort, osłaniając dyslokację oddziałów lądowych (25 pułków piechoty, 1 pułk kawalerii i 8 baterii artylerii polowej).

13 lutego Grant rozwinął swoje oddziały w cienką linię, która zaczęła się zbliżać do pozycji obronnych konfederatów pod osłoną strzelców wyborowych. Nie było to zadanie łatwe, gdyż fort Donelson był położony w trudnym terenie i obejmował duży obszar, o powierzchni około 100 akrów (40 hektarów). Już pierwsze, nieudane natarcie przeprowa­dzone tego samego dnia przez McClernanda na środkowym odcinku dywizji Pillowa pokazało, że konfederaci są dobrze

okopani, a siły Unii niewystarczające do przełamania ich frontu z marszu. W dodatku ludziom Granta zaczęło doskwierać zmęczenie i chłód. Kiedy wyruszali z Henry, czuli pierwsze powiewy wiosny, toteż większość z nich pozostawiła w obozie płaszcze, koce i tornistry. Nagły nawrót zimy w nocy z 13 na 14 lutego zaskoczył wszyst­kich, a ponieważ na pierwszej linii zakazano palenia ognisk, żołnierze Unii nie mogli ani spać, ani nawet porządnie wypocząć.

14 lutego Grant wzmocnił dywizję Smitha 2500 żoł­nierzy z załogi fortów Henry i Heiman. Z przybyłej na statkach 5-tysięcznej brygady (6 pułków piechoty) płk. Johna M. Thayera z Nebraski i innych posiłków utworzył trzecią dywizję, którą oddał pod komendę gen. Lewisa Wallace’a. Wallace obsadził środkowy od­cinek frontu, pomiędzy Smithem i McClernandem, zaj­mując stanowiska naprzeciw prawego skrzydła dywizji Pillowa. Pozwoliło to McClernandowi zacieśnić jego pas natarcia i umocnić panowanie nad główną drogą biegnącą na południe z Dover do Charlotte i Nashville. 14 lutego pierścień oblężenia wokół fortu Donelson został ostatecznie zamknięty. W posiadaniu konfederatów pozostał tylko brzeg rzeki powyżej Dover.

Do sił Granta pod Donelson 14 lutego (w dzień św. Walentego) dołączyły pozostałe kanonierki Foote’a, eskor­tujące transportowce z brygadą Thayera. W godzinach popołudniowych „St. Louis”, „Carondelet”, Louisville” i „Pittsburg” przeprowadziły nieskuteczny ostrzał rzecznych baterii konfederatów. W trakcie zaciekłego pojedynku artyleryjskiego obie strony przez 1,5 godziny obrzucały się „żelaznymi walentynkami”. W końcowej fazie walki, kiedy flota znalazła się zaledwie 400 metrów od fortu, okręty federalne doznały poważnych uszkodzeń. Prowadzący atak „St. Louis” otrzymał 59 trafień i, podobnie jak „Louisville”, utracił sterowność, spływając bezsilnie z prądem rzeki.

Dwie pozostałe kanonierki także ucierpiały i wkrótce odpłynęły. Tego dnia na okrętach Unii padło 54 zabitych i rannych, podczas gdy konfederaci nie ponieśli żadnych strat. Sam Foote odniósł ciężką ranę, która wyeliminowała go z walki na trzy miesiące. W wyniku porażki flotylli rzecznej Unii konfederaci utrzymali komunikację wodną z Nashville. W tej sytuacji przed Grantem stanęła wizja regularnego oblężenia fortu. Konfederaci mieli jednak inne plany.

Mimo pomyślnego wyniku walki w dniach 13 i 14 lu­tego, konfederaccy dowódcy fortu planowali ewakuację. Dzięki telegrafowi Floyd i Pillow wiedzieli już, że Buell, zachęcony sukcesem Granta pod Henry, w końcu się ruszył i naciera na siły gen. Johnstona w Bowling Green. Podczas nocnej narady wojennej zwołanej przez Floyda zapadła decyzja o przebiciu się przez prawe skrzydło unionistów drogą do Charlotte i Nashville. Celem ataku, jak napisał w swoim raporcie gen. Floyd, miało być „wyparcie wroga z pozycji na naszym lewym skrzydle i umożliwienie naszym ludziom wyjścia na otwartą przestrzeń”.

15 lutego o świcie Pillow zaatakował pozycje dywizji McClernanda i po ciężkiej walce rozbił jej skrajną, prawą flankę dochodzącą do rzeki, odpychając unionistów na głębokość 1 mili. W natarciu wspierała go jazda słynnego później dowódcy południowej kawalerii płk. Nathana Bedforda Forresta, który „szarżował na dwie baterie artylerii zdobywając 9 dział i 4000 sztuk broni” (tego dnia bataliony Forresta straciły 300-400 ludzi, najwięcej ze wszystkich oddziałów biorących udział w akcji). Po dwugodzinnych zmaganiach Pillow i Forrest zmusili przeciwnika, któremu zaczęło brakować amunicji, do pełnego odwrotu w kierunku linii obronnych Bucknera. Krótko po godzinie 10.00 dziki wrzask południowców (słynny rebel yell — wojenny okrzyk konfederatów) oznajmił sukces natarcia. Niedługo potem Pillow odzyskał

całkowicie panowanie nad drogą do Charlotte. Zamiast jednak zorganizować planowy odwrót, próżny i arogancki Pillow postanowił zadać unionistom całkowitą klęskę. Ignorując rozkazy Floyda, nakazujące szybki odwrót pod osłoną dywizji Bucknera, która miała wziąć na siebie rolę tylnej straży, odwlekał ewakuację. Chełpił się tylko od­niesionym sukcesem (znalazł nawet czas, aby wysłać swego adiutanta do stacji telegrafu w Dover i nadać do Johnstona wiadomość o zwycięstwie). Bez konsultacji z Floydem zatrzymał Bucknera i kazał mu atakować wycofującego się wroga. Wkrótce większa część konfederatów opuściła okopy i ruszyła w pościg za McClernandem. W tym dramatycznym momencie na pole bitwy przybył gen. Grant, którego początek bitwy zastał podczas narady z Foote’em na rzece. Grant z trudem zatrzymał natarcie Pillowa i Bucknera siłami dywizji Wallace’a, a następnie rzucił oddziały Smitha do kontrataku na opuszczone okopy konfederatów z lewej strony. Po blisko ośmiu godzinach krwawych zmagań nad polem bitwy zaczął zapadać zmierzch. Nie było już czasu na planowy odwrót, więc Pillow przerwał walkę i nakazał powrót do fortu, niwecząc cały zysk wyniesiony z wcześ­niejszego boju. Zachęceni powodzeniem unioniści ruszyli do przodu i stopniowo zepchnęli południowców z powrotem na pozycje wyjściowe. Na polu walki pozostało 1420 zabitych i rannych południowców oraz prawie 2000 unionis- tów (wielu rannych z obu stron zamarzło w nocy z powodu burzy śnieżnej). Droga do Charlotte została znowu zamk­nięta. Kiedy Buckner wrócił do okopów, okazało się, że jego skrajne, prawe skrzydło zostało zajęte przez oddziały Smitha. Odcinek ten znajdował się bezpośrednio na tyłach baterii rzecznych i osłaniających je fortyfikacji, stanowiąc klucz do całej pozycji konfederatów. O zmierzchu obie strony zaległy w oczekiwaniu na następny dzień, który miał przynieść szturm generalny lub początek regularnego oblężenia.

Nieudane przebicie całkowicie przygnębiło konfederatów. Podczas wieczornej narady w kwaterze Pillowa wszyscy dowódcy zgadzali się, że fortu nie da się dłużej utrzymać. Pillow nalegał na powtórzenie próby przebicia, a w ostatecz­ności utrzymanie fortu do czasu przybycia z Nashville parowców, za pomocą których można było ewakuować załogę. Zrezygnowany Floyd obawiał się jednak, że w razie klęski zostanie postawiony przed sądem i skazany na śmierć. Myślał więc tylko o tym, aby nie dostać się w ręce unionistów. Najtrzeźwiej oceniający sytuację Buckner uznał, że zmęczone i zdemoralizowane wojsko nie jest zdolne do dalszej walki. Wiedząc, że Johnston jest już w Nashville, z wahaniem opowiedział się za kapitulacją. Nie chciał niepotrzebnie narażać swoich żołnierzy na masakrę.

— Panowie — rzekł do Floyda i Pillowa — wiecie, że wróg siedzi w okopach na moim prawym skrzydle, skąd może łatwo obejść moją pozycję i zaatakować mnie od tyłu lub ruszyć na baterię rzeczną. Jestem przekonany, że rano pójdzie do natarcia, a ja nie będę mógł utrzymać pozycji nawet przez pół godziny.

— Panowie — odparł Pillow — jeśli nie możemy się przebić ani kontynuować walki, nie pozostaje nam nic innego, jak tylko się poddać. Osobiście postanowiłem, że nie skapituluję i nie oddam się do niewoli. Wolę umrzeć.

Floyd przytaknął, że gotów jest postąpić tak samo. Na to Buckner mruknął, że względy osobiste nigdy nie powinny wpływać na oficjalne decyzje. Potem stwierdził, że gdyby to on sprawował dowództwo, podjąłby decyzję o kapitulacji i podzieliłby los podkomendnych.

— Generale Buckner — natychmiast rzekł Floyd — po­wierzę panu dowództwo. Czy pozwoli mi pan zabrać moją brygadę?

Buckner kiwnął głową, wtedy Floyd szybko zwrócił się do drugiego pod względem starszeństwa, Pillowa.

— Generale Pillow, przekazuję panu dowództwo!

— Zdaję je — od razu odpowiedział Pillow.— Przyjmuję je — rzekł Buckner — dajcie mi trębacza,

pióro, atrament i papier. Potem usiadł przy stole i zaczął pisać list do Granta.

Floyd i Pillow nie czekali dłużej i zaczęli się zbierać do ucieczki. Oburzony aktem tchórzostwa swych przełożonych Forrest także nie zamierzał iść do niewoli.

— Nie po to się przebijałem, żeby teraz poddawać mój oddział — powiedział z desperacją w głosie. — Nie zrobię tego, jeśli tylko moi ludzie zechcą za mną pójść. Zamierzam stąd wyjść, nawet gdybym miał uratować tylko jednego człowieka — dodał i spojrzał pytająco na swego dowódcę Pillowa.

— Niech się pan przebija — odrzekł bez wahania Pillow.Nie czekając dłużej, Forrest zaczął zbierać chętnych do

ucieczki. W ciemnościach, około godziny 4.00 nad ranem, wyprowadził 700 kawalerzystów i garść piechurów (200 ludzi z różnych oddziałów) zalaną ścieżką, biegnącą pomiędzy prawym skrzydłem unionistów a rzeką, prze­prawił się przez ścięty kruchym lodem Indian Creek i szczęśliwie dotarł do Nashville.

W nocy Floyd wycofał z linii swoją dawną brygadę z. Wirginii i ściągnął z Dover parowiec „General Anderson”, którym wcześniej ewakuowano do Nashville 1134 rannych i ponad 200 jeńców. Za jego pomocą przerzucił część swoich żołnierzy na drugi brzeg rzeki. Pozostałych załado­wał na pokład i nad ranem odpłynął do Nashville. Pillow ze sztabem i eskortą przeprawił się znalezioną łodzią na drugi brzeg Cumberland i uciekł drogą do Clarksville. Razem z Floydem i Pillowem z okrążenia wydostało się około 3000 ludzi.

Rano 16 lutego Buckner napisał do Granta list z prośbą o zawieszenie broni i wyznaczenie komisarzy do omówienia warunków kapitulacji. Odpowiedź Granta była lakoniczna i nie pozostawiała żadnych złudzeń:

„Nie zaakceptuję żadnych warunków, oprócz natych­miastowej i bezwarunkowej kapitulacji. Proszę natychmiast wyjść na wały”6.

Kiedyś pechowy Buckner był kolegą Granta w West Point, potem zaś razem służyli na zachodnim wybrzeżu. To właśnie on w 1854 r. pożyczył Grantowi pieniądze na opłacenie rachunku za hotel w Nowym Jorku, gdy ten wracał z Kalifornii do domu. Teraz Grant potraktował go jak każdego innego rebelianta i zażądał od dawnego przyjaciela natychmiastowej i bezwarunkowej kapitulacji7. Buckner nie miał innego wyjścia i musiał się poddać.

Podczas oblężenia fortu konfederaci stracili 466 zabitych i 1534 rannych. W ręce Granta wpadło 13 000 jeńców („największa liczba, jaką do tej pory wzięto w bitwie na tym kontynencie”), prawie 40 dział i wiele innej broni8. Straty Unii wyniosły 2832 zabitych, rannych i zaginionych. Jeszcze tego samego dnia telegraficzna wiadomość z pola walki dotarła na Wschód. Ogłoszeniem wielkiego zwycięs­twa Granta zajęły się niektóre redakcje przygotowując specjalną, drugą edycję codziennych gazet. Północ miała swojego nowego bohatera.

Zdobycie fortów nad Tennessee i Cumberland, przy równoczesnym natarciu Buella na Nashville, złamało linię konfederackiej obrony w Kentucky. Otworzyło Unii drogę do Tennessee i pozbawiło Konfederację 175 000 potencjal­nych rekrutów z terenów, które znalazły się pod okupacją wojsk Północy. Johnston stracił prawie jedną trzecią swojej

6 Personal Memoirs of U.S. Grant, rozdział XXII.7 Później jednak Grant opiekował się Bucknerem i często wspomagał

go materialnie podczas pobytu w niewoli aż do wymiany jeńców w sierpniu 1862 r.

8 Według szacunków straty konfederatów wyniosły 15 067 ludzi. Grant podawał, że do niewoli trafiło 14 623 jeńców. Doliczając do tego 2000 zabitych i rannych oraz 3000-4000 ludzi, którzy wydostali się z tortu (z Floydem, Pillowem i Forrestem), 15 lutego załoga Donelson musiałaby liczyć ok. 21 000 oficerów i żołnierzy, co jest liczbą znacznie przesadzoną.

armii, a Grant pojmał więcej konfederatów, niż wszyscy inni generałowie Północy przed nim razem wzięci. Zwycięs­two przyniosło Grantowi awans na generała majora (Lincoln osobiście podpisał wniosek w tej sprawie nazajutrz po zwycięstwie), dający mu pozycję drugiego rangą, po Hallecku, dowódcy Unii na Zachodzie, a także wielką popularność na Północy. Stanowczość, jaką wykazał w swo­ich działaniach, przyniosła mu także wojenny przydomek „Bezwarunkowa Kapitulacja” (przypadkowo pierwsze litery angielskich słów Unconditional Surrender odpowiadały inicjałom imion Granta).

Natomiast oschły i metodyczny Halleck, który miał zastrzeżenia do dyscypliny Granta i stosowanych przez niego metod, nie przejawiał chęci do chwalenia swego podwładnego. W pierwszym meldunku do McClellana za twórcę zwycięstwa uznał gen. C. F. Smitha. „Generał Smith swoim opanowaniem i odwagą w forcie Donelson odwrócił losy bitwy i zaatakował umocnienia wroga. Zróbcie go generałem majorem. Nie znajdziecie lepszego. Uhonorujcie go za zwycięstwo, a cały kraj przyklaśnie z entuzjazmem” — depeszował do Waszyngtonu. Był to celowy zabieg Hallecka, który uważał Smitha, długoletniego oficera armii regularnej, za lepszego kandydata na dowódcę swego głównego korpusu uderzeniowego9. Z rozmysłem zabiegał o jego wcześniejszy awans, który dalby mu prawo starszeństwa w stosunku do Granta. Dopiero 19 lutego w St. Louis opublikowano oficjalny rozkaz z gratulacjami dla Granta, Foote’a i ich podwładnych. Dwa dni później

Charles F. Smith (1806-1862) rozpoczął służbę w 1825 r. jako oficer artylerii. W latach 1838-1842 był komendantem kadetów i wykładowcą taktyki w West Point. Wyróżnił się w wojnie meksykańskiej jako dowódca batalionu spieszonych artylerzystów (wojnę zakończył w stopniu honorowego pułkownika). W chwili wybuchu wojny secesyjnej był komendantem garnizonu w Waszyngtonie. 31 sierpnia został mianowany generałem brygady ochotników, od 8 września dowodził dystryktem

w zachodnim Kentucky, z kwaterą w Paducah.

Grant objął dowództwo nowego Dystryktu Zachodniego Tennessee w ramach Departamentu Missouri.

Zaszczyty nie ominęły także podwładnych Granta. Dowódcy dywizji (McClernand, Smith i Wallace) 21 mar­ca otrzymali awanse na generałów majorów, a wszyscy pułkownicy-dowódcy brygad dostali generalskie gwiazdki.

W cieniu sporów dowódców o zasługi przy zdobyciu fortu Donelson wojska Unii posuwały się naprzód. 15 lutego Johnston ewakuował Bowling Green, do którego następnego dnia wkroczyła armia Buella, nacierająca na Nashville. Tego samego dnia kanonierki Foote’a, pływające po Cumberland, zniszczyły w pobliżu Clarksville Tennessee Iron Works drugą pod względem wielkości hutę żelaza na Południu. 19 lutego zmusiły konfederatów do opuszczenia samego Clarksville, ostatniego miasta na drodze do Nashville. Mając w zasięgu ręki stolicę Tennessee, Foote pisał do szefa sztabu Hallecka — gen. George’a W. Culluma, kwaterującego w Cairo: „Poziom wody w Cumberland jest odpowiedni. Generał Grant i ja wierzymy, że możemy wziąć Nashville”.

Grant uważał, że Nashville powinno być tylko etapem na drodze do serca Konfederacji i ofensywę należy kon­tynuować, nie dając Johnstonowi czasu na przygotowanie obrony. 24 lutego do Donelson przybyła na statkach dywizja gen. Williama Nelsona z armii Buella. Wiedząc, że kon­federaci gorączkowo ewakuują Nashville, siły te pod eskortą pancernika „Cairo” (dowódca kpt. mar. Nathaniel Bryant) Grant natychmiast wysłał w górę Cumberland.

„Nie musimy się obawiać ataku z lądu, ale kanonierki to broń szatana” — pisała w tym czasie jedna z gazet w Nashville. Musiała to być prawda, gdyż żołnierze Nelsona wylądowali w mieście 24 lutego, nie napotykając żadnego oporu. Wkroczywszy do Nashville, Nelson nawiązał kontakt z czołowymi oddziałami Buella, które już 23 lutego wyszły na wschodni brzeg Cumberland, lecz z powodu spalonego mostu i braku środków przeprawowych nie mogły wejść do

Bitwa pod Murfreesboro, 31.12.1862-2.01.1863

Gen. mjr Philip Sheridan, dowód- ca dywizji w Armii Ohio i Armii Cumberland

Gen. Joseph E. Johnston, dowód­

ca sił Konfederacji na Zachodzie 1862-1864

Federalny skład amunicji i artylerii

Kontradm. David D. Porter, dowód­

ca Flotylli Missisipi

Gen. mjr. Henry W. Halleck, szef sztabu Armii USA

Gen. mjr Ulysses S. Grant, dowódca federalnej Armii Tennessee w obozie pod Vicksburgiem

Gen. mjr John A. McClernand,

dowódca XIII Korpusu Armii Ten­nessee

Gen. mir James B. McPherson, dowódca XVII Korpusu Armii Tennessee

Gen. mjr William T. Sherman, do­

wódca XV Korpusu Armii Tennes­see

Kontradm. David D. Porter na pokładzie okrętu

Płk John A. Rawlins, szef sztabu Armii Tennessee

Gen. mjr Edward O. C. Ord,

dowódca XIII Korpusu Armii

Tennessee (od 18.06.1863 r.)

Flagowy okręt adm. Portera, „Black Flawk”

Gen. por. John C. Pemberton, dowódca obrony Vicksburga

Chickasaw Bayou

Atak flotylli Portera na Arkansas Post, 11.01.1862 r.

miasta. Pierwsza stolica skonfederowanego stanu znalazła się pod okupacją Północy. Grant osobiście popłynął 28 lutego do Nashville, gdzie dokonał inspekcji oddziałów Nelsona i spotkał się z gen. Buellem.

BITWA POD SHILOH (PITTSBURG LANDING)

Po upadku fortu Donelson i ewakuacji Bowling Green siły, którymi wciąż dysponował gen. Johnston, zajmowały pozycje rozrzucone na przestrzeni 200 mil pomiędzy Nashville i Columbus. Między nimi, jak cierń, tkwiły oddziały Granta, kontrolujące wszystkie rzeki i linie kole­jowe. W dodatku Buell nacierał na Nashville, a federalne oddziały gen. Johna Pope’a, nadciągające z północnej Missouri i kanonierki Foote’a z Cairo zagrażały wysuniętej pozycji Polka w Columbus. W tej sytuacji Polk 25 lutego rozpoczął ewakuację i ostatecznie 2 marca opuścił swój bastion nad Missisipi. Część sił (7000 ludzi) pod dowódz­twem gen. Johna P. McCowna wysłał do New Madrit i na ufortyfikowaną Wyspę nr 10, które stanowiły teraz pierwszą linię obrony Konfederacji na Missisipi. Pozostałe 10 000 ludzi przesunął do stacji kolejowej w Humboldt w zachod­nim Tennessee, skąd w razie potrzeby można ich było przerzucić na dowolny odcinek frontu.

Gen. Johnston, nie mając szans na obronę Nashville, opróżnił magazyny, spalił most na rzece oraz wszystkie nieprzydatne środki transportu wodnego i 24 lutego opuścił miasto. Osłoniwszy swój odwrót kawalerią Forresta cofnął się do Murfreesboro, gdzie zreorganizował armię, na którą składały się oddziały z Bowling Green, resztki wojsk gen. George’a Crittendena ze wschodniego Kentucky i ucieki­nierzy z Donelson. 28 lutego rozpoczął dalszy odwrót na południe przez Shelbyville i Fayetteville (Tennessee) do Huntsville (Alabama), stąd zaś w dniach 18-24 marca przerzucił swoje przygnębione oddziały przez Decatur,

Tuscumbię (Alabama) oraz lukę (Mississippi) do ważnego węzła komunikacyjnego w mieście Corinth, w północno- -wschodniej części Mississippi. Do 1 kwietnia połączył swoje siły (20 000 ludzi) z wojskami gen. Beauregarda, który zbierał w jedną całość oddziały z zachodniego Tennessee oraz posiłki przysłane przez rząd Konfederacji z rejonu Zatoki Meksykańskiej (gen. Daniel Ruggles z 5000 żołnierzy z Luizjany, a także gen. Braxton Bragg z 10 000 żołnierzy z Pensacoli i Mobile), organizując w Corinthie nową Armię Mississippi (Army of the Mississippi).

Tymczasem gen. Halleck w porozumieniu z gen. McClellanem przygotowywał wielką ofensywę w Tennes­see. 1 marca rozkazał Grantowi pozostawić w forcie Donelson niewielką załogę oraz wrócić z resztą sił do fortu Henry, gdzie koncentrowały się wojska przeznaczo­ne do wyprawy w górę Tennessee, do Eastport i Florence w Alabamie. Po powrocie do Henry Granta spotkała nieprzyjemna niespodzianka. 4 marca dostał nowy rozkaz Hallecka, który brzmiał: „Przekaże pan dowództwo eks­pedycji gen. [C. F.] Smithowi, a samemu pozostanie w forcie Henry. Dlaczego nie wykonał pan mojego rozkazu i nie przekazał informacji na temat siły i pozycji Pańskich wojsk?”.

Dwa dni późnej Halleck napisał do Granta znowu: „Pana wyjazd do Nashville bez mojej zgody, w chwili, gdy pańska obecność przy wojsku była przedmiotem wielkiej wagi, stał się przyczyną bardzo poważnej skargi do Wa­szyngtonu. Tak poważnej, że poradzono mi, bym pana aresztował po powrocie”.

Jak się okazało, wskutek problemów z łącznością (ostat­nia stacja telegrafu znajdowała się w Cairo, skąd rozkazy przesyłano dalej drogą wodną; odpowiedzi wracały tym samym szlakiem) i południowej dywersji (operator telegrafu okazał się konfederackim agentem) Halleck nie dostał wiadomości o wyjeździe Granta do Nashville w dniu 28

lutego, a ten z kolei nie otrzymał rozkazu nakazującego mu podanie informacji o wielkości sił znajdujących się pod jego rozkazami, które Halleck miał pilnie przekazać do Waszyngtonu wraz z planami nowej ofensywy. Podejrzliwy Halleck uznał, że Grant zlekceważył jego rozkazy i na tej podstawie uzyskał od McClellana zgodę na pozbawienie Granta dowództwa oraz zastosowanie wobec niego aresztu. W ciągu trzech tygodni po zdobyciu fortu Donelson Grant znalazł się na dnie. Stracił komendę nad wojskiem i stanął w obliczu aresztowania. Szczęśliwie dla niego, w ciągu kilku dni sprawa została wyjaśniona. Kiedy na dodatek przyszła wiadomość, że dowodzący ekspedycją gen. Smith uległ nieszczęśliwemu wypadkowi, 13 marca Halleck przywrócił Grantowi poprzednie stanowisko, mimo że ten zdążył już złożyć prośbę o zwolnienie go ze służby pod jego rozkazami.

Jako dowódca frontu, na którym Unia odniosła swoje pierwsze zwycięstwa, Halleck zyskał ogromny kredyt zaufania Lincolna. 13 marca prezydent powierzył mu komendę nad wszystkimi siłami Unii na Zachodzie w ra­mach nowego Departamentu Mississippi. Decyzja Lincolna oddawała pod rozkazy Hallecka 110 000 żołnierzy, zor­ganizowanych w cztery armie 10. Podczas gdy Pope (25 000 żołnierzy) we współdziałaniu z Foote’em nacierali na New Madrit i Wyspę Nr 10, Halleck postanowił połączyć siły Granta i Buella i zaatakować armię konfederatów, skon­centrowaną w Corinthie. Na początku marca rozkazał Buellowi ruszyć z Armią Ohio (40 000 żołnierzy) do Savannah nad rzeką Tennessee, na spotkanie z siłami ekspedycji Granta. Do Granta napisał: „Zamiast zwalniać pana ze służby, pragnę, aby, gdy tylko pańska nowa armia wyjdzie w pole, objął pan natychmiast jej dowództwo i poprowadził ją do nowych zwycięstw”.

10 Armia Południowo-Zachodnia gen. Curtisa, Armia Tennessee gen. Granta, Armia Ohio gen. Buella i Armia Mississippi gen. Pope’a.

Obejmując ponownie dowództwo, Grant zastał 17 marca główne siły Armii Tennessee (35 000 żołnierzy) rozrzucone wokół Pittsburg Landing, niewielkiej przystani na zachodnim brzegu rzeki Tennessee, 220 mil na południe od Paducah. Armia oczekująca nadejścia oddziałów gen. Buella była raczej w ofensywie, więc nie okopała się i nie była należycie ubezpieczona W dodatku od kilku dni nie miała faktycznie dowódcy. Gen. C. F. Smith, który 5 marca stanął na czele ekspedycji, tydzień później uległ wypadkowi i leżał śmiertel­nie chory w łóżku w Savannah, 10 mil w dole rzeki. Jego świetnie zapowiadająca się kariera została nagle przerwana przez tragiczny w skutkach wypadek przy schodzeniu ze statku oraz przeziębienie, którego nabawił się w Donelson. Charles F. Smith, jeden z najzdolniejszych generałów Północy, zmarł 25 kwietnia niczym „lew uwięziony w klat­ce”. Do końca nie mógł się pogodzić z tym, że w chwili decydującej próby nie było go z jego żołnierzami pod Shiloh. Podobno gen. Sherman powiedział później, że „gdyby C. F. Smith żył, Grant mógłby zniknąć dla historii po Donelson”.

17 marca Armia Tennessee składała się z sześciu dywizji dowodzonych przez generałów McClemanda, Smitha (w je­go zastępstwie dowodził gen. William H. L. Wallace), Lew Wallace’a, Stephena A. Hurlbuta, Shermana i Ben­jamina M. Prentissa. Znaczną część żołnierzy stanowili nowi rekruci, młodzi i jeszcze nie wyćwiczeni. Wielu z nich, zwłaszcza w dywizjach Shermana, Prentissa i Hurl­buta, otrzymało broń do ręki dopiero przed wypłynięciem z Paducah.

Grant nie spodziewał się ataku konfederatów po zajęciu Pittsburg Landing i zgodnie z instrukcjami Hallecka spokojnie

11 Gen. Halleck polecił ogólnie, żeby obóz został ufortyfikowany i był przekonany, że tak się stało. W depeszy wysłanej 7 kwietnia z St. Louis do Waszyngtonu meldował o rozpoczęciu bitwy, pisząc: „Nieprzyjaciel zaatakował wczoraj nasze umocnienia w Pittsburg w Tennessee i został odparty z ciężkim stratami (...)”.

czekał na przybycie Buella, przygotowując żołnierzy do walki. Po połączeniu obie armie miały ruszyć na południe i wspólnymi siłami opanować linię kolejową z Memphis do Charlestonu, jedyną dostępną przez cały rok drogę zaopat­rzenia, łączącą dolinę Missisipi z miastami na wschodnim wybrzeżu Konfederacji. Główne siły armii Tennessee (dywi­zje McClemanda, W. H. L. Wallace’a, Hurlbuta, Shermana i Prentissa) obozowały pomiędzy przystanią w Pittsburg Landing a małym, drewnianym kościółkiem, zwanym Shiloh Church. Dywizja Lew Wallace’a stała w Crump’s Landing, 4 mile w dole rzeki, pilnując floty transportowców i zało­żonych tam składów z zaopatrzeniem.

Tymczasem gen. Johnston, z pomocą swego zastępcy gen. Beauregarda, skupił rozproszone siły konfederackie i natchnął je nowym duchem walki. Jego Armia Missis­sippi, skoncentrowana w odległym o 22 mile od Pittsburg Landing mieście Corinth, położonym strategicznie na przecięciu linii kolejowych z Memphis do Charlestonu i z Mobile do Ohio, liczyła około 45 000 ludzi i wbrew przewidywaniom Granta szykowała się do zadania mu śmiertelnego ciosu. Wysokie wody Missisipi i porażka pod Pea Ridge opóźniały nadejście wojsk Van Dorna z Arkansas (15 000 żołnierzy), Johnston jednak postanowił zaatakować Granta, zanim ten połączy się z Buellem. Wiedząc, że Buell wkrótce wzmocni armię Granta, 3 kwiet­nia, rozpoczął marsz z Corinthu dwiema leśnymi, błot­nistymi drogami, przypominającymi — jak to określił jeden z konfederackich żołnierzy — „wijące się krowie ścieżki”. Mając do dyspozycji prawie 44 000 ludzi, po­dzielonych na cztery korpusy ( 1. Korpus Polka, 2. Korpus Bragga, 3. Korpus Hardee i Rezerwowy Korpus Breckin- ridge’a), zamierzał zaskoczyć Armię Tennessee, rozbić ją na części, odciąć je od rzeki i zepchnąć na mokradła w dolinie strumienia Owl Creek, opływającego prawą (północną) flankę wojsk federalnych.

Rozkaz Johnstona przewidywał rozpoczęcie ataku o go­dzinie 3.00 rano w sobotę 5 kwietnia. Ciężkie drogi i brak marszowego doświadczenia żołnierzy przybyłych z południa opóźniły jednak ruchy Armii Mississippi. Dopiero 5 kwiet­nia późnym popołudniem konfederaci stanęli obozem w odległości 2 mil od linii federalnych. „Oczekiwaliśmy — wspominał gen. Beauregard — że uda nam się dotrzeć do linii przeciwnika na czas, by zaatakować go od razu 5 kwietnia. W konsekwencji jednak, z powodu złego stanu dróg wskutek padających ostatnio obficie deszczów, armia zbliżyła się do wroga dopiero w sobotę po południu. Zdecydowano więc, że atak powinien być przeprowadzony dopiero nazajutrz rano”. Johnston musiał przełożyć natarcie na następny dzień, co fatalnie wpłynęło na rezultaty, których oczekiwał po nadchodzącej bitwie.

Gen. Beauregard (od pewnego czasu poważnie chory) czuł, że element zaskoczenia został stracony, ponieważ kawaleria Forresta, idąca w straży przedniej, starła się wcześniej z patrolem unionistów, wciągając do potyczki dwie kompanie piechoty i kompanię kawalerii z dywizji Shermana. Sądząc, że odgłos strzałów zaalarmował Granta, podczas narady wojennej Beauregard niespodziewanie zaproponował odwoła­nie ataku i wycofanie wojsk do Corinthu (nie wiedział, że sygnał ten został zlekceważony przez dowódców Unii, którzy uważali działania Forresta za zwykłą dywersję). Polk i Bragg, zaskoczeni propozycją Beauregarda, wszczęli z nim ostrą dyskusję, którą gen. Johnston uciął słowami:

— Panowie, powinniśmy atakować jutro rano. — Potem odwrócił się do jednego z oficerów sztabowych i dodał:

— Stanę z nimi do walki nawet, jeśli będzie ich milion.Główne siły Granta obozowały przed Pittsburg Landing.

Zostały rozwinięte w kierunku południowo-zachodnim w półkolistą linię bojową, rozciągającą się pomiędzy strumieniami Owi Creek i Lick Creek, opływającymi boki armii. Dywizje Shermana (na prawym skrzydle koło koś-

ciołka Shiloh) i Prentissa (na lewym skrzydle), znajdujące się w pierwszej linii, trzymały front szerokości 2 mil. Za nimi stały dywizje McClemanda i Hurlbuta, natomiast dywizja W. H. L. Wallace’a znajdowała się w rezerwie koło przystani. Pozycja armii była niekorzystna, z rzeką na tyłach i strumieniami na obu skrzydłach.

Grant jest często krytykowany za to, że nie zadbało ufortyfikowanie obozu, chociaż na tym etapie wojny umocnienia polowe były jeszcze rzadkością. Niewątpliwie obciąża go jednak brak wysuniętych posterunków kawaleriii mała liczba patroli. Unioniści byli całkiem nieświadomi tego, że armia konfederacka spędziła noc poprzedzającą bitwę zaledwie 2 mile dalej. Dopiero w szarym świetle poranka mały patrol federalny odkrył, że konfederaci rozwijają się do bitwy w poprzek drogi z Corinthu, zaledwie milę od pierwszych namiotów dywizji Shermana i Prentissa.

„Bitwa rozpoczęła się o 4.45 — relacjonował dziennikarz Carl Landrum z wychodzącej w Quincy w Illinois gazety «Herald-Wig» — kiedy nasz zwiad, trzy kompanie z 25. pułku z Missouri, wpadł na nadchodzących konfederatów i wolno wycofał się w kierunku obozu, gdzie został wzmoc­niony przez cztery kompanie z 16. pułku z Wisconsin i pięć kompanii z 21. pułku z Missouri. Siły te później zostały wsparte przez całą brygadę płk. Peabody [1. brygada z dywizji gen. Prentissa — przyp. J.W.] i utrzymały linię aż do 8.00, kiedy to wycofały się do obozów Prentissa, mocno naciskane przez konfederatów” l2.

O godzinie 5.30 ruszyło główne natarcie Johnstona. Wszystkie korpusy Armii Mississippi nacierały od czoła w jednej kolumnie, rozwinięte wzdłuż 3-milowego frontu. Szły do boju jeden za drugim, w trzech wyraźnych liniach. Pierwszą (9024 ludzi) dowodził gen. Hardee: Tworzyły ją brygady: gen. T. C. Hindmana, gen. S. A. M. Wooda, gen. P.

12 Philip C o n g e r, General Benjamin M. Prenliss: Civil War Hero of Shiloh, 1971.

R. Clebume’a i brygada gen. A. H. Gladdena z korpusu Bragga. Pięćset metrów za gen. Hardee szła druga linia (10 731 ludzi) dowodzona przez gen. Bragga. Tworzyły ją dywizje: gen. D. Rugglesa (trzy brygady) i gen. J. Withersa (dwie brygady). Idące w trzeciej linii 800 metrów za Braggiem dywizje gen. C. Clarka (dwie brygady) i gen. B. F. Cheathama (dwie brygady) z korpusu Polka (9136 ludzi) wspierały lewe skrzydło, a korpus rezerwowy Breckinridge’a (6439), złożony z brygad płk. R. P. Trabue’a, gen. J. S. Bowena i płk. W. Stathama, wspierał prawe skrzydło natarcia. W ślad za linią każdej brygady posuwała się artyleria. Obie flanki konfederackiej kolumny kryła kawaleria Forresta (4300 koni), tocząc drobne potyczki z ubezpieczeniami unionistów. Gen. Johnston sprawował ogólne dowództwo nad prawym skrzydłem armii, gen. Beauregard zaś nad lewym.

Bitwę rozpoczęła artyleria gen. Hardee, ukryta w lesie naprzeciwko obozów dywizji Shermana i Prentissa. Pod osłoną jej ognia, południowcy w liniach brygad wyszli z lasu i natarli tak szybko, że żołnierze federalni, z których większość zajęta była śniadaniem, wyskakiwali do walki prosto z namiotów. „Wróg był całkiem nieprzygotowany, wielu zostało zaskoczonych i wziętych do niewoli w swoich namiotach, a inni, chociaż znajdowali się na zewnątrz, mieli na sobie ubrania nadające się bardziej do sypialni, niż na pole bitwy” — wspominał gen. Bragg 13.

Atakujący niczym „alpejska lawina” konfederaci zastali pozycje unionistów zupełnie bez ufortyfikowania i od razu uzyskali pełne zaskoczenie. Około godziny 8.00 obie czołowe dywizje Unii znalazły się w pełnym ogniu walki. Główne uderzenie Hardee poszło w szeroką na jedną milę lukę (pozostawioną specjalnie dla części oddziałów Buella),

13 William Preston J o h n s t o n , Albert Sidney Johnston and the Shiloli Campaign, „The Century Magazine”, vol. XXIX, luty 1885.

oddzielającą lewe skrzydło Shermana od dywizji Prentissa. Przez tę lukę konfederaci wdarli się w środek ugrupowania przeciwnika, zagrażając flankom i tyłom oddziałów fe­deralnych. Atakując z wigorem, zdobyli 7 dział, z których tylko część zdążyła wystrzelić, a także odcięli brygadę płk. Davida Stuarta z dywizji Shermana. Brygada ta, zepchnięta w kierunku rzeki, zajęła pozycje na lewo od Prentissa, gdzie odpierała kolejne ataki przeważających sił wroga w oderwa­niu od sił głównych. Zanim na pomoc nadeszły dywizje Hurlbuta i W. H. L. Wallace’a wielu żołnierzy federalnych, na których spadło pierwsze uderzenie konfederatów, wpadło w panikę i bez jednego strzału uciekło na brzeg rzeki, szukając schronienia pod nadbrzeżną skarpą (do końca dnia znalazło się tam 4000 do 5000 uciekinierów). Większość pułków stawiła jednak silny opór i unikała okrążenia; wolno cofała się pod naporem wroga, oddając jedną pozycję za drugą. Obie armie składały się w dużej części z młodych i niedoświadczonych żołnierzy, dlatego walka miała charakter bardzo chaotyczny i niezmiernie krwawy.

Początek bitwy zastał Granta na kwaterze w Savannah, gdzie zwykle spędzał noce po pobycie w Pittsburg Landing w oczekiwaniu na przybycie Buella. Generał nie czuł się dobrze. Wieczorem 4 kwietnia podczas powrotu z inspekcji jego koń potknął się na śliskim gruncie i upadł, przy­gniatając jeźdźca. Tylko wyjątkowa miękkość gruntu, rozmoczonego padającym od kilku dni deszczem, uratowała go przed poważniejszymi obrażeniami. Poranił sobie jednak kostkę i przez dwa lub trzy dni po upadku mógł się poruszać tylko za pomocą kuli.

Rano 6 kwietnia Grant, zaalarmowany odgłosami palby, dochodzącymi z kierunku Pittsburg Landing, wsiadł na statek i pełen najgorszych przeczuć ruszył w stronę toczącej się bitwy. Po drodze zatrzymał się w Crump’s Landing i odbył rozmowę z gen. Lew Wallace’em, każąc mu czekać w gotowości na dalsze rozkazy. Potem ruszył dalej i około

godziny 9.00 dotarł na linię frontu, znajdując obozy swojej armii (wraz z porzuconą bronią, amunicją, końmi, zapasami żywności i bagażami) w rękach wroga, a pobite wojsko w pełnym odwrocie. Widząc panikę i tłumy przerażonych żołnierzy uciekających z pola walki, ustawił na tyłach kawalerię, która miała zatrzymywać uciekinierów. O godzinie 11.00, upewniwszy się, że celem ataku nie jest Crump’s Landing, wysłał do Lew Wallace’a oficera z rozkazem pozostawienia przy magazynach niewielkiej straży i natych­miastowego marszu najbliższą drogą do Pittsburg Landing. Nie mogąc się doczekać nadejścia dywizji Wallace’a, słał do niego kolejne, sprzeczne rozkazy. Zdezorientowany Wallace parokrotnie zmieniał kierunek marszu, co znacznie opóźniło jego przybycie i w konsekwencji dotarł na pole bitwy dopiero po zmierzchu14. Grant tymczasem zachowywał się bardzo aktywnie i mimo kłopotów ze zranioną nogą objeżdżał pole bitwy z jednego końca na drugi. Kilkakrotnie był przy każdym ze swoich dowódców dywizji. Dawał im instrukcje i podnosił na duchu swoją obecnością.

Na prawym skrzydle Unii dywizja Shermana przez trzy godziny toczyła ciężkie walki wokół Shiloh Church. Po­wstrzymywała natarcie lewoskrzydłowej brygady gen. Clebur- ne’a z korpusu Hardee, ciężko brnącej przez mokradła przed jej frontem (w ataku tym 6. pułk z Mississippi stracił ponad 300 z 425 żołnierzy). Około godziny 10.00, pod naciskiem bocznego uderzenia pięciu brygad z korpusów Hardee i Bragga, Sherman musiał się cofnąć i wyszedł na prawe skrzydło rozwiniętej w tyle dywizji McClernanda. Wczes-

14 W czerwcu 1862 r.. kiedy szukano winnych klęski w pierwszym dniu bitwy pod Shiloh, Lew Wallace’a uczyniono „kozłem ofiarnym”. Został czasowo pozbawiony dowództwa i odesłany do domu w Indianie. Podczas inwazji konfederatów na Kentucky jesienią 1862 r. organizował obronę cywilną w Cincinnati. Został przywrócony do służby na początku 1864 r., do końca wojny sprawował dowództwo VIII korpusu w Maryland oraz Departamentu Środkowego (Middle Department) obejmującego terytorium tego stanu.

nym popołudniem obie dywizje kontratakowały, próbując bez powodzenia odepchnąć konfederatów na południe. Poniosły ciężkie straty, ale nie zostały rozbite. Tego dnia pod Shermanem zabito trzy konie, on sam zaś dwa razy został ranny i o włos uniknął śmierci, kiedy kula przeszyła mu czapkę. Wieczorem Sherman i McClernand utworzyli nową linię obrony wzdłuż drogi z Crump’s Landing, którą nadciągało 5800 spóźnionych żołnierzy z dywizji gen. Lew Wallace’a (dywizja ta przybyła na pole bitwy dopieroo godzinie 19.00).

W środkowej części frontu brygady z korpusów Polkai Bragga, pod morderczym ogniem żołnierzy Hurlbuta i W. H. L. Wallace’a, przez trzy godziny ponawiały ataki w rejonie Krwawego Stawu (Bloody Pond) i Dębowego Zagajnika (Oak Thicket). Dopiero po południu, kiedy z pola walki zniesiono śmiertelnie rannego gen. Wallace’a, obie dywizje wycofały się w nieładzie w kierunku przystanil5.

Na lewym skrzydle unionistów dywizja Prentissa i bry­gada Stuarta powstrzymywały natarcie konfederatów do wczesnego popołudnia. Kiedy Johnston wzmocnił natarcie korpusem Breckinridge’a, żołnierze federalni cofnęli się na linię starej, zapadniętej drogi, biegnącej prostopadle do osi natarcia konfederatów. Odcinek tej drogi, nazwany później Gniazdem Szerszeni (Hornet’s Nest), z powodu rojów kul bzykających nad głowami ukrytych wzdłuż niej żołnierzy, stał się na pewien czas główną przeszkodą dla nacierających na tym kierunku konfederatów Polka i jednej dywizji z korpusu Bragga. Wypełniając rozkaz Granta, aby „bronić się za wszelką cenę”, żołnierze Prentissa w ciągu sześciu godzin odparli tu jedenaście ataków kierowanych przez gen. Ruggłesa. Ich desperacki opór dał czas Grantowi na podciągnięcie oddziałów W. H. L. Wallace’a i Hurlbuta i wzmocnienie obrony.

15 Zmarł z powodu odniesionych ran trzy dni później jako najwyższy stopniem oficer Unii, poległy pod Shiloh.

Gen. Johnston od rana był w dobrym humorze.— Dziś wieczorem napoimy nasze konie w Tennessee

— powiedział do otaczających go oficerów dosiadając wierzchowca przed wyruszeniem do walki.

Do południa wszystko szło po jego myśli. Nacierający kolejnymi falami konfederaci uzyskali sukces na całej linii i zepchnęli oddziały Unii w kierunku rzeki. Ale i w szeregi atakujących wdał się bałagan. Uszykowanie oddziałów Johnstona spowodowało wejście kolejnych linii konfederatów do walki za szybko i przemieszanie się ich ze sobą. Zbyt szeroki front uniemożliwiał sprawne dowodzenie nie tylko dowódcy armii, ale i dowódcom korpusów.

Na początku gen. Johnston osobiście towarzyszył dwóm brygadom z korpusu Bragga, nacierającym na prawym skrzydle. Wysyłając w bój płk. Randalla L. Gibsona, dowódcę brygady z Luizjany, rzekł:

— Mam nadzieję, że wyjdzie pan cało z dzisiejszej walki, ale za wszelką cenę musimy wygrać.

Młodemu płk. Johnowi S. Marmaduke'owi z Missouri, który służył pod nim w Utah, położył dłoń na ramieniu i powiedział:

— Synu, musimy zakończyć ten dzień zwycięsko lub zginąć.

Po zajęciu pierwszego obozu Prentissa Johnston przeje­chał na lewe skrzydło, obserwując natarcie korpusu Hardee. Jednocześnie kierował idące w drugiej linii brygady Polka do ataku na dywizję Hurlbuta w środku ugrupowania unionistów. Potem osobiście wysyłał do boju kolejne brygady z korpusu Bragga. W południe wezwał korpus rezerwowy i około godziny 12.30 kazał mu zająć pozycje wyjściowe na prawo od Gniazda Szerszeni, naprzeciw Brzoskwiniowego Sadu (Peach Or- chard), wokół którego bronili się żołnierze Prentissa i W. H. L. Wallace’a.

— Poprowadzę tych chłopców z Mississippi i Tennessee do walki — rzekł do służącego ochotniczo w jego sztabie gubernatora Tennessee Ishama Harrisa.

Potem machając szablą, wyjechał konno na czoło brygady płk. Stathama, idącej do ataku na lewe skrzydło Hurlbuta i sad pełen kwitnących drzew brzoskwiniowych.

— Żołnierze! Wróg jest uparty, musimy użyć bagnetów. Poprowadzę was — krzyknął i pierwszy ruszył w stronę nieprzyjaciela.

Atakujący konfederaci, zachęceni jego postawą i słowami, wydali potężny okrzyk i runęli do przodu z nastawionymi bagnetami. Linia federalna błysnęła ogniem, smagając połu­dniowców kulami, lecz nie była w stanie ich zatrzymać. Wkrótce oddziały federalne zaczęły się cofać, osłaniane przez grupy strzelców, opóźniających konfederackie natarcie.

Gen. Johnston wyszedł z ataku prawie nietknięty, chociaż kule poszarpały na nim w kilku miejscach mundur, a jego koń został czterokrotnie raniony. I kiedy wydawało się, że niebezpieczeństwo minęło, przypadkowa kula trafiła go w nogę, uszkadzając tętnicę udową. Gubernator Harris widząc, że generał zbladł i zachwiał się w siodle, podjechał i zapytał, czy jest ranny.

— Tak — odparł Johnston — i czuję, że poważnie.Pół godziny późnej wykrwawił się na śmierć. Podobno

można go było uratować, ale wcześniej, jadąc przez pole zasłane rannymi, odesłał swego osobistego lekarza do pomocy rannym jeńcom federalnym. Z chwilą jego śmierci zgasła jedna z największych nadziei Południa.

Po śmierci Johnstona natarcie na prawym skrzydle zastygło, dając unionistom czas na przygotowanie się do odparcia następnego ataku. Kiedy w końcu dowództwo przejął gen. Beauregard, konfederaci zgromadzili na tym odcinku 62 działa i pod osłoną ich ognia złamali ostatecznie opór oddziałów federalnych. Rozbite oddziały Wallace’a, Hurlbuta i Stuarta cofnęły się w nieładzie.

Okrążony Prentiss trwał jeszcze przez jakiś czas w obro­nie, po czym wywiesił białą flagę i poddał się razem z 2200 żołnierzami.

Pod wieczór wojska Unii musiały się wycofać ze swych pozycji i zostały przyparte do rzeki w odległości zaledwie pół mili od Pittsburg Landing. Ich całkowita klęska wydawała się nieunikniona. Konfederaci nie osiągnęli jednak swojego pierwotnego celu. Zamiast odciąć siły federalne od rzeki, zepchnęli je tylko w jej kierunku, dając Grantowi możliwość utrzymania się do czasu nadej­ścia posiłków. Przed Pittsburg Landing, na wzniesieniu, Grant umieścił 50 dział zwróconych na południe, jako ostatnią linię obrony. Pod ich osłoną oddziały Unii utworzyły silny front. Na prawo od artylerii zajęły pozycje mocno przetrzebione dywizje Hurlbuta, McClernanda i Shermana, rozciągając linię obrony aż do brzegu Owl Creek (dywizja Lew Wallace’a, która przybyła już po zakończeniu walki, zajęła pozycje na skraju prawej flanki). Siłę ognia wojsk Unii na lewym skrzydle wzmocniły kanonierki „Lexington” i „Tyler”. Tak uszykowani obroń­cy przed wieczorem odparli ostatnie trzy ataki kon­federatów.

Po godzinie 18.00 gen. Beauregard wstrzymał natarcie, zamierzając wzmocnić i zreorganizować swoje siły, aby dobić wroga następnego dnia. Wyczerpane, głodne i wy­krwawione w 12-godzinnym boju oddziały Południa wycofały się do zdobytych obozów Unii. Zastygły tam w nieregularnej linii bojowej, którą po prawej stronie tworzył korpus Hardee, w centrum korpusy Breckinridge’a i Polka, po lewej zaś stronie korpus Bragga. Sam Beaure­gard spędził noc w dawnym obozie Shermana koło Shiloh. Na polu bitwy, nad którym w ciemnościach rozszalała się gwałtowna burza, pozostali tylko martwi i umierający ludzie, zabite konie, masy porzuconego sprzętu, rozbitych dział i wozów.

W nocy na pomoc unionistom zaczęły przybywać długo oczekiwane oddziały Buella. Drogą z Savannah pierwsza nadeszła dywizja gen. Nelsona. Pod osłoną ognia kanonie- rek, które przez całą noc regularnie, co 15 minut, ostrzeli­wały wysuniętą w kierunku rzeki prawą flankę konfedera­tów, przerzucono ją na drugą stronę rzeki za pomocą dwóch małych parowców utrzymujących komunikację pomiędzy obydwoma brzegami Tennessee. Dwie inne dywizje (gen. Thomasa L. Crittendena i gen. Alexandra McCooke’a), przypłynęły wraz z Buellem parowcami z Savannah. Nad ranem znalazły się na zachodnim brzegu Tennessee. Wraz z dywizją Nelsona utworzyły nowe centrum i lewe skrzydło armii, tworząc front o długości 1,5 mili. Przybycie oddziałów Buella i dywizji gen. Lew Wallace’a podniosło liczebność wojsk Unii o 22 500 ludzi (z pozostałych dwóch dywizji Buella dywizja gen. George’a H. Thomasa przybyła pod Shiloh już po zakończeniu bitwy, a dywizja gen. Thomasa J. Wooda wzięła jedynie niewielki udział w walce).

Połączone siły Granta i Buella 7 kwietnia rano ruszyły do natarcia. Beauregard mógł im przeciwstawić tylko 30 000 źle zorganizowanych żołnierzy, zmęczonych noc­nym ostrzałem z kanonierek. Świeża dywizja Nelsona szybko przebyła „ziemię niczyją”, wpadła z impetem na zaskoczone pikiety konfederatów i około 6.00 rano nawią­zała walkę z korpusem gen. Hardee. Wkrótce dołączyła do niej z prawej strony dywizja Crittendena. Obie federalne dywizje wsparte przez dwie baterie dział szybko osiąg­nęły przewagę i zaczęły spychać przeciwnika przed siebie. Do tego czasu weszła do walki dywizja McCoo­ke’a, wzmacniając prawą flankę Crittendena. Beaure­gard, zaskoczony pojawieniem się oddziałów Buella, około godziny 8.00 rzucił do kontrataku korpusy Hardee i Breckinridge’a, które na pewien czas powstrzymały natarcie lewego skrzydła Unii. W centrum dywizja

McCooke’a, w której były trzy bataliony regularne, stopniowo zepchnęła oddziały Polka w kierunku Shiloh. Wykorzystując postępy wojsk Buella, ruszyło także natar­cie Granta na prawym skrzydle Unii. Do południa wojska federalne wzmogły nacisk na całym froncie i stopniowo zaczęły wypierać południowców z pola walki, odzyskując utracony poprzedniego dnia teren (podczas odwrotu kon­federatów oddziały Shermana zdobyły 7 dział, tyle samo, ile utraciły poprzedniego dnia). Około godziny 14.00 ostatni kontratak Beauregarda w centrum zatrzymał dywi­zję McCooke’a w lesie przed dawnym obozem Shermana, ale nacisk oddziałów Granta na lewe skrzydło konfedera­tów zmusił ich do odwrotu w kierunku Shiloh Church.

Zacięty bój bez wyraźnego rozstrzygnięcia trwał do wczesnego popołudnia. O godzinie 13.00 gen. Beauregard, widząc, że ma przed sobą coraz to nowe wojska Unii, stracił nadzieję na odniesienie zwycięstwa i postanowił wycofać się z nierównego boju. Do godziny 14.00 zgrupował na linii wzgórz na południe od Shiloh korpus Breckinridge’a, wzmocnił go artylerią i zmasowanym ogniem dział zatrzymał natarcie wojsk federalnych, nie pozwalając im wyjść z ros­nącego w dole lasu. W odległości jednej mili z tyłu utworzył nową linię obrony, na której bezskutecznie oczekiwał nadejścia przeciwnika. W końcu, około godziny 17.00, konfederaci w zupełnym porządku wycofali się do miejsca, w którym obozowali przed bitwą, osłaniani przez kawalerię Forresta i oddziały Breckinridge’a. Przemieszane i zdezor­ganizowane wojska federalne nie podjęły pościgu, zadowa­lając się utrzymaniem pola bitwy i odzyskaniem utraconych obozów. Następnego dnia siły Konfederacji wycofały się do Corinthu. Dopiero 8 kwietnia Grant wysłał za Beauregardem Shermana z dwiema brygadami, dywizję gen. Wooda (dwie brygady) z Armii Ohio i dwa pułki kawalerii. Kilka mil od pola bitwy siły te wpadły w zasadzkę zastawioną przez kawalerię Forresta i po ostrej potyczce, w czasie której

Sherman omal nie wpadł w ręce wroga, wróciły do Pittsburg Landing. Był to ostatni akt bitwy pod Shiloh.

Obie strony rościły sobie prawo do zwycięstwa w naj­krwawszej jak dotąd bitwie w tej wojnie. Z 63 000 żołnierzy federalnych zginęło, odniosło rany i zaginęło 13 047 (1754 zabitych, 8408 rannych i 2885 zaginionych)16. Straty liczącej 40 955 Armii Mississippi wyniosły 10 694 ludzi (1723 zbitych, 8012 rannych i 959 zaginionych). „Shiloh było najcięższą bitwą, jaką stoczono na Zachodzie podczas wojny — napisał Grant — a i na Wschodzie ledwie kilka może się z nią równać pod względem zaciętości i deter­minacji walczących. Drugiego dnia zobaczyłem pole, po którym konfederaci dzień wcześniej prowadzili swoje kolejne ataki, pole tak zasłane trupami, że można było po nim przejść w każdym kierunku po ciałach zabitych nie dotykając ziemi”.

Liczba 23 746 ofiar wstrząsnęła całym krajem i uświa­domiła obu stronom, że wojna nie skończy się szybko. Sam Grant, który po zdobyciu fortów Henry i Donelson i opa­nowaniu Kentucky wierzył — podobnie jak tysiące ludzi na Północy — że jedno, decydujące zwycięstwo zakończy rebelię, także zmienił zdanie. Po Shiloh przekonał się, że zwycięstwo Północy może nastąpić tylko w przypadku całkowitego podboju Południa.

Gdy do Waszyngtonu dotarły wiadomości o stratach oraz pogłoski, że Grant w chwili rozpoczęcia bitwy był pijany, zaczęto go atakować i domagać się od Lincolna, by go zwolnił. Szczególną aktywność w tym względzie wykazywał pewien polityk z Pensylwanii o nazwisku A. K. McClure. Uporczywie nalegał na zdymisjonowanie Granta, powtarzając wszystkie dotychczasowe oskarżenia. Prezydent wysłuchał go w milczeniu, pomyślał chwilę i rzekł: „Nie mogę się pozbyć tego człowieka; on walczy”.

