g|Ðr` eovr nÜxvrofai.s3.amazonaws.com/organic farming training manual_marathi.pdf · definition...

73
1 g|Ðr` eoVr nÜXVr à{ejU nwpñVH m ** gmXaH V} ** _hmamï´ Am°aJ°{ZH \ m{_ªJ \o SaoeZ, nwUo (_m°\ ) 1038/11, âb°Q Z§. 5, ~mbmOr {Zdmg, n{hbm _Obm, H m°g_m°g ~±H boZ, {Xn ~§Jbm Mm¡H , _m°Sob H m°bZr, nwUo - 411 016 \ moZ Z§. (020) 25659090 / 32907302 Email :- [email protected] Website :- www.moffindia.org

Upload: others

Post on 04-Aug-2020

4 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

1

g|Ðr` eoVr nÜXVr

à{ejU nwpñVH$m

** gmXaH$V} **

_hmamï´> Am°aJ°{ZH$ \$m{_ªJ \o$S>aoeZ, nwUo (_m°\$)

1038/11, âb°Q> Z§. 5, ~mbmOr {Zdmg, n{hbm _Obm,

H$m°g_m°g ~±H$ boZ, {Xn ~§Jbm Mm¡H$, _m°S>ob H$m°bZr,

nwUo - 411 016

\$moZ Z§. (020) 25659090 / 32907302

Email :- [email protected]

Website :- www.moffindia.org

Page 2: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

2

AZwH«$_m{UH$m

A.H«$. {df` nmZ Z§.

1 àñVmdZm 3

2 g|Ðr` eoVrMr à{Vkm 4

3 g|Ðr` eoVrMr _ybVËdo 5

4 g|Ðr` eoVrMo OmJ{VH$ ñWmZ 8

5 {nH$m§À`m gai, gwYmarV d g§{_l dmUm§Mr {ZdS> 11

6 Or.E_. {nHo$ - AZ¡g{J©H$ OZwH$ n[adVuV AÞ KmVH$ 15

7 {~`mUo / ~oUo / H§$X g§ñH$ma 19

8 noaUr - bmJdS> nÜXVr 23

9 g|Ðr` eoVrV Xoer JmB©Mo _hËd 30

10 nrH$ nmofU ì`dñWmnZ 33

11 Jm§Sy>i IV, Jm§Sy>i nmUr, Ordm_¥V, A_¥VnmUr, A°amoJ«rZ, gáYmÝ`m§Hw$a 42

12 ~hþJwUH$mar n§MJì`mMm dmna Amdí`H$ 48

13 H$sS> d amoJ ì`dñWmnZ 52

14 VUm§Mo ì`dñWmnZ 57

15 AmÀN>mXZ (Mulching) 61

16 ñd`§em{gV à_m{UH$aU nÜXVr (PGS) 63

17 g|Ðr` eoVr _mbmMo {dH«$s ì`dñWmnZ 70

Page 3: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

3

àñVmdZm g|Ðr` eoVr hr EH$ OrdZ nÜXVr Amho. Ho$di {nH$m§Mo CËnÞ dmT>{dÊ`mnwaVr hr g§H$ënZm _`m©XrV Zmhr. `m_wio

g§nyU© _mZdOmVrbm `mMm \$m`Xm hmoUma Amho. „Ogm Amhma Vgm {dMma‟ AgVmo. gmpËdH$ AmhmamÀ`m godZmZo

Ë`m§Mm H$m¡Qw>§{~H$, Z¡VrH$, gm_m{OH$, Am{W©H$ d _mZ{gH$ {dMma hmoUma Amho. Aem `m n{dÌ eoVr nÜXVrH$S>o EH$

^{º$nyU© ^mdZoZo nmhÿZ Ë`mMo Adb§~Z H$aÊ`mMr JaO Amho, OmJ{VH$ Vmn_mZdmT>, àXwfU, AÞgwajm `mgd©

àíZmda g|Ðr` eoVr nÜXVr hm AË`§V à^mdr Cnm` Amho. \$º$ Ë`mÀ`m emór` Ñï>rH$moZmVyZ Aä`mg

H$aÊ`mMr, H$mb~ÜX H¥${VH$m`©H«$_ AmIÊ`mMr d Ë`mMr à^mdr A_§b~OmdUr H$aÊ`mMr JaO Amho.

eoVH$-`m§Zr H$_r IMm©Mr, {~ZH$Om©Mr d emídV eoVr nÜXVr Zo_H$s H$er H$amdr ho {eHw$Z KoVbo nm{hOo d

J«mhH$ OZVoZo g|Ðr` AÞgodZmMo _hËd g_OyZ agm`Z_wº$ AÞmMr _mJUr Ho$br nm{hOo. amgm`{ZH$ eoVr

H$aUo gmoS>ë`mZ§Va n{hë`mM dfu nyduEdT>o {Zìdi CËnÞ {_idVm `oVo nU Ë`mgmR>r {nH$mMo Am`wî`, {d{dY

H$mbmdYrV bmJUm-`m _ybÐì`mMr JaO, H$sS> d amoJ àmXw^m©dmMr doi BË`mXr ~maH$mB©Zo Aä`mgyZ Ë`mda

doioda g|Ðr` nÜXVrMm dmna Ho$bm nm{hOo. ~hþg§»` eoVH$ar amgm`{ZH$ IVo d H$sS>ZmeHo$ dmnaUo gmoS>VmV d

g|Ðr` eoVr H$aVmo åhUVmV na§Vw Ooìhm CËnÞ H$_r {_iVo V|ìhm go§Ðr` eoVrbm Xmof XoVmV. Anwam Aä`mg d

_ohZVrMr H$_VaVm `m XmoZ JmoîQ>r `m_mJMo Iao H$maU AgVmV.

_hmamï> Am°aJ°{ZH$ \$m{_ªJ \o$S>aoeZ, nwUo `m amÁ`ñVar` g§ñWoZo Amnë`m AZw^dr eoVH$ar g^mgXmÀ`m

_XVrZo “ {dkmZmYmarV go§Ðr` eoVr nÜXVr” {dH$grV Ho$br Amho d Ë`mMm \$m`Xm àË`oH$ eoVH$-`m§n ©V

nmohmoM{dÊ`mMm g§H$ën gmoS>bm Amho. `m CÔoemÀ`m gXa „à{ejU nwpñVH$m‟ V`ma Ho$br Amho. gd© g|Ðr` ào_r

ì`º$s, à{ejH$ ñd§`godr g§ñWm, emók d J«mhH$m§Zm hr {ZpíMVnUo Cn`wº$ hmoB©b Agm {dídmg Amho.

ew^oÀN>mgh!

{dH«$_ ~moHo$ IPS (R )

AÜ`j, _m°\$

Page 4: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

4

g|Ðr` eoVrMr à{Vkm

^maV _mPm Xoe Amho. gmao ^maVr` _mPo ~m§Yd AmhoV.

_mÂ`m eoVrda _mPo ào_ Amho.

_mÂ`m XoemVrb nwéf d {ó`m§Zm g_mZ h¸$ Agob.

_mÂ`m XoemVrb nma§nm[aH$ ~r-{~`mUo

Am{U {d{dYVoZo ZQ>boë`m g§ñH¥$VrMm _bm A{^_mZ Amho.

Ë`m nma§nm[aH$ ~r-{~`mUo d

g|Ðr` eoVrMo g§ajU H$aÊ`mMr nmÌVm _mÂ`m A§Jr `mdr åhUyZ

_r gX¡d à`ËZ H$arZ.

_r _mÂ`m eoVrVrb qH$dm AmOy~mOybm CnbãY Agboë`m

newnjr, dZñnVr, àmUr, gyú_OrdO§Vy d

g|Ðr` ~r-{~`mUo `m§Mo g§ajU H$arZ.

_r nmÊ`mMm `mo½` dmna H$arZ d ObMam§Mo g§dY©Z H$arZ.

_r g|Ðr` IVo d ~r-{~`mUo V`ma H$éZ Ë`m§MmM dmna H$arZ d

O{_Zrbm {Od§V R>odrZ.

_r _mÂ`m g|Ðr` eoVrV {dfmar Am¡fYr amgm`{ZH$ IVo VgoM

OrdZmË_H$ à{H«$`m Ho$bobo ~rO dmnaUma Zmhr d ~rO

à{H«$`ogmR>r Z¡g{J©H$ d nma§nm[aH$ nXmWm©MmM dmna H$arZ.

_mPr g|Ðr` eoVr d _mPo g|Ðr` eoVH$ar ~m§Yd `m§À`mer {Zð>m

amIÊ`mMr _r à{Vkm H$aV Amho. Ë`m§Mo H$ë`mU Am{U Ë`m§Mm

{dH$mg `mVM _mPo gm¡»` gm_mdbobo Amho.

gm¡OÝ` - J«m_n[adV©Z , nwUo

Page 5: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

5

g|Ðr` eoVrMr _ybVËdo Amnbo AmOmo~m, nUOmo~m Á`m nÜXVrZo eoVr H$aV hmoVo. Ë`mbm nma§nm[aH$ eoVr qH$dm d{S>bmonm{O©V eoVr nÜXVr

åhUVmV. h[aV H«$m§VrÀ`m H$mimV AmYw{ZH$ eoVr nÜXVrMm Adb§~ H$amdm bmJbm. AÞYmÝ`mMr VËH$mbrZ

JaO ^mJ{dÊ`mgmR>r g§H$[aV {~`mUo, amgm`{ZH$ IVo d H$sS> / amoJZeHo$, VUZmeHo$ BË`mXtMm _moR>çm

à_mUmda dmna H$aÊ`mV Ambm d CËnmXZ àM§S> à_mUmV dmT>dÊ`mV Ambo. Ë`mgmR>r \$ma _moR>r qH$_V

_moOÊ`mV Ambr. O{_ZrMr gwnrH$Vm, Ord {OdmUw§Mm ~ir {Xbm Jobm. emók ho _mÝ` H$arV ZmhrV. na§Vw

Ë`mgmR>r O{_ZrMr gwnrH$Vm, Ord {OdmUw§Mm ~ir {Xbm Jobm. emók ho _mÝ` H$arV ZmhrV. O{_ZrMr H$_r

CËnmXH$Vm d {ZgJm©À`m Ag§VwbZm_wio CX^dUmao {nH$mdarb ZdrZ AmOma `mMoM ÚmoVH$ Amho ho _moR>çm _ZmZo

_mÝ` H$am`bm hdo. gZ 1960 n`ªVMm H$mi dmS>d{S>bm§À`m Z¡g{J©H$ / g|Ðr` eoVrMmM hmoVm. gZ 1960 Vo 1980

n`ªV AmYw{ZH$ amgm`{ZH$ eoVr nÜXVr pñdH$mabr Jobr. amgm`Zm§Mo {deofV: H$sS> d amoJZmeH$m§Mo Xwîn[aUm_

OmUdë`mZ§Va 1980 Vo 2000 H$mimV EH$mpË_H$ eoVrnÜXVr = amgm`{ZH$ + Am`.nr.E_. åhUOo EH$mpË_H$

H$sS>amoJ {Z`§ÌU nÜXVrÀ`m eoVrda ^a XoÊ`mV Ambm. åhUyZM Amåhr g|Ðr` eoVrbm

“{dkmZmY[aV g|Ðr` eoVr V§ÌkmZ ” Ago g§~moYVmo. `m nÜXVr_Ü`o dmS>d{S>bm§À`m „AW©nyU© ‟ nÜXVr d

AmYw{ZH$ _mZd d emókm§Zr bmdboë`m Cn`wº$ emoYm§Mm g§J_ gmYbm Amho. Ago emooY Oo {ZgJm©bm XwImdUma

ZmhrV, n`m©daU gwajrV R>odVrb, Z¡g{J©H$ g_Vmob / g§VwbZ gmYVrb VgoM _mZd, newnjr, O_rZ, hdm,

BË`mXr Cn`wº$ Ord {OdmUw§Zm hmZr nmohmoM{dUma ZmhrV Aem emoYm§Mm \$º$ ñdrH$ma Ho$bm Amho. Xmohm|À`m

g§J_mÀ`m nÜXVrbm „AË`mYw{ZH$ eoVr ‟ åhQ>bo Amho.

Definition of Organic Farming :-

“Organic agriculture is a holistic production management system which promotes & enhances

agro-ecosystem health including biodiversity, biological cycles & soil biological activitya. It

emphasizes the use of management practices in preference to the use of on farm inputs. This is

accomplished by using, where possible, agronomic, biological & mechanical methods, as

opposed to using synthetic materials to fulfil any specific function within the system.”

Page 6: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

6

H$mi ~XbV Amho. F$VwMH«$ ~XbV AmhoV, AmVm OmJ{VH$ ~mOmanoR>oer g_W©nUo ñnYm© H$am`Mr Amho. AmnbrM

Zmhr Va nwT>rb {nT>rMrhr H$miOr H$am`Mr Amho, ñdV:Mo Amamo½` g§ mim`Mo Amho. Am{W©H$ n[apñWVrV gwYmaUm

H$am`Mr Amho d ^maVmbm OJmV gwnanm°da ~Zdm`Mo Amho. Ë`mgmR>r Zo_H$s nÜXV åhUOo {àgrOZ \$m_vJ

(Precision Farming Method) Mr {ZdS> H$am`Mr Amho. Imbrb 5 H$gmoQ>`mbm Iar CVaUmar H$moUVrhr eoVr

nÜXVr {ZdS>m _J Vr amgm`{ZH$ H$m AgoZm. Imbrb 5 H$gmoQ>`mbm CVaUmar H«$m§Vr gmÜ` Pmbr Va BpÀN>V

Ü`o`nyVu hmoB©b.

1. CËnmXH$Vm H«$m§Vr (Productivity Revolution) :- Aer eoVr nÜXVr {ZdS>br nm{hOr H$s Á`m_wio O{_ZrMr CËnmXH$Vm dmT>VM OmB©b, KQ>Uma Zmhr.

h[aVH«$m§VrÀ`m H$mimV Ë`m H$mimVrb ^wHo$À`m JaOo_wio d AÞYmÝ`m§À`m ñd`§nyU©VogmR>r O{_ZrMr CËnmXH$Vm

Jm¡U _mZyZ CËnmXZ dmT>dbo na§Vw AmVm ^{dî`mV O{_ZrMr àV, gwnrH$Vm, H$g, {Od§VnUm H$moUË`m nÜXVrZo

dmT>dVm `oB©b Vr nÜXVr ñdrH$mabr nm{hOo, Ë`mgmR>r {nH$m§Mo `mo½` dmU, {dfmar agm`Zmg _‚mmd, O¡{dH$

H$sS> d amoJ ì`dñWmnZ nÜXVrMm A§JrH$ma Ho$bm VaM O{_ZrMr CËnmXH$Vm dmT>Uma Amho. amgm`{ZH$ eoVr

nÜXVr Mmby R>odbr Va CËnmXH$Vm AmUIr KQ>Uma Amho. go§Ðr` nÜXVrZo Vr KQ>Uma Va ZmhrM na§Vw daModa

dmT>VM amhrb.

2. eoVr_mbmg CËH¥$ï> àV XoUmar H«$m§Vr (Qualitative Revolution ) :- àM{bV amgm`{ZH$ eoVr nÜXVr_Ü o gJù`m eoVr_mbmMo CËnmXZ ^anya {_iVo na§Vw Ë`mMr àV AË`§V {ZH¥$ï>

XOm©Mr AgVo, ÁdmarÀ`m XmÊ`mV nm¡{ï>H$Vm Zmhr, Md Zmhr, ^mOrnmbm Va gËdhrZ Amho, dm§Jo Q>mo_°Q>mo,

AmH$mamZo _moR>o na§Vw ~oMd, _mbmMo eooë\$ bmB©\$ H$_r, Ë`m_wio bm§~ A§VamÀ`m ~mOmanoR>oV nmR>{dÊ`mg A`mo½`,

dmQ>oVM _mb ZmgVmo. amgm`{ZH$ eoVr_mbmMr Md d nm¡{ï>H$Vm H$_r Agë`mZo Amamo½`mg hmZrH$maH$ Amho.

go§Ðr` eoVr nÜXVrZo AË`§V CËH¥$îQ> MdrMo, nm¡{ï>H$ d OmXm eooë\$ bmB©\$ AgUmam eoVr_mb {_iy eH$Vmo,

AmYw{ZH$ wJmV Xoe {dXoemVrb ~mOmanoR> H$m~rO H$aÊ`mgmR>r „ MdrMo d nm¡{ï>H$ AÞ‟ CËnmXrV H$amdoM

bmJob.

Page 7: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

7

3. OmñV Z\$m {_idyZ XoUmar H«$m§Vr (Profitability Revolution) :- AmOÀ`m eoVr nÜXVr_Ü o CËnmXZ OmñV {_iVo na§Vw Ë`mgmR>r IM©hr A_mn H$amdm bmJVmo. Aem n[apñWVrV

{_iUm-`m {Zìdi Zâ`mMo à_mU Aën AgVo. Aemdoir Ë`m _mbmMo ~mOmamVrb ^md H$mogibo Va H$Yr H$Yr

Ho$bobm IM©hr naV {_iV Zmhr, Aer n[apñWVr \$io d ^mOrnmë`mÀ`m ~m~VrV OmñV AmT>iVo. eoVH$-`m§Zr

Aer eoVr nÜXVr {ZdS>mdr H$s Á`m_wio _m\$H$ IM© H$éZ OmñVrV OmñV {Zìdi Z\$m {_iy eHo$b. CXm.

Q>mo_°Q>moMo 70 hOma én o IMy©Z 1 bmI én`mMo CËnÞ {_idbo Va {Zìdi Z\$m \$º$ 30,000 é. {_iVmo.

Ë`mEodOr 50 hOma én`mMoM CËnÞ \$º$ 10 hOma én`o IMy©Z {_idbo Va {Zìdi Z\$m OmñV {_iy eH$Vmo.

{edm` ~mOmamV _mbmMo ^md CVabo Va go§Ðr` eoVH$-`mbm VwbZoZo H$_r ZwH$gmZ gmogmdo bmJob. _mZdmÀ`m

hmVr Zgboë`m Z¡g{J©H$ AmnÎmr CXm. Adoir nmD$g, JmanrQ>, W§S>rMr bmQ>, dmam BË`mXr_wio eoVH$-`m§Zm

Amnbm eoVr _mb KamV `oB©n`©V emídVr dmQ>V Zmhr. Voìhm ^a_gmR> d AZmdí`H$ IMm©Mr àMbrV amgm`{ZH$

eoVr nÜXVrM nwT>o Mmby R>odyZ YmoH$m KoV ahmdm H$m` ? `mda eoVH$-`m§Zr {dMma H$amdm. AmVm “Income Risk

Management Agricutlure Production System” Adb§~Uo hr H$mimMr JaO ~Zbr Amho. eoVH$-`mbm

CËnmXZ (yield ) {dH«$_r ZH$mo, Va CËnÞ (Net Profit) {dH«$_r hdo d go§Ðr` eoVrnÜXVr Vo XoÊ`mg gj_

Amho.

4. emídV H«$m§Vr (Sustainability Revolution) :- S>m°. Oo.Eg.P§da `m§Zr eoV O{_ZrMr ì`m»`m H$aVm§Zm åhQ>bo Amho H$s, “Soil åhUOo Soul of Infinite Life”.

H$moUVrhr eoVrnÜXVr {ZdS>m Or {MañWm`r, {MaH$mbrZ, pñWa, Aì`mhVnUo emídV CËnÞ Vwåhmbm XoV amhrb.

gÜ`mMr àM{bV amgm`{ZH$ eoVrnÜXVr EH$ qH$dm XmoZ h§Jm_ Mm§Jbo CËnmXZ XoVo na§Vw Vr MT>Ë`m H«$_mZo OmñV

CËnÞ, OmñV H$mbmdYrgmR>r, nwT>rb {nT>`m§gmR>r XoUma Zmhr `mMr à{MVr AmO gJi`m§ZmM Ambr Amho.

Page 8: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

8

g|Ðr` eoVrMo OmJ{VH$ ñWmZ

g§nyU© OJmV g|Ðr` eoVr_Ü`o :-

H«$_m§H$ EH$da - Ý`y{Pb§S>, Am°ñQ´>o{b`m d Š`w~m

H«$_m§H$ XmoZ - `wamon Xoe

H«$_m§H$ VrZ - b°Q>rZ A_o[aH$m d

H«$_m§H$ Mmada - ^maV d BVa Xoe AmhoV.

CnbãY AmH$S>odmarZwgma ^maVmV 3 Xebj hoŠQ>a O{_Z g|Ðr` eoVrImbr Amho. na§Vw Ë`mVrb ~arMer

O§JbmV Am¡fYr dZñnVrÀ`m énmV Agë`m_wio àË`jmV 1 Xebj hoŠQ>a O_rZ g|Ðr` eoVrImbr Ambr Amho.

hr AmH$S>odmar Xadfu daModa dmT>VM Amho.

- g|Ðr` {nH$m§_Ü o àm_w»`mZo \$iPmS>o, Mhm, H$m°\$s,_gmbm {nHo$ d _Ü`àXoem§Vrb Am¡fYr dZñnVtMm

g_mdoe Amho.

- JwOamV_Ü o 30 Vo 45 hOma hoŠQ>a O_rZ g|Ðr` H$mnyg {nH$mImbr Amho

- Amo[agm d Am§Y«àXoemV Iyn _moR>o joÌ H$m°\$s bmJdS>rImbr Amho.

- CÎmam§Mb, {_Pmoa_,Amo[agm, Ho$ai, Vm{_iZmSy>, H$ZmQ>©H$ amÁ`m§Zr g|Ðr` eoVr YmoaUmMr AmIUr Ho$br

Amho.

- _hmamîQ>mV ZmJnya oWrb [aOZb ~m`mo\${Q>©bm`Pa S>oìhb_|Q> g|Q>aMo Zmd ~XbyZ [aOZb g|Q>a Am°\$

Am°aJ°{ZH$ \$m{_ªJ Ago Zm_H$aU H$aÊ`mV Ambo Amho.

- ^maV gaH$maMm dm{UÁ` {d^mJ, AnoS>m d H¥${f {d^mJ g§ wº$nUo g|Ðr` eoVr {dH$mgmgmR>r à`ËZerb

AmhoV.

- A_o[aH$m d BVa XoemV 30 XeAãO S>m°bg© {H$_VrÀ`m g|Ðr` _mbmMr _mJUr Amho. g§nyU© OJmVrb

ZmJarH$ {df_wº$ AÞ ImÊ`mg àd¥Îm hmoV AmhoV d Ë`m_wio Xadfu g|Ðr` AÞYmÝ`mÀ`m _mJUrV 25 Vo

30 % Zr dmT> hmoV Amho.

- OJmV gdm©V OmñV g|Ðr` eoVr_mbmMr {Z`m©V ZoXab±S>, S>oÝ_mH©$ d ~opëO`_hÿZ hmoVo, Va Am`mV B§½b§S>

d ~opëO`__Ü`o hmoVo.

Page 9: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

9

- ~opëO`__Ü`o 350 Img g|Ðr` XwH$mZo AmhoV Ë`mV {df_wº$ ^mOrnmbm, AÞ, _m§g, XyY, \$io,

AmB©gH«$s_ BË`mXr nXmW© {dH«$sgmR>r R>odbo OmVmV. H$mo[a`m XoemV 30 % joÌ eoVrImbr Amho. VoWrb

bmoH$g§»`m d joÌhr H$_r Amho. Ë`m XoemV 40 hOma g|Ðr` eoVH$ar AmhoV.

MrZ Xoe :- A\$mQ> bmoH$g§»`m Agboë`m MrZ XoemZo g|Ðr` eoVr_Ü`o Iyn àJVr Ho$br Amho. Ë`mgmR>r H¥${f {d^mJmbm

Green Food Policy V`ma H$aÊ`mMr {Oå_oXmar {Xbr Amho. J«rZ \y$S> H$mnm}aoeZÀ`m emIm XoemV

gJirH$S>o {ZKmë`m AmhoV. J«rZ \y$S> ñQ>moAg©_Ü`o gd© àH$maMm g|Ðr` eoVr_mb {dH«$sgmR>r R>odbm OmVmo.

MrZ_Ü`o g|Ðr` eoVrImbr 3 bj hoŠQ>a joÌ Amho. VoWrb n`m©daU {d^mJmZo Organic Food

Development Corporation (OFDC) bm {dXoemV eoVr_mb nmR>dÊ`mgmR>r {Z`_mdbr V`ma H$am`bm

gm§{JVbo Amho. OFDC OmJ{VH$ à_m{UH$aU §ÌUm åhUyZ H$m`© H$aVo. MrZ XoemV Green Food Mo J«oS>tJ

Imbrbà_mUo Ho$bo OmVo.

{hado AÞ :- 100 % g|Ðr` _mÝ`Vm 3 dfm©Z§Va àXmZ Ho$bobr

A loUr :- amgm`{ZH$ IV d H$sQ>H$ZmeH$ dmna Zmhr.

