halil erdoğan cengiz - enver paşa anıları

5/12/2018 Halil Erdo an Cengiz - Enver Pa a An lar

1/82


2/82

.. .... \E N V E R P A ~ A ( 1 8 8 1 - 1 9 2 2 ) I t tih a t v e T e ra k ki 'n in o n de rle ri nd e n o la n E n v er Pasa ; I s t a n b u l ' d a. d o g du . M a n a st l r A s ke ri R u d iy es i'n de n s on ra M e k te b - i H a rb iy e 'y i b it i r d i ( 1 89 9 ) . K u rm a y Y O z ba 1" . i ke n M i \k e do n ya :d a g /} re v y a pt l . B u Y i l la rd a i t t ih a t v e T e ;a k ki 'y e k a tl ld l. M e ru tiy e t'J n i la n m da ns o n ra 2 3 T e rn m uz 1 9 0 5 'd e ls ta nb u l 'a g e l& B ir s u r s 's on ra B e rl in 'e a sk e r i a ta e o la ra k a ia nd 3 1M a r t O l aY I u z er in e H a re k et O r du s u i te b ir lik te y e nid e n i sta n bu l'a g e le n E n v er B e y, 1 9 11 'd e T r a b -" Iu s g ar b S a v a ~ l; na k a n ld r , 2 3 O c a k 1 9 1 3 't e i tt ih a t v e T e ra k k i'n in i kt id a rd a m u t la k e g e m e n li gi ni . s a g -l ay a n B a b la li Baskmmada o n cO I O k ed e n E n v er B e y, 1 9 14 'te H a rb iy e N a Z lr hg lv e b a k u m an d an. v e ki ll ig in e g e ti ri ld i. O s r n an h D e v le ti 'n in I . D O n y a S a v a I'n a A lm a n y a 'm n m O t te fi ki o la r ak g ir m ~ s in -d e e tk il io la n E n ve r P a ~ a, sa v a~ ta n so n ra A lm a n ya 'y a k a cn . D a h a s o nr a M ( )s k ov a 'y a ,a rd ln d an d a. " B ak O 'y a gid e n e n ve r Pa s a , b u ra d a D o g uH a lk la n K u ru lta Y l'n a k a tl ld l. 1 9 21 ' d e T O rk is ta n 'd a K lz ilO r d u b ir li kl er in e k a r~ l lf ar p l lr k en c a n v e rd i.

/leti#m YaymlanKlodfarer Cad. I le tisim Han No.7 Caga!og!u-iSTANBUL Tel: 516 2260-61-62


3/82

iQiNDEKiLER

ONSOZ 9Gelecegin Enver Pasa'si Ismail Enver'in Dogumu 29Ailesi, Okula Baslayrsi 33Ibtidai 'I'ahsili 34Askeri Rusdiyye 34Mekteb-i i'dadi 34Mekteb-i Harbiyye 36Erkan-i Harb Namzed Simflarmda 38YIldlz'da Sorgulanma 39Son Smifta 43Kurmay Yuzbasihk 44Manastir'da 44Kocana'da 48Uskub'de 49Miifettislige Atanma ve Kolagahgina Terfi 51Qetelerle Carpismalar 52Osmanh Hurriyyet Cem'iyyet'ne Giris 57Yemin 'I'oreni 60Manastir'da Orgutlenme 61Daga Qlkl~a Dogru 86Daga Qlkl~ 90Koylulerin Orgutlenmesi 105Gazetedeki Olum Haberi 108Daimi Qete'nin Olusturulmasi 110Kuvve-i Musellaha Nizam-namesi 111Diger Faaliyetler 113Mesnrtiyyet'in I'lam 121Selanik'de 125Y A RA RLA N lLA N BA ZI K A YN A KLA R 130


4/82

Enver Pasa'nui torunlarindanHasan Urgiip'iui aziz hatiraetna


5/82

ONSOZ

23 'I'emmuz 1908'den yani Ikinci Mesrutiyet'in, Hurri-yet'in ilarundan bu yana, yakm tarihimizin en cok sozu edi-len, en cok tartisilan ve ileride dahi bu ozelligini koruyacakolankisilerinden biri de Enver Pasa'dir,

Sundugumuz metin, kisiligi ve faaliyetleri, ozellikle Os-manh Imparatorlugu'nun Almanya ve baglasiklan tarafmdaBirinci Dunya Savasi'na katilmasmdaki rolu, etkisi sebebiyledaima hatirlanacak olan Enver Pasa'mn dogumundan 1908yilma kadar yasantisim kapsayanamlanndan meydana gel-mektedir.

Bu amlar bizzat Enver Pasa tarafmdan bir deftere yazil-mistir ve bu yazildigi ilk haliyle, oylece kalrrnstir. Defter ha-lerraileden, torunu Osman Mayatepek'in elindedir. iyi 'ko-runmus durumdadir. Zamamn dogal etkisinin-dismda, birtahribata ugramarmstir.

Enver Pasa -0 zamanki durumuyla Enver Bey- amlanm,kendi doneminin en cok kullamlan giindelik yazrsiyla, rik'aHe yazrmstir. Bu yazi, Sevket Sureyya Aydemir'in birkac kez

9


6/82

vurguladigi sekilde "inci gibi" bir yazr sayilamaz. Ozensizdir,Aneak, gucluklerle karsilasilmasma ragmen, okunamayaeakdurumda da degildir. Okunamayan yerler pek azdrr, Bunlarda murekkep lekelerinin sayfa arkasma gecmesinden, sabitkalemle yazrlrms kisrmlarm zamanla siliklesrnesinden; yeryer, 'yapilan silinti, duzeltrne ve eklemelerin ie ice girmesin-den, dogal olarak da bazi yerlerde aeele yazilrms el yazismmokunma guclugtmdon ileri gelmektedir. Bu tur gueluklerlekarsilasilan yerler, dipnotlarlabelirti lmeye cahsrlmis; boyle-ce, giivenilir bir metnin ortaya konulmasma ozen gosteril-mistir.

Anilar, musvette halindedir. Cizilmis, duzelt ilmis yerlerfazlasiyla meveuttur. Bircok sayfada kisi ve yer adlari bos bi-rakilmistar. Son dereee dolu, hareketl i, macerals hayati Pa-sa'ya bun Ian "tebyiz" ve "itmam etmek" firsatim vermemis-tiro Hemen vurgulanmasi gerekir ki Pasa'mn karaladigi, du-zelttigi yerler onceden yazilanlara karsrt, eski bilgileri degi-tiriei ozellikler .tasrmamaktadir. Bunlar, daha iyi anlatmak,ifadeyi duzeltrnek, daha duzguncumle kurmak; acikhk getir-mek gibi amaclarla e;ogunun yazihs amndayapildigi izlenimiedinilen duzeltmelerdir.

Enver Pasa'mn cizdigi, eikardigr yerler arasmda dikkati-mizi cekensadece ue; husus olmustur, Bunlar da, olaylarladogrudan iliskili bulunmayan, daha cok kendisini ilgilendi-ren konulardrr. Birincisi, Hurriyet'in ilamndan ve Selanik'egelipparlak bir sekilde karsilandiktan sonra, araba ile gider-ken, Cemal Bey'in (Pasa'mn) kendisinesoyledigi: "Sen simdiNapolyon gibi oldun" ciimlesi ve kendisinin bu konudaki:"Halbuhi uazife-i askeriyye nokta-i nazartndan. onun hti'binavaramayan bir harehet" yollu mutalaasidrr. Ikincisi, Duvel-iMu'azzama (Buyuk Devletler) konsolosluklarma gonderilenbildirilerle ilgili olarak; imzalarm bazrlarmm ve zarf uzerle-

10

rinin Canboladzade Ismail Efendi'ninevinde kendisi tarafm-dan yazrldigrm belirten cumledir (Not: 98 ve 57). Ucuncusu,annesi Aye Harum'm: "Basladigi isi bitirmeden donerse sii-tuni; helc] etmeyecegi" yolundaki uyarismm, Nazrm Bey ka-nahyla ulastmlmasi muhtemel bir tekliften kaynaklandigrm,sonradan ogrendigini belirten aciklarnasidir. Pasa'mn, bun-lann ilk ikisini, ovunuyor gorunmemek: ucuncusunu ise,enistesini bir kez daha giindeme getirmemek icin eikardigidusunul ebileeek tir .

Bu vesile ile hatirlatahm ki, Enver Pasa amlarmda,ovunmemeye sondereee dikkatetrnis gorunmektedir. Basa-rilarma degindigi yerlerin hemen hepsinde ozell ikle cetelerleolan catismalarmi anlattigi yerlerde, duygularmi aciklamak-tan, hangiguc sartlar altmdacarpistigim ayrmtrlariyla be-lirtmekten ozenle kacmmistar, Bazan bes saat, bazan on iie;saat suren eziei, yorueu bir yuruyusten sonra, dinlenemedencatismaya girdigini, takiplerin kimi zaman butun geee, kimizaman on bir saat surdugunu, karlar altmda donma tehlike-si atlattiguu, hatta sag uylugundan yaralandigmi dile getir-digi cumleler bile sanki kasa, net, bir askeri raporun cumlele-ri gibidir. Bunlarda, ayrmtilara yer yoktur. Tipki: Gorev ye-rine getirilmis, dusman yokedilmistir: ya da soyle olmustur,kaybrrmz yoktur ya da U kadardrr, kabilinden satrrlardanibarettir, Kendi yaralamsim bile Usade cumlelerle anlatir:"Miisademede bir ki$i mecruli oldu; bu miistidemede yalnizben sag kaynagundan. yarcdandtm. Bir ayda tedao; olabil-dim".

KazlmKarabekir Pasa'nm tamkhgi olmasa (Not: 22),, onun, Bulgar cetecilerinden sekiz adim mesafede, en on saftasabahlama pahasma eskiyayi yok ettigini, yazdiklarma ba-karak, anlayabilmeye imkan yoktur. Enver Pasa, bizzat ku-manda ettigi mufrezelerle birlikte, muhtelif cetelerle tam elli

11


7/82

uyamk bulunmayi gerektiren bir surec olarak dusunulmeli-dir kanaatmdayiz. 'I'akipler kisa bir zaman isi degildir: Kimizaman giinlerdir, kimi zaman haftalardir ve bazan da bir ay-drr, Enver Pasa'nm bir ay suren bir takipten doner donrnezhemen bir baska goreve yollandigmr yazdiklarmdan ogreni-yoruz.

Enver Pasa, 1912 yih Haziramnda, Trablusgarb'da bu-lunduklan kamp italyanlarca top atesi altma ahmnca, topmermileriyle ilk karsilasan Arap askerlerine cesaret vermekicin mermilerin dii~tiigii yere gittigini, kucukbir sarapnelparcasmm kalcasma dogru geldigini, fakat bu parcanm saa- ,tine. asih madalyona earpmasi sebebiyle yaralanrnadigim;olaym, kalcaya madalyonun izinin crkmasmdan ibaret kaldi-g,.m ve bun dan sonra, dusen mermilere ragmen, biitiin hattiikinci kez bastan basa gectigini, orad an gonderdigi bir mek-tubunda yazrmstir. Sunulan amlarda buna benzer tehlikeIibir olayin anlatilmasi yoktur. Fakat, Pasa'mn Makedonya'-daki cete savaslarmdaki tutumuna isik tutan soyle bir ciimlevardir: r r . . . . . . cetelere testidufde, der-hal firtirlanm men' iciin.sadece bir iluitadari (kusatmadan) sonra, yakla$llacaknokta-Yl bizzdt hesfederel: ktsaca hucum etmek caresine teoessii l et-misdim ".Gerek Kazrm Karabekir Pasa'mn tamkhgmdan, ge-rek bu ciimleden anhyoruz ki Enver Pasa, carpismalardadaima on safta ve erleriyle omuz omuzadir. Cetesavaslarm-daki hakh iiniinii de bu sekilde, on kez olumden donerek ka-zanmistrr. Enver Pasa, bu ozelligini omru boyunca yitirme-mistir. Trablusgarb'da mermilerin dii~tiigii yerlerde dolasir,Orgiit faaliyetlerinde goniillii fedailik gorevini ustlendigi debilinmektedir. Sonradan general olan 0 srradaki yaveri Ka -zrm Orbay'm beyarnyla sabittir ki baskomutan olmasma rag-men Sarikarms muharebesinde alay, tabur hattim gecerekates sahas; icine dek girmistir. Omrunun son savasmda da

14

makineli tiifeklere karsiat ustunde, elde kihc saldiran yirmibes kadar savascmm en onundedir. Orada, Rus kursunlariy-la vurulmus, oylece sehit olmustur,

Enver Pasa'mn orgutle ilgili faaliyetleri hakkmda yaz-diklarmda da, cetelerle olan catismalarrrn anlattigi sade us-lup.goze carpmaktadrr. Bu konuda anlatilanlarda dahi carpi-CI, heyecanlandmci bir husus gorunmemektedir. Sanki En-ver Pasa koylerde, kentlerde bir turist gibi dolasrnakta; padi-saha bas kaldirmaktan korkmayan, cekinmeyen ve Cemi-'yet'e katilmak icin kuyruga girip teklif bekleyen subaylan,kentlileri, koyluleri zahmetsizce orgutlemekte; her $ey ken-diliginden olmus bitmis de, 0 bun lara sahip cikivermis gibibir izlenim bile beIirebilmektedir. Gosterissiz ciimleler ara-smda; Pasa'mn kihk degistirrnesi, gizIenmesi, ihtiyath dav-ranmasi; eskiden, 10-15 ath ile birlikte geeilmesi bile tehli-keli sayilan yerlerden hie bir onlem alamadan gecmek zorun-da kalmasi gibihususlar adeta inandmcihk kazanamamak-tadir, Pasa'mn daga cikmak iizere Selanik'i terk ettigi anda-ki duygularim dile getiren:

"Arttk Seltuiik'i, ailemi, istihbtii-i maddimi terk ederekstidece ahaliden bir fert gibi , huhumetin. biit iiti kuuuetine kar-$l alenen, Jnilsellahan (silahh olarak) i'lan-t isytin. ediyordum.Fakat euvelt1 Allt1h'a ve Peygambere, sonra da Cem'iyyetimi-zin (Terakki ve Ittihad'm) te$kUatma, huhumetinzulmundenbiztir (bikrrus) olan millete i'timtid-t ttimmim (tam giivenim)oldugundan. istikbti l-i uatani gaayet parlak gbriiyor, bununicun benim maddetenkararan istikbalimiti zulmetine (ka-ranhgma) ehemmiyyet uermiyordum,

Sehrin hapustnda kolculann gozilne ilismeden cthdil.Vardar Kapusu'nda heniiz arllml$ olan hahoelerin bniiruien.gecerken. artil: S"elt1nik'e de veda! ediyordum. Nisanlanms so-kerken hissettigim ufak bir te'esstir btisbiitiai zail olmusdu.