16 W tym straty Buella wyniosły 2167 ludzi (263 zabitych, 1816 rannych i 88 zaginionych).

Godna podziwu koncentracja wojsk Johnstona wokół Corinthu i nagły atak na siły Granta w Pittsburg Landing dały Konfederacji niepowtarzalną szansę na odwrócenie losów wojny. Szczęśliwa dla Unii decyzja Lincolna o powierzeniu jednolitego dowództwa na Zachodzie Halleckowi uratowała armie Granta i Buella i nie pozwoliła Johnstonowi zniszczyć ich częściami. Uzupełnione armie Hallecka znalazły później dość sił, aby kontynuować ofensywę i ostatecznie osiągnąć cel. Było nim zajęcie Corinthu i opanowanie żywotnej dla Konfederacji linii kolejowej z Memphis do Charlestonu.

W czasie, gdy Grant odpierał ataki konfederatów w za­chodnim Tennessee, armia gen. Pope’a, wspomagana przez kanonierki Foote’a, zaatakowała najbardziej wysunięty na północ bastion Południa — New Madrit i Wyspę Nr 10 na Missisipi.

Po upadku fortów Henry i Donelson oraz ewakuacji Columbus, gen. Beauregard wybrał Wyspę Nr 10 jako nowy punkt obrony na rzece Missisipi. Wyspę, położoną 60 mil poniżej Columbus koło miejscowości New Madrit (Missouri) i Tiptonville (Tennessee), konfederaci z Tennessee pod dowództwem gen. Pillowa zaczęli fortyfikować już w lipcu 1861 r. (na polecenie gubernatora Ishama Harrisa), jako jedno z ogniw łańcucha fortów na drodze do Memphis [1. Wybór miejsca nie był przypadkowy. W pobliżu zbiegają się granice trzech stanów (Tennessee, Kentucky i Missouri), a w New Madrit zaczynała się droga prowadząca wzdłuż zachodniego brzegu Missisipi do odległego o 175 mil St. Louis. Samo miasteczko leżało na końcu dwóch ostrych zakrętów rzeki (New Madrit Bends), przypominających kształtem literę S. Nieco powyżej New Madrit, w zakolu rzeki, leżała Wyspa Nr 10 (Island Number 10), która po ufortyfikowaniu mogła łatwo zablokować drogę okrętom Unii, płynącym w dół rzeki do Memphis i Vicksburga. Po opuszczeniu Columbus, gen.

17 Poza Wyspą Nr 10 były to forty: Pillow, Randolph i Harris.

Polk wysiał tu w końcu lutego dywizję gen. McCowna, absolwenta West Point i specjalisty od artylerii w przed­wojennej armii. W ciągu kilku dni McCown zdołał umieścić na wyspie 52 działa forteczne. Kolejne 12 ciężkich dział zainstalował w New Madrit, tworząc imponującą pozycję obronną. Pod jej osłoną w New Madrit miała się zebrać 3 marca stanowa legislatura Missouri, przenosząca się ciągle z miejsca na miejsce przed pościgiem unionistów.

Zamierzając przeszkodzić secesjonistom w zorganizo­waniu posiedzenia, gen. Halleck rozkazał Armii Mississippi (12 000 żołnierzy) gen. Pope’a zaatakować New Madrit i zlikwidować przy okazji przeszkodę na rzece. 3 marca Pope rozpoczął oblężenie New Madrit, zmuszając legislaturę Missouri i osłaniające ją oddziały gen. M. Jeffa Thompsona do ucieczki na południe. Do 13 marca, używając ciężkich dział oblężniczych, zmusił konfederatów do ewakuacji New Madrit i przeniesienia wszystkich sił na Wyspę Nr 10 oraz do Tiptonville, położonego na wschodnim brzegu rzeki. Na pomoc Pope’owi 15 marca przybyła z Cairo flotylla Foote’a (7 pancerników z 95 działami). Foote natychmiast rozpoczął bombardowanie wyspy i okolicznych baterii konfederackich. Trwające 22 dni bombardowanie / daleka okazało się nieskuteczne.

Pod koniec marca gen. Beauregard, ufny w potęgę Wyspy Nr 10, wycofał część sił z frontu koło New Madrit (protestującego przeciw tej decyzji gen. McCowna zastąpił 31 marca przyjaciel Beauregarda — gen. William W. MacKall) i wzmocnił nimi powstającą w Corinthie kon- federacką Armię Mississippi. To ograniczyło stan załogi broniącej wyspy do 4000 żołnierzy.

Foote, krytykowany przez Hallecka z powodu bezczynnoś­ci, wysłał 4 kwietnia w dół rzeki pancernik „Carondelet”. Ciemną nocą, podczas wielkiej burzy, dowodzący okrętem kmdr Henry Walke na pełnej szybkości minął konfederackie baterie i wyszedł na tyły wyspy. Nad ranem zawinął

bezpiecznie do New Madrit, witany entuzjastycznie przez żołnierzy Pope’a. Dwa dni później w ślady „Carondeleta” poszedł „Pittsburg”. Część armii Pope’a (wzmocnionej w przerwie do 25 000 ludzi) przekroczyła 7 kwietnia rzekę pod osłoną obu okrętów i osaczyła konfederacki garnizon. Nazajutrz Mac Kall poddał Wyspę Nr 10 wraz z całą załogą (4000 ludzi), bronią i artylerią (158 dział). Jeszcze raz wspólne działania federalnych sił lądowych i floty przyniosły zwycięstwo. Zdobycie Wyspy Nr 10 otworzyło Unii drogę w dół Missisipi do fortu Pillow (40 mil powyżej Memphis), praktycznie ostatniej przeszkody na drodze do Vicksburga.

Kontynuując operację, flotylla Foote’a popłynęła w dół rzeki. 10 maja poniosła porażkę w walce z taranami konfederatów pod fortem Pillow. Kiedy jednak 4 czerwca konfederaci ewakuowali fort Pillow, okręty Unii spłynęły do Memphis, gdzie dwa dni później zniszczyły konfederac- ką flotyllę rzeczną próbującą je zatrzymać. Po zdobyciu Memphis w rękach konfederatów pozostały tylko dwa punkty nad Missisipi: Vicksburg i Port Hudson. Dzięki nim Konfederacja mogła jeszcze utrzymywać żywotną komuni­kację z Luizjaną, Arkansas i Teksasem.

BITWA POD IUKĄ I CORINTHEM. KAMPANIA PERRYVILLE

Po bitwie pod Shiloh Beauregard odszedł z armią do Corinthu. Gen. Halleck, który przyjął wiadomość o niepowodzeniu Granta ze słabo ukrywaną satysfakcją, zamiast skierować armię Pope’a w dół Missisipi, po­stanowił skupić wszystkie siły i zaatakować Beauregarda. 11 kwietnia przybył parowcem z St. Louis do Pittsburg Landing i objął osobiste dowództwo nad wojskiem, gromadząc siły nowo utworzonego Departamentu Mis­sissippi do kolejnej ofensywy.

Do 21 kwietnia Halleck miał pod swoimi rozkazami 120 000 ludzi, wchodzących dotąd w skład trzech armii:

Ohio — dowodzonej przez Buella, Tennessee — Granta i Mississippi — Pope’a. Centrum ugrupowania stanowiła armia Buella. Lewe skrzydło utworzyła armia Pope’a. Część armii Granta, wzmocniona dywizją gen. George’a Thomasa z Armii Ohio, utworzyła prawe skrzydło dowodzone przez Thomasa. McClemand stanął na czele rezerwy, złożonej z dywizji jego i Lew Wallace’a. Grant pełnił oficjalnie funkcję zastępcy Hallecka, sprawującego ogólną komendę nad prawym skrzydłem i rezerwą armii. W rzeczywistości rozkazy Hallecka docierały bezpośrednio do Thomasa i McClemanda. Grantowi nie wyznaczono żadnego konkret­nego zakresu obowiązków, co doprowadziło go z czasem do głębokiej frustracji. Zaczął nawet myśleć o podaniu się do dymisji, od czego odwiódł go dopiero Sherman.

Przygotowania zakończono 30 kwietnia i armie federalne wyruszyły z Shiloh w kierunku Corinthu. Posuwały się ciężko i powoli z szybkością 1 mili dziennie. Grant, Buell, Pope i inni dowódcy Hallecka musieli przeczekać jego przepisowe działania (pamiętając o Shiloh, Halleck kazał fortyfikować obozy każdej nocy). Dopiero 25 maja, po miesiącu powolnych działań, wojska Unii zajęły pozycje wyjściowe do oblężenia Corinthu.

Tymczasem Beauregard, wzmocniony zaraz po Shiloh do 56 000 ludzi przez ściągnięte zza rzeki Missisipi siły Van Dorna i Sterlinga Price’a, nie zamierzał bić się z dwukrotnie silniejszym przeciwnikiem. Uprzedzając natarcie Hallecka, w nocy z 29 na 30 maja rozpoczął odwrót do Tupelo. Kiedy 30 maja oddziały Unii dotarły do Corinthu. nie zastały tam już nikogo. Konfederaci zdążyli się bezpiecznie i spokojnie ewakuować. Po wejściu do miasta Halleck kazał je od razu ufortyfikować na niespotykaną dotąd skalę. 10 czerwca wysłał w pościg za Beauregardem część sił Pope’a i Buella, które zatrzymały się po przejściu zaledwie 30 mil. Konfedera­ci zalegli w Tupelo, wzmacniając i reorganizując swoje oddziały.

Halleck nie osiągną! wprawdzie zamierzonego celu, nie zniszczył bowiem armii wroga, ale i tak był zadowolony. Konfederaci zostali wyparci z zachodniego Tennessee, unioniści zaś umocnili swoją pozycję w północnym Missis­sippi, obejmując kontrolę nad wszystkimi liniami kolejo­wymi w tym rejonie. Na Zachodzie komunikacja kon­federatów z Richmond ograniczała się już teraz tylko do pojedynczej linii prowadzącej z Vicksburga na wschód. Problemy konfederatów potęgowały charakterystyczne dla nich kłótnie wyższych dowódców. Wkrótce po odwrocie z Corinthu chory gen. Beauregard, dotknięty do żywego krytyką Davisa, opuścił armię, udając się bez pozwolenia prezydenta na leczenie. Davis miał dość oddawania terenów w jego rodzinnym stanie i 17 czerwca Beauregarda zastąpił gen. Braxtonem Braggiem l8.

Po kilku tygodniach bezczynności wielka armia Unii zebrana w maju pod Corinthem uległa podziałowi. Pope, opromieniony zwycięstwem pod New Madrit i zdobyciem Wyspy Nr 10, wyjechał 26 czerwca na Wschód, gdzie Lincoln powierzył mu dowództwo nowej Armii Wirginii (miał pokonać zagrażającego Waszyngtonowi błyskotliwego generała Południa — Thomasa „Stonewalla” Jacksona, a potem ruszyć na pomoc McClellanowi, nacierającemu ze swoją Armią Potomacu na półwyspie James na tyły Richmond)19. Jego dotychczasową armię rozwiązano i po-

18 W końcu sierpnia 1862 r. Beauregard powróci! na scenę swego wcześniejszego triumfu w Charlestonie, obejmując dowództwo obrony atlantyckiego wybrzeża Konfederacji od Karoliny Południowej, poprzez Georgię, do krańca Florydy. We wrześniu 1864 r. wrócił na Zachód, usiłując bez powodzenia przeszkodzić Shermanowi w jego słynnym „Marszu do morza”. Wojnę zakończył jako zastępca gen. Josepha Johnstona w Karolinie Północnej.

19 W stoczonej 29-30 sierpnia drugiej bitwie nad Bull Run, Pope doznał kompromitującej klęski, po której został wysłany do Minnesoty, gdzie tłumił powstanie Siuksów Santee pod wodzą Małej Wrony (Linie Crow).

dzielono między innych. Gen. Buell z czterema dywizjami Armii Ohio (bez dywizji Thomasa) 10 czerwca wyruszył do wschodniego Tennessee, kierując się powoli wzdłuż linii kolejowej z Memphis do Chattanoogi. Grant, któremu tego samego dnia przywrócono dowództwo Dys­tryktu Zachodniego Tennessee, za zgodą Hallecka wyjechał do Memphis, gdzie 21 czerwca założył swoją nową kwaterę. W drodze do Memphis, jadąc tylko w asyście sztabu i niewielkiej eskorty kawalerii, omal nie wpadł w ręce oddziału konfederackiej jazdy gen. Johna K. Jacksona, działającego na liniach zaopatrzenia unionistów.

11 lipca gen. Halleck został telegraficznie odwołany do Waszyngtonu. Lincoln docenił jego osiągnięcia jako dowód­cy zachodniego odcinka frontu i powierzył mu stanowisko szefa sztabu armii federalnej oraz jednocześnie swego głównego doradcy wojskowego. Prezydent zrzucił w ten sposób z siebie ciężar osobistego dowodzenia armią, jaki spadł na niego po zdymisjonowaniu gen. McClellana (11 marca). Na miejsce Hallecka chwilowo nie wyznaczono nowego dowódcy frontu zachodniego. Grant, który był drugim, najwyższym rangą oficerem Unii na Zachodzie, 15 lipca został wezwany do Corinthu, dokąd przybył okrężną drogą przez Columbus. Jego miejsce w Memphis zajął 21 lipca gen. Sherman. Granice odcinka podlegającego Grantowi obejmowały jedynie zachodnie Tennessee i Ken­tucky (na zachód od rzeki Cumberland), dlatego generał zachował tylko dowództwo swojej armii. Grant i Buell mieli odtąd działać niezależnie od siebie.

Przed wyjazdem do Waszyngtonu gen. Halleck musiał sobie radzić z trzema różnymi problemami. Armia Ten­nessee dowodzona przez Granta otrzymała dwa zadania: obrony i odbudowy linii kolejowych, którymi jeździły dostawy dla armii federalnej, a także okupacji zachodniego Tennessee. Armia Ohio pod dowództwem Buella miała osiągnąć cel, na którym bardzo zależało Lincolnowi,

tj. wyzwolić wschodnią część Tennessee i dotrzeć do Chattanoogi. Grant nalegał wprawdzie na zdobycie Vick- sburga, ale Halleck postawił na cele o większym znaczeniu politycznym. W ten sposób rozproszył siły Unii i znów oddał inicjatywę w ręce konfederatów.

Następca Beauregarda, gen. Braxton Bragg (1817-1876), był chyba najbardziej kontrowersyjnym ze wszystkich wyż­szych dowódców Południa. Impulsywny, kłótliwy, przesadny służbista (znana jest anegdota o Braggu, który pełniąc kiedyś podwójną funkcję dowódcy kompanii i kwatermistrza garni­zonu, toczył pisemną dyskusję sam ze sobą), był jednocześnie człowiekiem wielkiej odwagi i energii, wykazując także znaczne talenty organizacyjne. Sławę zdobył podczas wojny meksykańskiej jako dowódca baterii konnej artylerii w bitwie pod Buena Vista, rewolucjonizując w pewnych aspektach jej zastosowanie na polu walki. W 1856 r. porzucił służbę w wojsku i został plantatorem w Luizjanie. Na krótko przed wybuchem wojny objął stanowisko komendanta luizjańskiej milicji, potem dowodził operacjami przeciwko federalnemu fortowi Pickens w Zatoce Pensacola. Wezwany na pomoc Johnstonowi, walczył dzielnie pod Shiloh, sprawując komen­dę nad jednym skrzydłem Armii Mississippi.

Obejmując dowództwo wojsk Południa w Tupelo, Bragg postanowił zrewanżować się Davisowi za zaufanie i od­wrócić losy wojny na Zachodzie. W końcu czerwca generał przyjął wielu wpływowych obywateli Kentucky, przebywa­jących na wygnaniu w Tennessee, którzy zapewnili go o lojalności mieszkańców Kentucky i doradzali marsz do tego stanu. Pod wpływem ich zapewnień Bragg przygotował nową ofensywę na północ. Jego plan zakładał, że liczące ponad 20 000 oddziały pozostawione w Mississippi pod dowództwem generałów Van Dorna i Price’a ruszą późnym latem na rozproszone siły Granta w zachodnim Tennessee. On sam zaś przejdzie na północ i zajmie Kentucky. Bragg liczył na to, że tysiące zwolenników Konfederacji w tym

stanie chwyci za broń i pomoże mu przywrócić front na przedwojennej granicy Południa, którą była rzeka Ohio.

21 lipca Bragg rozkazał Armii Mississippi wyruszyć z Tupelo do wschodniego Tennessee. 29 lipca założył nową kwaterę w Chattanooga, dokąd przybył idąc na skróty z kawalerią i artylerią, podczas gdy jego piechota w dwa tygodnie pokonała 1240 kilometrów okrężną trasą kolejową z Tupelo przez Mobile, Montgomery, Atlantę do Chattanoogi. Działając szybko i zdecydowanie, Bragg uprzedził zmierzającego w tym samym kierunku Buella.

Tymczasem Buell, który wlókł się od czerwca na wschód wzdłuż linii kolejowej z Memphis, borykał się z sabotażem i atakami południowej kawalerii. Najbardziej dawali mu się we znaki Nathan B. Forrest i John H. Morgan. Forrest na czele nowo sformowanej brygady kawalerii (1400 koni) pokonał 13 lipca garnizon federalny w Murfreesboro (900 ludzi, dowódca gen. bryg. Thomas T. Crittenden) na połu­dniowy wschód od Nashville. Potem zerwał tory kolejowe, dwukrotnie odciął Buellowi drogę dostaw i uciekł na wzgórza wschodniego Tennessee, unikając pościgu gen. Nelsona. Kolejnego ataku na linie zaopatrzenia Buella dokonał Morgan i jego kawalerzyści z Kentucky. W lipcu Morgan przeprowa­dził udany rajd na dużą skalę do rodzinnego stanu. Poważnie zaszkodził 12 sierpnia wyprawie Buella niszcząc 800-me- trowy tunel między Nashville a punktem dostaw wojsk Unii w Louisville. W wyniku tego oddziały Buella zatrzymały się zaledwie 30 kilometrów na zachód od Chattanoogi.

Udany rajd Forresta i wyprawa Morgana do Kentucky umożliwiły Braggowi koncentrację wojsk w Chattanooga. W sierpniu Bragg, będąc pewnym, że kawaleria nadal będzie nękała Buella, przystąpił do ofensywy. Zapewniwszy sobie wsparcie 18-tysięcznej Armii Kentucky gen. Edmunda Kirby-Smitha (9 marca objął dowództwo wojsk Kon­federacji we wschodnim Tennessee), 28 sierpnia wyprawił się z Chattanoogi na północ. Prowadził ze sobą 27 320

doświadczonych żołnierzy, podzielonych na dwa korpusy, Polka (13 537 ludzi) na prawym skrzydle i Hardee (13 763 ludzi) na lewym skrzydle. Maszerując prosto w kierunku Louisville, konfederaci przekroczyli rzekę Cumberland i wkroczyli do Kentucky. 9 września Bragg zajął Carthage, a 12 września wszedł do Glasgow, plasując się pomiędzy Buellem, idącym z południa do Bowling Green, a Kirby- -Smithem, znajdującym się już w Lexington. W Glasgow Bragg wydał słynną proklamację do mieszkańców Kentucky, obiecując „przywrócić im prawa odebrane przez okrutnegoi upartego wroga” i zaapelował o „braterską pomoc w celu zabezpieczenia dziedzictwa wolności”. Następnego dnia ruszył w kierunku Munfordville, gdzie znajdował się ważny most na trasie kolejowej z Louisville do Nashville, broniony przez dobrze okopaną załogę federalną. 17 września zmusił garnizon Unii (dowódca płk John T. Wilder) do kapitulacji, biorąc do niewoli 4000 ludzi. Tego samego dnia, po naradzie z Polkiem i Hardee, postanowił zostawić Buella w spokoju na swoich tyłach oraz połączyć się z Kirby-Smithem w Lexing­ton. Na krytykę niektórych swoich podwładnych, którzy domagali się szybkiej rozprawy z Buellem, odparł: „Tę kampanię musimy wygrać maszerując, a nie walcząc”.

Kirby-Smith wyruszył z Knoxville przed Braggiem (13 sierpnia), przekroczył przełęcz Cumberland i 29 sierpnia wszedł do Kentucky w odległości 150 mil od Bragga. Szybkość jego działań całkowicie zaskoczyła oddziały federalne, które były zupełnie nieprzygotowane do odparcia inwazji. 30 sierpnia Kirby-Smith rozgromił pod Richmond, niedaleko Lexington, 6500 żołnierzy gen. Nelsona. Kosztem 451 ofiar zadał wrogowi straty wynoszące 5353 ludzi (w tym 4303 jeńców). Zwycięstwem pod Richmond kon­federaci otworzyli sobie drogę do północnej części stanu.2 września wkroczyli do Lexington, gdzie zdobyli wielkie zapasy żywności i zaopatrzenia, porzucone przez żołnierzy Unii, którzy uciekli do Louisville oraz za rzekę Ohio.

Nadchodzący konfederaci Kirby-Smitha wywołali panikę nawet w odległym o 75 mil Cincinnati.

Podczas gdy znaczna część armii Granta była rozproszona wzdłuż krzyżujących się linii kolejowych, dowództwo centrum oraz lewego skrzydła pod Corinthem objęli dwaj jego nowi podwładni — gen. Edward C. Ord i gen. William S. Rosecrans. Prawe skrzydło Armii Tennessee (wzmocnione dywizją gen. Thomasa z armii Buella), oparte w Memphis na Missisipi, sprawował gen. Sherman. 30 lipca Grant poprosił Hallecka o zgodę na zaatakowanie Van Dorna, który, po wycofaniu się rzecznych sił Unii spod Vicksburga, przesunął się z dywizją gen. Lovella do Holly Springs w północnej części Mississippi. Halleck jak zwykle zwlekał z odpowiedzią. Dopiero 18 września zgodził się na propozycję, pisząc do Granta, aby „walczył z nieprzyjacie­lem, gdziekolwiek zechce”.

Tymczasem 14 września gen. Sterling Price zaatakował i wyparł federalny posterunek (dowódca płk Robert C. Murphy) w miasteczku luka w Mississippi, położonym 20 mil na wschód od Corinthu. Po tym zwycięstwie Price przegrupował siły i zaczął czynić przygotowania do prze­kroczenia rzeki Tennessee, aby ruszyć na pomoc gen. Braggowi, prowadzącemu w tym czasie ofensywę w Ken­tucky. Bragg polecił mu uniemożliwić marsz oddziałów Granta do środkowego Tennessee na pomoc Buellowi i powstrzymać je przed wzmocnieniem federalnego garnizonu w Nashville. Price miał pod swoimi rozkazami 8000 ludzi i mógł dodatkowo liczyć na pomoc gen. Van Dorna, stacjonującego z 17-tysięczną armią w Holly Springs.

Grant, obawiając się, że Price może przerzucić wojsko do środkowego Tennessee i wesprzeć działania Bragga, postanowił mu w tym przeszkodzić. Zamierzał pobić Price’a zanim przyjdzie mu na pomoc Van Dorn, znajdujący się tylko o cztery dni marszu od niego. Zgodnie z planem Grant chciał wziąć Price’a w kleszcze siłami Orda (8000

ludzi) z Corinthu i Rosecransa (9000 żołnierzy) z połu­dniowego zachodu. Obie kolumny miały się spotkać pod luką 18 września i następnego dnia przeprowadzić skoor­dynowany atak na miasto. Kolumna Orda (towarzyszył jej sam Grant) przybyła pod lukę w przewidzianym terminie. Pod wieczór 18 września jej patrole starły się z pikietami konfederatów 6 mil od miasta. Rosecrans natomiast powia­domił Granta, że nie zdąży na czas zająć pozycji i będzie mógł wyruszyć dopiero 19 września rano. W tej sytuacji Ord wysłał do Price’a żądanie kapitulacji, które dowódca konfederatów odrzucił. W tym samym czasie Price dostał wiadomość o zbliżaniu się oddziałów Van Dorna, i w od­powiedzi obiecał, że wyruszy mu na spotkanie w dniu następnym.

Grant pogodził się z tym, że Rosecrans prawdopodobnie nie przybędzie na miejsce 19 września, toteż kazał Ordowi czekać z rozpoczęciem ataku na odgłosy walki między Price’em i Rosecransem. Kolumna Rosecransa przybyła jednak 19 września po południu. Spiesząc się, wpadła na dobrze ukrytych i okopanych konfederatów, dostając po­rządne baty (straciła 790 ludzi i całą 6-działową baterię artylerii). Zjawisko zwane „cieniem akustycznym” (acoustic shadow ejfect), spowodowane silnym wiatrem, wiejącym w kierunku pola bitwy, a także ukształtowaniem terenu, sprawiło, że Grant i Ord nie słyszeli odgłosów wystrzałów, choć byli tylko kilka mil dalej.

Po zapadnięciu zmierzchu Price wycofał większość ludzi z frontu naprzeciw Orda i zamierzał następnego dnia kontynuować bój z Rosecransem, ale jego podwładni przekonali go, żeby wyruszył na spotkanie Van Dorna, zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami. W nocy konfederaci ewakuowali miasto (w czasie walki stracili 693 ludzi) i pod osłoną silnej straży tylnej wycofali się jedyną wolną drogą na południe. Rosecrans oświadczył, że nie zabezpieczył drogi, którą uciekli konfederaci, gdyż po niepomyślnym

wyniku boju 19 września i braku wiadomości od Orda, nie chciał ryzykować podziału swoich sił. Grant z wahaniem przyznał mu później rację. Oddziały Rosecransa zajęły lukę i ruszyły w pościg za Price’em, jednak wkrótce tylna straż konfederatów oraz trudne warunki terenowe za­trzymały ich marsz. Price zrobił głębokie obejście na południe i pięć dni później połączył swoje oddziały z armią Van Dorna pod Ripley. Wojska Unii mogły zniszczyć lub wziąć do niewoli armię Price’a, jednak im się to nie udało. Zamiast tego konfederaci połączyli swoje siły i mogli przystąpić do kolejnej fazy ofensywy w Mississippi — od­bicia Corinthu.

Po bitwie pod Iuką połączone siły konfederatów dowo­dzone przez Van Dorna liczyły około 23 000 ludzi. Pod koniec września Van Dorn ruszył na północ, minął Grand Junction i przekroczył odcinek wolnej linii kolejowej z Memphis do Charlestonu (osłaniająca go dywizja gen. Thomasa została 19 września wysłana na wschód w celu wzmocnienia Buella). Pragnąc odciągnąć uwagę Granta od Corinthu, upozorował atak w kierunku Missisipi powyżej Memphis, czym postawił w stan gotowości federalne garnizony w Memphis, Bolivar i Jackson. 1 października zawrócił nagle na południowy wschód do Corinthu. Grant, który dopiero teraz zorientował się, jaki jest prawdziwy cel Van Dorna, wysłał do Corinthu posiłki z Jackson oraz Bolivar, dowodzone przez generałów Stephena Hurlbuta i Jamesa B. McPhersona.

Tymczasem broniące Corinthu oddziały federalne pod komendą gen. Rosecransa (23 000 żołnierzy) obsadziły zewnętrzną linię umocnień przygotowanych jeszcze przez konfederatów w czasie oblężenia miasta przez armię Hallecka. Przed południem 3 października konfederaci zaatakowali pozycje wojsk Unii, chcąc zająć Corinth przed przybyciem federalnych posiłków. Atak prowadzony w 30- -stopniowym upale okazał się trudnym zadaniem nawet dla

przyzwyczajonych do gorąca południowców. Stałe spycha­jąc obrońców, konfederaci w ciężkim boju zdobywali teren, ale nie przełamali linii unionistów. Pod wieczór żołnierze Rosecransa wycofali się na wewnętrzną linię obrony, wybudowaną na wiosnę z rozkazu Hallecka. Van Dorn był pewien, że nazajutrz wykończy przeciwnika i bez trudu zdobędzie miasto. To przekonanie, w połączeniu z wyczerpaniem, gorącem i brakiem wody, skłoniło go do przerwania natarcia. W nocy Rosecrans przegrupował swoje oddziały, przygotowując je do odparcia ataku w dniu następnym. Kiedy nazajutrz konfederaci ruszyli do natarcia, artyleria Unii zadała im ciężkie straty. Jednakże nacierający południowcy przerwali w kilku miejscach obronę unionis­tów i wdarli się do środka ich pozycji. Kontratak Rosecransa wyrzucił ich z miasta i zmusił Van Dorna do całkowitego odwrotu, zanim jeszcze na tyłach konfederatów pojawiły się posiłki od Granta. Rosecrans zwlekał z pościgiem (stracił 2359 ludzi) i to pozwoliło konfederatom uciec. Podczas odwrotu Van Dorn doznał 5 października kolejnej porażki w starciu z Ordern przy moście na rzece Hatchie. Jego armia została pokonana (straciła 4838 ludzi), ale uniknęła zniszczenia lub niewoli i nadal stanowiła realne niebezpieczeństwo dla nacierających sił Unii. W bitwie nad rzeką Hatchie gen. Ord odniósł ciężką ranę, która wyłączyła go z akcji aż do czerwca 1863 r., kiedy wrócił do służby w decydującej fazie walk o Vicksburg.

Grant, mimo podziwu dla Rosecransa za jego postawę podczas obrony Corinthu, nie mógł mu wybaczyć tego, że opóźnił pościg za Van Dornem. Od tej pory odnosił się do niego chłodno, uważając, że to z jego winy konfederaci dwa razy uciekli, unikając zniszczenia. Rosecrans zaś obwiniał Granta o spóźnione przysłanie mu posiłków. W oczach Lincolna Rosecrans natomiast stał się bohaterem. Prezydent przypomniał sobie o nim już parę tygodni później, kiedy powinęła się noga gen. Buellowi.

Kiedy Bragg wyruszał z Chattanoogi na północ, Buell musiał zmienić dotychczasowy kierunek marszu na wschód i wrócić do Nashville. Na początku nie wiedział jednak, dokąd kieruje się przeciwnik, do Nashville, czy do Kentuc­ky. W dodatku Buell znacznie przeceniał siły Bragga, unikając walnej bitwy do czasu otrzymania posiłków. Gen. Thomas, dowodzący tylną strażą Buella, próbował wskazać mu kierunek marszu Bragga i sygnalizował rzeczywistą wielkość armii konfederatów; Buell wolał jednak polegać na swoich informacjach. Kiedy w końcu zorientował się, że głównym celem Bragga jest baza zaopatrzeniowa Unii w Louisville, 15 września wyruszył z Nashville na północ przez Bowling Green, poruszając się niemal równolegle do trasy przemarszu Bragga. Szczęśliwie dla Unii, Bragg stracił trzy dni (14-17 września), oblegając garnizon federalny w Munfordville i to pozwoliło Buellowi go wyprzedzić. Przerwa spowodowana oblężeniem przez kon­federatów Munfordville pozwoliła Buellowi obejść lewe skrzydło armii Bragga i 25 września wprowadzić pierwsze oddziały do Louisville. Dramatyczny wyścig z wrogiem został wygrany. Cztery dni później w Louisville była już cała Armia Ohio. Buell przegrupował swoje siły i wzmoc­niwszy je tysiącami nowych żołnierzy, na początku paź­dziernika ruszył przeciwko konfederatom.

Tymczasem Bragg i Kirby-Smith zajęli się polityką. Wkraczając do Kentucky, Bragg liczył na utworzenie w tym stanie prosecesyjnego rządu i osadzenie tam kon- federackiego gubernatora w osobie Richarda Hawesa. 4 października obaj południowi generałowie wzięli udział w inauguracji Hawesa w stolicy stanu — Frankforcie. Podczas uroczystości na wzgórzach na zachód od Frankfortu pojawiły się nagle oddziały federalne (była to dywizja gen. Joshuy W. Silla z Armii Ohio), zmuszając konfederatów do pospiesznego opuszczenia miasta i odwrotu na południe. Błagalne apele i surowe ostrzeżenia z Waszyngtonu skłoniły

wreszcie opieszałego Buella do działania (30 września zniecierpliwiony Halleck kazał mu przekazać komendę Thomasowi, ale ten poprosił o odwołanie rozkazu; donosił, że Buell przygotowuje się do bitwy, nie wtajemniczywszy go w szczegóły planu. Interwencja Thomasa uratowała Buella, ale wiedział on, że odtąd jego dni są policzone)20.

Armia Ohio w składzie trzech korpusów (gen. mjr. Alexandra M. D. McCoke’a, gen. mjr. Thomasa L. Critten­dena i gen. mjr. Charlesa C. Gilberta) 1 października wyruszyła z Louisville w kierunku miasteczka Perryville, usiłując wyjść na tyły Bragga i odciąć go od zaplecza. Dla Bragga manewr Buella nastąpił w złym momencie. Wiedząc o zgrupowaniu Buella w Louisville, Bragg wysłał wcześniej na pomoc Kirby-Smithowi dwie najlepsze dywizje (10 000 żołnierzy). Resztę swoich sił (14 500 piechoty i 1500 kawalerii) zamierzał połączyć z oddziałami Kirby-Smitha (16 000 żołnierzy) pod Bardstown. Podczas gdy on sam uczestniczył w uroczystości we Frankforcie, armią dowodził gen. Polk. Buell sprytnie rozdzielił swoje siły na trzy kolumny. Jedną, dowodzoną przez gen. Silla (7000 żołnierzy), postraszył Bragga pod Frankfortem, a potem uniemożliwiał mu połączenie się z armią Kirby-Smitha stojącą na północny wschód od Perryville. Dwie inne kolumny, tworzące trzon Armii Ohio (54 000 żołnierzy), zmierzały od południowego zachodu na tyły armii Bragga. Połączywszy się pod Bards­town, natknęły się tu na oddziały Polka. Wycofał się on wobec przygniatającej przewagi liczebnej przeciwnika i od­szedł na wschód. Susza panująca w tym rejonie skłoniła Buella do rozproszenia swoich oddziałów w poszukiwaniu wody, Polka zaś do zajęcia nowych pozycji obronnych na

20 Prawdopodobnie Thomas chciał zapobiec chaosowi w armii, który nastąpił po zabójstwie gen. Williama Nelsona. Został on zabity 29 września w Louisville podczas sprzeczki ze swym podwładnym — gen. Jeffersonem C. Davisem z Indiany. Po jego śmierci doszło do zamieszek wśród oddziałów z Kentucky i Indiany.

zachód od rzeki Chaplin pod Perryville. Woda w Chaplin przyciągnęła także korpus McCooke’a (19 000 żołnierzy), który 7 października zaatakował Polka.

Następnego dnia oddziały Unii powróciły w większej sile (37 000 żołnierzy). Dwa z trzech korpusów Buella (McCooke’a i Gilberta) zbliżyły się do konfederatów, doprowadzając do bitwy, w której po obu stronach panowało ogromne zamieszanie. W akcji tej wsławił się jeden z dowódców dywizji korpusu Gilberta — gen. Philip H. Sheridan (1831-1888). Rankiem 8 października dywizja Sheridana w poszukiwaniu wody zajęła wzgórza nad strumieniem płynącym 2 mile na zachód od Perryville. Manewr Sheridana sprowokował konfederatów do zaatako­wania jego wysuniętej pozycji i rozpoczęcia bitwy.

Wczesnym popołudniem Bragg, myśląc, że główne siły Unii są wciąż we Frankforcie, nakazał Polkowi zdecydo­wany atak. Konfederaci zrobili to, nacierając na lewe skrzydło Buella, które tworzył korpus McCooke’a. W tym czasie 1200 konfederackich kawalerzystów pod dowództwem płk. Josepha Wheelera unieruchomiło liczący 22 500 ludzi korpus Crittendena. Większość oddziałów Buella nie wzięła nawet udziału w bitwie. 1 znowu „cień akustyczny” spowodo­wał, że ani stojący daleko w tyle Buell, ani Crittenden na prawym skrzydle, nie słyszeli odgłosów wystrzałów. W ten sposób prawe skrzydło armii Buella nie wiedziało o bitwie aż do przyjazdu posłańca. Na dodatek McCook nie zawiadomił na czas Buełla o swojej sytuacji. Zmrok przerwał walkę, ale gdy nazajutrz rano nastąpił nakazany przez Buella atak, okazało się, że konfederaci zniknęli. W nocy Bragg, któremu brakowało ludzi i zaopatrzenia, wycofał się do Harrodsburga, żeby połączyć swe siły z Kirby-Smithem. Obie armie zajęły tam pozycję obronną, przygotowując się do odparcia ataku Buella, który nigdy nie nastąpił. Następnego dnia Bragg wysłał przodem kawalerię Forresta, żeby przetarła drogę odwrotu do Murfreesboro.

Armia Ohio odniosła pod Perryville mało przekonujące zwycięstwo tylko dlatego, że utrzymała pole bitwy. Poniosła w niej wielkie straty (4211 ludzi, w tym 845 zabitych, 2851 rannych oraz 515 jeńców i zaginionych). Bragg nie mógł kontynuować ofensywy (stracił 3396 ludzi: 510 zabitych, 2635 rannych, 251 jeńców i zaginionych). Zakończył kampanię w obliczu znacznej przewagi wroga, wyczer­pujących się zapasów i braku spodziewanego poparcia mieszkańców Kentucky. Jednak mimo protestów swoich dowódców, wycofał wszystkie oddziały przez przełęcz Cumberland do Knoxville (22 października) i środkowego Tennessee. Mało energiczny pościg, prowadzony przez Buella do Nashville, nie zadał mu poważniejszych strat. 14 listopada konfederaci dotarli do Tullahomy, a 26 lis­topada znaleźli się Murfreesboro, wokół którego od kilku tygodni działały już oddziały kawalerii Forresta.

Ofiarą bitwy pod Perryville padł w końcu sam Buell. Mając na pieńku z Halleckiem oraz z gubernatorami Indiany i Tennessee, został oskarżony o brak energii przed bitwą i niezdecydowany pościg za mniej licznymi kon­federatami. 24 października Lincoln odwołał go ze stanowis­ka, stawiając sześć dni później na czele dawnej Armii Ohio (przekształconej 24 października w XIV Korpus Armijny), generała Rosecransa21.

John Morgan i jego kawalerzyści pozostali w Kentucky przez kilka następnych tygodni, wywołując swymi atakami zamieszanie na tyłach wroga. Niszczyli składy z zaopat­rzeniem, mosty i tory kolejowe. Nigdy więcej jednak konfederaci nie próbowali już wprowadzić do tego stanu większych sił. Przez następne dwa i pół roku wojny

21 Stanowisko to prawem starszeństwa należało się gen. Thomasowi, który stopień generała majora otrzymał w kwietniu 1862 r., ale Lincoln i Halleck mieli mu za złe odmowę objęcia dowództwa Armii Ohio przed bitwą pod Perryville, dlatego przyznali awans Rosecransowi z datą marcową, czyniąc go zwierzchnikiem Thomasa.

Kentucky doświadczyło tylko trzech rajdów Morgana, jednej wyprawy Forresta i wielu mniejszych walk partyzanckich. Wracając ze swojej ostatniej wyprawy, gen. John Hunt Morgan poległ 4 września 1864 r. w potyczce pod Green- ville we wschodnim Tennessee. Legenda Morgana żyje do dziś w regionie Bluegrass w Kentucky, gdzie ludzie wciąż pamiętają ulubioną piosenkę jego kawalerzystów:

Dziesięć dolarów położę,I z każdym się założę,Ze, zawsze, gdy walkę mamy,Jankesi będą zmykać przed nami22.

Nieudaną ofensywę konfederatów w Kentucky i bitwę pod Corinthem Grant uznał za decydujące, choć niekom­pletne zwycięstwo Unii na Zachodzie. Ostatnia ofensywa Południa w dolinie Missisipi została zatrzymana. Odwrót Bragga i Van Dorna zdjął z Granta dalszą troskę o obronę terytorium znajdującego się pod jego pieczą. Teraz mógł już podjąć przygotowania do ataku na Vicksburg, o co zabiegał od dawna.

” I lay ten dollars down,And bet them every one,Thal every time we have a fîglit, The Yankees they will run. (Przekład w tłumaczeniu autora).

PIERWSZA WYPRAWA GRANTA NA VICKSBURG(2 listopada 1862-11 stycznia 1863)

Vicksburg jest jak główka gwoździa, która trzyma obie części Południa razem.

(Prezydent Jefferson Davis, I862 r.)

NOWI PRZECIWNICY GRANTA NA ZACHODZIE

Jefferson Davis miał, podobnie jak Lincoln, kłopoty z wyższymi dowódcami wojskowymi, co zagrażało sile militarnej Południa. Na Wschodzie problem ten został rozwiązany stosunkowo szybko wraz z wyborem gen. Roberta E. Lee, który po ciężko rannym w kampanii półwyspowej Josephie E. Johnstonie objął dowództwo Armii Północnej Wirginii (l czerwca 1862 r.), a w późniejszej fazie wojny miał zostać naczelnym wodzem sił zbrojnych Konfederacji. Na Zachodzie sytuacja przedstawiała się dużo gorzej. Jesienią 1862 r. Jefferson Davis, zaalarmowany niebezpieczeństwem ze strony Granta, dokonał tam kilku znaczących zmian na stanowiskach dowódczych.

Porażka pod Corinthem odebrała Davisowi wiarę w Van Dorna. Prezydent Konfederacji 14 października postawił na czele Departamentu Mississippi i Wschodniej Luizjany nowego dowódcę, który miał odbudować morale armii

i obronić Vicksburg. Dowódcą, któremu prezydent Davis powierzył prawdopodobnie najtrudniejszą misję dowódczą na zachodnim odcinku frontu, był gen. John C. Pemberton, pochodzący z Filadelfii specjalista od prac inżynieryjnych i artylerii.

John Clifford Pemberton urodził się 10 sierpnia 1814 r. w rodzinie kwakrów z Pensylwanii. Absolwent West Point z 1837 r.; brał udział w drugiej wojnie z Seminolami na Florydzie i w wojnie z Meksykiem, podczas której został udekorowany medalem za odwagę. W czasie pokoju wyka­zał się talentem organizacyjnym i umiejętnościami ad­ministracyjnymi, zyskując opinię zdyscyplinowanego ofi­cera i zdolnego urzędnika wojskowego. Pochodził z Pół­nocy, ale był gorącym zwolennikiem suwerenności stanów, dzieląc przekonania południowców o prawie do secesji. W 1848 r. poślubił dziewczynę z Wirginii, co jeszcze bardziej związało go ze sprawą Południa. W chwili wybuchu wojny Pemberton był kapitanem saperów w armii regular­nej. Departament Wojny w Waszyngtonie zaproponował mu stopień pułkownika w oddziałach ochotniczych Unii, ale Pemberton odmówił jego przyjęcia — chociaż dwaj jego bracia stanęli po stronie Północy. Po kilku tygodniach wahań przybył do Wirginii, aby walczyć w obronie rodzin­nego stanu swej żony. To zrobiło wrażenie na prezydencie Davisie, który dał mu stopień generała brygady w armii Konfederacji.

Pierwsze poważne zadanie Pemberton otrzymał w marcu 1862 roku. Dostał wtedy awans na generała majora i komen­dę nad wojskami Konfederacji w Departamencie Połu­dniowo-Wschodnim (obejmującym Karolinę Południową, Georgię i Florydę). Zastąpił na tym stanowisku gen. Roberta Lee, skupiając się na obronie Charlestonu. Jego nominacja wywołała liczne kontrowersje, gdyż wielu południowców nie miało zaufania do konfederackich dowódców pocho­dzących z Północy. Wspomniana już Mary Boykin Chesnut,

której mąż był doradcą wojskowym Jeffersona Davisa, zanotowała w swym pamiętniku:

„Człowiek urodzony jako Jankes nie jest dobrym kan­dydatem na dowódcę Konfederacji. Oni tam, na Północy, myśłą całkiem inaczej niż prawdziwi Południowcy i nie czują wstydu, poddając się Jankesom. To całkiem oczywiste, że nie mają serca do walki”

Słowa te Mary Chesnut napisała w kwietniu 1863 r., a Pemberton był jednym z oficerów wymienionych przez nią z imienia i nazwiska. Sam Pemberton rozniecał obawy południowców, twierdząc, że gdyby miał wybór, wolałby wycofać swą nieliczną armię z powierzonego mu do obrony terenu, niż ją stracić. Kiedy miejscowi politycy poskarżyli się na niego generałowi Lee, po­przednikowi Pembertona w Charlestonie, a obecnie do­radcy prezydenta Davisa w Richmond, Lee rozkazał Pembertonowi bronić powierzonego mu terenu za wszelką cenę. Wkrótce Pembertona odwołano ze stanowiska i prze­niesiono gdzie indziej, ale dobrze zapamiętał lekcję udzieloną mu przez gen. Lee.

Preferencje do pracy administracyjnej i problemy z do­wodzeniem na wybrzeżu atlantyckim nie przeszkodziły Jeffersonowi Davisowi jesienią 1862 r. awansować Pem­bertona do stopnia generała porucznika i powierzyć mu zadania obrony Vicksburga. Obejmując 14 października dowództwo departamentu w Jackson, Pemberton od razu zaczął gromadzić zapasy i podnosić morale wojska. W ciągu kilku miesięcy udało mu się osiągnąć na tym polu spore sukcesy i rzucić wyzwanie samemu Grantowi.

Pod koniec listopada 1862 r. gen. Joseph E. Johnston wyleczył się z ran odniesionych pod Seven Pines (31 maja) i wrócił do służby, pragnąc znów objąć dawną funkcję. Nie chcąc odwoływać gen. Lee, któremu ufał, Jefferson Davis

1 Alan H a n k i n s o n , Vicksburg 1863, Grant Clears tlie Mississippi, Osprey. London 1993, s. 12.

4 grudnia postawił Johnstona na czele zachodniego odcinka frontu. Obejmował on wszystkie tereny od Appalachów do Missisipi. Johnston uważał tę funkcję za niewdzięczną i mało znaczącą, co jeszcze bardziej zaogniło i tak niedobre stosunki między nim a prezydentem Konfederacji.

Ziarno niezgody między Jeffersonem Davisem a John- stonem zostało zasiane jeszcze w latach pięćdziesiątych, kiedy to Davis, ówczesny sekretarz wojny, odmówił pod­pisania awansu Johnstona na pułkownika za zasługi w woj­nie meksykańskiej. Był to pierwszy zwiastun konfliktu, który wybuchł z nową siłą w roku 1861. Johnston (najwyż­szy stopniem oficer starej armii USA, który stanął po stronie Południa) znowu nie uzyskał od Davisa tego, co — jak sądził — słusznie mu się należało, tj. dowództwanad całym wojskiem Konfederacji. Źródłem kłopotów był częściowo sam Davis, który uważał, że zna się na sprawach wojskowych równie dobrze, jeśli nie lepiej, niż każdy z jego generałów. Sam nadzorował działania wojenne, mianował oficerów, przydzielał im funkcje i dokonywał ruchów wojsk, nie radząc się nikogo. Johnstona to oburzało. Kiedy w sierpniu 1861 r. prezydent mianował go jednym z pięciu najwyższych rangą generałów Południa, umiesz­czając jego nazwisko dopiero na czwartym miejscu na liście awansowanych (po Samuelu Cooperze, A. S. John- stonie i R. Lee, a przed P. Beauregardem), ich animozje przerodziły się w końcu w otwartą nienawiść.

Brak obiektywizmu Davisa i jego skłonność do faworyzo­wania pewnych osób oddawały tylko przysługi Północy. Szczególnym zaufaniem prezydent darzył na przykład gen. Braxtona Bragga, któremu powierzał ważne funkcje, chociaż ten był powszechnie w wojsku nielubiany. Jesienią 1862 r., po nieudanej wyprawie do Kentucky, Bragg pozostawał w ogniu krytyki niektórych swoich podwładnych w Tennes­see. W czasie, gdy stojący w Nashville naprzeciw niego gen. Rosecrans szykował XIV Korpus (nazwany wkrótce Armią

Cumberlandu) do ataku, pomiędzy Braggiem a jego dowód­cami korpusów (Hardee i Pólkiem) doszło do rozdźwięków, które źle wpływały na pozycję Konfederacji w tym regionie.

Kiedy Johnston przybył na początku grudnia do Chat­tanoogi, przejął bezpośredni nadzór nad armiami Bragga i Pembertona. Nie zgadzał się z prezydentem w wielu sprawach dotyczących swojej funkcji, a także nie miał zaufania do obu podległych mu dowódców armii, i chociaż stanął w obliczu znacznej przewagi liczebnej przeciwnika, to nie zamierzał oddawać pola. Dobrze wiedział, że nie uda mu się jednocześnie pokonać generałów Unii w otwartym boju. Postanowił zatem wykorzystać ich największe słabości: rozciągnięte linie zaopatrzenia Granta i niezdecydowanie Rosecransa. W tym celu kazał Brag- gowi i Pembertonowi wysłać na tyły Granta silne zagony kawalerii, przygotowując jednocześnie armię Bragga do starcia z wojskami Rosecransa.

OFENSYWA GRANTA W PÓŁNOCNO-ZACHODNIM MISSISSIPPI

23 października Grant dowiedział się o przybyciu Pember­tona do Holly Springs i wzmocnieniu stojących tam sił konfederackich nowymi rekrutami z Alabamy i Teksasu. Tydzień wcześniej Granta mianowano dowódcą Departamen­tu Tennessee oraz powstałej na jego bazie Armii Tennessee (Anny of tlie Tennessee) i zaczęto wzmacniać nowymi oddziałami z północy. Na początku listopada Grant miał pod swoimi rozkazami 48 500 oficerów i żołnierzy, w tym 4800 w Kentucky oraz Illinois, 7000 w Memphis, 19 200 wzdłuż odcinka linii kolejowej z Columbus do Bolivar, a także 17 500 w Corinthie. Po ponad dwóch miesiącach działań obronnych Grant znowu był w swoim żywiole. Wziął inicjatywę w swoje ręce i był gotów wyruszyć do Vicksburga, który uważał za najważniejszy strategiczny obiekt Południa, ważniejszy nawet niż Atlanta czy Richmond.

Tymczasem za plecami Granta toczyła się gra polityczna, której głównymi aktorami byli Lincoln i podwładny Granta— gen. John McClernand, ambitny i skłonny do intryg.

W marcu 1862 r. McClernand (przede wszystkim dziękiswoim politycznym koneksjom) otrzymał awans na generała majora, zostając w ten sposób drugim po Grancie najwyż­szym stopniem oficerem w Armii Tennessee. Pod koniec lata wziął urlop i wyjechał do Waszyngtonu, gdzie bez wiedzy Granta spotkał się ze swym dobrym znajomym— Lincolnem. Przekonał prezydenta, że morale armii w stanach środkowego Zachodu osłabło, a posiłki są tak nieliczne, że konieczne jest odbycie podróży po całym regionie, aby przywrócić zaufanie obywateli do armii i zwiększyć napływ ochotników. W zamian za wykonanie tego zadania McClernand wymógł na prezydencie (20 paź­dziernika) obietnicę powierzenia mu samodzielnego dowó­dztwa, z prawem zaatakowania Vicksburga i przełamania dominacji konfederatów w dolinie Missisipi. McClernand był żądny sławy, a Lincoln chciał na nowo wzmocnić zapał na północnym Zachodzie, zwłaszcza wśród demokratów2. Bardziej ze względu na korzyści polityczne, niż zaufanie do zdolności militarnych McClernanda, wyraził zgodę na utworzenie nowej armii, złożonej z ochotników ze stanów północno-zachodnich. Wraz z sekretarzem wojny Stan- tonem, ale bez udziału Hallecka, opracowali plan jedno­czesnego natarcia w dolinie Missisipi, w kierunku na północ z Nowego Orleanu i na południe z Tennessee. Komendę nad ekspedycją z Nowego Orleanu zamierzali powierzyć gen. Nathanielowi P. Banksowi (1816-1894),

2 W momencie wybuchu wojny McClernand był kongresmenem z ramienia Partii Demokratycznej. Należał do grupy radykalnych demo­kratów, którzy domagali się prowadzenia bezkompromisowej wojny w celu utrzymania jedności Unii. Po rozpoczęciu wojny zrezygnował z miejsca w Kongresie i poszedł na front, żeby walczyć o swoje polityczne ideały.

który w grudniu zastąpił gen. Butlera na stanowisku dowódcy Departamentu Zatoki Meksykańskiej (Department ofthe Gulf). Komendę nad armią atakującą w dół Missisipi miał objąć McClernand. Co więcej, McClernand miał działać w granicach departamentu Granta, ale niezależnie od niego. W planach McClernanda Vicksburg miał być kluczem do sławy wojennej, a Grant był tylko przeszkodą dla jego ambicji i politycznych aspiracji.

Grant dowiedział się o zabiegach McClernanda z prasy (w październiku McClernand objechał Indianę, Illinois i Iowę, wygłaszał przemówienia, werbował rekrutów i wy­syłał nowo sformowane oddziały do Memphis, które miało być bazą dla jego lądowo-wodnej wyprawy w dół rzeki). Gdy do Memphis zaczęły przybywać nowe pułki (z Illinois, Indiany, Wisconsin, Iowy, Minnesoty, Michigan i Ohio), Grant, wspierany przez głównodowodzącego Hallecka, obrócił to na swoją korzyść oraz przedstawił własną propozycję działań. Halleck, który niezbyt wysoko oceniał zdolności dowódcze McClernanda, stanowczo zaprotestował przeciwko jego planom. Argumentując, że podzielenie dowództwa trudnej i ważnej strategicznie operacji przeciw­ko Vicksburgowi jest błędem, przekonał Lincolna do powierzenia zwierzchnictwa nad ekspedycją Grantowi i podporządkowania mu McClernanda.

Opracowany przez Granta plan inwazji zakładał posuwa­nie się lądem na południe przez środek Mississippi wzdłuż linii kolejowej z Mobile do Ohio (Mississippi Central Railroad), która miała być naturalną drogą dostaw dla jego wojsk operujących w głębi stanu. Zapewniając sobie regularne dostawy koleją, Grant miał nadzieję zdobyć stolicę Mississippi — Jackson, odrzucić Pembertona i za­atakować Vicksburg od wschodu.

W tym czasie armia Granta kontrolowała tereny w za­chodnim Tennessee i północno-zachodnim Mississippi, ale tylko wzdłuż szlaków kolejowych na północ od linii

Memphis-Bolivar-Corinth, a także rzekę Missisipi od Cairo do Memphis. Oddziały przeznaczone do natarcia na Vicksburg zorganizowano 24 października w XIII Korpus Armijny. Rozkaz nr 168 Departamentu Wojny w tej sprawie mówił, że „wszystkie wojska dowodzone przez generała majora Granta utworzą Trzynasty Korpus Armijny”. W jego skład weszła prawie cała Armia Tennessee (11 dywizji piechoty i grupa kawalerii), toteż dowództwo nad nim objął sam Grant. Korpus Granta liczył 37 000 ludzi i był podzielony na trzy zgrupowania. Lewym skrzydłem w Corinth dowodził gen. McPherson, centrum w Bolivar — gen. C.S. Hamilton, a prawym skrzydłem w Memphis — gen. Sherman.

Pemberton, którego siły Grant oceniał na 30 000, przy­gotował główną linię obrony na rzece Tallahatchie (15 mil na południe od Holly Springs), ale jego wysunięte oddziały zajmowały także Holly Springs (około 25 mil na południe od Granta) oraz Grand Junction i La Grange na linii kolejowej z Memphis do Charlestonu (Memphis and Char­leston Railway). Oddziały kawalerii Nathana Forresta z armii gen. Bragga działały nadal w głębi Tennessee z bazy w Columbii, zagrażając posterunkom federalnym, które pilnowały szlaków kolejowych na zachodnim brzegu rzeki Tennessee.

2 listopada Grant dał z kwatery w Bolivar rozkaz do wymarszu, zawiadamiając o tym telegraficznie Hallecka. 4 listopada oddziały McPhersona zajęły Grand Junction i La Grange, odrzucając konfederatów kilka mil na południe od linii kolejowej. Dwa dni później McPherson, a za nim Hamilton, ruszyli z Grand Junction do Holly Springs. Na tyłach wojsk Unii ekipy remontowe szybko naprawiały zerwane tory kolejowe, po których wkrótce zaczęły jeździć pociągi z wojskiem i zaopatrzeniem.

10 listopada Grant zwrócił się telegraficznie do Hallecka w sprawie potwierdzenia swoich kompetencji dowódczych.

Dwa dni później otrzymał od niego odpowiedź, którą chciał usłyszeć: „Ma pan dowództwo nad wszystkimi siłami wysłanymi do pańskiego departamentu i zgodę na podjęcie walki z nieprzyjacielem, gdziekolwiek pan zechce”.

13 listopada kawaleria Unii weszła do Holly Springs. Konfederaci cofnęli się na południe od Tallahatchie, do miasta Oxford. Grant podciągnął do Holly Springs linię kolejową i zorganizował tam główny punkt dostaw dla swoich wojsk. 29 listopada przeniósł swoją kwaterę z La Grange do Holly Springs.