~ loUr :- WmoS>ogo IV dmnabo na§Vw A{O~mV H$sQ>H$ZmeH$ Zmhr

H$ loUr :- Amamo½`mÀ`m hmZrH$maH$ nmVirnojm H$_r _mÌoV IV d H$sQ>H$ZmeH$ dmnabobo

(Below harmful limits)

- g|Ðr` eoVrÀ`m Am§VaamîQ>r` ñnY}V OJmVrb Xoe ~-`mdmB©Q> _mJm©Mm Adb§~ H$éZ Amnbo {hV

gmYV AgVmV. àË`oH$ Xoe {deofV: A_o[aH$m Ë`m§À`m XoemVrb eoVH$-`m§Mo {hV gm§^miÊ`mgmR>r

Imbrb {Z`_, {Z{_Îmo d ~§YZmMm AmYma KoD$ Xwg-`mMm _mb `oD$ XoV ZmhrV d Amnë`m

eoVH$-`m§Mo ZwH$gmZ hmoD$ XoV ZmhrV.

1. Q>°ar\$ ~°[a`a :-

Am§VaamîQ>r` H$m`ÚmZwgma H$moUVmhr Xoe Am`mV hmoUm-`m eoVr_mbmda 300 % n`©V Am`mV H$a bmdy

eH$Vmo. VodT>r S>çwQ>r ^éZ _mb {dH$Uo Hw$Umbmhr nadS>V Zmhr.

Page 10: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

10

2. Zm°ZQ>o[a\$ ~°[a`a :-

_mbmMr Am`mV {d{eï> XoemVyZ hmoVo ho {Z{_Îm H$éZ ZmH$mabo OmVo. CXm _mb H$mù`m bmoH$m§À`m

XoemVbm Amho dJ¡ao

3. ¸$m{bQ>r ~°[a`a :-

Am`mV IaoXrXmam§À`m _Ouda Adb§~yZ Amho. BÀN>m d JaO Agob VaM _mb KoVbm OmVmo. AÝ`Wm

Ë`mbm Amamo½`mbm hm{ZH$maH$ (un-hygienic), Phytosantiory {Z`_ AWdm _mZdm{YH$mamMo {Z{_Îm

(CXm. ~mbH$m_Jmam§Zm dmnéZ CËnm{XV Ho$bobm _mb Amho ho {Z{_Îm H$éZ _mb ZmH$mabm OmVmo. CXm.

^maVmVbo XyY, {~S>`m BË`mXr).

Page 11: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

11

{nH$m§À`m gai, gwYm[aV d g§{_l dmUm§Mr {ZdS>

h[aVH«$m§VrMr gwédmV g§H$[aV {~`mUo dmnaÊ`mnmgyZ Pmbr. g§H$[aV dmU IVm{edm` dmT>V ZmhrV.

Ë`mda Iyn H$sS> d amoJ `oVmV Oo \$dmaUr{edm` {Z`§ÌUmV `oV ZmhrV d Ë`m_wio {~`mUo, IVo d Am¡fYo `m

{Z{dð>mda IM© Pmë`mZo eoVr nadS>V Zmhr. Ë`m{edm` g§H$[aV dmUm§À`m CËnmXZmg Md Zmhr, XOm©

{ZH¥$ð> Amho, nmofH$ _ybÐì`m§Mm A^md Amho. AmH$mamZo _moR>r \$io / ^mOrnmbm, na§Vw ~oMd bdH$a Iam~

hmoUmao (Shelf life short), bm§~daÀ`m dmhVwH$sbm A`mo½` BË`mXr H$maUm§_wio g§H$[aV dmU ZwH$gmZH$maH$

AmhoV.

g|Ðr` eoVr_Ü`o {nH$m§À`m gai qH$dm gwYm[aV qH$dm g§{_l dmUmMr {ZdS> H$aUo hm _hËdmMm ^mJ Amho.

H$mhr nma§narH$ {~`mÊ`m§nmgyZ AmOhr CÎm_ àVrMo Mm§Jbo CËnmXZ {_iVo. Ë`mda VwbZoZo H$sS> d amoJmMm

àmXw^m©d H$_r Amho. XwX¡dmZo OwÝ`m {~`mÊ`m§Mo g§dY©Z (Seed Bank) `mo½` V-hoZo hmoV Zmhr. _hmamï´>mVrb

H¥${f {dÚmnrR>m§Zr {deofV: _amR>dmS>m H¥${f {dÚmnrR>, na^UrZo {nH$m§À`m AZoH$ CÎm_ gai dmUm§Mm emoY

bmdbm Amho. ho gai, gwYm[aV dmU gH$[aV dmUm§À`m VmoS>rMo CËnmXZ XoVmVM na§Vw Ë`m§Mr àV / Md CÎm_

AgVo. Ë`m§À`m CËnmXZm_Ü`o gmVË` AgVo. (Consistency in yield) ImOJr {~`mUo H§$nÝ`m ZdrZ

g§H$[aV d g§emoYZ dmU ~mOmamV {dH«$sg Xadfu AmUV AmhoV. AmH$f©H$ \$moQ>mo Amë~_ d 1-2 eoVH$-`m§Mo

AZw d nona, _m{gH$mV à{gÜX H$éZ gm_mÝ` eoVH$-`m§Zm Vo AmH¥$ï> H$aÊ`mMm à`ËZ H$aVmV. Ë`m

dmUmÀ`m CËnmXZmV gmVË` (Stability) Zgë`mZo CËnÞmV gmVË` amhV Zmhr. n{hë`m dfu {_iUmao

CËnmXZ Xwg-`m {Vg-`m dfu VodT>o {_iV Zmhr. CbQ> H$sS> d amoJm§Zm Vo OmñV ~ir nS>VmV. Z§Va Vo

~mOmamVyZ AÑí` hmoVmV d Ë`mMr OmJm Xwgao g§H$[aV / g§emoYrV dmU KoVmV. 1-2 dfm©À`m h§Jm_mV Ë`m§Mo

gd© n¡go dgyb hmoVmV na§Vw eoVH$ar _mÌ \$moQ>mo d àMmambm ~ir nS>Vmo. _hmamï´>mVrb 3 H¥${f {dÚmnrR>m§Zr

g§emo{YV d {e\$mag Ho$boë`m 21 à_wI {nH$m§Mo gai / gwYm[aV / g§{_l dmU, eoVH$-`m§À`m _m{hVrgmR>r

{Xbo AmhoV. Ë`mM dmUm§Mr {ZdS> H$amdr d ImgJr H§$nÝ`mÀ`m _mohH$ Om{hamVrbm ~ir nSy>Z \$gy Z`o.

Page 12: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

12

{nH$m§Mo gai / gwYm[aV / g§{_l dmU g|Ðr` eoVr H$aVmZm g§H$[aV, OZwH$ namdVuV (Or.E_) d ImOJr {~`mUo H§$nÝ`mMo g§emoYrV dmU dmné

ZH$m. Ë`mEodOr H¥${f {dÚmnrR>m§Mr Imbrb dmU dmnamdr.

A.H«$. nrH$ gai / gwYm[aV / g§{_l dmU

1 Ádmar nr.ìhr.Ho$. 400, 801, 809 Eg.nr.ìhr - 669 (ImoS>dm)

àmYmÝ` :- nr.ìhr.Ho$. 801, 809 `emoXm, _mD$br, dgwYm

aã~r nr.ìhr. Ho$.H«$m§Vr (2004) gr.Eg.ìhr - 18, gr.Eg.ìhr - 665

2 H$mnyg nr.Ho$.ìhr. aOV

EM.Ho$.EM. 081 A§Obr Oo.Eb.E. 794 (2003)

àmYmÝ` :- {dZm`H$, AZwg`m (EZEM 615)

nr.EM. 348, (`_wZm), EZ.EM. 545, Vwam~ (nr.ìhr. 255) {dZm`H$

(nr.E. 402)

3 ~mOar g§nXm, g_¥ÜXr, g~war, (E_.nr.ìhr.Ho$)

àmYmÝ` : g~war

4 ^mV gwJ§Ym, A{dîH$ma, namJ, à^mdVr, VoaUm, nr.ìhr.Ho$.JUoe (2003)

àmYmÝ` :- gwJ§Ym, \w$bo g_¥Üxr

\w$bo amYm (2004)

^moJmdVm (2004)

5 _yJ ~r.E_. 2002-01 (2004) d

\w$bo, E_ 9393 d¡^d (2001)

àmYmÝ` :- ~r.nr.E_. Ama - 145, ~r-4

~r.nr.E_.Ama 145 (2000)

nr.Ho$.ìhr, _yJ (2000)

a~r - Q>r.E.Ama.E_ - 1, 2

CÝhmir - nwgm d¡emIr,

Q>r.E. w 1, 2 (Q>r 9 nojm Mm§Jbo)

~r.S>rEZ 9-3 {dnwbm Q>r. 9230

6 CS>rX ~r.S>r. y. 1 (2001), E.Ho$.ìhr. 158, (nr.Ho$.ìhr 15), àmYmÝ` : ~r.S>r.`w - 1, Q>r.E.`y 1

Q>r.E. y 1,2 (Q>r 9 nojm Mm§Jbo)

~r.S>r.EZ 9-3, {dnwbm Q>r. 9230

7 Vya ~r.Eg.E_.Ama - 736, 853

~r.S>r.EZ. 708, (A_mob) (2003)

àmYmÝ` :- ~r.Eg.E_ Ama 736, 853

{dnwbm Q>r 9230

Page 13: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

13

8 ^wB©_yJ Q>r.E.Or. 24, Q>rOr 26, Q>rOr 526, Oo.Eb. 220 (\w$boì`mg)

àmYmÝ` :- \w$bo CZn (286)

Q>rEOr 24, Q>rOr - 26

\w$bo CZn 286 (2004), Q>rEbOr 45 (2003) bmVya, Q>rnrOr 41 (2001) _. \w$bo {dÚmnrR>

9 gmo m~rZ E_.E. w.Eg 81, E_.E.`y.Eg- 71, O.Eg. 335, Q>r.E.E_. Eg 98-21 (2003)

E_.E_.Eg - 71, 81, Q>r.E.E_.Eg 38

àmYmÝ` E_.E.`w. - 71, 81 Q>r, E.E_. Eg 38

Q>r.E.E_.Eg - 38 (2003), \w$bo H$ë`mUr (S>rEg 228)2003

10 gy ©\y$b Eb,Eg-11 ({gÜXoída),

àmYmÝ` :- \w$bo, a{damO, E_.Eg. 56

E_.Eg. - 56, nr.Ho$.ìhr.Eg, E\$ - 27

11 Jhÿ E_grEg 2496, 2846, 2694 / n§MdQ>r,

Í`§~H$, bmoH$dZ

àmYmÝ` :- Hw$XaV-17, 27, Í`§~H$

Hw$XaV ( lr. aKwd§er, E_.nr.)

12 ha^am nr.Ho$.ìhr. - 2, {demb, ídoVm, ~r.S>r.EZ. - 797,

àmYmÝ` :- nr.Ho$.ìhr - 2, Oo.Or. 11

\w$bo 942525 ({X½drO`),

{dhma (2002)

13 H$aS>r nr.~r.EZ.Eg. - 12, (Hw$gy_, na^Ur) E.Ho$.Eg - 207 (2004)

àmYmÝ` : E.Ho$.Eg. 207, nr.~r.EZ.Eg. - 12 d 40

Or.Eb.Eg.E\$ - (\w$bo Hw$gy_)

14 D$g gr.Amo. 86032 (Zram), gr.Amo. 94012(2004)

àmYmÝ` :- H$mo, ìhr.Eg.Am` 9805 \w$bo 265

\w$bo 265, ìhr.Eg.Am` 9805

15 H$m§Xm \w$bo gwdUm©, nwgm aËZm, \w$bo g_W© (04)

àmYmÝ` : \w$bo g_W©

nr.ìhr.Ho$.{gboŠeZ (2004)

16 bgyU ídoVm, A°Jr\$mD§$S>

àmYmÝ` : ídoVm, JmoXmdar, `_wZm, g\o$X

Am`gr 49383

17 ^|S>r E.Ho$.Amo. ìhr. 97-16 (2004)

àmYmÝ` : \w$bo CËH$f©

\w$bo CËH$f© (2003), na^Ur _moVr AH$m© AZm{_H$m

18 dm§Jo nwgm h[aVm (2002) nwgm H«$m§Vr, d¡embr, àJVr

àmYmÝ` : H¥$îUm, `elr

H¥$îUm, `elr

Page 14: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

14

19 Q>_mQ>o na^Ur `elr, amOlr, dgw§Yam AH$m©gm¡a^

àmYmÝ` : ^m½`lr, YZlr, amOlr

YZlr

20 hiX gob_, H¥$îUm, H$ñVwar

àmYmÝ` : \w$bo ñdénm, H¥$îUm

\w$bo ñdénm (2004) S>rQ>rEg (222)

21 {_aMr VoOg, \w$boÁ`moVr (1995) \w$bo gy ©_wIr

àmYmÝ` : \w$bo Á`moVr.

O`§Vr (E.Ho$.gr. 96- 39) 1996

22 T>mo~ir

{_aMr

AH$m© dg§V, AH$m© Jm¡ad, H°${b\$mo{Z©`m d§S>a

àmYmÝ` :- AH$m© A{^OrV, Jm¡ad

23 Mdir ~XZmnya - 2, \$mëJwZr, Xmo\$gbr

àmYmÝ` : \w$bo n§T>ar

H$moH$U gXm~hma

24 Ea§S>r S>rgrEg-1 Á`moVr, {JarOm, àmYmÝ` : Á`moVr

25 _mohar déUm (Q>r-59) aOZ, 5 Ho$.EZ 9 (eVmãXr) amohUr, d¡^d, H¥$îUm, Za|Ð

àmYmÝ` : gm¡a^, déUm

26 dmQ>mUm AmOu d|Oa, Ama.Ho$.Eg.gr.Or

àmYmÝ` : Odmha, aMZm

{gboŠeZ 93 (Odmha)

27 amO_m déU (E.gr.nr.Ama 94040) 2001 (dmamUer `y.nr.H$mZnya) , àmYmÝ` : gw e, déUm

gw e

{~`mUmgmR>r g§nH©$ :-

1. _hmamï´> Am°aJ°{ZH$ \$m{_ªJ \o$S>aoeZ, (_m°\$) - nwUo 1038/11, ~mbmOr {Zdmg, âb°Q> Z§. 5, H$m°g_m°g ~±H$ boZ, {Xn ~§Jbm Mm¡H$, _m°S>°b H$m°bZr, nwUo - 411 016, \$moZ Z§. (020) 25659090, 32907302, _mo. 9881497092

2. _amR>dmS>m H¥${f {dÚmnrR> - na^Ur \$moZ Z§. (02452) 223801, 223802, 223803

3. _hmË_m \w$bo H¥${f {dÚmnrR> amhþar - Ah_XZJa \$moZ Z§. (02426) 243227, 243355, 243861

4. S>m°. n§Om~amd Xoe_wI H¥${f {dÚmnrR> - AH$mobm \$moZ Z§. (0724), 258200 Vo 07

Page 15: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

15

Or.E_. {nHo$ - AZ¡g{J©H$ OZwH$ namdVuV AÞ KmVH$

OZwH$ nardVuV (Genetically Modified) {nH$m§Mm {eaH$md ^maVmV 1997 nmgyZ gwê$ Pmbm. H$mnyg

{nH$m§_Ü`o ~r. Qr. H$mngmMo Or.E_. dmU eoVH$è`m§Zm A{YH$ CËnmXZ {_idyZ XoÊ`mÀ`m {dídmgmda {dVarV

H$aÊ`mV Ambo, na§Vw H$mbm§VamZo Ago {ZXe©Zmg Ambo H$s {dX^m©Vrb AmË_hË`m Ho$boë`m eoVH$è`m§n¡H$s 97%

eoVH$ar ~r. Q>r. H$mnyg CËnmXH$ hmoVo. hoM àbmo^Z XmIdyZ emgZ AmVm OZwH$ namdVuV dm§Jo {nH$mMo dmU

àgmarV H$arV Amho. Or.E_ {nH$m§_wio {ZgJ©, n`m©daU, H¥${f, newnjr d _mZd OmVrÀ`m Amamo½`mda

XwînarUm_ hmoVmV ho Am§Vaamï´>r` nmVirda {gÜX Pmbo Amho d ømMr A{YH¥$V Zm|X J«rZdm°M (U.K) d J«rZnrg

B§Q>aZ°eZb g§ñWmZr g§H$brV “Or. E_. H$m°ÝQ>°{_ZoeZ a{OñQ>a”_Ü o H$aÊ`mV Ambr Amho.

OZwH$ nardVuV AÞ (G.M Food) H$m ZH$mo ?

1. AZ¡g{J©H$ V§ÌkmZ :- ^maVr` eoVH$è`m§gmR>r OZwH$ namdVuV V§ÌkmZ (Genetically Modified

Technology) ho daXmZ Amho. Ë`m_wio ^anya CËnÞ dmT>ob Ago emók d emgZmV\}$ ^mgdbo OmVo. ho

AgË` AgyZ `mCbQ> Aem Or.E_. AÞ godZm_wio _Zwî` d newàmÊ`m§À`m Amamo½`mda AË`§V {dnarV

n[aUm_ hmoVmo ho gà`moJ {gÜX Pmbo Amho. ho V§ÌkmZ _wimVM AZ¡g{J©H$ d AKmoar Amho. CXm.

H$mngmdarb ~m|S> Air {Z`§ÌUmgmR>r O{_ZrVrb {OdmUy§Mo OZwH$ {~`mÊ`mV dmnaUo, ^mVm_Ü o

OrdZgËd A dmT>{dÊ`mgmR>r _mgo _Yrb OZwH$ dmnaUo, Q>mo_°Q>moMo gmb (H$mVS>o)OmS> H$aÊ`mgmR>r

Sw>H$amMo OZwH$ dmnaUo, _Š`m_Ü o gmnmMo OZwH$ dmnaUo, eoirMo XwYdmT>rgmR>r H$moir (Spider) Mo

OZwH$ dmnaUo. BË`mXr _mJm©Zo {ZgJ© {Z`_m{dê$ÜX V`ma Ho$boë`m Aem {nH$m§_wio EH$Va eoVmVrb

{nH$mdarb H$sS> d amoJm§Mo à_mU dmT>bo Amho. {edm` Or. E_. AÞ godZmZo _mZd OmVr_Ü`o AZoH$

AmOma d A°bOuMo à_mU dmT>bo Amho. nwamVZ H$mimV ^JdmZ am_ bú_Um§Zm ewÜXrda AmUÊ`mgmR>r

dra hZw_mZmZo Or g§OrdZr ~wQ>r dZñnVr AmUyZ `eñdr CnMma Ho$bo hmoVo.

Ë`m dZñnVrda g§emoYZ Ho$bo Va Vo AZ¡g{J©H$ hmoUma Zmhr. hr dZñnVr Q>o[aS>mo\$m`Q>m

(Pterydophyta)åhUOo \$Z© Hw$imVrb AgyZ {VMo emór` Zmd Silaginella bryopleris Amho.

nmÊ`mMm àM§S> VmU ghZ H$aÊ`mgmR>r j_Vm AgUmè`m øm dZñnVrVrb OZwH$, ^mV d Jìhmgma»`m

Page 16: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

16

{nH$m§_Ü`o dmnabo Va {~ZnmÊ`mMm Jhþ d ^mVmMo nrH$ eoVH$è`m§Zm KoVm oB©b. AWm©V EH$ dZñnVrMo

OZwH$ Xwgè`m dZñnVrV dmnaUo gwÜXm {ZgJ© {Z`_m{dê$ÜXM Amho. H$maU ho Z¡g{J©H$ CËH«$m§Vr {dê$ÜX

Amho. Varhr H$mimMr JaO åhUyZ ho dmnaVm oB©b Ë`mnmgyZ {ZXmZ nydu Z_yX Ho$boë`m CXmhaUmà_mUo

^`mZH$ Xwîn[aUm_ Var hmoUma ZmhrV.

2. Or.E_ {nH$m§nmgyZ n[agamVrb {ZgJ© g§nÎmrda {dnarV n[aUm_ hmoVmo. {dX^m©V OwZr dS>, qnni, qb~,

B. d¥j dmi>V AmhoV. ^mOrnmbm AÞ {nH$m§À`m \$iYmaUoda A{Zð> n[aUm_ hmoV Amho. d Z§nwgH$Vm

{Z_m©U hmoV Amho.

3. Or. E_. {nH$m^modVr 5 {H$bmo _rQ>a n[agamVrb H$moUË`mhr CËnmXrV eoVr_mbmMo g|{Ð` à_m{UH$aU

naXoemV pñdH$mabo OmV Zmhr.

4. nydu nr. Eb 480 H$amamÝd`o ^maVmV Am`mV Pmboë`m ÁdmarVyZ JmOa JdVmÀ`m (H$m±J«og JdV)

{~`mÊ`m§Mm {eaH$md Pmbm hmoVm. AmVm Or. E_ {~`mUm§Ûmao gr. E,E_.ìhr - 35 (CaMV-35)

Q>{_©ZoQ>a à_moQ>a OrZMm ^maVmV àdoe Pmbm Amho. Ë`m_wio AÝ` {nH$m§_Ü`o ZnwgH$Vm (Sterility) `oV

Amho d AmVm ~r.Q>r. dm§½`mVrb A°{Q>~m`moQ>rH$ ao{PñQ>§Q> _mH©$a OrZ_wio _mZdmMr amoJ à{VH$ma eº$s

H$_r hmoUma Amho.

5. A_o[aHo$V Or. E_ AÞmÀ`m godZmZo BgmoZo\o${b`m _m`bo{O`m qgS>mo_ (EMS) `m aº$XmofmMm {dH$ma

hmodyZ 1989 _Ü o 36 ZmJarH$ _¥Ë`w_wIr nS>bo d 500 hÿZ A{YH$ bmoH$ H$m`_Mo An§J Pmbo.

6. g|Q>a \$m°a goë wba d _m°boŠ`wba ~m`mobm°Or h¡Ðm~mX (Am§Y«àXoe)À`m g§emoYZmZwgma Or.E_

V§ÌkmZm_wio H°$Ýga hmoVmo hr e§H$m Amho. na§Vw ^maVmV n[ajUmgmR>r AmYw{ZH$ gmo d à`moJemim

CnbãY Zgë`mZo naXoemV nS>VmiUr hmoV Amho.

7. àË`oH$ {nH$mMo _mV¥Xoe doJdoJio AmhoV. _mV¥Xoe Agboë`m MrZZo Amnë`m gmo m~rZda, noê$ Zo

~QmQ>çmda ,_opŠgH$moZo _H$m {nH$mdarb Or. E_ V§ÌkmZmbm {damoY Ho$bm Amho.

8. ~m`a H§$nZrZo g§emo{Yboë`m ZdrZ ~r. Q>r H$mnyg dmU LL 25 ({b~Q>u qbH$ - 25){nH$m§À`m

àgmaUmbm X{jU Am{\«$Ho$À`m H$_mo{S>Q>r H$å w{ZQ>rZo {damoY Zm|Xdbm Amho. H$maU gaH$sVrb

Jm°grnm°bMo à_mU 0.05 Vo 0.01 % EodOr 0.5 % Amho. Aer gaH$s n|S> OZmdam§Zr Im„r Va Ë`m§Zm

d§Ü`Ëd `oVo d AÝ` AmOma hmoVmV. VgoM Aem H$mnyg {nH$mMm nmbmnmMmoim O{_Zrda nS>ë`mZ§Va

Page 17: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

17

O{_ZrVrb {OdmUy d Q>mÝgOo{ZH$ S>r. EZ.E Mm g§`moJ hmodyZ hm°arPm±Q>b OrZ Q´>mÝñ\$a (HGT)hmoVmo d

ZdZdrZ amoJm§Mr CËnÎmr hmoVo Ago AmT>iyZ Ambo Amho.

9. Jm°grnm°b (Gossypol) KQ>H$mMo à_mU AgUmè`m ~r. Q>r H$mngmMr gaH$s n|S> OZmdam§Zm Imdy

KmVë`mg Ë`m§Zm ídmg KoÊ`mg H$ï> hmoVmV, Aeº$nUm `oVmo, g§S>mg bmJVo, d§YËd àmá hmoVo d ôX` d

`H¥$Vmda A{Zð> n[aUm_ hmodyZ _¥Ë y g§ dVmo.

10. amo_m{Z`m XoemZo Or. E_. _H$m (MON 810) dmU _mZd, newYZ d n`m©daUmgmR>r KmVH$ Agë`mMo

AmT>ië`mZo XoemZo 15 E{àb 2008 nmgyZ ~§Xr AmUbr Amho.

11. ImoS>{H$S>çmgmR>r à{V~§YH$ AgUmè`m Or. E_. _H$m {nH$m_wio dÝ`Ord,(Wildlife) H¥${f d

_mZdOmVrMo Amamo½` YmoŠ`mV Agë`mMo AmT>ië`mZo \«$mÝg, h§Joar, Am°ñQ´>r`m, nmob§S> , J«rg Xoem§Zr

~§Xr Ho$br Amho.

12. Or. E_ {nH$m§Mo Adeof O{_Zrda nSy>Z Ë`mVrb Q>m°ŠgrÝg (Toxins) O{_ZrV Imobda Joë`mZo Jm§Sw>io,

OrdO§Vy, _w§½`m, H$moir, \w$bnmIao , BË`mXrda à{VHw$b n[aUm_ hmoVmo ho gà`moJ {gÜX Pmbo Amho.

