ไ

งานศลปหบธรรม อำ�เภอน�นอย จงหวดน�น

ยทธน� สอนสม

1

งานศลปหบธรรมอ�ำเภอนำนอย จงหวดนำน

ยทธนำ สอนสม

2

อ�ำเภอนำนอย เปนพนทอยในอำณำจกรลำนนำและมกำรตดตอกบอตรดตถ

จงมกำรรวมเอำศลปกรรมมำท�ำใหเกดกำรผสมผสำนกนและเกดขนดวยงำนชำง

ทองถน จงเกดเปนงำนชำงทเปนเอกลกษณเฉพำะพนท ซงมกำรน�ำลำยจำกภำค

กลำงทมควำมเรยวแหลมมำบวกกบลวดลำยจำกลำนนำ ทมควำมออนชอย เปน

ควำมงำมบนควำมศรทธำลงบนสงทใชเกบรกษำพระธรรมคมภรทเรยกวำ

หบธรรม

แตเดมยงไมมสมดและดนสอ กำรบนทกพระธรรมค�ำสอน จงใชวธน�ำ

เหลกแหลม ขดเขยนลงบนใบลำน ทตดเปนแผนสเหลยมยำวๆ วำงเรยงซอนกน

รอยดวยเชอกเลกๆ เรยกวำ สำยสนอง รวมกนเปนผก แตละเรองอำจมหลำยผก

รวมกน แลวใชแผนไม ๒ อน ขนำดเทำกบแผนใบลำน ประกบ (ภำษำโบรำณใช

วำประกบ) หนำหลง เสยบฉลำกหรอปำยบอกชอเรองในคมภร แลวสรำงทเกบ

รกษำทเรยกวำ หบธรรม คตควำมเชอทปรำกฏบนหบธรรมของพนทอ�ำเภอนำนอย จงหวดนำนนน

แสดงใหเหนวำทกลวดลำยลวนถกสรำงมำเพอตอบสนองควำมตองกำรดำนควำม

คดในเรองของควำมเลอมใสในพทธศำสนำ สะทอนผำนทำงกำรตกแตงหบธรรม

ดวยลวดลำยทงดงำม เพอกำรปกปองพระธรรมคมภรดำนใน เพอมไวสบทอด

ศำสนำตอไป ดงนนลวดลำยทใชจงเปนลวดลำยทมควำมเปนมงคล เชน ลวดลำย

พนธพฤกษำ เทพนม ดอกไม เปนตน เปนสงทแสดงถงควำมเคำรพพระธรรมใน

หบรวมไปจนถงเรองรำวตำงๆ ทเปนหลกค�ำสอนในพทธศำสนำกแสดงถงกำร

ปกปองของมคำอยำงเชนลำยเทพนมตำงๆ ซงลวดลำยเหลำนลวนแตเปนสงทม

ควำมหมำยทเปนมงคล

หบธรรมทพบในพนทอ�ำเภอนำนอย จงหวดนำน

3

4

ฐำนของหบธรรม ฐำนเปนสวนทรบน�ำหนกของหบ ดำนกวำงทสดมกำรยอมมไม

ใชวธเขำไมโดยกำรเขำเดอยยดสมมเขำดวยกน นอกจำกนบำงสวนตอ

ฐำนดวยกำรตอขำเปนรปลกษณะคลำยเทำสงหเพอเพมควำมแขงแรง

ฝาหบธรรม มลกษณะคลายฝาบาตรพระเพยงแตมรปทรงสเหลยม โดยท�าให

พอดกบขอบปากหบ ดานบนของฝาใชไมกระดานตอกนเขาเดอยยดส

ดาน ดานบนใชแผนไมกระดานยดจนเปนแผนเรยบเปนเนอเดยวกน

5

ตวหบธรรม หรอสวนทเปนตวหบมลกษณะเปนรปทรงสเหลยมคางหม

ทองไมหรอฝาเปนไมกระดานตอกนมโครงเสาสตนยดตดเขาดวยกนเขาไม

ดวยเดอยยดฝาซงท�าใหเกดการงดฝาไมทงสดานจะมแรงผลกดนกระท�าซงกน

และกนรกษาตวโครงสรางใหคงรปไวอยางมนคงบรเวณปากหบจะท�าเปน

สลกตวผไวมลกษณะคลายกบการซอนปากหบทมลกษณะเลกเทาตวหบจรง

เพอสวมกนกบบรเวณสวนทเปนฝา

6

ลวดลำยประดบของหบธรรม เปนสงทมควำมส�ำคญมำก เปน

คณลกษณะเดนทสด ชำงจะตกแตงลวดลำยดวยเทคนคตำงๆ เพอใหดแลว