Kilka dni przedtem (25 listopada) Grant spotkał się z Shermanem w Columbus (Sherman przypłynął na spot­kanie parowcem z Memphis, a Grant przyjechał pociągiem z La Grange) i omówił z nim plany ofensywy. Obydwaj uzgodnili, że Sherman zabezpieczy Memphis i dołączy do sił głównych, nacierających wzdłuż kolei Mississippi Cen­tral. Zgodnie z tymi ustaleniami Sherman, który nigdy nie zwlekał z wykonywaniem rozkazów, pozostawił w Memphis niewielki garnizon (4 pułki piechoty i oddział kawalerii) i 29 listopada był już 10 mil od Oxfordu z trzema dywizjami (gen. Morgana L. Smitha, gen. Johna W. Denvera i gen. Jacoba G. Laumana). W tym samym czasie gen. Halleck oddał do dyspozycji Granta nie podlegające dotąd jego rozkazom siły gen. Fredericka Steele’a z w miejs­cowości Helena (Arkansas) na zachodnim brzegu Missisipi3, należące do armii gen. Curtisa z Missouri. Silna ekspedycja z Helena, dowodzona przez generałów Alvina P. Hoveya i Cadwalladera C. Washburna, miała przekroczyć rzekę i na początku grudnia dotrzeć do Grenady, aby przeciąć Pembertonowi drogę odwrotu do Vicksburga.

Pierwsze oddziały Granta 30 listopada dotarły do Tal­lahatchie, napotykając spalony most kolejowy i oddziały Pembertona, silnie ufortyfikowane po drugiej stronie rzeki.

3 Miejscowość Helena była do wojny secesyjnej jednym z najważniej­szych portów przeładunkowych zbiorów bawełny nad Missisipi.

Nie mogąc się przeprawić pod okiem nieprzyjaciela, Grant wysłał w górę Tallahatchie kawalerię, która znalazła dogodną przeprawę, zniszczyła parowiec „New Moon”, broniący dostępu do niej, a potem wyszła na tyły kon­federatów. To zmusiło Pembertona do ewakuowania pozycji nad rzeką i odwrotu do Oxfordu. Jazda konfederatów, osłaniająca jego odwrót, 3 grudnia pobiła kawalerię gen. Washburna pod Oakland (szła na czele grupy Hoveya z Helena). W ten sposób umożliwiła głównym siłom Pembertona bezpieczne wycofanie się do Grenady, na linię rzeki Yalobusha. Tego samego dnia Grant wkroczył do opuszczonego przez konfederatów Oxfordu i pod osłoną wojsk McPhersona, depczących po piętach Pembertonowi, zajął się naprawą zniszczonych torów i mostów na linii kolejowej na północ od Tallahatchie.

Podczas pobytu w Oxfordzie Grant zmienił strategię działania. Widząc, jak wolno idzie jego oddziałom posuwa­nie się lądem, postanowił podzielić swój korpus na dwa skrzydła oraz wykonać jednoczesne uderzenie na lądzie i na wodzie. Lewe skrzydło Granta miało związać armię Pembertona w polu z dala od Vicksburga. W tym czasie prawe skrzydło miało spłynąć w dół Missisipi i zaatakować Vicksburg od strony rzeki. Zgodnie z tą koncepcją 8 grudnia Grant wydał Shermanowi, podążającemu za nim, rozkaz powrotu do Memphis i rozpoczęcia przygotowań do eks­pedycji wodnej.

„Ruszy pan bez zwłoki z jedną ze swoich dywizji do Memphis — pisał do Shermana. — Po przybyciu do Memphis obejmie pan dowództwo wszystkich zebranych tam wojsk i tej części oddziałów generała Curtisa, które znajdują się na wschód od Missisipi, podzieli je na brygady i dywizje i zorganizuje według własnego uznania. Jak tylko będzie to możliwe, ruszy pan w dół rzeki do Vicksburga i przy pomocy floty kanonierek oficera flago­wego Portera podejmie działania zmierzające do zdobycia

tego miejsca na warunkach, jakie będą podyktowane przez okoliczności (...)” 4.

Obaj z Shermanem bardzo się spieszyli, pragnąc uprze­dzić McClernanda, który kończył w Springfield przygoto­wania do swojej kampanii. Gdyby McClernand przybył do Memphis przed rozpoczęciem wyprawy, mógłby przejąć dowództwo dzięki swej wyższej randze, dlatego Sherman od razu przystąpił do przygotowania ekspedycji w dół rzeki.

Powróciwszy do Memphis 12 grudnia z dywizją M. L. Smitha, Sherman zastał tam tysiące nowych ochotników, przysłanych z północy przez McClernanda, zebranych w dwie dywizje pod dowództwem generałów Andrew J. Smitha i George’a W. Morgana. Nie tracąc czasu, z wielką energią wziął się za organizowanie nowych oddziałów, gromadzenie statków do transportu żołnierzy w dół rzeki i ustalanie zasad współdziałania z wiceadm. Davidem D. Porterem, który 1 października zajął miejsce Davisa na stanowisku dowódcy federalnej Flotylli Missisipi.

Nowy plan Granta zrodził się już 3 grudnia, kiedy Grant po raz pierwszy zasugerował Halleckowi związanie sił Pembertona w północno-zachodniej części Mississippi oraz wykorzystanie oddziałów z Memphis i Helena do zaatakowania Vicksburga od tyłu przez ekspedycję rzecz­ną. Dwa dni później Grant powtórzył głównodowodzące­mu, że wspólna akcja oddziałów z Memphis i Helena, osłanianych przez okręty Portera, pozwoli na przerzucenie wojska w pobliże ujścia rzeki Yazoo oraz atak na słabo obsadzony Vicksburg (załoga 6000 pod dowództwem gen. Martina L. Smitha) od północnego zachodu. Plan był bardzo ryzykowny, gdyż działania obu skrzydeł wojsk, nacierających na Vicksburg, musiałyby się toczyć w wa­runkach całkowitego braku łączności. Na dodatek cienka linia zaopatrzenia Granta, rozciągająca się na długości

4 Grant Personal Memoirs, op. cit., rozdział XXX.

200 mil, była narażona na ataki konfederatów i mogła być łatwo przerwana. Jednak Grant był gotów podjąć ryzyko z obawy, że McClernand zdąży spłynąć ze swą armią w dół rzeki, a on, trzymając Pembertona w szachu z dala od Vicksburga, mimowolnie dopomoże mu w odniesieniu łatwego zwycięstwa.

Ostrożny i przewidujący Halleck dobrze rozumiał za­grożenia czyhające na Granta, dlatego 7 grudnia kazał mu wstrzymać dalszy marsz na południe od Tallahatchie i przygotować ekspedycję rzeczną z Memphis. Sprawę dowództwa nad wyprawą w dół rzeki Halleck pozostawił do uznania Grantowi, który natychmiast oddał komendę nad nią swemu przyjacielowi Shermanowi (od czasu bitwy pod Shiloh Grant i Sherman bardzo się zaprzyjaźnili) i 8 grudnia powiadomił o tym Waszyngton. Większość sił Pembertona przeznaczonych do obrony Vicksburga (24 000 żołnierzy) stała przed jego frontem na linii rzeki Yalobusha i Grant miał nadzieję, że zdoła je związać, zanim Sherman nie wyjdzie na tyły Vicksburga. Im dalej na północ znajdowały się główne siły Pembertona, tym większe szanse dawał Grant akcji Shermana.

RAJD VAN DORNA NA HOLLY SPRINGS

W 1862 r. Holly Springs było jednym z większych miast w Mississippi. Zasiedlone głównie przez energicz­nych i przedsiębiorczych przybyszów z Wirginii, wyrosło na eleganckie i kwitnące centrum życia towarzyskiego i handlu. Przygotowując się do swojej lądowej kampanii, Grant utworzył w Holly Springs bazę zaopatrzeniową, jakiej nie miała do tej pory żadna współczesna armia połowa na świecie. Wszystkie większe budynki w mieście zamieniono na magazyny, wypełniono odzieżą, żywnością, paszą dla koni, medykamentami, bronią, amunicją i pro­chem. Oprócz tego w magazynach znalazły się wielkie

ilości whisky i cygar, artykułów szczególnie łubianych przez żołnierzy na froncie. To, co nie pomieściło się pod dachem, stało na zewnątrz „pod chmurką”. Ulice zastawiono tysiącami beczek z mąką i bekonem, skrzyniami pełnymi towarów oraz belami bawełny. Grant był tak pewny bezpieczeństwa bazy w Holly Springs, że umieścił w niej nawet swojego płatnika i kwatermistrza. Wielu oficerów Unii, wykorzystując przerwę w działaniach wojennych, sprowadziło do miasta swoje rodziny. Wśród nich była także żona Granta, Julia, i jego najmłodszy syn, Jesse, którzy przybyli do kwatery generała w ostatnim tygodniu listopada. W sytuacji, gdy prawie wszyscy mężczyźni z Holly Springs poszli na wojnę, między damami z Południa i ich przymusowymi gośćmi panowała dobrze udawana życzliwość oraz szczególne więzi towarzyskie. W mieście stał 1500-osobowy garnizon, dowodzony przez płk. Roberta C. Murphy’ego z 8. pułku z Wisconsin, tego samego, który we wrześniu bez walki oddał lukę gen. Price’owi. Na północ od Holly Springs, wzdłuż linii kolejowej, znajdowały się dwa mniejsze garnizony federalne: jeden — w Davis’s Mili (250 żołnierzy), drugi — w Middleton koło Bolivar (115 żołnierzy).

Tymczasem 5 grudnia ppłk John S. Griffith, dowódca teksaskiej brygady jazdy konfederatów, przedstawił Pember- tonowi plan kawaleryjskiego ataku na Holly Springs. „Jeśli przygotujecie ekspedycję, złożoną z 3000 lub 4000 ludzi — pisał Griffith do dowództwa — i dacie nam na dowódcę generała Van Dorna, nad którego nie ma dzielniejszego człowieka, spenetrujemy tyły wroga, zdobędziemy Holly Springs, Memphis i inne miejsca (...). Jeśli nie, i tak zmusimy nieprzyjaciela do pozostawienia na swoich tyłach, w celu ochrony linii zaopatrzenia, większej ilości sił, niż nasza kawaleria mogłaby znieść, gdybyśmy pozostali na froncie”5.

5 Robert G. H a r t j e , Van Dorn, tire Life and Times of a Confederate General, 1967, s. 161.

Pemberton podchwycił myśl Griffitha i w dniach 12-14 grudnia kazał ściągnąć do Grenady trzy brygady jazdy: ppłk. Griffitha, płk. Williama H. Jacksona i płk. Roberta McCullocha. Grupa konfederackiej jazdy w sile 3500 ludzi 15 grudnia przeprawiła się przez rzekę Yalobusha na wschód od Grenady i rozbiła obóz na jej północnym brzegu. Tutaj dołączył do niej gen. Van Dorn, któremu Pemberton oddał komendę nad kawalerią. Van Dorn — wschodząca gwiazda Konfederacji na początku wojny — nie sprawdził się jako dowódca departamentu i armii złożonej głównie z piechoty, ale miał reputację świetnego kawalerzysty oraz dzielnego człowieka. Teksańczycy, którzy dobrze znali generała z czasów jego służby w Teksasie, przywitali go z radością i chętnie wyruszyli na wyprawę pod jego komendą. Na widok dziarskiego dowódcy, jadą­cego na czele kolumny, jeden z żołnierzy napisał później:

„Kiedy na niewielkim wzgórku zobaczyłem generała Van Dorna, dosiadającego wspaniałej, czarnej klaczy, wydał mi się wtedy najdoskonalszym generałem, jakiego kiedykol­wiek widziałem”6.

Następnego dnia przed zmrokiem kawalerzyści Van Dorna, zaopatrzeni w trzydniowe racje świeżej żywności i solone mięso na 15 dni, wyruszyli na wschód, aby następnie skręcić w kierunku północnym. W dniach 16-19 grudnia kolumna ciągnęła na północ z dala od linii kolejowej przez miejscowości Houston, Pontotoc, New Albany do rzeki Tallahatchie. Koło Pontotoc kolumnę Van Dorna 18 grudnia wyśledziła 800-osobowa grupa jazdy federalnej. Konfederaci mogli łatwo zgnieść słabszego liczebnie przeciwnika, ale chcąc uniknąć konfrontacji, zignorowali go i poszli dalej na północ. Van Dorn prowadził swoich ludzi bocznymi ścieżkami, nie zdradzając im celu wyprawy. Minął kilka dróg prowadzących na zachód do

6 Ibidem, s. 162

Holly Springs, starając się w ten sposób przekonać miej­scową ludność i federalne patrole, że kieruje się w stronę Bolivar. Tymczasem Grant, zaalarmowany 19 grudnia wymarszem Van Dorna z Grenady, postawił w stan gotowo­ści wszystkie posterunki na swoich tyłach i na wszelki wypadek kazał ewakuować z Holly Springs rodzinę. „Wi­działem przytłumione, ciemne wnętrze pustego wagonu i matkę siedzącą cicho na siedzeniu, podczas gdy ja kuliłem się ze strachu na pospiesznie rozłożonym posłaniu na podłodze (...)” — wspominał wiele lat później Jesse Grant, uciekając pociągiem wraz z matką z Holly Springs w noc poprzedzającą atak konfederatów7. Dopiero 20 grud­nia kurier z Pontotoc przywiózł Grantowi wiadomośćo prawdopodobnym celu marszu Van Dorna, ale było już za późno, żeby uniknąć katastrofy.

19 grudnia kolumna Van Dorna po południu znalazła się na mało uczęszczanej drodze z Ripley do Holly Springs, w odległości 25 mil od miasta. Przemarsz wojska wąską, błotnistą drogą trwał przez całą noc, ale nad ranem konfederaci znaleźli się na pozycjach wyjściowych do ataku. Zaprawieni w walkach z Indianami Teksańczycy po cichu zlikwidowali nieliczne czujki federalne przy wjeździe do Holly Springs od północnego wschodu, otwierając swym towarzyszom drogę do szarży. Chwilę później dwie kolumny konfederackiej jazdy wpadły do miasta w pełnym galopie niosąc ze sobą pożogę i zniszczenie. Atak był tak niespodziewany, że większość żołnierzy federalnych nie zdążyła nawet chwycić za broń. Kawaleria Van Dorna dosłownie przejechała po wyrwanej ze snu piechocie Uniii prawie w całości wzięła ją od razu do niewoli. Płk Murphy został wyciągnięty spod łóżka w swojej kwaterze i postawiony przed Van Dornem w samej bieliźnie. Zastępca Murphy’ego — ppłk Quincy McNeill, a także mjr John J.

7 Jesse G r a n t , In the Days of My Father General Grant, „New York Times”, 9 czerwca i 2 lipca 1924.

Mudd zebrali kilkuset żołnierzy i sformowali czworobok na centralnym placu miasta, gdzie rozgorzała zacięta walka, w której używano głównie rewolwerów, bagnetów i szabli (relacje z bitwy o Holly Springs są jedynym oficjalnie odnotowanym przypadkiem walki wręcz przy użyciu szabli podczas wojny secesyjnej na Zachodzie). Mudd z grupą około 130 żołnierzy przebił się i zdołał uciec. McNeill stawiał przez jakiś czas opór, ale po stracie 8 zabitych oraz 39 rannych i on się poddał. Wtedy na ulice miasta wyległy setki wiwatujących kobiet, starców i dzieci, obdarowując południowych kawalerzystów żywnością oraz prezentami. Chwila ta wywarła niezapomniane wrażenie na Griffithie, który wspominając przyjęcie, jakie zgotowali mieszkańcy miasta swym wyzwolicielom, napisał:

„Czułem, że mogę zaatakować bramy piekła i dopaść samego diabła”.

Nie chcąc tracić czasu, konfederaci zwolnili swoich jeńców na słowo i zaczęli systematycznie niszczyć federalne zapasy. Podpalili 20 do 30 budynków zamienionych na magazyny i wysadzili w powietrze pełne towarów pociągi gotowe do odjazdu na południe. Niebo zasnuły dymy pożarów, a powietrze wypełniły odgłosy wybuchającej amunicji. Wzdłuż ulic płonęły bele bawełny i beczki z mąką. Whisky dosłownie płynęła strumieniami, gdyż oficerowie w obawie, że żołnierze mogliby się upić, kazali porozbijać baryłki z alkoholem. Jeden ze świadków zapa­miętał, że naraz „wypalono 3000 cygar”. Wielu kon­federatów uzupełniło swoje ubogie wyposażenie w nowe płaszcze, dobre buty i szerokoskrzydłe kapelusze Unii. Każdy żołnierz zabrał ze sobą tyle broni i żywności, ile zdołał unieść. W ciągu kilku godzin z gromady niejednolicie odzianych i uzbrojonych zawadiaków, ludzie Van Dorna stali się najlepiej wyposażoną kawalerią świata.

Wieczorem, w świetle pożarów i przy akompaniamencie nie milknących eksplozji, napastnicy opuścili Holly Springs,

kierując się wzdłuż torów kolejowych na północ. Za nimi zostały zgliszcza magazynów, zawierających jeszcze do niedawna 5000 karabinów i 2000 rewolwerów, 100 000 sztuk odzieży i elementów wyposażenia wojskowego, 5000 beczek z mąką i inną żywnością, 1000 bel bawełny, medykamentów wartych prawie 1 milion dolarów oraz innych towarów o szacunkowej wartości 600 tysięcy dolarów.

21 grudnia na odsiecz Holly Springs przybyła federalna jazda płk. Benjamina H. Griersona. Tego samego dnia kawaleria Van Dorna wpadła do Davis’s Mills, 18 mil na północ od Holly Springs. Tamtejszy garnizon złożony z 250 żołnierzy pod dowództwem płk. Henry’ego Morgana nie przeląkł się przeważających sił wroga i stawił silny opór zza fortyfikacji zbudowanych z podkładów kolejowych oraz bel bawełny. Spieszeni kawalerzyści Van Dorna atakowali trzy razy i trzy razy cofali się pod gradem kul żołnierzy Morgana. W końcu Van Dorn dał za wygraną i nie chcąc tracić czasu wycofał się ze stratą 62 ludzi.

Przez dwa kolejne dni konfederaci jechali na północ, rwąc po drodze linie telegrafu i niszcząc tory kolejowe. Van Dorn upozorował atak na Bolivar, lecz zamiast tego nagle zawrócił i wziął do niewoli federalne patrole na swoich tyłach. 24 grudnia próbował bez powodzenia opanować Middleton, bronione przez 115 dobrze okopanych żołnierzy Unii. Nie mogąc zdobyć miasteczka bez artyleriii wiedząc, że coraz to nowe kolumny federalnej kawaleriidepczą mu po piętach, wycofał się na południe. Święta Bożego Narodzenia ludzie Van Dorna spędzili w siodłach w drodze do Ripley, czując za sobą oddech Griersona i płk. Edwarda Hatcha, który dołączył do pościgu 26 grudnia. Chcąc zyskać na czasie Van Dorn zostawił w Ripley niewielki oddział, który opóźnił pościg, a potem, zręcznie wymknąwszy się z miasta, dołączył do sił głównych. To dało Van Dornowi wystarczająco dużo czasu, żeby 28

grudnia spokojnie przeprawić się przez Tallahatchie i wrócić do bazy w Grenadzie. Kawaleria Unii nie odważyła się przekroczyć rzeki i zawróciła. Błyskotliwy rajd Van Dorna dobiegł końca.

W ciągu dwóch tygodni żołnierze Van Dorna przebyli 500 mil, zadając wojskom Unii prawdopodobnie najcięższą w skutkach porażkę w Mississippi. Z militarnego punktu widzenia rajd na Holly Springs zakończył się całkowitym sukcesem i udowodnił, że działając z zaskoczenia, kawaleria Konfederacji może być jedną z najgroźniejszych broni Południa (z drugiej strony pokazał jednak, że konfederacka jazda jest bezsilna w starciu z dobrze okopaną piechotą federalną). Znaczenie strategiczne rajdu i ilość zniszczonych w jego rezultacie zapasów była wprost niewyobrażalna. Napotykając słaby opór oddziałów Unii, konfederaci, kosztem niewielkich strat, wzięli do niewoli 1800 oficerów1 żołnierzy oraz dokonali zniszczeń szacowanych na ponad2 miliony dolarów, sumę ogromną w dobie wojny secesyj­nej. Atak Van Dorna na Holly Springs stanowił odtąd wzór dla prawie wszystkich podobnych akcji konfederackiej kawalerii na froncie zachodnim.

Propaganda Południa szeroko komentowała wyprawę Van Dorna, starając się podnieść na duchu społeczeństwo przytłoczone klęskami na Zachodzie. Już 27 grudnia korespondent gazety „Mobile Register and Advertisment” napisał:

„Van Dorn jest niewątpliwie właściwym człowiekiem na właściwym miejscu i jeśli pozwoli mu się zachować dowództwo naszej kawalerii, z tego, co było do tej pory jednym z najmniej efektywnych rodzajów broni naszej armii, uczyni jeden ze skuteczniejszych i sławnych”8.

Na nieszczęście dla Konfederacji przewidywania dzien­nikarza z Mobile nie zdołały się spełnić. Pół roku później

8 H a r t j e , op. cit., s . 150.

gen. Earl Van Dorn, którego otaczała nie tylko sława świetnego kawalerzysty, ale także niepoprawnego kobie­ciarza, zginął śmiercią niegodną wielkiego żołnierza. Za­strzelił go 7 maja 1863 r. w Spring Hill (środkowe Tennessee) miejscowy lekarz, zazdrosny o nadmierne zainteresowanie, które przystojny generał okazywał jego atrakcyjnej żonie.

21 grudnia Grant rozpoczął odwrót z Oxfordu do Holly Springs. Zaskoczony wielkością poniesionych strat, cztery dni później wydał rozkaz, w którym odpowiedzialnością za katastrofę w Holly Springs obarczył płk. Murphy’ego. Pominąwszy przyjętą procedurę wojskową, zwolnił go od razu ze służby, uzasadniając, że Murphy nie wystawił dostatecznej ilości wart, a nieprzyjaciel „w momencie ataku znalazł jego żołnierzy w łóżkach”. Mjr Mudd zeznał później, że główną przyczyną klęski w Holly Springs było pijaństwo oficerów Unii. Obwinił przy tej okazji miejscowe kobiety, które — będąc prawdopodobnie w zmowie z kon­federatami — „były wyjątkowo gościnne i miłe, oferując różnorodność wina i brandy” swoim gościom z Północy podczas wielkiego balu świątecznego w noc poprzedzającą atak. Tak więc i mieszkańcy miasta mieli swój udział w jego oswobodzeniu, chociaż ich wolność trwała tylko jeden dzień.

Wieść o zajęciu Holly Springs i zniszczeniu zapasów Unii wywołała radość okolicznych mieszkańców. Radość ta wkrótce przygasła, kiedy okazało się, że Grant wysłał żołnierzy z wozami, żeby zebrali całą żywność i paszę w promieniu 15 mil od linii kolejowej, wzdłuż której poruszały się jego wojska. „Miny wnet im zrzedły i pojawiło się pytanie: Co my mamy teraz zrobić? Odpowiedziałem, że próbowaliśmy się żywić własnym prowiantem, ale ich przyjaciele w szarych mundurach byli na tyle nieuprzejmi, że zniszczyli to, co przywieźliśmy. Trudno się spodziewać, że ludzie z bronią w ręku będą głodować pośród urodzaju.

Poradziłem im, żeby przenieśli się na wschód lub na zachód i jedli to, co zostawiliśmy” 9.

Grant doznał bolesnej porażki, ale zdobył nowe do­świadczenie, które miało mu się przydać w przyszłości. Kiedy stwierdził, że w okolicy są pokaźne zasoby żywności bez wahania postanowił je przejąć i uzupełnić nimi ponie­sione straty:

„Byłem zaskoczony ilością zapasów, jakie oferował nam okoliczny kraj. Okazało się, że moglibyśmy się tu utrzymać przez dwa miesiące, zamiast przez dwa tygodnie, bez przekraczania wyznaczonej strefy działania (...). Nasze straty w Holly Springs były wielkie, ale szybko zrekom pensowały się przez to, co znaleźliśmy w okolicy i nauczkę, jaką dostaliśmy” 10.

RAJD FORRESTA W ZACHODNIM TENNESSEE

Grant był zaniepokojony napadem Van Dorna na Holly Springs i utratą zapasów, ale nie był to wcale koniec jego kłopotów. Jeszcze gorsze wieści nadeszły z zachodniego Tennessee, gdzie szalał nieprzewidywalny Nathan Bedford Forrest. 11 grudnia opuścił on bazę w Columbii na czele brygady kawalerii liczącej 2100 koni. Większość jego żołnierzy stanowili nowi rekruci, nieostrzelani oraz słabo uzbrojeni, ale dowodzeni przez śmiałych i doświadczonych oficerów. Brygada Forresta 15 grudnia przeprawiła się na tratwach przez Tennessee koło Clifton i ruszyła na zachód.

Grant miał w Jackson 10 000 żołnierzy pod dowództwem gen. Jeremiaha C. Sullivana, którego zadaniem było zabez­pieczenie tyłów armii oraz kolejowej drogi dostaw z Colum­bus do Jackson, na linii Tennessee and Ohio Railroad. Sullivan, powiadomiony o pojawieniu się Forresta na zachodnim brzegu Tennessee, wysłał przeciwko niemu

9 Grani Personal Memoirs, op. cit., rozdział XXX.10 Ibidem, rozdział XXX.

grupę kawalerii płk. Roberta G. Ingersolla (800 koni i dwa 3-calowe działa Rodmana). W bitwie koło Lexington 18 grud­nia Forrest rozgromił jazdę Unii (straciła 147 ludzi) i nie tylko zdobył działa, broń oraz amunicję, ale także wziął do niewoli samego Ingersolla. Sukces Forresta i przesadzone wieści o jego sile, przyniesione przez rozbitków z oddziału Ingersolla, zmusiły Sullivana do zamknięcia się w Jackson, co sprawiło, że znaczny odcinek linii kolejowej w terenie został pozbawiony ochrony. Forrest z częścią swojej brygady (400 koni) zaatakował 19 grudnia oddziały Unii na północny wschód od Jackson i pozorując zamiar zdobycia miasta, związał Sullivana walką. W tym czasie jego podkomendny — płk George G. Dibrell, zniszczył ważną stację kolejową — Carrol Station, linię telegrafu i tory 5 mil na północ od Jackson. Wziął przy tym 101 jeńców i uzbroił swoich ludzi w nowe karabiny ze zdobytych magazynów Unii. Inny dowódca Forresta — płk A. A. Russel, obszedł miasto od południa, spalił most i rozmon­tował szyny na linii z Jackson do Bolivar. Dokonawszy dzieła zniszczenia w okolicy Jackson, Forrest przegrupował swoje oddziały i ruszył wzdłuż torów kolejowych na północ, w kierunku Humboldt i Trenton. Kiedy nazajutrz Sullivan wyszedł z miasta, żeby go zaatakować, konfederaci byli już daleko, ubezpieczani jedynie przez nieliczne patrole na swoich tyłach. Silny oddział Forresta pod płk. Jamesem W. Starnesem 20 grudnia zajął Humboldt, zniszczył most, urządzenia kolejowe i bogato zaopatrzone magazyny. W tym czasie Forrest z częścią brygady w ciężkiej walce zdobył Trenton i wziął do niewoli federalny garnizon złożony z 700 ludzi (dowódca płk Jacob Fry). Po krótkim odpoczynku w Trenton, 21 grudnia Forrest z całą brygadą ruszył dalej na północ i zdobył następny magazyn federalny w Rutheford, biorąc przy okazji do niewoli dwie kompanie żołnierzy, które stanowiły jego osłonę. Taki sam los spotkał federalne załogi w Dyer (jedna kompania) i w Kenton (250

żołnierzy). Zniszczywszy uprzednio 5 mil linii kolejowej pomiędzy Rutheford i Kenton oraz most na rzece Obion, brygada Forresta 22 grudnia wyruszyła w kierunku granicy z Kentucky. Nazajutrz konfederaci zdobyli Union City i zmusili do bezwarunkowej kapitulacji stojący tam garnizon Unii (dowódca kpt. Samuel B. Logan). Nie ryzykując dalszego marszu na północ, Forrest skręcił na południowy wschód w kierunku Dresden i Huntington. 24 grudnia zajął miejscowość McKenzie, gdzie pojmał kolejnych 100 żoł­nierzy federalnych. W McKenzie Forrest zatrzymał się na Wigilię, a potem zostawił unionistom „świąteczny prezent” w postaci spalonego mostu i 4 mil zniszczonych torów kolejowych prowadzących do Dresden.

Tymczasem pościg Sullivana był tuż za plecami kon­federatów. Otrząsnąwszy się z szoku, Sullivan wysłał w pole przeciwko Forrestowi trzy kolumny wojska. Jedna z nich zniszczyła most na Obion River, na trasie odwrotu konfederatów, i obsadziła przeprawę. Sullivan był pewien, że tym razem wróg nie wymknie się z pułapki. „Mam Forresta w ciasnym gardle — donosił Grantowi 29 grudnia. — Moje wojska idą na niego z trzech stron i mam nadzieję, że tym razem odniesiemy sukces”. Sullivan nie docenił jednak sprytu przeciwnika. Mając odciętą drogę odwrotu, Forrest obszedł łukiem pozycje unionistów, znalazł inny, zrujnowany most i po naprawieniu go pomaszerował dalej w kierunku przeprawy przez Tennessee pod Clifton. Sul­livan, kiedy tylko zorientował się, że Forrest znowu go przechytrzył, ruszył za nim w pogoń z brygadą płk. Johna W. Fullera. Jednocześnie skierował na tyły konfederatów brygadę płk. Cyrusa L. Dunhama, która miała ich odciąć od przeprawy na Tennessee. Dunham 31 grudnia przeciął drogę odwrotu Forresta pod Parker’s Cross Roads. Mając wroga z obu stron i wiedząc, że nie uda mu się bezpiecznie przeprawić przez Tennessee, Forrest przyjął bitwę, w której przewaga była po stronie wroga (3000 żołnierzy). Częścią

sił atakujących od frontu związał zagradzający mu drogę oddział Dunhama i rozbił go, rzucając resztę swojej brygady na flanki i tyły unionistów. Potem błyskawicznie zmienił front i odparł atakującego go z tyłu Fullera. Poniósł przy tym znaczne straty (około 500 ludzi, głównie jeńców, w zestawieniu ze stratami Unii — 237 ludzi). Po bitwie odszedł do Lexington z końmi, bronią i ura­towaną zdobyczą, ł stycznia dotarł do Tennessee i po rozbiciu pułku federalnej kawalerii, który blokował mu dostęp do rzeki, przeprawił się na tratwach, zatopionych uprzednio w płytkiej wodzie koło Clifton. Kilka dni później zmęczeni i zdziesiątkowani, ale szczęśliwi kon­federaci powrócili do Columbii. Po wypoczynku, który trwał przez cały styczeń 1863 r. i uzupełnieniu strat, mieli znowu ruszyć do akcji, wzbudzając jak zwykle panikę oraz niosąc zniszczenie na tyłach wroga.

W ciągu trzytygodniowej wyprawy kawalerzyści Forresta zerwali 60 mil torów kolejowych na „życiodajnej” linii zaopatrzenia Granta z Columbus do Jackson, powodując wstrzymanie komunikacji na tym odcinku do marca 1863 roku. Przerwali przy tym połączenie telegraficzne Granta, co pozbawiło go łączności z północą na tydzień. Zdobyli kilka garnizonów Unii, wzięli do niewoli więcej jeńców niż liczyła cała brygada Forresta, a także wprowadzili zupełny chaos na tyłach Granta.

Sukcesy południowej kawalerii zmieniły układ sił na froncie zachodnim, dowiodły jej wartości i pozwoliły utrzymać wpływy Konfederacji w Tennessee. Mimo porażek ponoszonych do końca wojny przez armie Południa na Zachodzie, konfederacka jazda pozostała tam jedynym, jasnym punktem skonfederowanych stanów. Van Dorna zabrakło już w połowie 1863 r., ale Morgan, a zwłaszcza Forrest, tkwili niczym cierń w ciele armii, dowodzonych przez Granta i Shermana. Nic dziwnego, że obaj wielcy dowódcy Unii określali Forresta mianem „diabła” i chociaż.

ogólnie więcej uwagi poświęcano dokonaniom słynnego Jeba Stuarta (walczył na froncie wirginijskim), to zarówno Grant, jak i Sherman twierdzili, że nigdzie nie spotkali twardszej kawalerii wroga niż na Zachodzie

Zniszczenie głównego punktu dostaw Granta w Holly Springs i wypad Forresta sprawiły, że 40-tysięczna armia Unii pozostała bez zaopatrzenia na terytorium wroga. Grant odwołał ofensywę w głąb Mississippi oraz postanowił wrócić do Grand Junction i La Grange. 23 grudnia był z powrotem w Holly Springs. Odwrót jego wojsk odbywał się w całkowitym porządku i bez pośpiechu, pod osłoną ekspedycji wodnej wysłanej 24 grudnia z Helena na rzekę Tallahatchie. Odchodząc na północ, żołnierze Unii niszczyli za sobą tory kolejowe, które jeszcze niedawno z takim trudem naprawiali. Rezygnując z marszu w głąb terytorium wroga, Grant postanowił odbudować szlak kolejowy na zachód i przenieść swoją kwaterę do Memphis. Pragnął tym samym uczynić z Missisipi nową drogę dostaw, mniej narażoną na ataki konfederatów niż szlak kolejowy z Co­lumbus. W oczekiwaniu na zakończenie prac przy naprawie torów do Memphis, Grant pozostał w Holly Springs, które wojska Unii ostatecznie ewakuowały w dniach 9-10 stycz­nia 1863 roku. Przez cały ten czas Grant niecierpliwie nasłuchiwał wieści od Shermana i McClernanda.

ATAK SHERMANA POD CHICKASAW BLUFF

Przerwanie linii telegraficznej uniemożliwiło Grantowi komunikację z Shermanem i Porterem w Memphis. Nie mógł więc ostrzec ich o utracie bazy w Holly Springs i nagłym odwrocie na północ. Sherman sądził, że Grant związał walką większość oddziałów Pembertona w północ-

11 W swoich pamiętnikach Sherman posunął się nawet do stwierdzenia, że w Tennessee i Mississippi przyszło mu walczyć z najlepszą kawalerią na świecie.

nej części Mississippi, a ponieważ obawiał się przybycia McClernanda, więc rozpoczął swój lądowo-wodny atak na Vicksburg. Tego samego dnia, kiedy Van Dom zniszczył Holly Springs, Sherman zaokrętował w Memphis trzy dywizje liczące 21 000 żołnierzy i pod osłoną okrętów Portera popłynął w dół rzeki. W Helena 21 grudnia dołączył do swoich sił 12 000 żołnierzy gen. Fredericka Steele’a i kontynuował natarcie nieświadomy tego, że Pemberton zdążył wysłać posiłki do Vicksburga. Załogę twierdzy 29 grudnia wzmocniło 14 000 ludzi z Grenady gotowych stawić czoło ekspedycji Shermana.

Tymczasem McClernand przeżywał ciężkie chwile w Springfield. Przygotowania do ataku w dół Missisipi szły dobrze, ale McClernanda niepokoił brak rozkazu do wyru­szenia do Memphis. W połowie grudnia zaczął wysyłać niecierpliwe telegramy do Waszyngtonu, jednak odpowiedź, którą otrzymał nie była zachęcająca. Miał wziąć udział w operacji przeciwko Vicksburgowi, lecz nie jako samo­dzielny dowódca, tylko podwładny Granta. Całą Armię Tennessee objął XIII Korpus Granta, dlatego konieczne stało się jego podzielenie na mniejsze związki taktyczne. Siły Granta podzielono 18 grudnia na cztery korpusy (XIII, XV, XVI i XVII) i oddano jeden z nich (XIII), przeznaczony do ataku w dół Missisipi, pod dowództwo McClernanda. McClernand, jako podwładny Granta musiał więc czekać na jego rozkaz do wkroczenia do akcji i to budziło w nim najgorsze obawy.

Nominacja McClernanda była Grantowi nie na rękę, ale zgodnie z instrukcją z Waszyngtonu wysłał mu stosowny rozkaz już 18 grudnia. Rozkaz ten nie dotarł do McCler­nanda z powodu ataku Van Dorna na Holly Springs i przerwania łączności. McClernand mógł więc tylko czekać i się denerwować. Zniecierpliwiony, 23 grudnia zatelegrafował jeszcze raz do Waszyngtonu i w końcu dostał zgodę na wyruszenie do Memphis. Ostatecznie

dotarł tam 28 grudnia tylko po to, żeby dowiedzieć się, że jego wojska kilka dni wcześniej popłynęły z Shermanem do Vicksburga. McClernand, zawiedziony w swych am­bicjach, był przekonany, że padł ofiarą spisku Hallecka i Granta, nie zamierzał się jednak poddawać. Wściekły, że nie może udowodnić swoich podejrzeń, 30 grudnia ruszył parowcem „Tigress” w dół rzeki w poszukiwaniu swojego uciekającego dowództwa.

Tymczasem już na początku grudnia adm. Porter wysłał trzy swoje pancerniki („Cairo”, „Cincinnati” i „Lou­isville”) oraz dwie lżej opancerzone kanonierki na re­konesans rzeki Yazoo, którą Sherman zamierzał dotrzeć do zewnętrznej linii obrony Vicksburga. W zimny poranek 12 grudnia okręty Unii zaczęły oczyszczać nurt rzeki z podwodnych min elektrycznych (torpedoes) i wielkich 5-galonowych (około 17,5-litrowych) szklanych baniek na whisky, wypełnionych czarnym prochem (tzw. de- mijohns), którymi konfederaci zabezpieczyli zamulone wody rzeki. Marynarze Unii oczyścili 23 mile krętego biegu Yazoo, kiedy zostali ostrzelani przez konfederackie baterie 7 mil na północ od Vicksburga. Płynący na czele małej flotylli pancernik „Cairo” (dowódca kmdr ppor. Thomas O. Selfridge) zbliżył się do brzegu, żeby odpowiedzieć ogniem i wszedł na pole minowe. Wstrzą­śnięty dwiema silnymi eksplozjami okręt zatonął w ciągu 12 minut (bez strat w ludziach) jako pierwsza jednostka Unii zniszczona przez konfederacką torpedę '2.

W Boże Narodzenie, 25 grudnia, flotylla Unii z Memphis, złożona z 3 pancerników, 7 kanonierek i 59 transportowców, przybyła do plantacji Milliken’s Bend w Luizjanie, 18 mil (32 km) powyżej Vicksburga. Na pokładach statków

12 W 1964 r. wrak „Cairo” został wydobyty z dna Yazoo i po kilkuletniej rekonstrukcji w 1977 r. wystawiony jako obiekt muzealny w Narodowym Parku Wojskowym w Vicksburgu (Vicksburg National Military Park).

znajdowało się około 33 000 żołnierzy i 10 baterii dział, podzielonych na cztery dywizje, którymi dowodzili: gen. Morgan, gen. A. J. Smith, gen. M. L. Smith i gen. Steele. Sherman wysłał z Milliken’s Bend na zachód brygadę płk. Stephena G. Burbridge’a z dywizji A. J. Smitha, z zadaniem zniszczenia linii kolejowej łączącej Vicksburg ze Shreveport i odcięcia miasta od źródeł zaopatrzenia w Luizjane i Teksasie. Zadanie to Burbridge wykonał bez kłopotów i 27 grudnia dołączył do sił głównych wraz z resztą dywizji A. J. Smitha oczekującą na jego powrót w Milliken’s Bend. Tymczasem pozostałe oddziały Shermana 25 grudnia wpły­nęły na Yazoo, przygotowując się do lądowania na położo­nej 13 mil w głębi rzeki plantacji Johnsona. Sherman zamierzał szybko i niepostrzeżenie wyładować wojska u ujścia zalewiska Chickasaw Bayou, a potem, korzystając z zaskoczenia, opanować strome zbocza Chickasaw Bluff (w południowo-zachodniej części płaskowyżu Walnut Hills, na którym leży Vicksburg) i wyjść na tyły miasta, aby je zdobyć od strony lądu. W razie gdyby obrona okazała się zbyt silna, mógł przeciąć komunikację kolejową między Vicksburgiem i Jackson, utworzyć własną bazę zaopat­rzeniową nad Yazoo oraz poczekać na przybycie Granta z resztą armii.

Zgodnie z planem, 27 grudnia trzy dywizje Shermana wylądowały na plantacji Johnsona, położonej na połu­dniowym brzegu Yazoo, w odległości 7 mil na północ od Vicksburga (dywizja Morgana w środku, dywizja Steele’a na lewo od niej, a dywizja M. L. Smitha po prawej stronie Morgana). Dywizja A. J. Smitha lądowała nazajutrz, tworząc skrajne, prawe skrzydło ugrupowania wojsk Unii. Sherman uformował swoje oddziały w cztery kolumny dywizyjne i ruszył przez Chickasaw Bayou w kierunku Chickasaw Bluff odległego o 4 mile od Vicksburga. W dniach 27-28 grudnia kolumny Shermana posuwały się ciężko w bagnis­tym terenie ku wyżej położonym obszarom, tocząc drobne

potyczki z wycofującymi się patrolami konfederatów (w trakcie rekonesansu 28 grudnia ciężko ranny został gen. M. L. Smith, którego zastąpił weteran bitwy pod Shiloh — gen. David Stuart). Teren był trudny, po­zalewany przez wysokie wody rzeki, pozostawiające niewiele suchych miejsc, przez które można było prze­prowadzić wojsko. Tylko wąskie paski lądu, przypo­minające groble, prowadziły przez Chickasaw Bayou w kierunku wzgórz, za którymi leżał Vicksburg.

Sherman nie wiedział, że utracił element zaskoczenia i że czeka go ciężka próba ognia. Jak się później okazało, na jednej z plantacji na zachodnim brzegu Missisipi, na północ od Vicksburga, znajdowała się prywatna linia telegraficzna. W Wigilię 24 grudnia operator stacji telegrafu w Vicksburgu przyjął stamtąd ostrzeżenie, które postawiło w stan gotowości cały garnizon: „Wielki Boże, Phil, zeszłej nocy minęło nas 81 kanonierek i statków transportowych (...).” Zanim Sher­man dotarł do Yazoo, konfederaccy dowódcy Vicksburga, informowani o ruchach wojsk Unii przez swoich szpie­gów z Memphis i innych miejsc wzdłuż Missisipi, zdążyli obsadzić 10-milowy odcinek Walnut Hills, od leżącego na północnym skraju płaskowyżu Haines’s Bluff do Chickasaw Bluff, działami i ludźmi z załogi twierdzy oraz częścią posiłków przysłanych przez Pembertona z Grenady. W czasie gdy Sherman wyładowywał wojska na brzegu Yazoo, 12 000 konfederatów, pod dowództwem gen. Stephena D. Lee, czekało w ukryciu na nadejście wroga, a dalsze 13 000 było w drodze do Vicksburga. Stanowiska obrońców, górujące nad wszystkimi przej­ściami, którymi musieli nadejść żołnierze Shermana, wydawały się nie do zdobycia. Chcąc je zaatakować, unioniści musieli najpierw przebyć szeroki pas mokradeł przez wąskie przejścia, kontrolowane przez konfederackie działa i strzelców wyborowych, a potem na oczach

przeciwnika wspiąć się na zbocza Chickasaw Bluff, gdzie czekali na nich żołnierze gen. Lee, okopani na wierzchołkach wzgórz.

Trudno zrozumieć, dlaczego w takich warunkach Sher­man zdecydował się na atak, nawet jeśli był przekonany, że główne siły Pembertona znajdują się 70 mil na północ od Vicksburga. Na dodatek nie sprzyjała mu pogoda. W dniach poprzedzających przybycie flotylli unionistów, okolice Vicksburga nawiedziły obfite deszcze, co jeszcze bardziej podniosło stan okolicznych wód. Zmiana warunków w te­renie uniemożliwiła Shermanowi wprowadzenie do walki większości dział i prawie połowy wojsk. Jednak Sherman był zdecydowany walczyć. Chcąc zdążyć przed przybyciem McClernanda i nie zawieść zaufania Granta, 28 grudnia podjął próbę obejścia konfederackich pozycji, ale bez rezultatu, dlatego następnego dnia zarządził generalne natarcie.

Główny atak na centrum obrony konfederatów nastąpił 29 grudnia w południe. Poprzedził go silny ostrzał ar- tyleryjski, prowadzony wzdłuż całej linii federalnej. Z po­wodu trudności terenowych Sherman mógł rzucić na Chickasaw Bluff tylko dywizję gen. Morgana mającą najtwardszy grunt pod nogami, a także ściągniętą mu na pomoc z lewego skrzydła dywizję gen. Steele’a, który uznał atak na swoim odcinku za niemożliwy do wykonania. W tym czasie dywizja gen. A. J. Smitha miała zbrojnie demonstrować na prawym skrzydle wzdłuż drogi biegnącej u podnóża Walnut Hills, z Vicksburga do Yazoo City, stwarzając wrażenie, że głównym celem ataku jest miasto, a nie osłaniające je nadrzeczne wzgórza. Nacierający na Chickasaw Bluff żołnierze Unii, w większości niedoświad- czeni ochotnicy z zaciągu McClernanda, którzy byli w ogniu po raz pierwszy, musieli przebyć — jak to określił gen. Morgan — „brudne i pogmatwane bagno, pod deszczem granatów, kartaczy i kul Minie”. Część oddziałów pogubiła

się w gęstwinie drzew i w ogóle nie poszła do natarcia. Kiedy na dodatek zawiodła wspomagająca akcja A. J. Smitha na prawym skrzydle, obrońcy, słabsi liczebnie, ale wsparci ogniem dział i bezpiecznie ukryci w okopach, nie mieli kłopotu z odparciem głównego ataku.

W nocy oddziały Unii pozostały na stanowiskach wśród mokradeł. W tym czasie Sherman wspólnie z Porterem planowali przerzucenie w dniu 31 grudnia 10 000 żołnierzy z dywizji Steele’a i Stuarta pod osłoną kanonierek w głąb Yazoo oraz przeprowadzenie kolejnego ataku na prawe skrzydło konfederatów na Haines’s Bluff. Gęsta mgła, która w nocy na 1 stycznia zawisła nad wodą, uniemożliwiła bezpieczną nawigację po rzece, co spowodowało odwołanie akcji. Ze swoich obozów nad Chickasaw Bayou żołnierze Unii słyszeli odległy gwizd pociągów, przywożących do Vicksburga posiłki od Pembertona i mogli dostrzec nowe oddziały konfederatów, maszerujące w kierunku Haines’s Bluff. 2 stycznia rano oddziały Shermana wsiadły na statki i odpłynęły do Milliken’s Bend. Powodem odwrotu były duże straty, beznadziejna pozycja wśród moczarów u podnóża wzgórz, obsadzonych przez wroga, a także padające deszcze, które groziły podniesieniem stanu wód oraz odcięciem wojsk na zdradliwych rozlewiskach Chicka­saw Bayou.

Sherman stracił 1776 ludzi (208 zabitych, 1005 rannych i 563 zaginionych) w potyczkach przy przejściu przez mokradła oraz w nieudanym ataku na Chickasaw Bluff. Konfederaci mieli tylko 63 zabitych, 134 rannych i 10 zaginionych. Sherman oskarżył później niektóre swoje oddziały o tchórzostwo i miał za złe gen. Morganowi, że osobiście nie poprowadził swych żołnierzy do ataku. Gen. Morgan śmiało odrzucił te oskarżenia i sam zarzucił Shermanowi nadmierny pośpiech oraz nietrafny wybór miejsca natarcia.

ZDOBYCIE ARKANSAS POST

W Milliken’s Bend Shermana 2 stycznia 1863 r. od­nalazł w końcu rozgniewany McClernand. Poinformował Shermana o zatrzymaniu ofensywy Granta i pokazał mu rozkazy z Departamentu Wojny z datą 21 października, które upoważniały go do przejęcia komendy nad eks­pedycją. Dwa dni później McClernand dokonał reor­ganizacji wojsk, które umownie nazwał „Armią Missisipi”, a także podzielił je na dwa korpusy: pierwszy (XIII) pod tymczasowym dowództwem gen. Morgana (dywizje Morgana i A. J. Smitha), drugi (XV) pod dowództwem Shermana (dywizje Steele’a i Stuarta). McClernand wciąż chciał „oczyścić Missisipi z rebeliantów”, nie miał jednak pomysłu jak to zrobić i od czego zacząć. W tej sytuacji Sherman, żeby chociaż częściowo zrehabilitować się za nieudany atak na Vicksburg, od razu podsunął mu pomysł zdobycia konfederackiej pozycji nad rzeką Ar­kansas, znanej jako fort Hindman.

Czterdzieści mil w głąb rzeki Arkansas leżał ruchliwy port Arkansas Post, wyrosły na miejscu francuskiej faktorii handlowej pochodzącej z 1686 r. (po zakupie Luizjany od Francuzów w 1803 r. Arkansas Post stał się częścią Stanów Zjednoczonych i do stycznia 1862 r. pełnił oficjalnie funkcję stolicy stanu Arkansas). W 1862 r. w pobliżu Arkansas Post konfederaci wybudowali ziemne fortyfikacje, które nazwali fortem Hindman. Z Arkansas Post okręty kon- federackie dokonywały wypadów na Missisipi, utrudniając żeglugę Unii w środkowym biegu rzeki. Co prawda McClernand nie miał powodów do szukania rehabilitacji, ale brakowało mu też sukcesów wojennych, które miały otworzyć mu drogę do kariery politycznej. Dał się zatem przekonać Shermanowi, że zabezpieczenie linii dostaw na Missisipi z Memphis do Milliken’s Bend ma znaczenie dla następnych działań przeciwko Vicksburgowi. Pretekstu do

ataku dostarczyło zdobycie przez konfederacki okręt 20 grud­nia u ujścia rzeki Arkansas federalnego transportowca „Blue Wind”, który płynął w dół Missisipi z pocztą i zaopatrzeniem dla wojsk Shermana.

Po trzech dniach przygotowań i poinformowaniu Grantao planowanej akcji, 4 stycznia flotylla Unii (3 pancerniki, 10 kanonierek i taranów oraz 50 transportowców) opuściła Milliken’s Bend. 8 stycznia minęła ujście rzeki Arkansas udając, że wraca do Memphis, po czym wpłynęła do White River i następnego dnia przedostała się na skróty w pobliże Arkansas Post. 10 stycznia siły Unii rozpoczęły wyładunek w odległości 3 mil poniżej fortu Hindman.

Fort Hindman był czworokątną, ziemną fortecą wybudo­waną na podwyższeniu terenu w ostrym łuku rzeki Arkan­sas, nieco poniżej Arkansas Post, wyposażoną w 12 ciężkich dział fortecznych. Załogę Arkansas Post stanowiła dywizja gen. Thomasa J. Churchilla (5500 ludzi), który dostał rozkaz obrony twierdzy za wszelką cenę. Właściwy forti linię okopów wysuniętych przed niego na odległość 1,5 mili obsadzało 4800 ludzi, wspieranych przez 6 dział polowych, pod dowództwem płk. Johna Dunninga. Przeciw­ko nim stanęło 30 000 żołnierzy federalnych z liczną artylerią i okręty Portera.

10 stycznia oddziały Shermana i Morgana rano zajęły pozycje naprzeciw linii konfederackich okopów, zamykając obrońców w worku. W tym czasie pancerniki Unii: „Cin­cinnati”, „Louisville” i ..De Kalb” (dawny „St. Louis”), podpłynęły do fortu i rozpoczęły jego ostrzał z odległości 400 metrów. Artyleria konfederatów odpowiedziała ogniem, ciężko uszkadzając płynący na czele „Cincinnati”. Dopiero zapadające ciemności przerwały walkę, bez wyraźnej przewagi żadnej ze stron. 11 stycznia Porter przesunął swoje okręty na tyły fortu, odcinając konfederatom drogę odwrotu, a także wznowił pojedynek artyleryjski przerwany poprzedniego dnia. Na sygnał artylerii okrętowej otworzyły

ogień federalne baterie polowe, a potem ruszyła do natarcia piechota McClernanda. Nim jednak oddziały Unii zdążyły dojść do linii konfederackich okopów, nad fortem załopotała biała flaga. Po 3,5-godzinnym ostrzale z wody i lądu komendant fortu płk Dunning uznał beznadziejność swego położenia; w tej sytuacji bez konsultacji z gen. Churchillem skapitulował przed Porterem. Podczas gdy w dowództwie konfederatów spierano się o to, kto wywiesił kapitulacyjną flagę, żołnierze Shermana opanowali okopy pozostawione bez obrony oraz wzięli do niewoli zdezorientowanych przeciwników. Churchill nie miał innego wyjścia i musiał się poddać wraz z całą załogą. Konfederaci stracili 28 zabitych, 81 rannych, a także 4800 jeńców i 17 dział. Oddziały Unii miały 134 zabitych, 898 rannych i 29 zaginionych, łącznie 1061 ludzi.

Zajęcie fortu Hindman i pojmanie konfederackiej załogi w Arkansas Post zlikwidowało zagrożenie dla żeglugi Unii na Missisipi, ale nie wpłynęło w istotny sposób na osłabienie pozycji konfederatów w rejonie Vicksburga. Grant uznał akcję McClernanda za niepotrzebną stratę sił oraz środków na bocznym kierunku działań i poinformował o tym wszystkim Waszyngton. „Generał McClernand spłynął do White River i ruszył w pogoń za dzikimi gęśmi do Arkansas Post” — pisał do gen. Hallecka. Naczelny dowódca kazał mu zwolnić McClernanda, ale zanim rozkaz w tej sprawie dotarł do Granta (12 stycznia), wiadomość o zwycięstwie przedostała się do prasy. Grant obawiał się, że w tej sytuacji usunięcie McClernanda zostałoby uznane za nieuzasadniony atak na bohatera wojennego. Na dodatek mogło wyjść na jaw, że inicjatorem pomysłu był Sherman, a do tego Grant nie chciał dopuścić. Okoliczności te nakazywały zamknąć sprawę i czekać na inną okazję do pozbycia się McClernanda.

Zaraz po zdobyciu Arkansas Post wojska McClernanda odpłynęły (13 stycznia) do miasta Napoleon u ujścia rzeki

Arkansas, z którego Sherman i Porter wysłali do Granta wiadomość. Donosili o braku zaufania do McClernanda i zwątpieniu w jego kompetencje dowódcze, ponaglając przy tym Granta do osobistego objęcia komendy nad ekspedycją. Grant 17 stycznia przypłynął osobiście z Mem­phis do Napoleon, gdzie dokonał inspekcji wojsk XIII i XV Korpusów oraz wysłuchał przy okazji skarg oficerów armii i floty na McClernanda. „Tutaj stało się dla mnie jasne — napisał później — że zarówno armia, jak i flota nie wierzą w zdolność McClernanda do dowodzenia i podczas gdy jedna i druga gotowe były zrobić wszystko, co można było zrobić, żeby zapewnić sukces, ta niewiara była elementem ich słabości” l3.

Ponieważ nie było nikogo, kto byłby starszy stopniem od McClernanda i kim można byłoby go zastąpić, Grant nie miał innego wyjścia. Musiał osobiście objąć dowództwo. 18 stycznia skierował całą ekspedycję z powrotem do Milliken’s Bend i Young’s Point, a sam wrócił do Memphis, żeby dokonać niezbędnych przygotowań w celu zabez­pieczenia tyłów wyprawy. Sprawę ochrony zaplecza po­wierzył XVI Korpusowi gen. Stephena Hurlbuta.

Decydując się na Missisipi, jako główną drogę zaopat­rzenia swoich wojsk. Grant kazał Hurlbutowi utrzymać linię kolejową z Memphis do Chrlestonu i wycofać się z Mississippi Central. Jedynym punktem pomiędzy Cairo i Memphis obsadzonym przez wojska federalne miało pozostać Columbus. Wszystkie oddziały i artyleria z opusz­czonych garnizonów chroniących do tej pory kolej oraz brzeg rzeki zostały wysłane na front. Zabezpieczywszy w ten sposób tyły, 29 stycznia Grant przybył do Young’s Point. Następnego dnia, mimo protestów McClernanda, przejął dowództwo nad wyprawą i rozpoczął przygotowania do decydującego ataku na Vicksburg.

13 H a n k i n s o n, op. cit., s. 26.

BITWA POD PRAIRIE GROVE

Wydarzenia na obu skrzydłach Granta wpływały także na przygotowania obronne konfederatów w Vicksburgu.

W końcu 1862 r. rozgorzały na nowo walki na za­chodnim brzegu Missisipi. Po bitwie pod Pea Ridge większość oddziałów konfederackich z Arkansas została wysłana z Van Dornem na lewy brzeg Missisipi, zo­stawiając stan niemal bez obrony. Federalny dowódca Unii na tym obszarze — gen. Samuel Curtis (17 000 żołnierzy) wzmógł nacisk na północny Arkansas i po otrzymaniu posiłków z Missouri (5000 ludzi pod do­wództwem gen. Fredericka Steele’a), na wiosnę próbował zdobyć stolicę Arkansas — Little Rock. W czasie marszu na południe wojska federalne napotkały szereg trudności logistycznych. Zła pogoda, trudny teren i braki w za­opatrzeniu opóźniły ofensywę, dając konfederatom czas na przygotowanie obrony. Kiedy 9 maja armia Curtisa wyszła z górzystego płaskowyżu Ozark na płaski teren koło miasta Searcy, na północ od Little Rock, napotkała opór słabych sił konfederackich gen. Johna S. Roane’a.