13. Or. E_. dmUmnmgyZ V`ma Ho$boë`m H$nS>çm_wio ËdMmamoJ hmoVmV ho {gÜX Pmë`m_wio Zm°Z Or.E_.

H$mngmMr _mJUr O_©Zr Xoem_YyZ _moR>çm à_mUmda hmoV Amho.

14. Or. E_ gmo m~rZ n|S>rÀ`m godZm_wio OZmdam§Zm AZoH$ Xmof hmoVmV ho _m{hV Agë`m_wio AZoH$ Xoem§Zr

CXmhaZmW© pìhEQ>Zm_, OnmZ, MrZ, X{jU H$moar`m, B§S>moZo{e`m, ~§mJbm Xoe, nm{H$ñVmZ `m§Zr

^maVmH$S>o Zm°Z Or. E_ gmo`m~rZgmR>r _mJUr Ho$br Amho.

15. naXoemVrb à`moJ -

Or. E_. ~Q>mQ>o Imdy KmVboë`m C§Xam§Mr 3 _{hÝ`mZo _|XyMr AYuM dmT> Pmbr d amoJ à{VH$maH$eº$s hr H$_r Pmbr

Or. E_. _H$m Imdy KmVboë`m gemÀ`m earam_Yrb BZQ>© Or. E_. ìhm`ag nwÝhm {Od§V hmodyZ Ë`mbm H°$ÝgaZo nN>mS>bo.

MrZ_Yrb gmg© amoJ Or. E_. gmo`m~rZMo godZ ~§X Ho$ë`mZo bJoM {Z`§ÌUmV Amë`mMo AmT>ibo.

\«$mÝg_Ü o Or. E_ _H$m MON 863 C§Xam§Zm Imdy KmVë`mda Ë`m§Mo `H¥$V d _wÌqnS> {~KS>ë`mMo AmT>ibo.

Page 18: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

18

Or. E_. AÞ godZm_wio g§nyU© Ordg¥ï>r d _mZd OmVrÀ`m Amamo½`mda A{Zð> n[aUm_ hmoVmo ho {Z{d©dmXnUo

{gÜX Pmbo Amho . H|$Ð emgZ ^maVr` eoVH$è`m§Mo {hV d ZmJ[aH$m§À`m Amamo½`mnojm {dXoer ~hþamï´>r`

H§$nÝ`mÀ`m {hVmMrM A{YH$ H$miOr H$arV Amho ho ñnï> Amho. AmVm Or. E_. dm§Jo {nH$mMm àdoe hmoV Amho.

Ë`mÀ`m bmJdS>r_wio dm§Jo {nH$m§Mo BVa Xoer dmU Zm_eof hmoÊ`mMm YmoH$m Amho. g§nyU© OJmV ^maVmEdT>çm

dm§½`mÀ`m {d{dY OmVr H$moUË`mM XoemV ZmhrV. ^maV gaH$maZo ~hþamï>r` H§$nÝ`m§Mo {hVg§~§Y OnÊ`mgmR>r

Or. E_. {nH$m§Mm ^maVmV àdoe A{YH$ gwH$a d ËdarV ìhmdm åhUyZ nmD$bo CMbbr AmhoV.

Or. E_. {damoYr A{^`mZmgmR>r lr. {dH«$_ ~moHo$ (_m°\$), lr. _°Ï y (gr.dm`.S>r.E), lr. ^dmZr Xmg

({ñdgES>), lr_Vr. H${dVm Hw$aJw§Q>r (gr. Eg. E. h¡Ðm~mX), S>m°. Šbm°S> Aëìhmarg (Amo\$m` Jmodm),

lr. XÎmm nmQ>rb ( wdm, ZmJnya), g§ñH¥$Vr _oZZ (CEE nwUo), Or.E_. \«$s B§{S>`m H$moEA{beZ, h_mam ~rO

A{^`mZ, J«m_n[adV©Z BË`mXr g§KQ>Zm BË`mXr OmoaXma à`ËZ H$arV AmhoV. Or. E_. H$mngm_mJmo_mJ

^{dî`mV H«$_mZo Or. E_.dm§Jo, ^|S>r, ^mV, Vya d Q>mo_°Q>mo BË`mXr H«$_mZo 56 {nHo$ àgmarV hmoUma AmhoV. Ë`m_wio

AmVmM àIa H$aUo JaOoMo Amho.

h[aVH«$m§Vr H$mimV amgm`{ZH$ IVo d Am¡fY dmnamMm A{VaoH$ Pmë`mMo Amnë`mbm C{eam H$m hmoB©Zm bjmV

Ambo d AmVm hiyhiy Ë`mMo à_mU H$aUo Amnë`m hmVmV Var Amho. na§Vw Or. E_. {nHo$ EH$Xm ^maVmV Ambr H$s

Ë`mMm {eaH$md Wm§~dUo _mZdmÀ`m hmVmV amhUma Zmhr. Vw_Mr {H$Vrhr B©ÀN>m Agbr Var Vwåhr Vo Wm§~dy eH$Uma

Zmhr. H$maU ho V§ÌkmZ Anamd¥Îmr` (Irreversible) Amho ømMr Jm§^r`m©Zo gdmªZr Zm|X KoUo JaOoMo Amho.

A_o[aHo$Zo ~hþamï´>r` YZmT²>` H§$nÝ`mÛmao ^maVm{dê$ÜX nwH$mabo ho O¡d wÜX (Biowar) Amho. ho gdmªZr bjmV

KoVbo nm{hOo. Or. E_. dm§Jo godZm_wio nwT>rb qnT>r§À`mhr em[aarH$ , ~m¡ÜXrH$ d _mZ{gH$ dmT>rda A{Zð>

n[aUm_ hmoUma Amho. ZmJ[aH$m§À`m Amamo½`mer Ioi H$aUmè`m `m amï´>Ðmohr H¥$Vrbm g§nyU© g_mOmZo H$S>mSy>Z

{damoY Ho$bm nm{hOo d {ZXmZ Amnë`m AmJm_r {nT>rÀ`m H$ë`mUmgmR>r Var H|$ÐemgZmH$S>o {d{dY _mJm©Zo {ZfoY

Zm|XdUo JaOoMo Amho. àË`oH$ ZmJ[aH$m§Zr ^maVr` g§{dYmZ KQ>ZoÀ`m 21 H$b_mÝd`o Right of life dmnaÊ`mMr

doi AmVm Ambr Amho.

Page 19: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

19

{~`mUo / ~oUo / H§$X g§ñH$ma

lr. _mohZ e§H$a Xoenm§S>o Ë`m§Zr „g§ñH$ma‟ hm A{Ve` `mo½` eãX {Xbm Amho, à{H«$`m {Z{O©dmda hmoVo, g§ñH$ma

gOrdmda hmoVmV ho åhUUo gmW© Amho. g|Ðr` eoVr_Ü`o 3 à_wI H$maUm§gmR>r {~`mUo / H§$X / ~oUo g§ñH$marV

H$amdo bmJVmV.

1. {~`mUo / H§$X / {~`mÊ`mMr CJdU Omo_Xma d bdH$a ìhmdr.

2. {~`mUo d amonm§Mo H$sS> d amoJmnmgyZ g§ajU ìhmdo

3. CJdUrZ§Va nmÊ`mMm g§^mì` VmU ghZ H$aÊ`mMr j_Vm `mdr.

eoVH$-`m§Zr `mo½` O_rZ d {nH$mÀ`m dmUmMr {ZdS> Ho$ë`mZ§VaMm H¥$Vr H$m`©H«$_ Imbr {Xbm Amho.

1. CJdU j_Vm VnmgUo :- EH$Xm noaUr Pmbr H$s amonm§Mr g§»`m {dai Pmbobr XmQ> H$aVm `oV Zmhr. na§Vw XmQ> noaUr Ho$br Va {daiUr

H$aVm oVo. XmoÝht ~m~VrV ZwH$gmZ Amho. PmS>mMr àVr h oŠQ>a g§»`m (Plant population ) H$_r Agob Va

CËnÞ KQ>Vo d OmñV Agbo Var CËnÞmda n[aUm_ hmoVmo. {edm` OmXm {~`mÊ`m§Mm AmJmdy IM© hmoVmo. hr

n[apñWVr Q>miÊ`mgmR>r eoVH$-`m§Zr 8 {Xdg noaUrAmYr {~`mÊ`mMr CJdU eº$s VnmgyZ nhmdr. hr

nÕV A{Ve` gmonr, Cn`wº$ d Ho$di 4 {Xdgm§V nyU© hmoUmar Amho. 6 nmZr dV©_mZnÌ nmÊ`mV ~wS>dyZ

H$mT>m. nyU© nmUr {ZWiy Úm. O{_Zrda Vo A§Wam. noaUr H$amd`mÀ`m {~`mÊ`mVyZ 100 XmUo _moOyZ ¿`m.

Ë`mVrb 10 XmUo nonaÀ`m EH$m ~mOybm Cä`m aofoV gmYmaU 3 g|_r. A§Vamda R>odyZ EH$ bhmZ KS>r H$éZ

PmH$m (diH$Q>r KmbVmZm n{hbr KS>r KmbVmV Ë`mà_mUo) Z§Va 50 XmUo Ë`mM nÜXVrZo A§WéZ Xwgar

KS>r Kmbm. `mà_mUo 10 KS>çm KmVë`mZ§Va nonaMr diH$Q>r nyU© hmoB©b. hr diH$Q>r EH$m ßb°pñQ>H$À`m

VwH$S>`mV Jw§S>miyZ KarM Q>o~bmImbr (CÝhmV ZH$mo) R>odyZ Úmdr, Mma {XdgmZ§Va H°$ar~°J H$mTy>Z diH$Q>r

gmdH$me CH$bm. _moS> Amboë`m geº$ amonm§Mr g§»`m _moOm. `mdéZ CJdU eº$sMo à_mU eoH$S>m {H$Vr

Amho Vo g_OVo. àË`oH$ {nH$mMr {H$_mZ CJdU eº$s {ZpíMV Ho$br Amho. CXm. Ádmar 75 %, H$mnyg 65 %,

Vya, _yJ, CS>rX 75%, gmo`m~rZbm 70 % CJdU hdr. Oa Amnë`m n[ajUmV gmo m~rZÀ`m 60 %

{~`mÊ`mbm Oa _moS> Ambo AgVrb Va {~`mUo noaVmZm 30 Vo 35 {H$bmo J«°_Zr noamdo

Page 20: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

20

bmJVo. åhUOo hoŠQ>ar Ano{jV PmS>m§Mr g§»`m {_iob d CËnmXZhr Mm§Jbo oB©b. Amåhr a~r qH$dm CÝhmir

h§Jm_mV gmo`m~rZ noaVmo Ë`mMr CJdUeº$s 91 % {_iVo Ë`m_wio àVr 40 Ama 35 {H$bmo EodOr \$º$ 20

{H$bmo J«°_ {~`mUo bmJVo. {~`mÊ`mdarb IM© dmM{dUo, `mo½` Ë`m à_mUmVM {~`mUo noaUo d Ano{jV

PmS>m§Mr g§»`m àVr hoŠQ>ar R>odÊ`mgmR>r darb ~m~r AË`§V _hËdmÀ`m AmhoV.

2. {~`mUo / ~oUo / H§$X g§ñH$ma :-

Jhÿ, Ádmar, Vya, ^wB©_yJ, _yJ, CS>rX, H$mnyg, gy ©\y$b BË`mXr {~`mUo qH$dm Ho$ir, hiXrMo H§$X AWdm

D$gmMo ~oUo Agmo Ë`mbm `mo½` g|Ðr` {_lUm§Mo g§ñH$ma H$aUo JaOoMo Amho. g§ñH$ma H$éZ {~`mUo noabo

Va AënmdYrV Omo_Xma CJdVo. amoJ {H$S>rnmgyZ _wº$ amhVo. CJdë`mZ§Va Oa WmoS>mgm nmÊ`mMm VmU

nS>bm Var amono ghZ H$é eH$VmV. gd©gmYmaUnUo Imbrb {_lU g§ñH$mamgmR>r dmnamdo. Amnë`m

AZw dmdéZ eoVH$ar Ë`mV WmoS>m\$ma \$aH$ H$é eH$VmV Ë`m_wio ZwH$gmZ hmoUma Zmhr.

1. ~m§~wÀ`m _wi`m OdiMr / dméimMr / H$Sw>Cqb~m ImbMr / nm§XZrMr _mVr - 1 {H$bmo

2. Xoer JmB©Mo qH$dm Xoer ~¡bmMo eoU - 1 {H$bmoJ«°_

3. Xoer JmB©Mo _yÌ - 1 {bQ>a

4. Xoer JmB©Mo XyY - 100 {_br

5. H$irMm MwZm - 50 J«°_

darb {_lUmÀ`m (Entomopathophagus & nutritional property) _wio CJdU CÎm_, H$sS> amoJmbm

à{V~§YH$, nrH$ nmofUmg ghmæ`^yV d nmÊ`mMm VmU A§eV: ghZ H$aÊ`mMr eº$s àmá hmoVo. dméimÀ`m

_mVr_Ü`o Ag§»` ~°ŠQ>o[a`m d amoJZmeH$ ~waer AgVmV. ~m§~wÀ`m _wi`mOdirb _mVrV {gbrH$mMo àM§S> à_mU

AgVo.

Xoer Jm` g|Ðr` eoVrgmR>r gdm©Îm_ Agë`mZo Ë`m§MoM eoU_yÌ dmnamdo. Vo CnbãY Zgob Va Xoer ~¡b Mmbob.

{~`mUo / ~oUo / H§$X, darb ÐmdUmV ~wS>dmdo d gmdbrV dmidyZ bJoM noamdo. Ë`mVrb KQ>H$m§Mo à_mU {~`mUo /

~oUo g§ñH$mamÀ`m à_mUmZwgma H$_r OmñV H$amdo. Amåhr nydu {OdmUyg§dY©Ho$ darb {_lUmV {_giV hmoVmo na§Vw

AZw dmZo Ago {ZXe©Zmg Ambo H$s Mm§Jbo _wabobo eoUIV MmiyZ qH$dm Kar V`ma Ho$boë`m Jm§Sy>i IVm~amo~a

A°PmoQ>mo~°ŠQ>a - 250 J«°_ (EH$Xb {nH$mgmR>r), am`Pmo{Z`_ - 250 J«°_ (pìXXb {nH$mgmR>r),

Page 21: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

21

nrEg~r - 1 {H$bmo, Q´>m`H$moS>_m© pìharS>r - AYm© {H$bmo (^mOrnmbm {nH$mgmR>r) {OdmUyg§dY©H$, 48 Vmg AmYr

{_giyZ Oa Vo nrH$ CJdyZ Amë`mda n{hë`m H$moinUrÀ`m doir gaË`mZo AmoirV noéZ {Xbo Va Vo OmñV

Cn`wº$ d n[aUm_H$maH$ AgVo. {~`mÊ`mbm {OdmUyg§dY©H$ bmdyZ noabo d noaUrZ§Va nmdgmMr CKS>rn Pmbr

Va O{_ZrMo Vmn_mZ dmT>Vo d Voìhm OrdmUy _aVmV Ë`m_wio H$moinUrÀ`m doir darb nÜXVrZo Vo noabo Va Ë`m

H$mimV O{_ZrVrb Vmn_mZ d AmЩVm {OdmUyg nmofH$ Agë`mZo Vo A{YH$ H$m`©j_nUo H$m © H$é eH$VmV.

noaUrZ§Va 10-15 {Xdgm§Zr Imbrb {_lU XmoZ AmoirV noamdo.

{_lUmMo à_mU à{V 40 Ama

1. Mmibobo eoUIV qH$dm Jm§Sy>iIV - 4 q¸$Q>b

2. A°PmQ>mo~°ŠQ>a {OdmUyg§dY©H$ - 250 J«°_

3. am`Pmo{~`_ {OdmUyg§dY©H$ - 250 J«°_

4. nrEg~r - 1 {H$bmo

5. Q´>m`H$moS>_m© pìharS>r - 500 J«°_

eoVH$-`m§Zr {OdmUyg§dY©Ho$ d O¡{dH$ ~waerZmeH$ dJiVm H$moUVrhr AÝ` {Z{dîR>m CXm. Jm§Sy>iIV, g|Ðr`

IV, g|Ðr` Am¡fYo ~mOmamVrb XwH$mZmVyZ {dH$V KoD$ Z`oV. {OdmUw g§dY©H$mMr JaOgwÜXm gwédmVrMo 1-2

df}M AgVo Ë`mZ§Va O_rZ {OdmUy§Zr g_¥ÜX Pmë`mda ^{dî`mV H$moUVohr {OdmUyg§dY©H$ dmnaÊ`mMr JaO

nS>V Zmhr. n{hë`mM dfu CËnÞ KQy> Z`o åhUyZ Vr gwédmVrMr 1-2 df}M dmnamdrV Ago Am_Mo _V Amho .

~mOmamVrb XwH$mZmV CnbãY AgUm-`m g|Ðr` IVo, Am¡fYo Jm§Sw>i IV, gyú__ybÐì`m§Mr {_lUo BË`mXr

{Z{dð>m§Mr àV d n[aUm_m{df`r H$moUVrhr ImÌr Zmhr. ZH$br, ^ogi d {ZH¥$ï> XOm©Mr g|Ðr` CËnmXZo

H$maImZXma {~Z{X¸$VnUo {dH$VmV. Aem àg§Jr eoVH$-`m§Zr Ë`m§À`mgmR>r V`ma Ho$boë`m Xwg-`m Omù`mV

AmnU AS>H$Uma Zmhr `mMr H$miOr ¿`mdr.

Q´>m`H$moS>_m© pìharS>r hr ~waer AgyZ Vr O{_ZrVrb d {nH$mdarb hm{ZH$maH$ ~waerMm Zme H$aVo. g|Ðr`

eoVr_Ü`o ho AË`§V ~hþJwUr Cn`wº$ O¡{dH$ ~waerZmeH$ {d{dY àH$mao dmnaVm oVo.

Page 22: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

22

1. {~`mÊ`mbm bmdÊ`mgmR>r 1 J«°_ à{V {H$bmo {~`mUo

2. ^mOrnmbm amonmMm JmXrdm\$m qH$dm O{_Zrda qenÊ`mgmR>r 200 J«°_ à{V Mm¡. _rQ>a

3. ^mOrnmbm amono ñWbm§Vamnydu ~wS>dyZ bmdÊ`mgmR>r - 5 J«°_ àVr {bQ>a nmUr

4. {nH$mda \$dmaUr gmR>r 1 J«°_ à{V {bQ>a nmUr

eoVmV {d{dY a§JmMr _mVr AgVo àË oH$ a§JmMr WmoS>r WmoS>r _mVr Jmoim H$amdr d Ë`mV Xoer JmB©Mo eoU H$mbdmdo,

{~`mUo Q>mHy$Z Ë`mV Jmo_yÌmÀ`m gmømZo nyU© {^OV R>odmdo. _mVrÀ`m (^y_mVm) ^mdZm {Od§V {~`mÊ`mV

éOë`mZo amonQ>o CÎm_ CJdVo d nwT>o dmT>rb bmJVo.

Jhÿ d BVa {~`mÊ`mg 2 {H$bmo {Od§V dméimMr _mVr, 1 {H$bmo eoU, 1 {bQ>a Jmo_yÌ {_lUm§Mo g§ñH$ma Ho$bo Va

CJdUeº$s dmT>Vo, nrH$ CÎm_ `oVo Agm AZw^d Amho.

Page 23: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

23

noaUr - bmJdS> nÜXV

àM{bV amgm`{ZH$ eoVr nÜXVr_Ü`o EH$M nrH$ noaÊ`mMr {e\$mag H$aVmV. qZXUo, \$dmaUr, H$mnUr

BË`mXr gmo rMo Agë`mZo Vr Ho$bobr AgVo. naXoemV _OwamMr H$_VaVm Agë`m_wio noaUr, \$dmaUr,

H$mnUr BË`mXr H$m_o `§ÌmÀ`m gmh`mZo Ho$br OmVmV. nmíMmË`mMr hrM nÜXV AmnU S>moio PmHy$Z CMbbr.

dmñV{dH$ nmhVm Amnbo nyd©O nÅ>m nÜXV, {_lnrH$, OmoS> Amoir BË`mXr OmUrdnyd©H$ H$arVM hmoVo. g|Ðr`

eoVrnÜXVrbm EH$ nrH$ nÜXVr _mÝ` Zmhr. ~hþnrH$ nÜXVrMr {e\$mag Imbrb hoVw gmÜ` H$aÊ`mgmR>r

Ho$br OmVo.

1. {nH$m§Mo `mo½` nmofU hmoVo (EH$Xb d pìXXb {nH$m§À`m Amoir)

2. H$sS> d amoJ ì`dñWmnZmg Cn`wº$ (gmnim {nHo$ B.)

3. H$m¡Qw>§{~H$ AmhmamÀ`m JaOm ^mJVmV. (V¥UYmÝ o, S>mir, Vob B)

4. Am{W©H$ ZwH$gmZ gwgh` hmoVo (Z¡g{J©H$ AmnÎmr, ~mOma^mdmV KgaU B.)

AmOH$mbMo A{ZpíMV nO©Ý`_mZ, ~XbVo dmVmdaU, Vmn_mZ, W§S>r, JmanrQ>, dmXi BË`mXrÀ`m nmíd©^y_rda

EH$ nrH$ nÜXVrV g§nyU© ZwH$gmZ hmoÊ`mEodOr ~hþnrH$ nÜXVr pñdH$maë`mg EH$Var nrH$ hmVr oD$Z eoVH$-

`mbm Am{W©H$ AmYma {_iVmo. Ë`m{edm` darb AÝ` \$m`Xohr {_iVmV. AmYw{ZH$ ^mfoV gm§Jm`Mo Pmë`mg

AmVm (Income Risk Management Agriculture Technique) hr H$mimMr JaO ~Zbr Amho.

_hmamï>mVë`m H¥${f {dÚmnrR>m§Zr {nH$mÀ`m gai dmUmMm emoY bmdyZ CËH¥$ï> H$m`© Ho$bo Amho. Ë`m~amo~aM

{nH$mÀ`m ghOrdZ nÜXVrda hr g§emoYZ Ho$bo Amho. EH$_oH$m§Zm nyaH$ AgUmar {nHo$, C§MrMm d dmT>rÀ`m doJmMm

n[aUm_, O{_ZrMr gwnrH$Vm dmT>{dÊ`mMr Cn`wŠÎmm BË`mXr ~m~t{df`r g§emoYZ H$éZ Imbrb Am§Va{nH$m§Mr

{ZdS> Ho$br Amho.

Page 24: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

24

g|Ðr` eoVrgmR>r `mo½` Am§VanrH$ nÜXVr :-

A.H«$. {nH$m§Mo Zmd AmoitMr g§»`m

1 Ádmar / _H$m + gmo m~rZ

Ádmar + Vya

1:2, 4:2

3:3 qH$dm 4:2

2 Ádmar + _yJ$/ Mdir 3:3

3 Ádmar + CS>rX 3:3

4 a~r Ádmar + H$aS>B© 6:3

5 Iarn ^wB©_yJ + gy ©\y$b 6:2

6 Iarn ^wB©_yJ + Ádmar / _H$m 6:2

7 Iarn ^wB©_yJ + Vya / Ea§S>r 6:1, 3:1

8 Iarn ^wB©_yJ + H$mnyg 6:1

9 gmo m~rZ + Vri 6:1

10 gmo m~rZ + Vya 4:2, 2:1

11 H$mnyg + Mdir 1:3, 2:3

12 H$mnyg + gmo`m~rZ 1:1, 1:2

13 H$mnyg + CS>rX / _yJ 1:3

14 H$mnyg + _H$m / A§~mS>r / ^Ja / P|Sy>

15 H$mnyg + Ádmar + Vya + Ádmar 6:1, 2:1

16 ~mOar + Vya 3:3, 2:1

17 ~mOar + _Q>H$s 2:1

18 _yJ / CS>rX + Vya 3:1

19 Vya + Vri 1:2

20 Ea§S>r + YZo 1:2, 1:3

21 Ea§S>r + gmo m~rZ 1:1

Page 25: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

25

22 H$aS>r + ha^am 3:3, 6:3, 2:1, 3:6

23 D$g + ~Q>mQ>m 1:2, 1:3

24 D$g + ha^am 1:3

25 ^|S>r + Mdir 1:2, 1:3

26 T>mo~ir {_aMr + _H$m / Ádmar 1:2, 1:3

27 H$mo~r + KodS>m / _mohar 1:1, 1:2

28 Q>mo_°Q>mo + H$mo~r / P|Sw> 2:2, 3:3

29 Q>mo_°Q>mo + {_aMr / H$mo~r 2:2, 3:3

30 _H$m + Vya 4:1

31 gy ©\y$b + Y|Mm 6:1, 9:1

32 Q>mo_°Q>mo / dm§Jo + _yim / H$moWt~ra 2:1, 3:2

33 Jhÿ + _mohar 4:2

34 Q>mo_°Q>mo + P|Sy> 2:1

35 Vya + _mohar / Odg / H$moWt~ra 2:1

36 ~mOar + _yJ$ / CS>rX 3:1

37 ~mOar + hþbJm 3:2

38 Vya + gy ©\y$b 4:2

39 H$mnyg + Vya 4:2

40 _H$m + ^wB©_yJ 2:1

41 _H$m + KodS>m + Mdir 2:2

42 nmZH$mo~r + Q>mo_°Q>mo 2:2

43 ~Q>mQ>o + H$m§Xo / KodS>m / gmo`m~rZ / Q>mo_°Q>mo / _H$m 4:2

44 _H$m + aVmir / {Iam H$mH$S>r 1:2

45 H$mH$S>r + _H$m 2:1

46 Q>a~wO + _H$m / ~mOar (1 _{hZm AmYr) 2:1

Page 26: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

26

2. noaUr X{jUmoÎma H$amdr :-

eoVO_rZ MT>CVmamMr Agë`mg H§$Qy>a nÜXVrZo noaUr H$amdr. O_rZ g_nmVirV Agob Va X{jUmoÎma

noaUr H$amdr. Ë`m_wio Imbrb \$m`Xo hmoVrV.