ไมเปนเพยงแตหบไมธรรมดำเทำนน เทคนคทพบในอ�ำเภอนำนอยเปนกำร

ลงรกปดทอง เขยนลำย ขดลำย ประดบกระจก ควำมงำมอยทลวดลำยและ

จงหวะของชองไฟ กำรจดวำงองคประกอบ ลกษณะลวดลำยสวนใหญทได

มำจำกลวดลำยประดบของงำนศลปกรรมประเภทอน นอกจำกนยงมทเปน

พเศษคอ มกำรเขยนภำพเลำเรอง เชน ชำดก ทศชำต เปนตน

ลวดลำยตกแตง

7

ลวดลำยพนธพฤกษำ ลวดลำยพนธพฤกษำคอ

ลวดลำยทเปนดอกไมตำงๆ หรอ

ใบไม รวมไปจนถงเครอเถำทถอวำ

เปนทนยมกนอยำงมำก แสดงถง

ควำมอดมสมบรณทเพมขนของ

ควำมศรทธำตอพทธสำสนำ

ลวดลำยประดษฐ เปนลวดลำยทไดรบอทธพล

มำจำกพนทอน หรอเกดกำร

ประยกตเขำกบลวดลำยเดมจงจะ

ปรำกฏเปนลวดลำยตำงๆนขนเปน

ลวดลำยประดบหรอเปนลวดลำย

จ�ำพวกลวดลำยกระหนกตำงๆ

กำรใชลวดลำยนในกำรตกแตง

จ�ำนวนมำกแตกเปนเพยงแคลำย

บำงเทำนนทจะอยตรงมมของตว

หบธรรม แตอำจจะมลำยอนทเปน

จดเดนอยตรงกลำง

8

ลวดลำยภำพสตวๆ กำรประดบลวดลำยภำพสตวในศำสนสถำนนน คงเนองมำจำกชำดกท

มกจะเลำเรองถงบำดำลโลก มนษยโลก และสวรรคโดยละเอยด เปนเหตให

ศลปะไทยมภำพลวดลำยตำงๆ เปนรปสตวและสรรพชวตซงมรปรำงลกษณะ

แปลกตำงไปจำกรปรำงทเปนไปตำมธรรมชำตของมนษยและสตวสำมญทวๆ

ไป ทงนศลปนกจะไดรบอทธพลทำงประตมำนวทยำมำจำกทงศำสนำ

พรำหมณและศำสนำพทธรวมกน ลวดลำยภำพสตวในงำนประดบของลำนนำ

นน ปรำกฏมำแลวในงำนปนปนประดบเจดยวดปำสก เมองเชยงแสน ทมอำย

อยในรำวพทธศตวรรษท 19 ภำพสตวทพบ อำท ครฑ หนำกำลหรอเกยรตมข

มกรคำยสงห มกรคำยคชสห เปนตน ภำพสตวเหลำนจะเปนลวดลำยประดบท

มมและเสำจระน�ำเรอนธำต ซงอำจไดรบอทธพลจำกศลปะพมำแบบพกำม

และศลปะเขมรทผำนมำทำงสโขทย อยำงไรกตำม งำนปนปนประดบศำสน

สถำนในชวงพทธศตวรรษท 20-21 ไดรบควำมนยมและมรปสตวตำงๆ ใน

งำนประดบศำสนสถำนหลำกหลำยมำกขน เชน ทซมประตโขงวดหวหนอง

(รำง) เจดยประธำนวดนอย (รำง) ในเขตเวยงกมกำม จงหวดเชยงใหม และท

ซมจระน�ำเจดยวดเกำะกลำง จงหวดล�ำพน เปนตน ซงลวดลำยเหลำนจะมภำพ

สตวหลำยๆ ชนด ในกรอบวงโคงสเหลยม หรอกรอบชองกระจก กบภำยใน

กรอบรปกลบบวนน คงไดรบอทธพลทำงรปแบบจำกลวดลำยทประดบบน

เครองถวยจนสมยรำชวงศหยวนและรำชวงศเหมง

9

10

ลวดลำยประดบตกแตงอนๆ ลวดลำยทำงสถำปตยกรรมท

เปนลวดลำยทใชประกอบกำรเลำ

เรองเทำนน และลวดลำยฟนยกษ

เปนลวดลำยทเกดจำกเทคนคกำร

แกะไมและปดกระจก

ลำยบคคล เทพนม เทวดำ ยกษ ลำยบคคล เทพนม เทวดำ