15


8/82

Yaahi'a artik eski tahayyul6ilm gibi memlehete Iuulim iyi birasker olamayacahdim, Cunhi bu andan i'tibaren hi9 idim.Dagda ise kim bilir hangi kursunla vurularak asi diye cese-dim bir kO$eyeatilacahdi"diyen ciimleleri de ayrn durumdadir. Hatta mutlu sona eri-silmesinden, Hiirriyet'in, Mesrutiyet'in ilamndan sonra;onemli bir basarisi olmadigi halde, genis halk kitlelerinin birkahraman gorrnek istemeleri iizerine, onlari tatmin etmekicin, yakisikh, ahlakh, basanh, ornek bir kurmay binbasi 'olan Enver Bey'in, Resneli Niyazi Bey'in yam sira "Iste kah-ramammz" denilerek, Cemiyet (Tal'at Bey/Pasa) tarafmdankitlelerin onune itilip itilivermedigi sorusu dahi akildan gee-mektedir.

Bu aldatici izlenim Enver Pasa'nm mutevazi uslubundankaynaklanmaktadrr, Yamlticidrr, Cunki sadeee Enver Pa~a'-run burada yazdiklarmdan degil, gerek Karabekir Pasa, ge-rek Kazrm Nami (Duru) gibi faaliyetlerin icindeki giivenilirkalemlerin aeiklarnalarmdan da anlasildigma gore; Manas-tir'da, Enver Pasa'dan ionce orgutlenmeye gidilememistir.Bursah Tahir Bey'in, Enver Pasa'ya vaki aciklamasma naza-. ran da, dort, bes.yilonce baslatilan bir cahsma carcabuk orta-ya cikrmstir, Bu yiizden Enver Pasa, sifrrdan ise baslarms,kisa siirede asker ve sivil kesimde orgutlenmeyi basarrms,hatta genis koylii kitlelerini dahi orgutleyerek silahh baskaldirmaya hazir duruma getirmeye baslarmstir. Orgutunagirhgmm subay kesiminde olmasma ve halkm orduya olan -giivenine ragmen, bunlar kolay isler degildir,

Bu arada hatrrlanmahdir ki Mesrutiyet'in ilanmdan oncedaga eikan.en biiyiik silahh gii


9/82

ver Pasa ve onunla birlikte Kazlm Karabekir Pasa oldugu,bu iki sahsm birbirini dogrulayan amlarmdan anlasilmakta-dir.

Enver Pasa, sun ulan amlarmda ve bunlarm kapsadigidonemde; cesaretiyle, orgiit9uluguyle, ahlakiyla, askerligiylesivrilmis gene, gelecek vaad eden, yakisikh bir binbasi kimli-giyle karsirmza ctkmaktadir. Kendisine yoneltilen elestirilerve suclamalar yasantismin bu evresiyle ilskili degildir. Buamlar onun, ucuz olmayan bir bedel karsihgmda, hakkiylayukselis yollarmi acmaya basladigmi ortaya koyrnaktadir.Nsvar ki, bu arnlarm icinde; normal terfilerle,derece dereceilerleyislerle degil, yuksek sicramalarla 1908'i izleyen yillar-da, ozellikle yarbayhktan tumgenerallige kadar 91ktIg1 1912-1915 yrllarmda g9,rgekle~en olagan disi yukselisinin sonu-cunda eristigi ulkenir. kaderinehukrnetme duzeyine, yeterlideneyim, bilgi v~ kultur birikimine sahip olarak geregi gibihazrrlandigmi gosterir bilgiler yer almamaktadir. Pasa'nmyararlandigi kaynaklar; cesareti, gdzlemleri, Cemiyet'in de-gerlendirmeleri harie, mechuldur. Ozellikle, amlardakitapadi yoktur. Sozu edilen nesriyat, sadece Cerniyet gorusleriyleilgili birkac dergidir. Enver Pasa'tun idrsa, dunyaya acilantek penceresi ise; Almanya'ya bakan Neue Freie Presse'denibaret gibidir:

Enver Pasa'ya Trablusgarb'da, hastalanan ceylan yavru-su icin goz yasi dokturen duygusalhgi burada da vardir.'I'al'atPasa'mn, Dr. Nazim Bey'in yuzlerine bakar bakrnazolumlu izlenimler edinir. Halkm sevgi gosterileri gozleriniyasartir, Fakat, takdir ederken daha rahat olmasma muka-bil, yergilerinde, genel olarak, olculudur, Muskiller karsism-da dadaima oz giivenini korumus gorunmektedir.

Memleket meseleleri hakkmdaki gorusleri, esas itibariy-Ie Jon Turkler'inki, 'I'erakki ve Ittihad'mki, emsali gene su-

18

baylarm 90guTlunki gibidir: Hukumet guvenilir ellerde degil-dir, acizdir, gucsuzdur. Onur krnci durumlarla karsilasil-maktadir. Avrupa hukumetlerinin giiveni yitirilmistir, Buyiizden Rumeli'nin elden cikma tehlikesi vardir, Padisahmetrafmda alcaklar bulunmaktadir, Idare zalimdir, haindir,fenadrr, istanbul su-i istimaller icindedir, Millet felaket gir-dabma suruklenmektedir, Bu halin devami memleketinmahvi demektir. Yapilacak is; mutlakiyet idaresi yerineMesrutiyet'i getirmek, 1293 (1876) Anayasasl'nm uygulan-masim saglamak, merkezi yonetirni islahetmektir.

Enver Pasa, Makedonya'da iyi bir gozlemcidir de. K09a-na'da bir miralay (albay) komutasmda katildigi 200 kisilikbir Bulgar cetesiyle olan carpiemadaki-basansrzhgi tahlileder: Adz! iyi kesfedilmemis, hareketlerde birlik saglana-manns ve catisma geceye kadar surdurulerek, eskiyanm ka-ranhktan yararlamp kacmasina firsat verilrnistir. Bunu, biribret dersi olarak, daima goz onunde tuttugunu yazan Pasa, gunden sonra, cetelerle her karsilastigmda, arazj~ bizzatkesfetmis, hemen kusatmaya gecmis, kacislan onlernek icinisi gunduz gozuyle bitirmeye ozen gostermis, basanya daulasrmstir.

U skup'te kafasmda yer eden bir baska gozlemi vardir:Kanunlar gerektigi gibi uygulanmamaktadrr. Astlar ustleri-ne itaat etmemekte, bu yuzden amirler astlann gonlunu alaerak is gordiirmeye cahsmaktadirlar. Ustiine karst gelen birsubaya hili bit' sey yapilamamakta, iktidarsiz ve bunak .ust-lerde astlarmi kendilerine itaat ettirecek ozellik bulunma-maktadrr, Enver Pasa'run, Baskumandan Vekili (yani ger-cekte Baskumandan) oldugunda, orduyu islah ederken butur gozlemlerinden yararlandigmda suphe yoktur. Onu ensert bicimde elestirenlerden biri olan Kur. Yb. Serif Bey bile,ordudaki rslahatma deginerek: "Eski aliskanlikla yeni tay~n-

19


10/82

lereayak sallayan her kumandan veya subay derluil .emekliyeayrtldi. Itiraz lalurdisi agza alinmaz oldu. Herkese bir ~evik-lik, bir siir'at, bir askerlik geldi: Ordu yeni bir dunyaya dog-du" demis ve sozlerine sunlan eklemistir: "Ordumuz, ordu-ya; subayimiz, subaya benzedi" (~.S.A. Age, C: 3, s. 48).

Enver Pasa'mn amI an okunurken: Acaba Osmanh Impa-ratorlugu'nun hayati mes'eIeIeri, bir genein 21 yasmdan 27yasma dek Makedonya'dan gorebildiklerinden mi ibaretti?Terakki ve Ittihad'm yeterli olan ve olmayan tamlan neler-di? Bu Cemiyet'in eahsmalari basariya ulasamasaydi devle-tin durumu ne olurdu? Cemiyet, umdugu gibi, iilke ve milletbiitiinliigunii saglayabilmis miydi? Yoksa, aksine, bolunmeve yikihsi mi hizlandrrrmstr? Turk olmayan unsurlarla yapi-Ian i~ birligi ve onlara tanman haklar memleket haynna rrnolmustu? Hayatmda, fiilen alay kumandanhgi dahi yapma-dan Baskomutan olan Enver Pasa, -slraslyla biitiin ust rutbe-lerde normal suresi kadar ya da siireye bir az daha yakmcahstiktan soma 0 mevkie gelseydi, memleket ve millet hay-nna olduguna inandigi proje ve girisimlerini daha gercekeitemeller iizerine oturtabilir miydi? Birinei Dunya Savasi'nakatilmaktan kacmilabilir miydi? 'I'arafsizhk miimkiin muy-du? Degilse, Almanlarla daha elverisli anlasmalar yaprlabili-nir miydi? gibi sorular ard arda akla gelmektedir. Cahsma-rmzm amaci, Enver Pasa ve son adi kisaca ittihad ve Terak-ki (Ittihad ii Terakki) olan Cemiyet hakkmda hukum vermekolmadigmdan, sadece metnin nakIi esnasmda dikkatimizi r;e-ken baz; hususlan belirtmekle yetiniyor; degerlendirmeyiokurlann, arastirmacilarm, tarihcilerin takdirine birakiyo-ruz.

Ittihad ve Terakki, hatasiyle sevabiyle tarihe mal olmus-tur. Galiba, bu orgiitii degerlendirirken mutlaka gozdenuzak tutulmamasi gereken iki onemli husus karsnmzacik-

20

maktadir. Bunlardan ilki Kazrm Karabekir Pasa tarafmdan:"Cem'iyyetin erefli ttirihiyle Firlta'nin hata ve mes'uliyet-

leri birbirine hanstutlmamalulir. Ftrka, btisbidtin. bir bashatesekhiil ve busbtuun. baska bir istikaametdir. Adeta Ittiluulve Terahkiniti tereddiyi (yozlasmayr) andiron bir istiluilesidir(baskalasmasidrr ) .

Mesrutiyet'in iltuuna on ayak olan tuuo ve Terakki, fir-ka haline girince, siydsetten gayr; mesrt; 'istifadeler temin et-mek isteyenlerin entrikalanna kaptlarak btinyesinde zaaflarve tefrikalar (anlasmazhklar) ba$ goeterdi. Ve bu yiizden ic-ten ve distan. gelen darbelere harsi milli biinyeniti mukaveme-tini Iuran tuniller arastna girdi. En sonunda Ciluin Harbi'-nin feet ti lubetiyle de iflae edip ttirihe hnrtst i. MiZZeti, ugradi-i1~bu yeni felaketten kurtarmak iciti Ittiluul ve Terahhi'ninftrka (parti) haytuma kansmayati eski fedakar unsurlart bi-le, artik Itt iluul ve Terahki ruimiyle ortaya aulamadilar. Ce-miyeti firkac~hi1a surukleyen tecriibesiz baslar memlekette bi-le halamadilar" (K. Karabekir. ittihat ve Terakki CemiyetiNeden Kuruldu? Nasil Kuruldu? Nasil ldare Olundu? s: 22-23) eiimIeIeriyle ortaya konulan bakis acisidir. Ikincisi, Ma-kedonya'daki gene subay kesimi basta olmak iizere, zamamnaydm ve dinamik kesiminin Cemiyet' i desteklediginin; Kur-tulus Savasi 'nda ve Cumhuriyet doneminde .onemli mevkiler-de bulunmus, biiyiik hizmetleri gorulmus, \ilkenin kaderindesoz sahibi olmus bireok sahsiyetin Atatiirk, Inonu, Bayar da-hil, -hie degilse belirli bir donemde Cemiyet faaliyetlerindeyer aldiklarmm hirer gercek olarak karsrmiza r;lktJ~dlr.

Eldeki defterin iizerinde, amlarm ne zaman kaleme alm-digrm beIirtir her hangi bir tarih veya kayit meveut degildir.Sadece, Enver Pasa'mn koydugu, "simdi kolagasi", "simdiMeclis-i Meb'usan Reis-i Sanisi'', "simdi DahiliyyeNazm","simdi ... .. meb'usu" gibi notlann yardirmyla; bunlann en er-

21


11/82

ken 1908 YIb sonlarmda, daha guelu bir ihtimalle Subat/1909'dan yani Pasa'rnn Berlin Atasemiliterligine atanmasm-dan sonra yazrlmaya baslandigi ve 1909 yih ortalarmda hal ayazrrmnm siirdiigu soylenebilecektir.

Torunu Osman Mayatepek'in elinde bu1unan iki kucukdefter, Enver Pasa'nm amlarmi yazdig; bu doneme ait muh-telif notlarmrn var oldugunu ortaya koymaktadir. Ancak,amlarmi yazarken, her halde yurt dismda bulunmasi sebe-biyle, bu notlarmdan genis olcude yararlanamadigi ve dahacok bellegine dayandigi anlasilmaktadir. "Sureti asagidadir"denilen mektuplarm metninin verilememesi, bircok yer vekisi adlari ile tarihlerin bos birakilmasi, cetelerle olan musa-demeIerin tarih sirasma gore yazilamamasi gibi hususlar bugercegi belirtmektedir. Pasa, bos biraktagi yer1eri, notlarmabakarak veya sorarak ileride tamamlamayi dusunmus olma-hdrr. Aksi takdirde, mesela koyun admi bos brrakmaz, birkoy deyip gecebilirdi, Gecmemistir.

Amlarm dili, zamanma gore, sadedir ve konusma dilineyakindir, Resneli Niyazi Bey'in ~mlan (Htitirtit-: Niytizi) ileeldeki metnin dili ve uslfibu karsrlastmldigi zaman;. EnverPasa'mnkindeki sadelik iyice belirginlesmektedir, Pasa'mnsade bir dil kullanmaya ozellikle ozen gosterdigini belirtirdiizeltmelerinin birkacma notlar bolumumuzde yer verilmis-tiro Metinde, yabanci dil kurallarma gore yapilrms tamlama-lar haddinden fazla, yadirgatici ol~iide degildir, Divan-iHarb-i Askeri, kudema-yi umera-yi askeriyye, Tarih-i Inki-lab-i Osmani, Kuvve-i umumiyye-i milliyye, yevm-i mes'ud-iMesrutiyyet gibi zincirleme tamlamalarm saYISI 10'a bileulasmamaktadir. Fakat dusuk, bozuk ciimleler fazlasiylamevcuttur. Anlam cikarilmasrm engellemeyen bu tarz cum-leIer, buyuk ~ogunluguyla, oldugu gibi birakilrms, pek az yer-de duzeltilmis, parantez icine almarak gosterilen kucuk ekle-

22

meIer yaprlrmstir. Boylece, sunulan metnin beIge ozelligininbozulmamasma ozen gosterilmistir. Yine aym amacla metin,gunumuzun diliyle verilmemis, ara sira, gunumuzun gencle-rine yabanei gelecegi dusunulen kelime ve tamlamalarm pekazmm bugunku ikarsihklanmn verilmesiyle yetinilmistir.Yan bashklar 'asil metindeyoktur. Okuma, bulma kolayhgmisaglarnak bakimmdan tarafirmzdan eklenrnistir.Metnin dogru okunmus sekliyle sunulabilmesi icin eldengelen gayret sarfedilmistir. Noksanlari, yanhslari en alt du-zeye indirebilmek amaciyla, konu iIe ilgili bazi eser ve amla-ra, Kaamusu'l-a'lam'a, Mernalik-i Osmaniyyenin 'I'arih veCografiya Lugati'ne, ozellikle buyuk guclukler arz eden yeradlarmm dogru okunabilmesi bakimmdan eski tarihli Fran-SlZ, Alman atlaslarma basvurulmustur, Bunlara ragmensupheli ka1an yerler icin de 1900 dogumlu bir mutercim, ya-zar, sair, arastrrmaci olan ve iyi bildigi 5 yabanci dil arasm-da Bulgarca da bulunan, Ba1kanlardaki Tiirklerle ilgil i aras-trrmalanni ha1a surduren Ali Kemal Balkanh'ya darnsilrms-trr. Drenovo'nun, Kizrlcikh; Kurusevo'nun, Armutlu; Mogila'-nm, 'I'epe; Klisura'mn, Derbent; Pojar'm Yangm anlammage1en dogru okumalar oldugu kendisinderi ogrenilmi~tir. Bu-na ragmen, butun adlarda, kesin dogrulara ulasabildigimizisoylememiz mumkun degildir, Cunku Makedonya'daki yeradlari Turkce, RULQ-ca,Bulgarca, Arnavutca gibi cesitli diller-dendir. U~elik bazilarmm adlari dogisik bieimlerde de soy-lenmektedir. Mesela: Debre'nin bir adi da Dibre'dir. Semsed-din Sami, herkesin 'I'ikves olarak bildigi yerin admi Tekevesolarak vermektedir. Amlarmda bu yoredeki olaylara yer ve-renlerin ekserisi bunlan eski yaziyla kaleme aldiklarmdanve onlari bugunku yazirmza cevirmis olan1ar da bizimle aymguclukleri paylastiklarmdan, bu tur kaynaklarda tumuyleguvenilir durumda olamamaktadir. Mesela: Kazrm Karabe-

23


12/82

kir Pasa'nm Ittihad ve Terakki'sinde Gevgili kazasi, bireokyerde Kokili seklinde yazihdir. Tahsin Uzer'in hatiralarmdaKeserye ve 'I'ikos olarak gecen yerlerin Kesriye ve 'I'ikves 0 1 -masi ihtimal dahilindedir, Eski yazidaki guclukler sebebiyle,yamlmaya elverisli bu tiirokumalan tumuyle giivenilir du-ruma getirememissek, bagislanacagnmzi ummaktayiz.