Nowy dowódca Departamentu Trans-Missisipi — gen. Thomas C. Hindman, uczestnik bitwy pod Shiloh, zatrzymał część sił idących z Teksasu na pomoc gen. Johnstonowi i ogłosił pobór do wojska, oddając pod rozkazy Roane’a kilka tysięcy ludzi. Oddziały teksaskiej kawalerii (1200 koni) 19 maja zatrzymały przednią straż Curtisa (dowódca płk Peter J. Osterhaus) pod Whitney’s Lane, niedaleko Searcy. Po tym niewielkim (straty unionistów wyniosły 51, a konfederatów 10 ludzi), ale ważnym z psychologicznego punktu widzenia zwycięstwie Południa, Hindman nasilił walkę partyzancką na tyłach wojsk Unii. W obawie o swoje linie komunikacyjne Curtis w końcu czerwca przerwał ofensywę na Little Rock i przesunął ciężar inwazji do wschodniego Arkansas. 12 lipca zdobył ważny port Helena

nad Missisipi, zapewniając sobie w ten sposób bezpieczną drogę dostaw z północy.

Pod koniec lata konfederaci powrócili do Missouri, pokonując oddziały Unii pod Newtonia (30 września). Zaniepokojony ich aktywnością Curtis połączył siły federal­ne z Kansas i Missouri w nową Armię Pogranicza (Anny of the Frontier), oddając ją pod rozkazy gen. Johna M. Schofielda. W październiku trzy dywizje Armii Pogranicza ruszyły do ofensywy wypierając rozproszone oddziały konfederackiej kawalerii płk. Douglasa H. Coopera i płk. Josepha O. Shelby z Missouri. W pościgu za konfederatami podwładny Schofielda, agresywny gen. James G. Blunt, wkroczył ze swoją dywizją (3500 żołnierzy) do Arkansas. 22 października rozproszył pod starym fortem Wayne (2 mile na zachód od granicy Arkansas i Oklahomy) słabsze liczebnie siły Czikasawów i Czoktawów Coopera oraz Czirokezów Standa Watie, powracające na Terytorium Indiańskie. Po tej porażce konfederaci cofnęli się na linię rzeki Arkansas. Na początku listopada armia Schofielda wróciła na kwatery zimowe do Missouri, z wyjątkiem dywizji gen. Blunta, pozostawionej na południe od Pea Ridge. Pod koniec kampanii Schofield zachorował i wyje­chał na leczenie do St. Louis. Dowództwo Armii Pogranicza przeszło w ręce Blunta, który nie zamierzał opuścić okupowanej części Arkansas. W ten sposób obie części wojsk Unii zostały rozdzielone i znalazły się w odległości ponad 70 mil od siebie.

Tymczasem Hindman stanął w obliczu wielkich kłopotów z obroną stanu. Kiedy jego przełożeni, z Davisem włącznie, kazali mu wysłać większość sił do wzmocnienia Pember­tona, zaoponował, twierdząc, że ogołocenie z wojsk Depar­tamentu Trans-Missisipi pozostawi Arkansas na łasce federalnej Armii Pogranicza. W celu udowodnienia swoich racji, w listopadzie Hindman rozpoczął ofensywę na północ, zamierzając wyprzeć inwazyjne oddziały Blunta z Arkansas

i zająć pozycje wyjściowe do wiosennej ofensywy na Missouri.

Armia Hindmana (złożona w znacznej części z poboro­wych, których lojalność wobec Konfederacji budziła wąt­pliwości) zebrała się w Fort Smith i Van Buren nad rzeką Arkansas. Hindman zamierzał związać izolowaną dywizję Blunta od południa kawalerią innego weterana bitwy pod Shiloh — gen. Johna Marmaduke’a, a potem uderzyć przeważającymi siłami piechoty na lewą flankę unionistów od wschodu. Niespodziewanie dla konfederatów Blunt (5000 ludzi z 16 działami) wyszedł z umocnionego obozu, położonego na południe od Pea Ridge, a następnie stanął na drodze konfederackiej kawalerii na północnym skraju gór Boston. 28 listopada zatrzymał pod Cane Hill, 20 mil na południe od Fayetteville, brygadę jazdy płk. Shelby (2000 koni), idącą na czele dywizji Marmaduke’a. W ten sposób Blunt znalazł się 35 mil głębiej na terytorium wroga, a odległość, która go dzieliła od reszty armii wzrosła do ponad 100 mil.

Główne siły Hindmana (11 000 ludzi, 22 działa) 3 grud­nia zaczęły przekraczać góry Boston, aby zniszczyć dywizję Blunta, stojącą pod Cane Hill, zanim przyjdą jej na pomoc pozostałe oddziały Armii Pogranicza. Blunt nie oddał pola i 2 grudnia zatelegrafował do Springfield po posiłki. Dowodzący nimi gen. Francis J. Herron, mimo przenik­liwego zimna, poprowadził dwie pozostałe dywizje Armii Pogranicza (7000 ludzi, 24 działa), pokonując 110 mil trudnego terenu w tempie około 30 mil dziennie. 7 grudnia przed południem, kiedy oddziały Herrona, osłabione wy­czerpującym marszem, były tylko 8 mil od Cane Hill, napotkały siły Hindmana, blokujące drogę przez rzekę Illinois na zboczu lesistego wzgórza w Preriowym Zagajniku (Prairie Grove), 12 mil na południe od Fayetteville. Herron nie wiedział, że konfederaci nad ranem obeszli Blunta i rozdzielili siły Unii, chcąc najpierw zmierzyć się z federal-

nymi posiłkami. Mimo wysokich strat marszowych (w pierwszej fazie bitwy Herron dysponował około 3500 żołnierzami, reszta dotarła później lub została po drodze) oddziały federalne natychmiast ruszyły do boju.

Bitwę rozpoczęło zwycięskie dla konfederatów starcie kawaleriil4. Herron, myśląc, że ma przed sobą tylko niewielkie siły wroga, odgradzające go od Blunta, zdecy­dowanym natarciem piechoty odparł jazdę Marmaduke’a. Potem, korzystając z bierności oddziałów Hindmana, zaj­mujących silną pozycję na wzgórzu, przeprawił swoją artylerię przez Illinois oraz zainicjował dwugodzinny pojedynek artyleryjski, który był wstępem do dwóch krwawo odpartych ataków federalnej piechoty na centrum (gen. Francis A. Shoup) i prawe skrzydło (gen. Marmaduke) Hindmana. Zachęceni powodzeniem konfederaci zeszli ze wzgórza i ruszyli w pościg, lecz z kolei dwa ich kontrataki rozbiły się w ogniu doskonałej artylerii Unii. Nie mogąc przebić się przez barierę ognia federalnych dział, Hindman próbował obejść prawą flankę Herrona. Zanim jednak lewe skrzydło konfederatów (jego dowódcą był pechowy komen­dant Camp Jackson w St. Louis — gen. Daniel Frost) ruszyło do natarcia, zostało zatrzymane ogniem artylerii Blunta, który około godziny 15.00 przybył spod Cane Hill i włączył się do bitwy. Walka przesunęła się na zachód, a znaczyły ją zaciekłe ataki i kontrataki z obu stron. Żaden z przeciwników nie ustąpił pola i dopiero zapadające ciemności zakończyły bój. Po ciemku Hindman, który w pojedynku z federalną artylerią stracił większość swoich dział i nie miał już zapasów amunicji, rozpoczął cichy odwrót. Pozostawiwszy na placu zabitych i wielu rannych (konfederaci stracili co najmniej 1317 ludzi), zdołał się prześlizgnąć pomiędzy dywizjami Blunta i Herrona, a potem

14 W starciu tym brały udział także partyzanckie oddziały kawalerii konfederackiej z Missouri, w których służyli, słynni w późniejszym okresie bandyci z Dzikiego Zachodu, bracia Jesse i Frank James.

schronić w górach Boston. Podczas odwrotu do Van Buren jego armia uległa demoralizacji i w wyniku dezercji skurczyła się do niewielkich rozmiarów. Armia Pogranicza, której straty wyniosły 1251 ludzi, zachowała wartość bojową i wkrótce znowu ruszyła na południe.

Bitwa pod Prairie Grove i inne potyczki w Arkansas pozwoliły Hindmanowi dopiąć swego i zapobiec przenie­sieniu oddziałów Departamentu Trans-Missisipi do Vicks­burga, ale jego akcja sprowokowała siły Unii do nowej ofensywy. W końcu grudnia Blunt (8000 ludzi, 30 dział) zajął Van Buren i wyparł konfederatów za rzekę Arkansas, zapewniając Unii kontrolę nad znaczną częścią tego obszaru. Nigdy więcej armia Południa nie użyła już północno- -zachodniego Arkansas jako bazy do inwazji na Missouri.

BITWA POD MURFREESBORO (STONES RIVER)

W Tennessee gen. Rosecrans, po odparciu konfederackiej armii Bragga i dojściu do Nashville, przez prawie dwa miesiące nie podejmował żadnych działań, tłumacząc się koniecznością uzupełnienia zapasów. Dopiero kiedy do­wiedział się, że Jefferson Davis kazał Braggowi odesłać dywizję gen. Cartera L. Stevensona (8000 żołnierzy) do Vicksburga, a Forrest i Morgan działają na tyłach wojsk Unii, ruszył do przodu. 26 grudnia wyprowadził liczący 44 000 ludzi XIV Korpus z Nashville i pomaszerował w kierunku Chattanoogi, zamierzając wyprzeć siły Bragga ze środkowych oraz południowych regionów stanu. Armia Rosecransa posuwała się na południowy wschód wzdłuż linii kolejowej Nashville and Chattanooga Railrod i drogi z Nashville (Nashville Pike) do Murfreesboro odległego zaledwie o 30 mil. Była podzielona na trzy części. Prawym skrzydłem dowodził gen. McCook (3 dywizje), centrum gen. Thomas (2 dywizje), a lewym skrzydłem gen. Critten- den (3 dywizje). Łącznie siły Rosecransa składały się

z 8 dywizji piechoty i dywizji kawalerii (jedna dywizja Thomasa pozostała jako garnizon Nashville).

Bragg był nadal krytykowany przez wielu swoich gene­rałów, ale wciąż stał na czele armii (20 listopada nazwanej Armią Tennessee) liczącej prawie 38 000 żołnierzy. Siły Bragga składały się z dwóch korpusów: jednego pod dowództwem gen. Polka (2 dywizje), drugiego pod dowódz­twem gen. Hardee (3 dywizje). Kluczowym elementem jego wojsk pozostawała kawaleria. Oprócz świetnej jazdy Forresta i Morgana, Bragg miał dywizję kawalerii pod dowództwem gen. Josepha Wheelera, przeznaczoną do bliższych operacji taktycznych. W ostatnich dniach grudnia jazda Wheelera objechała siły Rosecransa, idące z Nashville. Wheeler zdobywał i niszczył zaopatrzenie i amunicję armii Rosecransa, ale nie udało mu się zatrzymać marszu nie­przyjaciela na południe. Wojska Rosecransa 29 grudnia stanęły na północny zachód od Murfreesboro, przygotowu­jąc się do zaatakowania pozycji konfederatów nad rzeką Stones River. Gdy w zimny, deszczowy wieczór 30 grudnia żołnierze Unii rozbijali obóz, nie wiedzieli, że Bragg ma dokładnie taki sam plan jak Rosecrans — rozbić prawe skrzydło nieprzyjaciela i odciąć go od bazy zaopatrzenia.

O świcie 31 grudnia, zanim Rosecrans zdążył wyprowadzić swój atak, 12 000 konfederatów gen. Hardee uderzyło na prawą flankę wojsk Unii gen. McCooke’a (15 900 żołnierzy). Jednocześnie obie dywizje Polka (14 000) zaatakowały linię federalną w centrum oraz na styku korpusów McCooke’a i Thomasa. Na skutek gwałtownych ataków oddziałów Południa prawe skrzydło wojsk federalnych cofnęło się 3 mile, a linia obrony niemal zgięła się w pół, opierając się na drodze z Nashville i torach kolejowych, przecinających ugrupowania obu armii. Rosecrans na początku nie wiedział o porażce swego prawego skrzydła (w momencie rozpoczęcia bitwy znajdował się na lewym skraju ugrupowania Unii, przy oddziałach Crittendena i Thomasa, liczących 19 500

ludzi, które zgodnie z planem miały wykonać decydujący atak na prawą flankę Bragga). Kiedy się wreszcie zorien­tował w sytuacji, było za późno, żeby odwrócić losy bitwy. Na nieszczęście dla konfederatów, pościg za rozbitymi dywizjami McCooke’a odciągnął większość ich sił dalej na zachód niż planował to Bragg i zakłócił porządek natarcia. To pozwoliło gen. Thomasowi skonsolidować obronę w centrum i za pomocą zmasowanego ognia artylerii utrzymać federalne pozycje do wieczora, zabezpieczając jednocześnie drogi zaopatrzenia armii.

Rosecrans uniknął całkowitej klęski dzięki twardej po­stawie oddziałów gen. Thomasa i przezorności gen. Sheri­dana, który przed świtem postawił w stan gotowości swoją 5-tysięczną dywizję (z korpusu McCooke’a) i opóźnił natarcie konfederatów. Dopiero gdy żołnierzom Sheridana zabrakło amunicji i polegli wszyscy trzej dowódcy brygad (gen. J. W. Sili, płk F. Schaefer i płk G. Roberts), jego dywizja zeszła z pola. Opór Sheridana dał cofającym się oddziałom Unii czas na sprowadzenie posiłków z lewego skrzydła i umocnienie całej, złożonej jak scyzoryk, linii federalnej. Po południu lewe skrzydło Unii, dowodzone przez gen. Crittendena, znalazło się w zakolu rzeki Stones. Kluczem do pozycji federalnej stało się małe wzniesienie, pokryte cedrowym lasem, znane jako Okrągły Las (Round Forest), którego broniła brygada płk. Williama B. Hazena. Bragg zamierzał przełamać tę pozycję, rzucając na nią dwie brygady z korpusu Polka, a gdy to nie pomogło, kolejne cztery z pięciu brygad prawoskrzydłowej dywizji gen. Breckinridge’a (8000 ludzi). Konfederaci atakowali i ponosili ciężkie straty, ale Bragg sądził, że oddziały Unii są w odwrocie i wieczorem wysłał do Richmond triumfalny meldunek o zwycięstwie. „Bóg dał nam szczęśliwy Nowy Rok” — napisał.

Tymczasem bitwa pod Murfreesboro trwała nadal, a jej rezultat był wciąż niepewny. Bragg spodziewał się, że rano

wojska Rosecransa będą daleko od pola bitwy i zostawią go panem sytuacji. Podczas nocnej narady gen. Rosecrans i jego dowódcy postanowili jednak nie oddać pola. W Nowy Rok 1863 r. obie armie toczyły tylko drobne potyczki i odpoczywały, szykując się do wznowienia walki nazajutrz. W dniu, w którym Lincoln podpisywał historyczną pro­klamację o emancypacji, znoszącą niewolnictwo, Rosecrans przerzucił część sił Crittendena (6000 ludzi) na wschodni brzeg Stones River, wychodząc na wzniesienie na prawej flance Bragga. Późnym popołudniem 2 stycznia (żeby nie dać unionistom czasu na zorganizowanie za dnia kontrataku) Bragg rozkazał Breckinridge’owi wyprzeć Crittendena z zajętego terenu. Breckinridge zaprotestował, zauważając, że artyleria Unii rozmieszczona na zachodnim brzegu rzeki ostrzela z boku przemieszczające się oddziały konfederatów. Bragg nie zmienił zdania, chociaż okazało się, że Breckin­ridge miał rację. Jego osłabiona dywizja (4500 ludzi) zdecydowanym atakiem zepchnęła unionistów ze wzgórza i wyparła za rzekę, ale w czasie pościgu dostała się pod zmasowany ogień 58 dział zza rzeki i poniosła ciężkie straty. Śmiały, choć nieudany atak trwał tylko godzinę, przynosząc konfederatom kolejne 1700 ofiar. Podniosły one straty Południa do 10 266 ludzi (1294 zabitych, 7945 rannych oraz 1027 jeńców i zaginionych).

Bragg nie mając dostatecznych sił do wyparcia oddziałów Unii z ich umocnionych pozycji, nocą 3 stycznia zarządził odwrót do Shelbyville i Tullahomy, 65 kilometrów na południe od Murfreesboro. Do zwycięstwa zabrakło mu dywizji gen. Stevensona, wysłanej do Vicksburga. Rosec­rans, którego straty wyniosły 13 249 zabitych i rannych, nie podjął pościgu. Chociaż taktycznie starcie pozostało nie rozstrzygnięte, to jednak Rosecrans utrzymał pole bitwy i to dało mu powód do ogłoszenia swojego zwycięstwa.

Bitwa pod Murfreesboro, jedna z najkrwawszych w tej wojnie, była kolejnym, niezbyt przekonującym zwycięstwem

Unii, podniosła jednak osłabione morale Północy. W rze­czywistości obie armie były tak wyczerpane stratami, że przez następne sześć miesięcy nie podejmowały żadnych aktywnych działań. Armia Rosecransa nie posunęła się naprzód, a konfederaci utrzymali w swoich rękach połu- dniowo-środkową i wschodnią część Tennessee. Jednak Lincoln był zadowolony, że nie doszło do klęski, na którą się wyraźnie zanosiło po pierwszym dniu walki. Była to dla niego jedyna dobra wiadomość tej zimy. „Niech was Bóg błogosławi — pisał do Rosecransa. — Zapewniliście nam ciężko wywalczone zwycięstwo w chwili, w której naród nie przeżyłby klęski”. Prezydent mylił się jednak, sądząc, że Rosecrans weźmie to za dobrą monetę. Już wkrótce generał zaczął skarżyć się na braki w zaopatrzeniu i utys­kiwać, że Waszyngton niedostatecznie wspiera jego wysiłki wojenne, czym tłumaczył swoje opóźnienia oraz bierność trwające przez następne pół roku.

DRUGA WYPRAWA GRANTA NA VICKSBURG (30 stycznia-18 maja 1863 r.)

Bez względu na to, czy generał Grani zdobędzie Vicksburg, jego kampania (...) jest jedną z najbar­dziej błyskotliwych w dziejach świata.

(Abraham Lincoln, 25 maja 1863 r.)

ZIMOWE KŁOPOTY GRANTA

Dla Unii zima 1862/1863 r. była niezwykle trudnym i smutnym okresem. Lincoln miał w polu trzy duże armie: w Wirginii, Tennessee i Mississippi, ale żadna z nich nie odniosła w drugim roku wojny decydującego zwycięstwa, na które czekali wszyscy na Północy. Po początkowych sukcesach Granta pod fortem Donelson i pod Shiloh, wydawało się, że wojna nie potrwa długo; może się skończyć jeszcze w tym samym roku. Tymczasem jego wojska ugrzęzły pod Vicksburgiem, Rosecrans w Tennessee nie palił się do walki, a na Wschodzie nowa Armia. Potomacu gen. Ambrose’a Bumside’a poniosła druzgocącą klęskę pod Fredericksburgiem (13 grudnia). W dodatku częściowe wybory do Kongresu w 1862 r. przyniosły niepowodzenie prezydenckiej Partii Republikańskiej, a w kraju słychać było coraz więcej głosów domagających się pokoju za wszelką cenę. Tymczasem w dolinie Missisipi

nadal padały zimne deszcze, wody w rzekach rosły, a Grant wciąż tkwił na północ od Vicksburga i widoki na powodze­nie jego kampanii przedstawiały się mizernie.

Konfederaci mieli niewielki wpływ na początkowe kło­poty drugiej wyprawy Granta na Vicksburg. W celu zdobycia miasta, które leżało na lewym brzegu Missisipi, Grant musiał założyć bazę do dalszych operacji na tym samym brzegu rzeki, na południe lub na północ od niego. Od czasu, kiedy Shermanowi nie udało się sforsować zalewisk i wzgórz na północny wschód od Vicksburga, Grant wiedział, że podejście do miasta od południa jest dużo korzystniejsze i daje większe szanse na osiągnięcie zwycięstwa. Nie mógł jednak podjąć żadnych konkretnych kroków umożliwiających obejście Vicksburga do czasu ustania zimowych deszczów i opadnięcia wód, grożących powodzią. Wydawało się, że przynajmniej do końca marca, może nawet dłużej, jakakolwiek próba marszu lądem jest niemożliwa.

Doprowadzenie sił federalnych do Vicksburga okazało się ogromnym wyzwaniem, z którym Grant przez długi czas nie mógł sobie poradzić. Zarośnięte, podmokłe tereny powyżej Vicksburga, na których stały oddziały Unii, ograni­czały możliwości działania, a całkiem rozsądne z militar­nego punktu widzenia wycofanie na pewien czas wojsk do Memphis nie wchodziło w rachubę, gdyż przez wielu ludzi, zarówno na Północy, jak i na Południu, mogło być odebrane jako porażka. W dodatku sytuacja polityczna, jaka zaistniała na Północy zimą 1863 r., a także naciski z Waszyngtonu nie pozwalały Grantowi na bierne czekanie do wiosny. Musiał więc coś robić, żeby zadowolić Lincolna i Hallecka. Rozpoczął zatem — jak sam to określił — „serię eks­perymentów, żeby zyskać na czasie i odwrócić uwagę wrogów, jego własnych wojsk i opinii publicznej”. „(...) Osobiście nigdy nie oczekiwałem — wspominał — że którekolwiek z tych przedsięwzięć zakończy się sukcesem.

Tym niemniej, zawsze byłem gotowy je wykorzystać w przypadku, gdyby któreś wypaliło”

Latem 1862 r. przywiezieni potajemnie przez gen. Tho­masa Williamsa żołnierze i robotnicy towarzyszący flocie Farraguta rozpoczęli budowę kanału u stóp półwyspu De Soto, naprzeciwko Vicksburga. Chcieli zmienić bieg Mis­sisipi, aby rzeka znalazła się poza zasięgiem konfederackich baterii. Po wybudowaniu kanału okręty Unii i statki z żołnierzami mogłyby bezpiecznie przepłynąć obok miasta. Projekt ten nie został wówczas zrealizowany, teraz jednak Lincoln przypomniał sobie o nim i gorąco poparł jego wykonanie, na co Grant niechętnie przystał.

Na początku lutego brygady robocze z koipusów McCler­nanda i Shermana przystąpiły z Young’s Point do prac nad poszerzeniem i pogłębieniem dawnego kanału Williamsa. Nowy kanał, nad którym pracowało prawie 4000 żołnierzy i murzyńskich robotników, miał liczyć około 2 km długości, 18 m szerokości i 3,5 in głębokości. Były to parametry wystarczające dla każdego okrętu Unii pływającego po Missisipi. Gdyby udało się ten kanał wykopać, można by zmienić kurs rzeki i ominąwszy Vicksburg, pod osłoną nocy, dotrzeć do wyżej położonych miejsc na lewym brzegu rzeki. Na początku marca budowa kanału była niemal zakończona, ale poziom wody w Missisipi nagle się podniósł, doprowadzając w końcu do katastrofy. W nocy 8 marca wał ziemny, zagradzający dostęp do górnej części kanału, nie wytrzymał naporu rzeki i został przerwany. Wezbrane wody Missisipi zalały całą okolicę, zatopiły obozy i doprowadziły do utonięć setek koni. Ludzie musieli szukać schronienia na wałach. Kiedy po kilku dniach woda opadła, prace wznowiono, ale w przerwie konfederaci zdążyli rozmieścić działa w Warrenton, poniżej Vicksburga, naprzeciw miejsca, w którym kanał miał się łączyć z rzeką.

1 O a t e s, op. cit., s. 470.

Dwie parowe pogłębiarki, sprowadzone specjalnie do prac przy budowie kanału, musiały się wycofać. Plan się nie powiódł.

Równocześnie z budową kanału z Young’s Point, Grant rozkazał gen. McPhersonowi, stojącemu z XVII Korpusem około 60 mil na północ od Vicksburga nad jeziorem Providence (Lake Providence), realizację innego projektu. Projekt ten przewidywał budowę szlaku wodnego z jeziora Providence, poprzez sieć strumieni, cyprysowych bagien i rzek, aż do Red River, przez którą można było wy­prowadzić flotę Unii na Missisipi, 400 mil poniżej Vicks­burga. Zmiana biegu Missisipi uczyniła z jeziora wielkie rozlewisko, oddzielone od rzeki tylko wąskim paskiem lądu. Przekopanie kanału, łączącego jezioro Providence z Missisipi, miało podnieść poziom wody w jeziorze i w strumieniach wypływających z niego, umożliwiając statkom nawigację po okolicznych bagnach i zalewiskach, którymi można się było dostać do żeglownych rzek, prowadzących okrężną drogą na tyły Vicksburga. Grant, choć nie bardzo wierzył w powodzenie projektu, 5 lutego kazał przystąpić do prac, które miały połączyć jezioro z Missisipi. Uważał, że każda praca jest lepsza dla jego żołnierzy, niż bezczynność. Po sześciu tygodniach uznał jednak projekt za zbyt pracochłonny i postanowił go porzucić. 22 marca rozkazał McPhersonowi skoncentrować wojska w Milliken’s Bend, ostatecznie kończąc z pomysłem wyprowadzenia ekspedycji z Lake Providence.

Nie mogąc znaleźć drogi po zachodniej stronie Missisipi, Grant skierował uwagę na wschodni brzeg rzeki i wy­próbował dwie inne możliwości dotarcia do Vicksburga. Pierwsza prowadziła przez Moon Lake i Yazoo Pass, dawną odnogę Missisipi (325 mil na północ od Vicksburga i 6 mil na południe od Helena). Z tego miejsca można było przeprowadzić kanonierki oraz statki z żołnierzami do rzek Coldwater, Tallahatchie i Yalobusha, a później do Yazoo.

Wybór tej drogi pozwalał wojskom Unii zaatakować raz jeszcze pozycje konfederatów na Chickasaw Bluff lub dotrzeć do Vicksburga od wschodu.

Zdolny, młody inżynier ze sztabu Granta — ppłk James H. Wilson, na początku lutego zbadał Yazoo Pass, a także dokonał pomiarów rzeki Yazoo, po czym podłożył potężny ładunek wybuchowy, który przerwał wał odgradzający Missisipi od zalewisk umożliwiających przedostanie się na wody Coldwater i Tallahatchie. Ekspedycja złożona z pancer­nika „Chillicothe”, trzech kanonierek i kilku transportowców wiozących 4500 żołnierzy z Helena (dowódca gen. bryg. Leonard F. Ross) 24 lutego ruszyła w drogę. Kiedy konfede­raci dowiedzieli się o wyprawie, zaczęli ścinać drzewa na trasie flotylli, utrudniając jednostkom Unii żeglugę. Dowodzą­cy flotyllą kmdr ppor. Watson Smith nie posuwał się na tyle szybko, żeby uniemożliwić przeciwnikowi zbudowanie prze­szkody w strategicznie położonym miejscu u zbiegu rzek Tallahatchie i Yazoo, 90 mil na północ od Vicksburga. Na wąskim cyplu, niedaleko Greenwood, gen. William Loring wzniósł z bel bawełny obsypanych ziemią bastion, nazwany fortem Pemberton, i dodatkowo zablokował Tallahatchie wrakiem zatopionego parowca „Star of the West”. Ekspedyc­ja Smitha i Rossa 11 marca została zatrzymana pod fortem i po wymianie ognia artyleryjskiego zmuszona do odwrotu. Atak przeprowadzony przez okręty Unii 13 marca również się nie powiódł. Na 16 marca Smith i Ross zaplanowali decydujące natarcie, lecz gdy kilka celnych pocisków z fortu uszkodziło „Chillicothe”, wyprawa zawróciła ze stratą 6 zabi­tych i 25 rannych. Zanim jednak ekspedycja dotarła do Missisipi, została wzmocniona przez dywizję gen. Isaaca F. Quinby’ego z korpusu McPhersona i wróciła, aby jeszcze raz spróbować wziąć fort Pemberton. W tym czasie konfederaci przysłali Loringowi posiłki z kilkoma działami. Wzmocniona ekspedycja federalna 23 marca znalazła się ponownie pod fortem Pemberton. Na początku kwietnia przez trzy dni

bezskutecznie ostrzeliwała fort, żeby w nocy 4 kwietnia ostatecznie się wycofać.

Kolejną próbę ataku podjął adm. Porter, którego okręty patrolowały szlaki wodne w pobliżu Vicksburga. 14 marca Porter przeprowadził rozpoznanie Steel’s Bayou, na północ od Vicksburga, które poprzez sieć zalewisk i strumieni miało połączenie z rzeką Yazoo poniżej fortu Pemberton. Dwa dni później Porter, na czele 11 okrętów i flotylli statków transportujących 5000 żołnierzy z korpusu Sher­mana, opuścił Missisipi. Zalew Steel’s Bayou okazał się żeglowny, ale kiedy kanonierki, płynące przodem przez zalany las, wpłynęły na Black Bayou i Deer Creek, koryto zaczęło się zwężać. Na koniec okręty Portera natrafiły na gąszcz drzew i podwodnej roślinności, przez które nie potrafiły się przebić. Kiedy marynarze Unii próbowali usunąć przeszkody, w pobliżu pojawili się żołnierze Kon­federacji. 20 marca uwięzione w wodzie kanonierki, po­zbawione osłony piechoty, zostały zatrzymane przez płk. S. W. Fergusona, dowodzącego oddziałem 250 strzelców wyborowych, wspieranych baterią dział. Wkrótce kon­federaci zostali wzmocnieni do 4000 ludzi przez brygadę gen. Winfielda S. Featherstone’a z dywizji Loringa. Walki trwały przez cały dzień 21 marca. Następnego dnia na pomoc flocie przybyło kilka pułków Shermana, które osłoniły odwrót kanonierek do Missisipi, ratując je w ten sposób od zniszczenia (Porter przygotował już okręty do wysadzenia w powietrze, nie chcąc, aby dostały się w ręce wroga), a ich załogi od niechybnej niewoli. 27 marca oddziały Shermana wróciły do swych obozów w Young’s Point, a flota Portera na wcześniejsze pozycje u ujścia Yazoo. Czwarta i ostatnia próba dotarcia do Vicksburga drogą wodną zakończyła się fiaskiem.

Jednocześnie z próbami doprowadzenia przez Granta wojsk do Vicksburga, flota Portera badała możliwości minięcia nadbrzeżnych baterii i przeprowadzenia okrętów w dół rzeki.

Po zniszczeniu w sierpniu 1862 r. ogromnego pancernika Konfederacji CSS „Arkansas”, flota Unii nie napotkała na Missisipi niemal żadnego oporu. Flagowy okręt niezależnej formacji rzecznej Charlesa Elleta, wspomagającej flotę Portera, 406-tonowy taran „Queen of the West” (dowódca płk Charles R. Eilet), 2 lutego minął szczęśliwie działa Vicksburga i po staranowaniu konfederackiego statku „City of Vicksburg”, popłynął w dół rzeki, aby rozpocząć operację niszczenia floty handlowej Konfederacji na Red River oraz jej dopływach. W ciągu dwunastodniowego rejsu Eilet zdobył cztery statki Południa (w tym „De Soto” i „New Era”), potem jednak szczęście go opuściło. „Queen of the West” 14 lutego dostała się pod ogień dział z konfederac­kiego fortu de Russy nad Red River i po wejściu na mieliznę została porzucona przez załogę. Część marynarzy trafiła do niewoli. Eilet z pozostałymi uciekł w dół rzeki, płynąc na belach bawełny, i został uratowany przez pryz „De Soto”, obsadzony północną załogą. Kiedy i ta jednostka wpadła na mieliznę, ludzie Elleta przesiedli się na zdobyty parowiec „New Era” i powrócili na nim w górę Missisipi.

W ślady „Queen of the West” 13 lutego poszedł jeden z najnowszych pancerników Portera „Indianola” (dowódca kmdr ppor. George Brown), ciągnący za sobą dwie barki z węglem dla obu rajderów. W okolicach Natchez Brown natknął się na statek Elleta, płynący z Red River. Wkrótce po tym spotkaniu minął on konfederackie baterie w Grand Gulf i wrócił w okolice Vicksburga. Osamotniona „In­dianola” po kilku dniach pobytu u ujścia Red River ruszyła z powrotem w górę rzeki. Koło Grand Gulf 24 lutego doścignęły ją cztery okręty Południa (w tym zreperowana i obsadzona przez konfederatów „Queen of the West” oraz 655-tonowy taran „Webb”), które wypłynęły za nią w pościg z Red River. W trakcie 1,5-godzinnej nocnej potyczki, w której ciężko uzbrojony pancernik Unii nie mógł wykorzystać swej przewagi

ogniowej, „Indianola” została kilkakrotnie uderzona tara­nem i zaczęła tonąć. Po wyrzuceniu za burtę uzbrojenia, dowódca skierował okręt na brzeg, po czym poddał się wraz z całą załogą. Kiedy konfederaci próbowali włączyć uszkodzony okręt do swojej floty, Porter postanowił go zniszczyć. W tym celu przebudował dużą barkę na atrapę pancernika, który nazwał „Black Terror”. W nocy z 25 na 26 lutego „Black Terror”, mimo ostrzału konfederackich dział, przepłynął z prądem rzeki obok Vicksburga. Obawia­jąc się fałszywego pancernika Unii, konfederacka załoga podpaliła remontowaną „Indianolę” i uciekła. Zarówno ta, jak i poprzednie udane próby minięcia przez okręty federalne nadbrzeżnych baterii Vicksburga miały się oka­zać bardzo istotne dla późniejszej fazy kampanii.

U progu wiosny deszcze zaczęły zanikać, a okoliczne wody opadły, ale Grant był wciąż daleki od swego celu. Ciężka praca przy budowie kanałów, mających ułatwić ruch wojsk, nie posunęła go nawet o krok do przodu. W jego oddziałach zaczął narastać ferment. Zła pogoda i podmokły teren powodowały nasilenie chorób, pojawiły się przypadki dezer­cji, a morale wojska zaczęło słabnąć. Prasa na Północy, niechętna Grantowi, nie pozostawiała na nim suchej nitki, dopominając się, by go odwołano i zastąpiono kimś innym

Tymczasem Lincoln nalegał, żeby Grant jak najszybciej pomaszerował z biegiem Missisipi przez Luizjanę, połączył się z gen. Banksem w dole rzeki i wspólnie z nim zaatakował Vicksburg od południa. Prezydent miał też za złe Grantowi, że ten podjął akcję wypędzania z Depar­tamentu Tennessee wszystkich żydowskich kupców, którzy podążali za jego armią. Wydając 17 grudnia 1862 r. rozkaz w tej sprawie Grant uzasadniał, że prowadzą oni nieuczciwy handel, zaopatrują pokątnie konfederatów i uprawiają szpiegostwo na rzecz Południa. Lincoln, gdy tylko się

2 W tym kontekście pojawiały się nazwiska Fremonta, Huntera i McClellana.

o tym dowiedział, cofnął rozkaz Granta, ponieważ ograni­czał on prawa całej grupy wyznaniowej, której przed­stawiciele służyli w wojskach Unii. W dodatku do Waszyng­tonu zaczęły napływać doniesienia, że Grant znowu pije. Pewien dziennikarz z Cincinnati napisał nawet list, w któ­rym nazwał Granta „biednym, zapijaczonym imbecylem”, który nie umie zorganizować armii, utrzymać jej w ryzach ani skłonić do walki. „Osobiście nie mam nic przeciwko niemu — pisał autor listu — ale wiem, że jest durniem” 3. Lincoln poruszony tymi doniesieniami wysłał kilku emisa­riuszy, żeby przyjrzeli się postępowaniu Granta. Jednym z nich był asystent sekretarza wojny, Charles A. Dana, pracujący do niedawna jako dziennikarz dla gazety „New York Tribune”. Dana towarzyszył armii Granta i przysyłał codziennie meldunki niezwykle pochlebne dla generała, które całkowicie obalały zarzuty jego wrogów. Opinie Dany w znacznym stopniu pozwoliły Lincolnowi odzyskać zaufanie do Granta i na nowo ułożyć ich wzajemne stosunki, które nie uległy już zmianie do końca wojny.

Poparcie Waszyngtonu było Grantowi potrzebne tak samo, jak przychylność natury. W swoich pamiętnikach napisał: „Mimo wszystkich nacisków, jakie na nich wywie­rano, zarówno prezydent Lincoln, jak i generał Halleck wspierali mnie do samego końca kampanii. Nigdy wcześniej nie spotkałem Lincolna, ale jego poparcie dla mnie nie uległo zmianie”4.

GRANT OBCHODZI VICKSBURG

Tymczasem zbliżał się koniec marca, a Grant coraz więcej czasu spędzał w swej kwaterze na parowcu „Mag­nolia”, zakotwiczonym przy brzegu Milliken’s Bend, wpat­rywał się w mapy i myślał, jaki powinien być jego

3 F u 11 e r, op. cit., s. 53.4 H a n k i n s o n, op. cit., s. 32.

następny krok. Sytuacja polityczna nagliła do działania i kiedy wody na luizjańskim brzegu Missisipi zaczęły opadać, do Granta uśmiechnęło się wreszcie szczęście.

Najpierw na pomoc Grantowi ruszył z Baton Rouge adm. Farragut, skłoniony do działania rozkazami z Waszyng­tonu i tragicznym losem „Indianoli”. 14 marca w nocy Farragut podjął próbę przeprowadzenia swoich okrętów pod lufami baterii Port Hudson. Po spektakularnym 3- godzinnym pojedynku tylko 2 z 7 jednostek Unii (admiral­skiemu „Hartfordowi” i lekkiemu parowcowi pomocnicze­mu „Albatross”) udało się minąć konfederackie umocnienia. Jeden ciężko uszkodzony okręt („Mississippi”) wyrzucił się na brzeg i został spalony przez załogę, pozostałe musiały się cofnąć w dół rzeki.

Po bitwie Farragut popłynął w górę rzeki, niszcząc po drodze konfederackie środki transportu wodnego i duże ilości zapasów zgromadzonych na brzegach w oczekiwaniu na przewiezienie do Vicksburga. 19 marca stoczył następny pojedynek z konfederackimi bateriami w Grand Gulf i Warrenton (stracił przy tym 2 zabitych i 6 rannych), po czym minął pozycje konfederatów na lewym brzegu Mis­sisipi, pospiesznie umacniane przez oddziały z brygady gen. Johna Bowena, i następnego dnia nawiązał łączność z Grantem. 25 marca dołączył do niego poważnie uszko­dzony taran „Switzerland” z flotylli Elleta, który poprzedniej nocy podjął kolejną próbę przepłynięcia obok baterii Vicksburga (towarzyszący mu „Lancaster” został zatopio­ny). „Hartford”, „Albatross” i „Switzerland” odpłynęły 31 marca do ujścia Red River. Po niepowodzeniu misji „Queen of the West” i „Indianoli” Farragut postanowił zablokować flotę Południa, bazującą w głębi Red River, oraz odciąć tę ważną drogę dostaw amunicji i zaopatrzenia do Vicksburga i Port Hudson.

W czasie kiedy okręty Farraguta zmierzały w górę rzeki, opadające wody odsłoniły nowe żeglowne połączę-

nia z Milliken’s Bend i Young’s Point do Richmond oraz New Carthage na luizjańskim brzegu Missisipi. Grant rozkazał McClernandowi przeprowadzić rekonesans na południe od Milliken’s Bend i zbadać możliwość prze­prowadzenia wojska tą drogą. W pierwszych dniach kwietnia grupa zwiadowcza z dywizji gen. Petera J. Osterhausa (54 żołnierzy z 69. pułku z Indiany i jedna haubica) przebyła na łodziach luizjańskie bagna i tocząc drobne utarczki z patrolami konfederatów wyszła na brzeg Missisipi w New Carthage, 20 mil na południe od Vicksburga. W międzyczasie Grant wysłał 29 marca w ślad za Osterhausem cały XIII korpus McClernanda. 2 kwietnia oddziały McClernanda zajęły Richmond. W na­stępnych dniach Grant przeprawił przez wilgotne roz­lewiska, nad którymi unosiły się roje komarów, część korpusu McClernanda do New Carthage w nadziei, że uda mu się zdobyć Grand Gulf i otworzyć drogę na wschodni brzeg rzeki dla sił głównych.

4 kwietnia Grant, nie zdradzając na razie nikomu szczegółów operacji, poinformował Hallecka o podjęciu decydującego ataku na Vicksburg nowo odkrytą drogą przez Richmond. „Istnieje system zalewisk prowadzący z Milliken’s Bend, a także z Young’s Point — pisał do Waszyngtonu przedstawiając szczegóły swojego planu — który umożliwia nawigację barkom transportowym i małym parowcom przez Richmond do New Carthage (...). Przygotowuję wszystkie puste barki do transportu węgla, żeby przewieźć nimi wojsko i artylerię i napisałem już (...) o przysłanie mi sześciu holowników, które je pociągną. Mając je będę mógł łatwo przewieźć zapasy do New Carthage i każdego innego punktu leżącego bardziej na południe. Oczekuję — pisał Grant w dalszej części mel­dunku do Hallecka — że część floty przepłynie pod bateriami Vicksburga, podczas gdy armia pomaszeruje nową drogą. Kiedy już się tam znajdę, ruszę albo do

Warrenton, albo do Grand Gulf, prawdopodobnie jednak w to drugie miejsce. Z obu tych punktów wiodą dobre drogi do Vicksburga, a z Grand Gulf jest dodatkowo dobre połączenie z Jackson przez most na rzece Black (...). Będę trzymał swoją armię w całości i miał ją pod kontrolą, żeby nie pozwolić się odciąć od źródeł zaopatrzenia i nie dać się pobić inaczej, jak w uczciwej walce”5.

Przewiezienie wojsk i zapasów przez mokradła Luizjany i założenie nowej bazy w dole rzeki wymagało pomocy floty Portera, która musiała zapewnić jej ochronę. Pomoc floty była także niezbędna do przeprawienia wojska na wschodni brzeg Missisipi i nawiązania kontaktu z Banksem, czego domagał się Lincoln. Pierwszą osobą, z którą Grant omówił szczegóły operacji, był zatem adm. Porter. Ufny w szybkość swych pancerników i bystry prąd rzeki od razu przyjął on plan Granta i zgodził się przeprowadzić okręty wzdłuż Missisipi. Kiedy jednak Grant poinformował o swoich zamiarach podwładnych, Sherman i McPherson gwałtownie zaprotesto­wali. Szczególnie Sherman uważał przerzucenie całej armii w głąb terytorium wroga i odcięcie jej od linii zaopatrzenia za zbyt wielkie ryzyko. Proponował, aby wycofać armię do Memphis i spróbować jeszcze raz zaatakować Vicksburg wzdłuż linii kolejowej Mississippi Central. Grant nie zmienił jednak zdania. Jak zauważył jeden z amerykańskich history­ków, „była to prawdopodobnie najważniejsza federalna decyzja militarna tej wojny, podjęta przez niepozornego, małego człowieka, który nigdy nie wyglądał na wielkiego dowódcę, a który niespodziewanie połączył w sobie zawziętą determinację i śmiałość hazardzisty”.

Gen. Pemberton w Vicksburgu przez długi czas nie wiedział, co naprawdę zamierza Grant. Łatwe zwycięstwo nad Shermanem pod Chickasaw Bluff i zimowe kłopoty Granta upewniły go, że wojska Unii nigdy nie zdobędą

5 F u 11 e r, op. cit., s. 56.

twierdzy od strony Missisipi. Oczekiwał, iż wkrótce rozpo­czną odwrót na północ. W przekonaniu tym utwierdził go wzmożony ruch statków, a także pustych barek transpor­towych z góry rzeki do Milliken’s Bend, co wywołało pogłoski, że Grant zamierza zakończyć kampanię i przygo­towuje się do powrotu do Memphis. Pod wpływem tych wiadomości Pemberton, poinformowany przez Jeffersona Davisa o możliwości nowej ofensywy Rosecransa w środ­kowym Tennessee, najpierw odesłał na pomoc Braggowi trzy czwarte swojej kawalerii, a 13 kwietnia obiecał wysłać do Tullahomy trzy brygady piechoty (8000 ludzi).

Tymczasem kolejne ruchy Granta wcale nie zapowiadały odwrotu. Nie zauważono statków transportowych od­pływających z żołnierzami z Milliken’s Bend na północ, za to od gen. Bowena, wysłanego 11 marca do Grand Gulf, nadeszły niepokojące meldunki o marszu oddziałów McClernanda przez Luizjanę. Jedna z dywizji McCler­nanda 6 kwietnia znalazła się w New Carthage, razem z artylerią przewiezioną łodziami przez mokradła. Bowen próbował zatrzymać McClernanda wysyłając na drugi brzeg Missisipi kilka pułków pod dowództwem płk. Francisa M. Cockrella, ale siły te okazały się za słabe, żeby zatrzymać marsz oddziałów federalnych. 8 kwietnia Bowen zatelegrafował do Pembertona z pytaniem, czy ma wyruszyć przeciwko McClernandowi ze wszystkimi siłami. Pemberton — zmylony wznowionymi działaniami flotylli federalnej pod fortem Pemberton oraz ruchem statków Unii na Missisipi z i do Memphis — nie mógł się zdecydować. Ostatecznie uznał marsz McCler­nanda za próbę odciągnięcia jego uwagi od głównego kierunku natarcia i nie zaryzykował odcięcia sił Bowena przez działające poniżej Vicksburga okręty federalne.

15 kwietnia Cockrell stoczył potyczkę z oddziałami McClernanda na plantacji Jamesa, koło New Carthage. Dopiero wtedy rozpoznał rzeczywistą skalę obecności

przeciwnika w tym rejonie. Po zlustrowaniu jego pozycji gen. Bowen natychmiast zażądał posiłków, wskazując jednocześnie na gotowość wycofania oddziałów Cockrella z zachodniego brzegu rzeki. Tego samego dnia komendant Vicksburga — gen. Stevenson meldował: „Generał S. D. Lee [dowódca brygady z dywizji gen. Stevensona — przyp. J.W.] wrócił całkiem przeświadczony, że wróg jest tu w pełnej sile (naprzeciw Vicksburga). Posiada informacje, że podejmą wysiłek na naszym lewym skrzydle, w górę Bayou Pierre, aby wyjść na tyły Grand Gulf. Wskazuje na to ich koncentracja w Richmond i New Carthage. Nasze siły stojące naprzeciw Grand Gulf powstrzymały ich marsz, lecz jeśli zostaną stamtąd wycofane, wróg będzie mógł ruszyć brzegiem w dół rzeki aż do [przystani] Saint Joseph, niemal naprzeciw ujścia Bayou Pierre”.

Meldunek Stevensona z 15 kwietnia wskazuje, że kon- federaccy dowódcy w Vicksburgu mieli w tym czasie dość dokładne informacje o ruchach wojsk Granta i zdawali sobie sprawę z sytuacji, jaka powstała po wyjściu korpusu McClernanda na brzeg Missisipi w rejonie New Carthage. 16 kwietnia Pemberton wysłał do Richmond meldunek, w którym wyraził przekonanie, że Grant wcale nie zamierza ustąpić. Potem kazał Bowenowi wycofać oddziały Cockrella z zachodniego brzegu Missisipi (co nastąpiło 17 kwietnia), zawrócił posiłki wysłane na pomoc Braggowi i zadepeszo­wał do nowego (od 7 marca) dowódcy Departamentu Trans- -Missisipi — gen. Kirby-Smitha, odpowiedzialnego za obronę zachodniej Luizjany: „Wróg wyrąbuje przejście z Young’s Point do Bayou Vidal, żeby dotrzeć do Missisipi koło New Carthage. Bez współpracy nie będę mógł go zatrzymać”. Jeszcze tego samego dnia Porter potwierdził obawy Pembertona, wykonując ruch, który okazał się kluczem do sukcesu kampanii Granta.

Zgodnie z planem Granta, 16 kwietnia w nocy, okręty Portera rozpoczęły operację przepłynięcia w dół rzeki obok

Vicksburga. Porter wyznaczył do tego celu pięć pancer­ników: „Benton” (16 dział), „Lafayette” (6 dział, 4 haubice), „Louisville” (13 dział, 1 haubica), „Mound City” (13 dział, 1 haubica), „Pittsburg” (12 dział, 1 haubica) i „Carondelet” (13 dział, 1 haubica), kanonierkę „Tuscumbia” (5 dział) oraz trzy transportowce („Forrest Queen”, „Silver Wave” i „Henry Clay”). Każdy z transportowych parowców był zabezpieczony przed ogniem namoczonymi belami bawełny, sprasowanym sianem i workami z ziarnem (po wykonaniu zadania ziarno i siano miały być przeznaczone do ap­rowizacji ludzi i koni w dole rzeki). Ponadto każdy okręt ciągnął doczepioną do osłoniętej prawej burty barkę trans­portową z węglem. W celu zaskoczenia konfederackich artylerzystów, flotylla Unii płynęła po ciemku z wygaszo­nymi światłami, przesyłając sobie sygnały tylko za pomocą przytłumionych latarni, dodatkowo osłoniętych od strony pozycji wroga. Wszystkie jednostki miały poruszać się powoli, zdając się bardziej na szybkość nurtu rzeki, niż moc własnych silników parowych, żeby nie czynić hałasu, do momentu otwarcia ognia przez obrońców.

Około godziny 10.30 w nocy flagowy „Benton” wypłynął z osłoniętego gęstym lasem ujścia Yazoo i ruszył w dół rzeki. Za nim kolejno, w odstępie kilku minut, wypłynęły pozostałe pancerniki, po nich transportowce, a na koniec zamykająca kolumnę „Tuscumbia”. Konfederaci byli przy­gotowani na kolejne próby przepłynięcia okrętów Unii, gdyż wkrótce huknął strzał ostrzegawczy, a na lewym brzegu i na cyplu De Soto naprzeciw miasta zapłonęły liczne ognie oświetlające rzekę. Wydarzenia rozgrywające się tamtej nocy opisał ponad 30 lat późnej dwunastoletni syn Granta — Frederick (wraz z ojcem, matką i młodszym bratem obserwował akcję okrętów Portera z pokładu „Magnolii”, zakotwiczonej u ujścia kanału):

„Około godziny 10 w nocy zgaszono wszystkie światła i flota ruszyła w dół rzeki. Nagle nad brzegiem rozbłysła

rakieta, od strony Warrenton gruchnęło działo i pocisk przeleciał prosto przed dziobem naszego statku. Zatrzy­maliśmy się. Z jednego z domów w De Soto, naprzeciw Vicksburga, buchnął blady płomień, potem następny na głównym brzegu i wkrótce cały front rzeki pod miastem pokrył się ogniskami oświetlającymi rzekę niczym pro­mienie słońca (...). «Benton» i inne okręty przepływające blisko miasta obrzucały je pociskami. Transportowce trzy­mały się bardziej brzegu Luizjany, a jeden z nich — «Henry Clay» — trafiony pociskiem zapalającym, stanął w ogniu i wypalił się do cna (...). Na linii wzgórz w Vicksburgu widać było pełno podekscytowanych ludzi. Stałem na trzęsącym się pokładzie naszego statku obok ojca. Spokojnie pociągał dym z cygara, lecz w jego oczach paliły się ogromne, jasne ognie” 6.

Grant był uradowany udanym przejściem floty. Każda jednostka otrzymała liczne trafienia, ale uszkodzenia nada­wały się do naprawy. Stracono tylko jeden statek i jedną barkę transportową. Cudem nikt nie zginął, a ledwie kilku ludzi odniosło rany.

17 kwietnia (dzień po szczęśliwym przejściu okrętów Portera w dół rzeki) Grant osobiście przybył z Milliken’s Bend do New Carthage, żeby sprawdzić, jak przebiega marsz oddziałów McClernanda. Stwierdził, że koncentracja wojsk idzie zbyt wolno, dotychczasowy zaś sposób ich transportu lada dzień przestanie funkcjonować. Opadające wody uniemożliwiały dalsze użycie barek transportowych, wyłaniające się zaś spod nich drogi nie były wystarczająco suche, aby po nich maszerować. W tej sytuacji McClernand znalazł nową drogę wodną przez Bayou Vidal prowadzącą do plantacji Perkinsa, około 10 mil na południowy zachód od New Carthage. Wydłużyło to szlak z Milliken’s Bend z 27 do prawie 40 mil. Po drodze trzeba było przerzucić

6 H a n k i n s o n, op. cit., s. 37-38.

przez zalewiska cztery mosty, których łączna długość przekroczyła 600 metrów. Wkrótce mosty były gotowe i armia mogła bez przeszkód kontynuować marsz na południe z artylerią, kawalerią i lekkimi taborami (podczas pokonywania przeszkód wodnych utracono tylko jedno 32-funtowe działo oblężnicze).

19 kwietnia Grant wrócił do Milliken’s Bend, żeby przygotować rozkaz organizacyjny dla armii nacierającej na Vicksburg. Rozkaz datowany 20 kwietnia mówił, że głównym celem marszu jest „zdobycie przyczółka na wschodnim brzegu Missisipi, z którego najdogodniejszymi drogami będzie można dotrzeć do Vicksburga”. Porządek marszu przewidywał, że korpus McClernanda miał odtąd stanowić prawe skrzydło, korpus Shermana — lewe skrzyd­ło, a korpus McPhersona — centrum ugrupowania armii. Wszystkie trzy korpusy miały ruszyć z lekkimi taborami do New Carthage, poczynając od prawego, a kończąc na lewym skrzydle. Rozkaz regulował także zasady wykorzys­tania środków transportowych, przygotowywania biwaków, rozmieszczenia szpitali polowych, aprowizacji i ochrony trasy przemarszu.

Korpus McClernanda był już w dole Missisipi, toteż Grant wysłał od razu do New Carthage dwie dywizje z korpusu McPhersona (gen. Logana i gen. Quinby’ego; trzecia dywizja gen. McArtura była dopiero w drodze z Lake Providence i miała ruszyć natychmiast po przybyciu do Milliken’s Bend). Korpus Shermana czekał na razie w Young’s Point na rozkaz do wymarszu.

Koncentracja takiej liczby wojska w dole rzeki wymagała znacznie większej ilości zapasów, niż mogła zapewnić dotychczasowa, cienka linia zaopatrzenia z Milliken’s Bend do New Carthage i plantacji Perkinsa. Grant, zachęcony niskimi stratami pierwszej wyprawy Portera, postanowił zatem dostarczyć niezbędne zaopatrzenie statkami. W nocy 22 kwietnia wysłał w dół rzeki następny konwój (sześć

statków, z których każdy ciągnął dwie ciężko załadowane barki transportowe). Prawie wszystkie cywilne załogi transportowców odmówiły udziału w rejsie, dlatego Grant obsadził statki ochotnikami z wojska. Większość z nich pochodziła z dywizji gen. Logana z korpusu McPhersona, składającej się głównie z mieszkańców południowej części Illinois i Missouri, obeznanych z żeglugą rzeczną. Mimo ciężkiego ostrzału dział Vicksburga konwój prze­szedł ze stratą jednego statku i połowy barek, lecz pozostałe dołączyły do flotylli Portera bazującej opodal New Carthage.

Jedną z części planu Granta, marszu w dół Missisipi, były liczne działania dywersyjne, które miały zmylić Pembertona oraz zmusić go do rozdzielenia swoich sił, a także pozbawić Vicksburg pomocy z głębi terytorium Konfederacji, na północ i wschód od miasta.

W dniach od 2 do 14 kwietnia dywizja gen. Steele’a z korpusu Shermana przeprowadziła wodno-lądową eks­pedycję w górę Missisipi do Greenville, Black Bayou i Deer Creek. Łupem wyprawy padły liczne magazyny z zaopatrzeniem oraz stada bydła, przeznaczone dla wojsk Południa w północno-zachodniej części Mississippi i w Vicksburgu. Potem, dla odwrócenia uwagi Pembertona od marszu oddziałów Granta, gen. Hurlbut zorganizował serię ataków z Memphis i La Grange na pograniczne tereny Mississippi oraz Alabamy.

Najpierw wysłał on płk. Benjamina H. Griersona (w cywilu nauczyciela muzyki) na słynny rajd kawaleryjski przez środkową część Mississippi na wschód od Vicksburga. Grierson wyruszył 17 kwietnia z La Grange z brygadą jazdy (6. i 7. pułki kawalerii z Illinois, 2. pułk kawalerii z Iowy i bateria artylerii konnej, razem 1700 koni). Po wkroczeniu do północnego Mississippi rozesłał w różne strony podjazdy, chcąc zmylić przeciwnika co do praw­dziwego kierunku marszu. Jego oddziały po przejściu

Praca przy budowie kanału pod Vicksburgiem

Flotylla Portera przepływa obok Vicksburga, 16.04.1863 r.

Atak flotylli federalnej na pozycje konfederatów w Grand Gulf,

29.04.1863 r.

Bitwa pod Port Gibson, 30.04.1863 r.

Atak federalny na umocnienia konfederackie pod Jackson, 14.05.1863 r.

Pierwszy szturm na Vicksburg, 19.05.1863 r.

Oblężenie Vicksburga (widok od północy)

Oblężenie Vicksburga (widok z pozycji korpusu Shermana)

Pierwsze spotkanie Granta i Pembertona w sprawie kapitulacji Vick­sburga, 3.07.1863 r.