{Xdg^amMr gy ©{H$aUo PmS>mÀ`m g§nyU© ^mJmda nS>Vrb d àH$me g§íbofU {H«$`m (Photosynethesis)

dmT>ë`mZo CËnmXZ dmT>ob. AmYw{ZH$ V§ÌkmZmV gy ©eº$sZo _hËd àm. Xm^moiH$a d Ë`mZ§Va Ë`m§Mo

{eî` lr. gwaoe XogmB© (~oiJmd) h`m§Zr nwaonya OmUbo. PmS>m§Zr OmñV gy ©eº$s IoMë`mZo CËnmXZ

dmT>Vo ho àm. Xm^moiH$agam§Zr gà_mU[aË`m Ðmj {nH$m§da XmIdyZ {Xbo Amho. nydu Ðmj bmJdS> B§J«Or

(T) nÜXVrZo A±Jb bmdyZ H$aV hmoVo. Ë`mZ§Va Ë`mV gwYmaUm H$éZ A°JbMm AmH$ma (Y) Pmbm d

nmZm§Zr AmUIr gy ©eº$s IoMyZ ¿`mdr åhUyZ Ë`mMm n¥ð>^mJ (Surface Area) dmT>dyZ {dñVmarV

„ `y ‟ åhUOo Agm Pmbm d Ho$di h`m nÜXVr_wio ÐmjmMo CËnmXZ 2 Vo 5 Q>Z àVr 40 Ama dmT>dyZ

XmIdbo. gy ©eº$sMo AZÝ` gmYmaU _hËd bjmV KoVm eoVH$-`m§Zr H$moUVohr {nH$ X{jUmoÎma noamdo d

Amnbo CËnmXZ dmT>dmdo.

{nHo$ amÌr H$m~©ZS>m`Am°ŠgmB©S> dm y dmVmdaUmV gmoS>VmV. Vmo dm y nyd©pßeM_ {XeoZo dmhUm-`m

dm-`m~amo~a eoVm~mhoa OmD$ Z`o åhUyZ noaUr X{jUmoÎma H$amdr. Ë`m_wio H$m~©Z S>m`Am°ŠgmB©S> dm y

eoVmVM amhVmo d àH$me g§íbofU {H«$ obm _XV H$aVmo. eoV _moR>o Agob Va X{jUmoÎma {XeoZo R>am{dH$

A§Vamda O¡{dH$ ~m§Y ( JOamO Amoi) KmVbo Va Co2 dm`y AS>ob d PmS>m§À`m dmT>rbm _XV H$aob.

lr. gwaoe XogmBªZr hr nÜXV {dH${gV Ho$br Amho. `mda emókm§Zr à`moJ H$éZ A{YH$ g§emoYZ

H$amdo.

{nH$m§Mr noaUr X{jUmoÎma Ho$ë`mZo CÎma d X{jU Y«wdmÀ`m Mw§~H$s` n[aUm_m§_wµio (Polar Magnetic

effect) {nH$mÀ`m dmT>rda AZwHy$b n[aUm_ hmoVmo. Mw§~H$s` bmQ>m§_wio (Magnetic resonance waves)

{nH$m§Mo CËnmXZ dmYVo, Agm emókm§Mm Xmdm Amho. åhUyZ eoVH$-`m§Zr gd© {nH$m§Mr noaUr / bmJdS>

X{jUmoÎma H$amdr.

Page 27: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

27

3. noaUrMo A§Va :- H¥${f {dÚmnrR>m§Zr àË oH$ {nH$m§Mr noaUr {H$Vr A§Vamda H$amdr `mMo {ZX}e Ho$bo Amho. Ë`mV WmoS>m \$aH$

H$amdm bmJob. Q>moH$U nÜXVrZo bmJdS> H$aUm-`m {nH$m_Ü o (CXm. H$mnyg) XmoZ AmoitVrb A§Va XmoZ

PmS>mVrb A§Vamnojm 15 Vo 30 g|._r OmñV Agmdo. H$mnyg bmJdS> 90 ~m` 90 go_r, 60 ~m` 60 g|_r, 120

~m` 120 g|_r H$aVm 90 ~m` 60 g|_r qH$dm 60 ~m` 45 g|_r H$amdr. Amnbr O_rZ, _mJrb dfm©Mm AZw^d

bjmV KoD$Z A§Va {H$Vr R>odmdo hm {ZU© ñdV:bmM ¿`mdm bmJob. XmoZ AmoirVbo A§Va, XmoZ PmS>m§À`m

A§Vamnojm OmñV R>odë`mZo \$m`Xm hmoVmo. Q>moH$U Ho$boë`m {nH$mV C^r d AmS>dr Am§Va_emJV H$aVm oVo.

nrH$ dmT>ë`mZ§Va EH$ doi Aer `oVo H$s, \$º$ EHo$arM d {Vhr eodQ>Mr H$moinUr XoUo eŠ` AgVo. Ë`mdoir

dIamÀ`m \$mgmbm / nmoVo ~m§YyZ nmir {Xbr Va H$mngmÀ`m ~wS>mer OmñVrV OmñV _mVr bmJob Ë`m_wio

{nH$mÀ`m ~wS>m§er OmñV {Xdg Amobmdm {Q>Hy$Z amhrb d nmÊ`mMm VmU nS>ë`mda O{_Zrbm ^oJm nSy>Z

~m|S>mMr Ji hmoVo, Vr hmoUma Zmhr. gd©M {nH$m§À`m ~m~VrV ho V§Ì Adb§~mZo bmJob.

4. A°amoJ«rZMr noaUr :-

g|Ðr` eoVH$-`m§Zr noaUr H$aVm§Zm _ZmV Xwhoar hoVy R>odyZ {nH$m§Mr {ZdS> H$amdr. EH$Va Ë`m_wio nrH$

nmofUmg _XV hmoB©b VgoM H$sS> d amoJ ì`dñWmnZobm ghmæ`^yV hmoB©b. Am_Mo ñZohr lr. gwaoe XogmB©À`m

_Vo H$moUVohr nrH$ noaVm§Zm gmo~V ha^ao 2 {H$bmoJ«°_, YZo 500 J«°_, _oWr 500 J«°_ d Vri 100 J«°_ noamdo. hr

{nHo$ 2 _{hÝ`mMr Pmë`mda H$mnmdr d _w»` {nH$m§À`m AmoirV ngéZ Ë`mMo AmÀN>mXZ H$amdo. Ë`m_wio _w»`

{nH$mMo nmofU hmoVo VgoM H$sS> d amoJmnmgyZ g§ajU {_iVo.

5. {~`mUo EH${ÌV H$éZ noaUr :- lr. ^¡æ`mgmho~ Jmd§S>o am. Zm`Jmd, Vm. ~m^yiJmd, {O. `dV_mi (\$moZ (07232 / 272331)) d

lr. AÊUmgmho~ Zmam`Uamd ^mo a, am. Zma§JrZJa, Vm. {O. `dV_mi (\$moZ 07232 / 246984)

Ë`m§À`mH$S>o OdiOdi 40 hoŠQ>a O_rZ Amho. gZ 1910 nmgyZ XmoKohr Imbrb nÜXVrZo noaUr H$aVmV.

gmo m~rZ ho.Eg. 335 40 {H$bmoJ«°_, Vya (~rEgE_Ama 736) 4 {H$bmoJ«°_ d Ádmar (ídoVm 801) 250 J«°_ gd©

EH$Ì H$aVmV. {_gµiVmV d {V\$UrZo noaVmV. doJdoJi`m Amoir ZgVmV. H$moUVohr amgm`{ZH$ IV dmnaV

Page 28: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

28

ZmhrV d H$moUVohr {dfmar H$sS>ZmeH$ dmnamV ZmhrV. {H$Vrhr H$sS> nS>bm Var \$dmaUr H$arV ZmhrV.

n{hbm ~hma Oar 100 % H$sS>J«ñV Pmbm Var Xwgam ~hma `oVmo d Xaå`mZ eoVmV {_Ì {H$S>r, namon{Odr

H$sQ>H$, na^jr {H$Q>H$, nmIao EdT>r dmT>VmV H$s Ë`m§Zm H$sQ>H$ZmeH$ Z dmnaVm CÎm_ nrH$ `oVo. Ë`m§Zm

gamgar gmo`m~rZMo 20 Vo 25 {¸$Q>§b, VwarMo 6 Vo 8 q¸$Q>b d ÁdmarMo 2.5 Vo 5 q¸$Q>b CËnmXZ à{V 40 Ama

{_iVo. Agm XmoKm§Mmhr AZw d Amho. BVa eoVH$-`m§Zrhr `mMr à{MVr ¿`mdr. lr. Jmd§S>o d lr. ^mo`a

`dV_mi) {nH$m§Mm \o$anmbQ> H$aÊ`mgmWr 10-10 hoŠQ>aÀ`m ßbm°Q>_Ü`o AmbQy>Z nmbQy>Z Imbrb {~`mÊ`m§Mo

{_lU noaVmV. CS>rX + Vya + _yJ, H$mnyg + Vri, _yJ + H$mnyg + _Q>H$s + Vri Ago {_lU noaVmV.

H$mnUrV Ìmg hmoV Zmhr Agm Ë`m§Mm AZw^d Amho.

gm§nim {nH$mMr noaUr :- gmnim nrHo$ :-

gmnim {nHo$ eoVmV bmdyZ {_Ì {H$S>rMr g§»`m dmT>dVm `oVo. Aer gmnim nrHo$ H$mnyg, Q>mo_°Q>mo d BVa ^mOrnmbm

{nH$mV bmdë`mg boS>r~S>© {~Q>b d H«$m`gmonmgmaIMr {_Ì{H$S>r dmT>VmV _wJ, CS>rX Mdir , gm`m~rZ , _H$m,

amim, P|Sy>, A§~mS>r, gw ©\y$b B. {nH$m§Mm Am§V^m©d Ho$ë`mg eoVmV {_Ì{H$S>r Am{U njm§Mr OmonmgZm hmoVo Ago

g§emoYZmZo d eoVH$è`m§À`m AZw dmZo {gÜX Ho$bo Amho.

gmnim {nH$mMo \$m`Xo :-

1. P|Sw>_wio {Z_°Q>moS> Am{U gyÌH¥$_rMo {Z`§ÌU hmoVo.

2. P|Sy>À`m \w$bmMo CËnÞ {_iVo.

3. _w»` {nH$mMo CáÞ KQ>ë`mg Mdir d _Š`mMo CËnÞ {_iVo. ~è`mM doim Q>mo_°Q>mo nojmhr Mdir d BVa

Am§Va {nH$mMo CËnÞ OmñV {_iVo Agm eoVH$è`m§Mm AZw^d Amho.

4. Mdirdarb {_Ì{H$S>r Ogo boS>r~S>© {~Q>b, _mdm , VwS>VwS>o d BVa eÌw{H$S>rMm \$S>em nmS>VmV.

5. _Š`mda H«$m`gmonm {h {_Ì{H$S> dmT>Vo, Or _mì`mMr EH$ hOmanojmhr OmñV A§S>r \$ñV H$aVo.

6. _Š`mÀ`m C§M {nH$mda njr ~gVmV d Vo nrH$m§darb Aù`m d {H$S>tZm ImVmV.

Page 29: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

29

EH$mpË_H$ {H$S> {Z`§ÌU nÜXVrZo eÌw {H$S>rMm, {_Ì{H$S>rÛmao Zm`ZmQ> H$aVm oVmo. Xa 15 {Xdgm§Zr qZ~moir

AH©$ \$dmaUr H$am. Amdí`H$Vm ^mgë`mg XenUu AH©$ \$dmaUr H$ê$Z {H$S>r d gd© àH$maÀ`m Aù`m§Mo

{Z §ÌU H$aVm oVo.

1. g|Ðr` nÜXVrZo H$mnyg bmdVm§Zm {nH$m^modVr 2 Amoir _H$m {nH$m§À`m Q>moH$mì`mV. H$mngmÀ`m

àË`oH$ 10 AmoirZ§Va EH$ Amoi bmb A§~mS>rMr (Hibiscus subdariffa) \w$brda Q>mH$mdr.

H$mngm§À`m AmoirV 10 g|_r. A§Va R>odyZ ng-`m OmVrMr Mdir (Tendril OmñV Agbobo)

noamdr. H$mngmÀ`m \w$brda MwŠ`mÀ`m (Zm§Jo) {R>H$mUr ^Ja, P|Sw>, amZdm§Jo bmdmdoV. H$mngmMo

g§nyU© nmofU d H$sS> / amoJmMo ì`dñWmnZ hmoB©b.

2. AmOH$mb gd©gmYmaUnUo gd©M {nH$m§Zm A_o[aH$Z ~m|S>mirMm Ìmg hmoVmo. nydu ha^am \$º$

ImUmar. hr KmQ>oAir AmVm {Za{Zami`m 140 dZñnVrda Amnbr CnOr{dH$m H$aVo. Á`m

{nH$mda `m AirMm àmXw^m©d Amho Ë`m {nH$m^modVr 2 Amoir _H$m qH$dm ÁdmarÀ`m noamì`mV.

Ádmar, _Š`mÀ`m \w$bmda _mì`mMo d ~m|S>AirMo eÌy{H$S>o CXm. Q>m`H$moJ«m_m, H«$m`gmonm, boS>r~S>©,

~rQ>b B. dmT>VmV d Ë`m_wio O¡{dH$ ì`dñWmnZ hmoVo.

Page 30: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

30

g|{Ð` eoVrV Xoer JmB©Mo _hËd àmMrZ gwObm_ gw\$bm_ g_¥ÜX ^maVmMm H¥${f g§ñH¥${V hr Jmog§ñH¥${V hmoVr. O_rZ hr AÞnyUm© hmoVr H$maU

g|Ðr` eoVr nÜXVr_wio {VMr gwnrH$Vm Omonmgbr OmV hmoVr Am{U g|{Ð` eoVrMm _wi nm`m ^maVr` Xoer

Jmod§e KmbV hmoVm Am{U åhUyZM àË`oH$ eoVH$è`mH$S>o _w~bH$ newYZ Agm`Mo. H$mimÀ`m AmoKmV

amgm`{ZH$ eoVrMm àMma d àgma H$aVm H$aVm Ë`m§Mm A{VaoH$s dmna hmoV Jobm Am{U Am_À`m ~iramOmMo

newhr Jobo Am{U new~amo~a Ë`mMo YZhr Jobo. AmnUmg JV d¡^d nwÝhm àmá H$am`Mo Agob Va g|{Ð`

eoVrg n`m© Zmhr Am{U ^maVr` d§emÀ`m Xoer JmB©{edm` `eñdrnUo g|{Ð` eoVr H$aUo eŠ` Zmhr. øm

àH$aUmV AmnU g|{Ð` eoVrV Xoer JmB©Mo _hËd ho g_OmdyZ KoUma AmhmoV.

g|{Ð` eoVrV Xoer Jm`M H$m ?

Xoer Jm` ídgZmdmQ>o OodT>m Am°ŠgrOZ KoVo Ë`mn¡H$s H$mhr Am°ŠgrOZ _wº$ ñdê$nmV ~mhoa gmoS>Vo.

åhUyZ nydu Q>r.~r. À`m amo½`mbm JmB©À`m JmoR>çmV R>odV hmoVo.

à`moJm§Vr {gÜX Pmbo H$s eoVrbm Cn`moJr nS>Umè`m OrdmUy§Mr g§»`m Ogu, hmoëñQ>oZ JmB©À`m

eoUmnojm Xoer JmB©À`m eoUmV H¡$H$ noQ>rZo OmñV AgVo.

Jm`rÀ`m ImÊ`mV MwHy$Z Oar {dfmar nXmW© Ambm Va Ë`mMm A§e XyY , _yÌ d eoUm_Ü`o `ooV Zmhr.

Xoer JmB©Mo qeJ, nmR>rMm H$Um d dqeS> `m§Mo Img d¡{eï> åhUOo gw ©{H$aUm§Mo XyYm_Ü o

ñdU©jm§a H$aÊ`mMo AgVo åhUyZ Jm`rÀ`m XyYm VynmMm a§J {ndiga AgVmo.

Xoer Jm`rMo eoU , Jmo_yÌ d VohVrg H$moQ>r Xod :-

Jmo_`o dgVo bú_r Ago åhUVmV. `mMm AW© Jm`rÀ`m eoUmV bú_rMm dmg AgVmo. bú_r åhUOo

Jmo_`mV (Jm`rÀ`m eoUmV ) AgUmao AãOmdYr , AZ§V H$moQ>r d AZ§V àH$maMo OrdmUy øm OrdmUy§Mr

noaUr Ordm_¥VmÀ`m ê$nmVyZ O{_ZrV {daOU åhUyZ Q>mH$m`Mo AgVo. Am{U åhUyZM EH$M Xoer Jm`

nmiyZ AmnUmg 20 Vo 30 EH$a eoVr ghO g|{Ð` eoVr nÜXVrZo H$aVm `oVo. AmíM`© dmQ>Vo Zm AmOM

gwê$ H$am d ImÌr H$ê$Z ¿`m.

Page 31: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

31

OoWo dñVy Amho VoWo JVr AmhoM OoWo JVr Amho VoWo e{º$ Amho. JVr_wioM eº$sMr {Z{_©Vr hmoVo. eº$sMr

AZoH$ ê$no AmhoV. àË`oH$ e{º$bm AmnU Xodê$n _mZVmo. eº$s Añî` _J Xod Var Ñí` ñdê$nmV

{Xgob H$gm AmnU \$º$ e{º$Mo àVrH$ åhUyZ Xodm§À`m à{V_m _mZVmo. Aem VohVrg àH$maÀ`m e{º$Mo

dgVrñWmZ Jm`r_Ü`o AgVo. WmoS>Š`mV Jm`rÀ`m Jmo_wÌm_Ü`o VohVrg àH$maÀ`m dñVy AgVmV. H$moQ>rMm

gai AW© àH$ma Agm Amho. VohVrg àH$maÀ`m e{º$Mm Cn`moJ Jm`rÀ`m _mÜ`_mVyZ _mZdmbm hmody

eH$Vmo. åhUyZ Jm` n{dÌ d {VÀ`mV VohVrg H$moQ>r Xodm§Mr dgVr. WmoS>Š`mV Jm` A{V n{dÌ Am{U

g|{Ð` eoVrÀ`m Ñï>rZo Jm` hr Iar H$m_YoZyM Amho.

Jmo_yÌmÀ`m dmnamZo amoJ d H$sS> {Z §ÌU :-

Jmo_yÌ Xoer Jm`rMoM hdo Ago Zmhr Va Xoer Jmod§em_Yrb H$moUmMohr _yÌ MmbVo. Jm` bhmZ, _moR>r

åhmVmar Agbr Var MmbVo, nmS>m, ~¡b Agbm Var MmbVmo. nU Ë`mÀ`m _yÌmMr Vrd«Vm OmñV Agë`mZo Vo

H$_r à_mUmV dmnamdo bmJVo. XyY XoUmar Jm` Agbr Va Ë`m Jmo_yÌmV b°ŠQ>moO Agë`mZo A{YoH$

\$m`Xm hmoVmo. Xoer Jm`rMo Jmo_yÌ {_idV AgVmZmgwÜXm Vr Jm` 24 Vmg JmoR>çmV ~m§Ybobr Zgmdr. Vr

_moH$ù`m dmVmdaUm_Ü`o Hw$aUm_Ü o dZm_Ü`o MaUmar Agmdr. Jm^U Jm` Agob Va {VÀ`m

Jmo_yÌm_Ü`o hm_m}Ýg AgVmV. Ë`mÀ`m_wio dZñnVr {ZamoJr amhÊ`mg _XV hmoVo.

Jmo_yÌ H$go hdo :-

Jmo_yÌ gmR>dV AgVmZm Vo H$mS>r H$Mam , eoU {_{lV Zgmdo, ñdÀN> \$S>Š`mVyZ JmiyZ R>§odmdo. Jmo_yÌ

OwZo {VVHo$ Mm§Jbo Vo pñQ>b qH$dm YmVyÀ`m ^m§S>çm_Ü o R>ody Z`o. nmaXe©H$ H$mMoÀ`m qH$dm _mVrÀ`m

_S>Š`m_Ü`o PmHy$Z R>odmdo.

{nH$m§Zm {H$S> d OrdmUyOÝ` AmOma hmoÊ`mMr eŠ`Vm AgVo. Ë`mda Jmo_yÌmMm dmna hm am_~mU Cnm`.

`oWo VohVrg H$moQ>r Xod Jmo_yÌm_Yrb VohVrg àH$maMo KQ>H$ H$m`©aV hmoVmV. Ë`mMm n[aUm_ åhUyZ {H$S>r,

~waerOÝ` d {dfmUyOÝ` amoJ niyZ OmVmV. gd© AÞmMo `mo½` [aË`m ÁdbZ H$ê$Z e{º$ {Z_m©U

H$aÊ`mMr j_Vm Jmo_yÌm_Ü`o Amho.

Jmo_yÌm_Ü`o J§YH$ AgVo.

ZÌ, ñ\w$aX, nmbme, bmoh, H°$pëe`_, gmo{S> _ BË`mXr nXmW© AgVmV. Vo dZñnVrbm {ZamoJr

Am{U geº$ R>odÊ`mg _XV H$aVmV.

Page 32: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

32

_°JZrO d H$m~m}{bH$ A°{gS> Jmo_yÌm_Ü`o AgVo. Ë`m_wio Vo {H$Q>H$ZmeH$mMo H$m_ H$aVmV d {H$S> {Z{_©Vrhr Wm§~Vo. Jmo_yÌm_Ü`o Vm§~o AgVo. ho Vm§~o VrZ àH$maMo H$m_ H$aVo. gOrdmMo M`mnM`m_Ü`o {Z_m©U Pmbobo Vm§~o d¡{eîQ>`nyU© AgVo.

Vm_« wº$ Jmo_yÌ _moaMyXmMo {H$Q>H$ZmeH$mMo H$m_ H$aVo.

gd© {dídm_Ü o {dÚwV Mw§~H$s` bhar AgVmV. Vm§ã`mÀ`m JwUY_m©_wio Ë`m bhatMm pñdH$ma dZñnVrH$Sy>Z _moR>çm à_mUmV hmoVmo. Ë`m_wio dZñnVrbm e{º$ {_iVo. dZñnVr geº$ d {ZamoJr amhVo.

dZñnVr_Ü oM Ë`m Vm§ã`mMo ê$nm§Va ñdU©jmam_Ü`o Ho$bo OmVo. Ë`m ñdU©jmam_wioM dZñnVr VoobXma {ZamoJr amhVo.

Jmo_yÌ dmnamdo H$go :-

Jmo_yÌ Xoer Jm`rMoM hdo. Oa Vo Xoer Jm`rMo Agob Va 15 {bQ>a nmÊ`mÀ`m n§nm_Ü`o 100 Vo 150 {_.br. Jmo_yÌ {_giyZ Am¡fY \$dmaVmV Î`mà_mUo n§nmZo \$dmamdo. EH$ EH$a joÌmgmR>r Mma Vo nmM n§n bmJVmV.

Jmo_yÌ \$dmaÊ`mMr doi gH$mir 10 nwdu d g§Ü`mH$mir 4 Z§VaMr eŠ` Pmbo Va Agmdr.

Xoer ~¡bmMo Jmo_yÌ Agob Va 70 Vo 100 {_.br. àË`oH$ 15 {bQ>a nmÊ`m_Ü o {_gimdo.

Xa AmR> {Xdgm§Zr \$dmaÊ`mMo gmVË` amIbo Va Ho$irMr H°$Ýga g_Obm OmUmam nU©JwÀN> nyU©nUo Zmhrgm hmoVmo.

\$iPmS>m§_Ü`o \w$bmoam oÊ`mnydu Am{U Amë`mZ§Va hr dmnaë`mZo \$bYmaUm {dnwb hmoVo. \$º$ dmnaÊ`mV gmVË` hdo.

Xoer d g§H$arV JmB©À`m eoUmÀ`m JwUdÎmoMm Aä`mg Pmbm Amho Vmo nwT>rbà_mUo :-

Xoer d g§H$arV JmB©À`m eoUmMr JwUdÎmm

A.H«$. KQ>H$ g{hdmb Jm` ({_.J«° / {H$bmoJ«°_)

g§H$[aV Jm` ({_.J«° / {H$bmoJ«°_)

1 bmoh 102.63 64.06 2 OñV 10.66 10.64 3 H$m°na 2.66 2.41 4 _°¾o{e`_ 2764.83 2942.46 5 H°$pëe`_ 1276.67 833.23 6 nmoQ>°{e`_ 1583.75 1663.69

(g§X © :- ^m^m A°Q>mo_rH$ [agM© g|Q>a, _w§~B©)

Page 33: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

33

nrH$ nmofU ì`dñWmnZ

{nH$m§À`m `mo½` dmT>rgmR>r d g§nyU© n[anmofU hmoÊ`mgmR>r Imbrb KQ>H$m§Mm g_mdoe nm{hOo. ~mOmamVyZ H$mhrhr

{dH$V Z AmUVm KarM V`ma Ho$bobo, CnbãY Agbobo KQ>H$ dmnamdoV.