Enver Pasa'nm amlan, konu ile ilgilenenlerin tiimiiyleyabancisi, mechulu degildir. ~.S. Aydemir, bu metni gormusve Makedonya'dan Ortaasya'ya ENVER PA$A adh degerlieserinde, gerek bolumler almak, gerek metne yedirmek sure-tiyle buyuk olcude bilinir duruma getirmistir, M. ~iikrii Ha-nioglu tarafmdan yayma hazrrlanan Kendi MektuplanndaEtuier Paa'da da, bu amlann bas kisrm Turkce olarak 253-266'ncl, Almanca olarak da 267-282'nci sayfalarda yer alnus-trr. Ancak, Enver Pasa'nm kaleminden ~lktI~ sekliyle ve bii-tiiniiyle sunulan metnimizin daha giivenilir bir kaynak ola-cagi belirgindir. M. ~iikrii Hanioglu'nun yaymladigi 'I'urkeemetin, ashmsundugumuz amlardan Almancaya yapilrms bircevirinin tekrar Turkeeye cevrilmisidir. Buna ragmen, ~.S.Aydemir'inkinden daha giivenilir bir belge durumundadrr.Qiinkii metne sadik kalmmistm ~.S. Aydemir ise metni sa-delestirirken yer yer, dogru ya da yanhs, ufak tefek ekleme-ler yaprmstrr. Ayrica dalgmhkla, zaman ve mekanda karrsik-hga yol acari nakillerde de bulunmustur, Mesela, amlan ese-rinin ikinci cildinin 13-14'iincii sayfalarmda sunlar; yazmis-tir: "Binbast Enver Bey'in halh . oniinde ilk konusmasi, 10Temmuz 1908'de (Notumuz: Ya 10 Temmuz 1324'te veya 23Temmuz 1908'de olmahdrr) (23 Temmuz) Makedonya'ruriKoprulU Htihiimet Konag: oniinde, Mesrutiyeti Win eden Nut-ku olmustur. Bu sahnenin ayru gun Manasttr'da sehir mey-daninda, Binbasi Vehip Beyin (Pasa) bir Top Arabasi tisttin-

24

de ohudugu Nutukla ve ufuklan inleten top sesleri arasuulatehrarlandiguu biliyoruz. Yalruz Manasttr'dahi Torenin rokgoz alict olmasina ve Vehip Beyin Nutkunun, dinleyenler ta-raftndan anlastlmamis olsa bile, Osmanlicanui en agdali ke-limeleri be uslubu ile yazllml$ bulunmasina kar$lhk, Koprii-lil Tbreni biraz gosterissizdi. Enver Beyin Nutku, arlk ve sa-deydi. Vehip Beyin Nutkunda onun duygulan degil, sekil veuslup honusuvordu. KoprulU Nutkunda ise dile gelen, EnverBeyin kendisiydi. Mesela $Usozlerini tehrarlayaltm:

ArhadaslarlIste beni goruyorsunuz. Binbasiydim ...Anam, Babam,

Kardaslartm var. Hepsini btrahttm: Ben bu i$ icin. calisaca-gim.Siz de benimle beraber, oliinceye kadar rall$aeagmlzaeoz verir misiniz? Eger icinizde soziinil. tutmayan olursa buriuieloer, bu hancerle oldilriiliirse, kaninizi heldl eder misi-

. 2"mz ..Bu seslenisteki gariplik hemen dikkati cekmektedir.Hiirriyet ve Mesrutiyet nan olunmustur yani eahsmalar so-

na ermis, basariya ulasilrmstir. Buna ragmen Binbasi EnverBey halkm karsisma cikmakta, binbasiydim demekte; cahs-maktan, halktan da cahsmak icin soz istemekten ve sozunututmayanlarm revolverle, hancerle oldurulmesinden soz ac-maktadir. Halbuki sunulan metin gostermektedir ki bu ko-nusma Mesnrtiyet'in ilanmdan once, Timyanik koyunde, or-giitlenen koylulere yemin ettirilmesi esnasmda yapilrmstir,Sozlerin, ne Kcprulti hukumet konagi ile, ne de Hiirriyet'in,Mesrutiyet 'in ilam tarihiyle ilgisi vardrr.

~.S. Aydemir'in bu tur baska dalginhklari da mevcu,ttur.Aydemir, Enver Pasa'mn komuta ettigi mufrezelerle katildi-~ musademelerin sayisim 56 olarak verir. Oysaki bu sayiEnver Pasa tarafmdan hie bir tereddiide yer blrakmayacakbicimde, rakamla 54 olarak yazilmistir, Birinci ciltte (s. 473)

25


13/82

Enver Pasa'nm Akademi'yi birincilikle bitirdigini amlardannaklederek belirten Aydemir; aym ciltte, daha once (s.:257)onun besinci oldugunu soylernistir. Oysaki Enver Pasa, Aka-demi son simfta, smif birincisi olrnus; fakat, ii~ yilda ahn annot ortalamalan sonucunda, donerninin ikincisi durumtinadusmustur, Bei?incilikle hie bir 'ilgisi yoktur. Keza Aydernir,eserinin birini cildinde aile seceresini vermis, KutulamaroKahramam Halil Pasa'nm, Enver Pasa'nm arncasi oldugunubelirtrnis; fakat, ucuncu ciltte bircok yerde ondan "yegeni Ha-IiI Pasa" seklinde soz etrnistir (S: 204, 207, 469, 470 vb),Bunlar ve benzerleri 1865 sayfahk genii? soluklu bir cahsma-nm, kacuulmasi cok guc olan ufak tefek aksakliklaridir veEnver Pasa'yi, Aydemir'den daha iyiinceledigimiz ya da oku-rna yazrnaya eski yazi ile baslarms bir kisiden daha.iyi eskiyazi bildigimiz gibi bir iddia ile uzaktan yakmdan ilgili degil-dir. Amacmuz hem Aydemir'in eserinde, hem sundugumuzmetinde yer alan fakat birbirine uymayan hususlarm, dik-katsizligimize verilmemesini saglamak; Aydemir'in eseriningorulup okunup yararlamlmasmdan ve her iki metnin karst-lastirrlmasmdan sonra sundugumuz sekilds yazrldrgmi be-lirtmekten ibarettir.

Son olarak, amlarm dizgiye verildigi srrada, Enver Pai?a'-nm bu donerneiliskin notlannm yer aldigi kucuk defter say-falari fotokopilerinin de gozden geeirilebildiginin arzmda ya-rar gdrulmektedir. ilk defterdeki belgelerin 60 kadan Ma-nastrr, Pirlepe, Florina, Ohri, Kesriye, Naslic, Gorice ve Sela-nik'deki muhtelif kumandanhklarla; 40 kadan da musade-melere katilan miifrezelerin kuniandanlanyla yapilan yazrs-:rrJ:alarm kopyasidir. Iclerinde sifreliolanlar da mevcuttur.Miifrezelerle yapilan yazismalann hemen hepsi; arama yapi-lacak yerlere, nerede ne zaman bulusulacagma, nasil hare-ket edilecegine dair Enver Pasa t'arafmdan verilen emirler

26

durumundadir, Aynca, Bulgar harfleriyle, (Ali Kemal Bal-kanh'nm degerlendirmesiyle) miikemmel olmayan, fakatkarsi tarafm ne denilmek istenildigini anlamasma da yete-cek durumda bulunan bir Bulgarca ile Enver Pasa tarafm-dan koy muhtarlarma hitaben yazrlrms, parasi karsihgmdakoyluden 120 okka gibi miktarlarda ekmek temin edilmesiniisteyen iiC;mektup vardir. Sabit kalemle yazrlmis bir kisimmetinler okunup anlasilamaz hale gelmistir. Geri kalan da-ha kueuk boydaki 100 kadar sayfada da, buyuk kismi eskiyaziyla, 15-20 sayfa kadari da Bulgar harfleriyle fakat c;ogu'I'urkce kaydedilrnis notlar yer almaktadir. Bunlarm en bu-yuk kisrm, eeteler hakkmda alman bilgilere, eskiyamn sak-lanma yerlerine veya cetelerle yapilan musadernelere, takip-lere, aramalara ait kisa notlardan yahut cizimlerden ibaret-tiro Yazilar arasmda Pasa'mn ozel yasantisiyla ilgili notlaryok denecek kadar azdir ve var olanlar da "Hamm nineyeterlik, bazl arkadaslara durbun, pelerin ahnmasi veya haritapaftasi saglanrnasi" kabilinden seylerden ibarettir. Bu sayfa-lardan baz; ornekler ekler arasmda sunulmustur.

Bu notlann gorulebilmesi ozellikle iiC;bakrmdan yararsaglamistir. ilki, Enver Pasa'nm, amlarmi bu notlardan ya-rarlanamadan yazdigi yolundaki degerlendirmeyi dogrula-masidir. Ikincisi, Pasa'nm, gorev alanmm ozelliklerini gozo-niine alarak, isini gorecek kadar Bulgarca ogrenmek icin ~a-hsmaya basladigim ortaya cikarmasidrr. Amlarda yer alan~e Hurriyet'in ilam gunu, Koprulu'de, Enver Pasa tarafmdanBulgarca kisa bir nutuk soylendigini belirten ifade de bu tes-bitimize gii~ kazandirmaktadrr. Ucuncusu ve en onemlisiPasa'nm bellegine ne oleude guvenilebilecegi hakkmda fikiredinilebilmesine irnkan saglamasidrr,

Kisa sureli yUzeysel incelemede; Podimerce ve Sultan Ya-m Kuliibeleri civarrndaki musademelerin tarihlerinin Pasa

27


14/82

tarafmdan, sirasiyle, 25 Agustos ve 13 Tesrin-i evvel yazildi-~ halde bunlann gercekte 24 Agustos ve 11 Tesrin-i evvel'de .vuku uldugu.rarnlarda 9 kisilik denilen cetenin resmi yazida8 kisi olarak bildirildigi aeikhk kazanrmstrr, Ancak esasi et-kilemeyen bu tur kueuk yamlgilarm benzerlerine simdilikrastlanmarmstir. Keza, Podimerce'de sehit olan erin admmaym musademede Enver Pasa ile birlikte bulunan KarabekirPasa'mn notlarmda "Sehit neferin adz Ramazan'dt ve hendisioruclu idi" (Bakimz dipnot: 20) seklinde yer almasmin, ayruerin admm Enver Pasa tarafmdan amlardayanhshkla OrucoIarak yazrldigiru ortaya koymadigi da belirginlesmistir.Cunku Enver Pasa'mn olayi list makama bildirirken de sehiterin admi Oruc olarak yazdigi gorulmustur. .

Enver Pasa'nm amlarmi yayima hazrrlamama ve ayricaPasa 'mn baska defterlerdeki notlarim gorup yararlanmamaizin verip fotokopilerini lutfeden Saym Osman Mayatepek'e,Bulgar yazisiyla kayith metinlerdeki ve muhtelifyer adlarm-daki rnuskillere ~oziim getiren Saym Ali Kemal Balkanh'ya,gerekli kaynaklara ulasma imkamm saglayan Tiirk 'I'arihKurumu Kutuphane Mudiresi Saym Perihan Dirican ve ar-kadaslarma, metnin giin I~lgina cikmasma imkan veren ile-tisim Yaymlan ile dizgi ve baskida emegi gecenlere tesek-kurlerimi sunarrm.

28

Halil Erdogan Cengiz

GELECEGiN ENVER PN;lA'SIiSMNL ENVER'iN DOGUMU1297 senesi te~rin-i sanisi (kasim) bidayetinde (ba~md~a),1299 senesi muharrem aymm birinci sah giinii sabah~,l ~a~ton iki raddelerinde, istanbul'da, Dlvanyolu'nda, eski LisanMektebi kar~lsmdaki evimizde dunyaya geldim.(1) Enver Paa'nm, kendi dogum tarihi ite ilgili olarak verdigi bu bil?ilerin kay-nagmln; $evket Soreyya Aydemir'in Mak~d~nya'dan Ortaasyaya ENVER

PA$A adh eserinin, birinci cildinin 241' lOCI sayfaslnda yer alan, EnverPasa'mn babasinm mektObuoldugu anlallmaktadlr. Sozkonusu mektupta,aynen: k"k d' 1 Muharrem 1299"Validenizden, ne vakit dOnyayageldiginizi tah I et un , .' .