Gen. mjr John A. Logan, dowódca

3. Dywizji XVII Korpusu Armii Tennessee

Dywizja Logana wkracza do Vicksburga

Oddziały federalne wkraczają do Vicksburga

Gen. mjr Nathan P. Banks,

dowódca Armii Zatoki Mek­

sykańskiej

Parowiec „Imperial” przybywa do Nowego Orleanu

Tallahatchie zdobyły New Albany (18-19 kwietnia) i Pon- totoc (19 kwietnia), skąd 20 kwietnia 175 chorych i osła­bionych ludzi wróciło do La Grange. 21 kwietnia Grierson wysłał na południowy wschód płk. Edwarda Hatcha na czele pułku z Iowy (550 koni), żeby przerwał tory na linii kolejowej Mobile and Ohio Railroad w miejscowości West Point, pomiędzy Tupelo i Columbus. Po wykonaniu zadania Hatch został zatrzymany pod Columbus przez batalion konfederackiej jazdy z Tennessee ppłk. C. R. Barteau, dlatego musiał zawrócić na północ, niszcząc po drodze tory kolejowe w Okolona i Tupelo. 26 kwietnia wrócił do La Grange, przyprowadzając ze sobą 600 zdobycznych koni1 mułów. Akcja Hatcha (stracił tylko 10 żołnierzy) skutecz­nie odciągnęła uwagę południowej kawalerii z Mississippi od Griersona, który na czele 950 jeźdźców kontynuował marsz na południe.

22 kwietnia oddział Griersona zdobył w Bankston znaczne zapasy obuwia, skóry, siodeł, końskiej uprzęży, przeznaczone dla załogi Vicksburga i Port Gibson. Potem minął Louisville, Philadelphię i 24 kwietnia dotarł do stacji Newton na linii kolejowej Southern Railroad, 60 mil na wschód od Jackson. W Newton siły Griersona zniszczyły2 lokomotywy i 25 wagonów towarowych, wypełnionych zaopatrzeniem i amunicją (w tym pociskami do dział Vicksburga), a także 500 muszkietów znalezionych w mieś­cie. Zerwały kilka mil torów i linii telegrafu, przerywając główną drogę zaopatrzenia Vicksburga oraz komunikację Pembertona ze Wschodem. Droga powrotna do La Grange była odcięta, dlatego Grierson pomaszerował na południowy zachód, aby przeciąć linię kolejową z Nowego Orleanu do Jackson (New Orleans, Jackson and Great Northern Rail­road) w Hazelhurst, a następnie połączyć się z Grantem w dole Missisipi. Jego siły 28 kwietnia spaliły w Hazelhurst kilkanaście wagonów i dokonały zniszczenia torów kolejo­wych i linii telegrafu na południe od Jackson.

Tymczasem Pemberton gorączkowo zabezpieczał swoje tyły przed rajdem Griersona, wyciągając prawie całą dywizję gen. Loringa z okolic Vicksburga. Wzmacniał jej oddziałami załogę Jackson i najważniejsze punkty na wschód od miasta. Na wieść o uderzeniu Griersona na Hazelhurst dodatkowo osłabił siły, które broniły brzegu Missisipi na południe od Vicksburga, wysyłając w pościg za Griersonem prawie całą swoją kawalerię (siedem kom­panii jazdy z Mississippi, dowódca płk Wirt Adams). „Cała kawaleria, jaką mogę podnieść depcze im po piętach”— uspakajał Jeffersona Davisa, zaniepokojonego losem swojego domu na plantacji Brierfield pod Vicksburgiem. Siły te zmusiły Griersona do zmiany kierunku marszu i powrotu na południowy wschód. 30 kwietnia Grierson wznowił marsz wzdłuż linii kolejowej prowadzącej do Nowego Orleanu; niszczył po drodze wszystko, co się tylko dało. 1 maja koło mostu na rzece Ticklaf odparł trzy kompanie konfederackiej jazdy i przekroczył granicę Luiz- jany, skręcając w kierunku Baton Rouge. Następnego dnia rano wyczerpani kawalerzyści Griersona stoczyli nad Sandy Creek jeszcze jedną zwycięską potyczką z wrogiem, po czym triumfalnie wkroczyli do Baton Rouge, entuzjastycz­nie witani przez żołnierzy gen. Banksa.

W ciągu szesnastu dni Grierson przebył 600 mil wrogiego terytorium. Za cenę 36 ludzi (włącznie z Hatchem), jego siły wzięły do niewoli 500 konfederatów, zabiły i raniły 100 innych, zniszczyły ponad 50 mil linii kolejowych i telegraficznych, zdobyły 3000 sztuk broni, ponad 1000 koni i mułów oraz mienie wartości wielu tysięcy dolarów. Doprowadzając do paniki na tyłach konfederatów, Grierson związał jedną trzecią piechoty, kilka jednostek artylerii i niemal całą kawalerię Pembertona, której konfederatom zabrakło w kluczowym momencie do rozpoznania ruchów wojsk Granta przeprawiających się przez Missisipi. W jed­nej chwili nikomu nieznany nauczyciel muzyki z Ohio,

który swą wojskową karierę zaczynał jako trębacz w or­kiestrze milicji stanowej, stał się bohaterem7. „Niczym Byron, obudziłem się pewnego ranka — napisał Grierson w liście do żony — i stwierdziłem, że jestem sławny”8. Rajd Griersona był pierwszą na taką skalę zwycięską wyprawą kawalerii federalnej na tyły konfederatów. Za swój wyczyn Grierson otrzymał stopień generała brygady ochotników, a później awansował do stopnia generała majora.

Równocześnie z działaniami Griersona gen. Hurlbut wysłał dwie inne ekspedycje: jedną z Memphis (1300 ludzi, dowódca płk George E. Bryant), a drugą z La Grange (1500 ludzi, dowódca gen. bryg. William S. Smith), które związały konfederackie siły gen. Jamesa R. Chalmersa w północno-zachodnim Mississippi. Inna kolumna federalna (5000 ludzi) wyszła z Corinthu do Tuscumbii, przyciągając uwagę Bragga w południowym Tennessee, a grupa jazdy, przewieziona statkami z fortu Henry (dowódca płk Abel D. Streight), osłoniła działania Griersona, wiążąc kawalerię Forresta w północnej części Alabamy (11 kwietnia-3 maja). Wszystkie te ekspedycje spełniły swoje zadanie, ale wy­prawa Streighta zakończyła się katastrofą. Jego kolumna, uparcie ścigana przez Forresta, została w końcu zmuszona do walki i wyczerpana poddała się konfederatom 3 maja w Lawrence, w północno-wschodnim rogu Alabamy.

Pierwszy plan Granta przewidywał przekroczenie Mis­sisipi w rejonie Grand Gulf, gdzie wschodni brzeg rzeki najlepiej nadawał się do przeprawienia wojsk przy użyciu statków. Realizując ten plan. Grant 24 kwietnia przeniósł

7 Późniejszy stopień oficerski i dowództwo 6. pułku kawalerii z Illinois Grierson zawdzięcza) poparciu swego przyjaciela — gen. Benjamina Prentissa i gubernatora Illinois — Yatesa, który otworzył drogę do kariery także Grantowi.

8 S a y re s Alethea, Grierson’s Grand Raid, Town of La Grange Press 2001. s. 7.

swoją kwaterę na plantację Perkinsa, a potem dokonał inspekcji konfederackich pozycji w Grand Gulf. Następnego dnia federalny patrol odkrył nowe przejście z Bayou Vidal do plantacji Hard Times, położonej nieco powyżej Grand Gulf. Po odparciu słabego oddziału luizjańskiej kawalerii mjr. Isaaca F. Harrisona z Departamentu Trans-Missisipi, otworzył McClernandowi drogę do niej. Dwa dni później korpus McClernanda ześrodkował się na plantacji Perkinsa, z której został skierowany 22 mile w dół rzeki do Hard Times. Utrata dwóch statków i sześciu barek transportowych oraz uszkodzenia pozostałych jednostek floty ograniczyły możliwość przetransportowania wojska drogą wodną do 10 000 ludzi. Reszta musiała przejść pieszo przez moczary i zalewiska, co wymagało budowy kolejnych mostów. Cały korpus McClernanda 29 kwietnia był już w Hard Times. W czasie gdy załadowani na transportowce żołnierze McClernanda szykowali się do desantu w Grand Gulf, na plantację Perkinsa zaczęły docierać pierwsze oddziały McPhersona.

Lądowanie w Grand Gulf wymagało pomocy floty i ucisze­nia przez okręty Unii baterii Południa, umieszczonych na wysokim brzegu rzeki. Główne umocnienia Grand Gulf składały się z dwóch fortów: wyższego fortu Coburn, położonego na skalnym zboczu, a także niższego fortu Wade, leżącego kilometr dalej na południe na nadrzecznym klifie. W górnym forcie znajdowała się bateria 4 ciężkich dział, obsługiwana przez kompanię kpt. Johna B. Graysona z 1. pułku ciężkiej artylerii z Luizjany. W dolnym forcie były stanowiska dwóch baterii dział polowych (kpt. H. Guibora i por. R. C. Walsha z Missouri). Wzdłuż brzegu pomiędzy obydwoma fortami biegła podwójna linia okopów, obsadzona przez brygadę płk. Cockrella z dywizji Bowena, wspieraną przez baterię dział polowych kpt. Landisa. Dowództwo nad wszystkimi bateriami konfederatów w Grand Gulf sprawował szef artylerii Bowena, płk William Wade.

Siedern okrętów Portera („Benton”, „Carondelet”, „La- fayette”, „Louisville”, „Mound City”, „Pittsburg” i „Tus- cumbia”) 29 kwietnia o godzinie 7.00 rano zbliżyło się na odległość 100 metrów do lewego brzegu Missisipi i rozpo­częło ostrzał konfederackich fortów. Artylerzyści Wade’a odpowiadali rzadkim, lecz celnym ogniem, który wyrządził poważne szkody okrętom Unii. Pancernikom Portera, pły­wającym raz w dół, raz w górę rzeki, udało się w końcu zmusić do milczenia baterie w niżej położonym forcie Wade, lecz wyżej położony fort Coburn, nieosiągalny dla większości federalnych dział, nie został zniszczony. O go­dzinie 13.30, po 6,5 godzinach walki (w tym czasie okręty Unii wystrzeliły około 3000 pocisków), kiedy nic nie wskazywało na to, że ciężkie działa konfederatów zostały wyłączone z akcji, ogień przerwano i flota wycofała się. Wielką odwagą w bitwie wykazał się dowódca „Pittsburga”— kpt. William R. Hoel, który osłonił uszkodzony „Ben­ton”, tracąc przy tym 6 zabitych i 8 rannych marynarzy. Najciężej uszkodzona „Tuscumbia” (naliczono na niej 81 trafień) z trudem wyszła poza zasięg konfederackich dział i spłynąwszy bezsilnie w dół rzeki, osiadła na luizjańskim brzegu koło plantacji De Shroona, 3 mile od Grand Gulf. Straty floty wyniosły 18 zabitych i 56 rannych, głównie spośród załogi flagowego „Bentona”, trafionego pociskiem z ciężkiego działa w pokład artyleryjski (łącznie „Benton” otrzymał 47 trafień). Konfederaci mieli tylko 3 zabitych (w tym płk Wade) i 12 do 15 rannych, stracili jednak wiele dział rozbitych ogniem artylerii okrętowej.

Widząc nieskuteczność ostrzału floty, Grant zrezygnował z frontalnego ataku na Grand Gulf i postanowił znaleźć inne miejsce do przeprawy w dole Missisipi. W nocy, gdy ciemności skryły rzekę przed wzrokiem konfederatów, Porter przeprowadził okręty i puste transportowce poniżej Grand Gulf. Wojska McClernanda, które wcześniej zeszły ze statków, pomaszerowały w poprzek wąskiego cypla

Coffie Point na zachodnim brzegu rzeki i dołączyły do floty na plantacji De Shroona.

Przygotowując się do lądowania pod Grand Gulf, Grant 27 kwietnia rozkazał Shermanowi, stojącemu nadal powyżej Vicksburga, przeprowadzić jeszcze jedną, po­zorowaną akcję. Akcja ta miała upewnić Pembertona, że główne siły Granta znajdują się wciąż na północ od Vicksburga i zatrzymać większość jego wojsk z dala od miejsca przeprawy. 29 kwietnia Sherman załadował na statki dziesięć pułków z dywizji gen. Francisa P. Blaira (tego samego, który razem z Lyonem utrzymał Missouri przy Unii, a 4 kwietnia objął dowództwo dywizji po zdymisjonowanym Stuarcie) i pod osłoną flotylli ośmiu kanonierek, pozostających w górze rzeki (dowódca kmdr ppor. K. Randolph Breese), popłynął w głąb Yazoo do Haines’s Bluff. Następnego dnia wieczorem, pod osłoną artylerii okrętowej, na oczach konfederatów wy­ładował wojsko na brzeg, po czym przesunął je w ukrycie i załadował ponownie na statki. Powtarzając ten sam manewr trzy razy, stworzył wrażenie, że ma trzy razy więcej ludzi, niż w rzeczywistości. Konfederacki dowódca— gen. Louis Hebert, dał się nabrać i wysłał pilny meldunek do Pembertona: „Nieprzyjaciel szykuje się do ataku na mnie w takiej sile, jakiej do tej pory nie widziano pod Vicksburgiem. Przyślijcie pomoc”.

Później okazało się, że Pemberton, który początkowo wysłał znaczne posiłki dla Bowena w Grand Gulf i Port Gibson, pod wpływem meldunków Heberta zawrócił je i skierował do Haines’s Bluff przeciwko Shermanowi. Posiłki te musiały pokonać prawie 60 mil bez odpoczynku i potem, całkowicie wyczerpane, nie były już w stanie wrócić na czas, aby wesprzeć słabe oddziały Bowena na południe od Vicksburga.

Przez trzy dni Sherman demonstrował na północ od Vicksburga, przyciągając uwagę znacznej części sił Pem-

bertona. 30 kwietnia przeprowadził atak na konfederacką baterię na Snyder’s Bluff, ale został odparty i wycofał wojsko na statki. Nazajutrz ponowił natarcie, jednak silny ogień dział oraz trudny teren i tym razem zmusiły go do odwrotu. Wieczorem 1 maja wycofał się spod Haines’s Bluff pod osłoną ognia kanonierek i na rozkaz Granta ruszył z dwiema dywizjami, aby dołączyć do głównych sił w dole Missisipi.

Po nieudanym lądowaniu w Grand Gulf Grant zamierzał przewieźć wojska do przystani Rodney, położonej 9 mil w dole rzeki. W nocy jednak patrol jednego z pułków z Illinois pochwycił na wschodnim brzegu murzyńskiego niewolnika, który wyjawił, że wygodne miejsce do lądo­wania znajduje się w Bruinsburgu, obok ujścia Bayou Pierre, kilka mil powyżej Rodney. Rezolutny i znający okolicę Murzyn poinformował Granta, że w Bruinsburgu nie ma konfederackiej załogi i że z przystani wiedzie dobra droga do położonego 12 mil w głębi lądu Port Gibson, skąd można wyjść na tyły Grand Gulf.

Przed świtem 30 kwietnia cały korpus McClernanda i dwie brygady z dywizji gen. Logana z korpusu McPher- sona, które przez całą noc maszerowały z plantacji Perkinsa, były gotowe do wejścia na statki. O brzasku pierwsze oddziały McClernanda zaczęły lądować w Bruinsburgu. Do wieczora Grant miał już na wschodnim brzegu rzeki ponad 20 000 ludzi. Wkrótce do oddziałów, które znalazły się na lewym brzegu dołączyły pozostałe brygady z dywizji generałów Logana i Quinby’ego z XVII Korpusu, a Sher­man dostał rozkaz, żeby natychmiast wycofać wojska spod Haines’s Bluff i dołączyć do sił głównych w ślad za korpusem McPhersona.

„Kiedy to się stało — wspominał Grant — poczułem taką ulgę, jak nigdy dotąd. To prawda, że Vicksburg nie został do tej pory wzięty, a jego obrońcy nie byli zdemo­ralizowani żadnym z naszych dotychczasowych działań.

Znalazłem się w kraju wroga, a szeroka rzeka i forteca w Vicksburgu oddzielała mnie od bazy zaopatrzenia, ale byłem wreszcie na suchym gruncie, po tej samej stronie rzeki, co wróg. Wszystkie te kampanie, roboty, wyrzeczenia i cierpienia ciągnące się od ubiegłego grudnia były pod­porządkowane temu jednemu celowi” 9.

BITWA O PORT GIBSON I ZAJĘCIE GRAND GULF

W kwietniu siły Granta przeznaczone do decydującego ataku na Vicksburg liczyły 51 000 żołnierzy w trzech korpusach. W skład XIII Korpusu McClernanda (18 245 ludzi) wchodziły 4 dywizje: gen. Petera J. Osterhausa, gen. Andrew J. Smitha, gen. Alvina P. Hoveya i gen. Eugene’a A. Carra (formalnie podporządkowana McClemandowi była także dywizja gen. Leonarda Rossa, stanowiąca garnizon Helena, nie biorąca udziału w wyprawie na Vicksburg). XV Korpus Shermana (15 975 ludzi) składał się z 3 dywizji: gen. Fredericka Steele’a, gen. Franka P. Blaira i gen. Jamesa M. Tuttle’a, podobnie jak XVII Korpus McPhersona (15 848 ludzi), w skład którego wchodziły dywizje gen. Johna A. Logana, gen. Johna McArthura i gen. Isaaca F. Quinby’ego (2 maja chorego Quinby’ego zastąpił gen. Marcellus M. Crocker).

Siły znajdujące się pod rozkazami Pembertona liczyły około 60 000 ludzi i były zorganizowane w pięć dystryktów wojskowych Departamentu Mississippi i Wschodniej Luiz- jany. Wojska broniące Vicksburga wchodziły w skład 2. Dystryktu i w końcu kwietnia składały się z 5 dywizji: gen. Williama W. Loringa, gen. Johna S. Bowena, gen. Johna H. Forneya, gen. Martina L. Smitha i gen. Cartera L. Stevensona. Ten ostatni pełnił jednocześnie funkcję dowód­cy dystryktu z siedzibą w Vicksburgu.

9 H a n k i n s o n , op. cit., s. 40-41.

Rozmieszczenie armii Pembertona przedstawiało się następująco: 13 000 łudzi znajdowało się w samym Vick- sburgu, 4000 ludzi na wzgórzach Chickasaw i Haines’s Bluffs, 9000 ludzi pomiędzy Vicksburgiem i Grand Gulf, 5000 ludzi w Jackson (4. Dystrykt, dowódca gen. bryg. John Adams), 10 000 ludzi we wschodniej (1. Dystrykt, dowódca gen. bryg. Daniel Ruggles) i północnej (5. Dy­strykt, dowódca gen. bryg. James R. Chalmers) części Mississippi oraz 20 000 (w tym 11 000 w Port Hudson) w południowej części Mississippi (3. Dystrykt, dowódca gen. mjr Franklin Gardner). Na początku kwietnia od­komenderowano z Port Hudson do Jackson brygady gen. Alberta Rusta i gen. A. Buforda, które weszły w skład dywizji Loringa, a 6 maja wysłano z Port Hudson do Jackson brygadę gen. Johna Gregga. Razem z nimi Pem- berton miał na początku maja do dyspozycji w północnej i środkowej części Mississippi 40 000 ludzi, z czego około 28 000 ludzi zdolnych do działań w polu.

Po przeprawieniu się 30 kwietnia przez Missisipi Grant musiał najpierw zdobyć solidną bazę, która stanowiłaby podstawę do współdziałania z Banksem i dalszych operacji przeciwko Vicksburgowi. Bruinsburg nie nadawał się do tego celu, gdyż leżał 2 mile od nadrzecznej wyżyny i znajdujące się w dole wojska Unii mogły być łatwo zablokowane ze wzgórz przez wychodzące im naprzeciw oddziały konfederatów. W tej sytuacji wybór Granta padł na Grand Gulf. Tuż powyżej Bruinsburga znajdowało się szerokie ujście rozwidlonego Bayou Pierre, dlatego jedyne dojście do celu wiodło okrężną drogą przez Port Gibson, gdzie znajdował się most na południowej odnodze rzeki. Grant wiedział, że jeśli Pemberton zbierze wszystkie siły i rzuci je do obrony Grand Gulf, jego wojska staną w obliczu znacznej przewagi wroga, dlatego musiał działać szybko i zdecydowanie. Już kilka godzin po wylądowaniu, kiedy tylko uzupełniono zapasy amunicji oraz wydano

żołnierzom pięciodniowe racje żywności, korpus McCler­nanda ruszył ostrym marszem w głąb lądu i po północy znalazł się na przedpolu Port Gibson.

Odpowiedzialny za obronę południowego odcinka rzeki gen. Bowen miał początkowo w Grand Gulf tylko własną brygadę z Missouri, dowodzoną przez płk. Cockrella (6 pułków piechoty i 3 baterie artylerii polowej) oraz luizjańską kompanię ciężkiej artylerii kpt. Johna Graysona.17 kwietnia Pemberton wysłał mu na pomoc z Jackson 6. pułk z Mississippi płk. Roberta Lowry’ego z dywizji Loringa i jedną baterię artylerii polowej, a z Vicksburga brygadę gen. Martina E. Greena (4 pułki piechoty, 2 pułki i jeden batalion spieszonych kawalerzystów, batalion strzel­ców wyborowych, 2 baterie artylerii polowej i kompanię zwiadowców). Oddziały te (bez pułku Lowry’ego) weszły w skład utworzonej w końcu kwietnia dywizji Bowena, liczącej 395 oficerów i 4169 żołnierzy. W ostatniej chwili Pemberton wzmocnił Bowena dwiema dodatkowymi bry­gadami, gen. Edwarda D. Trace’a z dywizji Stevensona i gen. Williama E. Baldwina z dywizji Smitha. Wszystkie te oddziały miały niskie stany osobowe i nawet po otrzy­maniu posiłków siły Bowena w Grand Gulf nie przekraczały 6000 ludzi.

Jednak mimo znacznej przewagi wroga, Bowen wyprowa­dził większość garnizonu Grand Gulf i postanowił zatrzymać oddziały federalne na drodze z Bruinsburga do Port Gibson do czasu przybycia dalszych posiłków z dywizji gen. Loringa.

Krótko po północy przednia straż korpusu McClernanda wpadła na posterunki konfederatów z brygady Greena koło plantacji Thompsona, na zachód od Port Gibson. Drobne potyczki trwały do godziny 3.00 w nocy, po czym zmęczone obie strony przerwały walkę. W pobliżu miejsca, w którym Bowen zorganizował pierwszą linię obrony, droga roz- dwajała się, obchodząc szeroki na ponad milę wąwóz, za którym leżał Port Gibson, a za miastem łączyła się

ponownie. To zmusiło McClernanda do rozdzielenia swoich sił. Dywizje Hoveya, Carra i Smitha poszły prawym odgałęzieniem (Bruinsburg Road), a dywizja Osterhausa lewym odgałęzieniem (Rodney Road) drogi. O świcie McClernand zaatakował oba skrzydła konfederatów. Lewo- skrzydłowa dywizja Osterhausa trafiła na silny opór 6. pułku z Mississippi i wycofała się ze stratami. Obserwujący walkę Grant wzmocnił ją brygadą gen. Johna E. Smitha z dywizji Logana z korpusu McPhersona, która obeszła prawe skrzydło konfederatów i zmusiła ich do odwrotu. Na prawym skrzydle główne siły korpusu McClernanda osiąg­nęły zdecydowaną przewagę nad brygadą Greena, która cofnęła się na drugą linię obrony, obsadzoną przez przybyłe na pole bitwy brygady Baldwina i Cockrella. W ciężkiej walce konfederaci odtworzyli swoją lewą flankę i stawili siłom Unii twardy opór. Brygada Trący'ego wzmocniła 6. pułk z Mississippi na prawej flance i mimo śmierci swego dowódcy także utrzymała linię obrony. W południe gen. Bowen depeszował do swoich przełożonych w Vicksburgu: „O świcie zostaliśmy wciągnięci w najostrzejszą jak dotąd bitwę. Ponieśliśmy ciężkie straty. Ludzie walczą wspaniale, ale przewaga wroga jest przytłaczająca”.

Późnym popołudniem napór coraz liczniejszych od­działów federalnych wzrósł. Wkrótce stało się jasne, że bez znacznych posiłków konfederaci nie zdołają powstrzymać naporu przeciwnika. Kontrataki brygady Cockrella przy drodze z Rodney i pułku Lowry’ego przy drodze z Bruins- burga na krótko powstrzymały unionistów, ale to było wszystko, na co było stać tego dnia słabnących z każdą chwilą konfederatów. Około godziny 17.30 wyczerpane wielogodzinną bitwą oddziały Bowena zaczęły ustępować.O zmroku Bowen wycofał się za północną odnogę Bayou Pierre do Willow Springs, paląc za sobą wiszący most na południowej odnodze rzeki, który był jednym z głównych celów Granta.

W bitwie o Port Gibson konfederaci stracili 60 zabitych, 340 rannych i 387 jeńców oraz 4 działa. Zwycięstwo kosztowało Granta 131 zabitych, 719 rannych i 25 zaginio­nych. Mimo że przez cały dzień czterokrotnie słabsi konfederaci odpierali kolejne ataki oddziałów Unii, za­trzymując marsz 23 000 żołnierzy federalnych do wieczora, to jednak bitwa pokazała, że nie są oni w stanie obronić linii Missisipi i powstrzymać akcji lądowania oddziałów federalnych na lewym brzegu rzeki. Zwycięstwo pod Port Gibson umocniło przyczółek Granta i umożliwiło mu dalszy marsz w głąb terytorium wroga.

Oddziały McClernanda 2 maja rano wkroczyły do Port Gibson, przystępując od razu do budowy nowego mostu na południowej odnodze Bayou Pierre. Kiedy most był gotowy, wojska Granta (wzmocnione w tym czasie przez dywizję Crockera z korpusu McPhersona) natychmiast się przeprawiły i pod wieczór dotarły do północnej odnogi Bayou Pierre. Bowen utrzymał pozycje za rzeką przez cały następny dzień, ale nie otrzymał dodatkowych posiłków. W nocy z 2 na3 maja do Grand Gulf przybył gen. Loring z brygadą gen. Tilghmana. Wobec wyjścia unionistów na tyły Grand Gulf, Loring uznał pozycję za niemożliwą do utrzymania i nakazał ewakuację załogi do Vicksburga drogą prowadzącą przez przystań Hankinson’s Ferry na rzece Big Black. Dopiero gdy zakończono ewakuację Grand Gulf, siły Bowena opuściły swoje stanowiska. Konfederaci wycofali się w porządku przez Willow Spring za rzekę Big Black, ścigani przez oddziały McPhersona, które dotarły do Hankinson’s Ferry i opanowały przeprawę. Dopiero wtedy Grant skierował dywizję Logana w kierunku Grand Gulf, dokąd wpłynęły już okręty Portera, donoszącego, że „flota trzyma drzwi do Vicksburga”. Przy­czółek Granta na lewym brzegu Missisipi został ostatecznie zabezpieczony.

Grant przybył do Grand Gulf 3 maja wieczorem. „Armia znajduje się w świetnej kondycji i stanie ducha — napisał

w meldunku do Hallecka. — Od czasu wyjścia z Milliken’s Bend przebyła tyle samo drogi nocą, co w dzień, w błocie i w deszczu, bez namiotów i innych bagaży, a także bez regularnych racji żywności. Nie ma żadnych skarg, a przy­padków maruderstwa jest mniej, niż widziałem kiedykol­wiek wcześniej” 10.

W Grand Gulf na Granta czekał meldunek od gen. Banksa, który wpłynął na zmianę jego planów. Dotych­czasowy plan zakładał, że po wylądowaniu w Grand Gulf, Grant połączy się z Banksem i za pomocą floty najpierw razem zdobędą Port Hudson. Dopiero później mieli wspól­nymi siłami zaatakować Vicksburg. Tymczasem Banks po niepowodzeniu floty Farraguta w dniu 14 marca uznał, że zdobycie Port Hudson wymaga regularnego oblężenia i żeby zabezpieczyć sobie tyły, zdecydował oczyścić przedtem z wojsk konfederackich południową Luizjanę na zachód od Missisipi. Na początku kwietnia rozpoczął operację wodno- -lądową w głębi Red River, w czasie której wyparł słabsze oddziały gen. Richarda Taylora (syna byłego prezydenta USA — Zachary’ego Taylora) do zachodniej Luizjany, zabezpieczając w ten sposób swoje linie komunikacyjne na dolnej Missisipi. Teraz donosił, że będzie mógł wrócić do Port Hudson nie wcześniej niż 10 maja, prowadząc tylko 15 000 żołnierzy ze swego XIX Korpusu (wkrótce siły Banksa przemianowano na Armię Zatoki Meksykańskiej— Army of the Gulf). Banks prosił, aby do tego czasu Grant umocnił się w Grand Gulf i przysłał mu na pomoc korpus McClernanda. Oczekiwanie na gotowość Banksa do podjęcia wspólnej akcji (ostatecznie jego pierwsze oddziały znalazły się pod Port Hudson dopiero 19 maja) wymagałoby od Granta przerwania pomyślnie rozwijających się działań i oddania inicjatywy Pembertonowi. Tego znajdujący się w ofensywie Grant nie mógł zaakceptować. Obawiał się, że

10 Ibidem, s. 44.

konfederaci mogą wykorzystać zwlokę do wzmocnienia obrony i ściągnięcia dodatkowych sił, których nie zrekom­pensowałaby nawet pomoc ze strony Banksa. Porzucił więc zamiar współdziałania z siłami działającymi w dole Mis­sisipi i posławszy im 3 maja na pomoc kilka okrętów Portera, postanowił „działać niezależnie od Banksa, odciąć się od swojej bazy, zniszczyć siły rebeliantów na tyłach Vicksburga i okrążyć lub zdobyć miasto”.

BITWA POD RAYMOND I ZDOBYCIE JACKSON

Zadanie, które postawił przed sobą Grant, wydawało się szaleństwem. Jego wojska miały działać we wrogim kraju, mając przed sobą główne siły przeciwnika, rozlokowane pomiędzy bazami w Memphis i Grand Gulf. Flota Portera panowała na Missisipi, ale linie komunikacyjne Granta były niepewne, gdyż każdy konwój musiał przepływać pod lufami dział Vicksburga. Na dodatek twierdza była połączona linią kolejową ze stolicą Mississippi — Jackson, położoną 45 mil na wschód, skąd jej załoga mogła łatwo otrzymać posiłki. Istniało także niebezpieczeństwo, że konfederaci skoncentrują w Jackson nowe siły i wezmą armię Granta w dwa ognie. Była to więc kolejna kontrowersyjna decyzja Granta, która wpłynęła na wynik kampanii. Podejmując ją Grant wiedział, że zmiana planu nie spodoba się Halleckowi. Postanowił zatem postawić go przed faktem dokonanym, wymuszając na nim zgodę na kontynuowanie operacji. Liczył na to, że zanim najświeższe wiadomości dotrą do Waszyngtonu, będzie za późno, żeby cokolwiek zmienić. „Ponieważ nie będę już komunikował się z Grand Gulf— pisał w ostatnim meldunku do Hallecka —- chyba że konieczne stanie się wysłanie wozów pod silną eskortą, możecie nie mieć ode innie wiadomości przez wiele dni”

11 F u 11 e r, op. cii., s. 59.

Zgodnie z przewidywaniami Granta, Halleck, gdy tylko dowiedział się o jego ruchach, kazał mu wrócić i nawiązać współdziałanie z Banksem. Na szczęście dla Granta naj­bliższa czynna stacja telegrafu znajdowała się w Cairo i zanim rozkaz ten dotarł do niego, jego wojska były już w pełnym marszu. „Gdyby naczelny dowódca mógł się na czas porozumieć ze swoim podwładnym, kampania przeciw­ko Vicksburgowi nie doszłaby do skutku” — napisał amerykański historyk 12. Lincoln uznał, że Grant popełnia błąd, nie współdziałając z Banksem, ale pełen podziwu dla jego odwagi i determinacji wstrzymał się od interwencji.

Decydując się na prowadzenie kampanii własnymi siłami na tyłach Vicksburga, Grant nie mógł liczyć na pełne zaopatrzenie armii z bazy w Grand Gulf i musiał żywić wojsko prawie wyłącznie produktami zdobytymi na wrogim terytorium. 3 maja kazał Shermanowi zor­ganizować po drodze z Milliken’s Bend konwój złożony ze 120 wozów i przeprawić je do Grand Gulf, gdzie załadowano na nie 100 000 racji żywnościowych ze statków transportowych. Zapasy te zapewniały pięcio­dniowe wyżywienie dla korpusu Shermana i dwudniowe dla McClernanda i McPhersona, których żołnierze zostali już wcześniej zaopatrzeni w żywność na pięć dni. To było wszystko, co Grant chciał wziąć ze sobą.

„Zatrzymaj wszystkie wojska, dopóki armia jest częś­ciowo zaopatrywana z taboru — pisał do Granta po drodze zaniepokojony Sherman, widząc żałosny stan dróg, którymi cienkim strumieniem płynęło zaopatrzenie z Young’s Point i Milliken’s Bend. — To pewne, że wkrótce ta droga zatka się całkowicie, jeśli będziesz chciał zaopatrzyć 50 000 ludzi tylko tym sposobem”.

„Nie mogę polegać na zapewnieniu armii pełnych racji żywnościowych z Grand Gulf — odpowiedział mu Grant.

12 H a n k i n s o n, op. cit., s. 48.

— Wiem, że będzie to niemożliwe bez wybudowania dodatkowych dróg. Oczekuję jednak, że weźmiemy ze sobą zapas suchrów, kawy i soli, a resztę żywności zdobędziemy po drodze” 13.

Wyruszając z Bruinsburga, żołnierze Granta wzięli więc ze sobą tylko parodniowe racje sucharów, kawy i soli. Szczęśliwie dla nich okolice Vicksburga obfitowały w byd­ło, drób, bekon, melasę, zboże i paszę dla koni. Każda mijana plantacja miała własne żarna, na których mielono mąkę na chleb. To rozwiązało problem aprowizacji. Jeszcze raz Grant dowiódł, że ryzyko się opłaca, a jego odważna decyzja nie była pozbawiona sensu.

W oczekiwaniu na przybycie korpusu Shermana, Grant umocnił swoją lewą flankę nad Big Black, wysyłając do Hankinson’s Ferry dywizje Logana i Crockera z korpusu McPhersona i rozsyłał wszędzie oddziały aprowizacyjne, które zbierały zapasy żywności i furażu. Codziennie kiero­wał też silne grupy rozpoznawcze na drugi brzeg Big Black, chcąc utwierdzić Pembertona w przekonaniu, że zamierza dotrzeć do Vicksburga najkrótszą drogą. Krok ten wydawał się najbardziej oczywisty; Grant wiedział jednak, że Pemberton może skoncentrować wszystkie swoje siły na południe od Vicksburga. To zmusiłoby nacierającą armię federalną do walki z przeciwnikiem prawdopodobnie licz­niejszym i lepiej znającym teren. W tych okolicznościach losy całej kampanii Granta zależałyby od jednej bitwy, której wynik wcale nie był przesądzony.

Tymczasem po stronie konfederatów panowała dezorien­tacja. Kiedy Pemberton dowiedział się o lądowaniu Granta w Bruinsburgu, zatelegrafował 1 maja do Johnstona po posiłki. Johnston kazał mu skoncentrować wszystkie siły przeciwko Grantowi, jednak Jefferson Davis, który uznał akcję Granta za jeszcze jeden rajd dywersyjny, polecił mu

13 Ibidem, s. 44.

trzymać wojska blisko Vicksburga i Port Hudson. Oba rozkazy wykluczały się wzajemnie, a ponieważ Pemberton sądził, że Grant będzie musiał wkrótce cofnąć się w celu uzupełnienia zapasów, zastosował się do poleceń Davisa. Postanowił utrzymać linię Big Black (obsadził wszystkie przeprawy na rzece) i czekać na okazję do zaatakowania linii komunikacyjnych Granta, pilnując jednocześnie połą­czenia kolejowego Vicksburga z Jackson, które było jego własną, główną drogą zaopatrzenia. 3 maja skoncentrował większość swoich sił pomiędzy Vicksburgiem a Big Black i czekał na następny ruch Granta.

Po przekroczeniu Missisipi przez wojska Unii sytuacja Pembertona znacznie się pogorszyła, ale wcale nie był on na straconej pozycji. Grant działał we wrogim kraju i w ocenie konfederatów musiał przeznaczyć część sił do ochrony swoich linii komunikacyjnych. W dodatku teren oddzielający wojska Granta od Vicksburga był gęsto zalesiony i pełen naturalnych przeszkód, co sprzyjało działaniom obronnym. Plan Pembertona zakładał więc, że jego oddziały zatrzymają armię Granta na przedpolu Vicksburga, dając gen. Adamsowi czas na ściągnięcie posiłków z Port Hudson oraz innych dystryktów Mississippi i zorganizowanie w Jackson dostatecznych sił, które mog­łyby wyjść na tyły wojsk federalnych. Błędem Pembertona było jednak to, że zamierzał on bronić zbyt dużego obszaru. Zamiast — jak mu radził Johnston — skupić wszystkie siły, rozrzucił je wokół Vicksburga, nad Big Black i wzdłuż linii kolejowej z Jackson. Spodziewał się przy tym, że Grant będzie chciał ochraniać swoje linie komunikacyjne z Grand Gulf, które można było łatwo przerwać i zmusić go do odwrotu, tak jak poprzednio pod Oxfordem. Grant nie zamierzał jednak popełnić po raz drugi tego samego błędu. Nie zamierzał także pchać swoich wojsk pomiędzy dwa ugrupowania wroga. Zrezygnował z bezpośredniego uderzenia na Vicksburg i postanowił ruszyć na Jackson,

aby najpierw pokonać siły konfederatów w stolicy Missis­sippi oraz zniszczyć ważny węzeł kolejowy w tym mieście. Chciał w ten sposób zabezpieczyć swoje tyły przed ostatecz­nym uderzeniem na Vicksburg i odciąć jednocześnie twierdzę od jej naturalnego zaplecza.

Sukces uderzenia na Jackon zależał od szybkości i dobrej koordynacji działań wszystkich korpusów Granta. 3 maja Grant rozkazał Shermanowi przyspieszyć marsz z Milliken’s Bend. Tego samego dnia napisał do Hurlbuta w Memphis, żeby posłał cztery pułki w celu zluzowania dywizji Blaira, pozostawionej przez Shermana w Milliken’s Bend do ochrony składów i dróg zaopatrzenia, zaś 5 maja kazał mu wysłać pod Vicksburg dywizję gen. Jacoba G. Laumana z XVI Korpusu. Dwa dni później Sherman wylądował w Grand Gulf z dywiz­jami Steele’a i Tuttle’a. To podniosło stan oddziałów Granta na wschodnim brzegu Missisipi do 33 000 ludzi.

Nowy plan Granta zakładał utrzymanie linii Big Black jako zabezpieczenia swojej lewej flanki oraz przesunięcie pod jej osłoną korpusów Shermana i McClernanda na północ, do linii kolejowej z Vicksburga do Jackson, zapewniając jednocześnie osłonę korpusowi McPhersona, który nacierał na stolicę Mississippi. Kiedy tylko 7 maja pojawił się Sherman, wojska ruszyły. McPherson wycofał swoje siły z północnego brzegu Big Black, a potem przez Rocky Springs i Utica pociągnął na północny wschód w kierunku Jackson. McCłemand szedł przed nim równo­ległą drogą przez Cayuga i Dillon, skąd skręcił ku torom kolei pomiędzy stacjami Edward's i Bolton. Sherman wymaszerował z Grand Gulf do Hankinson’s Ferry, gdzie zluzował dywizję Crockera, i idąc dalej w ślad za McCler- nandem wszedł pomiędzy korpus jego i McPhersona. W ten sposób przez kilka kolejnych dni Grant przesuwał swoją armię kontrolowanymi skokami w kierunku północno- wschodnim, dając każdemu korpusowi czas na przemarsz i odpoczynek. Trzymał je przy tym dostatecznie blisko

siebie, żeby mogły udzielić sobie pomocy na wypadek spotkania z wrogiem.

Korpusy McClernanda i Shermana 12 maja dotarły do strumienia Fourteen Mile Creek, 7 mil na południe od linii kolejowej z Jackson do Vicksburga. Do tego momentu marsz oddziałów Granta nie napotykał poważniejszego oporu konfederatów. Obserwując ruchy przeciwnika, Pem­berton doszedł do wniosku, że unioniści zamierzają przeciąć linię kolejową na zachód od Jackson, a potem ruszyć wzdłuż niej do Vicksburga, dlatego skoncentrował tam większość swoich sił (dywizje Bowena, Loringa i Steven- sona) i postanowił stawić opór Grantowi koło stacji Edward’s lub przy moście na Big Black, kilka mil dalej na zachód. Tymczasem Grant, po dotarciu na linię strumienia Fourteen Mile, zasygnalizował ruchami korpusu McCler­nanda marsz na Edward’s Station, podczas gdy pozostałe dwa korpusy wciąż zmierzały w kierunku Raymond i Jack­son. Grant nie musiał już utrzymywać komunikacji z Grand Gulf i martwić się o swoje linie zaopatrzenia, ściągnął wszystkie ubezpieczenia znad Big Black i wzmocnił nimi nacierające korpusy.

Gen. Tilghman, broniący przepraw na Big Black, 11 ma­ja dał znać Pembertonowi, że oddziały Unii opuściły pozycje nad rzeką. To upewniło Pembertona, że nie­przyjaciel zbiera wszystkie siły do bitwy. Szykując się do starcia pod Edward’s Station, Pemberton rozkazał oddziałom skoncentrowanym w Jackson wyjść z miasta i w razie bitwy zaatakować wojska Granta z boku i z tyłu. Zgodnie z tym rozkazem nowy komendant miasta — gen. John Gregg, który po 200-miIowej podróży z Port Hudson przybył ze swoją brygadą do Jackson wieczorem 9 maja, wyszedł w kierunku Raymond odległego o 18 mil. Pod wieczór 11 maja licząca 2730 ludzi brygada Gregga (6 pułków piechoty, kilka kompanii konnej piechoty oraz bateria artylerii), wzmocniona batalionem jazdy z oddziału

płk. Wirta Adamsa, minęła Raymond i zajęła pozycje na linii strumienia Fourteen Mile, 2 mile na zachód od miasta.

Czołowa brygada z dywizji Logana, idąca drogą z Utica do Raymond na czele korpusu McPhersona, 12 maja rano minęła ostatnie wzniesienie przed miastem i zeszła w dolinę Fourteen Mile Creek. Około godziny 10.00 oddziały Unii dostały się pod ogień 3-działowej baterii kpt. Hirama Bledsoe z Missouri i pułków Gregga, rozwiniętych wzdłuż koryta strumienia, prawie całkowicie wyschniętego. Mała liczba kawalerii i niezbyt precyzyjne rozkazy Pembertona nie pozwoliły konfederatom rozpoznać rzeczywistych sił przeciwnika. Gregg sądził, że ma przed sobą tylko niewielki oddział rozpoznawczy, podczas gdy szły mu naprzeciw dwie dywizje McPhersona liczące prawie 11 000 ludzi. Bronił się energicznie, a później zaatakował, zamierzając zwinąć prawą flankę unionistów i wziąć cały oddział do niewoli. Początkowo jego atak, wspierany przez artylerię, przyniósł powodzenie. Jeden z pułków z Ohio nie wy­trzymał naporu konfederatów i pierzchł. Gen. Logan, idący na czele swojej dywizji, zdołał przywrócić porządek i utrzymać linię oraz wezwać posiłki. Około południa Logan został wzmocniony kolejną brygadą ze swojej dywizji i zatrzymał natarcie Gregga, po czym sam przeszedł do kontrataku.

Nadchodzące kolejno brygady z dywizji Logana włączały się do walki po obu stronach drogi z Utica, zapewniając unionistom zdecydowaną przewagę liczebną. Wczesnym popołudniem Logan ustawił wzdłuż grzbietu wzgórza 22 działa, które wsparły nacierającą piechotę. Około godziny 13.30, po prawie czterech godzinach zażartej walki, oddziały federalne rozbiły prawe skrzydło konfederatów i wyparły ich za strumień. Gregg przegrupował siły, lecz zamiast się wycofać, o 14.00 zaatakował jeszcze raz na lewym skrzydle, zatrzymując na pewien czas napór przeciwnika. Ostatecznie walka wygasła około godziny 16.00, zanim jeszcze na pole

bitwy przybyła dywizja gen. Crockera. Wobec znacznej przewagi liczebnej wroga, Gregg wycofał się i osłoniwszy odwrót kilkoma kompaniami konnej piechoty płk. A. P. Thompsona z Kentucky i baterią dział kpt. Bledsoe, odszedł przez Raymond w kierunku Jackson.

Gregg przegrał bitwę, ale jego brygada zatrzymała pod Raymond marsz dużo silniejszego przeciwnika przez prawie cały dzień. W bitwie konfederaci stracili 73 zabitych, 252 rannych i 190 zaginionych. Straty federalne wyniosły 68 zabitych, 341 rannych i 37 jeńców. Wieczorem Greggowi przyszło na pomoc 1000 ludzi z brygady gen. Johna H. Walkera, przysłanej przez Bragga z Tennessee, ale pościgu unionistów nie było. McPherson rozłożył swoje oddziały dookoła Raymond, czekając na dalsze rozkazy Granta. Nazajutrz Gregg i Walker odeszli do Jackson, gdzie dołączyła do nich pozostała część brygady Walkera, pod­nosząc siły konfederatów w mieście do 6000 ludzi.

Tymczasem Grant, powiadomiony o sukcesie McPher­sona pod Raymond, skierował jego korpus do stacji Clinton (10 mil na zachód od Jackson), każąc mu zniszczyć połączenie kolejowe z Vicksburgiem. McClernand wycofał się z frontu pod Edward’s Station i ruszył do Raymond, a Sherman skoncentrował swój korpus (bez dywizji Blaira, która nic zdążyła jeszcze dołączyć do sił głównych) w Mississippi Springs, kilka mil na wschód od Raymond. W ten sposób Grant zakończył przygotowania do ostatecz­nego ataku na Jackson. „Mając nadzieję oblec w końcu Vicksburg, musiałem najpierw pozbawić go wszelkiej pomocy — napisał. — Dlatego postanowiłem szybko ruszyć na Jackson” 14.

Do Jackson 13 maja wieczorem przybył z Tullahomy gen. Joseph Johnston. 9 maja Johnston otrzymał pilny rozkaz z Richmond, nakazujący mu „udać się od razu do

14 Fu 11 e r, op. cit. s. 62.

Mississippi i objąć dowództwo wszystkich sił operujących w polu”. Dowiedziawszy się o przerwaniu bezpośredniego połączenia z Vicksburgiem, Johnston natychmiast powia­domił Richmond, że „przybył za późno”. Do Pembertona natomiast wysłał wiadomość (dostarczoną 14 maja): „Właś­nie przyjechałem i dowiedziałem się, że gen. Sherman jest pomiędzy nami w Clinton z czterema dywizjami. Jest pilną koniecznością przywrócenie komunikacji, żeby można było pana wzmocnić. Jeśli to możliwe, proszę natychmiast wyjść na jego tyły. Pobicie takiej grupy wojsk ma ogromne znaczenie. Tutejsze oddziały będą z panem współdziałać. Czas nagli” 15.

Rozkaz Johnstona pogłębił tylko niepewność Pembertona. Większość jego sił stała wciąż pod Edward’s Station (17 500 ludzi). W pobliżu Vicksburga pozostały dywizje Smitha i Fomeya (7500 ludzi), a reszta, w tym brygada gen. Tilghmana (1500 ludzi) z dywizji Loringa, pilnowała wciąż przepraw na Big Black. Wcześniejsze rozkazy Davisa kazały Pembertonowi za wszelką cenę bronić Vicksburga. Tymczasem Johnston domagał się od niego przesunięcia większości sił na wschód od Vicksburga i zaatakowania wojsk Granta z dala od twierdzy. Nie mając prawie w ogóle kawalerii Pemberton nie mógł dokładnie rozpoznać roz­mieszczenia oddziałów Granta i zlokalizować jego linii komunikacyjnych. Ponadto bał się, że jeśli odsunie więk­szość sił od Vicksburga, Grant może go niespodziewanie obejść i bez trudu wziąć miasto. Po naradzie ze swoimi dowódcami, chociaż większość z nich była zdania, że należy wykonać rozkaz Johnstona, zdecydował jednako wyborze kompromisowego rozwiązania. Zamiast ruszyć bezpośrednio na tyły wojsk Unii nacierających na Jackson, zostawił część sił na drodze do Vicksburga, a z resztą (17 000 ludzi) postanowił przeciąć nieistniejące linie zaopat-

15 Ibidem, s. 62.

rżenia Granta na drodze z Grand Gulf do Raymond. Armia Pembertona 15 maja ruszyła do Dillon, 10 mil na południe od stacji Edward’s, aby w ten sposób zmusić Granta do odwrotu. „Moim celem jest przeciąć linie komunikacyjne wroga i zmusić go, aby mnie zaatakował, nie sądzę bowiem, abym dysponował siłami zdolnymi do skutecznego ataku na pozycje nieprzyjaciela lub podjęcia próby przywrócenia połączenia z Jackson” l6.

W nocy z 13 na 14 maja Johnston, dowiedziawszy się, że załoga Jackson liczy tylko 6000 ludzi, uznał, że miasta nie da się utrzymać i nakazał gen. Adamsowi jego ewakua­cję. Późną nocą brygada Gregga zajęła pozycje na drodze z Clinton, a brygada Walkera wraz z przybyłymi w nocy posiłkami od gen. Beauregarda z Karoliny Południowej (brygada gen. S. R. Gista) wyszła na drogę do Raymond.

14 maja rano McPherson ruszył w kierunku Jackson z Clinton, a Sherman z Mississippi Springs. Jedna dywizja McClernanda w Raymond, jedna w Mississippi Springs i jedna w Clinton — osłaniały ich tyły przed ewentualnym uderzeniem Pembertona i w razie potrzeby mogły wesprzeć oba korpusy, nacierające na Jackson. Około godziny 10.00 skoordynowane natarcie McPhersona i Shermana związało walką ubezpieczenia konfederatów na przedpolu Jackson. Padający od nocy deszcz, błotniste drogi i opór kon­federatów początkowo spowolniły federalny atak. Dopiero około godziny 11.00, kiedy deszcz ustał, McPherson i Sherman wprowadzili do walki główne siły. Niektóre pułki McPhersona, mając całkowicie zamoczone ładownice, atakowały na bagnety i w walce wręcz spychały kon­federatów poza umocnienia Jackson. Tuż po godzinie14.00 część oddziałów Shermana zaczęła oskrzydlać lewą flankę konfederatów, zmuszając obrońców do stopniowego odwrotu. W tym czasie gen. Johnston poinformował Gregga,

16 Ibidem, s. 62.

że ewakuacja miasta została zakończona i rozkazał wal­czącym oddziałom wycofać się na północ. Przed godziną15.00 opór konfederatów ustał całkowicie. Gregg osłonił swój odwrót ogniem pozostawionych w tyle 17 dział i w dobrym porządku odmaszerował w ślad za taborem gen. Adamsa drogą do Canton. Wkrótce potem żołnierze z nacie­rających w pierwszej linii brygad płk. Samuela A. Holmesa i płk. Johna B. Sanboma z dywizji Crockera obeszli stanowiska konfederackiej artylerii, pozostawione bez zabezpieczenia, wzięli do niewoli obsługi dział i jako pierwsi wkroczyli do Jackson. Na znak zwycięstwa kpt. Cornelius Cadle ze sztabu Crockera i kpt. Martin z brygady Sanboma zawiesili na kopule stanowego kapitolu bojowy sztandar 59. pułku z Indiany. W tym samym czasie brygada gen. Stevensona z dywizji Logana próbowała odciąć kon­federatom drogę odwrotu, ale było już za późno. Nad­chodzącą noc Grant, który cały czas towarzyszył korpusowi Shermana, spędził w najlepszym hotelu w mieście, w pokoju zajmowanym jeszcze do niedawna przez gen. Johnstona.

Zdobycie Jackson kosztowało Granta zaledwie 290 ludzi (42 zabitych, 241 rannych i 7 zaginionych). Straty kon­federatów wyniosły 17 zabitych, 64 rannych i 118 zaginio­nych (według Granta 845 ludzi i 17 dział), ale utrata Jackson była dla nich prawdziwą tragedią. Oddając miasto Grantowi, stracili wielką bazę zaopatrzeniową i główne centrum komunikacyjne w Mississippi, a upadek kolejnej stolicy skonfederowanego stanu wywarł przygnębiające wrażenie w całej Konfederacji.

BITWA POD CHAMPION HILL

Odwrót konfederatów z Jackson zostawił miasto w sta­nie całkowitej anarchii. W nocy setki dezerterów z armii Południa, zbiegłych niewolników murzyńskich, uwolnio­nych z więzienia przestępców i maruderów z oddziałów

federalnych zalały ulice Jackson. Dopiero nad ranem 15 ma­ja energiczna akcja Granta przywróciła porządek, ale tylko po to, aby specjalne oddziały z korpusu Shermana mogły bez przeszkód rozpocząć dzieło niszczenia wszyst­kich obiektów wojskowych, przemysłowych i komunika­cyjnych w mieście. Wykonując rozkaz Granta, Sherman zniszczył stolicę Mississippi „w sposób bardzo efektyw­ny”, puszczając z dymem tyle budynków, że Jackson ochrzczono później szyderczą nazwą „Chimneyville” (Miasto Kominów). Doświadczenia z Jackson Sherman miał wykorzystać już w następnym roku podczas ataku na Atlantę i swojego słynnego „Marszu do morza” przez tereny Georgii.

Po opuszczeniu Jackson, gen. Johnston zatrzymał się na noc w Calhoun, 10 mil na północ od miasta. Tam znalazł go kurier od Pembertona, przywożąc meldunek o za­planowanym przez niego marszu na tyły linii komunikacyj­nych Granta. Oceniwszy, że po ewakuacji Jackson akcja Pembertona jest już niepotrzebna, Johnston wysłał do niego nowy rozkaz, informując go o oddaniu miasta i wskazując na konieczność połączenia sił przy linii kolejowej na zachód od Jackson. Nowy plan Johnstona przewidywał, że po wzmocnieniu jego sił posiłkami od Beauregarda i Gardnera, oba zgrupowania połączą się w Clinton oraz wspólnie pobiją tę część armii Granta, która znalazła się w Jackson, zanim oddziały federalne zdołają umocnić się w zdobytym mieście. 15 maja John­ston miał już do dyspozycji 12 000 ludzi, a kolejne 10 000 było w drodze do niego. Pemberton, pozostawiw­szy 9000 ludzi w Vicksburgu i na drodze do miasta, mógł wyprowadzić na spotkanie z Johnstonem z Edward’s Station co najmniej 15 000 żołnierzy. To dawało razem ponad 45 000 ludzi w trzech zgrupowaniach, a więc liczbę równą tej, jaką miały nacierające na Vicksburg siły Granta (wliczając w to nadchodzącą dywizję Blaira).

Na nieszczęście dla obu konfederackich dowódców rozkaz Johnstona z 13 maja został wysłany w trzech egzemplarzach, przez trzech różnych posłańców. Jeden z nich okazał się zdrajcą (zwolennikiem Unii w szeregach Konfederacji) i dostarczył kopię rozkazu gen. McPher- sonowi, który natychmiast przesłał ją Grantowi. Po prze­czytaniu wieczorem 14 maja rozkazu Johnstona, Grant uznał, że Pemberton wykona polecenie przełożonego i nie­zwłocznie ruszy z Edward’s Station, żeby się połączyć z Johnstonem. W związku z tym 15 maja rano wydał Shermanowi rozkaz zniszczenia Jackson, a McPhersonowi oraz McClemandowi kazał natychmiast wyruszyć w kierun­ku Clinton i Bolton, żeby przechwycić Pembertona, a także nie dopuścić do połączenia się obu wrogich armii. Około godziny 17.00 Grant przybył osobiście z Jackson do Clinton, gdzie założył swoją kwaterę. Od razu też rozkazał McCler- nandowi ostrożny marsz do przodu w celu rozpoznania sił przeciwnika, dodając mu przybyłe tego samego dnia z Grand Gulf dwie brygady (płk. Gilesa A. Smitha i płk. Thomasa Kilby-Smitha) z dywizji Blaira z korpusu Sher­mana (trzecia brygada dowodzona przez gen. Hugha Ewinga pozostała jako garnizon Milliken’s Bend, do czasu zluzo­wania przez jednostki z Memphis).

Do wieczora Grant skoncentrował na zachód od Jackson 32 000 ludzi, którzy kontrolowali wszystkie drogi prowa­dzące do Edward’s Station z Jackson i Raymond. Czołowy korpus McClernanda był rozciągnięty na froncie od Bolton do Raymond: dywizja Hoveya na drodze z Clinton do Bolton, dywizja Osterhausa w połowie drogi z Raymond do Bolton, dywizja Carra w tyle za nią na północny zachód od Raymond i dywizja A. J. Smitha, poprzedzająca dywizję Blaira, na drodze z Raymond do Edward’s Station. W tym czasie kolumna McPhersona maszerowała drogą, która biegła równolegle do linii kolejowej, za dywizją Hoveya, tworzącą prawe skrzydło McClernanda.