1. {nH$mÀ`m gai / gwYmarV / g§{_l dmUm§Mr noaUr :-

darb dmUm§À`m nrH$nmofUmgmR>r _m\$H$ nrH$nmofH$ Ðì`m§Mr JaO bmJVo. g§H$arV {nH$m§Mr yH$ d JaO _mÌ

àM§S> AgVo. Ë`m_wio gai dmU WmoS> m nmofUmZo Mm§Jbr dmT>VmV.

2. {_lnrH$ / Am§Va {nH$m§Mr noaUr :-

dZñnVtZm gmhM © AmdS>Vo. EH$M nrH$ Z bmdVm _Ü`o 2-3 doJdoJir {nHo$ bmdmdrV. `mVyZ hmoUmam

\$m`Xm åhUOo {_l {nH$m§Mo CËnmXZ Va {_iVoM nU _w»` nrH$hr H$sS> amoJm§nmgyZ _wº$ amhVo. CXm.

Q>mo_°Q>mooÀ`m 4-5 AmoirZ§Va P|Sw>Mr amono bmdmdrV. VgoM H$mhr amono H$m§ÚmMr nU bmdmdrV. g§nyU© ßbm°Q> ^modVr

P|Sy> bmdmdm, H$mo~r d âbm°da_Ü`o nmMdr Amoi _mohar bmdmdr âbm°da H$mo~rdarb H$mir Air _moharMr nmZoM

ImV ~gob d _w»` nrH$ gwajrV amhrb. Ðmj {nH$m§_Ü o H$m§Xm bgyU bmdbm Va ^wamar àmXw^m©d H$_r amhVmo.

H$mnyg {nH$m_Ü o Mdir d A§~mS>r bmdÊ`mMr nÜXV AmVm Mm§JbrM éOV Amho. {_l {nH$m§Mr _m{hVr

{_iÊ`mgmR>r AmVm B§Q>aZoQ>da www.ourworldcompuserve.com hr do~gmB©Q> hr gwé Pmbr Amho.

3. {~dS> :- Ho$di `mo½` {~dS>da g|Ðr` eoVr `eñdr H$éZ XmIdUmao Ag§»` eoVH$ar AmhoV. Vo

Jm§Sy>iIV, eoUIV, Jmo_yÌ B. E_ dJ¡ao H$mhrM Z dmnaVm \$º$ {~dS> nÜXVrZo {nHo$ KoVmV. gmo`m~rZ

Z§Va Jhÿ H$mhrhr IV Z Q>mH$Vm CÎm_ oVmoM. Ho$ir, hiX, {_aMrZ§Va, KoVbobo H$moUVohr nrH$ CÎm_ `oVo.

Ë`m_wio g|Ðr` eoVr_Ü o nyduMo nrH$ H$moUVo hmoVo Vo nmhÿZ `mo½` {nH$m§Mr {ZdS> H$amdr. EH$Xb Z§Va

pìXX²>b qH$dm CWi _wi`m§À`m {nH$mZ§Va Imob _wi`m§Mo nrH$ ¿`mdo. OwZo bmoH$hr hrM nÜXV Adb§~V

hmoVo.

Page 34: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

34

4. {hadirMo nrH$ / A°amoJ«rZ :- {hadirMo nrH$ CXm. Y¢Mm, ~é, p½bar{gS>r`mMr nmZo BË`mXr dmnéZ

O_rZ / g_¥ÜX Ho$ë`mZ§Va Ho$ir, D$g, hiXrgmaIo nrH$ ¿`mdo. lr. gwaoe XogmBªZr {e\$mag Ho$bobo

ha^am 2 {H$bmo, YZo 500 J«°_, _oWr 500 J«°_ d Vri 100 J«°_ H$moUË`mhr {nH$mgmo~V noabo Va {nH$m§Zm

bmJUmao gd© nmofH$ Ðì`o nwadbr OmVmVM na§Vw Ë`m {nH$m§Mo H$sS> d amoJmnmgyZ g§ajU {_iVo. lr.

XogmB©Mo Xwgao YmÝ`mMo (A°amoJ«rZ) {_lU nwT>o g{dñVa {Xbo Amho. {hadirMo nrH$ åhUyZ AmVm EH$M

nrH$ noaÊ`mEodOr darb {_lUmMo {~`mUo noéZ 2.5 _{hÝ`mZo H$mnyZ H$mnyg B. {nH$m§À`m AmoirV

AmÀN>mXbo Va CÎm_ nrH$ `oVo hm ~-`mM eoVH$-`m§Mm AZw^d Amho.

5. {OdmUyg§dY©Ho$ :- g|Ðr` eoVr gwé H$aUm-`m gd© eoVH$-`m§Zr n{hë`m dfu hm KQ>H$ dmnaUo AË`§V

_hËdmMo Amho H$maU h`m§M nÜXVr_wio gyú_{OdmUy§Mo à_mU dmT>ob d Mm§Jbo CËnÞ `oB©b. 2-3 dfm©Z§Va

H$moUVohr KQ>H$ Z dmnabo Var MmbVo. A°Pm oQ>mo~°ŠQ>a, am`Pmo{~`_, nrEg~r, {~`mÊ`mbm bmdyZ d Z§Va

Jm§Sy>i IVmV {_giyZ O{_ZrV noéZ {Xbo Va gyú_{OdmUy bdH$a dmT>VmV. {OdmUy§Mo {daOU åhUyZ

hr {OdmUyg§dY©Ho$ dmnamdr bmJVmV. EH$Xb Agmo H$s$pìXXb nrH$ Agmo gd©M {nH$mÀ`m {~`mUmbm

A°PmoQ>mo~°ŠQ>a, am`Pmo{~`_, nrEg~r, Q>m`H$moS>_m© pìharS>r dmnaUo Amdí`H$ Amho. Ago ZdrZ g§emoYZ

gm§JVmV.

6. eoU, Jmo_yÌ, dméi_mVr, A_¥VnmUr, ~rOm_¥V, Ordm_¥V BË`mXr :- dméimMr _mVr ~rO g§ñH$mamgmR>r

dmnamdr. eoU, Jmo_yÌ, Jyi, XmirMo nrR> dmnéZ Ord_¥V V`ma H$amdo d {nH$m§Zm Úmdo. eoU, _Y, Vyn

`m§Mo A_¥VnmUr {~`mbm d Z§Va {nH$m§Zm AmoirV qenyZ qH$dm nmÊ`mÀ`m nmQ>m_Ü`o gmoSy>Z Úmdo.

gdm©~Ôb g{dñVa {ddoMZ {Xbo Amho. n`m©`g_moa AmhoV. à`moJerb eoVH$-`m§Zr VnmgyZ nhmdoV.

7. VmÁ`m eoUmMo nmUr :- Jwam§Mo gd© eoU gmR>dyZ OmñVrV OmñV 20 {Xdg PmHy$Z R>odmdo d eoVmVrb

H$moUË`mhr {nH$m§Zm eoUmMo nmUr Amoir_Ü o O{_Zrda \$S> mZo qenS>mdo Ë`m_wio gwú_{OdmUy dmYVmV.

eoUmÀ`m 3 AdñWm AgVmV. VmOo eoU 20 {Xdgm§À`m AmVrb d PmHy$Z R>odbobo, Ë`mV àM§S> à_mUmV

Cn`wº$ gyú_OrdmUy d nrH$ nmofU Ðì`o AgVmV. Ë`mZ§VaÀ`m AdñWobm pñZ½Ymåb AdñWm (Fatty

acid stage) åhUVmV. øm_Ü`o hmZrH$maH$ {OdmUy dmT>VmV. Cn`wº$ {OdmUy§Mo à_mU H$_r AgVo.

Ë`mZ§VaÀ`m AdñWobm {_WmoOo{ZH$ (Methodgenic) AdñWm åhUVmV. eoUmVrb {_WoZ dm`y {ZKyZ

OmVmo. {OdmUy H$_r AgVmV na§Vw n[anmofH$ Ðì o, h`y_g ^anya AgVo. gyú_{OdmUMo à_mU gdm©V

OmñV VmÁ`m eoUmV AgVo Ë`m_wio Vo dmnamdo. Vo O_bo Zmhr Va eodQ>Mr AdñWm ~m`moJ°g ñbardmQ>o

Page 35: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

35

nmofH$ Ðì`o {nH$m§Zm XoD$ eH$Vmo. gd© gmYmaUnUo, AmnU Agob VodT>o eoU nmÊ`mV H$mbdyZ {nH$m§Zm

XoV am{hbo Va AÝ` H$mhrhr H$amdo bmJUma Zmhr BVHo$ Vo n[aUm_H$maH$ Amho. Jhÿ 21 {XdgmMm

Pmë`mda eoUmMo nmUr nmQ>mÀ`m nmÊ`mgmo~V {Xbo Va 3-4 {XdgmV Jìhmbm `w[a`m {Xë`mà_mUo a§J d

H$im oVo. H$mio nmoVo qH$dm ~maXmÝ`mV VmOo eoU ^éZ nmÊ`mÀ`m Xm§S>mV R>odyZ {Xbo Va eoUmMo nmUr

nmoË`mVyZ {PanyZ nmÊ`mdmQ>o eoVmV ngaob.

8. Jm§Sy>i IV :- eoVH$-`m§Zr eoVmdaM gmÜ`m PmonS>çmV CnbãY Agbobm H$mS>rH$Mam dmnéZ \$º$

n{hë`m dfu Jm§Sy>i H$ëMa {dH$V AmUyZ Jm§Sy>i IV {Z{_©Vr Mmby H$amdr. Jm§Sy>i IV ^anya à_mUmV

{nH$m§Zm {Xbo Va BVa H$mhrhr H$aÊ`mMr JaO nS>V Zmhr Jm§Sy>im§Zm gd© {OdmUy§Mm (M.D.) åhUOo

_°ZoqOJ S>m`aoŠQ>a åhUVmV Omo gd© `§ÌUm {Z`§{ÌV H$aVmo. `m~m~V g{dñVa _m{hVr nwT>o {Xbr Amho.

9. Jm§Sy>µµi nmUr (d_udm°e) :- Jm§Sy>io ËdMoZo ídmg KoVmV. Ë`m§Mr ËdMm Zoh_r Amobga AgVo. O{_ZrV

daImbr OmÊ`mMr gd` Agë`mZo d§JUmà_mUo Ë`m§Mo Amobo eara H$m_ H$aVo. Ë`m§À`m earamìXmao

gmoS>bobm Ðd nXmW© d Jm§Sy>i IVmMm AH©$ Jmoim Ho$bm OmVmo d Ë`mbm d_udm°e åhUVmV. H$moUVohr {nHo$

\w$bmo-`mV Amë`mda d_udm°eMr \$dmaUr Ho$br Va \$bYmaUm dmT>Vo. _Y_mem, Cn`wº$ {OdmUy _aV

ZmhrV. Jm§Sy>inmUr åhUOo CÎm_ g|Ðr` Ðì` Amho. d_udm°e V`ma H$aÊ`mMr nÜXV nwT>o {Xbr Amho. Vo

dmnamdo Ago _bm dmQ>Vo. EH$Xm O_rZ g_¥ÜX Pmbr H$s BVa H$mhr dmnaÊ`mMr JaOhr nS>V Zmhr.

10. {Za{Zamù`m n|S>r / T>onr :- Amnë`m XoemV ImÚ d AImÚ àH$maÀ`m Vob{~`m KoVmV. Ë`m§Mo Vob H$mTy>Z

KoVë`mZ§Va Or n|S> amhVo. Ë`m§Mm g|Ðr` IV åhUyZ dmnaVmV. Ea§S>r, H$a§O, H$Sw>qb~, _hþAm `m AImÚ

Vob{~`m§À`m noS>r IV åhUyZ dmnaVmV. `m gd© n|S>rV darb n[afmofH$ Ðì`o AgVmV. eoUIV AWdm

H§$nmoñQ> IVmÀ`m VwbZoV n|S>rV AÞm§emMo à_mU A{YH$ AgVo. qZ~moir , H$a§O, Ea§S>r, H$aS>r, gaH$s ,

e|JXmUo, Vri, Odg, gy ©\y$b n|S>r nrH$nmofUmgmR>r dmnaVmV. nrH$nmofUmgmR>r Amdí`H$ AgUmar

_ybÐì`o n|S>r / T>onr nwadVmV. H$aS>r n|S> ~waerZmeH$ Amho Va H$a§O n|S> ìhm`magamoYH$ Amho. qZ~moir

n|S>rZo gyÌH¥$_r (Nematodes) Xya niVmV. eoUIV + n|S>r + Q´>m`H$moS>_m© + (EM-2){_lU {Xbo Va

O_rZ gwYmaVo.

11. H§$nmoñQ> , eoUIV,Z°S>on IV :- Z°S>on IV {Z{_©VrgmR>r {dQ>H$a, {g_o§Q>, Jd§S>r, ~m§YH$m_ bmJVo. Ë`mMr

JaO dmQ>V Zmhr. H§$nmoñQ> qH$dm eoUIV Mm§Jbo MmiyZ Ë`mV {OdmUyg§dY©Ho$ {_giyZ {nH$m§Zm noéZ

{Xbo Va CÎm_ n[aUm_ {_iVmV. AmnU eoUIV, H§$nmoñQ> Z°noS>IV V`ma H$aVm§Zm eoU, H$Mam, YgH$Q>o

Page 36: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

36

H§$XmS>o, JdVmMo nw§OmUo BË`mXr dmnaVmo. _mÂ`m _Vo g|Ðr` eoVH$-`m§Zr eoUIV qH$dm H§$nmoñQ> IV

V`ma Z H$aVm. eoVmVrb g§nyU© àH$maÀ`m g|Ðr` nXmWmªMm Cn`moJ 3 nÜXVrZo H$amdm. eoUIVmÀ`m

I>S>çmbm Q>mHy$ Z`o.

12. g|Ðr` H$M-`mMo {Z`moOZ :-

Q´>m`H$moH§$nmoñQ>tJ :- _moR>o YgH$Q>, nmMQ>, Ho$ir H§$XmS>o BË`mXr _moR>m H$Mam Vmo Am¡Vmbm

noaUrdoir qH$dm Am§Va_emJVrbm AS>MUrMo AgVmo Vo gd© OdiÀ`m Yw-`mda O_m H$amdm d

Ë`mV Xa AmR>dS>çmbm eoU, Jmo_yÌ, nmUr d Q´>m`H$moS>_m© pìharS>r ho O¡{dH$ ~waerZmeH$ dmnamdo

d T>rJ PmHy$Z R>odmdm. Xa 15 {Xdgmbm Vo hmbdmdo åhUOo 3 _{hÝ`mVM CÎm_ IV V`ma hmoVo.

d_uH§$nmoñQ>tJ :- darbnojm bhmZ AmH$mamÀ`m g|Ðr` nXmWm©Mm dmn Jm§Sy>iIV {Z{_©Vr

àH$ënmV dmâ`mda Q>mH$Ê`mgmR>r H$amdm.

AmÀN>mXmZ :- XmoÝhrnojm doJim Agbobm gd© H$Mam AmÀN>mXZ åhUyZ {nH$mÀ`m AmoirV qH$dm

\$iPmS>mÀ`m Ami`mV AmÀN>mXZ åhUyZ dmnaVm `oVmo. Aem VrZ nÜXVrZo g|Ðr` nXmW©

Cn`moJmV AmUbo Va Vo eoUIVmÀ`m I>S>çmV Q>mH$Ê`mnojm OmñV Can`moJr hmoVmV.

13. JmB©À`m qeJmMo IV (~m`moS>m`Zm{_Šg) :- ~m`moS>m`Zm_rH$ nÜXVrÀ`m dmnam_wio {ZîH¥$ï> XOm©À`m

O{_ZrMr gw{nH$Vm dmT>Vo. H$maU h`m nÜXVrÀ`m dmnam_wio O{_ZrMo ñdmñ` gwYmaÊ`mH$arVm O{_ZrV

H$mhr {H«$`m§Zm gwédmV Ho$br OmVo. H$mhr ~m`moS>m`Zm_rH$ nÜXVr H$sS> {Z`§ÌUmgmR>r dmnaë`m OmVmV.

Ë`m nÜXVrMm Adb§~ Ho$ë`mg O{_ZrV H$mhr {d{eï> àH$maÀ`m Z¡g{J©H$ à{H«$`m gwé hmoVmV.

OoUoH$éZ _mVr qH$dm O_rZ EdT>r g§doXZerb hmoVo H$s A§V[ajmVyZ n¥ÏdrH$S>o `oUm-`m gOrd

àdmhmbm nyU©nUo AmË_gmV H$é eH$Vo.

~m`moS>m`Zm{_H$ nXmW© OrdemómÀ`m Ñï>rZo M¡VÝ`erb nXmW© AmhoV. AdH$memVrb {Xì` eº$sÀ`m

gm_Ï`m©Mm AmnU nyU©nUo \$m`Xm H$éZ KoD$ eH$Vmo.

gÜ`mÀ`m n[apñWVrV EH§$XarV d ~m`moS>m`Zm_rH$ gwÌo (Formulations) {dH$grV Ho$bobr AmhoV.

CXm. 500, 501, 502, 503, 504, 505, 506, 507, 508 Ë`mn¡H$s n{hbo gyÌ 500 JmB©À`m qeJmMo IV d

gyÌ 501 qeJ{gbrH$m gÜ`m OmñV àMbrV AmhoV d ~aoM g|Ðr` eoVr H$aUmao eoVH$ar `mMm dmna nU

Page 37: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

37

H$arV AmhoV. \$m°å`w©boeZ 502 Vo 507 ho H§$nmoñQ> g_¥ÜXrgmR>r dmnaVmV. Va \$m°å`w©boeZ 508 ho

~waerZmeH$ åhUyZ dmnaVmV.

~m`moS>m`Zm_rH$ \$må° w©boeZ 500 -(BD 500) :-

(JmB©À`m qeJmMo IV)

JmB©À`m qeJmMr {ZdS> H$aUo :- JmB©Mo qeJ _¥V JmB©nmgyZ KoVbo OmVo. qeJmMm ImbMm ^mJ H$mnyZ

AmVrb ^mJ H$mTy>Z ¿`mdm Z§Va Ho$di Q>a\$b qH$dm daMo H$dM amhrb. ho H$dM ñdÀN> YwdyZ ¿`m d

CÝhmV Mm§Jbo dmiy Úm. OoUoH$éZ Ë`mMm dmg `oUma Zmhr. qeJmMr {ZdS> H$aVm§Zm Á`m JmBªZr

OrdZ^amV 2-3 dmgam§Zm OÝ_ {Xbm Agob Ë`m§MoM qeJ {ZdS>mdo. qeJmÀ`m H$dMmda H$moUË`mhr

àH$maMo {N>Ð qH$dm \$Q> Agy Z`o. Oa qeJmda n|Q> bmdbobo Agob Va Vo Ho$am{gZÀ`m ghmæ`mZo H$mTy>Z

Q>mH$mdo.

JmB©À`m eoUmMr {ZdS> :-

{ZamoJr, XyY XoUm-`m d {haì`m Mm-`mda MaUm-`m JmB©Mo eoU Jmoim H$amdo. h`m JmBªZm 15 {Xdg

AmYrÀ`m H$mimV H$moUVohr Am¡fY qH$dm g§{OdHo$ {Xbobo Zgmdo.

IÈ>m V`ma H$aUo :-

Mm§Jë`m gwnrH$ O{_ZrV 40 go._r Imob IÈ>m IUmdm. Ë`mV 5 go_r Mm Mm§Jë`m _mVrMm (daÀ`m

^mJmVrb _mVr) Wa Úmdm. I>È>>çmMr bm§~r d é§Xr Amdí`H$VoZwgma R>odmdr.

\$m°å`w©boeZ H$go V`ma H$amdo :- VmOo eoU Mm§Jbo KmoQy>Z Ë`mMm Mm§Jbm _D$ bJXm V`ma H$amdm.

[aH$må`m qeJmÀ`m H$dMmV hm bJXm ^amdm. qeJmMo H$dM nyU©nUo KÅ> ^amdo. Hw$R>ohr hdm amhUma Zmhr

`mMr H$miOr ¿`mdr. Z§Va hr ^abobr qeJmMr H$dMo IÈ>`mV R>odmdr. OoUoH$éZ AmUrXma ~§X Agbobo

Q>moH$ da Agob. IÈ>`mV Mm§Jë`m à{VMr _mVr d H§$nmoñQ> (25:1) h`m à_mUmV ^amdo IÈ>`mV Mmahr

H$mon-`mda ~m§~y bmdmdo. OoUoH$éZ IÈ>m Agë`mMo bjmV `oB©b. IÈ>`mVrb _mVr Zoh_r Amobga R>odUo

Amdí`H$ Amho.

Page 38: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

38

qeJmMo H$dM {H$Vr doi nwéZ R>odmdo d H$Yr H$mT>mdo ?

^maVr` M§Ð {XZX{e©H$mà_mUo (Am°ŠQ>mo - Zmoìh§o) ZdamÌr IÈ>`mV qeJmZm nwaÊ`mgmR>r `mo½` doi Amho.

hr qeJo OdiOdù 6 _{hZo nwéZ R>odbo OmVmV d M¡Ì ZdamÌ (_mM© - E{àb) À`mdoir H$mT>Ê`mV

`oVmV.

qeJmMo H$dM H$mTy>Z gmR>dyZ R>odUo :- `mo½` doir qeJmMo H$dM IÈ>`mVyZ ~mhoa H$mTy>Z ¿`mdo d

Ë`mVrb ~r.S>r. 500 H$nmoñQ>Mm dmna H$aon`ªV Ë`mMm gmR>m _mVrÀ`m ^m§S> mV H$amdm. gmR>m H$aVodoir

H§$nmoñQ> Zoh_r Amobga Agmdo. {edm` Ë`mV `mo½` à_mUmV hdm OmD$ Úmdr. _mVrMo ^m§S>o W§S> {R>H$mUr

qH$dm AY©dQ> _mVrV JmSy>Z R>odmdo.

dmna :- ~r.S>r. 500 H§$nmoñQ> {nH$m§da XmoZ doim dmnamdo. n{hbm hám noaUrÀ`m EH$ {Xdg AmYr Úmdm d

Xwgam hám amonQ>o {ZKmë`mÀ`m 20 {XdgmZ§Va Úmdm. Mm§Jë`m n[aUm_mgmR>r nyU© M§Ð AgVmZmÀ`m doir

h`m H§$nmoñQ>Mm hám Úmdm.

dmnaÊ`mÀ`m nÜXVr :- 13 {bQ>a {dhrarÀ`m nmÊ`mV qH$dm nmdgmÀ`m nmÊ`mV 30 J«°_ ~rS>r 500 {_lU

{_giyZ {_lU H$amdo. ho {_lU hmVmZo 1 Vmg Kmoimdo. ho {_lU KmoidVm§Zm EH$mM {XeoZo hmVmZo

{\$admdo OoUoH$éZ danmgyZ Imbn`ªV JmiUr qH$dm MmS>r V`ma hmoB©b Z§Va VgoM CbQ> {XeoZo Kmoimdo

Z§Va ho {_lU nmR>rdarb n§nmÀ`m ghmæ`mZo \$dmamdo. ~r.S>r 500 Mo {_lU EH$Xm V`ma Ho$ë`mZ§Va 1

VmgmV dmnamdo. ho {_lU gy m©ñVmÀ`m doir dmnaUo Mm§Jbo g_Obo OmVo. ~rS>r 500 À`m dmnamZo

O{_ZrVrb \$m`Xoera {OdmUy§À`m g§» oV d¥ÜXr hmoVo. VgoM Jm§Sy>imMr g§»`m dmT>Vo d _wim§Mr g§»`m d

nH$S> Mm§Jbr hmoVo. O{_ZrMr O¡{dH$ H$m ©j_Vm dmT>Vo.

~m`moS>m`Zm_rH$ \$m°`w©boeZ 501 (BD 501) :-

h`m nÜXVr_Ü`o {gbrH$mMro ~marH$ nmdS>a [aH$må`m qeJmÀ`m H$dMmV ^amdo, CÝhmim gwé AgVm§Zm

_mVrV 8 _{hZo nwéZ R>odmdo. ~rS>r 501 ho {nH$mda \$dmaÊ`mgmR>r dmnabo OmVo. Ë`m_wio {nH$m§Mr àH$me

g§ûcofUmMr H$m`©j_Vm dmT>Vo. Ë`m_wio PmS>m§Mr Mm§Jbr dmT> hmoVo d {nH$m§Mr qH$dm \$imMr àV Mm§Jbr

hmoVo.