T " . " " 1297 bidayetler inde ve hatta mezkOrArabi senesi muhar-ve enn-I sam ".... d d"" el-reminin birinci gOnOolan salt sabah t sa'at on Ik l raddelertn e unyaya 9

29


15/82

mi oldugunuzu kaviyyen hikaye etdiler" denmektedir.El imizdeki. hatiratm ilk saytasmrn (Bkz. Belgeler) i lk satrrma dlkkatle bakrldr-gl zarnan Enver Pasa'run, anr lanru kaleme almaya basiarken "senesi" keli -mesinden once ve sonra, bos luk lar bl raktlgl ve bunlan degi$ ik , daha kahnuclu bir kalemle sonradantamamladlgl'kolayca gorOlebilmektedir. .$.S. Aydemir, annan eserinin 239'uncu sayfasmda suntan da yazar:"Enver Pasa'run dogum yer i ve dogum yrh bell idir : is tanbu l, 1881. ASII adtismail Enver. Hatta doqum gOnOno de biliyoruz: 12 Kasun 1298. Bu tarihibizim bug Onkullandiqrrruz tarihe e;:evirirsek 23 Kasun 1881 carsamba gOnO-nu buluruz ... Enver Pasa'nrn dogum yeri, YIIIve gOnOhakkrnda ise bilgimiztarnd ir . Bunu evve la eldeki notus kagldma dayandrnyoruz. Sonra da Ekim1909'da yazrlan aile mektuplanna ve bizzat Enver Pasa'run Kendi anlattiq:hayat hikayesine.Bi r tar ih te Enver Pasa (0 zaman binbasi) Kendi dogum gOnOnO ogrenmekistiyor. Babasma mektup yaziyor. Babast da anastrun hafizasma (bellegine)rnuracaat ediyor. Anast, dogum gOnOnO hanrnyor, yahut b ir yere vaktiy leyazrnrs bulunuyor. Kocasma bunlan bildiriyor. Kocasi da oglu Enver 'e bildi-r iyor . Babasmrn bu mektubununbashq: sudur : iki gozOm nuru asian evla-dim".VeanlJyoruz ki Enver, 12 Kasun 1297 rurnl tar ih inde doqmustur".Once sunu bel ir tel im ki ; b ir babarun, hem de cahi l degil , demi ryol lanndakondOktOr lOk yapan okur yazar bi r babarun, Kend i i lk cocuqunun, hem deerkek evladmmdoqum tar lhini b ilmemesi, b ilememesi , adet hi la fma bunubi r kenara kaydetmemesi ve anneye sorarak ogrenmesi b ir parca tuhat gel -mektedir. Diger taraftan. kurmay binba1 oluncaya kadar yil lar YIII b ir doqurntarihl kullanrrus olmasi gereken, aynca 10 kanun-: ewel 321 (23 Ocak1905) tarihinde ahnmrs notus kagldmda (Bkz. Belgeler) bin iki yuz doksansekiz tar ih inde dogdugu kayith bulunan Enver Pasa'run, birden bire babasi-na mektup yazip dogum tarihlnin bildiri lmesini istemesi de tuhaftrr, Tarihci-ler imiz elbette konuya mantrkh; tatrninkar bir acrklama getireceklerdir . Biz,sirndil ik, Enver Pasa'run dogdugu -YIII degil- ay ve gOnOogremek ie;:inbaba-sma mektup yazdlgl , babasrrun da Kendi bildigi bu tar ih i -oglunun iyice emlnol rnast icin- bi r kez de annesinden sorarak dogrulanml b ie; :imde yazdlglseklinde aciklamakla yetinecegiz.lkinci olarak, $.S. Aydemir 'in dogrularla yanhslan birbirinekantlrdlgmm,baz: doqrulan yanh~ aciklamak sOretiyle gel iki li b ir durum ortaya 91kardJ91-nm dabeli rt ilmesi gerekmektedi r. $oyle k i: .a. $.S. Aydemir 'in: "Enver Pasa'nm ... dogum gOnOnOde bi liyoruz: 12 Ka-srrn 1298. Bu tar ihi bizim bugOn ku llandiqrrmz tarihe csvi ri rsek 23 Kasr rn

30

1881 garamba gOnOnO buluruz" diyen itadesinde ie;:ice ge9mi yanhslarvardr r , 12 Kas rm 1298 tarihi yanhst i r , YII, 1297 olmahdir. Nitekim, Aydemirde 090ncO satmnda 12 Kasirn 1298 tarihini verdiqi 239'uncu sayianm21' inc i sannnda, 12 Kasun 1297 tar ih ini vermekted ir . Bi r dizgi yanhsindanortaya 91ktlgl dusunulen 1298 tar ih i 1297 olarak dOzelti lse dahi Aydemir' inverdigi 12 Kasun 1297 tar ih inin yanhlJgl ortadan kalkrnarnaktadrr. yOnkOFaik Resit Unat 'm Hied Tar ihleri MiiadT Tar ihe ceveme Kitevuzutv goreROm1.(mal1) 1 Kasun 1297 pazar gOnOmlladi t S Kasim 1881 pazar gO~Oneve buradan hareketle 12 Kasrrn 1297 persernbe gOnO de 24 Kasun 1881persernbe gOnOne rastlarnaktadir . Enver Pasa'nm doqurn tar ih i olarak ka-bOI edilen Hicri 1 Muharrem 1299 tarihi rnlladi 23 Kasun 1881 carsarnbagOnOne rastladrqrna gore de bunun ROmi takvim bakrrmndan karlhglnm 11kasrrn 1297 carsamba gOnO olarak -belirtilmesi gerekmektedir.b. Aydemir 'in ortaya koydugu belqelerin hie bir inde, Enver Pasa'run doqurntar ih ini bulmak icln 12 Kasim 1297 tar ih lnin esas ahnabileceqini gosterir, enk090k bir ipucu bile mevcut degildir. yOnkO:1. ROmi tar ih o larak Enver Pasaher hangi bi r gOnvermern is , sadece "1297senesi tesrtn- i sanisi b idayet inds" dern is ti r. Bidayet (ba langI9) kel imesiayin bir i o larak kabOI edi li rse karsrrruza 1 Kasim 1297 tar ih i cikar: bunun mi-ladl takvimdeki karlhgl13 Kasrrn 1881 pazar gOnOdOr.Belki de Aydemir, 1Kasirn 1297 rOmi tarlhini once 12 Kasirn'a bu tarihi de yeniden ikinci kezmi ladi takv ime gevirerek buradan hareket le ve y ine bir gOn hata i le 23 Ka-srrn 1881 tarihlne ulasrrustrr. Boyle bir hesaplamarun yaprlabilmesi rnumkundegildir.2. Kald i k i eldek i belgelere gore 1297 senesi tesrin- i sanlsinin bidaye tinin,yani 1 Kasun 1297tar ihinin dogrulugunu dahi kes inlikle i leri sOrebi lmek demOmkOn degi ldi r.YOnkO babasi, Enver Pasa'ya "Tesr in -i sanl 1297 bida-ye tler inde" diye yazr rus (Bkz. Belgeler) , Enver Pasa her haldo dalqinhk labunu Kendi metnine "bidayetinde" seklinde alrrustrr . Aym "basi" i le, "baslar i"arasmdaki tark aciklamaya ihtiyac brrakrnayacak kadar belirgindir ..3. "Kasun 1297 bidayetlerinde" ibaresinden hareketle 12 Kasi m 1297 tar ih i-ni bulmak mOmkOn olmayacaqma gore de, Aydemir' in ancak 1 Muharrem1299 tar ih inden hareketle ve bir gOn hata i le 12 Kasun tar ih lni bulabildiqininbir dalgmhk eseri olarak da onu esas aldiqrm yazdlgmm kabOIO gerekmek-tedir.c. Aydemir 'in brrakrnak istedigi izlenimin aksine, Enver Pasa'run Kendi yaz-dlgl dogum tarihi i le aile mektuplanndaki doqurn tar ih l ve notus cuzdamnda-~~~m~~~~~e~n~~ .Saba i le ogulun verdigl ROmi tar ih ler farkhdir, Saba, Kasun bidayenerlnde:

31.


16/82

ogul , Kasun bidayet inds demektedi r. Baba ve ogu lun or tak lasa verdikler itek tarih 1 Muhar rem 1299 tar ihidi r. NOlus cOzdamndaki hem rakamla, hemde yazi ile kayith olan 1298 tarihi ise hie; birine uymarnaktadir Bu durumkarsrsmda, Enver Pasarun dogum tarihi olarak hem kendis inin, hem de ba-basmm verdigi 1 Muharrem 1299' Sah'run karlhgl olan 23 Kasrm P81 yar-samba gOnOnOn kabOIO gerekmektedi r. Sa" i le carsambamn birbi rine uy-marnasr, bu tOr hesaplamalarda daima gorOiebilen kOyOk bir lark olarak dO-OnOlebilecektir.EnverPasa'mn daha deg iik bi r dogum tar ih i: kaynagml , sunduqurnuz buhanratm tekil ettigi anlasrlan, Almanca Otobiyogralisinde gorOlmektedir.M . $OkrO Hanioglu taraflndan yayma hazirlanan Kendi Mektuplannda EnverPa,~a'nm(Der Yaymlan, S: 253, 267) son saylalannda yer alan Almancaotobiyografide ve Turkce tercOmesinde aynen oyle denilmektedir:"1mJahre 1299 des Moharemmonats, Mi ttwoch urn 12 Uhr (6 Dez. 1882)""1299 yrhrun Muharrem aymda, carsarnba gOhOsaat 12'de (6 Arahk 1882)".M. $OkrO Hanioqlu, Sunus bolumunds, bu konuda oyle demektedir:"Enver Bey 'in, bOyOk iht ima lle Turkce ori jinal i $evket SOreyya Aydemir ta-raflndan geni olarak kullamlan metnin, Almancaya tercOmesi olan oto-biyogralisinin. bu alandaki ilgine; notlanna gelince, ilk onernf husus,Pasa'mn dogum tarihintn 6 Arahk 1882 yaramba olarak bel ir ti lmesi oluyor.Bu tarihin gun, ay ve Ylh tam bi r tutarhhk ie; indedi r. Yani 1882 Ylhnm6 Aral lkgOnOcarsarnbaya tesadOf etmektedir. Dolayrsi i le, sehven verilmis olmasiiht imal i az gib i gozOkmektedi r. Enver Pasarun resm1 kaynakla rda 1880,$evket SOreyya Aydemir'ce bulunan kaynaklarda kaynaklann degerlendiril-mesi sonucunda bu lunan 1881 yilma rastlayan dogum tarihi i le bu kaynak-taki tar ih uyum gostermemektedir. Turkce oto-biyografide yalmzca1299Muharremi verildigi ie;in boyle bir tutarsizhk ortaya e;lkmaktadlr" . (S: 25-26,31, dipnot 59).M. $OkrO Hanioglu'nun neredenve naslle;lkanldlglbil inmeyen 6 Arahk 1882tarihine dogruluk payi t amma s r , sundugumuz metinde yer alan 1 Muharrem1299 tar ih i karsismda, samyoruz ki mumkunclamayacakur, Enver Pasarundogum tarihini Kasun 1881 olarak gosteren belgeler, bel ir tt ig imiz gibi, dahaonce $evket SOreyya Aydemir taraflndan da yaYlmlanmltlr.$imdil ik ortadaduran dogruluk iht imal i en gOe;IOtarih 23 Kasim 1881 Yarambadlr . GO-nOyle, ayt ve Ylh ile en nr tarn gorOnen tanh budur. Almanca oto-biyograf idek i tarihte ise yaramba'mn dismda, eldek i bi lgi lere uyan hie; b irdogru mevcut degi ldir . byle saruyoruz k i, 0 tarihi ortaya koyan kii, 1 Mu-har rem 1299'dan hareket le 23 Kasnn 1881 tat ihini bulmak amaciy la 13 gOndahai lavs ederek 6 Arahk tar ih ine u laml tlt . Ancak 1881 YI"m ne ekilde

32

AiLESi, OKULA BA,$LAYI$IAilemiz, zengin olmamakla beraber, her turlu tahsil ve terbi-yeme, kudretleti yettigi kadar, gayret etmisler.f D~yasmda,evin yarundaki ibtidai mektebine'' gitmek hususunda goster-digim arzuma ebeveynim mani' olamayarak, ilk besmeleyimekteb mu'allimi Kara Hafiz Efendi'nin onunde telaffuz et-dim.

1882 yaptlgl antasilamarnaktadir. Bu yanhs hesaplamada, Turkce biyografi-de gOnOn bel ir ti lmemesinin ve sil .dece Muharrem 1299 denilmesinin rol oy-nadrqrm ileri sOrebilmek de mOmkOn olmayacaknr. yunkO 1299 yll l Muhar-rem a ym r n ilk gOnOnOn.23 Kasr rn 1881 carsarnbaya geldigi ve tarnarnmm30 gOn oldugu bir gerc;:ektir. Muharrem aY1n1zleyen Safer a ym r n birinci gO-nu 23 Arahk 1881'e rastladrqina qore Muharrem 1299 tar ih inden hareket le1882 yrhna gee;ilemeyecegi de ke~indir.

(2) $.S. Aydernir' in, adt gec;:en eserinde. aileden aldlgl bilgi leri de goz onunde. tutarak sap tad r q t aile secereslns (S: 579, Ek: 1) gore; Enver Pa s a ' mn(1881-1922) annesi Aye Hamm, babasi Haci Ahmet Pasa (1860-1947) 'dIJ,Ai len in, Enver Pasa'dan baska bes c;:ocugu daha vardrr , Bunla r: Hasene(1887-t963), NOri Pasa (1889-1949), Mediha Orbay (1894- .... ). Karnil(1898-1964). Ertugrul(1907-1931 )'dur.1900 dogumlu olan, halen yeit li konularda eserler vermeyi sOrdOren air.yazar, mOtercim Ali Kemal Balkanl i; Enver Pasa'run ailesi i le i l. ilece kornsu-luk ett iklerini , kendi annesi i le Enver Pasa'run annesinin sik srk birbirler inegidip ge ldikle rini . Aye Harum'm Enver Pasa ve Mediha Harum kOe;Okkene;ok srkrnnh gOnler gee;irdigini kendi annesine anlatr r ken bizzat dinlediqini:hatiratoa nafia konduktoru oldugu acrklanan, secerede Ahmed Pasa olarakani Ian Ahmed. Efendi'nin paal iga yOkselmesinin, Enver Pasa'run yrldizrmnpar la rnastndan ve saray la akraba olunrnasmdan sonra, ad iqecen in SurreEm1ni olarak gonderilmesi vesilesiyle gerc;:ekletigini; il.ilenin kOc;:OkogluErtugrul'u iyi tamdlglnl , b ir likte oynadiklanru, bu yOzden 1907'den daha on-ce dogmu olmasi gerektigini anlatrmsttr .

(3) Mekteb-i ibtidiii: 0 zarnanki sisteme gore, egitim ogretimin i lk basamaqrdrr.BugOnkO ilkokulun karl liglolmakta ise de, i lkokul e;aglna gelmemi dahakOe;Okyastaki cocuklarm dahi devarn edebi lmesi bak r r r undan da farkhdlr.ROdiyye: Ortaokul; rOdiyye-i askeriyye. asker1 ortaokuldur. Mekteb-i i 'da-d1ise lise karlhglolmaktadlr.