Pemberton, realizując plan przecięcia komunikacji Granta pod Dillon, wyszedł z trzema dywizjami z Edward’s Station rano 15 maja. Pierwszy szedł Loring z brygadami Feathersto- ne’a i Buforda. Za nim podążał Bowen z brygadami Cockrella i Greena. Jako ostatnia szła dywizja Stevensona złożona z brygad generałów Lee, Setha M. Baltona, Alfreda Cummin- ga i płk. A. W. Reynoldsa. Niezdecydowanie Pembertona, oczekiwanie na wyjście taboru oraz błotniste drogi i koniecz­ność przeprawienia się przez wezbrany strumień Baker Creek, płynący niedaleko, opóźniły marsz. Ostatnie oddziały wyszły z Edward’s Station dopiero przed wieczorem, a cała kolumna zdążyła się posunąć zaledwie 5 mil do przodu. W nocy zwiadowcy z dywizji Loringa odkryli obecność dużych sił nieprzyjaciela kilka mil na wschód, na drodze z Raymond (były to dywizje Smitha i Blaira), a gen. Bowen dostrzegł „liczne światła” po swojej lewej stronie, które trafnie określił jako „ogniska obozowe jankesów”.

Rano 16 maja Pemberton otrzymał rozkaz Johnstona z poprzedniego dnia, z którego dowiedział się o utracie Jackson i zamiarze połączenia sił konfederackich przy linii kolejowej na stacji Clinton. Tym razem Pemberton postanowił wykonać rozkaz Johnstona i odwrócił kierunek marszu. Ledwie jednak konfederackie kolumny zdążyły zawrócić na północ, artyleria McClernanda ostrzelała tyły dywizji Loringa. Pem berton, uznając atak na Loringa za zwykłą demonstrację, początkowo nie przerwał marszu i wysłał tylko w kierunku Edward’s Station brygadę Reynoldsa do ochrony taboru. Wkrótce jednak napór nieprzyjaciela wzrósł i linia marszu konfederatów z konieczności przekształciła się w linię bojo\\'ą. Pemberton rozmieścił swoje siły w taki sposób, żeby mogły kontrolować wszystkie trzy, biegnące równolegle do siebie, drogi do Edward’s Station z rejonu Clinton i Raymond. Lewe skrzydło konfederatów (dywizja Stevensona) znalazło się na leżącym w zakolu Baker Creek wzniesieniu Champion Hill, skąd miało wgląd na najbardziej wysuniętą na północ drogę

z Clinton (Jackson lub Clinton Road), którą od wschodu nadciągała dywizja Hoveya, a za nią korpus McPhersona. Centrum (dywizja Bowena) zajęło pozycje na południe od wzgórza, blokując skrzyżowanie środkowej drogi z Raymond (.Middle Road) i drogi z Clinton, skręcającej u stóp wzgórza na południe. Prawe skrzydło (dywizja Loringa) stanęło przy moście na południowej drodze z Raymond do Edward’s Station (Raymond Road). Prawą flankę Bowena i lewą flankę Loringa osłaniał las, porastający północny, stromy brzeg niewielkiego strumienia przecinającego obie drogi z Raymond. Cała linia konfederatów miała 3 mile długości i przypominała swym kształtem literę L, przy czym dywizja Stevensona tworzyła jej podstawę, a dywizje Bowena i Loringa jej dłuższy bok.

Siły federalne 16 maja były rozmieszczone w następujący sposób: dywizja Hoveya szła na zachód drogą z Clinton, w kierunku Champion Hill, mając kilka mil za sobą dywizje Logana i Crockera z korpusu McPhersona; dywizje Osterhausa i Carra posuwały się środkową drogą z Ray­mond, maszerując w tym samym kierunku; dywizja A. J. Smitha i idąca za nią dywizja Blaira z korpusu Shermana kierowały się południową drogą bezpośrednio z Raymond do Edward’s Station. W tym czasie Grant dostał wiadomość, że siły Pembertona w Edward’s liczą jakoby 25 000 ludzi (w rzeczywistości łącznie z ubezpieczeniami pozostawio­nymi nad Big Black i na drodze do Vicksburga, ledwie przekraczały 22 000), kazał więc Shermanowi szybko wysłać jedną dywizję (gen. Steele’a) z Jackson do Bolton, a z drugą (gen. Tuttle’a) dołączyć do sił głównych, gdy tylko zakończy dzieło zniszczenia w mieście. Sam wyruszył z Clinton około godziny 7.30 i mijając po drodze tabory oraz rozciągniętą w marszu kolumnę McPhersona, zajął wraz ze swoim sztabem pozycję przy dywizji Hoveya.

Dywizja Smitha na południowej drodze z Raymond pierw­sza weszła do walki. Jej natarcie rozwijało się bardzo wolno,

podobnie jak ruch dywizji Osterhausa na drodze środkowej. Ich przeciwnikiem były słabe, ale dobrze rozmieszczone i skryte częściowo w lesie na linii strumienia płynącego w głębokim korycie, brygady z dywizji Loringa i Bowena. McClemand nie zdecydował się wykorzystać swej przewagi i pamiętając o zalecanej mu przez Granta ostrożności przez większą część bitwy pozostał mało aktywny. To wczesne, rozpoczęte około godziny 7.30, starcie odciągnęło jednak uwagę Pembertona od jego lewego skrzydła, opartego na Champion Hill. Trzy godziny później stanęło ono w obliczu natarcia dywizji Hoveya, którą wkrótce wsparła dywizja Logana, a potem dywizja Crockera.

Broniąca wzgórza brygada gen. Lee z dywizji Stevensona odparła pierwszy atak Hoveya, ale Grant szybko posłał mu na pomoc dywizję Logana, który wzmocnił natarcie Hoveya jedną brygadą, a dwie następne przesunął na prawo, robiąc miejsce dla nadchodzącej w pośpiechu dywizji Crockera. Widząc koncentrację sił nieprzyjaciela na swym lewym skrzydle, Stevenson skierował na pomoc gen. Lee brygady Cumminga i Bartona. W ten sposób wciągnął stopniowo całą dywizję do obrony północnej flanki konfederackiej linii, którą określił później jako „z konieczności pojedynczą, nieregularną, podzieloną i bez rezerw”. Około godziny 11.30 obie dywizje federalne przypuściły gwałtowny, prowadzony w trzech liniach brygad atak pod górę, spychając konfederatów ze szczytu wzgórza. W ciągu godziny linia obrony Stevensona na Champion Hill pękła. Pierwsza rzuciła się do ucieczki „ogarnięta paniką” prawoskrzydłowa brygada Cumminga, zaatakowana przez brygady gen. George’a F. McGinnisa i płk. Jamesa R. Slacka z dywizji Hoveya. „Rebelianci pędzili jak owce” ■— wspominał pewien żołnierz z 24. pułku z Iowy z brygady Slacka. Dywizja Hoveya opanowała południowo- -wschodnią część wzgórza, zdobyła dwie baterie (11 dział), które w ogniu federalnej artylerii straciły prawie wszystkie konie, i posunęła się 500 metrów za linie przeciwnika.

Nacierające na prawo od Hoveya brygady generałów Johna E. Smitha i Mortimera D. Leggeta z dywizji Logana pokonały opór łewoskrzydłowej brygady Bartona i zepchnęły ją w dolinę Baker Creek. Wykorzystując powodzenie natarcia, brygada gen. Johna D. Stevensona z dywizji Logana, atakująca w trzecim rzucie, zdobyła 7 kolejnych dział i odcięła brygadę gen. Lee, zajmującą środek konfederackiej linii. Osamotniony Lee cofnął się pół mili i zajął nowe pozycje obronne na zachodnim stoku wzgórza.

Posuwające się do przodu brygady Smitha i Leggeta wyszły na tyły konfederatów oraz zbliżyły się do środkowej drogi z Raymond w pobliżu Baker Creek, oddzielone od nieprzyjaciela tylko grubą ścianą lasu, porastającego za­chodnie zbocze Champion Hill. Ani Logan, ani Grant, który około południa przeniósł swoje stanowisko dowodze­nia na odcinek Logana, nie wiedzieli, że są bliscy przecięcia drogi odwrotu konfederatów do Edward’s Station. Wkrótce jednak Grant wycofał stamtąd oddziały Logana i wsparł nimi dywizję Hoveya, na którą wczesnym popołudniem spadł kontratak wroga. W ten sposób linia odwrotu kon­federatów pozostała odsłonięta, co Pemberton miał skrzętnie wykorzystać w dalszej fazie bitwy.

Klęska lewego skrzydła konfederatów zagroziła tyłom Bowena i Loringa. W obliczu katastrofy Pemberton około godziny 13.00 kazał Bowenowi, a później także Loringowi przesunąć swoje dywizje w lewo i wesprzeć Stevensona. Obaj dowódcy, mając przed sobą oddziały McClernanda, nie mieli wcale ochoty wykonywać rozkazu Pembertona. W końcu Bowen ze swoją małą dywizją, liczącą 5300 ludzi, ruszył na pomoc Stevensonowi. Dywizja Bowena uchodziła za jedną z najlepszych w całej armii Konfederacji. Około godziny 14.30 obie brygady Bowena, wsparte częścią brygady Cumminga, ruszyły do zdecydowanego kontrataku. W ciągu następnej godziny wrzeszczący w niebogłosy konfederaci zatrzymali natarcie Hoveya i odepchnęli go na

odległość kilometra, odzyskując Champion Hill. Odbili większość utraconych wcześniej na tym odcinku dział, uwolnili garść jeńców i sami zdobyli 2 działa należące do 16. baterii z Ohio, która wspierała natarcie dywizji Hoveya. Żołnierz Unii, wstrząśnięty furią kontrataku, wspominał, że konfederaci nadeszli „jak dziesięć tysięcy głodnych i wy­jących wilków”. Gen. McGinnis uznał walkę z Bowenem za „jedno z najbardziej zażartych i morderczych starć podczas tej wojny”. W tym samym czasie brygada Lee, ośmielona nadejściem Bowena, także ruszyła do kontrataku i wyrzuciła ze wzgórza lewe skrzydło dywizji Logana.

Około godziny 15.00 Bowen i Lee odzyskali kontrolę nad Champion Hill i na krótko odwrócili losy bitwy na jej północnym krańcu. Brak wystarczających sił i niedostatek amunicji nie pozwolił im jednak zwielokrotnić sukcesu. Nadchodzące posiłki federalne z dywizji Crockera (brygady płk. George’a B. Boomera i płk. Sanborna), przy pomocy Hoveya i Logana, wspierane bocznym ogniem dwóch baterii McPhersona, zatrzymały natarcie konfederatów kilkaset metrów od wschodniego stoku wzgórza. „Zabijaliśmy się nawzajem tak szybko, jak tylko potrafiliśmy” — zapamiętał jeden z żołnierzy Crockera. W krytycznym momencie na pole bitwy przybyła brygada płk. Holmesa, która przeważyła szalę zwycięstwa na korzyść unionistów. Do godziny 16.00 oddziały federalne ponownie zajęły Champion Hill.

W tym samym czasie McClemand, ponaglany przez Granta, przesunął znów swoje dywizje do przodu. Dywizja Osterhausa przełamała słabą obronę konfederatów na środkowej drodze z Raymond i zaczęła wychodzić na tyły zmęczonych od­działów Bowena i Stevensona, atakowanych od frontu przez trzy dywizje federalne. Obrona konfederatów na Champion Hill załamała się. Oddziały broniące wzgórza podały tyły, a ich odwrót zmienił się wkrótce w chaotyczną ucieczkę. Dywizja Stevensona została zupełnie rozbita. Odcięta brygada Bartona przeszła strumień Baker Creek po moście na środ­

kowej drodze z Raymond i wycofała się do Edward’s Station, ścigana przez żołnierzy Logana. Brygady Cumminga i Lee uciekły w popłochu w kierunku południowej drogi z Raymond. Potem przeprawiły się przez bród na Baker Creek i także uszły z pola bitwy. Dywizja Bowena stawiła desperacki opór, ale i ona, przytłoczona przewagą wroga, zaczęła ustępować, porzucając 5 dział, które wcześniej zostały utracone i odzys­kane. „Straciliśmy wiele dział. Armia uległa poważnej demo­ralizacji, wiele pułków zachowało się po prostu źle” — tłu­maczył później Pemberton.

Na szczęście dla konfederatów Loring zdecydował się w końcu wykonać rozkaz Pembertona i ruszył na pomoc Bowenowi i Stevensonowi. Zostawiwszy brygadę Tilghmana oraz dwie baterie ( 10 dział) naprzeciw dywizji Smitha i Blaira na drodze z Raymond, skierował dwie pozostałe brygady w kierunku Champion Hill. Idąca przodem brygada Buforda w ostatniej chwili przecięła oś natarcia Osterhausa i osłoniła tyły oddziałów Bowena i Stevensona, próbując bezskutecznie powstrzymać ich ucieczkę. Pułkownik Edward Goodwin z 35. pułku z Alabamy, wchodzącego w skład brygady Buforda, opisał tę scenę w następujący sposób: „W tejże chwili nasi przyjaciele podali tyły i ogarnięci paniką zaczęli się cofać. Kazałem swemu pułkowi wystawić ku nim bagnety, ale nawet i to nie powstrzymało ich ucieczki. Obok nas przemknęły trzy sztandary pułkowe (...). Otoczyliśmy ich, błagaliśmy i przeklinaliśmy na próżno” l?.

Pomimo nadejścia Loringa było oczywiste, że konfederaci są zbyt słabi, aby wygrać bitwę, i jeśli pozostaną na polu walki dłużej, mogą zostać odcięci od Vicksburga. Widząc, że bitwa jest przegrana, Pemberton dał rozkaz odwrotu. Most na Baker Creek, przez który wycofała się wcześniej brygada Bartona, został zablokowany przez dywizję Logana, wysuniętą na zachód, dlatego konfederatom pozostała tylko

17 H a n k i n s o n , op. cit., s . 5 7 .

droga ucieczki przez bród na południowej drodze z Raymond. Szczęśliwie dla Pembertona, dywizja A. J. Smitha, mogąca odciąć konfederatom odwrót, nacierała niemrawo i nie mogła przełamać obrony brygady Tilghmana. Podczas gdy Tilghman toczył artyleryjski pojedynek ze Smithem (w czasie którego poległ, przecięty na pół kulą armatnią), a pozostałe brygady Loringa opóźniały natarcie Osterhausa i Carra, resztki dywizji Stevensona oraz Bowena w nieładzie przeszły przez strumień i wycofały się na zachód w kierunku Big Black. Zanim jednak brygady Loringa, osłaniające odwrót Stevensona i Bowena, zdążyły się oderwać od nieprzyjaciela i dotrzeć do brodu, część dywizji Carra przeszła przez most na Baker Creek, nie zniszczony przez konfederatów, zamykając przeprawę ogniem artylerii. Odcięty od brodu Loring zawrócił i odszedł lewym brzegiem w dół strumienia w poszukiwaniu innego brodu. Błąkając się w nocy po nieznanych drogach, porzucił całą artylerię (dwie 6-działowe baterie) i wozy amunicyjne, a kiedy w końcu znalazł dogodną przeprawę, dowiedział się, że siły federalne około północy zajęły Edward’s Station i całkowicie odcięły go od reszty armii. Nie widział innego wyjścia, toteż skręcił na południowy wschód i obchodząc całą armię Granta około godziny 3.00 nad ranem dotarł do Dillon. Następnego dnia pomaszerował do Crystal Springs, 25 mil na południe od Jackson. Stamtąd powoli ruszył na północ i 20 maja wkroczył do stolicy Mississippi, opuszczonej przez Shermana, meldując gen. Johnstonowi przybycie „bez bagaży, wozów i sprzętów kuchennych". Nigdy więcej dywizja Loringa nie miała już odegrać znaczącej roli w kampanii vicksburskiejls.

18 Niektórzy współcześni historycy uważają, że Loring mógł dołączyć do Pembertona, gdyby tylko chciał. Powszechnie wiedziano jednak, że obaj nie darzyli się ani sympatią, ani szacunkiem, czego dowodem była także niechęć Loringa do wykonywania rozkazów Pembertona w czasie bitwy pod Champion Hill. Być może Loring nie chciał dłużej służyć pod rozkazami Pembertona i wykorzystał okazję, żeby się od niego „uwolnić”.

Bitwa pod Champion Hill (zwana czasem bitwą nad Baker Creek) była najkrwawszym starciem w polu podczas całej batalii o Vicksburg. Z zaangażowanych w niej 15 000 ludzi Grant stracił 2441 (w tym 410 zabitych, 1844 rannych i 187 zaginionych). Prawie połowa tych start przypadła na dywizję Hoveya, która po czterech godzinach walki miała 1202 zabitych, ran­nych i zaginionych spośród 4180 uczestniczących w wal­ce. Jej dowódca nazwał Champion Hill „wzgórzem śmierci” i twierdził, że „nigdy nie widział takiej walki”. Obie dywizje McPhersona, które odegrały kluczową rolę w zatrzymaniu kontrataku Bowena i zdobyciu Champion Hill, straciły 1078 ludzi.

Pemberton poniósł kompletną klęskę i tylko wielkiemu szczęściu oraz brakowi inicjatywy McClernanda zawdzię­czał, że jego armia nie uległa całkowitemu zniszczeniu. Jego straty nie zostały nigdy dokładnie obliczone, ale uważa się, że mogły sięgnąć nawet 4300 ludzi. Według oficjalnych danych konfederaci mieli 380 zabitych, 1018 rannych i 2441 zaginionych, razem 3839 ludzi. Sama dywizja Stevensona licząca przed bitwą 6500 oficerów i żołnierzy straciła 2854 ludzi, Bowen obliczał ubytek w swojej dywizji na 868, a z szeregów Loringa ubyło 120 żołnierzy. Do tego doliczyć trzeba prawie całą dywizję Loringa (z wyjątkiem części 6. pułku z Mississippi) oraz 27 dział utraconych w bitwie i podczas odwrotu. Uratował się natomiast tabor Pembertona, który pod osłoną brygady Reynoldsa przeprawił się szczęśliwie przez Big Black w Bridgeport.

Do klęski Pembertona przyczyniło się przede wszystkim słabe rozpoznanie i nadmierna asekuracja, w wyniku czego pozostawił on zbyt wiele wojska w rejonie Vicksburga i nad Big Black. W ten sposób konfederaci pod Champion Hill zostali pozbawieni dostatecznej siły w decydującym starciu z liczniejszym i lepiej zorganizowanym przeciw­

nikiem. Nie należy także zapominać o sporach wśród konfederackich dowódców (Pemberton oskarżał później Loringa o niewykonanie rozkazu, Johnston zarzucał to samo Pembertonowi, a Jefferson Davis miał pretensje do Johnstona, że nie odciągnął Granta od Vicksburga) i braku zdecydowania samego Pembertona, który nie wykonał pierwszego rozkazu Johnstona o połączeniu obu armii, dlatego stracił cenny czas oraz niepotrzebnie zmęczył żołnierzy forsownymi marszami bez celu.

Grant, chociaż wygrał bitwę i otworzył sobie drogę do Vicksburga, nie mógł być w pełni zadowolony z jej rezultatów. Rozwój wydarzeń na polu walki stwarzał mu szansę całkowitego otoczenia i wzięcia do niewoli armii Pembertona. Tak się jednak nie stało w wyniku niedo­statecznej oceny sytuacji przez samego Granta (w pewnej chwili cofnął dywizję Logana wychodzącą na tyły kon­federatów, przez co odsłonił im drogę odwrotu) oraz słabej postawy McClernanda. Grant wspominał: „McClernand z dwiema dywizjami był w odległości kilku mil od pola bitwy na długo przed południem, i mogłem się z nim łatwo skontaktować (...). Wysyłałem mu kolejne rozkazy przez oficerów sztabowych, którzy mogli mu w pełni wyjaśnić sytuację. Jeździli oni przez las, który nas oddzielał, zupełnie bez eskorty i popędzali go do działania, ale on nie przybył”l9. Według Granta McClernand nie tylko nie zrobił nic, żeby włączyć się aktywnie do bitwy, ale wysyłał do Hoveya rozkazy, każąc mu wycofać się z walkii dołączyć do korpusu.

BITWA NAD BIG BLACK RIVER

Po porażce pod Champion Hill, Pemberton porzucił myślo połączeniu się z Johnstonem i odszedł 7 mil na zachód.

19 H a n k i n s o n, op. cit., s. 57.

nad rzekę Big Black, dążąc w pierwszej kolejności do zabezpieczenia komunikacji z Vicksburgem.

Pemberton pisał: „Gdyby, zgodnie z moim pierwotnym rozkazem, szybko udzielono pomocy lewemu skrzydłu, nie jest wykluczone, że utrzymałbym swoje pozycje i jest możliwe, że wróg zostałby wówczas odparty; jednak jego znaczna przewaga i wciąż rosnąca liczba spowodowała konieczność wycofania się nocą w celu zabezpieczenia mojej komunikacji z Vicksburgiem”.

Krytycy Pembertona zgodnie podkreślali, że gdyby pod osłoną nocy przekroczył rzekę, spalił za sobą mosty1 zostawił Vicksburg swojemu losowi, kierując się na północ, a potem na wschód, to mógłby uratować armię, a także połączyć swoje siły z Johnstonem. Pemberton jednak postanowił opóźnić pościg Granta na linii Big Black, informując jednocześnie Johnstona, że ma sześć- dziesięciodniowe zapasy żywności i zamierza zamknąć się w Vicksburgu. W odpowiedzi Johnston wysłał do niego kolejny rozkaz:

„Jeśli jeszcze nie jest za późno, niech pan ewakuuje Vicksburg wraz z jego zasobami i pomaszeruje na północny wschód”20. Na zwołanej 18 maja naradzie wojennej Pem­berton zdecydował jednak, że Vicksburg „jest najważniej­szym punktem Konfederacji” i nie może być porzucony.

Po bitwie Grant prowadził pościg za uchodzącym Pem- bertonem do późnych godzin nocnych. W nocy z 16 na 17 maja dywizje Logana i Crockera obozowały w odległości2 do 6 mil na zachód od Champion Hill, a Carra i Oster­hausa w Edward’s Station, Blaira zaś 3 mile na południowy wschód od stacji, natomiast najbardziej skrwawiona dywizja Hoveya — na polu niedawnej bitwy. Tymczasem ostatnie oddziały Shermana opuściły Jackson 16 maja w południe, oddając zniszczone miasto znowu w posiadanie konfedera­

2 0 F u l l e r , op. cit., s . 6 4 .

tów. Na noc Sherman zatrzymał się w Bolton, gdzie doszła go wiadomość o zwycięstwie. Nazajutrz Grant kazał mu ruszyć w stronę Big Black boczną drogą do Bridgeport, 11 mil na północ od miejsca, w którym spodziewał się zastać nieprzyjaciela, i skierował tam dywizję Blaira z mostem pontonowym. W ten sposób korpus Shermana miał być znowu w całości. Grant chciał go wykorzystać do oflan- kowania od północy sił Pembertona. pozostawionych nad Big Black i otwarcia armii ostatniego odcinka drogi do Vicksburga.

Straż przednia armii Granta, złożona z dywizji Carrai Osterhausa, 17 maja o godzinie 5.30 rano dotarła do Big Black, 12 mil na wschód od Vicksburga. Napotkała tam wroga ukrytego za linią fortyfikacji zbudowanych z bel bawełny i obsypanych ziemią. Konfederaci ufortyfikowali przyczółek na wschodnim brzegu Big Black w miejscu, gdzie na głównej trasie z Jackson rzekę przecinały dwa mosty drogowe i most kolejowy. Obsadę pozycji stanowiła początkowo trzypułkowa brygada gen. J. C. Vaughna z dywizji Smitha. Kiedy rozbite wojska spod Champion Hill dotarły do rzeki, Pemberton wzmocnił obsadę przy­czółka dywizją Bowena, powierzając mu zadanie opóźnienia marszu Granta. Jednocześnie skierował na zachodni brzeg Big Black świeżą brygadę gen. Baldwina z dywizji Smitha, która razem z brygadą gen. Lee miała zapewnić dodatkową osłonę oddziałom, przeprawiającym się przez rzekę.

Siły konfederackie na lewym brzegu Big Black były nieduże, ale zajmowały silną pozycję w zakolu rzeki. Linia obrony miała długość około 1 mili. Jej boki osłaniały brzegi rzeki, a przed frontem znajdował się głęboki strumieńi trudny do przebycia pas mokradeł. Fortyfikacje obsadzało w sumie 4500 konfederatów z 18 działami, które mogły ostrzeliwać otwarte podejście do Big Black z kierunku wschodniego. Na prawym skrzydle i w centrum Bowen umieścił brygady Greena i Cockrella. Lewe skrzydło zajęła

brygada Vaughna. Bowen nie miał wątpliwości, że przewa­żające siły Granta w końcu złamią jego obronę, chciał jednak dać czas Pembertonowi na doprowadzenie pozo­stałych sił do Vicksburga i zabezpieczyć drogę odwrotu Loringowi, o którego losie nic nie było wiadomo.

Po wymianie pierwszych strzałów Carr zrezygnował z frontalnego natarcia i postanowił najpierw zaatakować lewe skrzydło Bowena pod osłoną zapadliska, przecinają­cego linię obrony konfederatów. Do tego celu wyznaczył wypoczętą brygadę gen. Michaela K. Lawlera, która nie brała udziału w bitwie pod Champion Hill. Wykorzystując depresję jako naturalną osłonę, kolumna Lawlera około godziny 9.00 podeszła pod umocnienia konfederatów prawie nie zauważona i gwałtownie zaatakowała pozycje brygady Vaughna. Niespodziewana szarża Lawlera przerwała linię konfederatów, umożliwiając pułkom federalnym otwarcie ognia bocznego i natarcie wzdłuż linii umocnień. Kiedy do natarcia od czoła ruszyły główne siły Carra i Osterhausa, brygada Vaughna w panice rzuciła się do ucieczki. Pociągnęła za sobą brygady Greena i Cockrella. Do godziny 10.00 cała linia obrony Bowena przestała istnieć, nastąpił pełny odwrót konfederatów za Big Black. W pośpiechu część konfederatów przeszła rzekę po kadłubie parowca „Dot”, który posłużył za dodatkową przeprawę. Niektórzy w panice próbowali prze­płynąć rzekę wpław; wielu przy tej okazji utonęło. Uchodząc za rzekę, południowcy zdążyli zniszczyć mosty i statek. W ten sposób odcięli się od federalnego pościgu. Ich straty wyniosły 1751 zabitych, rannych i jeńców oraz 18 dział, dla których zabrakło koni pociągowych. Unioniści stracili 278 ludzi, w tym 27 zabitych i 194 rannych z brygady Lawlera. Bitwa nad Big Black przypieczętowała los Vicksburga, armia Pembertona została zamknięta w kotle, z którego nie mogła się już wydostać.

Po bitwie Grant natychmiast skierował ludzi do pracy przy budowie trzech mostów i jeszcze późną nocą prze­

prawił część sił na prawy brzeg Big Black, zamierzając wejść do Vicksburga na karkach rozbitych i zdemoralizo­wanych konfederatów. Rano 18 maja czołowe oddziały z korpusów McClernanda i McPhersona, idące wzdłuż torów kolejowych oraz główną drogą z Jackson, przebyły ostatnie 10 mil podchodząc pod zewnętrzne fortyfikacje Vicksburga. Korpus Shermana, posuwający się (na prawo od nich) boczną drogą z Jackson, która przecinała Big Black w Bridgeport, osiągnął rzekę 17 maja w południe. Do rana Sherman złamał opór słabych ubezpieczeń kon­federackich za rzeką i przeprawił swoje dywizje po moście pontonowym, dostarczonym przez Blaira. W tym samym czasie, gdy jego piechota maszerowała prosto na Vicksburg drogą równoległą do tej, którą szły główne siły Granta, kawaleria ruszyła z kopyta nad Yazoo, zajmując pozycje konfederatów na Chickasaw i Haines’s Bluffs, opuszczone przez brygadę Heberta z dywizji Forneya, które Sherman bezskutecznie próbował zdobyć pięć miesięcy wcześniej.

Główny cel Granta — wyjście na wysokie, suche tereny na wschód od Vicksburga, na których można było zor­ganizować bezpieczne drogi zaopatrzenia, został osiągnięty. Z tego powodu Grant jeszcze tego samego dnia wizytował pozycje korpusu Shermana na wzgórzach nad Yazoo River. Z uwagą badał możliwość nawiązania kontaktu z flotą Portera oraz przywrócenia drogi zaopatrzenia i komunikacji za pomocą jego okrętów kursujących po Yazoo, a także Missisipi. Dla żołnierzy Granta takie rozwiązanie zapew­niało znów dostatek chleba i kawy, za którymi najbardziej tęsknili od czasu wyjścia z Grand Gulf.

Sherman, który zawsze wyrażał się sceptycznie o wszy­stkich planach, dotyczących marszu w głąb terytorium przeciwnika bez zabezpieczenia linii zaopatrzenia, tym razem nie krył podziwu dla Granta. „Aż do tej chwili nie wierzyłem, że twoja ekspedycja zakończy się sukcesem— powiedział. — Nigdy, aż do teraz, nie mogłem dostrzec

jasno jej końca. Ale ta kampania jest sukcesem, nawet, gdybyśmy nigdy nie mieli zdobyć tego miasta”21.

Od chwili przekroczenia przez armię Granta Missisipi w dniu 30 kwietnia, do wyjścia na tyły Vicksburga w dniu18 maja minęło dziewiętnaście dni. W tym czasie Grant przebył blisko 200 mil, wygrał kolejno pięć bitew na terenie Mississippi, zajął stolicę stanu — Jackson, rozdzielił siły konfederatów i podszedł pod same okopy, okalające Vicksburg. Jego wojska wyeliminowały z walki około 10 000 żołnierzy wroga, zdobyły 27 dział ciężkich oraz 61 polowych i wzięły pod kontrolę 400-milowy odcinek rzeki od Vicksburga do Port Hudson. Straty oddziałów Unii wyniosły w tym czasie 695 zabitych, 3425 rannych i 266 zaginionych.

Lincoln nie posiadał się z radości. Zapominając o swych wcześniejszych zastrzeżeniach, nazwał operację Granta „jedną z najbardziej błyskotliwych kampanii w dziejach świata”.

2 1 H a n k i n s o n , op. cit., s . 6 1 .

OBLĘŻENIE VICKSBURGA (19 maja-4 lipca 1863 r.)

Wraz z upadkiem Vicksburga los Konfederacji został przypieczętowany.

(Ulysses S. Grant, październik 1884 r.)

PRZYGOTOWANIA DO OBLĘŻENIA VICKSBURGA

Po bitwie nad Big Black gen. Pemberton powierzył komendę nad wycofującą się armią gen. Stevensonowi, a sam pospieszył do Vicksburga, żeby przygotować obronę miasta. Po przybyciu na miejsce natychmiast zaczął ściągać do Vicksburga wszystkie oddziały, które nie brały udziału w bitwach pod Champion Hill i nad Big Black. Były wśród nich brygady gen. Moore’a i gen. Heberta z dywizji Forneya, pilnujące podejść do Vicksburga od południa i północy. Brygada Moore’a przybyła z Warrenton jeszcze tego samego dnia i natychmiast obsadziła okopy na połu­dniowy wschód od miasta, po obu stronach drogi z Bald- win’s Ferry. Gen. Hebert dostał rozkaz ewakuacji wzgórz nad Yazoo (Chickasaw i Haines’s Bluffs) i powrotu do Vicksburga ze wszystkimi zapasami i działami, które można

było przetransportować. Jego brygada dotarła do miasta 18 maja rano, przyprowadzając ze sobą, oprócz wszystkich lżejszych dział, także dwa ciężkie działa 20-funtowe (pozostałe ciężkie działa zostały zniszczone). Oddziały Heberta znalazły się wkrótce w okopach po obu stronach głównej drogi z Jackson. Odwołując obie brygady z po­przednich pozycji, gen. Forney kazał im wydzielić grupy aprowizacyjne oraz przypędzić wszystkie napotkane w oko­licy bydło, świnie i owce, żeby powiększyć zapasy żywno­ści, które musiały od tej pory wystarczyć nie tylko dla wojska, ale także cywilnych mieszkańców miasta.

Gen. Stevenson przejął dowodzenie siłami konfederackimi, wycofującymi się znad Big Black 17 maja około godziny 10.00. W pierwszym rzędzie wysłał do Vicksburga brygadę Reynoldsa z taborem, przybyłą z Bridgeport, a potem zorganizował odwrót pozostałych sił, osłaniając go brygadami Baldwina i Lee. Odwrót konfederatów, którzy zdążyli nieco ochłonąć po walce, odbywał się bez pośpiechu i w całkowi­tym porządku. Około godziny 15.00 wojska dotarły do zewnętrznej linii fortyfikacji, otaczających Vicksburg (pozo­stawiony przez pomyłkę przy moście na Big Black 23. pułk z Alabamy pod dowództwem płk. F. K. Becka z brygady Lee bronił przeprawy przez cały dzień i wycofał się jako ostatnio godzinie 23.00, dołączając do brygady późną nocą).

Teren wokół Vicksburga doskonale nadawał się do obrony. Na północ od miasta rozciągały się wzgórza Walnut Hills, wznoszące się miejscami na wysokość ponad 60 metrów ponad brzeg Missisipi. Ich zbocza poryte były stromymi wąwozami, wypłukanymi w skałach przez spły­wającą wodę deszczową, których boki porastał gęsty las, a dno pokrywały trudne do przejścia krzaki i trzcina. Bardziej na południe teren wyrównywał się. W niektórych miejscach był pokryty łąkami i polami uprawnymi, należą­cymi do okolicznych farmerów. I tu jednak nie brakowało jarów oraz małych strumieni, przeszkadzających w swobod­

nym dostępie do miasta, położonego na wysokim brzegu rzeki, za rzędami falujących wzgórz i pagórków osłaniają­cych podejścia do niego od strony lądu.

Wykorzystując korzystne warunki terenowe, konfederaci wybudowali dookoła Vicksburga mocną linię defensywną, która składała się z dwóch pierścieni obrony. Umocnienia wewnętrzne otaczały miasto na długości 4 mil (6,5 km) i sięgały 2 mile w głąb lądu. Oprócz linii wewnętrznej, konfederaci, pod kierunkiem naczelnego inżyniera armii Pembertona — mjr. Samuela H. Locketta, przygotowali zewnętrzną linię obrony, która ciągnęła się na długości ponad 7 mil (ok. 11,5 km). Składała się ona z systemu dzieł fortyfikacyjnych (redanów, lunet i redut), obsadzonych artylerią połową, umieszczonych w najważniejszych punktach oraz na dominujących wzniesieniach, otaczających miasto od wschodu, połączonych ze sobą w wielu miejscach liniami okopów. Podczas przeciągania się oblężenia, fortyfikacje te uzupełniono rowami łączącymi, tunelami oraz różnymi przeszkodami, takimi jak: zasieki, palisady, wilcze dołyi rozciągnięte druty telegraficzne. Jeden z oficerów ze sztabu gen. McPhersona tak opisał pozycje konfederatów:

„Stanowiła je długa linia wysokich, poszarpanych, nieregu­larnych wzgórz, wystrzeliwujących prosto ku niebu, ukorono­wanych działami, które groźnie spoglądały ze stanowisk artyleryjskich rozrzuconych na lewo i na prawo tak daleko, jak tylko można było sięgnąć wzrokiem. Wzdłuż pagórków biegły linie ciężkich stanowisk strzeleckich wzmocnionych drewnianymi kłodami, łączące poszczególne forty i obsadzo­ne zaprawioną w bojach piechotą (...). Podejścia do tych stanowisk mroziły krew w żyłach — wystarczająco, żeby przestraszyć najdzielniejsze serca”1.

Nawet Grant przyznał, że konfederacka linia obrony wyglądała imponująco.

1 H a n k i n s o n . o p . cit., s . 6 2 .

18 maja linia obrony Pembertona rano była gotowa na przyjęcie wojsk Granta. Jej prawe skrzydło, na południe od miasta do linii kolejowej z Jackson, zajmowała dywizja Stevensona: brygada Bartona wzdłuż wysokiego brzegu Missisipi, brygada Reynoldsa na lewo od drogi z Warrenton, brygada Cumminga w środku, po obu stronach drogi do Hall’s Ferry, a brygada Lee (wraz z podporządkowanym jej tzw. legionem Waula z Teksasu — dowódca płk T. N. Waul) z lewym skrzydłem, opartym na torach kolejowych. Długość linii Stevensona wynosiła ponad 4 mile. Następne2 mile na północ od torów kolejowych obsadzała dywizja Forneya: brygada Moore’a na prawej, brygada Heberta na lewej flance. Północną część linii o długości około 1 mili, aż do brzegu rzeki na północ od miasta, trzymała dywizja Smitha: brygada Shoupa na lewo od dywizji Forneya, dalej brygada Baldwina, wzmocniona częścią 6. pułku z Missis­sippi z brygady Tilghmana z dywizji Loringa (dowódca mjr J. R. Stevens), oraz brygada Vaughna wsparta oddziałem milicji stanu Mississippi (dowódca gen. bryg. John V. Harris) przy brzegu rzeki. Komendę nad artylerią nadrzecz­ną w mieście sprawował płk Edward Higgins: płk Andrew Jackson dowodził północnymi bateriami (1. pułk ciężkiej artylerii z Tennessee), mjr F. N. Ogden (batalion 8. pułku ciężkiej artylerii z Luizjany) i kpt. S. C. Bains (bateria lekkiej artylerii z Mississippi) środkowymi, a ppłk D. Beltzhoover — południowymi (1. pułk artylerii z Luizjany). Osłabiona dywizja Bowena (2400 ludzi) stanowiła odwód, gotowy wesprzeć każdy zagrożony odcinek obrony. Łącznie siły Pembertona, obsadzające zewnętrzną linię obrony Vicksburga od strony lądu, nieznacznie przekraczały 16 000 oficerów i żołnierzy.

Po przybyciu dywizji Blaira z Milliken’s Bend armia Granta została wzmocniona do 43 000 ludzi. Pierwszym zadaniem Granta, po sforsowaniu Big Black, było założenie nowej bazy zaopatrzeniowej powyżej Vicksburga, dlatego

wysłał korpus Shermana w celu zajęcia wzgórz nad Yazoo, oddzielających go od floty Portera. Idący na jego czele Blair, 17 maja wieczorem pokonał opór słabej placówki konfederackiej na zachodnim brzegu Big Black w Brid- geport, przerzucił most pontonowy i przeprawił swoją dywizję na drugą stronę rzeki. Nazajutrz rano dywizja Blaira, a za nią reszta korpusu Shermana, podjęła marsz w kierunku Vicksburga, tocząc drobne potyczki z tylnymi strażami konfederatów. Po południu 18 maja Blair jako pierwszy dotarł do linii obronnych konfederatów na północ od miasta. Maszerująca za nim dywizja Steele’a obeszła jego prawą flankę i przed nocą wyszła nad brzeg Missisipi, obejmując kontrolę nad drogą z Vicksburga do Haines’s Bluff i Yazoo City. Podążająca w tyle korpusu Shermana dywizja Tuttle’a stanęła w drugim rzucie, za Blairem. W tym czasie wysłany przez Shermana w kierunku wzgórz nad Yazoo 4. pułk kawalerii z Iowy pod dowództwem ppłk. Simeona D. Swana zajął Haines’s Bluff, ewakuowany przez brygadę Heberta. Swan szybko nawiązał kontakt z flotą Portera na Yazoo i oddał pod kontrolę piechoty morskiej częściowo zniszczone baterie konfederackie, po­rzucone składy amunicji artyleryjskiej i lazaret, pełen rannych i chorych żołnierzy konfederackich.

Mc Pherson, po przekroczeniu Big Black, ruszył do Vicksburga główną drogą z Jackson. Jego oddziały przyby­wały częściami przez cały wieczór i w nocy rozbiły obóz w pobliżu linii nieprzyjaciela. Podążające równolegle z nimi wzdłuż linii kolejowej dywizje McClernanda skręciły na lewo i wyszły na drogę z Vicksburga do przeprawy promowej Baldwin’s Ferry na rzece Big Black. Rano19 maja Grant miał wszystkie trzy swoje korpusy (niepełne) przed linią obrony nieprzyjaciela na trzech głównych drogach prowadzących do Vicksburga: jeden na północy na Drodze Cmentarnej (Graveyard Road), biegnącej obok miejskiego cmentarza, drugi na północnym wschodzie na

głównej drodze z Jackson (Jackson Road), a trzeci na południowy wschód od miasta, na drodze z Baldwin’s Ferry (Baldwin’s Ferry Road).

Do rana 19 maja linia oblężenia została zamknięta na długości około dwóch trzecich lądowych fortyfikacji Vick­sburga. Na prawym skrzydle Unii Sherman (dywizje Steele’a i Blaira) zajmował wyżynne tereny Walnut Hills, skąd mógł obserwować miasto, brzeg Missisipi, a na północnym wscho­dzie rzekę Yazoo. Na lewo od niego znajdował się korpus McPhersona (dywizja Logana oraz brygada gen. Thomasa Ransoma z dywizji Mc Arthura i brygada płk. Boomera z dywizji Quinby’ego, który 17 maja ponownie objął dowództwo po powrocie z urlopu zdrowotnego), rozłożony po obu stronach głównej drogi z Jackson. McClernand (dywizja A. J. Smitha i brygada płk. Daniela W. Lindseya z dywizji Osterhausa) trzymał lewe skrzydło, nie dochodzące na razie do brzegu Missisipi. Pozostałe siły McPhersona i McCleman- da były wciąż w drodze do Vicksburga bądź pilnowały mostów na Big Black do czasu przeprawienia się wszystkich oddziałów tyłowych i dywizji Hoveya, nadciągającej dopiero z Edward’s Station, po odpoczynku po bitwie pod Champion Hill. Z drugiej strony miasta flota Portera kontrolowała całkowicie Missisipi i Yazoo. Grant i jego żołnierze byli pewni siebie. Po blisko trzech tygodniach ciężkich marszów, najpierw w deszczu i błocie, a potem w palącym słońcu, mieli znowu zabezpieczone linie komunikacyjne i przeciwnika zamkniętego w pułapce.

PIERWSZY SZTURM GRANTA NA VICKSBURG — 19 MAJA 1863 R.

Grant był przekonany, że wojska Pembertona są załamane ciągłym odwrotem i porażkami pod Champion Hill i nad Big Black. Miał nadzieję, że zakończy kampanię zanim gen. Johnston wejdzie do akcji na jego tyłach, dlatego zarządził we wtorek 19 maja szturm, licząc na — jak sam

powiedział — „demoralizację wroga w konsekwencji kolejnych klęsk na zewnątrz Vicksburga”.

Nawet jeśli konfederaci byli przygnębieni dotychczaso­wymi porażkami, teraz znajdowali się w dobrze przygoto­wanych okopach i mieli za sobą całą potęgę Vicksburga. Chociaż jeszcze dwa dni wcześniej „uciekali jak owce”, teraz czuli się „u siebie w domu”, a w ich szeregach nie było śladów demoralizacji. Rozpoczęty o godzinie 14.00 atak unionistów, którego główny ciężar spadł na na lewe skrzydło dywizji Forneya (brygadę Heberta) i prawe skrzyd­ło dywizji Smitha (brygadę Shoupa), zastał konfederatów przygotowanych do walki.

Na skrajnej, prawej flance korpusu Shermana dywizja gen. Steele’a dokonała pomocniczego uderzenia na centrum Smitha, obsadzone przez brygadę Baldwina. Dwa słabe ataki federalne, wyprowadzone najpierw na lewe, a później na prawe skrzydło Baldwina, zostały łatwo odparte przez 17. i 31. pułki z Luizjany. Wieczorem Steele dokonał

jeszcze zbrojnej demonstracji na odcinku zajmowanym przez brygadę Vaughna, co zmusiło Smitha do wysłania mu posiłków w postaci jednego pułku z Missouri z rezer­wowej brygady Cockrella i batalionu mjr. Stevensa, przy­dzielonego do brygady Baldwina. Ten ostatni nie wrócił już pod rozkazy Baldwina i do końca oblężenia pozostał przy brygadzie Vaughna.

Główne natarcie na odcinku Shermana przeprowadziła dywizja Blaira (już z brygadą gen. Ewinga, która przebyła 85 mil z Grand Gulf w trzy dni i dołączyła do dywizjio północy 18 maja), atakująca prawe skrzydło Smitha, obsadzone przez brygadę Shoupa (26., 27. i 28. pułki z Luizjany). Celem Blaira był środek pozycji Shoupa po obu stronach Drogi Cmentarnej, do której dojścia bronił Palisadowy Redan (Stockade Redan) usytuowany po jej północnej stronie. Trudny, poszarpany teren i zwalone pnie drzew blokujące drogę rozerwały atakujące kolumny,

a ponawiane raz po raz salwy pułków z Luizjany bez trudu zatrzymały federalne natarcie. Tam, gdzie ukształtowanie terenu na to pozwalało, żołnierze Unii dotarli do konfederac- kich okopów. Dwa pułki z prawoskrzydłowej brygady Ewinga: 4. z Wirginii Zachodniej i 47. z Ohio, zatknęły nawet swoje sztandary na przedpiersiu konfederackiego okopu, lecz po chwilowym triumfie musiały się cofnąć. Dwa pułki ze środkowej brygady płk. Gilesa A. Smitha: 13. regularny i 116. ochotniczy z Illinois, natarły na ostrokół otaczający Palisado­wy Redan. Ich atak, wsparty przez 127. pułk z Illinois i 83. pułk z Indiany z lewoskrzydłowej brygady płk. Kilby-Smitha, załamał się w ogniu dobrze uplasowanej artylerii kpt. Josepha T. Hatcha z Arkansas i piechoty broniącej bastionu. Po przegrupowaniu oddziały Blaira jeszcze kilkakrotnie szturmo­wały prawe skrzydło Shoupa (26. i 27. pułki z Luizjany), wsparte przez 1. pułk z Missouri z odwodowej dywizji Bowena. Ostatecznie unioniści wycofali się pod osłoną własnej artylerii i strzelców wyborowych, zostawiając na polu walki ciała zabitych i rannych oraz dwa sztandary pułkowe. Niektóre oddziały utrzymały stanowiska do wieczora i dopie­ro wtedy cofnęły się na pozycje wyjściowe. Korpus Shermana poniósł znaczne straty (713 ludzi), z których większość przypadła na 13. pułk regularny. Zginął też jego dowódca— kpt. Edward C. Washington, prowadzący żołnierzy do ataku na Palisadowy Redan.

Na odcinku brygady Heberta, przy drodze z Jackson, atakujące kolumny z dywizji Logana z korpusu McPhersona zostały zmieszane ogniem dwóch dział por. Datesa z baterii Appeala (jednym z nich był 20-funtowy Parrott ewakuowany z Chickasaw Bluff). Mimo to oddziały federalne kilkakrotnie atakowały i tyle samo razy odstępowały rażone ogniem dział i konfederackich muszkietów. W końcu i one wycofały się, zostawiając przed liniami konfederatów wiele ofiar.

Atak przeprowadzony 19 maja zakończył się niepowo­dzeniem. Grant zyskał kosztem 942 ludzi (157 zabitych,

777 rannych i 8 zaginionych) nieco terenu przed frontem McPhersona i McClernanda, ale nigdzie nie udało mu się przełamać linii przeciwnika. Przez dwa następne dni pod Vicksburg docierały kolejne oddziały federalne, umacniając linię oblężenia, która rozciągnęła się na długość 15 mil, od wzgórz nad Yazoo na północy do Warrenton na południu. Pod osłoną ognia artylerii i strzelców wyborowych żołnierze Granta przygotowywali się do lepiej zorganizowanego i silniejszego ataku. W tym czasie na tyłach armii ob­legającej Vicksburg trwały wytężone prace przy budowie dróg znad Yazoo River i Chickasaw Bayou. Już 21 maja w nocy drogami tymi do obozów federalnych zaczęły docierać wznowione dostawy zaopatrzenia z oddalonejo 12 mil bazy nad Yazoo. Dzień wcześniej do akcji weszły wielkie moździerze Portera, zasypując Vicksburg gradem pocisków, na które konfederaci, oszczędzając amunicję, mogli odpowiedzieć tylko nielicznymi wystrzałami.

DRUGI SZTURM GRANTA NA VICKSBURG — 22 MAJA 1863 R.

22 maja rano cała federalna artyleria połowa (około 180 dział) i okrętowa otworzyła ogień na pozycje obronne konfederatów. „Zgodnie z rozkazem atak miał się rozpocząć na każdym odcinku naszej linii o godzinie 10 rano 22 maja nawałą ogniową dział ze wszystkich baterii na pozycjach— wspominał Grant. — Wszyscy dowódcy korpusów mieli czas ustawiony przeze mnie tak, aby mogli rozpocząć walkę w tej samej minucie”2.

Po przygotowaniu artyleryjskim piechota federalna ru­szyła do ataku przez otwarty teren poniżej linii wzniesień, oddzielający pozycje oblegających i oblężonych. McCler- nand atakował stanowiska dywizji Stevensona, McPherson dywizji Forneya, a Sherman dywizji Smitha. Okręty Portera

2 Grant Personal Memoirs, op. cit., rozdz. 36.

popłynęły w górę rzeki i włączyły się do bombardowania miasta od południa.

Na lewym skrzydle McClemanda nacierała dywizja Oster- hausa, wzmocniona brygadą McGinnisa (w jego zastępstwie dowodził płk William T. Spicely) z dywizji Hoveya, która przybyła pod Vicksburg znad Big Black dopiero 20 maja (druga brygada Hoveya, którą dowodził płk Slack, pozostała jako straż tylna przy moście na Big Black). Silnie rozbudowa­ne pozycje obronne brygady Reynoldsa, wzmocnione zasieka­mi blokującymi podejścia do stanowisk konfederatów, unie­możliwiły Osterhausowi rozwinięcie natarcia. Na tym odcin­ku oddziały Unii z konieczności nie zaangażowały się poważnie w walkę, ograniczając swoją aktywność głównie do ostrzału artyleryjskiego pozycji wroga, którym kierował gen. Hovey. Lepiej wyglądała sytuacja w środkowym pasie natarcia korpusu McClernanda, gdzie broniła się brygada Cumminga, ale i tam oddziały federalne nie osiągnęły spodziewanego sukcesu. W tych warunkach główny wysiłek McClernanda skupił się na odcinku bronionym przez gen. Lee, gdzie głównym punktem oporu konfederatów była Reduta Kolejowa (Railroad Redoubt) przy linii kolejowej z Jackson. Atak federalny na pozycje Lee poprzedził ponad- dwugodzinny ostrzał artyleryjski i zmasowany ogień strzelców wyborowych w całym pasie natarcia McCler­nanda, po którym około godziny 13.00 ruszyły do ataku dywizje A. J. Smitha i Carra. Gen. Lee opisał to natarcie w następujący sposób:

„Nagle (...) jakby zaczarowane, wszystkie działa i kara­biny wstrzymały ogień (...). Nagłe przerwanie kanonady tak wielu dział polowych i grzechotu tylu tysięcy karabinów strzelców wyborowych oszołomiło swoją ciszą. Ale ta cisza trwała tylko krótką chwilę. Niespodziewanie, jakby prosto z wnętrza ziemi, wyłoniły się gęste masy federalnej piechoty uszykowanej w liczne atakujące kolumny i głośno krzycząc ruszyły biegiem przed siebie z zatkniętymi bag­

netami, bez jednego wystrzału, kierując się na wszystkie wysunięte, milczące pozycje wzdłuż konfederackich linii (...). Kiedy znalazły się w zasięgu [strzału] (prawie zaraz po rozpoczęciu ataku), wojska konfederackie, które nie przekraczały 9938 ludzi na 3,5-milowym odcinku natarcia, specjalnie się podniosły i stojąc wyprostowane w okopach posyłały jedną salwę za drugą w nacierającego wroga. W tym samym czasie oddziały rezerwowe podeszły na tyły pierwszej linii i otworzyły ogień ponad głowami tych, którzy znajdowali się w okopach. Wszystkie działa i haubice grzmiały nieustannie wyrzucając z siebie po­dwójne ładunki winogron [odmiana kartacza — przyp. J.W.] i kartaczy (...)”3.

Tak jak to opisał gen. Lee, konfederaci pozwolili zbliżyć się kolumnom federalnym na odległość strzału, po czym zasypali je gradem kul muszkietowych i pociskami z dział. Nie mogąc przebyć zapory ognia oddziały McClernanda zaczęły ustępować, zostawiając za sobą pole pokryte ciałami zabitych i rannych. W trakcie odwrotu spod Reduty Kolejowej grupa około 60 żołnierzy federalnych pod dowództwem podpułkownika przedarła się w pobliże kon- federackiej lunety po północnej stronie torów, bronionej przez 2. pułk z Teksasu (Second Texas Lunette). Napastnicy przeszli przez wyłom wybity w palisadzie przez kule armatnie i skryli się w wykopie u stóp bastionu. Będąc w martwym polu zatknęli na parapecie dwa sztandary i pozostali w ukryciu przez kilka następnych godzin. Po pewnym czasie, kiedy obie strony miały już dość wzajem­nego ostrzału i obrzucania się granatami ręcznymi, grupa 40 ochotników z teksaskiego Legionu Waula, prowadzona przez ppłk. Edmunda W. Pettusa z 20. pułku z Alabamy i oficerów Legionu (mjr. O. Steele’a i kpt. L. D. Bradleya) ruszyła do wściekłego ataku. Konfederaci zdobyli obydwa

3 F u l l e r , op. cit., s . 6 6 .

federalne sztandary i wzięli do niewoli 50 pozostałych przy życiu wrogów wraz z ich odważnym dowódcą.

W centrum ugrupowania Granta korpus McPhersona wielokrotnie ponawiał ataki na pozycje dywizji Forneya w trzech miejscach pomiędzy Drogą Cmentarną i drogą z Baldwin’s Ferry. Rano i po południu dywizje McPhersona nacierały trzy razy na lewą flankę Heberta, na styku z dywizją Smitha, dwa razy wzdłuż drogi z Jackson (Logan i McArthur) i dwa razy na prawą flankę Moore’a wzdłuż drogi z Baldwin’s Ferry (Quinby). Wszystkie te ataki zostały odparte z dużymi stratami wśród oddziałów federal­nych. Tylko mała grupa żołnierzy z dywizji McArthura dotarła do zewnętrznych okopów konfederatów i za pomocą drabin oblężniczych próbowała sforsować ściany redanu obsadzonego przez 3. pułk z Luizjany (Third Louisiana Redan) przy drodze z Jackson, na odcinku bronionym przez 3. i 21. pułki z Luizjany z brygady Heberta.

Po południu główny wysiłek McPhersona został skiero­wany na linię obrony 2. pułku z Teksasu i jego sąsiadów, 37. i 42. pułków z Alabamy z brygady Moore’a. W godzi­nach popołudniowych kilka pułków Quinby’ego z Iowy, Illinois i Wisconsin wspięło się na ściany Reduty Kolejowej, zdobyło ją i pomimo kontrataków konfederatów, utrzymało zdobyty teren przez ponad dwie godziny. Dopiero wściekły kontratak na bagnety 2. pułku z Teksasu wyrzucił stamtąd żołnierzy federalnych, kończąc bój na tym odcinku. W ręce Teksańczyków dostał się chorąży jednego z pułków federal­nych i dwa sztandary bojowe.

Poranne ataki konfederaci odparli dosyć łatwo, ale po południu nacisk oddziałów federalnych był tak silny, że na pomoc brygadzie Moore’a przybyła rezerwowa brygada Greena z dywizji Bowena, a brygadę Heberta wsparły dwa odwodowe pułki (17. i 28. z Luizjany) z dywizji Smitha. Przed zmrokiem ostatnie grupy atakujących zostały wyparte i cofnęły się na pozycje wyjściowe.

Na odcinku Shermana główny ciężar natarcia spadł znowu na dywizję Blaira, której pozycje wyjściowe znaj­dowały się w ukrytym przed wzrokiem konfederatów wąwozie na lewo od Drogi Cmentarnej, na styku z korpusem McPhersona. Zaraz po rozpoczęciu przygotowania artyleryj­skiego, o godzinie 10.04, ruszyła do ataku grupa szturmowa złożona z 2 oficerów i 50 ochotników z każdej brygady dywizji Blaira (dowódca kpt. John H. Groce, zastępca por. George E. O’Neal). Jej celem był Palisadowy Redan, na styku dywizji Smitha i Forneya. Nagłym atakiem grupa szturmowa Groce’a dopadła do bastionu i wspiąwszy się po jego zewnętrznej ścianie, zatknęła na nim swój sztandar niesiony przez szer. Howella G. Trogdena z 8. pułku z Missouri. Nacierający tuż za grupą szturmową 30. pułk z Ohio z brygady Ewinga uderzył z równym impetem, lecz wkrótce zatrzymała go linia nieprzyjacielskich okopów i boczny ogień konfederatów. Atakujący w następnej kolejności 37. pułk z Ohio od razu wpadł pod gęsty ogień prawoskrzydłowego 26. pułku z Luizjany z brygady Shoupa i lewoskrzydłowych oddziałów Heberta (36. i 37. pułki z Mississippi oraz 7. batalion z Mississippi) i zmieszany zaległ na drodze. Gen. Ewing, dowódca pułku ppłk Louis von Blessingh i inni oficerowie na próżno próbowali go podnieść i poprowadzić do ataku. Przerażeni żołnierze nie ruszyli ani o krok i pozostali na przedpolu, blokując drogę pozostałym pułkom mającym nacierać za nimi. Nie chcąc zatrzymywać natarcia, gen. Blair zmuszony był skierować ostatnie dwa pułki Ewinga, 47. z Ohio i 4. z Wirginii Zachodniej, oraz brygady G. A. Smitha i Kilby-Smitha inną drogą, na lewo od Drogi Cmentarnej. Tymczasem osamotnio­na grupa szturmowa, której obydwaj dowódcy, Groce i O’Neil, zostali ranni na parapecie bastionu, oraz 30. pułk z Ohio, musiały się cofnąć, znajdując schronienie w zagłębie­niu 150 kroków od pozycji konfederatów. Spieszące im na pomoc oddziały wpadły w plątaninę jarów zatarasowanych

zwalonymi pniami drzew, które praktycznie zatrzymały natarcie dywizji Blaira. Szukając wygodniejszej drogi do ataku brygady G. A. Smitha i Kilby-Smitha skręciły na lewo, gdzie natknęły się na prawoskrzydłową brygadę gen. Thoma­sa E. G. Ransoma z dywizji McArthura z korpusu McPherso­na. Obaj dowódcy, Ransom i G. A. Smith, od razu porozu­mieli się w sprawie wspólnego ataku. Późnym popołudniem obie brygady zajęły pozycje do natarcia i raźnie poszły do przodu wspierane ogniem strzelców wyborowych z brygady Ewinga i całej artylerii Blaira. Ich atak załamał się wkrótce na linii konfederackich okopów i w ogniu dział strzelających ogniem bocznym z wysuniętych stanowisk artyleryjskich po lewej stronie. Obie brygady zaległy i choć nie posunęły się już ani o krok do przodu, utrzymały zdobyty teren, przesuwa­jąc linię oblężenia bliżej pozycji przeciwnika.