Page 39: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

39

~rS>r 501 V`ma H$aÊ`mMr nÜXV :- {gbrH$mMr nmdS>a V`ma H$aUo - {gbrH$m`wº$ I{ZO ñ\${Q>H$

Jmoim H$amdo. Ë`m§Mo N>moQ>oN>moQ>o VwH$S>o H$amdo. Ë`mVyZ XJS> aoVr d BVa AZmdí`H$ gm_wJ«r H$mTy>Z Q>mH$mdr

Ë`mMr M¸$sÀ`m ghmæ`mZo {nR>mgmaIr ~marH$ ^wH$Q>r V`ma H$amdr.

qeJmMo H$dM ^aUo :- {gbrH$mÀ`m nmdS>aMo Q>çy~ dob qH$dm nmdgmÀ`m nmÊ`mV {_lU V`ma H$amdo d

Ë`mMm Jmoim V`ma H$amdm. hm Jmoim [aH$må`m qeJmÀ`m H$dMmV ^amdm. ho H$dM qeJmMo AmUrXma Q>moH$

daÀ`m {XeoZo amhrb Ago 2 Vmg R>odmdo. {gbrH$mda Ambobo OmñVrMo nmUr H$mTy>Z Q>>mH$mdo d qeJm_Ü o

daÀ`m q~Xwn`ªV {gbrH$mÀ`m Jmoim ^amdm. Z§Va ho qeJmMo H$dM ~rS>r 500 nÜXVrV {Xë`mà_mUo

IÈ>`mV nwéZ R>odm.

qeJmbm {H$Vr doi nwéZ R>odmdo d H$Yr H$mT>mdo :- ~rS>r 500 nÜXVrÀ`m AJXr CbQ>, {gbrH$mZo ^abobo

qeJ _mM© - E{àb _Ü o (M¡Ì ZdamÌ) nwaVmV d Am°ŠQ>mo, Zmoìh §o _Ü o ~mhoa H$mT>VmV. ~rS>r 501 IV

Jmoim H$aUo d Ë`mMm gmR>m H$aUo, `mo½` doir hr {gbrH$m qeJ IS>`mÀ`m ~mhoa H$mT>mdr d H$dMmVyZ

{gbrH$mMr nmdS>a ~mhoa H$mT>mdr. CÝhm_Ü o H$moaS>o H$éZ H$mMoÀ`m ~mQ>brV qH$dm {ga°_rH$À`m ^m§S>`mV

gmR>dyZ R>odmdr. h`m ~mQ>ë`m hdoera d D$Z bmJob Aem {R>H$mUr R>odmì`m.

dmnaÊ`mMr nÜXVr :- 40 Ama O{_ZrgmR>r 1 J«°_ ~r.S>r 501 IV nwaogo AgVo. 13 {bQ>a nmÊ`mV 1 J«°_

~r.S>r 501 IV Q>mH$mdo d Mm§Jbo ~rS>r 500 _Ü o {bhrë`mà_mUo Mm§Jbo {_lU V`ma H$amdo. ho {_lU

eoVmV \$dmamdo. ho H$m`© gH$mir qH$dm nhmQ>oÀ`m doir H$amdo H$maU nhmQ>oÀ`m doir _§X_§X hdm gwé

AgVo Ë`m_wio {gbrH$m \$dmaë`mZ§Va 2 hßË`mV 30 {Xdgm§À`m A§VamZo \$dmamdo. ho {_lU H$sS> {Z`§ÌU

H$aÊ`mgmR>r _XV H$aVo.

H$mD$ n°Q> nrQ> (gr.nr.nr.) H$ëMa V`ma H$aÊ`mMr nÜXV :- O{_ZrMm nmoV Mm§Jbm {Q>H$dm`Mm Agob

Va g|Ðr` H$~© _w~bH$ à_mUmV AgUo Amdí`H$ Amho. g|Ðr` H$~m©Mo à_mU dmT>{dÊ`mgmR>r O{_ZrV

g|Ðr` nXmW© Ogo eoUIV, H§$nmoñQ> IV, {hadirMo IV B. {_giUo Amdí`H$ AgVo. g|Ðr`

nXmW©{edm` {OdmUy§§À`m g§»`m_Ü`o dmT> hmoV Zmhr.

O{_ZrV {OdmUy§Mr g§»`m nwaoem à_mUmV Agë`m{edm` {nH$m§Zm Ë`m§Mo AÞ emofyZ KoVm oV Zmhr.

eoUIV, H§$nmoñQ> IV V`ma hmoÊ`mgmR>r OdiOdi 10-12 _{hZo bmJVmV, na§Vw gÜ`m H$mhr eoVH$ar

Page 40: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

40

eoVmVrb H$mS>rH$Mam d eoUmMm `mo½` dmna H$éZ AS>rM Vo VrZ _{hÝ`mV CËH¥$ï> XmUoXma

~m`moS>m`Zm{_H$ IV {Z_m©U H$arV AmhoV. ~m`moS>m`Zm{_H$ IV V`ma H$aÊ`mgmR>r gr.nr.nr. ho H$ëMa

bmJVo. gr.nr.nr. Amnë`mbm KaÀ`m Kar df©^amV Ho$ìhmhr V`ma H$aVm `oVo gr.nr.nr. V`a

H$aÊ`mgmR>r ~r.S>r. àonaoeZ doJdoJù`m dZñnVtZm Hw$OdyZ V`ma Ho$bo OmVo. `m àonaoeZ_YyZ

{dñVmVrV H$ëMa V`ma Ho$bo OmVo, `mbmM gr.nr.nr. åhQ>bo OmVo. `m gd© dZñnVr \$º$ {h_mb`

nd©VmÀ`m nm`Ï`mer CnbãY hmoVmV.

H$mD$ n°Q> nrQ> (gr.nr.nr) V`ma H$aÊ`mgmR>r bmJUmao gm{hË` :-

1. 60 {H$bmo JmdamZ Xw Ë`m JmB©Mo eoU,

2. 200 J«°_ A§S> mMo nm§T>ao H$dM

3. 500 J«°_ ~ogmëQ> IS>H$mMm Mwam qH$dm ~moAadobMr _mVr

4. 200 J«°_ JwimMo nmUr

5. ~r.S>r. àonaoeZ 502 Vo 506 {_lUmMo XmoZ g§M Am{U ~r.S>r. àonaoeZ507 Vo 20 {_.br. ÐmdU

gr.nr.nr. V`ma H$aÊ`mMr nÜXV :-

1. O{_ZrV VrZ (bm§~r) XmoZ (é§Xr) EH$(Imobr) \y$Q> AmH$mamMo {dQ>m§Mo Hw§$S> V`ma H$éZ O{_ZrÀ`m da

AYm© \y$Q> d O{_ZrÀ`m AmV AYm© \y$Q> C§MrMo ~m§YH$m_ H$éZ gd© ~mOy§Zr eoU_mVrZo qbnyZ ¿`mdo.

2. 60 {H$bmo JmdamZ Xw Ë`m JmB©Mo eoU Am{U 200 J«°_ JwimMo nmUr `m§Mo {_lU 10 Vo 15 {_ZrQ>o EH$Ord

H$éZ ¿`mdo.

3. eoUm_Ü o 200 J«°_ A§S>çmÀ`m H$dMmMr nmdS>a Am{U 500 J«°_ ~ogmëQ> XJS>mMm Mwam qH$dm ~moAadobMr

_mVr {_gimdr.

4. gd© {_lU IÈ>`mV Q>mHy$Z eoUmÀ`m Wamda XmoZ AmoirV ~moQ>mZo {N>Ð H$éZ ~r.S>r. àonaoeZ 502 Vo 506

Mo XmoZ g§M {_gimdoV Am{U ~r.S>r. àonaoeZ 507, 20 {bQ>a nmÊ`mV 15 {_ZrQ>o Mm§Jbo KmoiyZ Vo eoUmda

qenS>mdo.

5. Z§Va IÈ>`mbm Amoë`m ~maXmZmZo PmH$mdo.

6. IÈ>`mVrb {_lUmbm àË oH$ AmR> {Xdgm§Zr nëQ>r ¿`mdr

7. 45 Vo 60 {XdgmV EH$m Hw§$S>mVyZ 30 {H$bmo XmUoXma gr.nr.nr. H$ëMa V`ma hmoVo.

Page 41: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

41

~r.S>r - 508 ÐmdU V`ma H$aUo :-

ZoMo n[admamVrb EH$ dZñnVr gmé - KmoS>`mÀ`m eonQ>mgmaIr {XgVo. Equesetum arvense {Vbm

H°$Á`yarZm åhUyZhr AmoiIVmV. `m dZñnVrV {gbrH$mMo à_mU ^anya AgyZ ~waerOÝ` amoJm§da _mV

H$aÊ`mgmR>r dmnaVmV. `m dZñnVrMr 1 {H$bmo nmZo 10 {bQ>a CH$iË`m nmÊ`mV Q>mH$mdrV. Mhm H$aVmo

Ë`mà_mUo ho ÐmdU CH$imdo, Z§Va JmiyZ ¿`mdo `mn¡H$s 50 {_br Xhm {bQ>a nmÊ`mV KoD$Z {nH$m§da qH$dm

O{_Zrda \$dmaUr H$amdr.

Page 42: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

42

Jm§Sy>i IV, Jm§Sy>i nmUr, Ordm_¥V, A°amoJ«rZ, gáYmÝ`m§Hw$a

1. Jm§Sy>i IV {Z{_©Vr nÜXV :-

90 g|._r. ê§$XrMo dm\$m d CnbãY OmJoZwgma {H$Vrhr bm§~rMo 1 qH$dm 2 dm\o$ H$amdoV. 15 go._r Imob IÈ>m

H$amdm d Ë`mV O{_ZrÀ`m n¥ð>^mJmn ªV {dQ>H$arMo VwH$S>o, OmS> dmiy, ZmaimÀ`m H$mÏ`m A§Wamdo. Ë`mda 15

go._r. Mm§Jë`m Hw$Oboë`m eoUIVmÀ`m qH$dm ~m`moJ°g ñbarMm Wa Úmdm. Ë`mda `wS>rbg qH$dm Am`go{Z`m

OmVrMr Jm§Sy>io 1 {H$bmo J°«_ àVr 30 Mm¡. \y$Q> AmH$mamÀ`m dmâ`mda Q>mH$mdrV. H¥${f {dÚmnrR>, VmbwH$m

~rOJwUZ H|$Ð, ImOJr Jm§Sy>io H$ëMa g|Q>ahÿZ Jm§Sy>io AmUmdrV. Ë`mZ§Va Ë`mda 15 go._r. C§MrMm, AY©dQ>

Hw$Oboë`m eoU H$mS>rH$Mè`mMo {_lU Q>mH$mdo. `m Wamda VmÁ`m eoUmMo Q>monbo WmoS>o A§Va R>odyZ nmbWo

Q>mH$mdoV d eodQ>r nyU© ~oS> ~maXmZo, nmMQ> qH$dm H$mS>r H$Mè`mZo PmH$mdo nmUr Q>mHy$Z ~oS> Zoh_r Amobo R>odmdo

bmJVo. gmYmaUnUo 30 Mm¡. go._r. ~oS>da 5 {bQ>a nmUr bmJVo. Jm§Sy>io ËdMoZo œmg KoVmV d nmÊ`mVyZ qH$dm

hdoVyZ Am°ŠgrOZ emofyZ KoVmV. Ë`m_wio Ë`m§Zm Zoh_r W§S> Amobga R>odmdo bmJVo. ~oS>_Ü`o 60 %$Vo 70

%$Amobmdm AgUo Amdí`H$ Amho. Jm§Sw>io H$mM, bmoI§S>, ßb°pñQ>>H$ d XJS> , {dQ>H$a gmoSy>Z BVa gd© nXmW©

ImVmV. dmibobo (Amobo Zìho) H$m±J«og JdV Ë`m§Zm Iyn AmdS>Vo. qZXbobo nw§OmUo dmië`mZ§Va ~oS>da

eoUmgh Q>mH$bo Va Jm§Sy>io ImdyZ \$ñV H$aVmV. Jm§Sy>imÀ`m ~oS>Mr C§Mr 45 Vo 60 go._r da Omdy Xody Z`o.

gmYmaU 3x1 _rQ>a AmH$mamÀ`m Jm§Sy>imÀ`m ~oS>da Imbrb nÜXVrZo H¥$Vr H$amdr :-

1 bm {Xdg - 200 {H$bmo J«°_ eoU H$mS>rH$Mè`mMo {_lU d 1 {H$bmo Jm§Sy>io dmnê$Z ~oS> V`ma H$amdo.

10 dm {Xdg - ~oS>da VmÁ`m eoUmMo Q>monbo T>rJ nÜXVrZo Q>mH$m.

20 dm {Xdg - ~oS> hdoera amhÊ`mgmR>r Imbr da hbdm.

30 dm {Xdg - ~oS>da MhmnÎmrgmaIo IV V`ma hmoVo Ë`mdoir nmUr Q>mH$Uo ~§X H$am.

40 dm {Xdg - ~oS>da Amobmdm H$_r Pmë`m_wio Jm§Sy>io ~wS>mbm OmVmV. daModa Jm§Sy>i IV MmiyZ ¿`mdo d

Ë`mM {Xder Xwgao ~oS> V`ma H$ê$Z Ë`mda Mmibobr Jm§Sy>io Q>mH$mdrV.

Jm§Sy>imÀ`m {dï>oVyZ ~mhoa nS>Umè`m _mVrV 4 nQ> Zm`Q>moOZ, 7 nQ> ñ\w$aX d 11 nQ> nmbme d 1 H$moQ>r

gwú_{OdmUy à{VJ«°_ AgUmao CÎm_ àVrMo Jm§Sy>i IV {_iVo. `m Jm§Sy>i IVmV 250 J«°_ A°PmoQ>mo~°ŠQ>a,

Page 43: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

43

250 J«°_ am`Pmo{~`_ d 1 {H$bmo J«°_ nrEg ~r OrdmUy g§dY©Ho$ {_giyZ 48 Vmg AmYr _wadyZ Z§Va {nH$m§Zm

noê$Z AWdm \$iPmS>m§Zm Amio H$ê$Z {Xbo Va nrH$ Omo_Xma dmT>VmV. Ë`m§À`m_Ü`o amoJà{VH$maeº$s V`ma

hmoVo. 3 Vo 6 _{hZo H$mbmdYrMo nrH$ Agob Va 2 Vo 3 q¹$Q>b à{V 40 Ama Jm§Sy>i IV H$_rV H$_r Úmdo. Kar

V`ma Ho$bobo Jm§Sy>i IV Oa 1 Q>Z à{V 40 Ama Xody eH$bmo Va {dH«$_r CËnmXZ {_iVo. \$iPmS>m§Zm

d`mZwgma 1 Vo 5 {H$bmo J«°_ Jm§Sy>iIV àVr PmS> Amio H$ê$Z Úmdo d Z§Va Amio nyU©nUo g|{Ð` nXmWm©Zo

PmHy$Z nmUr Úmdo.

A. AmÀN>mXZ

B. VmÁ`m eoUmMo Q>monbo

C. AY©dQ> 1 {H$bmo J°«_ /30 Mm¡. \y$Q>

F, D. Hw$Odbobo eoUIV / ~m`moJ°g ñbar

E. hiy Hw$OUmam nmbm nmMmoim

G. {dQ>H$a OmS> dmiy nmVirn`ªV (ßb°pñQ>H$ - ZH$mo)

Page 44: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

44

Jm§Sy>i IVmVrb KQ>H$ :- KQ>H$ à{V J«°_

1. g|{Ð` H$~© - 20 Q>¸o$

2. H$~© ZÌ - 16:1

3. ZÌ - 1 Vo 1.5 Q>¸o$

4. ñ\w$aX - 0.5 Vo 0.8 Q>¸o$

5. nmbme - 0.4 Vo 0.8 Q>¸o$

6. øw_g - 5 Vo 8 Q> o$ EHy$U gyú_ O§Vy g§»`m

7. [OdmUy (Q>r.E_.gr. )1 H$moQ>r

(Total microbial count)

8. AmX©Vm - 15 Vo 30 Q>¸o$

9. gm_w (nr.EM) -6.5 Vo 7.2

10. B.gr. (Bbo H$ÝS>ŠQ>rìhrQ>r )- 0.4 Vo 0.6 (mmhos / cm)

2. Jm§Sy>i nmUr (d_udm°e) {Z{_©Vr :-

eoVH$è`m§Zr eoVmdarb eoU H$mS>rH$Mè`mnmgyZ Jm§Sy>i IV {Z{_©Vr àH$Án Mmby Ho$ë`mda Jm§Sy>inmUr

(d_udm°e) {Z{_©Vrhr Mmby H$amdr. H$maU Ë`mMr nÜXV gmonr Amho.

Jm§Sy>imÀ`m A§Jmdarb AmobganUm d Jm§Sy>i IVmMm AH©$ BË`mXtMo {_lU `m nÜXVrZo Ðd ê$nmV {_iVo.

Ë`mbmM Jm§Sy>inmUr qH$dm d_udm°e åhUVmV. d_udme_Ü`o {O~«o{bH$ A°{gS>, gm`Q>moH$m`ZrZ, A°Pmo d AÝ`

{OdmUy g§dY©H$ AgVmV.

nrH$ dmT>rÀ`m H$mimV \w$b d \$i bmJë`mda d_udm°eMr \$dmaUr Ho$br Va bjUr` \$mæXm hmoVmo. \w$bo OmñV

bmJVmV, \$bYmaUm OmñV hmoVo. _mbmMr àV CÎm_ hmoVo. _Y_mem qH$dm AÝ` {_Ì{H$S>tZm Anm` hmoV Zmhr.

ZdrZ \w$Q> `oVmZm qH$dm nrH$ \w$bmda AgVmZm 100 {bQ>a nmÊ`mV 2 {bQ>a d_udm°e \$dmamdo. {H$S> d amoJ

ì`dñWmnZmgmR>r 100 {bQ>a nmÊ`mV 5 Vo 10 {bQ>a d_udm°e {_giyZ \$dmamdo. d_udm°e CKS>o R>ody Z`o. XrS>

_{hÝ`mÀ`m AmV Vo dmnamdo bmJVo. d_udm°e _Ü`o 5 Q>¸o$ qb~moir AH©$ d B. E_ 2 {_giyZ \$dmabo Va {Vhoar

\$m`Xm hmoVmo.

Page 45: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

45

Jm§Sy>i nmUr d_udm°e dmnaÊ`mMr nÜXV :-

ZdrZ \w$Q> `oÊ`mgmR>r d {nH$ \w$bmoè`mV AgVmZm - 2 Q> o$ \$dmaUr

H$sS> d amoJ ZmeH$ dmnamgmR>r - 5 Vo 10 Q>¸o$ \$dmaUr

\$iPmS>mÀ`m ~wS>mbm - 2 {bQ>a d_udm°e àVr 10 {bQ>a nmÊ`mV {_giyZ \$dmaUr

1 {bQ>a d_udm°e _Ü`o 5 {bQ>a nmUr {_giyZ \$dmam.

d_udm°e 1 / 2 _{hZm CKS>o R>odyZ gmR>dVm oVo. hdm ~§X R>ody ZH$m.

nrH$dmT>rÀ`m H$mimV \y$b d \$i YmaUodoir \$dmaë`mg CËnÞ dmT>Vo.

Ordm_¥V JmiyZ Ë`mV 4 {bQ>a d_udm°e 200 {bQ>a nmUr {_giyZ 40 Ama {nH$mda \$dmamdo

qH$dm qenS>mdo.

3. Ordm_¥V :-

lr. gw^mf nmioH$am§Zr {e\$mag Ho$bobo Ordm_¥V gd© {nH$m§À`m dmT>rgmR>r AË §V Cn`wº$ Amho. Ordm_¥V V`ma

H$aÊ`mMr nÜXV Imbrbà_mUo

1. Xoer JmB©Mo eoU - 10 {H$bmo

2. Xoer JmB©Mo Jmo_yÌ - 10 {bQ>a

3. Jyi - 2 {H$bmo

4. {ÛXb YmÝ`mMo nrR> - 2 {H$bmo (ha~am CÎm_)

5. nmUr - 200 {bQ>a

{_lU 5-6 {Xdg Am§~dyZ 15 {Xdgm§À`m A§VamZo AmoirV / ~wS>mbm/ nmÊ`mdmQ>o Úmdo. 7 {Xdgmnojm OwZo

Ordm_¥V dmnê$ Z`o.

4. A_¥VnmUr :-

lr. _mohZ e§H$a Xoenm§S>o `m§Zr F$fr V§Ì gm§{JVbo Amho. Ë`m§Zr A§Jmam, ~rOg§ñH$ma, A_¥VnmUr d AmÀN>mXZ `m

Mma gyÌr H$b_mMm ~è`mM eoVH$è`m§Zm Mm§Jbm AZw^d Amho dS>mImbMr _mVr 10-15 {H$bmo J«°_ à{V 40 Ama

joÌmda Q>mH$Uo, A_¥VnmÊ`mZo ~rOg§ñH$ma d {nH$m§Zm qenSy>Z Awdm nmÊ`mdmQ>o XoUo d H$mS>rH$Mè`mMo AmÀN>mXZ

{nH$mÀ`m AmoirV H$aUo hr Mma gyÌr hmo`. A_¥VnmUr V`ma H$aVmZm Imbrb nÜXVr Adb§~br OmVo. àVr 40

Ama joÌmgmR>r gm{hË` :-

Page 46: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

46

1. Xoer JmB©Mo eoU - 10 {H$bmo J«°_

2. Xoer JmB©Mo Vyn - 250 J«°_

3. _Y - 500 J«°_

4. nmUr - 200 {bQ>a

gdm©V AmYr 10 {H$bmo J«°_ eoUmV nmd {H$bmo J«°_ Vyn EH$Ord Ho$bo OmVo. Ë`mZ§Va Ë`mV _Y {_giyZ ho

{_lU 200 {bQ>a nmÊ`mV EH$Ord H$ê$Z bJoM {nH$m§Zm AmoirV qenSy>Z qH$dm nmÊ`mÀ`m nmQ>mV Yma gmoSy>Z

40 Ama joÌmV {Xbo OmVo. 3 Vo 6 _{hZo H$mbmdYr AgUmè`m {nH$m§Zm 2-3 doim Va 12 _{hZo H$mbmdYrÀ`m

{nH$m§Zm 3-4 doim {Xbo OmVo. H¥${f {dkmZ _§S>i, Zm§XoS> `oWo gmo`m~rZ {nH$mgmR>r Vo n[aUm_H$maH$ OmUdbo

Va {ZgJ© eoVr _§S>i, Om_Zoa {O. OiJmd `oWo lr. nÙmH$a qMMmob d Ë`m§À`m ghH$mè`m§Zm Ho$ir d BVa

{nH$m§da Mm§Jbm n[aUm_ {Xgbm. _V^oXmMo _wÔo ~mOybm R>odyZ eoVH$è`m§Zr à`moJerb amhÿZ ñdË: AZw^d

KodyZ _V R>admdo. A§Jmam, A_¥VnmUr AmVm {H«$ñQ>b ñdê$nmV {dH«$sbm AmUbo Amho d Ë`mMo noQ>§Q>hr KoÊ`mV

Ambo Amho.

5. A°amoJ«rZ :-

lr. gwaoe XogmB© , ~oS>{H$hmi, Vm. {M¸$moS>r, {O. ~oiJmd (H$Zm©Q>H$) \$moZ. 08338/262056,

_mo. 09480448256 øm§Zr A°amoJ«rZ nÜXVrZo H$moUË`mhr {nH$mMo nmofU H$aVm oVo Agm {gÜXm§V _m§S>bm Amho.

amgm`{ZH$ IVm§Mr {nH$m§Zm JaO Zmhr. Ë`mEodOr A°amoJ«rZ nÜXVr ñdñV, gmonr, à^mdr d nrH$nmofUm~amo~a

H$sS> amoJmMo ì`dñWmnZmgmR>r `mo½` Amho.

A°amoJ«rZ KQ>H$ :-

CnbãY AgUmao ñdñV XamMo Imbrb {nH$m§Mo {~`mUo {_idmdo d EH$Ì H$ê$Z H$moUË`mhr {nH$mV XmoZ AmoirV

noamdo.

1. VmJ 7 {H$bmo

2. ha^am 5 {H$bmo

3. YZ 1 {H$bmo

4. Vri 200 J«°_

5. H$maim 200 J«°_

Page 47: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

47

6. amO{Jao 100 J«°_

7. {_aMr 100 J«°_

8. A§~mS>r 100 J«°_

9. _yJ 500 J«°_

10. Ádmar 500 J«°_

11. Jhÿ 1 {H$bmo

12. _oWr 500 J«°_

13. Mdir 500 J«°_

A°amoJ«rZ {_lUmV EH$Xb, {ÛXb, Vob{~`m, VmJ Am{U Am¡fYr dmUm§Mo {~`mUo EH$Ì Agë`mZo àË oH$mMo

doJdoJio JwUY_© d \$m`Xo AmhoV. Oo nrH$ nmofUmgmR>r VgoM H$sS> d amoJ ì`dñWmnZmgmR>r Cn wº$ AmhoV.

A°amoJ«rZMo {_lU , H$moUVohr OmñV H$mbmdYrMo nrH$ CXm. hiX, D$g , Ho$ir bmdÊ`m AmYr noamdo d 2-2.