33


17/82

iBTiDAi TAHSILiAlb yasma kadar, istanbul'da bulunarak, IIiuhtelif ibtidaile-re devam etdim. Nihayet Fatih Mekteb-i Ibtidaisi ikinei se-nesinde iken, pederimin Manastir vilayeti nafi'a konduktor-liigune ta'yini iizerine, Manastrr'a geldim. Orada, ibtidai tah-silirni ikmal ile, 1305 senesinde Rusdiyye-i Asker! birinei se-nesine girdim.ASKERi RU$DiYYEYasimm kucuklugum; ileri surerek kabul etmek istemediler-se de, gosterdigim hahis (istek) iizerine muvafakat etdiler.Arkadaslanm arasmda en kueuk olmakla beraber, yaramazolmadigimdan, hepsinin muhabbetini ve derslere gayretimdolayisiyle de, mu'allimlerin teveccuhunu eelb etmisdim. Bi-rinei imtihan-i hususide yetmis bes mevcudlu simfda yedineiolmusdum, Fakat imtihan-i umumide, hocarrnz tarafmdanokutulmayan haec bahsine cevab veremedigimden, irntihan-da kaybederek, simfm altrmsmcrsi oldum. Bu sukut (dii~ii~)gayretime de kesel (gevseklik) verdi . Hem, smifm asagismdabulunuyorum diye, mu'allimlerin ehemmiyyet verrneyisi gay-retimi busbutun kesiyordu. Dorduncu senede son bir gayret-Ie simfm otuzuneusu olmusdum, Mektebden hurucda (eikis-ta)on yedinei oldum.MEKTEB-i i'DAD!Mekteb-i i 'dadiye on hesinci olarak girdim. Askerlige olan he-vesim dolayisiyle fevkalade bir hahisle derslerime sanldrm,Ikinci seneye on ikinei, ii~iineii sene dokuzuneu olarak gee-dim. Mekteb-i Harbiyye'ye (Harb Okulu'na) nakledilirken Sl-

34

mfm altmcisi oldum.Mekteb-i i'dadide de arkadaslarim ve mu'allimlerin te-

veccuhu daim idi. Dogrulukdaki ta'assubum dolayisiyle, albhafta izinsizlikden baska bir ceza gormedim. Resim dersindebiiyiik arkadaslarimdan birinin iizerime YIgdl~ bir kumeotun altmdan ~lkdl~ml goren mu'allim, ii~ hafta izinsiz bi-rakdi. U~iineii senede ugradigrm bu ceza bana pek agir geldi.ilk eum'a gunu, arkadaslarimdan birinin isrart iizerine yap-digrm bir calgi , mu'allimler tarafmdan arkadaslarirmn elindetutuldu. Beni e;a~rdIlar. Bunu kimtin) yapdigmi sordular:Ben yapdim, dedim. Bu sozum serkeslik addedildi. Bununuzerine iie;hafta daha izinsiz kaldirn. Fakat bundan 0 kadarmuteessir degildim. Qiinki hakikaten kabahatl iydim. Yalmz,dogrulugun serkeslikle tefsiri pek giieiime gidiyordu.

Mekteb-i i 'dadi son senesinde Girid Vakaayi'i'' baslamis-di, Yunanistan'la i'Ian-i harb edilmek (savas acilmak) iizereidi. Butun arkadaslarmun askerlik hislerini galeyana getiri-yordu. Soba basmdaf toplandigimiz istirahat zamanlarmda,hukumetin aezinden, idare-i mutlakanm hasseten (ozellikle)Sultan Hamid'in fenahgmdan bahsederdik. Fakat, bunlarsoz olarak kahr; yalruz, fikirde ufak bir intibah (uyanma) ha-sil ederdi.

(4) Gir id Vakaayi 'i : 1897 Ylh subat aYI ortalannda Gir id 'in igal iyle gorevlendir i-len Miralay Wassos komutasindaki Yunan kuvvetier in in Hanya dolaylann-daki Platanya'da karaya


18/82

MEKTEB-i HARBiYYEMekteb-i Harbiyye esna-i naklde" demiryollan harekat-i as-keriyyeye tahsis edildiginden, Selanik'e tren-i mahsus ile git-dik. Artik bizdeki sevinc fevkalade idi. Zabit namzedi (subayadayi) olmusduk. Biz de ii~ sene sonra, simdi harbe gidenkahraman askerlerimize kumanda edecek kaabiliyyetde bu-lunacakdik. Yolda rast geldigimiz trenlerdeki Anadolu RedifTaburlan efradmm (erlerinin) yiizlerindeki besasetle (guler-yuzlulukle) bize selam verisi, sarki soyleyisleri, hakikatenbun lara layik zabit olabilmek icun son derece eahsmak azmihususunda tesci'e (gayretlendirmeye) kafi idi . Evet, onlar herseylerini, yerlerini, yurtlarmi birakarak vatanm bir kosesin-de olmege gidiyorlardi, Biz de, istikbalde bize tevdi'Iemanet)edilecek boyle yiizlerce belki binlerce kahramam husn-i idareederek (iyi yoneterek) onlan muzafferiyyete sevk icuniktisab-i ma'rifete (bilgi, beceri kazanmaya) gidiyorduk. Her'iki taraf, vatanm necatma (kurtulusuna) sa'ye (cahsmaya)gidiyordu. Bu sirada yegane emelim, zabit olmak, memleketebu sure tle hizmet etmekdi.

Mekteb-i Harbiyye'de, Manastrr mektebinin imtihan nu-maralan diiiik oldugundan, tertibde (srralamada) elli al tmciolmusdum. Bununla beraber, erkan-i harb (kurmay) slmfldershaneleri onunden ge~erken, bu siralarda okumak husu-sunda izhar-i hahisden (istek belirtmekten) kendimi men'edemiyordum. Vaaki'a (gerci) yedi yiiz elli mevcudlu simficinde oraya vasi] olmak ummidini beslemek, ba-husus (hele)benim gibi simfmin elli altmcrsi olan bir akird (ogrenci)i~iin kustahhk idi. Maa-mafih, her halde azm etmisdim.(6) Burada esnan gibi okunabilen; takat boyle o lunca , curnlenln anlar ruy la bag-

dasrnayan bir kelime vardr r . Genelanlam goz onunde tutularak esna- i sek-linde kabul edilmi~tir.

36

DershanedevManastir mektebinden gelmis diger arkadasla-rrmdan ileride-bulundugumdan, hem onlara derslerini takrireder, hem de kendi kendime.cahsirdrm.

Bir giin, yoklamada, bircok zabit ve erkan-i harb sirnfiyladiger simflardan veMekteb-i 'I'ibbiyye'den bircok efendilerinSultan Hamid aleyhinde tesebbusat-i cinayetkaranede (cina-yet isleyenlere yakisir girisimlerde) bulunduklarmdan dolayitard (kovulma), nefy (surgun), i 'dam cezalariyle mahkum 0 1 -,.duklan okundu.? Bunu bir sadakat nutku ta'kib etdi. ZekiPaa,8 padisahm bizi sadakat icun beslediginden ve sadakattahsil edildikee ta'biye ve seferiyye ve sair hususatlarda me-leke iktisab edilmesine (kazamlmasma) hacet kalmadan mu-zafferiyyet te'min olunacagim soyledi. Bu igrenc yalanlarzihnimde ufak bir ukde yaprmsdi, Demek bizi aldatiyorlar,dedim. Fakat birkac giin sonra bunlan unutmus, derslerimlemesgul olmaga baslamisdrm.

Ikinci sen eye on yedincilikle gecdim. trcuncti senede onikinci olmusdum, Mekteb-i Harbiyye'yi ikmalde dorduncu 0 1 -dum. Fakat uc.sene mecmu' notlarma gore olan tertibde do-kuzuncu olmusdum, Bu suretle erkan-i harb namzedi tefrikedilen (secilen) kirk bes talebe arasmda ben de bulunuyor-dum.(7) Burada an lat ilan olaydan, Taskisla mahkemesi karar lanrun ogrencilere du-

yuruldugu a n la s i lm a k t a or r. K a h ra m a n - t HOrriyyet Kolagasl Resneli Niyaz!Bey de, hii tl ratmda, bu cezalara 1~lktutan ~u cOmlelere yer verrnisnr:"Artrk, Ylldlz Hukumeti, Avrupa'ya kacan genC(leri tal t1f surej iyle celbetmekkOlfetinden vareste kalml~, ?Jeyhinde kalem kullana:nlara, yazi yazanlara,soz an latanla ra, s ilah- : kahr 0 i s t ibdacrru gostermi~di. MOlkl ve asker! cezakanunnameleri bu yeni cOrOmleri cinayet addederek mOrteklbler in i i 'dam,nefy- i mOebbed, kal'a-bendl ik gibi ~edld cezalarla tehd!d ed ic i yen i yenimaddeler, fasillarla doldurulrnusdu" (S: 22).

(8) Bu tarihte Zeki Pasa Mektebler Nazm ' d i r: Okul MOdOrOise, Rlza Pasa ' d t r(Kazlm Karabekir. ittihat ve Terakki Cemiye ti Neden Kuru!du NasI! Ku ru!-du, NasI! idare O!undu. istanbul 1982, S: 79). '

37


19/82

Mekteb-i Harbiyye'de bir hafta izinsizlikden baska bir ce-za gormedim. Beni uslu, cahskan bir ~akird olarak tamrlar-di, Alelekser (cogu zaman) derslerime yalmz ~ah~lr,bah~edeyalmz gezer, sinnimin (yasimm) ufakhgma binaen, ManastrrHarbiyyesinden gelmis olan biiyiik arkadaslarim tarafmdanmazhar-i himaye olurdum (korunurdum). Izinsizligim, ders-hanede, siyah tahtaya, arkadaslarimdan birisinin, dershane-de bulunan ufak bir kedi agzmdan, efendilere hitaben biristid'a yazrnasi (yiiziinden) oldu. Nobetei mu'allimi geldi, bu-nu gordu. Dershanede basda bulundugumdan, kimin yazdi-~m soylernemi emretdi. Bilmedigimden, soyleyemedim. Benive baska diger iki efendiyi Dahiliyye Miralayi Ibrahim Bey'egoturduler, Orada da aym cevabi verdik. Fakat bu sirada ya-Zlyazan efendi gelerek: Ben yazdim, afv edersiniz, diye haki-kat! soyledi, Fakat biz, gizledik diye, bir hafta izinsiz kalmis-dlk.ERKAN-I HARB NAMzED SINIFLARINDAErkan-i harb namzed smiflarmda, artik, butun biitiin dersle-rime dalmisdim. Bu simfda yalmz -simdi erkan-i harb binba-~ISlolan- Diyarbakrrh Kazmi Efendi9 ile yan yana tesaduf et-misdik, daima beraber cahsirdik. Ben kendimde bir fevkala-delik gormemekle be raber, hocalanrmn hemen alelumum(genel olarak) mazhar-i takdiri olurdum. Boylece erkan-i(9) ~.S. Aydemir, bur ada adl gegen ki~inin "Daha sonra General olan Kazlm

SevOktekin"oldugunu (Age, S: 473) beli rtmekted ir . Emekl i Org. MuharremMazlum iskora taraf indan hazi rlanan Harp Akademileri Tarihr;esi 1846-1965adlJ eserin 1. c ildinin (Genelkurmay Basimevi, Ankara 1966) 199'uncusayfasmda ise: "Kaztrn Efendi. Hakki, Diyarbakir, Piyade, Samsun valisiKazlm Pasa (iNAN9)" kaydi gorOlmektedir. Enver Pasa'run srrut arkadaslanarasmda baska bir Kazrrn yoktur.

38

harb ikinci seneye, besinci; ucuncu seneye, ucuncu olarakgecdim,YILDIZ'DA SORGULANMASene nihayetine dogru bir gece, gece muzakeresini muteakib,siyah tahtada 'bir vazifemi tekrar ile mesgul iken, kapi ara-landi, Dahiliyye zabitimiz Yuzbasi Sadri Efendi'nin basi go-rundu. Bana, eliyle, yaklasmarm isaret etdi. Sonra, ta'kib et-memi emretdi. Dahiliyye odasma gitdik, Fakat ne oldugunubilmiyordum Oraya biraz sonra amcam, namzed birinci sene-den Halil Efendi'yi -simdi mumtaz kolagasi-J'' getirdiler. Bu-tun zabit ler yiiziimiize bakarak gizlice bir sey konusuyorlar-di. Amcama gizlice sordum. 0 da bilmiyordu. Bu sirada Sad-ri Efendi'nin "Haydi" sadasi bizi ikaz etdi. Mekteb Nazm RI-za Pasa'nm odasma gitdik. Pederimin ismini sordu, sonra:Bunlan Nazrr Pasa isternis, goturun, dedi.Sadri Efendi bizi bir arabaya bindirdi. Yildiz'm yolunututmusduk, Arabada konusmak istedik; Sadri Efendi konus-mak degil, birbirimizin yuzune bile baktirrmyordu. Ben,ba'zan me'yus oluyor, biitiin emekleriI~in bosa gittigini dusu-niiyor; ba'zan, saika-i merakla (merak sebebiyle), 0 isitdi.Yrldiz mahzenlerini, zindanlarmi gorecegimi dusunerekmemmm oluyordum. 0 birinci sene yoklama, tard, nefy edil-(10) General Hal il Kut 'dur . Hal il Pasa 'run hat lrat l, 1967 yi ll Eki rn-Kas tm aylarrn-

da, Aksam Gazetesinde, $ .S. Aydemir taraf rndan nesred ilmis ti r, Ayru han-ralar Taylan Sorgun taraf tndan da yayma hazrr lanarak k itap hal ine get ir il-mls, 1972 yrlmda istanbul'da basilrrustrr. Burada anlatilan olay, HalilPasa'run hanratmmsn basrnda yer almaktadrr.Hal il Pasa, arulan hat rratmm 50'nci say tas inda "1907 y ilmrn $ubat aymdakolaqas: olduqunu" yazar. Enver Pasa'mn burada Halil Pasa'dan "sirndiMOmtaz Kolaqas] " ~ekl inde bahsetmesi , kend i hanranm Subat 1907'densonraki ve Hal il Pasa 'run b inbaI IJga ter fi 'i nden onceki b ir tar ih te yazmayabasladrqrru gosterir belirtilerdendir.

39


20/82

mi efendiler hatmrna geldi. Ben de onlara refik (arkadas) .olacakdim. Fakat bir turlti ne yapdigmu hatIrlayamIYordum.

Yildiz'm cami karsisindaki ortadaki kapisma gelmidik.Arabadan indik. Iceride kapuci kuliibesine girdik. SadriEfendi, Sifre Katibi .Aslm Bey'e geldigirnizi haber vermeyegitdi. Bu sirada Halil Efendi: Benim hie bir ey bilmedigimisoylememi, boylece onu soz soylemekds serbest birakrnarm,soyledi. Vazife gaayet agrrdi: Gcrmedim, bilmem, demok la-ZIm. Fakat, boyle erkan-i harb narnzad ueuncu senede bulu-. nan bir efendinin sozlerine kim inamr? Hem de yalan soyle-mek miimkin degil, diyordum.

Bu hal ile, .Aslm Bey'in yamnda, odaya gitdik. Evvelaamcam isticvab edildi (sorguya eekildi). Sonra beni ~aglrdI-lar. Sehzade Mecid Efendi'den atiyye (hediye) ahp almadigi-rmzr ve Efendi'nin Almanca Mu'allimi ile Berliner Tageblat-tes Gazetesi muhbirinin, bayram selamh!tInda bizim evdenalayi seyretmek uzere Efendi Hazretleri tarafmdan Zeki Beyvasitasiyls gonderildigini soylemerni emretdiler.