Podobnie jak 19 maja, dywizja Steele’a na prawym skrzydle Shermana wykonała pomocniczy atak na pozycje brygady Baldwina, w centrum ugrupowania Smitha. Chociaż natarcie federalne na tym odcinku było tylko zbrojną demonstracją, mającą ułatwić atak dywizji Blaira, poważną ranę w walce odniósł gen. Baldwin (wrócił do służby dopiero 13 czerwca). Pozostałe fragmenty linii obronnej konfederatów na północy — jak meldował Pembertonowi następnego dnia po szturmie Vicksburga gen. Smith — „by­ły wolne od ataku, ale pozostawały przez cały czas pod ogniem strzelców wyborowych i lekkiej artylerii”.

Ostatnią akcję dnia przeprowadziła w późnych godzinach popołudniowych brygada gen. Mowera z dywizji Tuttle’a z korpusu Shermana, wprowadzona z zaplecza na odcinek zajmowany poprzednio przez brygadę Ewinga. Jej nieudany atak, chociaż mocno wsparty ogniem artylerii oraz strzelców wyborowych z brygad Ewinga i G. A. Smitha, potwierdził tylko siłę konfederackiej obrony na tym odcinku i dowiódł, że zdobycie pozycji obronnych wroga szturmem jest niemożliwe. Po fiasku ataku Mowera gen. Ewing uformował

swoje pułki na wierzchołku wzgórza leżącego na lewo od Drogi Cmentarnej, w odległości około 60 metrów od nieprzyjacielskich okopów, i pod ich osłoną wycofał wysuniętą grupę szturmową i poważnie przetrzebiony 30. pułk z Ohio. W nocy ranni i zabici, których udało się wydostać z pola walki, zostali ewakuowani, a brygada Ewinga cofnęła się o kilkadziesiąt metrów, budując nowe stanowiska w pierścieniu okrążenia.

Wszystkie ataki oddziałów federalnych zostały odparte, chociaż w każdym z zaatakowanych punktów niewielkim grupom żołnierzy udało się wedrzeć do zewnętrznych okopów wroga. Heroiczny wyczyn grupki żołnierzy pod Lunetą 2. pułku z Teksasu skłonił gen. McClemanda do wysłania pełnego optymizmu meldunku do Granta. McCler- nand donosił, że „jego oddziały zajęły nieprzyjacielskie stanowiska przed jego frontem” i że „flaga Unii powiewa nad umocnieniami Vicksburga”. Podniecony prosił o przy­słanie posiłków i wydanie rozkazu Shermanowi i McPher- sonowi, aby wznowili nacisk na wroga na swoich odcinkach. Grant, który znajdował się wówczas przy korpusie Sher- mana, wątpił w doniesienia o sukcesie McClemanda, ale wysłał mu na pomoc dywizję Quinby’ego z XVII Korpusu. Sherman i McPherson dostali rozkaz wznowienia od­ciążających ataków na korzyść McClemanda (częścią tej akcji było także natarcie brygady gen. Mowera). W rezul­tacie tego ostatniego ataku, który rozpoczął się równocześ­nie na wszystkich odcinkach o godzinie 15.00, oddziały Unii nie osiągnęły żadnych korzyści, a jedynie powiększyły dotychczasowe straty (szczególnie dotkliwe były w kor­pusie McPhersona). McClernand zrzucił później odpowie­dzialność za swoje niepowodzenie na McPhersona i Sher- mana, którzy — jego zdaniem — „nie wykonali swojej części zadań przewidzianych generalnym planem ataku”. Dwa dni później Grant wyraził swoją złość na niego mówiąc: „Meldunki generała McClemanda wprowadziły

mnie w błąd, co do rzeczywistego stanu rzeczy i spowodo­wały wiele strat. Nie nadaje się on na dowódcę korpusu, zarówno w marszu, jak i na polu bitwy. Pilnowanie jego korpusu kosztuje mnie więcej pracy i przynosi mi więcej troski, niż całej reszty mojego departamentu”4.

Wieczorem wszystkie oddziały federalne, które wdarły się w ugrupowanie wroga i ze względów bezpieczeństwa pozostały tam przez cały dzień, zostały wycofane. Tak skończył się ostatni szturm Granta na Vicksburg. Wojska Unii straciły w nim 502 zabitych, 2550 rannych i 147 zaginionych, łącznie 3199 ludzi (w tym XIII Korpus

- 1275, XV Korpus — 858 i XVII Korpus — 1066). Straty konfederatów nie przekroczyły 500 ludzi.

Oceniając szturm z 22 maja Grant napisał później: „Atak był wspaniały, a elementom każdego z trzech korpusów udało się wdrapać na parapety wroga i zatknąć tam swoje bitewne sztandary. Nie byliśmy jednak w stanie wedrzeć się do środka w żadnym miejscu”5. Nie zmienia to faktu, że chociaż atak był dobrze przygotowany, a oddziały federalne nacierały z większą determinacją niż 19 maja, Grant prawdopodobnie popełnił błąd, rzucając swoje wojska do szturmu na zbyt szerokim froncie. Wiele wskazuje na to, że gdyby skoncentro­wał siły na wybranym odcinku i wsparł natarcie zmasowanym ogniem artylerii, mogło się ono zakończyć powodzeniem i skrócić oblężenie Vicksburga o półtora miesiąca.

W miarę przeciągania się oblężenia obserwatorzy w Wa­szyngtonie byli przekonani, że pozbawiony pomocy i wygło­dzony Vicksburg musi wkrótce paść, ale Lincoln nie był wcale pewny ostatecznego sukcesu. Niepowodzenie obu ataków Granta dowiodło, że Vicksburg nie może być zdobyty łatwo i tanim kosztem. Armię Granta czekały znowu ciężkie prace inżynieryjne i długie, powolne oblężenie w gorącym, południowym słońcu, do którego pochodzący z północy

4 Grant Personal Memoirs, op. cit., rozdz. 36.5 H a n k i n s o n. op. cit., s. 64.

żołnierze byli zupełnie nieprzyzwyczajeni. Wielu miesz­kańców Konfederacji śledzących zmagania pod Vicksburgiem właśnie w gorącym lecie upatrywało szansy na zwycięstwo. Grant i jego ludzie mieli dowieść, że są gotowi znieść wszystkie warunki, a oczekiwania konfederatów są tylko „pobożnymi życzeniami” i wyrazem bezsilności nieprzyjaciół wobec potężnej machiny wojennej Unii na Zachodzie.

DZIAŁANIA OBLĘŻNICZE WOKÓŁ VICKSBURGA

Kiedy Grantowi nie udało się przełamać linii obronnych konfederatów dwoma frontalnymi szturmami, zaprzestał dalszych ataków i rozpoczął regularne oblężenie Vicksbur­ga, nakazując swej artylerii ostrzeliwać miasto dniem i nocą.

Pierwszą troską Granta po rozpoczęciu prac oblężniczych było właściwe rozmieszczenie artylerii, budowa solidnych stanowisk dla dział i piechoty oraz wygodnych obozów dla wojska. Ponieważ oddziały Granta dysponowały tylko sześcioma 32-funtowymi działami oblężniczymi, generał zwrócił się w tej sprawie o pomoc do adm. Portera. Porter bez wahania przysłał mu baterię ciężkich dział okrętowych wraz z ich obsługami i tak wzmocniony Grant rozpoczął metodyczne oblężenie Vicksburga.

Nie mniejszy problem niż niedostatek dział oblężniczych stanowił całkowity brak moździerzy (z wyjątkiem tych, które miała flota operująca naprzeciwko miasta). Pomysłowi jankesi wybrnęli z kłopotu budując je z uciętych pni najtwardszych drzew, wzmocnionych żelaznymi okuciami. Tak skonstruowane moździerze mogły bez przeszkód wyrzu­cać 6- lub 12-funtowe pociski na niezbyt odległe okopy konfederatów. Do końca czerwca Grant miał na stanowiskach wokół Vicksburga 220 różnych dział, które dzięki dostatkowi amunicji mogły ostrzeliwać wroga niemal bez przerwy. Jeden z żołnierzy konfederackich napisał w pamiętniku: ,,Walka prowadzona jest dosyć systematycznie (...) rano, |ak

się wydaje, pozwala nam się zjeść śniadanie, po czym od razu wznawiane jest dzieło zniszczenia. Jest jeszcze godzinka w południe i tyle samo czasu o zachodzie słońca. Wyłączając te trzy przerwy, praca idzie tak regularnie, jak na dobrze zorganizowanej farmie, a hałas jest taki, jak podczas rąbania wielkich drzew przy oczyszczaniu nowej polany w lesie”6.

Wszystkie działa oblężnicze i baterie polo we umiesz­czono na wzniesieniach, skąd mogły skutecznie ostrzeliwać nieprzyjacielskie cele. Od 23 maja rozpoczęto także budowę regularnej sieci okopów, aproszy i schronów dla żołnierzy. Stanowiska piechoty umocniono rzędami worków z pias­kiem, w których pozostawiono tylko otwory strzeleckie. Okopy i rowy łączące pokryto drewnianymi balami, dzięki czemu żołnierze w linii mogli chodzić wyprostowani bez narażania się na ogień snajperów. Do prac fortyfikacyjnych skierowano głównie saperów i murzyńskich robotników, którzy otrzymywali za to wynagrodzenie. Ponieważ jednak brakowało wykwalifikowanych oficerów znających się na inżynierii wojskowej (w całej armii Granta było tylko 4 zawodowych saperów), z konieczności pomagali w nich wszyscy absolwenci West Point, dla których inżynieria wojskowa stanowiła przedmiot nauki w szkole.

Konfederaci zbytnio nie przeszkadzali w tych pracach, mając wyraźny rozkaz oszczędzania amunicji artyleryjskiej, a aktywność ich piechoty skutecznie ograniczali strzelcy wyborowi Unii. W krótkim czasie oddziały federalne umocniły całą linię wzgórz ciągnących się równolegle do pozycji konfederatów w odległości nie przekraczającej 550 metrów od wysuniętych stanowisk nieprzyjaciela. 25 maja na krótko ogłoszono zawieszenie broni, aby unioniści mogli zebrać i pochować swoich poległych, którzy od kilku dni leżeli pomiędzy wrogimi liniami.

6 Ibidem, s . 7 2 .

Przystępując do regularnego oblężenia Vicksburga Grant zreorganizował siły oblegające miasto i zaczął ściągać z Memphis dodatkowe wojska, przy pomocy których chciał przesunąć linię oblężenia w lewo, aby całkowicie zamknąć pierścień wokół Vicksburga. Hurlbut słał transport za transportem, przysyłając pod Vicksburg coraz to nowe oddziały. 22 maja do nowej przystani koło Haines’s Bluff nad Yazoo zaczęły przybywać pierwsze pułki gen. Laumana z XVI Korpusu, którymi Grant wzmocnił odcinek McCler- nanda nad brzegiem Missisipi w rejonie Warrenton (sama miejscowość została obsadzona przez garnizon pod dowódz­twem płk. Johna Logana z dywizji Laumana). 25 maja wycofał znad Big Black brygadę Slacka z dywizji Hoveya, którą zluzowała część dywizji Osterhausa (bez brygady Lindseya, która została czasowo przydzielona do dywizji Hoveya i wraz z nią nadal trzymała lewą flankę linii oblężenia w sąsiedztwie Laumana). Dla pewności przerzucił też brygadę gen. Mowera z dywizji Tuttle’a na luizjański brzeg Missisipi i odciął dostęp do Vicksburga od strony cypla De Soto. 31 maja pierścień oblężenia wokół Vicks­burga został ostatecznie zamknięty. 15 czerwca lewą flankę Granta wzmocniła jeszcze dywizja gen. Francisa Herrona z Missouri. Jej przybycie pozwoliło przesunąć dywizję Laumana bliżej pozycji McClemanda i praktycznie zamk­nęło ostatnią drogę komunikacji Pembertona z Johnstonem, z której korzystali przenikający przez linie federalne konfederaccy kurierzy7.

29 maja Grant po raz pierwszy poprosił Halleckao posiłki. Trzy dni wcześniej otrzymał wiadomość od Banksa, że jego XIX Korpus 21 maja rozpoczął oblężenie

7 W nocy z 28 na 29 maja do Vicksburga dotarł kpt. Lamar Fontaine z pomocnikiem, przynosząc listy od Johnstona i 40 000 kapiszonów do karabinów. Kapiszony docierały tą drogą do oblężonych także w okresie późniejszym, a specjalni kurierzy przenosili nią dość częstą korespondencję pomiędzy Pembertonem i Johnstonem.

Port Hudson. Banks, który zgodnie z pierwotnym planem miał pomóc Grantowi w oblężeniu Vicksburga, sam prosił Granta o przysłanie mu 10 000 ludzi, chociaż miał do dyspozycji prawie 40 000 żołnierzy i nie groził mu żaden atak od tyłu. Halleck, wiedząc, że Grant nie może liczyć na pomoc Banksa, szybko zareagował na jego prośbę i wkrótce do obozów wojsk federalnych pod Vicksburgiem zaczęły płynąć szerokim strumieniem posiłki z innych departamentów (w połowie czerwca przybyła kombinowana dywizja gen. Herrona z Armii Pogranicza gen. Schofielda oraz IX Korpus gen. Johna G. Parke’a z armii Burnside’a okupującej Kentucky). Miesiąc później liczebność od­działów Granta pod Vicksburgiem wzrosła do 71 141 ludzi (przy końcu kampanii osiągnęła liczbę 75 000) i 248 dział.

Grant obliczał siły Pembertona zamknięte w Vicksburgu na 30 000 ludzi. Dodatkowo musiał się liczyć ze stale rosnącą w siłę armią gen. Johnstona, która w każdej chwili mogła uderzyć na tyły wojsk federalnych nad Big Black, aby dać Pembertonowi szanse wyrwania się z okrążenia. Zauważona obecność silnych patroli konfederackich na swoich tyłach skłoniła Granta do wysłania 26 maja w kie­runku Yazoo City dywizji Blaira, z zadaniem zniszczenia wszystkich zapasów, które mogły wpaść w ręce oddziałów Johnstona znajdujących się pomiędzy Big Black i Yazoo. Blair pomaszerował 45 mil wzdłuż Yazoo i nie było go przez ponad tydzień. Kiedy w końcu wrócił (4 czerwca), przywiózł ze sobą zebrane po drodze zapasy żywności i wiadomość o całkowitym spustoszeniu terenów, które były obiektem jego działania. „Zebrałem wszystko, co mogłem — meldował po powrocie — a resztę zniszczyłem. Musieliśmy spalić 500 000 buszli kukurydzy i ogromne ilości bekonu. Zniszczyłem wszystkie młyny w dolinie [Yazoo] i spędziłem około 1000 sztuk bydła. Przyprowa­dziłem ze sobą armię Murzynów równą liczebnie moim żołnierzom oraz 200 lub 300 mułów i koni. Przywiozłem

też 30 do 40 bel bawełny, a całą resztę, jaką znalazłem, spaliłem”. Płk Wirt Adams i gen. John Adams z armii Johnstona, którzy obserwowali działania kolumny Blaira i w końcu zmusili ją do odwrotu, meldowali o znacznie większych zniszczeniach niż te, do których przyznawał się Blair.

Do osłony swoich tyłów przed atakiem Johnstona, który wciąż koncentrował wojska w pobliżu Canton (na początku czerwca miał do dyspozycji 24 000 ludzi), każdy korpus Granta wydzielił silne ubezpieczenia, jednak w miarę nasilania się pogłosek o ataku Johnstona, Grant postanowił podjąć bardziej zdecydowane środki bezpie­czeństwa (prywatnie przyznał się Shermanowi, że Jo Johnston jest jedynym generałem Konfederacji, którego się obawia). Do końca czerwca wybudował podwójny pas fortyfikacji, którego zewnętrzna linia ciągnęła się od wzgórz nad Yazoo do Big Black i dalej wzdłuż jej zachodniego brzegu. Żeby ją należycie obsadzić, Grant poprosił adm. Portera o wzmocnienie, do czasu nadejścia posiłków, obrony Haines’s Bluff brygadą piechoty mo­rskiej. Potem osłonił zaplecze armii na odcinku od Yazoo do Big Black przybyłą 3 czerwca od Hurlbuta z Memphis dywizją gen. Nathana Kimballa, a po powrocie Blaira z wyprawy w górę Yazoo, kazał mu wydzielić jedną brygadę do osłony brodów w górze Big Black i skierował tam 1200 kawalerii w celu zniszczenia wszystkich dróg prowadzących od przepraw na rzece. Takie samo zadanie na środkowym odcinku rzeki dostała dywizja Osterhausa i wspierający ją 6. pułk kawalerii z Missouri płk. Clarka Wrighta. Kiedy 8 czerwca pod Vicksburgiem wylądowały kolejne oddziały XVI Korpusu (dywizja gen. W. Sooya Smitha), Grant natychmiast skierował je do Haines’s Bluff, oddając ogólne dowództwo w tej strefie przybyłemu wraz z nimi gen. Cadwalladerowi Washburnowi. Gdy 14 czerwca do Vicksburga dotarły dwie dywizje IX

Korpusu gen. Parke’a, Grant konsekwentnie wzmocnił nimi Haines’s Bluff, upatrując właśnie na tym odcinku największe zagrożenie dla swoich tyłów. Potem wydzielił jeszcze z każdego swojego korpusu oblegającego Vicks­burg po jednej dywizji i od 20 czerwca powierzył dowódz­two nad całą linią obrony Shermanowi, każąc mu obser­wować ruchy Johnstona i przeciwdziałać wszelkim akcjom konfederatów zmierzającym do odblokowania Vicksburga.

Do końca czerwca ponad połowa armii Granta obo­zowała na wschód od Vicksburga w oczekiwaniu na nadejście Johnstona. W tym czasie linia obrony dowodzona przez Shermana przedstawiała się następująco: na północy dwie dywizje z korpusu Parke’a obsadzały Haines’s Bluff, dalej stała dywizja Tuttle’a z korpusu Shermana (bez brygady Mowera) z prawym skrzydłem opartym na Big Black, potem dywizja McArthura z korpusu McPhersona i dywizja Osterhausa z korpusu McClernanda, pilnująca przepraw przez rzekę na południe od silnie umocnionej pozycji obronnej przy moście kolejowym. Ponadto wydzielone oddziały Osterhausa kontrolowały rzekę do Bald win’s Ferry i dalej. Grant i Sherman nie zaniedbali niczego. Brody na Big Black obsadzono kawalerią, a przy wszystkich ośmiu drogach prowadzących do Vicksburga usypano szańce i stanowiska artylerii. Sherman uważał, że nawet jeśli Johnstonowi uda się sforsować Big Black, sprzyjające warunki terenowe po­zwolą zatrzymać jego pochód do czasu skoncentrowania sił zdolnych do odparcia jego armii. W rzeczywistości Johnston nigdy nie spróbował przekroczyć rzeki, z wy­jątkiem jednego wypadu jazdy płk. Wirta Adamsa na północ od Bridgeport (22 czerwca), który skończył się zwycięską potyczką z czterema kompaniami 4. pułku kawalerii z Iowy i odwrotem konfederatów za Big Black.

W połowie czerwca działania pod Vicksburgiem na krótko zdominowało wydarzenie, które ostatecznie do­

prowadziło do usunięcia gen. McClemanda ze stanowiska dowódcy XIII Korpusu. W dniach 17 i 18 czerwca Sherman i McPherson zwrócili uwagę Grantowi na nie znany im do tej pory rozkaz McClemanda nawiązujący do szturmu z 22 maja. Gratulując swoim żołnierzom odwagi wykazanej podczas ataku na umocnienia Vicksburga, McClernand pośrednio skrytykował w nim działania po­zostałych korpusów, obciążając je de facto odpowiedzial­nością za fiasko natarcia. Treść rozkazu McClemanda, przedrukowana, prawdopodobne ze względów politycznych, w niektórych gazetach w St. Louis (McClernand chciał sobie zapewnić w ten sposób popularność na Północy), stała się powszechnie znana dopiero w trzy tygodnie później, po nadejściu Północnej prasy. Od razu też wzbu­rzyła żołnierzy XV i XVII Korpusów, którzy poczuli się urażeni oceną ich udziału w drugim szturmie na Vicksburg. Grant natychmiast zażądał od McClemanda wyjaśnień w tej sprawie, a gdy ten podtrzymał swoje stanowisko zawarte w kontrowersyjnym rozkazie, 19 czer­wca zwolnił go ze stanowiska i odesłał do Illinois. Na jego miejsce awansował gen. Edwarda Orda, który dopiero niedawno przybył pod Vicksburg po wyleczeniu ran odniesionych w październiku 1862 r. nad rzeką Hatchie.

W tym czasie odżyły znowu stare pogłoski na temat pijaństwa Granta. Z tego powodu Lincoln musiał często wysłuchiwać skarg na swego generała i żądań usunięcia go ze stanowiska. Znany jest przypadek, jak to pewnego razu odwiedził go wpływowy doktor teologii z Nowego Jorku, który domagał się pozbawienia Granta dowództwa nad armią, ponieważ zbyt dużo pije. W odpowiedzi Lincoln zapytał uczonego teologa, czy wie, skąd Grant bierze alkohol. Gdy zdziwiony pytaniem stróż moralności odparł, że nie ma o tym pojęcia, Lincoln powiedział: „Jaka szkoda, bo gdyby pan mógł mi to powiedzieć, natychmiast kazałbym głównemu kwatermistrzowi zrobić pokaźny zapas tego

napitku i posłać go niektórym moim generałom, którzy do tej pory nie odnieśli żadnego zwycięstwa”8. Po tym wydarzeniu powstała anegdota o grupie polityków, domagających się dymisji Granta, którym Lincoln miał rzekomo oświadczyć, że jeśli dowiedzą się, jaki gatunek whisky pija Grant, „każe posłać beczkę tego trunku każdemu z przebywających na froncie generałów”. W rze­czywistości Lincoln nie zwracał większej uwagi na do­niesienia o pijaństwie Granta. Uważał zresztą, że odurzony alkoholem, notoryczny pijak nie potrafiłby tak sprawnie dowodzić armią i prowadzić błyskotliwych kampanii. Prezydenta interesowały wyłącznie jego zwycięstwa, i choć plotki o nadmiernej skłonności Granta do alkoholu prze­trwały wiele lat, w dużej mierze dzięki mądrości Lincolna nie wpłynęły na jego reputację. Inna sprawa, że Grant, świadomy swojej słabości, zaraz po otrzymaniu wyższego dowództwa namówił swego długoletniego przyjaciela Johna A. Rawlinsa, zadeklarowanego wroga alkoholu, do objęcia funkcji adiutanta. Od tej pory Rawlins, zdolny prawnik i administrator, który z czasem objął także funkcję szefa sztabu Granta, kierował nie tylko pracami administracyjnymi u boku swego szefa, ale także pilnował, żeby ten trzymał się z dala od whisky. Z obu tych zadań wywiązał się zresztą znakomicie, przyczyniając się, podobnie jak Lincoln, do wielkiej kariery Granta.

Tymczasem sytuacja konfederatów w oblężonym Vick- sburgu z każdym dniem stawała się coraz trudniejsza. Okopy federalne przybliżały się nieustannie, nękający ogień karabinów i dział nie pozwalał na odpoczynek. „Kiedy tylko zakończyli budowę okopów — wspominał gen. Lee— obsadzili je strzelcami wyborowymi, którzy trzymali nas pod ciągłym ogniem. Wróg miał także przed moim frontem od 15 do 30 dział, które prowadziły ciężki ogień

s H a n k i n s o n , op. cit., s . 68-69.

dniem i nocą. Ostrzał z broni ręcznej rozpoczynał się zasadniczo około pół godziny przed wschodem słońca i trwał aż do zmierzchu. Nasi ludzie nie mieli chwili wytchnienia, ściśnięci przez 47 dni w ciasnych okopach bez możliwości poruszania się, w dzień z powodu gęstego deszczu kul Minie, które uniemożliwiały wysunięcie jakiejkolwiek części ciała, a w nocy z powodu bliskości nieprzyjaciela, przez co nie mogłi na dłużej opuścić pozycji

Równie źle wyglądała sytuacja w samym mieście. W połowie czerwca rzadko który budynek nie nosił śladów ostrzału, a wiele było całkowicie zrujnowanych. Obser­wujący uważnie lot pocisków mieszkańcy miasta niejedno­krotnie widzieli przelatujące nad ich domami granaty moździerzowe z zachodu, które krzyżowały się w górze z nadlatującymi ze wschodu pociskami armatnimi. Ludność cywilna w obawie przed ostrzałem kryła się w piwnicach i wykopanych w zboczach wzgórz jaskiniach, godząc się na towarzystwo szczurów i węży, byle tylko uniknąć gradu pocisków spadających codziennie na miasto.

Zamknięte w ciasnej twierdzy oddziały Pembertona, obarczone w dodatku liczną rzeszą ludności cywilnej, którą trzeba było wykarmić na równi z wojskiem, słabły fizycznie, a ich dowódcy, choć nie tracili wiary w odblokowanie Vicksburga, nie widzieli sposobu wyrwania się z matni. Już dziesiątego dnia oblężenia ograniczono o połowę racje żywnościowe dla wojska. Pod koniec oblężenia sytuacja jeszcze się pogorszyła i racje dodatkowo zmniejszono. Od tego czasu żołnierzom konfederackim musiał wystarczać „jeden mały suchar i jeden lub dwa kęsy bekonu” dziennie. Ratowano się wypiekaniem chleba z suszonej kukurydzy i grochu, który miał konsystencję gumy, tak że wielu ludzi wolało zamiast tego żuć kawałki niewyprawionej skóry. W niektórych sklepach można było kupić mięso koni, psów, kotów i szczurów. Na początku lipca wyrżnięto

trzymane do ostatka wojskowe muły. Brakowało wody do picia, coraz więcej ludzi głodowało i chorowało. Żołnierze znosili to ze spokojną rezygnacją, nie tracąc ducha, tkwiąc na stanowiskach bez słowa sprzeciwu. Płk Ashbel Smith z 2. pułku z Teksasu wspominał: „Aż do ostatnich chwil oblężenia ludzie znosili swoje cierpienia bez szemrania z godną podziwu pogodą ducha”9.

W trzecim tygodniu czerwca prace oblężnicze przybliżały oddziały Unii coraz bliżej pozycji konfederackich. Wzdłuż linii oblężenia federalni saperzy wybudowali trzynaście podkopów pod kluczowe pozycje zajmowane przez obroń­ców. 22 czerwca specjalna ekipa saperów pod kierunkiem kpt. Andrew Hickenloopera ze sztabu McPhersona, złożona z dobranych żołnierzy, którzy w cywilu trudnili się górnic­twem, zaczęła drążyć podkop na odcinku brygady gen. Leggeta z dywizji Logana, z zamiarem odpalenia silnego ładunku wybuchowego pod redanem 3. pułku z Luizjany, powyżej głównej drogi z Jackson. Dwie zmiany po 18 ludzi, podzielone na trzy sześcioosobowe grupy, pracowały bez przerwy przez trzy dni i noce budując tunel o szerokości 1,2, wysokości 1,5 i długości około 15 metrów. Konfederaci bronili się, obrzucając górników grantami ręcznymi i budu­jąc własny podkop pod federalną galerią, przezornie jednak wycofali załogę fortu na drugą linię obrony. 25 czerwcao godzinie 15.30 saperzy Unii zdetonowali pierwszą minę. Potężny ładunek, zawierający 2200 funtów prochu (prawie 1000 kg), zniszczył fort i wyrwał w ziemi ogromny krater, grzebiąc żywcem sześciu ludzi z 43. pułku z Mississippi, zajętych pracą przy kopaniu własnego kontrtunelu. Atak grupy szturmowej złożonej z ochotników z 31. i 45. pułków z Illinois, która przy „ryku 150 dział i 50 000 muszkietów” próbowała wedrzeć się przez powstałą wyrwę w głąb konfederackich pozycji, został odparty po krwawej

9 Ibidem, s. 70.

walce przez 3. pułk z Luizjany i odwodowy 6. pułk z Missouri (jego dowódca płk Eugene Erwin poległ prowadząc kontratak) ze stratą około 30 ludzi. Wieczorem wzmocnione siły federalne wyparły konfederatów z części zrujnowanego fortu i choć nie posunęły się już do przodu, utrzymały zdobyte pozycje do czasu kapitulacji Vicksburga. Obie strony wzmacniały swoje stanowiska na tym odcinku aż do wczesnego popołudnia 1 lipca, kiedy strona federalna zdetonowała drugą, jeszcze silniejszą minę. Jej wybuch dokonał dzieła zniszczenia fortu, ale tym razem strona federalna — nauczona gorzkim doświadczeniem z 25 czerwca — nie zaatakowała. Zadowoliła się materialnym osłabieniem pozycji obronnej konfederatów i destrukcyjnym dla morale obrońców efektem wybuchu samej miny. Tymczasem, 27 czerwca, konfederatów spotkał jeszcze jeden cios. Gen. Martin Green, dowódca brygady w dywizji Bowena, zginął trafiony w głowę kulą snajpera, kiedy obserwował pozycje nieprzyjaciela niebezpiecznie zbliża­jące się do własnych okopów w pobliżu drogi z Jackson.

KAPITULACJA VICKSBURGA

W miarę upływu czasu nastrój dowództwa w oblężonym Vicksburgu stawał się coraz bardziej pesymistyczny. W ostatnich dniach czerwca Pemberton, straciwszy właś­ciwie nadzieję na odsiecz, miał do wyboru tylko dwa wyjścia. Mógł próbować przebicia lub kapitulować. Około20 czerwca, chwytając się ostatniej deski ratunku wpadł na pomysł, aby przerzucić armię na drugi brzeg Missisipi. W tym celu kazał budować prymitywne łodzie, którymi chciał przewieźć swoich żołnierzy na luizjańską stronę rzeki. Zaalarmowani jego przygotowaniami Grant i Porter natychmiast wzmocnili środki bezpieczeństwa od strony Missisipi i zamknęli konfederatom drogę ucieczki. Kiedy ta próba zawiodła, 22 czerwca Pemberton wysiał wiadomo.«

do Johnstona, pisząc: „Jeśli się przebiję, ta ważna pozycja zostanie stracona i wielu moich ludzi też. Czy możemy sobie na to pozwolić? Jeśli nie zdołam się przebić, utracimy obie pozycje [Pembertona i Johnstona — przyp. J.W.] i wszystkich moich ludzi. Na to nie możemy sobie po­zwolić”. Zasugerował przy tym Johnstonowi, by ten podjął negocjacje z Grantem w sprawie oddania Vicksburga w zamian za zgodę na wyjście całej okrążonej armii z bronią i wyposażeniem. „Jeśli ta propozycja wyjdzie od pana, ma większą szansę powodzenia” — pisał Pemberton. „Sugerując to, wciąż mam nadzieję, że pański zbrojny wysiłek pozwoli we współdziałaniu ze mną ocalić ten kluczowy punkt. Wytężę wszystkie siły żeby, jeśli tylko jest nadzieja na uwolnienie nas, utrzymać się jeszcze przez piętnaście dni”. Johnston odpowiedział na ten list 27 czer­wca, donosząc, że bez pomocy oddziałów Kirby-Smitha z drugiej strony rzeki, akcja odblokowania Vicksburga nie ma szans powodzenia. Odrzucił jednocześnie wszelkie sugestie podjęcia rozmów z Grantem. „Propozycje negoc­jacji z Grantem w sprawie uwolnienia garnizonu, jeśli okażą się konieczne, muszą wyjść od pana. Z mojej strony byłaby to oznaka słabości, na którą nie powinienem sobie pozwalać. Jeśliby doszło do ustalania warunków, może pan uznać, że udzieliłem na nie mojej zgody”.

Johnston wciąż obiecywał pomoc dla Vicksburga, ale nie mając dostatecznych sił zwlekał, próbując nawiązać współ­działanie z oddziałami Konfederacji za rzeką Missisipi. W odpowiedzi na jego nalegania Trans-Missisipijska armia gen. Richarda Taylora podjęła w czerwcu kilka nieskoor­dynowanych prób udzielenia pomocy oblężonemu gar­nizonowi po zachodniej stronie rzeki, nie miały one jednak większego wpływu na sytuację oblężonego Vicksburga.

Najpierw, 6 czerwca, kawaleria konfederatów gen. J. W. Walkera z armii gen. Taylora opanowała Richmond, zagrażając federalnym bazom w Milliken’s Bend i Young’s

Point. Tego samego dnia płk Hermann Lieb, wysłany do Richmond na rekonesans z częścią murzyńskiej Brygady Afrykańskiej (9. i 11. pułki z Luizjany oraz 1. pułk z Mississippi) i dwiema kompaniami z 10. pułku kawalerii z Illinois, stanowiącymi garnizon Milliken’s Bend, starł się z teksaskimi oddziałami z brygady gen. Henry’ego E. McCullocha. Nazajutrz o godzinie 3.00 rano brygada McCullocha (1500 ludzi) zaatakowała Milliken’s Bend. Murzyńscy żołnierze Unii, których wzmocnił biały 23. pułk z Iowy (z brygady Lawlera z dywizji Carra), wracający pod Vicksburg z góry rzeki po odtransportowaniu kon- federackich jeńców, stawili silny opór, ale zdecydowany atak Teksańczyków przyparł ich do rzeki. Doszło do zażartej walki na bagnety, w której żadna za stron nie dawała ani nie oczekiwała pardonu. Nie wiadomo, jakim wynikiem skończyłaby się bitwa, gdyby na pomoc załodze Milliken’s Bend nie przybyły dwie kanonierki Portera („Choctaw” i „Lexington”). Ich ogień zatrzymał natarcie Teksańczyków i pozwolił oddziałom Unii zorganizować kontratak, który wyrzucił konfederatów za wały. Walki trwały do godziny 15.00, po czym McCulloch wycofał się ze stratą 652 ludzi (w tym 266 jeńców). Grant skierował z De Soto do Milliken’s Bend brygadę Mowera, która odbiła Richmond i wyparła siły Walkera na zachód. Do końca oblężenia konfederaci nie próbowali już udzielić pomocy Vicksburgowi na tym odcinku frontu. Bitwa pod Milliken’s Bend była pierwszym, poważniejszym starciem, w którym wzięły udział „kolorowe” oddziały Unii. Zanim wojna dobiegła końca, jedna dziesiąta armii federalnej (150 000 żołnierzy) miała składać się z Murzynów, chociaż dowodzili nimi biali oficerowie.

29 czerwca wyprawa płk. Williama H. Parsonsa z Gai- nes's Landing w Arkansas zaatakowała ochraniane przez oddziały Brygady Afrykańskiej plantacje na zachodnim brzegu Missisipi, niedaleko Lake Providence. Konfederaci

otoczyli murzyńską załogę fortu w Goodrich’s Landing (dowódca płk William F. Wood), strzegącego okolicznych plantacji, i zaczęli niszczyć federalne zapasy w tym rejonie. Następnego dnia na odsiecz załodze Goodrich’s Landing przybyły okręty Unii z brygadą piechoty morskiej gen. Alfreda W. Elleta na pokładach. Siły Parsonsa stawiły silny opór oddziałom Wooda i Elleta (unioniści stracili 120 ludzi) i wycofały się dopiero po wykonaniu zadania. Mimo dokonania wielu zniszczeń oraz zdobycia znacznych ilości zapasów i broni, akcja konfederatów pod Goodrichs’s Landing stanowiła tylko niewielki cios dla Unii, który w żaden sposób nie wpłynął na losy Vicksburga.

Wieczorem 1 lipca Pemberton, nie mając nadziei na odsiecz, rozesłał poufne listy do wszystkich swoich dowód­ców dywizji, prosząc ich o wyrażenie opinii na temat fizycznego stanu wojska i możliwości podjęcia próby przebicia:

,Jeśli oblężenie Vicksburga nie zostanie zniesione lub nie otrzymamy zaopatrzenia, trzeba będzie w krótkim czasie nakazać ewakuację miasta. Osobiście nie widzę perspektyw na to pierwsze rozwiązanie, a i drugie może napotkać bardzo duże, może nawet nie do przezwyciężenia, przeszkody. Dlatego proszę o poinformowanie mnie o kondycji waszych oddziałów i ich zdolności do podjęcia marszów i wysiłku niezbędnego do przeprowadzenia pomyślnej ewakuacji. Proszę zachować pełną dyskrecję podczas zbierania wśród swoich podwładnych nakazanych przeze mnie informacji” l0.

Wszyscy generałowie podkreślili dobrego ducha panują­cego wśród żołnierzy, ale jednocześnie wskazali, że więk­szość z nich, z powodu fizycznego osłabienia i chorób, jest niezdolna do akcji ofensywnej. Smith i Bowen otwarcie doradzali kapitulację. Stevenson i Fomey z wahaniem zrobili to samo, mając niewielką nadzieję na sukces.

10 Grant Personal Memoirs, op. cit., rozdz. 38.

„Chociaż duch moich żołnierzy jest dobry — pisał Forney— ich kondycja fizyczna i zdrowie zostały poważnie nadszarpnięte (...)• Dlatego jestem raczej za kapitulacją, niż podjęciem próby przebicia, która — jak myślę — ma niewielkie szanse powodzenia”. Z kolei Stevenson mel­dował: „Mam honor donieść, że moi ludzie nie stracili ducha, lecz z powodu długiego pobytu w okopach i niedo­statku pożywienia znacznie osłabli. Wielu z nich jest niezdolnych do podjęcia marszu i wysiłku, który praw­dopodobnie byłby konieczny w razie próby ewakuacji miasta (...). Mam obawy, że w razie podjęcia marszu (...) wielu z tych, którzy są teraz w okopach, nie mogłoby ruszyć z miejsca. Wierzę jednak, że większość z nich, zamiast pójść do niewoli, mogłaby zrobić wszystko, aby wypełnić zadanie (...)”.

Tej samej nocy, kiedy Pemberton wysyłał listy do swoich generałów, Johnston stał ze swoją armią liczącą 27 000 ludzi pomiędzy Brownsville a Big Black, informując oblężonych, że około 7 lipca planuje odciążające uderzenie na tyły wojsk federalnych. Jednak Pemberton nie wierzył już w możliwość ucieczki. Każdy w Vicksburgu, od naczelnego dowódcy do szeregowego żołnierza był przeko­nany, że na 4 lipca Grant szykuje ostateczny szturm generalny, żeby uczcić zdobyciem miasta przypadające na ten dzień Święto Niepodległości. W przeddzień święta,3 lipca o godzinie 10.00, nad środkowym odcinkiem frontu załopotała biała flaga u. Ogień z obu stron ucichł i wkrótce potem w kwaterze gen. A. J. Smitha pojawili się kon- federaccy parlamentariusze, gen. Bowen i adiutant Pember­tona kpt. L. M. Montgomery, z listem do Granta.

„Mam honor zaproponować zawieszenie broni na kilka godzin — pisał Pemberton — w celu przygotowania

" Pemberton — jak sam później przyznał — podejmując decyzję o poddaniu Vicksburga 4 lipca liczył na próżność zwycięzców i uzyskanie łagodniejszych warunków kapitulacji.

warunków kapitulacji Vicksburga. Do tego czasu, jeśli pan pozwoli, wyznaczę trzech komisarzy, którzy mogliby się spotkać z taką samą liczbą komisarzy wyznaczonych przez pana, w miejscu i czasie dla pana najwygodniejszym. Wychodzę z tą propozycją, aby uniknąć dalszego rozlewu krwi, która musi być rozlana w razie przeciągania strasznej walki, czuję się bowiem na siłach stawiać dalszy opór przez bliżej nieokreślony czas. Do przekazania tej wia­domości pod białą flagą upoważniłem generała Johna S. Bowena” l2.

Grant nie zamierzał jednak negocjować i chociaż z Bowenem dobrze się znali (byli sąsiadami w Missouri), odmówił spotkania z nim. W tej sytuacji Bowen za­proponował osobiste spotkanie obu dowódców armii. Grant zgodził się spotkać z Pembertonem, wysyłając mu jednocześnie pisemną odpowiedź na list z propozycją zawieszenia broni:

„Niepotrzebny przelew krwi, który proponuje pan przerwać tym sposobem, może być zakończony w każdej wybranej przez pana chwili poprzez bezwarunkową kapitulację miasta i garnizonu. Ludzie, którzy wykazali się tak wielkim wysiłkiem i odwagą, jak ci w Vicksburgu, zawsze będą zasługiwać na szacunek przeciwnika, i mogę pana zapewnić, że wszyscy będą traktowani z respektem należnym jeńcom wojennym. Nie popieram propozycji wyznaczenia komisarzy do omówienia warunków kapitulacji, gdyż nie mam innych warunków, niż te wskazane na początku” ' \

Do spotkania obu dowódców doszło o godzinie 15.00 przed frontem korpusu McPhersona. O umówionej porze Pemberton pojawił się w otoczeniu Bowena i Montgome- ry’ego. Grantowi towarzyszyli generałowie Ord, McPherson, Logan i A. J. Smith oraz trzech oficerów sztabu. Chociaż Grant i Pemberton dobrze się znali z czasów, gdy obaj

12 Grani Personal Memoirs, op. cit., rozdz. 38.13 Ibidem, rozdz. 38.

służyli w tej samej dywizji podczas wojny meksykańskiej, spotkanie miało chłodny przebieg i nie doprowadziło do żadnego rozstrzygnięcia. Grant nie widział powodu, żeby rezygnować z żądania bezwarunkowej kapitulacji, a Pem­berton nie zamierzał się na nią godzić. Ostatecznie obydwaj uzgodnili, że Grant jeszcze raz rozważy swoje warunki i da0 nich listownie znać do godziny 22.00 3 lipca.

Wieczorem Grant zebrał swoich dowódców korpusów1 dywizji i po raz pierwszy zorganizował coś w rodzaju narady wojennej. Głównym tematem dyskusji była sprawa zwolnienia całej armii Pembertona na słowo honoru, zamiast odesłania jej do obozów jenieckich na Północy. Ostatecznie warunki zostały przyjęte i w nocy Grant potwierdził je w liście do Pembertona:

„Potwierdzając porozumienie z dzisiejszego popołudnia, przedstawiam następujące propozycje kapitulacji miasta Vicksburg, magazynów publicznych itd. Po zaakceptowaniu proponowanych warunków, jedna z moich dywizji wejdzie [do miasta] jako straż i obejmie je w posiadanie jutro0 godzinie 8 rano. Jak tylko zostaną przygotowane spisy [jeńców], a oficerowie i żołnierze podpiszą zwolnienie na słowo, będziecie mogli wyjść poza nasze linie, oficerowie z bronią boczną i ubraniami, a oficerowi liniowi, sztabowi1 kawalerii [dodatkowo] z jednym koniem. Żołnierze będą mogli zabrać wszystkie swoje ubrania, ale żadnej innej własności prywatnej. Jeśli te warunki zostaną przyjęte, może pan rozdysponować każdą ilość żywności z własnych magazynów, podobnie jak sprzęt kuchenny niezbędny do jej przygotowania (...). Te same warunki zostaną zagwaran­towane wszystkim chorym i rannym oficerom i żołnierzom, jak tylko będą w stanie ruszyć w podróż (...)14.

Rada wojenna Pembertona, czekająca na wiadomość od Granta w grobowym nastroju, zaakceptowała przedstawiono

14 Ibidem, rozdz. 38.

warunki, prosząc jednak o dodanie do nich kilku poprawek. Przewidywały one, że załoga Vicksburga wyjdzie poza swoje linie o godzinie 10.00 w pełnym uzbrojeniu i roz­winiętymi sztandarami i po złożeniu broni na zewnątrz, powróci w granice miasta do czasu zwolnienia. Grant wspaniałomyślnie przyjął te poprawki i po północy warunki kapitulacji Vicksburga zostały ostatecznie ustalone.

Zgodnie z osiągniętym porozumieniem, 4 lipca o godzinie 10.00 garnizon Vicksburga, w liczbie 29 495 ludzi, wyma- szerował przed front swoich linii obronnych i po złożeniu broni w całkowitym porządku wrócił na dawne pozycje. Zaraz potem do miasta weszła stojąca najbliżej konfederac­kich pozycji dywizja gen. Logana. Jako pierwsza przywilej wkroczenia do Vicksburga dostała brygada gen. Leggeta. Na jej czele szedł 45. pułk z Illinois, którego sztandar zawisł wkrótce na okazałym gmachu miejskiego sądu. Niedługo potem do miasta wjechał w otoczeniu eskorty sam Grant. Odbył krótkie, chłodne spotkanie z Pember- tonem i jego generałami, po czym udał się nad rzekę, by przywitać się z Porterem i pogratulować sobie nawzajem zwycięstwa.

Po długiej i ciężkiej kampanii i 47 dniach oblężenia Vicksburg znalazł się w rękach Unii. Zadanie, jakie Grant postawił przed sobą siedem miesięcy wcześniej, zostało w końcu wykonane. Po południu w dniu kapitulacji Grant wysłał oficera swego sztabu kpt. Williama M. Dunna do Cairo, gdzie znajdowała się najbliższa stacja telegrafu, z meldunkiem do naczelnego dowódcy w Waszyngtonie:

„Wróg poddał się dziś rano. Jedynym warunkiem, na jaki pozwoliłem, jest zwolnienie jeńców na słowo. Uważam, że w tym momencie daje to nam dużą korzyść. Oszczędza prawdopodobnie wiele dni zajmowania się jeńcami i pozo­stawia nasze wojska i statki w gotowości do natychmias­towej akcji. Sherman ze znacznymi siłami rusza od razu na Johnstona, żeby wyprzeć go poza granice stanu. Wyślę

wojska na pomoc Banksowi i odeślę IX Korpus Burn- side’owi” 15.

Kiedy trzy dni później sekretarz marynarki Wells przy­biegł do Lincolna z wiadomością o wzięciu Vicksburga, prezydent był wniebowzięty. Omal nie chwycił Wellsa w objęcia i nie otarł się o jego potężną, siwą brodę.

— Panie Wells! — wykrzyknął. — Nie mogę wyrazić słowami swojej radości z tego powodu. To wspaniałe, panie Wells, to wspaniałe! Niech Bóg błogosławi Grantai jego armię.

Chcąc okazać Grantowi swoją wdzięczność, prezydent wysłał do niego prywatny list z podziękowaniem:

„Mój drogi generale,Nie przypominam sobie, abyśmy się kiedykolwiek spot­

kali. Piszę teraz do pana w podzięce za niemal nieocenione zasługi dla kraju (...). Kiedy po raz pierwszy dotarł pan w pobliże Vicksburga, myślałem, że powinien pan zrobić to, co w końcu pan zrobił — pomaszerować z wojskiem przez półwysep [De Soto Point], minąć z transportowcami baterie i wylądować poniżej [Vicksburga] (...). Kiedy się pan już tam znalazł i wziął Port Gibson, Grand Gulfi okolicę sądziłem, że powinien pan podążyć w dół rzeki w celu połączenia się z Banksem. Kiedy jednak skręcił pan na północ i poszedł wschodnią stroną Big Black, bałem się, że to błąd. Chcę teraz osobiście stwierdzić, że pan miał rację, a ja się myliłem” 16.

Lincoln nie ukrywał swojego podziwu dla Granta, ponieważ ten walczył, nie prosząc — tak jak inni genera­łowie — o coraz to nowe posiłki. Podczas całej kampanii przeciwko Vicksburgowi Grant nie cofnął się ani razui prąc naprzód nie liczył na pomoc innych. Co więcej, zademonstrował politykom i wojskowym nową metodę walki, która mogła przechylić szalę zwycięstwa na stronę

15 Ibidem, rozdz. 38.16 H a n k i n s o n, op. cit., s. 88.

Unii. Udowodnił, że duża armia może odciąć się od swych baz zaopatrzenia i operować na terytorium wroga korzy­stając z zapasów zdobywanych na zajmowanych przez siebie terenach. Gdyby inne armie Północy wzięły z niego wzór, mogłyby zwiększyć swą ruchliwość i odnosić zwy­cięstwa na miarę sukcesów Granta.

Inną nowością kampanii Granta, która okazała się znaczącym czynnikiem zwycięstwa Unii w drugiej fazie wojny, była rekrutacja czarnych żołnierzy. „Z całego serca popieram plan uzbrojenia Murzynów — pisał w tej sprawie do Lincolna Grant. — To, wraz z aktem eman­cypacyjnym, jest najcięższym ciosem, jaki zadano dotąd Konfederacji (...). Uzbrajając Murzynów zyskujemy po­tężnego sojusznika. Będą z nich dobrzy żołnierze, a ode­branie ich wrogowi osłabia go w takim samym stopniu, w jakim wzmacnia nas” 17.

Zachwytów Grantowi nie szczędziła także północna prasa. Waszyngtoński „Morning Star” z 13 lipca, prawie w całości poświęcony wielkiemu sukcesowi Granta, trium­falnie wyliczał na pierwszej stronie materialne rezultaty zwycięstwa: „Vicksburg zdobyty! Wzięto 30 000 jeńcówi 150 dział. 19 generałów i ich sztaby w niewoli, 4 gene­rałów majorów zwolnionych na słowo. Gen. Grant wydał jeńcom pięciodniowe racje żywnościowe”.

Jedynym, który nie do końca podzielał radość ze zwycięs­twa był gen. Halleck. W pierwszym rozkazie do Granta dość krytycznie odniósł się do sprawy zwolnienia kon­federackich jeńców i zażądał „o ile nie zostali jeszcze zwolnieni” ich „zatrzymania do czasu nadejścia dalszych rozkazów”. Na to było już oczywiście za późno. 11 lipca, po załatwieniu wszystkich niezbędnych formalności, gar­nizon Vicksburga opuścił miasto i po przejściu linii federalnych odszedł na wschód, na tereny kontrolowane

17 Ibidem, s. 90.

przez Konfederację 18. Wyjaśniając później motywy swojej decyzji, której skutkiem były dość łagodne warunki kapi­tulacji Vicksburga, Grant wskazywał na fakt, że upieranie się przy bezwarunkowej kapitulacji wiązałoby się z koniecz­nością przetransportowania ponad 30 000 ludzi do Cairoi dalej do obozów jenieckich na Wschodzie. Słusznie oceniał, że stworzyłoby to ogromne problemy administ­racyjne dla armii, najpierw nad Missisipi, a później podczas transportu koleją do Waszyngtonu lub Baltimore, nie mówiąc już o kosztach, jakich wymagała cała operacja. Ponieważ większość armii Pembertona stanowili żołnierze z południowego zachodu, Grant był przekonany, że znaczna ich część wykorzysta nadarzającą się sposobność do po­wrotu do domów, i przynajmniej w ten sposób zostaną oni wyeliminowani z dalszego udziału w wojnie. Z doświad­czenia wiedział także, że wielu konfederackich jeńców pragnie pojechać na Północ, gdzie do czasu zakończenia wojny mogli łatwiej znaleźć zatrudnienie i uniknąć ponow­nego wcielenia do armii Konfederacji. Zamiast więc obarczać się tysiącami jeńców, których należało przetrans­portować na Północ, żywić i strzec przez kilka tygodni, wolał pozostawić ten problem władzom Konfederacji. Nie bez znaczenia zapewne przy podejmowaniu decyzji był także efekt polityczny zwycięstwa, odniesionego w dniu święta narodowego Stanów Zjednoczonych.

W kampanii zakończonej zdobyciem Vicksburga straty konfederatów wyniosły — jak obliczył znany amerykański historyk gen. A. Badeau — 56 000 ludzi, w tym około 10 000 zabitych i rannych, 43 000 jeńców (wśród nich

18 Spośród około 31 600 konfederatów wziętych do niewoli w Vick- sburgu, na listach zwolnionych na słowo znalazło się 29 491 ludzi, z czego 23 233 szeregowców. Z tej liczby 3084 osoby znajdowały się w szpitalach. Kilkaset osób odmówiło złożenia przysięgi, wolne pobył w obozach jenieckich na Północy, niż groźbę powrotu w .uuniKonfederacji, a pewna część uciekła.

2153 oficerów, włączając w to 15 generałów) i 3000 dezerterów. Tylko w Vicksburgu w ręce zwycięzców dostało się 31 600 jeńców, 172 działa, około 60 000 karabinówi ponad 2 000 000 sztuk amunicji. Dowódcy Unii ze zdziwieniem zauważyli, że konfederaci dysponowali znacz­nie nowocześniejszymi karabinami z dostaw zagranicznych, niż ich własne oddziały, w których przeważały stare amerykańskie muszkiety skałkowe przerobione na broń kapiszonową, „prawie tak samo niebezpieczne dla strzela­jącego, jak tego, kto był ich celem”. Swoje zwycięstwo Grant okupił niewielką, jak na jego rozmiary, liczbą 8873 ludzi (1243 zabitych, 1059 rannych i 535 zaginionych), z czego straty poniesione w trakcie samego oblężenia od23 maja do 4 lipca wyniosły 769 ludzi. Widoczna dys­proporcja pomiędzy stratami obu stron była głównie wyni­kiem strategii Granta, opartej na zaskoczeniu i uzasad­nionym ryzyku. W ciągu pierwszych 18 dni działań po przekroczeniu Missisipi Grant pokonał konfederatów pod Port Gibson, ustanowił bazę w Grand Gulf, przebył blisko 200 mil wygrywając kolejno w przeciągu 6 dni bitwy pod Raymond, Jackson, Champion Hill i nad Big Black. Przez cały ten czas jego ludzie mieli tylko pięciodniowe racje żywności, żywiąc się poza tym zapasami zdobytymi na zajętych terenach. Podobnych sukcesów za cenę tak niskich strat nie osiągnął przed Grantem żaden współczesny dowód­ca, z wyjątkiem Napoleona.

ZAKOŃCZENIE

Tego samego dnia, kiedy skapitulował Vicksburg, 1000 mil dalej na północny wschód, wśród zielonych wzgórz Pensyl­wanii gen. Robert Lee rozpoczynał odwrót po przegranej bitwie pod Gettysburgiem. Dwie decydujące klęski jednego dnia, na Wschodzie i na Zachodzie, wstrząsnęły Konfedera­cją, zachwiały morale i przygasiły nadzieje południowców. Potężna machina wojenna i przemysłowa Północy w końcu dała o sobie znać. Groźba uznania Konfederacji przez Wielką Brytanię minęła, a trzy południowe stany leżące na zachód od Missisipi praktycznie wypadły z gry.

W cieniu obu tych znaczących wydarzeń, 230 mil na północ od Vicksburga, stoczona została jeszcze jedna, „zapomniana” bitwa, której opisy rzadko można znaleźć w historycznych książkach.

4 lipca połączone siły konfederatów z Arkansas (byli tam m.in. Sterling Price i John Marmaduke) pod dowództ­wem gen. Theophilusa H. Holmesa, w desperackiej próbie odciągnięcia uwagi Granta od konającego Vick­sburga, zaatakowały federalny garnizon w Helena. Chociaż konfederaci dysponowali przewagą liczebną (7600 ludzi) i udało im się zdobyć część fortyfikacji, oddziały Unii (4000 ludzi), dowodzone przez bohatera spod Shiloh gen.

Benjamina Prentissa, nie uległy. Wspierane morderczym ogniem kanonierki „Tyler” odparły wszystkie ataki kon­federatów i zmusiły ich do odwrotu. Dla Północy wygrana pod Helena było ukoronowaniem zwycięskiej kampanii vicksburskiej, dla Południa kolejnym, demoralizującym ciosem, którego konsekwencją była późniejsza utrata Arkansas.

Zdobycie Vicksburga i bitwa pod Helena nie oznaczały jeszcze końca walk nad Missisipi. Strategia Unii w tym rejonie wymagała podjęcia co najmniej dwóch kolejnych kroków, które utrwaliłyby osiągnięte z takim trudem zwycięstwo. Pierwszym było pokonanie sił Johnstona zagrażających tyłom armii Granta, drugim udzielenie po­mocy wojskom Banksa oblegającym Port Hudson.