1 /2 _{hÝ`m§Z§Va H$mnyZ Q>mH$mdo. XmoZ {nH$m§À`m AmoirV daModa A°amoJ«rZ {_lU noê$Z Ë`mM nÜXVrZo H$mnyZ

noaë`mg nrH$ CÎm_ `oVo.

6. gáYmÝ`m§Hy$a :-

{nH$m§Zm Amdí`H$ AgUm-`m gd© gyú_ _ybÐì`mMr nwadR>m Imbrb g|Ðr` nÜXVrV H$aVm oVmo.

gàYmÝ`mHw$amMm dmna H$aÊ`mgmR>r Imbrb KQ>H$ hdoV :-

1.CS>rX 2. _yJ 3. Vya 4. Jhÿ 5. Vri

6. ha^am 7. Mdir qH$dm _Q>H$s

àË`oH$s 100 J«°_ ¿`mdo. Ë`mbm EH$Ì H$éZ Amoë`m \$S>Š`mV 1-2 {Xdg R>odyZ Mm§Jbo Q>mHy$Z {_ŠgaÀ`m

ghæ`mZo Ë`mMm AH©$ (nmUr) H$mSy>Z Vo 100 {bQ>a nmUr {_giyZ {nH$mda \$dmaÊ`mg gd©M gyú_ _yë`Ðì o

{_iy eH$VmV.

Page 48: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

48

~hþJwUH$mar n§MJì`mMm dmna Amdí`H$ H$moSw>_wS>r (BamoS> {Oëhm) Vm{_iZmSy> `oWrb e§H$amÀ`m XodimV 1995 gmbr _hm{edamÌrÀ`m {Xder S>m°.

ZQ>amOZ Jobo hmoVo. Ë`m§Zm àmW©ZoZ§Va n§MJì`mÀ`m VrW©àgmX XoÊ`mV Ambm. S>m°ŠQ>am§Zr Hw$VwhbmZo nwOm-

`m§Zm {dMmabo Or, n§MJì`mbm X¡dr H$m g_OVm? Am{U àgmX åhUyZ Vo H$m XoVm? nwOm-`mZo CÎma {Xbo

H$s n§MJì`m_wio earamVrb Agboë`m ì`mYr ~-`m hmoVmV d nwT>o `oUm-`m AmOmam§nmgyZ g§ajU

{_iVo. `m CÎmam_wio S>m°. ZQ>amOZ ho A§V_w©I Pmbo. JmB©À`m Am§~dboë`m _b_yÌmnmgyZ _mUgmVrb

amoJmda H$go Am¡fY V`ma H$aVm `oB©b `mMm {dMma gwé Pmbm. Ë`mZ§Va gbJ 3 df} n§MJì` `m g|Ðr`

nXmWm©da Vo à`moJ H$aV am{hbo. Ë`m§Zr dZñnVr_Ü`o n§MJì`m_wio dmT> CÎmoOH$ d à{VO¡{dH$ CÎmoOH$

H$go CËnÞ hmoVmV `mda Aä`mg Ho$bm. `mM H$mimV ~|Jbmoa `oWrb H¥${f {dÚmnrR>mVrb S>m°. am_M§Ð aoÈ>r

`m§Zr g§emoYZ H$éZ ~m{dñQ>rZ d n§MJì` `m§À`m ~waerZmeH$ JwUY_m©Mm VwbZmË_H$ Aä`mg Ho$bm.

n§MJì`mbm Ë`m§Zr nmM ~S>o (High Five) Ago Zmd {Xbo. n§MJì`m_wio dZñnVtMr à{VH$maeº$s

dmT>Vo d dmT> Mm§Jbr amhVo hr Ë`m§Mr {Z[ajUo AmhoV.High Five hm boI 20 gßQ>|~a 1996 bm

{X„rVyZ àH$m{eV hmoUm-`m „ S>mD$Z Qy> AW© ‟ `m _m{gH$mV à{gÜX Pmbm Amho. n§MJì`mbm O¡{dH$

CËàoaH$ hr åhUVm oB©b. Vo dmT> CËàoaH$ (75%) d à{VH$maeº$s (25%) dmT>dUmar åhUyZhr H$m ©

H$aVo. Ë`m_wio g|Ðr` eoVr_Yrb Zo_H$s H$_VaVm Xya hmoD$Z CËnmXZmV KQ> `oD$ XoV Zmhr. n§MJì`

H$sS>, ~waer{déÜX à{VH$maj_Vm dmT>dVo. Jmo_yÌm_wio à{VH$maeº$s CËàoaH$Vm d Jmo_`m_Yrb dmT>

H$aÊ`mÀ`m j_Vo_wµio CËnmXZ dmT>hr {_iVo. _hËdmMo åhUOo eoVH$ar eoVmda CnbãY AgUm-`m

JmoîQ>rnmgyZ Vo ~ZdyZ dmné eH$Vmo. S>m°. ZQ>amOZ ho éab H$å`w{ZQ>r A°ŠeZ g|Q>aMo AÜ`j AmhoV. d¥j

Am`wd}XmV n§MJì` ~Z{dÊ`mÀ`m nÜXVr {Xë`m AmhoV. S>m°. ZQ>amOZ `m§Zr Ë`m§À`m ^mJmVrb g§emoYH$

eoVH$-`m§À`m ghH$m`m©Zo Ë`mMo WmoS> m doJi`m nÜXVrZo à_mUrH$aU (Standardisation) Ho$bo

Amho.

n§MJì` V`ma H$aÊ`mgmR>r Xoer JmB©MoM nmMhr nXmW© dmnamdoV. dqeS> d qeJo hr ^maVr` JmB©À`m

AmoiIÊ`mÀ`m IwUm AmhoV. dqeS> ho A§V[aj bharZm AVr g§doXZerb AgVo, Va qeJo hr H$moUË`mhr

àH$maÀ`m bhar d H§$nZm§Zm à{V~§Y H$aVmV. XmoÝhtMm EH${ÌV n[aUm_ åhUyZ JmB©_Yrb A§V[aj

Page 49: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

49

bhatMo oUo OmUo {Z`§{ÌV hmoVo. ^maVr` d§emÀ`m JmB© Am{U ~¡b Ë`m§Mo dqeS> hmVmZo Xm~bo Va Ë`m

JwS>Ko Q>oH$VmV. IƒrH$aU Ho$ë`mZ§Va ~¡bmMr àOZZ j_Vm Zï> hmoVo d dqeS>mMm AmH$ma bhmZ hmoVmo.

Ë`m§Mo dqeS> d àOZZ j_Vm `m_Ü o H$mhrVar g§~§Y Agbm nm{hOo ho {gÜX hmoVo.

n§MJì` ~ZdÊ`mMr nÜXV :-

n§MJì`m_Ü`o JmB©nmgyZ {_iUmao nmM nXmW© AmhoV. Ë`mMr V`ma hmoÊ`mMr JVr dmT>dUo, Ë`m_Yrb

Am§~dÊ`mÀ`m {H«$ oMm doJ dmT>dUo d Ë`mMm J§Yhr Mm§Jbm Agmdm `mgmR>r à`moJ H$aV Ë`m_Ü o BVa

H$mhr nXmW© {_igÊ`mV Ambo. AmVm n§MJì` V`ma H$aUoMo gdm©Îm_ Ago gyÌ nwT>rbà_mUo Amho.

n§MJì`mgmR>r bmJUmao KQ>H$ :-

Jmo_` (VmOo) 5 {H$bmo

Jmo_yÌ 3 {bQ>a

JmB©Mo XyY 3 {bQ>a

JmB©À`m XyYmMo Xhr 2 {bQ>a

JmB©Mo Vyn 1/2 {H$bmo

D$gmMm ag 3 {bQ>a

ehmi`mMo nmUr 3 {bQ>a

{nH$bobr Ho$ir 12 ZJ

VmS>r ({_iV Agë`mg) 2 {bQ>a

EHy$U 20 {bQ>a

`mMr gmYmaU ~mOma^mdmà_mUo qH$_V 40 é. àVr {bQ>a hmoVo. n§MJì` V`ma H$aÊ`mgmR>r Jmo_`mÀ`m EodOr Jmo~a J°g ñbarhr dmnaVm `oVo. Ë`m_wio Am§~Ê`mMr {H«$`m

A{YH$M doJmZo hmoD$Z n§MJì` V`ma hmoÊ`mMm H$mbmdYr H$_r hmoD$ eH$Vmo. nU gd©gmYmaUnUo Ago

ZgVo. Jmo~aJ°g ßb°Q>_Ü`o H$moUË`mhr àmÊ`m§Mr {dîR>m, (_mUyg, åh¡g, ~¡b, eoir B) {_gibr OmVo d

J°g OmXm {_imdm åhUyZ H$m|~S>r {dîR>m, YmÝ`m§Mr nmdS>a, _moJbr Ea§S> gma»`m Vob {~`m§Mmhr dmna

hmoVmo. Ë`m_wio JmB©Mo VmOo eoUM n§MJì` H$aUogmR>r dmnamdo. n§MJì`mMr Am§~dÊ`mMr {H«$`m J{V_mZ

Page 50: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

50

H$aUogmR>r ½bwH$moO, gwH«$moO, _°ZmoO gmaIm JmoS> nXmW© JaOoMm Amho. D$gmMm ag hm Vo H$m`© doJmZo

H$aVmo. g|Ðr` Jyi CnbãY Agob Va Vmo nmÊ`mV {daKiyZ KoVbm Var n[aUm_ Mm§Jbm {_iVmo.

{nH$boë`m Ho$i`m§_wio gwú_ Ordm§Mr dmT> hmoVo.

VmS>r :-

n§MJì`mVrb Am§~dÊ`mÀ`m {H«$`o_wio XwJ©Y oVmo nU VmS>rMo dmnamZo `m KmU dmgmda ~-`mn¡H$s

{Z §ÌU R>odVm `oVo. Xwgao åhUOo VmS>r_wio Am§~Ê`mÀ`m {H«$`oMr JVr dmT>Vo.

ehmi`mMo nmUr :-

ehmi`mMo nmÊ`mV gm`Q>moH$m`ZrZ ho dmT> CËàoaH$ AgVo. ehmi`mMo nmÊ`mZo Am§~Ê`mÀ`m {H«$`oV

dmT>M hmoVo d ho \$dmaUrVyZ OmÊ`mZo PmS>m§Mo \w$Q>do `oÊ`mÀ`m {H«$`oV dmT> hmoVo.

n§MJì` V`ma H$aUoMr H¥$Vr :

Xoer JmB©Mo VmOo eoU 5 {H$bmo, Jmo_yÌ 3 {b. d 3 {b. nmUr EH$m _moR>`m Vm|S>mÀ`m {g_|Q> AJa ßb°ñQ>rH$Mo

hm¡XmV EH$Ì {_gimdo. Ë`m_Ü`o Vyn KmbyZ ^anya T>dimdo. 3 {Xdg ho T>diV ahmdo. 3 {Xdgm§Zr ~mH$s

gd© nXmW© (XyY, Xhr, D$gmMm ag, Ho$ir, VmS>r) Ë`m_Ü`o AmoVmdo. hm¡X gmdbrV R>oD$Z amoO gH$mi

gm §H$mir ^anya T>dimdo. ho 16 {Xdg H$aV ahmdo. 17 do {Xder åhUOoM gwédmV Ho$ë`mnmgyZ 20 do

{Xder ho n§MJì` V`ma hmoVo n§MJì`m_Ü`o gd© KQ>H$ Xoer JmB©À`mM dmnamì`m. gmYmaUnUo

n§MJì`mÀ`m CËnmXZ IM© 40 é. à{V {bQ>a `oVmo.

Oa D$gmMm ag CnbãY Zgob V 50 J«°_ g|Ðr` Jyi 3 {bQ>a nmÊ`mV {daKiyZ KoD$Z dmnamdm. VgoM

Oa VmS>r CnbãY Zgob Va 100 J«°_ ~oqH$J `rñQ> nmdS>a d 100 J«°_ g|Ðr` Jyi d 2 {bQ>a Ja_ nmUr

(gmYmaU 60 g§o.) EH$Ì {_gimdo d AYm© Vmg ho {_lU T>diyZ _J n§MJì` ÐmdUmV BVa

nXmWm©~amo~a {_gimdo.

Page 51: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

51

dmnaUoMr nÜXVr d à_mU :-

1. \$dmaUr :- n§MJì` d nmUr `m§Mo 3 % Mo à_mU A{Ve` `mo½` AmT>ibo Amho. åhUOoM 3

{bQ>a n§MJì` 100 {bQ>a nmÊ`mV {_giyZ \$dmaUr H$aUog dmnamdo. Vo gd©M {nH$m§Zm `mo½`

R>aVo. \$dmaUr H$aVm§Zm _moR> m AmH$mamMo \$dmaUr ZmoPb dmnamdo qH$dm n§MJì` H$mnS>mVyZ

JmiyZ KoD$Z dmnamdo.

2. nmÊ`m~amo~a XoUo :- n§MJì` EH$ar 20 {bQ>a `mà_mUo, {nH$mg nmUr XoVm§Zm nmÊ`m~amo~a Úmdo.

3. ~rO d amon g§ñH$ma :- n§MJì`mMo 3 % Mo nmÊ`mVrb ÐmdU ~rO g§ñH$mamgmR>r qH$dm amonm§Mo

_i`mgoh AmoVÊ`mgmR>r dmnamdo. hiX, Ambo, H§$X, D$gmÀ`m {Q>n-`m n§MJì`mÀ`m 3 % À`m

ÐdUmV AYm© Vmg ~wS>dyZ bmdUr H$amdr.

4. ~rOgmR>r T>dU H$aUogmR>r - n§MJì`mZo 3 % ÐmdUmV gmR>dU H$am`Mo ~r {^OdyZ 15

{_ZrQ>m§Zr H$mTy>Z Mm§Jbo dmidmdo d Z§Va gmR>m H$amdm.

n§MJì`mÀ`m \$dmaUrMm H$mi :-

1. _moha qH$dm \w$bo oÊ`mnydu (qH$dm amono bmJUrZ§Va 20 {Xdgm§Zr ) - 15 {XdgmVyZ EH$ doi

\$dmaUr (Aem XmoZ \$dmaÊ`m {nH$mMo H$mbmdYr Zwgma)

2. \w$bo AgVm§Zm qH$dm bhmZ \$io AgVm§Zm - 10 {XdgmVyZ 1 \$dmaUr (Aem XmoZ \$dmaÊ`m)

3. \$io qH$dm e|Jm n¹$ hmoÊ`mMr doi - 1 \$dmaUr

n§MJì`mMr gmR>dU :-

n§MJì` V`ma Ho$ë`mda Vo amoO 2 doim T>diyZ 6 _{hÝ`mn`©V Amho Vgo {Q>H$dVm `oVo. ~mînr^dZm_wio Vo KÅ>

hmoD$ bmJbo Va Ë`mV Ho$di nmUr Kmbmdo d T>dimdo.

gm¡OÝ` :- n§MJì` - AZwdmXH$ lr. O`§V ~d}

Page 52: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

52

H$sS> d amoJ ì`dñWmnZ Am{W©H$ ZwH$gmZrMr nmVir (ETL - Economic Threshold Limit) :-

H¥${f {dÚmnrR>mVrb emókm§Zr {nH$mdarb H$sS> d amoJmda ^anya g§emoYZ Ho$bo Amho. {d{dY {nH$mdarb H$sS> d

amoJ, `m§Mm OrdZH«$_, ZwH$gmZrMr nÜXV, nwZê$ËnmXZ doJ BË`mXr ~m~tMm gImob Aä`mg Ë`m§Zr Ho$bm Amho.

{nH$m§da {Za{Zamù`m H$sS> d amoJm§Mm àmXw^m©d hmoVmo. Ë`m§Zm eÌy H$sS> /amoJ åhUVmV. {ZgJm©V `m eÌy H$sS>/

amoJmda Cn{O{dH$m H$aUmao, Ë`m§Zm ImdyZ Q>mH$Umao, gyú_, A{Vgyú_, H$sS> / amoJ O§Vy AgVmV. Ë`m§Zm

namonOrdr d na^jr {H$Q>H$ (Parasites & predators) åhUVmV. Vo Amnbo {_Ì AmhoV. {ZgJm©V `m XmoÝhr

eÌy d {_Ì H$sS> amoJmMo R>amdrH$ g§VwbrV à_mU AgVo. Ooìhm eÌw{H$S>tMo à_mU {_Ì {H$S>rnojm dmT>Vo d {_Ì

{H$S>r Ë`m§Zm AmQ>moŠ`mV R>odÊ`mgmR>r Ag_W© hmoVmV. Ë`mMdoir H$sS> amoJ ì`dñWmnZogmR>r _mZdr hñVjonmMr

Oê$ar ^mgVo. Ë`mdoir H¥${Ì_ Cnm`m§Zr eÌw {H$S>tZm AmQ>moŠ`mV AmUmdo bmJVo. na§Vw Ë`mdoir {_Ì{H$S>tZmhr

BOm hmoUma Zmhr `mMrhr H$miOr ¿`mdr bmJVo. _mZdr hñVjonmMr doi H$moUVr ho R>a{dUo AË §V _hËdmMo

Amho. `m {d{eîQ>> doiobm Am{W©H$ ZwH$gmZrMr nmVir åhUVmV. (Economic Threshhold limit) hr

R>amdrH$ nmVir Amobm§S>o n`ªV {ZgJm©Vrb {_Ì {H$S>r {nH$m§darb eÌw {H$S>rMm g_mMma KoÊ`mg g_W© AmhoV Ago

g_Omdo. ~hþg§»` eoVH$ar øm nmVirMm {dMma Z H$aVmM \$dmaÊ`m H$aVmV d ZH$iV {_Ì{H$S>tMmM g§hma

H$aVmV. Ë`m_wio eÌw{H$S>r dmT>Ê`mg dmd {_iVmo d {nH$m§Mo A{YH$ ZwH$gmZ hmoVo. eoVH$è`m§Zr Amnë`m Cä`m

{nH$mV gJirH$S>o {\$ê$Z {_Ì {H$S>r d gwÌ{H$S>tMo {Z[ajU H$amdo d Ë`mMo à_mU Zm|XdyZ ¿`mdo. Ë`mZ§Va nwT>rb

H$moï>H$mV XmIdë`mà_mUo {H$S>rZo Am{W©H$ ZwH$gmZrMr nmVir Amobm§S>br H$s Zmhr ho Z¸$s R>admdo d Ë`mZ§Va

\$dmaUr H$aÊ`mMr JaO Amho H$s Zmhr `mMm {ZU© ¿`mdm. Aën à_mUmV Air, {H$S>r {XgV AgVrb Va

H$miOr H$ê$ Z o.

g|{Ð` eoVrnÜXVr_Yrb H$sS> d amoJ ì`dñWmnZmVrb KQ>H$ :- g|{Ð` eoVr nÜXVr_Ü`o {ZgJm©bm Z XwImdVm, n`m©daUmMm {dMma H$ê$Z AË`§V H$_r IMm©V à^mdr

ì`dñWmnZmgmR>r {Za{Zamù`m KQ>H$mMm dmna H$aVm `oVmo. `m KQ>H$m§Mm doJim qH$dm EH${ÌV dmna Ho$ë`m_wio

Amnbm CÔoe g\$b hmoVmo. H$moUË`m KQ>H$m§Mm dmna H$moUË`m H$maUmgmR>r d Ho$ìhm H$amdm øm~m~V eoVH$è`m§Zr

Page 53: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

53

à`moJerbVm R>odyZ ñWm{ZH$ n[apñWVr d {nH$m§À`m JaOoZwgma {ZU©` ¿`mdm. EH$M \$m°_w©bm gJirH$S>o bmJy

hmoB©bM ho gm§JVm oV Zmhr. Ë`m n[agamVrb {_Ì{H$S>tMo à_mU Ë`m O{_Zrdarb nydu dmnaboë`m amgm`{ZH$

IVmMo à_mU, {nH$m§Mr AdñWm, Vmn_mZ, AmX©Vm BË`mXr AZoH$ ~m~tda dmnaboë`m KQ>H$mMm n[aUm_ Adb§~yZ

Amho. g|{Ð` eoVr nÜXVr emómoº$nUo {dH$grV H$aÊ`mgmR>r H¥$fr {dÚmnrR>mVrb emók nr.EM.S>r. nXdrgmR>r

{dÚmÏ`mªZm EHo$H$ KQ>H$ R>odyZ gImob Aä`mg H$adyZ KoÊ`mMr JaO Amho. na§Vw gÜ`mÀ`m n[apñWVrV g|{Ð`

eoVr H$aUmè`m eoVH$è`m§À`m ñdmZw^dmda AmYmarV H$mhr {d{eï> KQ>H$mMr `mXr, Ë`m dmnaÊ`mMr {d{eï>

nÜXV, à_mU BË`mXr _m{hVr g§H$brV H$ê$Z gmXa Ho$br Amho. Aä`mgy eoVH$è`m§Zr Ë`mVrb __© d _hËd

OmUyZ Amnë`m ~wÜXrZo Ë`mMm dmna H$amdm Ago gwMdmdogo dmQ>Vo. {dkmZ {ZË`ZyVZ Agë`mZo Xadoir Ë`mV

_mobmMr ^a nS>VM OmUma Amho. H$sS> d amoJ ì`dñWmnZmgmR>r Imbrb KQ>H$m§Mm doJim qH$dm EH${ÌV dmna

H$aVm `oB©b. qH$~hþZm Ë`m KQ>H$m§Mm doJim qH$dm EH${ÌV dmna H$amdm.

1. {nH$mMo gai / gwYmarV/ g§{_l dmU

2. {~`mUo / H§$X / ~oUo g§ñH$ma

3. {_lnrH$ / gmnim nrH$ nÜXVrZo noaUr

4. O¡{dH$ H$sS> d amoJ ì`dñWmnZ

5. dZñnVrOÝ` Am¡fYm§Mm dmna

6. njr Wm§~o (Bird perches)

7. {MH$Q> gm§nio / a§JrV gmnio

8. àH$me gmnio

9. qbJ gmnio (\o$amo_rZ Q´>°ßg)

10. BVa (CXm. Jmo_yÌ XyY, doI§S>, [aR>m, dmdqS>J, Jyi B. )

1. njr Wm§~o :- eoVmVrb {nH$m§da amgm`{ZH$ IVo d agm`Zm§Mm dmna dmT>ë`mZo {d{dY njm§Mo dmñVì` H$_r Pmbo Amho. g|{Ð`

eoVr gwê$ Ho$ë`mda agm`Zo dmnaUo ~§X H$amdo bmJVo. Ë`mdoir njm§Mo eoVrV AmJ_Z AmnmoAmn gwê$ hmoVo. EHy$U

njm§n¡H$s 80 Q> o$ njr _m§gmhmar AmhoV. Vo eoVmVrb O{_Zrdarb d {nH$mdarb H$sQ>H$, _w§½`m, Aù`m, _mdm

BË`mXrda Cn{O{dH$m H$aVmV. Ë`m§Zm eoVm_Ü o Aml`ñWmZ hdo. Ë`mda Vo ~gyZ ^modVmbÀ`m n[agamVrb

Page 54: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

54

{nH$mdarb Aù`m d H$sQ>H$ doMyZ Imdy eH$Vrb. Ë`mbm njr Wm§~o åhUVmV. {_l nrH$ noaUr nÜXVrV C§M d

~wQ>Ho$ nrH$ AmnU {ZdS>Vmo Ë`m_wio nmIam§Zm C§M ~gyZ {ZarjU H$aÊ`mMr g§Yr {_iVo d CnÐdr H$sQ>H$, Aù`m

{XgVmM Vo doMyZ ImVmV. _w»` {nH$mnojm 60 go._r. C§M H$mR>r amodyZ AmS>dr H$mR>r ~m§Ybr Va Ë`mda Vo ~gy

eH$VmV. H$mnyg, Vya, ha^am, Jhÿ, _yJ, CS>rX, hiX BË`mXr {nH$m§_Ü`o Ago njr Wm§~o hoŠQ>ar 10 C^o Ho$ë`mg

{Od§V Aù`m, _mdm, ZmH$VmoS>o BË`mXr Vo doMyZ ImVmV. Jìhm_Ü o amÌr Aem Wm§ã`mda Kw~S>o, {n§Jim ~gyZ

didi H$aUmè`m C§Xam§Zm nH$S>VmV d ImVmV hr A{Ve` gmonr d à^mdr Cnm``moOZm OdiOdi gd©M

{nH$mV H$aVm `oVo.

2. gmnio :-

1. {nH$m§Mo gmnio :-

{ZgJm©V AZoH$ dZñnVr AmhoV. Ë`mVrb H$mhr dZñnVr Amnë`m {d{eï> JwUm§À`m AmYmao Amnë`m {nH$m§À`m

H$sS> d amoJ ì`dñWmnZo_Ü o ~hþ_mob _XV H$aVmV. H$mhr dZñnVr gmnim {nHo$ (Trap plants) {H$S>r amoJm§Zm

AmH${f©V H$aUmè`m, H$mhr namd¥Îm H$aUmè`m dZñnVr (repellent) AgVmV.

P|Sy>À`m _wù`mVrb Wm`mo\o$Z _wio gyÌH¥$_r H$_r hmoVmV. _moharÀ`m _wù`mVyZ ódUmam nXmW© (Am`gmWmgmogm`)

Isothiocynides _wiohr gwÌH¥$_r Xya OmVmV. VwierÀ`m PmS>mV {_WmB©b (MethylUgenol) `wOoZm°b Ðì` Amho.