Bu sirada ii anladim. Filhakika (gercekten) kendi reca-Ian uzerine, amcam bu efendileri eve alrmsdi. Fakat, EfendiHazretleri gondermenfisdi. Bir an durdum, Ham Efendi'ninne soyledigini bilmiyordum. Kendime fenahk yapmakdan zi-yade.vona ve butun ailemize fenahk etrnis olmakla beraber,memleketime ileride hizmetden mahrum kalacagim mulaha-zasi, simsok gibi , zihnimden gecdi,

Amcamm arzusuna teba'iyyete (uymaya) karar vermis-dim: Bilmem, gormedim, dedim. Bir evde bulundugu haldegormemek kaabil olmadlgml soylediler. Ben, kendime birazsafdil tavn vermisdim: Benim 0 gece yatdigrmdan, ertesi giinde, kadmlar oldugundan, arka odada kaldigrmdan bahsetdimve evvelki sozlerirnde rsrar etdim. Biraz sonra odaya, MecidEfendi Hazretleri'nin kaym biraderi Zeki Bey'i getirdiler.

40

Benzi sararrms, trasi gelmisdi. Maksadi anladrm: Giiya benher seyi soylemis gibi, ona beni gosterdikden sonra, kendisiniistintak edeceklerdi (sorgulayacaklardi).

Beni cikardilar. Muteakiben, Yildiz'da yer olmadigmdan,bir arabaya bindirerek, gece, mektebe goturduler. Ikirnizi ay-n ayn birer odaya kapadilar. Bu sirada erkan-i harb namzedikinci sene hizrnetcisi Ahmed Aga geldi. Amcama bir diyece-. gim var ise, .hizrnete hazrr oldugunu soyledi. Bir mudded bukrr bryikh Anadolulu hademenin yiiziine bakakaldim. Saf,ciddi idi. Halil'e, sozunu tutdugumu yazdim. Ka!tIdl aldi git-di, cevabmi getirdi. Bu sirada, hakikaten, idare-i zalirnenin(zalim yonetimin) te'sirini butt in milletin anlamaga baslamisoldugunu hissetdim. Ve bun dan sonra idare-i zalime-i Hami-di'ye (Sultan Hamid'in zalim yonetimine) karst zihnimde ha-srl olan intibah, derece-i kemale gelmisdi. Bu hain herif, iste-se, bir anda her seyi yapar; memleketi bahtiyar eder; etrafm-daki alcaklan dagitrr; hem memleket, milletbahtiyar olur,hem kendisi, diyordum. Fakat bu adamm senelerden berikanicmege ahsrms oldugunu ve insanm i'tiyadmdan vaz ge-cemeyecegini dusundukce.vsahsma karst fevkalade bir ada-vet (dusmanhk) (hissediyorr'! ve her halde bunun vucudu-nun ortadankalkmasmm en selim (dogru) bir care olacagmidusunuyordum. *

Bu dusunceler arasmda, ot minder uzerinde uyuyakalrm-srm, Hafif bir sad a beni kaldirdi. Hizmetci Ahmed Aga, bas-ka bir odaya nakledilecegimi soyledi. Orad an cikdim, Kapu-(11) BuradamOrekkep lekesiyle okunamaz duruma gelmi~ bir kel ime vardrr. An-

lam gozonOnde tutularak, onun yerine "hissediyor" kel imesi tarahmdan ek-lenm ls t ir .

(* ) Enver Pasa'rnn Sultan I I. AbdOlhami t hakkmdaki bu olumsuz gorO~lerininzamanla degi~tigini, kendi Ostlendigi sorumluluklar


21/82

da duran siingiilii nefer beni ta'kib ediyordu. Siivari mu'avin-lerinin caddeye nazi. odasma gitdik. Orada oturuyordum.'I'a'lim mu'avini Hamdi Bey geldi. Bana iltifat etdi ve kah-vealtr etmege basladi. Bu siradaodaya giren siivari mu'alli-mi rnu'avini Sa'deddin Efendi, Hamdi Bey'e bir seyler soyledive eikdr. Bunun iizerine Hamdi Bey,yemegi tamamlamadancikdi ve yiiziime me'yusane bakdi. Bu haller beni miiteessiretdi. Ben artakmaznun (zanli, samk) idim. Herkes bendenkaciyordu, Yalruz beni muteselli eden sey, teveccuh eden na-zarlar(da) bana karst adavet degil, belki bir hurrnet mevcudoldugunu duyusum oluyordu. Ben maznun, fakat sayan-ihiirmet bir mazmm idim. Bu nazarlar, benim de, arkadasla-nmdan bin;ogu gibi idare-i zalimenin kurbaru olacagirm ba-na ima ediyordu. Bu sirada caddeden gelen bir nal sadasi be-ni ikaaz etdi (dikkatimi cekti), Pencereyo kosdum. Siruf ar-kadaslarrmnn), onde mu'allimimiz erkan-i harb miralayiPertev Bey -simdi Ferik Pertev Pasa- oldugu halde, tatbikaticin Kaglthane'ye dogru gitmekde olduklarmi gordum. Bumanzara beni hepsinden ziyade miiteessir etdi. Artik, demekbenonlardan aynlrmsdrm. Demek, butun 0 memlekete iyihizmet tasavvuratim mahv olmusdu, Bu sirada gozlerim ya-sardi, Her vakitki munacatirm (Allah'a yakarisrmi) tekrar et-dim: Ya Rab! Sen bu millet-i Osmaniyya'yi muhafaza et! Be-nim de milletime iyi hizmet edebilmemi nasib eyle, dedim.

Kapu acildi. Sadri. Efendi, abus (asik) bir cehre, "haydi",dedi. Mektebin kapusmdan cikiyorduk. Herkesin subheli na-zarlan altmda utanarak yuruyordum. Amcam da dusunceliidi. Hayatimda ilk def'a ugradigim bu hal karsisinda me'yusdegil, muteessir oIuyordum. Arabaya bindik, Yildiz'agitdik.

Bugiin ser-hafiyye Kadri isticvab etdi (sorguladi). Ben yi-ne aym sozleri tekrar ediyordum. Nihayet Kadri Bey'in sabritiikenerek: "Sen de ne budala imissin, nasil olmus da erkan-i

42

harb simflarma gecmissin", dedi. Bu da bence bir su'le-i urn-mid (umut lr ; ; l~) idi. Bu sirada bir odaya gotiirdiiler. HalilEfendi oradaydi. Yalmz kaldik, birbirimize bakakaldik. Der-hal odaya Gurcu Cemil Bey girdi. Bize: "A camm, niein ken-dinizi yakiyorsunuz? Zeki Bey'in, mu'allim ile muharriri ge-tirdigini" ve "Efendi Hazretleri'nden selarn var, bun lara ev-den alayi seyrettiriniz" dedigini soyleyiniz, dedi. Ikimiz de,mahv olsak da, boyle yalam irtikab edemeyecegimizi (soyle-yemeyecegirnizi) anlatdik. Cemil gitdi,

Biraz soma Sadri Efendi, muhakememizin nihayet bul-dugunu ve kabahatsiz oldugumuztun) anlasildigim; yalmz,iradeye intizar edecegimizi (bekleyecegimizi) soyledi. Bir cey-rek soma (gidebilecegimizi) mus'ir (belirtir) irade sudur etdi(buyruk cikti), mektebe donduk. Fakat bir muddet 0 subhelinazarlar uzakdan uzaga bizi ta'kib ediyordu. Maa-mafih, yal-rnz yasamaga ahsrms oldugumdan, bu suretle, arkadaslar-dan muvakkaten tecrid edilmek iizerimde fena te'sir yapma-di, Fakat, bundan soma, Sultan Hamid'in ve etrafmdaki al-caklarm, boyle ehemmiyyetsiz hususati i'zam ederek (abar-tarak), bireok hanedam (ocagi) mahv edislerr(rri) ve bununlaberaber milleti bir gird-ab-i felakete surukleyislerini bizzatgorustmi, ben de, bunlara karst fevkalade bir kin uyandrrdi,Bundan sonra, ara sira, i'timad ettigim arkadaslara buidare-i zalimeyi devirmek c;arelerinden bahse baslarmsdrm.Fakat bunlar soz olarak kahyordu.SON SINIFTASon senede arkadaslarrmda gordugum gayret, hele imtihan-iumumi12 esnasmda, beni urkiitmusdii. Herkes, imtihandan(12) Genel smav demektir. YII ic; inde once yazih smavlar yapihr, YIIsonunda soz-

IOclan genel smava girilirmilj.

43


22/82

cikdikea, hocalanmn mazhar-i iltifati oldugunu ve iyi numa-ra aldigim soyluyordu, Ben, hocalarrmm aeikea mazhar-i ilti -fat! olmadigrm gibi, hasbe'l-beseriyye, ba'zi hatalar da yap-rmsdrm. Maa-mafih miisterihdim. Ben, elimden geldigi ka-dar cahsrrns ve viis'um derecesinde vazifemi if a etmisdim.Bundan (sonra) Cenab-i Hakkm kudretine sigmrmsdim. Butevekkul ile imtihana girerken sogukkanhhgmu muhafazaediyor, boylece bildigimi unutacak telas gostermiyordum,Her vakit Cenab-i Hak'dan vatamma, milletirne, dinime iyihizmet etmegi nasib etmesini temenrii ederdim.KURMAY YUZBA$ILIKImtihanlar bitrnisdi. Herkes mesrur (sevincli) idi. Numaralarokundu. Ben, sirnfm birineisi olmusdum. Hakka hamd et-dim. Nihayet i i


23/82

ye tes~diif etmeden dondum. Bu srrada Hakk, Bey'in Saparikaryesmde (koyiinde) e~klya ile miisademe etinekde (earpis-~akda) ~Idugu bildirildi. Sehir ieersinds heyecan baslarmsdi,Blrkac; silah sesi iizerine diikkanlar kapandi, ufak bir kitaloldu. Yuz kadar sahis -Bulgar ve isIam- maktul ve yarahvuku' buldu. Derhal miifrezemle Belediye civarma me'muroldum '. ~aa-~Mih sukunat gelrnisdi, Fakat etrafda Bulgareetelerinin ~ogaldljp hissolunuyordu. Musademelsr eksik de-gildi.17

MaYlS aymda Mogila'da on sekiz kisilik Bulgar c;etesiyleolan musademoys iki topla i~tiraketdim. ilk hakikaten tu-fe,nk. ve top ate~i~i orada gordurn. Bu musaderneds eskiyakamilen mahv edilmisdi, Maa-mMih topc;uzabiti sifatrylamusademsys ciddi istirak edemedimdi. Yalmz i~ top atmak-dan ibaretdi.

Pazar gecesi kl~lada nobetci bulunuyordum. Kislanink~r~lsmda~i ot Ylgmlan yanmaga ba~ladl. Alelusul, yangimbildirmsk icun, iiC;top anldi. Bunun iizerine Manastir civa-rm~a, ovada, Islamlara aid butun kuliibe ve ekinler de yan-maga basladi. Bu top i~areti(nin) Bulgarlara, ihtilal ic;i in, birparola oldugu anla~lldl. Manastir civari Bulgar kurasl ve bu-tun kazalardaki koyler i 'Ian-i isyan etrnis (ayaklanmI~), halkdaglara cekilmisdi. Her. tarafda telgraf telleri kesilrnis, Ma-n.ast~r'l~ ~iitiin muraselan munkati' olrnus (haberle~mesi ke-silmis) idi. Ufak jandarma miifrezeleri Bulgar miisellah (si-lahh) ahalisi tarafmdan duear-i ta'arruz (saldmya ugramis)oldugu (gibi) , muhtelif mahallerdeki asked miifrezeler debirden ta'arruza ugramrsdi, Topeulara, icabmda, ManastIrda~il.inde, bir isyana karsi olmak iizere Martini t iifengi tevzi'edildi. Topcular, ath olarak, devriye geziyor. Bu srrada Arna-(17) Bur,ada bir cikrna i~areti varsa dakar~I"gl yoktur, Eklenmesi dO~OnOlen iba-renin yazllmaslnln ururtulduqu anla~llmaktadlr.46

vudluk'a sevk edilmis olan kolordu, Manastar civarma hare-kete basladi, Bu sirada Bulgarlar Kurusevo (Kurusova), Kili-sura gibi boluk merkezlerini basip zabtetmislerdi . Hiikumet,her tarafda birden ugradigi bu ta'arruza karst, sasirmis birhaldeydi,

Bu srrada zuhfrr eden bir vak'a biisbiitiin isi karisdrrdi.Rusya Hukumeti'nin ManastuCeneral Konsolosu MosyoRostkofskiaskerlere ta'arruza, rast geldigi yerde selam v~r-mediginden dolayi tekdire ve hatta bir topcu neferini darbakadar varrmsdi. Niizhetiyye .:Karakolu onunden gecerkenorada bulunan jandarma neferi Halim, tarumadigmdan, arz-iihtiram etmez. (Konsolos) bunun iizerine krrbacla yurur. Ne-fer de namus-i askerisini muhafaza icun ates eder. Konsolos,iki kolunu, vucudunu delen bir kursunla yere serilir.

Silah sesi iizerine, kisladan, mahall-i vak'aya (olay yeri-ne) kosmusdum. Nefer temkinini bozmayarak: Ben vurdum,dedi ve silahim bana teslim etdi. Derhal tesekkul eden di-van-; harb-iaskeride bulundum. Orada Rusya Sefareti Bai?-tercumam Mandelstam'm hukumete yaptigi hakaret biitiinasablml tahrik ediyor: A l l ne vakit iyi bir idare tesekkul ede-cek, ne vakit bizibu tahkirlerden kurtaracak bir hukumetteessiis edecek, diyordum.

Bu sirada Vilayet-i Selase18 Mufettis-i Umumiligi'neta'yin edilmis olan Hilmi Pasa, Manastir'da idi. Divan-i harb,Halim ile bir refikinin i'damma karar verdi. Divan-i harb ka-tibi bulundugumdan, verilen bu hukum hie; bir kanuna te-mas etmedigini soylemeden gecernem, Fi'l -i katl in, tehevvii-ren jandarma tarafmdan icra iedildigini konsoloshanenindivan-a harbde bulunan vekilleri de tasdik etdiler. Bununlaberaber hukrn-i i'dam soyle idi: Nefer Halim, teheooiiren bas-ladt/!~ fi'l -i katli, ta'ammiiden ihmal eyledigindeti ve refiki de,(18) Vilayet-i Selase: Oc;:Vilayet, yani: Manastir, Selanik, OskOp,

47


24/82

estui-yt katlde, arkadasini men' eylemediginden i'damlannckartir oerilmisdir.