ยกษ เปนลวดลำยทเนนจดเดนของ

ภำพโดยกำรสรำงบคคลและกำรเลำ

เรองของฉำกตำงๆ หรอเปนเพยง

ภำพในเชงสญลกษณเทำนน

11

ในสมยโบรำณเทคโนโลยยงไมเจรญกำวหนำมำก สทใชในงำน

ประดบตกแตงจงวนเวยนอยในวงจรเพยงไมกส โดยน�ำมำจำกวสดธรรมชำต

รอบๆ ตวทมอย เชน จำกยำงไม ใบไม รำกไม ดน เขมำ ปรำกฏเปนส แดง ด�ำ

เหลอง ขำว น�ำเงน ทเปนพเศษคอสทองทไดมำกจำกแผนทองค�ำเปลวชวย

เพมควำมงดงำมและควำมสวำงลำยแลดกลมกลนกน และยงรกษำเนอของไม

ปองกนกำรกดกรอนของแมลงตำงๆ แทบทกสกลชำงมกจะใชสเพยงเทำนน

ส�ำหรบตกแตงหบธรรม แตส�ำหรบสน�ำเงนและขำวเปนสทหำยำก ทนำนอย

จงไมคอยใช

สสนบนหบธรรม

11

12

ลกษณะของลวดลำยบนหบธรรมในอ�ำเภอนำนอย ขนอยกบเทคนคตำงๆ

ทชำงใช แสดงออกถงอำรมณและควำมรสกทแตกตำงกน เนองจำกวสดทใชท �ำ

หบธรรมเปนไมซงสำมำรถประดบตกแตงไดหลำยประเภท ลกษณะลวดลำยจง

มลกษณะแตกตำงออกไป

• ลกษณะลวดลำยจำกกำรแกะไม เทคนคนสำมำรถตกแตงไดอยำง

ละเอยดและชดเจนทสดแตกเปนเทคนคทมกำรท�ำซบซอนมำกทสดดวยลกษณะ

พนผวจะเรยบมน มควำมแวววำวจำกกำรปดกระจกเกดควำมสวำงและมควำม

เปนกระจกทท�ำใหเกดกำรสะทอนแสงท�ำใหเกดเปนสสน และมพนผวทเรยบ

ทมำจำกกระจกแลวจงมกท�ำพนผวลกจำกกำรแกะไมเสรมเขำไปโดยรอบ

ดวยเชนกน เสรมใหหบธรรมเปนของมคำยงขน

• ลกษณะลวดลำยจำกกำรเขยนลำยหรอขดลำย พบมำกในงำนหบธรรม

ของอ�ำเภอนำนอย จะใชลวดลำยทซ� ำๆ กนเปนจงหวะทเทำกน ควำมละเอยด

ของลำยไมเทำลำยรดน�ำ แตยงควำมเปนระเบยบอยมำกพนผวจะหยำบกวำแต

ยงคงควำมแวววำวของทองใหเหนอย

• ลกษณะลวดลำยจำกกำรลงรกปดทอง อำจท�ำใหเกดควำมละเอยด

ประณต หรอหยำบขนอยกบฝมอของชำงแตละบคคล ซงหบธรรมในอ�ำเภอ

นำนอยเทคนคลงรกเปดทองเปนกำรใชงำนชำงทองถนควำมละเอยดจงขนอยกบ

ชำงแตละคนตำงกนออกไป

• ลกษณะลวดลำยจำกกำรกำรลงรกเขยนชำด พบมำกเชนเดยวกนกบ

เทคนคเขยนลำยหรอขดลำยพนผวของรกจะดดกลนควำมสวำงชดเจนไปมำก

ลวดลำยชำดสแดงจงไมชดเจนเทำใดนกเทำกบเทคนคลงรกปดทองทม

ควำมเรยบและควำมสวำงทมำกกวำ

ลกษณะของลวดลำย

13

14

กำรตกแตงหบธรรมดวยกำรแกะสลก กำรแกะไมบนหบธรรมเปนงำนศลปกรรม

ทเกำแกประเภทหนง ส�ำหรบกำรแกะสลกไม

ทวไปมกจะเนนทอำคำร เชน โบสถ วหำร

ศำลำวด หอพระไตรปฎก ตพระไตรปฎก

พระเจดย ฯลฯ แตทนำนอยพบวำม

หบธรรมไมแกะซงนำสนใจมำก แมจะ

เปนลกษณะตกแตงทเหมอนกำรตกแตง

เลกนอย แตเปนงำนทมเอกลกษณและ

มคณคำ ควรแกกำรภำคภมใจ

15