4 lipca, prawie natychmiast po kapitulacji Vicksburga, Grant wydał Shermanowi, Ordowi i Parke’owi rozkaz przekroczenia Big Black i połączenia sił w celu zaatako­wania armii Johnstona, patrzącej bezradnie na dramat Vicksburga ze wschodniego brzegu rzeki. W ciągu trzech kolejnych dni wszystkie trzy korpusy federalne przekroczyły Big Black i ruszyły ku Jackson. Pod ich naporem wojska Johnstona cofnęły się do miasta w nadziei, że gorące lato i brak wody powstrzyma wroga przed atakiem. 10 lipca oddziały Unii (40 000 ludzi) podeszły pod Jackson i po tygodniowych walkach zmusiły Johnstona do powtórnej ewakuacji miasta (16 lipca w nocy). Sherman rzucił w pościg za Johnstonem dywizję Steele’a, ale gorąco i brak wody zatrzymały oddziały federalne 15 mil za miastem, pozwalając armii Johnstona na bezpieczny odwrót do wschodniej części Mississippi. 27 lipca oddziały Shermana wróciły do swoich obozów pod Vicksburgiem.

9 lipca gen. Banks zdobył Port Hudson, ostatni bastion konfederatów nad Missisipi. Po 48 dniach oblężenia i dwóch nieudanych szturmach generalnych (27 maja i 14 czerwca), konfederacki dowódca gen. Frank Gardner poddał twierdzę

dopiero wtedy, gdy pokazano mu listy mówiące o upadku Vicksburga. Wraz z nim w ręce Banksa wpadło 6000 jeńców, 51 dział i 5000 sztuk innej broni (swoje zwycięstwo Banks okupił stratą 4362 ludzi). Teraz już nic nie stało na przeszkodzie, aby Lincoln mógł z dumą powiedzieć o rzece Missisipi, że „Ojciec wszystkich wód znowu płynie swobod­nie do morza”. Tydzień później do portu w Nowym Orleanie przypłynął prosto z St. Louis parowiec „Imperial”, pierwszy statek handlowy, który na nowo otworzył żeglugę Unii na całej długości Missisipi.

Do końca wojny Vicksburg pozostał pod okupacją Unii, służąc jako baza do federalnych operacji w całym regionie. W lutym 1864 r. gen. Sherman wyruszył stąd na wyprawę do wschodniego Mississippi, która była pierwszym przy­kładem „wojny totalnej”, doprowadzonej później do per­fekcji podczas operacji w Georgii i wspomnianego już „Marszu do morza”. Miasto służyło też jako punkt wymiany jeńców. 24 kwietnia 1865 r. ponad 2300 żołnierzy Unii zwolnionych z obozów jenieckich w Andersonville i Cahaba załadowano w Vicksburgu na parowiec „Sułtana”, który miał ich odwieźć do domów w górze Missisipi. Trzy dni później przeładowany statek eksplodował w pobliżu Mem­phis, powodując śmierć ponad 1800 ludzi. Tragedia „Sul- tany” była największą katastrofą wodną w historii Ameryki, ale uszła uwagi prasy zajętej zabójstwem prezydenta Lincolna (14 kwietnia) i kapitulacją konfederackiej armii gen. Josepha Johnstona (24 kwietnia). Mieszkańcy Vick­sburga musieli znosić okupację miasta od lipca 1863 r., przez cały okres Rekonstrukcji, żyjąc w warunkach stanu wojennego egzekwowanego przez 5-tysięczny garnizon federalny. 1 chociaż stan Mississippi został z powrotem przyjęty do Unii 23 lutego 1870 r., wojska federalne kontynuowały okupację Vicksburga do 1877 r., kiedy to ostatecznie zostały wycofane przez następcę Grania, pic/y denta Rutheforda B. Hayesa.

Choć gen. Lee pierwszy próbował dokonać inwazji na Północ, a jego porażka pod Gettysburgiem odebrała kon­federatom raz na zawsze inicjatywę operacyjną, to nie front wschodni, ale bitwy na Zachodzie przesądziły o ostatecz­nym triumfie Unii. Wraz z upadkiem Vicksburga i Port Hudson Południe zostało ostatecznie rozcięte na dwoje i zaczęło się chylić ku upadkowi. To Vicksburg, a nie Gettysburg zapoczątkował kryzys Konfederacji. W lis­topadzie 1863 r. Grant odniósł kolejne, wielkie zwycięstwo pod Chattanoogą. Na początku marca 1864 r. Lincoln wezwał go do Waszyngtonu i awansował do najwyższego w armii amerykańskiej stopnia generała porucznika, oddając mu naczelne dowództwo wszystkich sił federalnych (12 mar­ca). Nominacja Granta, pierwszego trafnie dobranego przez Lincolna dowódcę armii federalnej, zawiodła go do Wil- demess, Petersburga i wreszcie do Appomatox, gdzie 20 miesięcy po Vicksburgu, 9 kwietnia 1865 r., odebrał ostateczną kapitulację południowej armii gen. Lee. Po powojennej reorganizacji armii Grant pozostał na stanowis­ku naczelnego dowódcy i 25 lipca 1866 r. otrzymał awans na specjalnie stworzony dla niego stopień generała.

Losy głównych przeciwników Granta spod Vicksburga, Johnsona i Pembertona, potoczyły się odmiennym torem.

Po klęsce Pembertona pod Vicksburgiem i Bragga pod Chattanoogą (23-25 listopada 1863 r.) Jo Johnston stał się ostatnią nadzieją Konfederacji na południowym zachodzie. Wiosną i latem 1864 r. prowadził mistrzowską kampanię opóźniając pochód Shermana na Atlantę. Ciągły odwrót dowodzonej przez niego Armii Tennessee zdenerwował jednak jego starego adwersarza Jeffersona Davisa, który 18 lipca, u wrót Atlanty, pozbawił go dowództwa na rzecz gen. Johna B. Hooda. Kiedy ten wykrwawił armię w serii ataków na wojska Shermana i w bezsensowny sposób wygubił wojsko w nieudanej ofensywie na Nashville (grudzień 1864), na początku 1865 r. Kongres Konfederacji

wymusił na Davisie przywrócenie Johnstona do służby. Próbując połączyć swoje nieliczne wojska z armią gen. Lee w Wirginii, Johnston ruszył na północ, lecz 24 kwietnia musiał skapitulować przed Shermanem pod Durham Station w Karolinie Północnej. Był jednym z najlepszych generałów Południa i powszechnie uważa się, że efekty jego działań mogły być znacznie większe, gdyby nie ingerencja ze strony Jeffersona Davisa. Na ironię zakrawa fakt, że zmarł z powodu przeziębienia, którego się nabawił przewodnicząc ceremonii pogrzebowej swego starego wroga z czasów wojny, Shermana.

Pemberton stał się pariasem Południa i został oskarżony przez swego bezpośredniego dowódcę Johnstona o do­prowadzenie do katastrofy przez niewykonanie jego roz­kazów. Kilka miesięcy po upadku Vicksburga udowodnił swoją lojalność wobec Konfederacji, prosząc prezydenta Davisa o obniżenie stopnia wojskowego. Do końca wojny służył jako podpułkownik artylerii w Wirginii i Karolinie Południowej. Po wojnie osiadł na farmie w Wirginii. Zmarł w 1881 r. w rodzinnej Pensylwanii.

* * *

4 marca 1869 r. Ulysses S. Grant został 18. prezydentem Stanów Zjednoczonych z ramienia Partii Republikańskiej, ale to już inna, nie tak triumfalna historia. Zmarł jako bankrut w 1885 r. na raka krtani, spowodowanego zapewne namiętnym paleniem cygar. Przed śmiercią zdążył napisać słynne Osobiste Pamiętniki (Personal Memoirs), za które jego rodzina otrzymała 450 000 dolarów. Krótko przedtem rząd przyznał mu rentę wojskową, która miała złagodzić skutki nieudanych interesów.

ANEKS

ARMIE UNII I KONFEDERACJI POD VICKSBURGIEM

ARMIA TENNESSEE

dowódca: gen. mjr Ulysses S. Grant szef sztabu: płk John A. Rawlinsochrona sztabu: 4. pułk kawalerii z Illinois, kompania A (dowódca

kpt. Embury D. Osband) saperzy: 1. batalion Pułku Saperów Zachodu (mjr William

Tweeddale)

IX Korpus Armijny (gen. mjr John G. Parke)1. Dywizja (gen. bryg. Thomas Welsh)

1. Brygada (płk Henry Bowman)36. pułk z Massachusetts (ppłk John B. Norton)17. pułk z Michigan (ppłk Constant Luce)27. pułk z Michigan (płk Dorus M. Fox)45. pułk z Pensylwanii (płk John L. Curtin)

3. Brygada (płk Daniel Leasure)2. pułk z Michigan (płk William Humphrey)8. pułk z Michigan (płk Frank Graves)20. pułk z Michigan (ppłk W. Huntington Smith)79. pułk z Nowego Jorku (płk David Morrison)100. pułk z Pensylwanii (płk Mathew M. Dawson)

ArtyleriaArtyleria Lekka z Pensylwanii, bateria D (kpt. George W. Durell)

2. Dywizja (gen. bryg. Robert B. Potter)1. Brygada (płk Simon G. Griffin)

6. pułk z New Hampshire (ppłk Henry H. Pearson)9. pułk z New Hampshire (płk Herbert B. Titus)7. pułk z Rhode Island (płk Zenas R. Bliss)

2. Brygada (gen. bryg. Edward Ferrero)35. pułk z Massachusetts (płk Sumner Carruth)11. pułk z New Hampshire (ppłk Moses N. Collins)51. pułk z Nowego Jorku (płk Charles W. Le Gendre)51. pułk z Pensylwanii (płk John F. Hartranft)

3. Brygada (płk Benjamin C. Christ)29. pułk z Massachusetts (ppłk Joseph H. Bames)46. pułk z Nowego Jorku (płk Joseph Gerhardt)50. pułk z Pensylwanii (ppłk Thomas S. Brenholtz)

Artyleria2. pułk artylerii lekkiej z Nowego Jorku, bateria L (kpt. Jacob

Roemer)Rezerwa Artylerii2. pułk artylerii USA (regularny), bateria E (por. Samuel N.

Benjamin)

XIII Korpus Armijny (gen. mjr John A. McClernand, gen. mjr Edward O. C. Ord)

ochrona: 3. pułk kawalerii z Illinois, kompania L (kpt. David R. Sparks)

saperzy: Samodzielna Kompania Piechoty z Kentucky (kpt. William F. Patterson)9. Dywizja (gen. bryg. Peter J. Osterhaus)

1. Brygada (gen. bryg. Albert L. Lee, płk James Keigwin) 118. pułk z Illinois (płk John G. Fonda)49. pułk z Indiany (mjr Arthur J. Hawke, ppłk Joseph H

Thornton)69. pułk z Indiany (płk Thomas W. Bennel, ppłk Oran

Perry)7. pułk z Kentucky (ppłk John Lucas, płk Reuben May) 120. pułk z Ohio (płk Marcus M Spiegel)

2. Brygada (płk Daniel Lindsey)54. pułk z Indiany (płk Fielding Mansfield)22. pułk z Kentucky (ppłk George W. Monroe)16. pułk z Ohio (kpt. Eli W. Botsford, mjr Milton Mills) 42. pułk z Ohio (ppłk Don A. Pardee, płk Lionel A. Sheldon) 114. pułk z Ohio (płk John Cradlebaugh, ppłk John H. Kelly)

Kawaleria2. pułk z Illinois (ppłk Daniel B. Bush, młodszy) — pięć kompanii3. pułk kawalerii z Illinois (kpt. John L. Campbell) — trzy kompanie6. pułk kawalerii z Missouri (płk Clark Wright) — siedem

kompanii Artyleria (kpt. Jacob T. Foster)

Artyleria lekka z Michigan, 7. bateria (kpt. Charles H. Lanphere) Artyleria Lekka z Wisconsin, 1. bateria (por. Oscar F. Nutting)

10. Dywizja (gen. bryg. Andrew J. Smith) ochrona: 4. pułk kawalerii z Indiany, kompania C (kpt. Andrew

P. Gallagher)1. Brygada (gen. bryg. Stephen G. Burbridge)

16. pułk z Indiany (płk Thomas J. Lucas, mjr James H. Redfield)

60. pułk z Indiany (płk Richard Owen)67. pułk z Indiany (płk Theodore E. Buehler)83. pułk z Ohio (płk Frederick W. Moore)96. pułk z Ohio (płk Joseph W. Vance)23. pułk z Wisconsin (płk Joshua J. Guppey, ppłk

William F. Vilas)2. Brygada (płk William J. Landram)

77. pułk z Illinois (płk David P. Grier)97. pułk z Illinois (płk Friend S. Rutheford, ppłk Lewis

D. Martin)130. pułk z Illinois (płk Nathaniel Niles)19. pułk z Kentucky (ppłk John Cowan, mjr Josiah J. Mann) 48. pułk z Ohio (ppłk Job R. Parker, płk Peter J. Sullivan)

ArtyleriaArtyleria Lekka z Illinois, Bateria Merkantylna z Chicago (kpt.

Patrick H. White)

Artyleria Lekka z Ohio, 17. bateria (kpt. Ambrose A. Blount, kpt. Charles S. Rice)12. Dywizja (gen. bryg. Alvin P. Hovey) ochrona: 1. pułk kawalerii z Indiany, kompania C (por.

James L. Carey)1. Brygada (gen. bryg. George F. McGinnis)

11. pułk z Indiany (ppłk William W. Damall)24. pułk z Indiany (płk William T. Spicely)34. pułk z Indiany (płk Robert A. Cameron, mjr Robert B.

Jones, płk Robert A. Cameron)46. pułk z Indiany (płk Thomas H. Bringhurst)29. pułk z Wisconsin (płk Charles R. Gili, ppłk William

A. Greene)2. Brygada (płk James R. Slack)

87. pułk z Illinois (płk John E. Whiting)47. pułk z Indiany (ppłk John A. McLaughlin)24. pułk z Iowy (płk Eber C. Byam)28. pułk z Iowy (płk John Connel)56. pułk z Ohio (płk William H. Raynor)

Artyleria1. pułk artylerii lekkiej z Missouri, bateria A (kpt. George W.

Schofield)Artyleria Lekka z Ohio, 2. bateria (por. Augustus Beach) Artyleria Lekka z Ohio, 16. bateria (por. Russell P. Twist)

14. Dywizja (gen. bryg. Eugene A. Carr) ochrona: 3. pułk kawalerii z Illinois, kompania G (kpt. Enos

McPhail, kpt. Samuel S. Marret)1. Brygada (gen. bryg. William P. Benton, płk Henry D.

Washburn, płk David Shunk)33. pułk z Illinois (płk Charles E. Lippincott)99. pułk z Illinois (płk George W. K. Bailey)9. pułk z Indiany (płk David Shunk, mjr Thomas J. Brady) 18. pułk z Indiany (płk Henry D. Washburn, kpt.

Jonathan H. Williams)1. pułk artylerii oblężniczej USA (mjr Maurice Maloney)

2. Brygada (gen. bryg. Michael K. Lawler)21. pułk z Iowy (ppłk Cornelius W. Dunlap, mjr Salue

G. Van Anda)

22. pułk z Iowy (płk William M. Stone, ppłk Harvey Graham, mjr Joseph B. Atherton, kpt. Charles N. Lee)

23. pułk z Iowy (płk Samuel L. Glasgow)11. pułk z Wisconsin (płk Charles L. Harris, mjr Arthur Platt)

Artyleria2. pułk artylerii lekkiej z Illinois, bateria A (por. Frank B. Fenton,

kpt. Peter Davidson)Artyleria Lekka z Indiany, 1. bateria (kpt. Martin Klauss)

XV Korpus Armijny (gen. mjr William T. Sherman)1. Dywizja (gen. mjr Frederick Steele)

1. Brygada (płk Francis H. Manter, płk Bernard G. Farrar) 13. pułk z Illinois (płk Adam B. Gorgas)27. pułk z Missouri (płk Thomas Curly)29. pułk z Missouri (płk James Peckham)30. pułk z Missouri (ppłk Otto Schadt)31. pułk z Missouri (płk Thomas C. Fletcher, mjr Frederick

Jaensch, ppłk Samuel P. Simpson)32. pułk z Missouri (mjr Abraham J. Seay)

2. Brygada (płk Charles R. Woods)25. pułk z Iowy (płk George A. Stone)31. pułk z Iowy (płk William Smyth, mjr Theodore

Stimming)3. pułk z Missouri (ppłk Theodore Meumann)12. pułk z Missouri (płk Hugo Wangelin)17. pułk z Missouri (płk Francis Hassendeubel, ppłk John

F. Cramer)76. pułk z Ohio (ppłk William B. Woods)

3. Brygada (gen. bryg. John M. Thayer)4. pułk z Iowy (płk James A. Williamson, ppłk George

Burton)9. pułk z Iowy (mjr Don A. Carpenter, kpt. Frederick S.

Washbum, płk David Carskaddon)26. pułk z Iowy (płk Milo Smith)30. pułk z Iowy (płk Charles H. Abbot, płk William M. G.

Terrence)Artyleria

Artyleria Lekka z Iowy, 1. bateria (kpt. Henry H. Griffith)

2. pułk artylerii lekkiej z Missouri, bateria F (kpt. Clemens Landgraeber)

Artyleria Lekka z Ohio, 4. bateria (kpt. Louis Hoffman) Kawaleria

Samodzielna Kompania z Okręgu Kane z Illinois (por.Thomas J. Beebe)

3. pułk z Illinois, kompania D (por. Jonathan Kershner)2. Dywizja (gen. mjr Frank P. Blair)

1. Brygada (płk Giles A. Smith)113. pułk z Illinois (płk George B. Hoge, ppłk John

W. Paddock)116. pułk z Illinois (płk Nathan W. Tupper)6. pułk z Missouri (ppłk Ira Boutell, płk James H. Blood) 8. pułk z Missouri (ppłk David C. Coleman)13. pułk piechoty USA (regularny), 1. batalion (kpt.

Edward C. Washington, kpt. Charles Ewing, kpt. Charles C. Smith)

2. Brygada (płk Thomas Kilby Smith, gen. bryg. Joseph A. J. Lightburn)

55. pułk z Illinois (płk Oscar Malmborg)127. pułk z Illinois (płk Hamilton N. Eldridge)83. pułk z Indiany (płk Benjamin J. Spooner)54. pułk z Ohio (ppłk Cyrus W. Fisher)57. pułk z Ohio (płk Americus V. Rice, ppłk Samuel

R. Mott)3. Brygada (gen. bryg. Hugh Ewing)

30. pułk z Ohio (ppłk George H. Hildt, płk Theodore Jones) 37. pułk z Ohio (ppłk Louis von Blessingh, mjr Charles

Hipp, płk Edward Siber)47. pułk z Ohio (płk Augustus C. Parry)4. pułk z Wirginii Zachodniej (płk James H. Dayton)

Artyleria1. putk artylerii lekkiej z Illinois, bateria A (kpt. Peter P. Wood) 1. pułk artylerii lekkiej z Illinois, bateria C (kpi. Samuel E

Barret, por. Israel P. Rumsey)1. pułk artylerii lekkiej z Illinois, bateria II (kpi. I.evi W Hart) Artyleria Lekka z Ohio, 8. bateria (kpi. James F Putnam)

KawaleriaBatalion Thielemanna z Illinois (kpt. Milo Thielemann) — dwie kompanie

10. pułk z Missouri, kompania C (kpt. Daniel W. Bailou, por. Benjamin Joel)3. Dywizja (gen. bryg. James M. Tuttle)

1. Brygada (gen. bryg. Ralph P. Buckland, płk William L. McMillen)114. pułk z Ohio (płk James W. Judy)93. pułk z Indiany (płk Do Witt C. Thomas)72. pułk z Ohio (ppłk Le Roy Crockett, mjr Charles

G. Eaton)95. pułk z Ohio (płk William L. McMillen, ppłk Jefferson

Brumback)2. Brygada (gen. bryg. Joseph A. Mower)

47. pułk z Illinois (ppłk Samuel R. Baker)5. pułk z Minnesoty (płk Lucius F. Hubbard)11. pułk z Missouri (płk Andrew J. Weber, ppłk William

L. Bamum)8. pułk z Wisconsin (płk George W. Robbins)

3. Brygada (gen. bryg. Charles L. Matthies, płk Joseph J. Woods)

8. pułk z Iowy (płk James L. Geddes)12. pułk z Iowy (płk Joseph J. Woods, ppłk Samuel R.

Edgington)35. pułk z Iowy (płk Sylvester G. Hill)

Artyleria (kpt. Nelson T. Spoor) li pułk artylerii lekkiej z Illinois, bateria E (kpt. Allen C.

Waterhouse)Artyleria Lekka z Iowy, 2. bateria (kpt. Joseph R. Reed)

Kawaleria bez przydziału 4. pułk z Iowy (ppłk Simeon D. Swan)

XVI Korpus Armijny — część (gen. mjr Cadwallader C. Washburne)1. Dywizja (gen. bryg. William Sooy Smith)

ochrona: 7. pułk kawalerii z Illinois, kompania B (kpt. Henry C. Forbes)

1. Brygada (płk John M. Loomis)26. pułk z Illinois (mjr John B. Harris)90. pułk z Illinois (płk Timothy O’Meara)12. pułk z Indiany (płk Reuben Williams)100. pułk z Indiany (ppłk Albert Heath)

2. Brygada (płk Stephen G. Hicks)40. pułk z Illinois (mjr Hiram W. Hall)103. pułk z Illinois (płk Willard A. Dickerman)15. pułk z Michigan (pik John M. Oliver)46. pułk z Ohio (płk Charles C. Walcutt)

3. Brygada (płk Joseph R. Cockerill)97. pułk z Indiany (płk Robert F. Catterson)99. pułk z Indiany (płk Alexander Fowler)53. pułk z Ohio (płk Wells S. Jones)70. pułk z Ohio (mjr William B. Brown)

4. Brygada (pik William W. Sanford)48. pułk z Illinois (ppłk Lucien Greathouse)6. pułk z Iowy (płk John M. Corse)

Artyleria (kpt. William Cogswell)1. pułk artylerii lekkiej z Illinois, bateria F (kpt. John T. Cheney) 1. pułk artylerii lekkiej z Illinois, bateria I (por. William

N. Lansing)Artyleria Lekka z Illinois, bateria Cogswella (por. Henry G. Eddy) Artyleria Lekka z Indiany, 6. bateria (kpt. Michael Mueller)

4. Dywizja (gen. bryg. Jacob G. Lauman)1. Brygada (płk Isaac C. Pugh)

41. pułk z Illinois (ppłk John H. Nale)53. pułk z Illinois (ppłk Seth C. Earl)3. pułk z Iowy (płk Aaron Brown)33. pułk z Wisconsin (płk Jonathan B. Moore)

2. Brygada (płk Cyrus Hall)14. pułk z Illinois (ppłk William Cam, kpt. Augustus

H. Cornman)15. pułk z Illinois (płk George C. Rogers)46. pułk z Illinois (płk Benjamin Dornblaster)76. pułk z Illinois (płk Samuel T. Busey)53. pułk z Indiany (płk Walter Q. Gresham)

3. Brygada (płk George E. Bryant, płk Amory K. Johnson) 28. pułk z Illinois (mjr Hinman Rhodes)

32. pułk z Illinois (płk John Logan, ppłk William Hunter) 12. pułk z Wisconsin (ppłk De Witt C. Poole, płk George

E. Bryant)Kawaleria

15. pułk z Illinois, kompanie F i I (mjr James G. Wilson) Artyleria (kpt. George C. Gumbart)

2. pułk artylerii lekkiej z Illinois, bateria E (por. George L. Nispel) 2. pułk artylerii lekkiej z Illinois, bateria K (kpt. Benjamin

F. Rodgers)Artyleria Lekka z Ohio, 5. bateria (por. Anthony B. Burton) Artyleria Lekka z Ohio, 7. bateria (kpt. Silas A. Burnap) Artyleria Lekka z Ohio, 15. bateria (kpt. Edward Spear)

Dywizja Tymczasowa (gen. bryg. Nathan Kimball)Brygada Engelmanna (płk Adolph Engelmann)

43. pułk z Illinois (ppłk Adolph Dengler)61. pułk z Illinois (mjr Simon P. Ohr)106. pułk z Illinois (mjr John M. Hurt)12. pułk z Michigan (płk William H. Graves)

Brygada Richmonda (płk Jonathan Richmond)18. pułk z Illinois (płk Daniel H. Brush)54. pułk z Illinois (płk Greenville M. Mitchell)126. pułk z Illinois (mjr William W. Wilshire)22. pułk z Ohio (płk Oliver Wood)

Brygada Montgomery’ego (płk Milton Montgomery)40. pułk z Iowy (płk John A. Garrett)3. pułk z Minnesoty (płk Chauncey W. Griggs)25. pułk z Wisconsin (ppłk Samuel J. Nasmith)27. pułk z Wisconsin (płk Conrad Krez)

XVII Korpus Armijny (gen. mjr James B. McPherson) ochrona: Kawaleria z Ohio, 4. kompania (kpt. John S. Foster)

3. Dywizja (gen. mjr John A. Logan)ochrona: 2. pułk kawalerii z Illinois, kompania A (por. William

B. Cummins)1. Brygada (gen. bryg. John E. Smith, gen. bryg. Mortimer

D. Leggett, pik Manning F. Force)20. pułk z Illinois (mjr Daniel Bradley)31. pułk z Illinois (ppłk John D. Rees, mjr Robert

N. Pearson)

45. pułk z Illinois (płk Jasper A. Maltby)124. pułk z Illinois (płk Thomas J. Sloan)23. pułk z Indiany (ppłk William P.)

2. Brygada (gen. bryg. Mortimer D. Leggett)30. pułk z Illinois (ppłk Warren Shedd)20. pułk z Ohio (płk Manning F. Force, kpt. Francis

M. Shaklee)68. pułk z Ohio (płk Robert K. Scott)78. pułk z Ohio (ppłk Greenberry F. Wiles)

3. Brygada (gen. bryg. John D. Stevenson)8. pułk z Illinois (ppłk Robert H. Sturgess)17. pułk z Illinois (ppłk Francis M. Smith)81. pułk z Illinois (płk James J. Dollins, płk Franklin

Campbell)7. pułk z Missouri (kpt. Robert Buchanan, kpt. William

B. Collins)32. pułk z Ohio (płk Benjamin F. Potts)

Artyleria (mjr Charles J. Stolbrand)1. pułk artylerii lekkiej z Ohio, bateria D (kpt. Henry A. Rogers,

por. George J. Wood, kpt. Frederick Sparrestrom)2. pułk artylerii lekkiej z Illinois, bateria G (kpt. Frederick

Sparrestrom, por. John W. Lowell)2. pułk artylerii lekkiej z Illinois, bateria L (kpt. William H. Bolton) Artyleria Lekka z Michigan, 8. bateria (kpt. Samuel De Goyler,

por. Theodore W. Lockwood)Artyleria Lekka z Ohio, 3. bateria (kpt. William S. Williams)

6. Dywizja (gen. mjr John McArthur) ochrona: 11. pułk kawalerii z Illinois, kompania G (por.

Stephen S. Tripp)1. Brygada (gen. bryg. Hugh T. Reid)

I. pułk z Kansas (płk William Y. Roberts)16. pułk z Wisconsin (płk Benjamin Allen)

2. Brygada (gen. bryg. Thomas E. G. Ransom)1 1 . pułk z Illinois (ppłk Garett Nevins, ppłk James

H. Coates)72. pułk z Illinois (płk Frederick A Slarring)95. pułk z Illinois (płk Thomas W Humphrey, ppłk

Leander Blanden, płk Thomas W Humphrey

14. pułk z Wisconsin (płk Lyman M. Ward)17. pułk z Wisconsin (ppłk Thomas McMahon, płk Adam

G. Malloy)3. Brygada (płk William Hall, płk Aleksander Chambers)

11. pułk z Iowy (ppłk John C. Abercrombie, płk William Hall)

13. pułk z Iowy (płk John Shane)15. pułk z Iowy (płk William W. Belknap)16. pułk z Iowy (ppłk Addison H. Sanders)

Artyleria (mjr Thomas D. Maurice)2. pułk artylerii lekkiej z Illinois, bateria F (kpt. John W. Powell) Artyleria Lekka z Minnesoty, 1. bateria (por. Henry Hurter, kpt.

William Z. Clayton)1. pułk aratylerii lekkiej z Missouri, bateria C (kpt. Charles Mann) Artyleria Lekka z Ohio, 10. bateria (kpt. Hamilton B. White, por.

William L. Newcomb)7. Dywizja (gen. bryg. Marcellus M. Crocker, gen. bryg. lsaac

F. Quinby, gen. bryg. John E. Smith)ochrona: 4. pułk kawalerii z Missouri, kompania F (por.

Alexander Mueller)1. Brygada (płk John B. Sanbom)

48. pułk z Indiany (płk Norman Eddy)59. pułk z Indiany (płk Jesse I. Alexander)4. pułk z Minnesoty (ppłk John E. Tourtellotte)18. pułk z Wisconsin (płk Gabriel Bouck)

2. Brygada (płk Samuel A. Holmes, płk Green B. Raum)56. pułk z Illinois (płk Green B. Raum, kpt. Pinckney

J. Welsh)17. pułk z Iowy (płk David B. Hills, płk Clark R. Wever,

mjr John F. Waiden)10. pułk z Missouri (mjr Francis C. Deimling)24. pułk z Missouri, kompania E (por. Daniel Driscoll) 80. pułk z Ohio (płk Matthias H. Bartilson, mjr Pren

Metham)3. Brygada (płk George B. Boomer, płk Holden Putnam,

gen. bryg. Charles L. Matthies)93. pułk z Illinois (płk Holden Putnam, ppłk Nicholas C.

Buswell, płk Holden Putnam)

5. pułk z Iowy (ppłk Ezekiel S. Sampson, płk Jabez Banbury)

10. pułk z Iowy (płk William E. Smali)26. pułk z Missouri (kpt. Benjamin D. Dean)

Artyleria (kpt. Frank C. Sands, kpt. Henry Dillon)1. pułk artylerii lekkiej z Missouri, bateria M (por. Julius W.

Mac Murray)Artyleria Lekka z Ohio, 11. bateria (por. Fletcher E. Armstrong) Artyleria Lekka z Wisconsin, 6. bateria (kpt. Henry Dillon, por.

Samuel F. Clark)Artyleria Lekka z Wisconsin, 12. bateria (kpt. William Zickerick)

Dywizja Herrona (gen. mjr Francis J. Herron)1. Brygada (gen. bryg. William Vandever)

37. pułk z Illinois (płk John C. Black)26. pułk z Indiany (płk John G. Clark)20. pułk z Iowy (płk William McE. Dye)34. pułk z Iowy (płk George W. Clark)38. pułk z Iowy (płk D. Henry Hughes)1. pułk artylerii lekkiej z Missouri, bateria E (kpt.

Nelson Cole)1. pułk artylerii lekkiej z Missouri, bateria F (kpt.

Joseph Foust)2. Brygada (gen. bryg. William W. Orme)

94. pułk z Illinois (płk John McNulta)19. pułk z Iowy (płk Daniel Kent)20. pułk z Wisconsin (płk Henry Bertram)1. pułk artylerii lekkiej z Missouri, bateria B (kpt.

Martin Welfley)Kawaleria bez przydziału (płk Cyrus Bussey)

5. pułk z Illinois (mjr Thomas A. Apperson)3. pułk z Iowy (mjr Oliver H. P. Scott)2. pułk z Wisconsin (płk Thomas Stephens)

Dystrykt Północno-Wschodniej Luizjany (gen. bryg. Elias

S. Dennis)Brygada Neeleya (płk George W. Neeley)

63. pułk z Illinois (płk Joseph B. McCown)108. pułk z Illinois (ppłk Charles Turner )120. pułk z Illinois (płk George W McKeaig)

131. pułk z Illinois (płk George W. Neeley, mjr Joseph L. Purvis)

10. pułk kawalerii z Illinois, kompanie A, D, G i K (mjr Elvis P. Shaw)

Brygada Afrykańska (płk Isaac F. Shepard)Garnizon Milliken’s Bend (płk Hiram Scofield)

8. pułk z Luizjany (płk Hiram Scofield)9. pułk z Luizjany (płk Herman Lieb, mjr Erastus N.

Owen, ppłk Charles J. Paine)11. pułk z Luizjany (płk Edwin W. Chamberlain, ppłk

Cyrus Sears)13. pułk z Luizjany (por. Henry Knoll)1. pułk z Mississippi (ppłk A. Watson Webber)3. pułk z Mississippi (płk Richard H. Ballinger)

Garnizon Goodrich’s Landing (płk William F. Wood)1. pułk z Arkansas (ppłk James W. Campbell)

10. pułk z Arkansas (ppłk Frederick M. Crandall)

ARMIA MISSISSIPPIdowódca: gen. por. John C. Pemberton szef sztabu: mjr R. W. Memminger

Dywizja Stevensona (gen. mjr Carter L. Stevenson)Brygada Bartona (gen. bryg. Seth M. Barton)

40. pułk z Georgii (ppłk R. M. Young)41. pułk z Georgii (płk William E. Curtiss)42. pułk z Georgii (płk R. J. Henderson)43. pułk z Georgii (kpt. M. M. Grantham)52. pułk z Georgii (mjr John Jay Moore)Bateria Hudsona z Mississippi (por. Milton H. Trantham) Artyleria Pointe Coupee z Luizjany, kompania A (por.

John Yoist) — sekcja Artyleria Pointe Coupee z Luizjany, kompania C (kpt.

Alexander Chust)Brygada Cumminga (gen. bryg. Alfred Cumming)

34. pułk z Georgii (płk James A. W. Johnson)36. pułk z Georgii (mjr Charles E. Broyles)

39. pułk z Georgii (ppłk J. F. B. Jackson)56. pułk z Georgii (ppłk J. T. Slaughter)57. pułk z Georgii (płk William Barkuloo)Artyleria Cherokee z Georgii (kpt. M. Van Den Corupt)

Brygada Lee (gen. bryg. Stephen D. Lee)20. pułk z Alabamy (płk. Isham W. Garrot, ppłk Edmund

W. Pettus)23. pułk z Alabamy (płk F. K. Beck)30. pułk z Alabamy (pik. C. M Shelley, kpt. John

C. Francis)31. pułk z Alabamy (ppłk T. M. Arrington)46. pułk z Alabamy (kpt. George E. Brewer)Bateria artylerii z Alabamy (kpt. James F. Waddell)

Brygada Reynoldsa (płk A. W. Reynolds)3. pułk z Tennessee (płk N. J. Lillard)39. pułk z Tennessee (płk William M. Bradford)43. pułk z Tennessee (płk James W. Gillespie)59. pułk z Tennessee (płk William L. Eakin)3. bateria artylerii z Maryland (kpt. John B. Brown)

Legion Waula z Teksasu (płk T. N. Waul)1. batalion piechoty (mjr Eugene S. Bolling)2. batalion piechoty (ppłk James Wrigley) batalion kawalerii (por. Thomas J. Clevland) bateria artylerii (kpt. J. Q. Wall)

Oddziały przydzielone:1. pułk kawalerii z Tennessee, kompania C (kpt. R.

S. Vandyke)Artyleria Botetourta z Wirginii (por. James P. Wright) Korpus Sygnałowy (por. C. H. Barrot)

Dywizja Forneya (gen. mjr John H. Forney)Brygada Heberta (gen. bryg. Louis Hebert)

3. pułk z Luizjany (mjr David Pierson)21. pułk z Luizjany (ppłk J. T. Plattsmier)

36. pułk z Mississippi (płk W. W. Witherspoon)37. pułk z Mississippi (płk O. S. Holland)38. pułk z Mississippi (kpt. D. B. Seal)

43. pułk z Mississippi (pik Richard Hamsun)7. batalion z Mississippi (kpl. A. M. Dozier)

2. batalion artylerii z Alabamy, kompania C (por. John R. Sclater)

Bateria Appeala z Arkansas (por. R. N. Cotten)Brygada Moore’a (gen. bryg. John C. Moore)

37. pułk z Alabamy (płk J. F. Dowdell)40. pułk z Alabamy (płk John H. Higley)42. pułk z Alabamy (płk John W. Portis, ppłk Thomas

C. Lanier)35. pułk z Mississippi (płk William S. Barry, ppłk

C. R. Jordan)40. pułk z Mississippi (płk W. B. Colbert)2. pułk z Teksasu (płk Ashbel Smith)1. pułk artylerii lekkiej z Mississippi (płk William T.

Withers)Bateria z Alabamy (kpt. H. H. Sengstak)Artyleria Pointe Coupee z Luizjany, kompania B (kpt.

William A. Davidson)Dywizja Smitha (gen. mjr Martin L. Smith)

Brygada Baldwina (gen. bryg. William E. Baldwin)17. pułk z Luizjany (płk Robert Richardson)31. pułk z Luizjany (ppłk Isham H. Griffin, ppłk James W.

Draughon)4. pułk z Mississippi (ppłk T. N. Adaire, kpt. Thomas

P. Nelson)46. pułk z Mississippi (płk C. W. Sears)Bateria z Tennessee (kpt. Thomas F. Tobin)

Brygada Vaughna (gen. bryg. J. C. Vaughn)60. pułk z Tennessee (kpt. J. W. Bachman)61. pułk z Tennessee (ppłk James G. Rose)62. pułk z Tennessee (płk John A. Rowan)

Brygada Shoupa (gen. bryg. Francis A. Shoup)26. pułk z Luizjany (ppłk William C. Crow)27. pułk z Luizjany (kpt. Joseph T. Hatch)28. [29] pułk z Luizjany (płk Allen Thomas)

Wojska stanowe Mississippi (gen. bryg. John V. Harris)5. pułk z Mississippi (płk H. C. Robinson)3. batalion z Mississippi (ppłk Thomas A. Bürgin)

Oddziały przydzielone:14. batalion artylerii lekkiej z Mississippi (mjr M. S. Ward) Partyzancka kawaleria z Mississippi (kpt. J. S. Smyth) Korpus Sygnałowy (kpt. Max T. Davidson)

Dywizja Bowena (gen. mjr John S. Bowen)Brygada Cockrella z Missouri (płk Francis M. Cockrell)

1. pułk z Missouri (płk A. C. Riley)2. pułk z Missouri (mjr Thomas M. Carter)3. pułk z Missouri (mjr J. K. McDowell)5. pułk z Missouri (płk James McCown)6. pułk z Missouri (płk Eugene Erwin, mjr S. Cooper) Bateria Guibora z Missouri (por. Cornelius Heffernan) Bateria Landisa z Missouri (por. John M. Langan)Bateria Wade’a z Missouri (por. R. C. Walsh)

Brygada Greena (gen. bryg. Martin E. Green, płk T. P. Dockery)15. pułk z Arkansas (kpt. Caleb Davis)19. pułk z Arkansas (kpt. James K. Norwood)20. pułk z Arkanasas (płk D. W. Jones)21. pułk z Arkansas (kpt. A. Tyler)12. batalion strzelców wyborowych z Arkansas (por.

John S. Bell)1. pułk kawalerii z Missouri (mjr William C. Parker)

— spieszony 3. pułk kawalerii z Missouri (kpt. Felix Lotspeich)1. batalion kawalerii z Arkansas (kpt. John .1. Clark)3. bateria z Missouri (kpt. William E. Dawson)Bateria Lowe’a z Missouri (por. Thomas B. Catron)

Dywizja Loringa (gen. mjr William Loring)Brygada Tilghmana (gen. bryg. Lloyd Tilghman, płk A. E.

Reynolds)8. pułk z Kentucky (płk H. B. Lyon)6. pułk z Mississippi (płk Robert Lowry)20. pułk z Mississippi (płk D. R. Russell)23. pułk z Mississippi (płk J. M. Wells)26. pułk z Mississippi (płk A. E. Reynolds, mjr I

F. Parker)14. batalion artylerii z Mississippi, bateria C (kpt. Jacob

Culbertson)

Bateria Cowana z Mississippi (kpt. J. J. Cowan)Bateria McLendona z Mississippi (kpt. McLendon)

Brygada Featherstona (gen. bryg. Winfield S. Featherston)3. pułk z Mississippi (płk T. H. Mellon)22. pułk z Mississippi (ppłk H. J. Reid)31. pułk z Mississippi (płk J. A. Orr)33. pułk z Mississippi (płk D. W. Hurst)I. batalion strzelców wyborowych z Mississippi (mjr W. A. Rayburn)I. pułk artylerii lekkiej z Misissippi, bateria C (kpt. L. A. Collier)

Brygada Buforda (gen. bryg. Abraham Buford)Pułk Snodgrassa z Alabamy (płk John Snodgrass)27. pułk z Alabamy (płk James Jackson)35. pułk z Alabamy (płk Edward Goodwin)54. pułk z Alabamy (płk Alpheus Baker)9. pułk z Arkansas (płk I. L. Dunlop)3. pułk z Kentucky (mjr J. H. Bowman) — trzy kompanie7. pułk z Kentucky (płk Edward Crossland)12. pułk z Luizjany (płk Thomas M. Scott)Artyleria Pointe Coupee z Luizjany (kpt. Alcide Bouan- chaud) — dwie baterie

Baterie nadrzeczne (płk Edward Higgins)1. pułk artylerii z Luizjany (ppłk D. Beltzhoover)8. batalion artylerii ciężkiej z Luizjany (mjr F. N. Ogden) 22. pułk z Luizjany (kpt. Samuel Jones)1. pułk artylerii ciężkiej z Tennessee (płk A. Jackson, jr.) Bateria z Tennessee (kpt. J. B. Caruthers)Bateria z Tennessee (kpt. T. N. Johnston)Bateria z Tennessee (kpt. J. P. Lynch)Bateria Vaidena z Mississippi (kpt. S. C. Bains)

Oddziały bez przydziału:Straż Miejska (kpt. E. B. Martin)Korpus Sygnałowy (kpt. C. A. King)

BIBLIOGRAFIA

A Guide to the Campaign & Siege of Vicksburg, State of Mississippi, Department of Archives and History, 1994.

B a r t n i c k i Andrzej, C r i t c h 1 o w Donald T., Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki, t. 3, 1848-1917, Warszawa 1995.

C o n g e r Philip, General Benjamin M. Prentiss: Civil War Hero ofShiloh, 1971.

E v e r h a r t William C., The Battle of Champion Hill, May 16, 1863, National Park Service Historical Handbook Series No 21, Washington, D.C., 1954.

F a u s t Patricia L., Historical Times Illustrated Encyclopedia of the Civil War, 1986.

F u l l e r John, The Decisive Battles of the Western World, Eyre & Spottiswoode, London 1956.

G r a n t Jesse, In the Days of My Father General Grant, „New York Times”, 9 June and 2 July 1924.

G r e e n e Francis Vinton, The Battle of Champion Hill May 16 1863, from Campaigns of the Civil War: The Mississippi, published by Scribner & Sons, 1882.

H a n k i n s o n Alan, Vicksburg 1863, Grant Clears the Missis­sippi, Osprey, London 1993.

H a r t j e Robert G., Van Dorn, the Life and Times of a Confederate General, 1967.

J o h n s t o n William Preston, Albert Sidney Johnston and the Shiloh Campaign, from „The Century Magazine”, vol. XXIX, February 1885.

K o r u s i e w i c z Leon, Wojna secesyjna 1861-1865, Warszawa 1985.

Memoirs of General W. T. Sherman, Published 1875.Missouri in the Civil War, Vol. 9, Chapter 3, Confederate

Military History.O a t e s Stephen B., Lincoln, Warszawa 1991.Opérations of the Western Flotilla, by Admiral Henry Walke,

from „The Century Magazine”, Vol. XXIX, January 1885.Opérations in W. Florida, S. Ala., S. Miss., and La., Chapter XVI.Personal Memoirs of U. S. Grant, Published 1885.Recollections of Foote and the Gun-boats by James B. Eads

from „The Century Magazine”, Vol. XXIX, January 1885.R o z b i c k i Michał J., Narodziny narodu, Historia Stanów

Zjednoczonych do 1861 roku, Warszawa 1991.S a y r e s Alethea, Grierson's Grand Raid, Town of La Grange

Press 2001.S a y e r s Alathea, The Forgotten Battle: Helena, Arkansas, July

4, 1863, Town of La Grange Press 2000.S u d a k Aleksander, Leksykon 300 najsłynniejszych Indian, Wy­

dawnictwo Akcydens, Poznań 1995.S w o b o d a Grzegorz, Gettysburg 1863, Dorn Wydawniczy

Bellona, Warszawa 1999.The Battle of Carthage Mo., Friday, July 5, 1861, by Otto C.

Lademann, Captain 3rd Missouri Infantry, US Vols., WI Commandery of Mollus, March 7, 1907.

The Battle of Wilson's Creek, August 10, 1861, by Otto C. Lademann Captain 3rd Missouri Infantry, US Vols., WI Commandery of Mollus, December 3, 1913.

The Capture of Fort Donelson, by Lew Wallace, from „The Century Magazine”, Vol. XXIX, December 1884.

WYKAZ ILUSTRACJI

John BrownSzturm na parowozownię w Harper’s Ferry, 18.10.1859 r. Abraham Lincoln Jefferson DavisWidok Montgomery, pierwszej stolicy Konfederacji Gen. Pierre G. T. Beauregard, „bohater spod fortu Sumter”Mjr. Robert Anderson, dowódca fortu Sumter Ostrzał fortu Sumter w Charlestonie, 12.04.1861 r.Bitwa pod Pea Ridge, 6-8.03.1862 r.Gen. bryg. Franz Sigel, dowódca dywizji w Armii Zachodu Gen. Albert S. Johnston, dowódca sił Konfederacji na Zachodzie

1861-1862 Gen. mjr Ulysses Simpson Grant Bitwa pod Shiloh, 6-7.04.1862 r.Gen. Braxton Bragg, dowódca konfederackiej Armii Tennessee Gen. bryg. Nathan Bedford Forrest, dowódca kawalerii kon­

federackiejGen. por. Edmund Kirby-Smith, dowódca Departamentu Trans-

MissisipiKontradm. David G. Farragut, dowódca sił morskich Unii na

MissisipiGen. bryg. John Pope, dowódca Armii MissisipiGen. mjr. William Rosecrans, dowódca Armii CumberlandBitwa pod MurfreesboroGen. mjr Philip Sheridan, dowódca dywizji w Armii Ohio i Armii

CumberlandGen. Joseph E. Johnston, dowódca sił Konfederacji na Zachodzie

1862-1864

Federalny skład amunicji i artylerii Kontradm. David D. Porter, dowódca Flotylli Missisipi Gen. mjr Henry W. Halleck, szef sztabu Armii USA Gen. mjr Ulysses S. Grant, dowódca federalnej Armii Tennessee

w obozie pod Vicksburgiem Gen. mjr John A. McClernand, dowódca XIII Korpusu Armii

TennesseeGen. mjr William T. Sherman, dowódca XV Korpusu Armii

TennesseeGen. mjr James B. McPherson, dowódca XVII Korpusu Armii

TennesseeGen. mjr. Edward O. C. Ord, dowódca XIII Korpusu Armii

Tennessee (od 18.06.1863 r.)Płk John A. Rawlins, szef sztabu Armii Tennessee Kontradm. David D. Porter na pokładzie okrętu Flagowy okręt adm. Portera, „Black Hawk”Gen. por. John C. Pemberton, dowódca obrony Vicksburga Chickasaw BayouAtak flotylli Portera na Arkansas Post, 11.01.1862 r.Praca przy budowie kanału pod VicksburgiemFlotylla Portera przepływa obok Vicksburga, 16.04.1863 r.Atak flotylli federalnej na pozycje konfederatów w Grand Gulf,

29.04.1863 r.Bitwa pod Port Gibson, 30.04.1863 r.Atak federalny na umocnienia konfederackie pod Jackson,

14.05.1863 r.Pierwszy szturm na Vicksburg, 19.05.1863 r.Oblężenie Vicksburga (widok od północy)Oblężenie Vicksburga (widok z pozycji korpusu Shermana) Pierwsze spotkanie Granta i Pembertona w sprawie kapitulacji

Vicksburga, 3.07.1863 r.Gen. mjr John A. Logan, dowódca 3. Dywizji XVII Korpusu

Armii Tennessee Dywizja Logana wkracza do Vicksburga Oddziały federalne wkraczają do Vicksburga Gen. mjr Nathan P. Banks, dowódca Armii Zatoki Meksykańskiej Parowiec „Imperial” przybywa do Nowego Orleanu

WYKAZ MAP

Zachodni teatr wojny secesyjnej 1861-1863 Walki w dolinie Missisipi 1862-1863 Walki o Vicksburg marzec-lipiec 1863 Bitwa pod Champion Hill 16 maja 1863 Oblężenie Vicksburga 18 maja—4 lipca 1863

SPIS TREŚCI

Od autora ................................................................................................... 3„Gibraltar Konfederacji” ...................................................................... 7Dom Podzielony .................................................................................... 37

Wojna w zachodnich stanach pogranicznych 1861-1862 ................. 87Charakterystyka ogólna ................................................................. 87Wojna w Kentucky ........................................................................ 97Wojna w Missouri ....................................................................... 106Wojna na Dalekim Zachodzie .................................................... 125

Grant obejmuje dowództwo .............................................................. 135Ulysses Simpson Grant ............................................................... 135Bitwa pod Belmont ..................................................................... 139Zdobycie fortu Henry i fortu Donelson ...................................... 143Bitwa pod Shiloh (Pittsburg Landing) ........................................ 161Bitwa pod luką i Corinthem. Kampania Perryville .................... 180

Pierwsza wyprawa Granta na Vicksburg (2 listopada 1862-11 stycznia 1863) ............................................................................ 196

Nowi przeciwnicy Granta na Zachodzie .................................... 196Ofensywa Granta w północno-zachodnim Mississippi . 200

Rajd Van Dorna na Holly Springs .............................................. 207Rajd Forresta w zachodnim Tennessee ...................................... 215Atak Shermana pod Chickasaw Bluff ........................................ 219Zdobycie Arkansas Post .............................................................. 226Bitwa pod Prairie Grove ............................................................. 230Bitwa pod Murfreesboro (nad Stones River) .............................. 234

Druga wyprawa Granta na Vicksburg (30 stycznia-18 maja 1863) ................................................................................. 239

Zimowe kłopoty Granta .............................................................. 239Grant obchodzi Vicksburg .......................................................... 247Bitwa o Port Gibson i zajęcie Grand Gulf .................................. 264Bitwa pod Raymond i zdobycie Jackson .................................... 270Bitwa pod Champion Hill ........................................................... 280Bitwa nad Big Black River ......................................................... 291

Oblężenie Vicksburga (19 maja-4 lipca 1863) ................................ 297Przygotowania do oblężenia Vicksburga ................................... 297Pierwszy szturm Granta na Vicksburg — 19 maja 1863 302Drugi szturm Granta na Vicksburg — 22 maja 1863 .. 305Działania oblężnicze wokół Vicksburga .................................... 313Kapitulacja Vicksburga ............................................................... 323

Zakończenie ........................................................................................ 335Aneks — Armie Unii i Konfederacji pod Vicksburgiem .... 340Bibliografia .......................................................................................... 357Wykaz ilustracji ................................................................................... 359Wykaz map ........................................................................................... 361

W popularnonaukowej serii pl. „Historyczne bitwy” ukazały się dotychczas:

Z. stąpor, BERLIN 1945 • L Podhorodecki, WIEDEŃ 1683 • W. Majewski, GROCHÓW 1831 • K. Kaczmarek, BUDZISZYN 1945 • W. A. Serczyk, POLTAWA 1709 • A. Wolny, OKINAWA 1945 • A. Karpiński, KURSK 1943» K. Sobczak, LENINO 1943• T. Malarski, WATERLOO 1815 • T. Jurga, BZURA 1939 • I. Rusinowa, SARATOGA-YORKTOWN 1777-1781 • J. Sikor­ski, KANNY 216 p.n.e. • R. Tomicki, TENOCHTITLAN 1521• R. Dzieszyński, LENINGRAD 1941-1944 • E. Potkowski, CRÉCY-ORLEAN 1346-1429» K. Kaczmarek, STALINGRAD 1942-1943 • L. Podhorodecki, KULIKOWE POLE 1380 • B. Brodecki, SZYPKA I PLEWNA 1877 • A. Murawski, AKCJUM 31 p.n.e. • L. Wyszczelski, MADRYT 1936-1937 • J. W. Dyskant, ZATOKA ŚWIEŻA 1463 • H. Wisner, KIRCHOLM 1605 • W. Biegański, BOLONIA 1945 • W. Wróblewski, MOSKWA 1941 • T. Konecki, SEWASTOPOL 1941-1942, 1944 • A. Toczewski, KOSTRZYN 1945 • L. Podhorodecki, CHOCIM 1621 • E. Dąbrowa, GAUGAMELA 331 p.n.e. • J. Odziemkowski, NARWIK 1940 • R. Bielecki, SOMOSIERRA 1808 • B. Brodecki, DIEN BIEN PHU 1954 • J. W. Dyskant, CUSZIMA 1905 • J. Nadzieja, LIPSK 1813 • R. Bielecki, BEREZYNA 1812 • M. Nagielski, WARSZAWA 1656 • S. Leśniewski, MARENGO 1800 • J. Wojtasik, PODHAJCE 1698• B. Borucki, VALMY 1792 • W. Mikuła, MACIEJOWICE 1794• E. Potkowski, WARNA 1444 • W. Król, WIELKA BRYTANIA 1940 • G. Swoboda, GETTYSBURG 1863 • R. Bielecki, BASTYLIA 1789 • R. Bielecki, NORMANDIA 1944 • L. Wy­szczelski, NIEMEN 1920 • M. Klimecki, GORLICE 1915 • M. Borkowski, MIDWAY 1942 • P. Ölender, LISSA 1866 • L. Podhorodecki, LEPANTO 1571 • A. Nadolski, GRUNWALD 1410 • R. Bielecki, AUSTERLITZ 1805 • Z. Kwiecień, TOBRUK 1941-1942 • S. Leśniewski, WAGRAM 1809 • Z. Flisowski, BITWA JUTLANDZKA 1916 • R. Romański, BERESTECZKO 1651 • J. Nadzieja, ZAMOŚĆ 1813 • M. Wagner, KLISZÓW 1702 • Z. Flisowski, LEYTE 1944 • M. Plewczyński, OBERTYN 1531 • R. Kulesza, MARATON 490 p.n.e. • W. J. Długołęcki, BATOH 1652 • T. M. Gelewski, JALU 1894 • J. Naziębło, SYCYLIA 1943 • L. Wyszczelski, WARSZAWA 1920 • S. Leśniewski, JEROZOLIMA 1099 • M. Winid, SANTIAGO 1898• R. Romański, CUDNÓW 1660 • J. Maroń, LEGNICA 1241 •

J. W. Dyskant, PORT ARTUR 1905 • J. Wojtczak, ALAMO-SAN JACINTO 1836 • S. Czmur, EL ALAMEIN 1942 • M. G. Przeździecki, KUNERSDORF 1759 • R. Romański, RASZYN 1809» R. Kulesza, ATENY-SPARTA 431-404 p.n.e.• G. Swoboda, LITTLE BIG HORN 1876 • M. Klimecki, LWÓW 1918-1919 • J. Wojtczak, MEKSYK 1847 • T. Strzeżek, WARSZAWA 1831 • J. W. Dyskant, KO CHANG 1941 • L. Wyszczelski, KIJÓW 1920 • T. Rogacki, EGIPT 1798-1801• K. Olejnik, GŁOGÓW 1109 • T. Strzeżek, IGANIE 1831 • P. Szabó, ŁUK DONU 1942-1943 • J. Wojtczak, NASEBY 1645 • P. Derdej, ZIELEŃCE, MIR, DUBIENKA 1792 • P. Drożdż, ORSZA 1514 • M. Klimecki, CZORTKÓW 1919 • J. Wojtczak, QUEBEC 1759 • R. Kłosowicz, NOWY ORLEAN 1815 • W. Włodarkiewicz PRZEDMOŚCIE RUMUŃSKIE 1939• D. Kupisz, SMOLEŃSK 1632-1634« S. Augusiewicz, PROS­TKI 1656 • C. Grzelak, SZACK-WYTYCZNO 1939 • R. Kisiel, STRZEGOM, DOBROMIERZ 1745 • K. Kęciek, BENEWENT 275 p.n.e. • M. Sowa, BUDAPESZT 1944-1945 • E. Koczorow­ski, OLIWA 1627 • C. Grzelak, WILNO-GRODNO-KODZIOW- CE 1939 • K. Kęciek, KYNOSKEFALAJ 197 p.n.e. • J. Wojtczak, BIG HOLE 1877 • S. Czerep, ŁUCK 1916 • P. Rochala, CEDYNIA 972 • J. W. Dyskant, TRAFALGAR 1805• P. Drożdż, BORODINO 1812 • J. Wojtczak, BANNOCK- BURN 1314 • W. Włodarkiewicz, LWÓW 1939 • R. Romański, FARSALOS 48 p.n.e. • K. Kęciek, MAGNEZJA 190 p.n.e. • G. Swoboda, BATOCHE 1885 • A. Dmochowski, WIETNAM 1962-1975 • J. Soszyński, HASTINGS 1066 • J. Nadzieja, FALAISE 1944 • R. Kisiel, PRAGA 1757 • D. Kupisz, POŁOCK 1579 • P. Skworoda, WARKA-GNIEZNO 1656 • R. Szczęśniak, KŁUSZYN 1610 • P. Biziuk, HATTIN 1187 1610 • W. Biernacki, ŻÓŁTE WODY-KORSUŃ 1648 • T. Rogacki, PRUSKA IŁAWA 1807 • N. Bączyk, ARDENY 1944-1945 • P. Rochala, NIEMCZA 1017 • A. Dusiewicz, TARUTINO 1812• D. Gazda, POWSTANIE MAHDIEGO 1881-1899* P. Derdej, KORONOWO 1410

W przygotowaniu: A. Zieliński, MALTA 1565