Bu suretle divan-i harb, ebediyyen nammi lekedar ede-eek bir hukum vermis oluyordu. Bu iki nefere verileeeka'zarni ceza, on bes ve bes sene kurek olacakdi. Divan-i harbbu hukmu boyle verdikden sonra, 0 vakte mahsus bir idare,bunu idareten, i'darna tahvil ederdi. Fakat, divan-a harb hak-SIZ bir mu'arnele yaprms olmazdi. Hukm-i i'darrun icrasmda,Sefaret Bastercumam, benimle beraber, seyre gitmek istedi.Divan-i harb reisi, Mufettis-i Umumilik'in bu emrini tebligetdi; fakat, kabul edemeyecegimi reca etdim ve muvafakatetdiler. Yalmz, konsolosun cenaze alayi giderken, bataryambes top endahtma rne'mur olmusdu, Bunu yapdim. Maa-mafih bu vak'adaki haksizhgi, hit; bir vakit unutamayaca-~m.KOQANA'DA319 senesi Eylulunde, kendi israrim iizerine, Bulgaristan hu-dudunda Kocana'daki Piyade Yirminei Alaym Birinei.Taburu'na, (8) ay piyade hizmeti gormek iizere, gonderildim.Maksadim, Bulgaristan hududu civarim gormek ve bu siradabircok kita'at-i redife silah altma almmakda oldugundan,harb halinda geri kalmamak idi. Bir ay sonra tabur karakol-lara dagildrgmdan On Dokuzuneu Alay'm Birinei Taburu'-nun Birinei Boliigii'ne ta'yin olundum, Bu sirada Sultantepecivannda, Kitka nam mahalde, muhtelif miifrezelerle iki yiizkisilik bir Bulgar cetesi arasmda vuku' bulan musaderneyeiki yiiz neferle istirak etdim. Araziyi iyi kesfedernemek vemufrezelere kumanda eden miralayin tevhid-i harekat ede-memesi dolayisiyle, musaderne geeeye kadar uzadi; cete defirar etdi.

48

Ertesi giln ta'kib hususunda vukU' bulan' israrrmi tabu-run binbasisi reddeddi ve bilahire, benim goncligime acidi-~ndan dolayi, maiyyetimdeki miifrezeye benimle gitmemes~-ni emretdigini soyledi. Bu muvaffakiyyetsizlik hakiki birmaglubiyyet idi. Boyle bir t;etenin birkac misli bir kuvvetinelinden ku'rtulmasl beni pek miiteessir etdi ve bu teessiir do-layisiyle, her ne olu'rsa olsun, bir daha tesaduf edeeegim mu-sadematda giindiiz isi bitirrnegi zihnime yerledirdim.

Kot;ana'da bulundugum muddetce Cum'a, Osmaniyye,Qarova ve eivarmi kamilen gezdim. Yalmz, ebeveynimdenayn olmakla beraber, buradaki hayatImdan bayagi rnahzuzoluyordum. Kumandan Mirliva Ali Pasa da, 9ahmak husu-sunda, her turlu toshilatda bulunuyordu. Efrad gaayet iyiidi. Yalmz, burada ta'Iimlerde ve vezaif-i sairede kanuna ta-mamiyle ri 'ayet.etdigimden, zabitan biraz memnun degildi.

USKUB'DESekiz ay sonra, ii9 yiiz yirmi senesi nisanmda19 siivari hiz-metini ifa i9iin On Altmci Suvar'i Alayi'nm Uskiib'debulu-nan boliigune ta'yin olundum.Pek. memnundum. Burada yalmz bulunacakdlm. Buradazabitandan her turlu vezaifin tamami-i tatbikini istedigim-den, evvelce kendi keyfine ahsrms olan bu efendiler hie mem-(19) 9.S. Aydemir , adrqecen eserinde, buradaki cOmle leri aynen: "Sek iz ay son-ra 320 nlsarumn yirmi ik inci gOnO(5 mayrs 1904) A ltmc: SOvari A layi 'run,

Oskup ' te bulunan b610g0ne sOvari s ta j i icin nakledildim. Pek memnundum.Burada yalruz bu lunacak t rm . Tal imleri s ik lasurdirn. Gene zabit ler memnundegi ld iler . Hat tabi rini hapsettim. Ama is ler de yoluna girdi" ek linde sade-leti rmiti r (C: 1, s. 491) ..Gerek Enver Paa 'mn kendi e l yazsiyla c lan bu sunulan belgede, gerek AI -manoa oto-biyografide bu cOmleler biz im naklett iqirniz ekildedir. 6zell ik lenisan'm 22' si gibi bir gun yoktur . Suvari alayi ise her iki metinde de On AI-IInCI Suvari Alay: olarak yazrhdir.

49


25/82

nun olmadilar. Hat.ta birisini vazifesine adem-i devamIhdandolaYIhabsetmege mecbur oldum.Burada yavas yavas fikrimi degitirmege balamIdIm.

Yalmz hamiyyet sevkiyle me'murlardan is beklemek dogrudegildi, Boyle olsaydi kanuna, kanundaki cezalara ihtiyacgoriilmezdi. Binaenaloyh, her seyden evvel, hukurnetin vazi- .fesini hiisn-i suretle if a etmesi i~iin, kavanrnin tamamj.] tat-bikini te' rnin etmek lazrmdi, Cunki madun mafevkins ita'atetmezse, mafevkler dairna madunun gonliinii alarak is gor-diirmege, dolaYIsiyle, onun keyfine tabi' olmaga mecbur idi.Mafevkine karI gelen zabita bir sey yapIlamadI~ gibi, rna-fevkler de iktidarsiz ve ma'tuh olduklanndan, madunlanmkendilerine ita'at ettireesk hasso kalmamIdl. Bu halin deva-mi memleketin mahvi demekdi. Buna sebeb ise, idare-i Ha-midiyye idi. Fi'len ma'lul ve ik.tidarsiz olmasmdan sarf-I na-zar, .sakat olan bir miralaym firkaca, tekaaiidii yazIldI~ hal-de; Istanbul'a gonderilecek birkae yuz altan veoradaki birdostunhimayesiyle, biraz sonra, kudema-yi umera-yi aske-riyyedendir diye mirlivahk fermam geIiyordu. Bu hal herkes-de ifa-yi vazife hususunda bir kesel uyandmyordu. Bununicun Istanbul'un su-i isti'malatma nihayet vermek, binaena-leyh bu keyfi idare-i mutlaka yerine, bir idare-i merutaikaame etmek lazim geldigine ve bun dan baska her teseb-bustun) neticesiz kalacagma karar vermisdim.

Bir grin, Uskiib'de, jandarma tensikine me'mur Avustur-ya zabitamndan Yuzbasi Pavlos Efendi ile goriiiirken, bii-tiin bu ihti lal lerin ve yolsuzluklarm mene'en (?) hiikumetinayan-l i'timad ellerde kontrolsuz bulurtmasmdan ve binae-naleyh sedid ve kavi olmamasmdan nes'et etdigini, binaana,leyh Avrupa hiikumatmm tatbik etmek istedikleri islahatmmemleketimizin bu parcasmi bizden avirmakdan baska birnetice hasil edemeyecegini; maa-mMih hamiyyetli Osmanh-50

Iarm her halde gayret ederek, idare-i merkeziyyeyi islah ede-cegini ve Sultan Hamid'in bu hususda pek kabahatli old~gu-nu, soylemisdim. Bu vakit ise heniiz hie bir tesebbusat yok-duo Maa-mafih, ben de oldugu gibi, herkesde fikirler baska-Iasrmsdi, Vatanm gitdikee gird-ab-i felakete yaklasmakda 0 1 -dugunu herkes anhyordu. Hristiyanlan himaye maksadiyIeAvrupa'nm mudahalesi , memleketde, evvelkinin aksi bir mii-savatsizhk hasil etmisdi. Simdi Islamlarm hie bir isine bakil-rmyor, me'murlar Avrupa'nm nazar-i dikkatinin ma'tuf oldu-gu Hristiyan teba'a ile mesgul oluyordu. Onlara karsi yapi-Ian haksiz bir mu'amelenin miisebbibi derhal tecziye edili-yor, otede Islamlann hakki aranrmyordu. Djge~ tarafdan ec-nebi zabitan ve me'murinin vucudu (varhgi), Islamlar iize-rinde fena bir te'sir yapiyor, bunlardayavas yavas bir kinuyandmyordu. Fakat idare-i sabikamn mu'amelesi karsism-da kimse sesini cikararmyordu.MUFE'ITi$LiGE ATANMA VE KOLAGALIGINA TERFiAlb ay sonra, itib'de alaya iltihak ile iki ay orada kaldrm.Nihayet iki sene sunuf-i muhtelife (degisik smiflar) hizmetibitmis oldugundan, Manastir'a, Ordu Merkezi'ne avdet et-dim. Erkan-i harbiyye birinci su'bede Re'fet Bey'le on besgrin, on bes grin de Miralay Hiiseyin Bey'inIkinci Su'bede ca-hsdikdan sonra,o vakit yeni teskil edilmis olan, ManastirMmtaka-i Askeriyyesi Ohri , Krrcova Mmtakalari Mufettisl i-gi'ne ta'yin alundum. Ve ~4 Subat 1321 tarihinde, ale'l-usul,. kolagahgma terfi' eyledim.

. Bu vazifeyi biiyiik bir hahisle kabul etmisdim, Bu vesileile bireok yerlergorecek, bircok kita'at-i askeriyye ile beraberbulunacak, hem- orduyu iyi tamyacak, hem de asker ile bir-likde musademelerde bulunarak tecriibe gorecekdim. Artak

51


26/82

rnu'avinim Mumtaz Yuzbasr Ali Efendiilebirlikde gezmegsbaslarmsdik. Bircok koy ve orman taharrisinds bulunuyor vemuhtelifmiifrezelerle, mevcud olan Bulgar ve Rum cetelerinita'kib ediyordum. Bu hususda bitmek tiikenmek bilmez birfa'aliyyst ve hahi~ meveud idi. Mmtaka Erkan-i Harb Reisi'-miz Hasan Bey, bu hususda daima beni ileri surerdi. Ba'zanbir ay devam etmis rnutemadi birta'kibi mute'akib ikinci birvazifeye me'mur olurdum.Fakat, hi~ bir vakit azicik biradern-i ho~nudi (hosnutsuzluk) bile izhar etmedim. Maksa-dim sahsimi, menfa'at-I sahsiyyemi dusunmeyerek memleke-te ifa-y; hizmet etmekdi. Ceteler ve muhtelif ih.t ila] komitele-rinin maksadl arm m, hiirriyyetle kansik, lisamm tekellumetdikleri memleketlerin hesabma cahsmakoldugunu herkesbiliyordu. Bunlann vucudiyle hukumat-i mu'azzamamn mu-dahalssi artiyor; memleketde asayi~ yok, miifrezeler calismi-yor, deniliyordu, Bu sozu ortadan kaldirrnak, mudahelanazaltmak, bu suretle hayat-i memleketi bir muddet dahacare-i tedavi bulununcaya kadar elde bulundurmak lazrmdr.Bunun (icun) Mmtaka Kumandamrmz Ferik Hadi Pasa'mnve Erkan-i Harbiyye Reisi Hasan Bey'lerin de, her turlumes'uliyyeti iizerlerine alarak calismalan ve ark'adaslarm dagayreti neticesi, Manastrr mmtakasmda, ana sir-i muhtelifecetelerinin kesretle bulundugu mmtakada sik sik muhtelifceteler tenkil ediliyordu. Busuretls, iki sene zarfmda, yalniz,kumanda etdigim miifrezelerle, ell i dort musademede bulun-dum.QETELERLE QARPI$MALARKitka musademesi gozumun onunde bir ders-i ib;et oldugun-dan; cetelere tesadufdo, derhal, firarlarmi men' icun , sadecebir ihatadan sonra yaklasilacak noktayi bizzat kesfederek ki-

52

saca hucum etmek caresine tevessiil etrnisdim. Bu suretlesen' ve ehemmiyyetsiz zayi'at la daima muvaffak oluyordum.

Iste boylece, Manastir .kazasmm Morihova nahiyesinde21 Mart 322 tarihinde iven tashklarmda, iven koyunden onalb Bulgar koyluyti katleden Giridli Kapdan Iskalidis ku-mandasmdaki yirmi bir kisilik Yunan cete, iclerinden biriyarah olarak ber-hayat kalmak iizere, mahv edildi . Askerdenbir hafif yarah verildi.

25 Agustos 322 tarihinde, aym nahiyede Podimerce - Pe-talina yolu simalinde, dokuz kisilik Yunanh Apostol Kapdancetesi mahv edildi. Askerden hie bir zayi'at olmadi.

13 Tesrin-i evvel 322 tarihinde Podimerce - Sultanyamkulubeleri yolu civarmda, tashkh ormanda, buyuk bir Rumcetesiyle musademe edildi. Gece saat ikide Papadiya (Papad-ya) kuliibelerinden hareket etmis olan mufreze, gunduz saatyediye kadar mutemadiyen yurudukden sonra, musaderneyetutusdu.i'I'ashkda ihata olunan on iki kisilik bir Yunan ~~te-

J siydi. Bu srrada civarda bulunan diger ceteler de bizi ihataediyordu. Fakat ihata olunan cetenin, derhal hucum edile-rek, mahv edilisi; digerlerini tevakkufa mecbur etrnis ve son-ra iizerlerine vuku' bulan ta'arruz, ric'ate mecbur etmisdi,Bu musademede Kalkandelenli nefer Oruc sehid oldu ve Po-dimerce koyii civarmdaki tepeye defnedildi. Aynca ii~ de ya-rali vard1.2()(2 0) K ar ab ek ir P a sa .Ittlh a d v e T era k ki k on u su n da k i a n rla n e s erin d e, b u o la yi s u

sek i ld e an la t rna k t a d i r :"1 1 Tesr ln-i ew e! . O < ;:O n eOv el T a bu ru 'y la u z un b ir t ak ib e < ;: Ik tl k.E n ve r B e ymO f re z ey e k um a n d a e d iy or d u. Yuzbas t N iy az i v e S tru f a r k ad a sla n m T ay ya r(Me~rQ ti yye t d e v ri nd e HOr ri ye t v e j 't il a f' a yardim ic in d a ga c rk a n) ile T ev fikv e m m t ak a da n m O m ta z k ola qa s: S erv et B ey 'le r b era be rd i. B O tO n b u a rk a-d a s la rla d a ha ilk _9 0n d en b eri h er s ey i acrk k o nu s u r v e 9 6 rO~Or dO k . (BO t Onb u a r ka d a s la r Manastir'da e em iy et in f ed a k a r u z uv la n id il er ): H A YAT I M e s e-rin d e o ld u gu n da n b ura d a k rs a ca k a yd e de yim k i, h a re ka trrru zrn o n O


27/82

'I'esrin-i evvel 322 tarihinde aym nahiyenin koyun-de21 Bulgar eetesiyle mufrezenin birkismi musademe etdi.Zabitin beceriksialigi dolayisiyle bir nefer sehid, eskiyadanda biri telef oldu.- Nisan 322 tarihindo Demirhisar nahiyesinin Delmefce

koyii civarmda, acikda bir Bulgar cetesiyla vuku' bulan mii-sademede bir saki maktul, dordu hayyen (diri olarak) der-dest edildi (ele gecirildi). Askerden zayi'at yokdu.4 MaYIs 322 tarihinde Disolay koyunds on bes kisilik,Petso (Pesoj') kumandasmdaki Bulgar cetesiyle vuku' bulanmdsademedeceta kamilen maktul ve mahruk oldu. Asker-den bir nefer hafifca basmdan mecruh 01du.22

Nisan 322 tarihinde, mezkur koy civarmdaki manastir-da, ormanda vuku' bulan musademede bir kisi mecruh oldu.

gOnO Kaymakc;alan dagmln imal inde orman ic;inde bir Rum c;etesiyle mu-sademe etti , Ve on bi r k i il ik c;etey i yok et tik . Bizden de bi r sehi t, yedi haf ifya ral i va rdi . Gar ip bir tesadOf bugOn rarnazanm al trs i id i. $ehit neferin adtHamazan 'di ve kendis i de oruc lu idi " is: 122-124).