กำรตกแตงหบธรรมดวยกำรลงรกปดทอง กำรใชเทคนคกำรลงรกปดทองเปนเทคนคทมมำนำนแลวในลำนนำท

นยมใชทองในกำรตกแตงและประดบพทธสถำน เพอแสดงถงควำมเคำรพบชำ

และเปนสงทส�ำคญในกำรใหควำมส�ำคญตอพทธศำสนำ จนมำถงกำรใชตกแตง

หบธรรม ซงเปนสงทมควำมส�ำคญในกำรเกบรกษำพระธรรมทใชในทำง

ศำสนำ กำรลงรกปดทองนเปนเทคนคทใชกำรทำยำงรกทใหสด�ำเปนตวท�ำพน

และตำมดวยกำรปดทองค�ำเปลวใหเกดลวดลำยตำงๆ คณสมบตส�ำคญอกอยำง

ของยำงรกนนเปนตวปองกนแมลงได

16

หบธรรมประดบกระจก งำนชำงประดบกระจกกด

ควำมนยมตองำนประดบกระจกกด

ซงผคนแตกอน เหนควำมส�ำคญใน

คณลกษณะของกระจก ทใหทงส

และมควำมมนแวววำว ทงยงเปน

วสดทมคณสมบตเปลงประกำยได

เมอมแสงมำกระทบผวกระจกนน

คลำยอญมณ นอกจำกนยงเปนวสด

ทมคณสมบตแขง คงทนถำวรตอ

แดด ฝน ในลำนนำนเทคนคกำร

ประดบกระจกไดนยมใชแกวองวะ

หรอกระจกจน

17

ลวดลำยทไดจำกกำรขดผวไม และกำรเขยนลวดลำย กำรใชเทคนคกำรขดลำยและเขยนลำยนนเปนเทคนคตองท�ำควบคกบ

กำรลงรกปดทองโดยลงรกปดทองกอนแลวจงขดลำยตำมท�ำใหเกดเปนรอง

ของลวดลำย สวนกำรเขยนลำยนนเมอลงรกเรยบรอยแลวจงเขยนลวดลำยดวย

ทอง ทมสถำนะเปนของเหลว เขยนลำยทบลงไป หรอใชชำดทมสแดงเขยน

ลำยลงไปบนรกอกท ท�ำใหเกดลวดลำยบนตวงำนทดสวยงำม

18

กำรเกบรกษำ หบธรรมเปนสงทใชเกบรกษำพระธรรมค�ำภร เปนสงทสบทอดควำม

ศรทธำของยคสมย และยงแสดงถงกำรตดตอของคนในสมยกอน ควำมรของคน

ทองถน งำนชำงทสงตอจำกรนสรน ผำนยคสมยตำงๆ จนเกดเปนศลปกรรมรป

แบบเฉพำะตวขน ซงหบธรรมในอ�ำเภอนำนอย จงหวดนำนจงมควำมเปน

เอกลกษณเฉพำะทและเปนตวบงบอกถงประวตศำสตรของทองถน ควรคำแกกำร

ใหกำรอนรกษใหคงแกคนรนหลงไดเหนซงควำมสวยงำนผำนงำนชำงศลปของ

คนรนกอนในพนทตวเอง และศลปกรรมทงดงำมจะคงคไปกบประวตศำสตร

อนยำวนำนตอไป

19

งำนศลปหบธรรม อ�ำเภอนำนอย จงหวดนำน

ภำพและเนอเรอง © 2014 (พ.ศ. 2557) โดย ยทธนำ สอนสม, 540310132

สงวนลขสทธตำมพระรำชบญญต

จดพมพครงแรก เดอนตลำคม พ.ศ. 2557

จดพมพโดย ภำควชำศลปะไทย คณะวจตรศลป มหำวทยำลยเชยงใหม

ออกแบบและจดรปเลมโดย ยทธนำ สอนสม

โดยใชฟอนท UPC-Wisteria (TT)

หนงสอเลมนเปนผลงำนทำงวชำกำรจดท�ำขนเพอสงเสรม และตอยอดศกยภำพกำรศกษำ

ภำยในภำควชำศลปะไทย คณะวจตรศลป มหำวทยำลยเชยงใหม

ไ

ศลปกรรมแหงความเปนเอกลกษณสงานพทธศลปทผสมผสานระหวางภาคกลางและลานนาความงามของชางทองถนแนวคดและความศรทธาทเรยกวา“หบธรรม”