(21) Tesrln- i evvel aymm hangi gOnOolduqu ve kt iyOn a d t Enver Pasa tarafln-dan bos br raknr rustr r .Ancak elimizdeki metinde bir Bulgar c;etesiyle c;arplll-d lgmln yazlldlgl aciknr. Bu yOzden, Almanca oto-biyografide yanlrshkla Yu-nan cetesi ibaresinin yer aldlgl dOOnOlebileeektir.

(22) $.S. Aydemir, bu koyun admi Dersolay olarak okumustur. KarabekirPasa'run eserinde ise Lisola deni lmist i r , Karabekir Pasa bu olay la i lg il i ola-rak unlan yazrmstr r :"Mmtaka Kumanda.nllgmdan Erkan-I Harb Koiagasl Fethi (Fethi Okyar). En-ver Bey'in (Pasa) LisolaktiyOnde bir Bulgar yetesiyle rnusademeye tutustu-gunu, c ;abuk ne kadar at il crkarab ihrsern musaderne verine yetimekl ig imiz -emrini get irdi . Tafsilan HAyATIM baslikh hatrramda yer tutan bu musads-me; benim ilk ates vaftizim oldugu kadar Enver Bey'le samimi anlamakl lg l-rruza sebep oldugundan benee cok kiymetli bir hanradtr. Enver, Fethi veben, Oc;erkan-i harb, bi r karg irku le ic; indeki komi teler le aramrzda sekizadim rnesafede sabahladik. Bi rkac; e l ben de ates et tim. Bu 17 MaYls 1906(4 MaYls 1322) persembe gOnO idi . 13 Bulgar komi teeisi tepelenrnist i. " (S:104-105).

54

Bu musademede yalmz ben, sag kaynagimdan yaralandim.Bir ayda tedavi olabildim.

Noska (Toska?)23 nahiyesinin Ehlova orrnanlarmda birRum cetesiyle 14 Haziran 322 tarihinde vuku' bulan musa-demede eskiyadan ii~ii maktul oldu. Askerden zayi'at yokdu.

25 Kanun-l sani 322 tarihinde Pirlepe'nin Nikodim kdyucivarmda bir Bulgar cetesiyle vuku' bulan rnusademede cetereisiyle birnefer maktul oldu. Askerden zayi'at yokdu. Bugeee ve mute'akibi geee, yanm metre kar icersinde/" ve gaa-yet arrzah arazide icra edilenve her def'asmda on ii~ sa'atimtidad eden (suren) yiiri iYu~lerde ayaklarrm donmus ise de,kar ile ogusdurarak tedaviye muvaffak olabilmisdirn.

7 'I'emmuz 322 tarihinde Pirlepe - 'I'ikves kazalan arasm-da Nikodim, Rakla koyleri civarmda tesaduf olunan iki yiizelli kisilik bir Bulgar cetesinin Rakla tasligmda tesaduf olu-nan ve ii~zabit kumandasmda bulunan, borazan ve mehterIevazrrm miikemmel ve, Bulgar ordusu asked firarilerindenmiirekkeb olan.. elli alb neferden murekkeb ihtiyat kuvvetidort sa'at zarfmda kamilen mahv edildigi gibi, 0 giin ve erte-si gun iera olunan taharride tesaduf olunan mezkur ceteninmuhtelik aksammdan seksen bes kisi itlaf edildi. Miifreze-den dort sehid ve yedi yarah vardi.

12 'I'emmuz 321 tarihinde Vodina'nm kazasmm Pojar ko-yiinde vuku' bulan musademede eskiyadan on dort telefvuku' bulmus, askerden hie bir zayi'at yokdu. Kaymakcalan(23) Noska veya Toska sekl inde okunmaya slver ls li olan bu ad, Tahsin Uzer' inha tiralannda her yerde Noska; Kolagasl Al i Cevad Bey 'in Cografya sozlu-

gOnde de Toska olarak yaznrmsnr . $emsedd in Sarnl Bey'deki okunusuNoska'dir,

(24) Burada da, Enver Pasa'nm hat lratml sade bir di lle yazmak is ted igini bel irt irbelirtilerden bir b a s k a s t yer almaktadi r, Pasa, once "yanm metro kar tahtm-da" yazrrus, sonra yanma "kar ic;ersinde" ibaresini eklemistir.

55


28/82

Daglari'nda butun bir gece yiirqyii~ii mute'akib gayr-rma'lum bir arazide vuku' bulan ve ii9 yuz evli bir koyde, koy-hiler de istirak etdigi haldo vuku' bulan bu miisademe demuvaffakiyyetle neticelenmisdi.

Bu muvaffakiyyat (basarrlar) neticesinde DorduncuU9iincii Meci(iI nisanlanyla Dorduncu Osmani nisan larrrn v~altm liyakat madalyasmi aldrm ve kolagahgmdan bir bU9Uksene sonra ya'ni 31 Agustos 322 tarihinds, fevkaladeolarak,binbasihga terfi' eyledim.25

Bir arahk Kolonya'da Arnavudluk istiklali fikriyle ortayaatrlrms oldugu soylenen istaryah Kani Bey ve rufekaasminta'kibine me'muren yuz neferlik bir miifreze ile ii9 ay Kolon-ya kazasi merkezi olan Hersaka'da26 kaldrm. Bu srrada,esna-YI devrde, elli neferlikmiifrezemle yetmis kisilik birYunan cetesine Gramos Ormanlan'nda uzakdan tesaduf et-dim, Kisa bir musademeden sonra cete firar etdi. On bir sa-'at, gaayet arizah Aryar ormanlarmda muternadi vuku' bu-lan ta'kib neticesiz kaldi. On bes gun sonra Varicobanit civa-rmda on bes kisilik bit Rum cetesi ormanlar icinde kayboldu.Orada ta'kibe brrakdigim yirmi kisilik, Ergirili Hamdi Onba-si kumandasmdaki miifreze, on alb kisilik bir islam e~kly/acetesiyle musademe ederek iki kisiyi itlaf etrnis (idi). Asker-den iki yarali vardi. Kani Bey'in istimam iizerine ben demufrezenin msfiyle Kesriye iizerinden Manastir'a avdet et-misdim.(25) $ .8. Aydemir' in yaYlmladlgl s ic ilozet inde (Age. C:3, 8: 693-694) 30 Agus-tos 1322 seklinds kayrthdir.(26) Kolonya kazasrrun merkez ininasr! adt Enver Pasa taraf lndan bos br rak il-

ml, yazllmamltlr .Buradaki ad, $emseddin 8ami'nin KaamOsO'I-a'lam'ln-dan (C: 5, s.3766) ahnarak taraft rruzdan Herseka ssklinde yerine konul-muster . Aynl ad , Kolaqas: Al i Cevad'm Memalik- i Osmsniyve 'n in Tar ih veCografiya Lugatlnde i rsek ya da Ersek gibi okunacak bic;: imdeyer alrrustrr .

56

Butun bu cidal, kendini bilenleri dusunduruyordu, Hergun imha edilen cetelerin yerine yenisi zuhur ediyordu. Hu-kumet, bunlarm men'ine karsi, icra-yi te'sir edecek iktidarigosteremiyordu. Avrupa'nm hiikfrmetlerinin i 'timadirn kay-betmis olmasi, artik Osmanh Hukumeti'nin Rumeli kismmmelden eikacagi hissini vermeye baslarmsdi. Arnavud vatan-daslarirmz bunu derk ile kendi baslarimn caresine bakrnagasavasdilar. Onlar da memleketlerini istl la edeeek Yunanilikfikrine karst silahlanmis idiler. Bu hal-i kesmekes icindeherkestde), boyle her gun olmekden veya mezellet icinde ya-samakdansa, istanbul idaresini duzeltrnege savasmak; boy-Ieee, ya vatam busbutun kurtarmaga veyahud bu ugurdasanh bir suretde olmege savasmak hahisi uyanrmsdi. Fakathenuz bunu kuvveden fi'le cikarmak icun bir tesebbus yokdu.OSMANLI HURRiYYET CEM'iYYETi'NE GiRi$Nihayet 1322 Eylulunde Selanik'e gelrnisdim. Orada, amcamMumtaz Yuzbasisi -simdi Kolagasi- Halil ile konusuyorduk,Evvelee onunlaAnadolu'da, Bulgar cetelerine musabih cete-ler teskil iyle halki uyandirmagi, hie olmazsa boylece Anado-lu'yu Rumelinin ugramasi vmuhtemel oldugu inkisarndankurtarmagi dusunrnusduk. Bana eski fikrimde sabit olup 0 1 -madigmu sordu ve nihayet, Selanik'de butun memleket icundusundugumuz gibi cahsmakuzere bir eem'iyyet mevcud ol~dugunu soyledi. Ve kendisinin de dahil oldugunu, alelusul,kimseye soylemeyecegime yemin etdirdikden sonra soyledi.Tramvayda, 0 vakit hasta olan, simdiki Viyana Atasemilite-ri, simf arkadasim Kolagasi HafIZ Hakki 'Bey'i ziyarete gidi-yorduk. Orada zrmnen Hakki Bey'e acdik. 0 da biraz mute-reddid idi. Avdetde dusunuyordum. Seraiti sordum: Memle-ketde idare-i mesrutanm te'sisine cahsmak, 1293 Kanun-l

57 "


29/82

Esasisi'nin tatbikini te'min etmekden ibaretdir, dedi. Zatendefa'atle eskiya musademesinde olums ma'ruz kalrms oldu-gumu ve orada olsem vatamma buyuk bir hizmet etmedendunyayi terk edeeegimi tahattur etdim ve bu yoIda olursern,hie olmazsa, vicdanen musterih oliiriim diyerek muvafakatetdim. Fakat usul vechile hey'et-i idareye arz-i ma'Iumat edi-lecek, cevab almacak, sonra cem'iyyete merasim-i mahsusasidahilinde girecekdim. Evde amcamdan ayrildrm.

Ertesi gun Manastrr'a avdet edecekdim. Kendisine hur-met etdigim ve namusuna emin oldugum Rusdiyye mu'alli-mi, Selanik Rusdiyyesi Mudiri Binbasi Tahir Bey'e -simdiBursa Meb'usu-f? ziyarete gitdimdi. Kendisine, (bana) buyolda bir teklifde bulunuldugunu soyledim. Evvela, yuzumesorucu bir nazar frrIatdi -fakat ben, hulus-i kalb iIe soyledi-gimden bu nazara ehemmiyyet vermernisdim- sonra: Benianlarnaga mi geldin? Maa-rnafih soyleyecegim. Boyle bircem'iyyet var. Ben de dahilim. Sen de giro Iyi olur, dedi ve er-tesi gun hareket edecegimi soyleyince: 0 halde haydi, erka-hm, dedi. Ben bir ufak kutubhanede bekledim. 0 gitdi. Birazsonra gelerek: Mtifettis-i Umumilik irefakatinde bul'unanPristineli Erkan-i Harb Binbasisi Hakki Bey'in28 geIip evdengece sa'at ikide beni alacagmi ve onun goturecegi yere gidipmerasim-i mahsusasi dahilinde yemin ile cem'iyyete gi'rece-gimi, soyledi. Ben de, pek iyi diyerek ayrildim. Artik geceyibekliyordum.

Enistem, .Selanik Merkez Kumandaru, Yaver-i SehensahiMiralay Nazrm Bey'in evinde idim. 0 gece ziyafet vardi, Ye-( 27 ) Oze l li k l e , Osmenlt MOe/lifieri a dh d ege rli es eriy le ta ru nm rs ola n B urs al!

M eh m ed T ah ir B e y'd ir. 1 86 1'd e B u rs a 'd a d og m u , 1 92 6'd a is ta n bu l'd a 01 -mOWr (Me yd a n L e ro u ss e ).

(2 8) 2 0 O ca k 1 31 6'd a m e zO n o la n E lli O yO nc O S IO If k urm a yla n nd a n E m ln o glui sma i l Ha k k i B e y'd ir. B in ba s i ik e n e m e kliy e ayr i l rms, B u rs a v alis i ik en 01 -m u s te r. (ls k ora , A ge , C : 1 , S : 1 94 ).

58

megi mute'akib misafirler kumar masasi basmda toplanrms-di, Ben ise, kulagrm kapuda oldugu halde, ayakda seyredi-yordum. Sa'at ikide kapu calmdi. KapUYI acdim: Hakki Beyidi. Nazrm Bey'e Manastir'dan gelmis bir arkadasirm gorme-ge gidecegimi soyleyerek sivil 'mu~ambam129 giydim. Revel-verimi cebime koydum, Allah'a mutevekkil olarak crkdrm.Kafe Kristal'e gitdik. Orada birkac ki~i oturmusdu. Salamvererek oturduk. Biraz sonra yalmz bir siviI ve ikimiz kaldik.Oradan, kapuda duran, bir beyaz beygirli arabaya bindik.Yahlar Caddesi'ni ta'kiben Deppoy'a dogru inmege basladik,Yolda bu sivili Hakki Bey takdim etdi: Posta ve Telgraf Bas-katibi Tal'at Bey, dedi -simdi Meclis-i Meb'usan Reis-i SanisiTal'at Bey_.3oKalbimde kendisine karsi buytik bir muhabbethissediyordum. Demek bunlar butun tahayyulati kuvvedenfi'le eikarmaga tesebbus etmislerdi. Alatini 'I'ugla Fabrikas1'-nm sokagmdan biraz evvel arabadan indik. Arabacmmpara-Sl verildi, savuldu. Hakki Bey orada kaldi. Ben Tal'at Bey ileberaber sokaga girdim. Moydanhga cikan kosede durduk.Tal'at Bey, cebinden ~lkard1~ siyah bir gozIiigu gozlerineyerlesdirdi. AItmda siyah bir bez olmakla beraber.icuz'i etrafseeiliyordu. Maa-mafih Selanik'in yabancisi olmak dolayisiy-Ie buralan bilmiyordum. Bir bahceden iceri girdik. Bahee ka-pusunda: Kimdiro? dendi. "Hilal" parolasi verildi. 0 bekle-yen beni aldi. Tal'at Bey disarida kaldi. Bir tas merdivendeneikdik. Sagda bit odaya girdim. Orada yalmz kaldrm. Hafifbir lamba ziyasi odayi tenvir ediyordu. Perdeler kapahydi,(2 9) B u r-a d a o ku ya m a d iq tm r z b ir k elim e vardir. $.S . A yd em ir bu nu m u sa rn ba

o la ra k o k um u s tu r, T a ra h rru zd a n d a rn us a m b a y a zilm t s o lm a k la b e ra b er, k e -l im e n i n m u s e m r n a ' ( rn u s a rn b a ) o k u nm a y a e lv er i li o lm a d l g l b el ir gi nd i r.

( 30 ) i tt ih a d v e T e ra k k l 'n in O n lO T a l' a t P a s a 's rd i r. M e cl is - i M e b'O s a n , II . M e r Ot iy -ye tin ila nm d a n s on ra , 1 7 A ra l!k .

halil erdoğan cengiz - enver paşa anıları

Documents