Ë`m_wio \$i_merÀ`m ì`dñWmnZog _XV hmoVo.

bgyU, {_aMr, V§~mIy, grVm\$i, doI§S>, Xod Zmi, {ndir H$Ýhoa, O_mbJmoQ>m,{Zb{Jar, nnB©, Q>mo_°Q>mo, YmoVam,

Ea§S>r, _mohar, JdVr Mhm, {gQ´>moZobm, _moh qH$dm _hþAm, _opŠgH$Z gy ©\y$b, gmZoVmJ, Jwidob, _moJbr Ea§S>,

{ZaJwS>r, Am{\«$H$Z P|Sy>, Vwig, H$a§O, H$X©i, {Zgi, {ZdSy>§J, H$Oam, AmSy>>igm, {_ar, H$maQ>o, H$Ýhoa, I¡a,

{g§Xr, nw{XZm, XdZm, bmbA§~mS>r, eodJm, _|Xr, ~moa, eVmdar, bmOmiy BË`mXr Cn`wº$ dZñnVr AmhoV.

2. {MH$Q> gmnio / a§JrV gmnio :-

H$mngmÀ`m _mì`m§Zm d nm§T>ar _metZm {ndù`m a§JmMo AmH$f©U AgVo. Ë`m_wio eoVmV dmè`mÀ`m {XeoZo {ndù`m a§JmÀ`m {MH$Q>nQ>çm eoVmV bmdë`m Va _mdm `oÊ`mMr gyMZm {_iVo. {ndù`m nÍ`m§Zm J«m°g bmdbo Va Ë`mda nm§T>è`m _mí`m {MH$Q>VmV d _aVmV. doJdoJù`m àH$maMo {H$S>o doJdoJù`m a§JmZm AmH${f©V hmoVmV. ho gmnio {nH$m§nojm 30 go._r. C§Mmda bmdmdo bmJVmV. Ë`m_wio e|Xar ~m|S>AirMo nV§J AmH${f©H$ hmoVmV d {MH$Q>VmV. MrZ OnmZ V¡dmZ_Ü`o Ðmjmdarb AirgmR>r eoVH$ar hr nÜXV dmnaVmV.

Page 55: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

55

3. àH$me gmnio :- (Light traps)

{dÚwV ~ë~, H§$Xrb, noQ´>mo_°Šg qH$dm ImOJr H§$nZrMo ~Zdb obo àH$me gm§nio bmdbo Va {ZemMa

(Nocturnal) JQ>mVrb nV§JdJu` H$sQ>H$ (Lepidopterous) àH$memH$S>o AmH${f©bo OmVmV. d ~ë~mImbr

R>odboë`m am°Ho$b`wº$ nmÊ`mV nSy>Z _aVmV. _mXr nV§J _aU nmdë`m_wio Vo A§S>r Q>mHy$ eH$V Zmhr. Ë`m_wio ^mdr

ZwH$gmZ Q>iVo. amÌr 8 dmOon`ªV àH$me gmnio Mmby R>odmdoV Z§Va ~§X H$amdoV H$maU Ë`mZ§Va {_ÌH$sS>rMo nV§J

AmH${f©V hmoVmV d _aU nmdVmV. noê$, _mog§~r, S>mit~ d BVa \$iPmS>mdarb \$i_mer (Lemon

butterlly) Ho$di `mM Cnm`mZo n[aUm_H$maH$[aË`m AmQ>moŠ`mV AmUVm `oVo. dm§Jo, Q>mo_°Q>mo BË`mXr

^mOrnmë`mdarb Amù`m§Mo nV§Jhr AmH${f©bo OmVmV.

4. qbJ gmnio (\o$ao_moZ Q>°ßg) :-

\o$amo_moÝg hr EH$ àH$maMr {d{eï> agm`Zo qH$dm agm`Zm§Mr {_lUo AgVmV. hr agm`Zo H$sQ>H$ Amnë`m

àOmVrÀ`m H$sQ>H$m§er g§~§Y àñWmnrV H$aÊ`mgmR>r qbJ {df`H$ \o$amo_moÝgMm \$maM Cn`moJ hmoVmo. \o$amo_moÝgMo

H$m`© AË §V d¡{eï>nyU© AgyZ Ë`m§À`m n[aUm_ \$º$ ñdOmVr` d b¡{JH$j_ H$sQ>H$mdaM hmodyZ Vo `mo½` {dê$ÜX

qbJ H$sQ>H$m§H$S>o AmH${f©bo OmVmV. `mMmM \$m`Xm H$sQ>H$m§Mo {Z`§ÌUmgmR>r H$aÊ`mV `oV Agë`mMo {ZîH$f© nwT>o

Ambo AmhoV.

Cn`moJ :- 1. gmnù`mÛmao {H$S>tMo à_mU bjmV `oUo

2. _moR>çm à_mUmda {H$S>rMo nV§J gmnù`mV nH$S>Uo

3. H$sQ>H$m§À`m _rbZmV AS>Wim {Z_m©U H$aUo.

4. {H$S>tMr Am{W©H$ ZwH$gmZrMr nmVir R>a{dÊ`mgmR>r _XV hmoVo.

\o$amo_moZ gmnim _O~yV H$mR>rÀ`m EH$m Q>moH$mbm ~m§YyZ H$mR>r {nH$m§nojm 60 Vo 90 go._r C§Mrda amhrb `m nÜXVrZo

amodmdr. Ë`mV AS>H$bobo nV§J amoO H$mTy>Z _mê$Z Q>mH$mdoV. gd}jUmgmR>r hoŠQ>ar 5 gmnio bmdmdoV. XmoZ

gm§nù`mdarb A§Va 30 _rQ>a Agmdo. gmnù`m_Yrb àbmo Zo (lure) 2-3 AmR>dS>çm§Zr ~Xbmdr H$mngmdarb

~m|S>AirMo nV§J amoO gamgar 8 Vo 10 nV§J gVV 3-4 {Xdg oV Agë`mg Am{W©H$ ZwH$gmZrMr nmVir

Amobm§S>br Amho Ago g_Omdo d `mo½` Cnm``moOZm H$amdr.

Page 56: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

56

XenUu AH©$ :-

1. H$Sw>qZ~ nmbm - 5 {H$bmo

2. {gVm\$i nmbm - 2 {H$bmo

3. H$a§O nmbm - 2 {H$bmo

4. {ZaJwS>r nmbm - 2 {H$bmo

5. Q>UQ>Ur nmbm - 2 {H$bmo

6. _moJbr Ea§S> nmbm - 2 {H$bmo

7. ~oea_ nmbm - 2 {H$bmo

8. YmoVam nmbm - 2 {H$bmo

9. H$aS>r nmbm - 2 {H$bmo

10. Jmo_yÌ - 5 {bQ>a

11. JmB©Mo eoU - 3 {H$bmo

12. {hadr {_aMr - 2 {H$bmo

13. bgyU - 500 J«°_

14. nmUr - 2 {bQ>a

darb {_lU ßbm°pñQ>H$ Q>mH$sV 25 Vo 30 {Xdg gSy> Úmdo. Z§Va Ë`mVrb 2 Vo 5 {bQ>a ÐmdU KodyZ 200 {bQ>a

nmÊ`mV {_giyU H$sS> {Z`§ÌUmgmR>r dmnamdo, AH©$ 4 _{hÝ`mn`ªV dmnaVm oVmo.

Page 57: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

57

VUm§Mo ì`dñWmnZ

eoVH$è`m§Mm eoVr H$aVmZm Imbrb 4 à_wI KQ>H$m§da IM© hmoVmo :-

1. g§H$arV {~`mUo

2. amgm`{ZH$ IVo

3. H$sQ>H$ d amoJZmeHo$

4. _Owar, g|{Ð` eoVr nÜXVr_Ü o `m gdmªda hmoUmam IM© dmM{dbm Amho VUm§À`m ì`dñWmnZm~Ôbhr

A{Ve` doJim Ñ{ï>H$moZ R>odÊ`mMr JaO Amho. emóm§kmgh gdmªMm Agm Xmdm Amho H$s, VU hr {nH$m§À`m

AÞÐì`m§er ñnYm© H$arV Agë`mZo Vr g_yi Zï> H$amdrV d eoV Zoh_r VU{dahrV d ñdÀN> Agmdo. VU

AZmddí`H$ dZñnVr AgyZ Vr dmTy> Xody Z`o. „VU ImB© YZ‟ Agm g§Xoe {Xbm Amho. H¡$. àm. Xm^moiH$a

gam§Zm _mÌ VU XoB© YZ Agm boI {bhÿZ R>odbm Amho. d EH$ ZdrZ g§H$ënZm gdmªg_moa _m§S>br Amho. VUo hr

{nH$m§gmR>r, O{_ZrgmR>r {H$Vr Cn`wº$ AmhoV Ë`mMo g{dñVa {ddoMZ Ho$bo Amho. gd©gmYmaUnUo H$moUË`mhr

{nH$m§À`m gwê$dmVrÀ`m EH$ Vo XrS> _{hZm H$mbmdYrV VUo AÞÐì`, gw ©àH$me d Amobmì`mgmR>r _w»`

{nH$m§er ñnYm© H$aVmV. Ë`mZ§Va VU {H$Vrhr dmT>bo Var Ë`mMm CËnÞmda H$mhr n[aUm_ hmoV Zmhr. VUm§Mo

ì`dñWmnZ H$aVmZm emókm§Zr AZoH$ à`moJ Ho$bo d àË`oH$ {nH$mMo Am{W©H$ ZwH$gmZ Ho$ìhm hmody eH$Vo hm

H$mbmdYr {ZpíMV Ho$bm Amho. `m H$mbmdYrV {nH$m§_Ü`o VU ZH$mo Ë`mZ§Va VU {H$Vrhr dmT>bo Var

CËnmXZmda n[aUm_ hmoV Zmhr. lr. gw^mf nmioH$am§À`m _Vo ~hþg§»` VU Aënm`wfr d CWi _wù`m§Mr

Agë`mZo Vr C§M Agboë`m d Imob _wù`m AgUmè`m {nH$m§er AÞÐì`m§gmR>r A{O~mV ñnYm© H$arV ZmhrV.

AmnUmg hdr Agbobr _wbÐì`o Vr dmVmdaUmVyZM IoMyZ KoVmV. O{_ZrV Amobmì`mer Vo ñnYm© H$aVmV.

amgm`{ZH$ IVo dmnaUo ~§X Ho$bo H$s AmnmoAmn VUm§Mm àmXw m©d H$_r hmoVmo hm Amåhm gdmªMm AZww^d Amho.

AmXaUr` Jwê$d`© lr. ^mñH$a gmdo Jwê$OtÀ`m _Vo VUo hr O{_ZrMr g»Ir _wbo AmhoV d Amnbr {nHo$

gmdÌ _wbo, O{_Zrbm g»Ir _wb A{YH$ {à` AgUmaM Ë`m_wio Amnbo noabobo {~`mUo CJdÊ`mAmYr VU

CJdbobo AmnU Zoh_r nmhVmo. VUm§Mo {Z_y©bZ, {Z`§ÌU, g_yi CƒmQ>Z Zï> H$ê$ ZH$m. Ë`mEodOr Ë`mMo

`mo½` ì`dñWmnZ Adb§{~bo nm{hOo. VU CnQy>Z Z Q>mH$Vm Vr H$mnyZ AmÀN>mXZ åhUyZ dmnam. VUm§Mr C§Mr

Page 58: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

58

_w»` {nH$mÀ`m C§Mrnojm OmñV hmoUma Zmhr `mMr \$º$ XjVm ¿`m. {ZgJ© {d{eï> àH$maÀ`m VUm§Mr dmT>,

{d{eï> H$mimVM, {d{eï> à_mUmVM (H$_r A{YH$) {Z`moOZnyd©H$ H$arV AgVmo. Z¡g{J©H$ g§VwbZ

amIÊ`mgmR>r Vgo Ho$bo OmVo. O{_Zrdarb {e{eï> _ybÐì`m§Mr H$_VaVm (deficiency) Xya H$aÊ`mgmR>r

{d{eï> VUm§Mr dmT> {ZgJ© H$arV AgVmo. åhUyZ eoVH$è`m§Zm Agm AZw^d Ambm Amho H$s, EImmÚm dfu

Kmoi (Portualaca) VUm§Mm EH$m dfu Va VamoQ>m, JmoIê$, H$m±J«og BË`mXr VUm§MmM àmXw^m©d H$Yr H$Yr

_moR> m à_mUmV Pmë`mMo OmUdVo. Kmoi VUm§_wio O{_ZrVrb _°¾o{e`_ YmVy§Mr H$_VaVm Xya hmoVo. _moharZo

OñVmMr Va amO{Jam {nH$m§_wio bmohmMr H$_VaVm ^ê$Z {ZKVo.

VUm§À`m ì`dñWmnZoVrb Am{W©H$ ZwH$gmZrMr nmVir

A. H«$ nrH$ Am{W©H$ ZwH$gmZrMr nmVir

(VU_wº$ {Xdg)

1 Ádmar 14 - 45

2 ~mOar 15 - 30

3 Vya 20 - 60

4 gy ©\y$b 25 - 50

5 gmo m~rZ 20 - 45

6 ^|S>r 30 - 60

7 {_aMr 40 - 60

8 H$mo~r, \w$bH$mo~r 50 - 60

9 dm§Jr 30 - 40

10 Q>mo_°Q>mo 30

11 H$m§Xm 40

{ZgJ© {d{eð> {H$S>tÀ`m AmJ_ZmAmYr {d{eï> dZñnVr dmT>dyZ à{VamoYH$mMr {Z{_©Vr H$aVmo. O{_ZrV

VUm§À`m _wù`m§À`mÛmao agm`Zo ódbr OmVmV. d Ë`m_wio gwÌH¥$_rgma»`m {H$S>tZm AQ>H$md hmoVmo. CXm. P|Sy>

Aer AZoH$ CXm. kmV d AkmV AmhoV Ë`m_wio Ago dmQ>Vo H$s, _mZdmZo Amnbr Aën~wÜXr bmdyZ gagH$Q>

VUm§Mo CƒmQ>Z Z H$aVm {ZgJm©Mo d VUm§À`m {Z{_©Vr_mJMo à`moOZ OmUyZ ¿`mdo. Aä`mgmdo d Ë`mZwgma

Page 59: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

59

H¥$Vr H$amdr. VUo åhUOo Amnë`m S>moŠ`mdaMo Ho$g AmhoV Ago g_Omdo. Ho$gm§_wio Amnë`m S>moŠ`mMo

CÝhmnmgyZ g§ajU hmoVo. Vmn_mZ g§Vw{bV R>odÊ`mg _XV hmoVo. Ho$g OmñV dmT>bo Va AmnU Ë`m§Zm H$mnyZ

KodyZ _`m©{XV R>odVmo. CnQy>Z Q>mH$sV Zmhr. Ver VUo {Z`§ÌrV R>odmdrV, H$mnyZ Ë`mMo O{_ZrdaM AmÀN>mXZ

H$amdo d Ë`m_wio AZoH$ \$m`Xo hmoVmV. AmÀN>mXZm~m~V nwT>rb àH$aUmV A{YH$ _m{hVr {Xbr Amho.

H$mhr VUo ÌmgXm`H$ AgVmV. CXm. hamir, Hw§$Xm, bìhmim (ZmJa_moWm) Á`m eoVmV hamirMm àmwX^m©d

OmñV Amho. Ë`m eoVmV amO{Jam noamdm d Vmo 2 _{hÝ`m§Mm Pmë`mda H$mnyZ Ë`mMo AmÀN>mXZ hairda Q>mH$m.

1-2 dfm©V Ho$di AmÀN>m{XV O{_Zr_wio d amO{Jè`mVrb amgm`{ZH$ Ðì`m_wio hamirMo à_mU Iyn H$_r

hmoB©b. bìhmim qH$dm ZmJa_moWm VU OmñV AgUmè`m eoVrbm nmUr {Xë`mÀ`m Xwgè`m {Xder dm\$gm

`oÊ`mnyduM _Oya bmdyZ Amoë`m O{_ZrVrb ZmJa_moÏ`mÀ`m PmS>m§Zm ~moQ>m§À`m {M_Q>rV Yê$Z _wù`mgh

JÈ>`mgh CnQy>Z ¿`m. Ë`mZ§Va O{_Zrda bJoM CnbãY H$mS>rH$Mam / ~m`mo_mgMo AmÀN>mXZ H$am.

gy ©àH$memA^mdr bìhmim dmT>Uma Zmhr. 1 Vo 2 df© Ago Ho$ë`mg ZmJa_moÏ`mMm Ìmg H$_r hmoVmo.

VUo gy ©eº$sMm dmna H$ê$Z Amnbr dmT> H$ê$Z KoVmV. VUm§Zr Amnë`m earamV gmR>{dbobr hr gw ©eº$s d

D$Om© VUo H$mnyZ Ë`mMo AmÀN>mXZ H$ê$Z O{_Zrbm naV Ho$br Va Ë`m D$O}Mm dmna O{_ZrVrb gyú_

OrdmUy H$ê$Z KoVmV d O{_Z A{YH$ {Od§V d gH$g ~ZÊ`mg _XV hmoVo. Ë`m_wio AmnU noabobr {nHo$

Omo_mZo dmT>VmV d ^anya CËnÞ XoVmV. Ë`mgmR>r VUm§Mo `mo½` ì`dñWmnZ hr H$bm A{YH$ Aä`mgyZ /

emókm§Zr eoVH$è`m§Zm {eH$dmdr.

VUm§Mo O¡{dH$ ì`dñWmnZ :-

O¡{dH$ Cnm`m§Zr VUm§Mo ì`dñWmnZ H$aÊ`mgmR>r OJ^amVrb emók AmO à`ËZerb AmhoV. CXm.

ZmJ\$Ur VUm§gmR>r H$moMrZb ^w§Jo, JmOa JdVmgmR>r Pm`JmoJ«_m, dm`H$mobmoamQ>m, w§Jo, KmUoar nmZo ImUmao

{Q>br AmoZo_rZ ñHy«$, ^mVImMamVrb VUm§gmR>r Q>mS>nmob l«rß_(_mgo)gmoS>VmV. ObHw§$^rgmR>r {ZAmoMoQ>tZm

BH$mo[aZr ~«Mmo ^w§Joao gmoSVmV.

VUm§Mo \$m`Xo >:-

1. _w»` {nH$m§Zm n[anmofH$ _ybÐì`o nwadVmV (CXm. {ÛXb VUo)

2. O{_Zrdarb _mVrMo g§ajU H$aVmV.

Page 60: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

60

3. O{_ZrV Amobmdm {Q>H$dyZ R>odÊ`mg _XV H$aVmV. (AmÀN>mXZm_wio)

4. O{_ZrV hdm IoiVr R>odÊ`mg _XV H$aVmV (aeration)

5. H$mhr VUo ÌmgXm`H$ VUmMo gmR>r dmT>amoYH$ åhUyZ H$m_ H$aVmV. (growth inhibitors)

6. VUm§Mm AmÀN>mXZ åhUyZ dmna Ho$ë`mg O{_ZrV dmT>Umè`m gyú_ {OdmU§yZm nmofH$ Vmn_mZ, AmЩVm d

g|{Ð` ImÚ {_iVo.

7. VUm§À`m AmÀN>mXZm_wio O{_Zrda gy m©Mr A{VZrb {H$aUo (ultra violet rays) gyú_OrdmUy§À`m

A§Jmda WoQ> Z nS>ë`mZo gyú_ OrdmUy§Mo g§ajU hmoVo.

8. VUo _oë`mZ§Va _w§½`m, Jm§Sy>io d {OdmUy§gmR>r ImÚ åhUyZ dmnabr OmVmV.

9. H$mhr VUo ÌmgXm`H$ VUm§À`m nwZê$ËnmXZmg ~mYm AmUVmV. (Reproductive inhibitors )

10. H$mhr VUm§Vrb Ðì`m_wio H$sS> d amoJm§Mo O§Vy Odi {\$aH$V ZmhrV. (Repellent)

Page 61: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

61

AmÀN>mXZ (Mulching)

^y_mVobm g|{Ð` nXmWmªMo dó AË`mdí`H$ AmhoV. Ë`mbmM AmÀN>mXZ åhUVmV. {nHo$ Ho$di

gyú_OrdmUy§À`m A{ñVËdm_wioM dmT>VmV d Ë`m§Zm gVV ImÚ {_imbo VaM Vo dmT>V OmVrb d {nH§$mZm

Amdí`H$ AgUmar _ybÐì o nwadrV amhUma Ë`m_wio {OdmUy§Mo ImÚ g|{Ð` nXmW© gVV O{_Zrbm nwa{dUo

_hËdmMo Amho. {nH$mÀ`m Adeof§mÀ`m nyZdm©na nÜXVr_wioM MrZ_Yrb g|{Ð` eoVr `eñdr Pmbr Amho.

(Recycling). „Dirty farming is best farming and clean farming is worst farming‟.

eoVmV CnbãY AgUmam gd© H$mS>rH$Mam, nmbmnmMmoim, {nH$m§Mo Adeof, YgH$Q>o, VU, dmibobr nmZo,

Ho$irMo H§$XmS>o (N>mQ>bobr), CgmMr nmMQ> BË`mXr ~m`mo_mgMo AmÀN>mXZ {nH$m§À`m AmoirV qH$dm dmâ`mV ,

\$iPmS>m§À`m Amù`mV g§nyU©nUo A§Wamdo _moH$ir O_rZ R>ody Z`o. {nH$m§Mo Cabobo Adeof, H$Mam H$Yrhr

Omiy Z`o. Ywè`mda {ZXbobo JdV CMbyZ Z Q>mH$Vm {nH$mVM AmoirV ~wS>mbm ngê$Z Q>mH$mdo. ho gd©

gyú_{OdmUy§Mo ImÚ Amho. Imbrb àH$maÀ`m g|{Ð` nXmWm©Mm AmÀN>mXZmgmR>r dmna H$amdm.

3. OmñV H$~© / ZÌ JwUmoÎma (150:1) AgUmao g|{Ð` nXmW© CXm. nmMQ> ^wgm, nèhmQ>r VwH$S>o ~J°g.

4. _Ü`_ H$~© / ZÌ JwUmoÎma (50:1) AgUmao g|{Ð` nXmW© CXm. {hadm nmMmoim, JdV, {hadirMo JdV

5. H$_r H$~© - ZÌ JwUmoÎma (25:1) AgUmao g|{Ð` nXmW© CXm. eoU, _b_yÌ B. darb {VÝhr àH$maÀ`m

g|{Ð` nXmWm©Mo {_lU O{_Zrda A§Wê$Z AmÀN>mXZ Ho$bo Va gd©M àH$maMo gyú_OrdmUy (AënOrdr,

XrK©Ordr) _moR>çm à_mUmda dmT>VmV d Vr (Theory of transmutation) AmYmao {nH$m§Zm

O{_ZrVyZ hdo Voìhm, hdo {VVHo$, hdo Ë`m à_mUmV Amho Ë`mVyZM nm[anmof _yë`$ Ðì`o CnbãY H$ê$Z

XoVmV.

Page 62: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

62

AmÀN>mXZmMo \$m`Xo :-

1. gy ©àH$memVyZ {ZKUmè`m A{V{Zb {H$aUm§_wio (ultra violet)O{_Zrdarb EH$noer` (single

celled) {OdmUy qH$dm ~°ŠQ>o[a`m _aVmV. {nH$m§V g|{Ð` nXmWm©Mo AmÀN>mXZ Ho$bo Va gy ©{H$aUm§nmgyZ

{OdmUy§Mo g§ajU hmoVo. Vo _aV ZmhrV, CbQ> dmT>VmV.

2. AmÀN>mXZmgmR>r dmnaboë`m g|{Ð` nXmWmªMo {dKQ>Z hmodyZ g|{Ð` IV åhUyZ Cn`moJ hmoVmo. Ë`m_wio

{OdmUy§Mr g§»`m dmT>Vo.

3. VUm§Zm gy ©àH$me _`m©{XV {_imë`mZo VU à_mUm~mhoa CJdV ZmhrV d CJdbo Var dmao_mn dmT>V

ZmhrV.

4. O{_Zrdarb nmÊ`mMo ~mînr^dZ H$_r Pmë`m_wio nmUr H$_r bmJVo. VgoM O{_ZrVrb jma,

n¥ð>^mJmda oÊ`mMo à_mU Wm§~Vo. Ë`m_wio O{_Zr jma`wwº$ hmoV ZmhrV.

5. g|{Ð` H$~m©Mo à_mU dmT>Ê`mg _XV hmoVo.

6. AmÀN>mXZm_wio O{_Zrdarb Vmn_mZ d AmX©VoMo à_mU gyú_ OrdmUy§Zm AË`§V nmofH$ à_mUmV amhVo.

7. g|{Ð` nXmWm©Mo AmÀN>mXZ Agë`mZo O{_ZrMr hdoVrb ~mîn emofyZ KoÊ`mMr j_Vm dmT>Vo d Ë`m_wio

{nH$m§Zm H$_r nmUr bmJVo.

8. gyú_OrdmUy§Mr H$m`©j_Vm dmT>Vo.

9. O{_ZrVrb Jm§Sy>im§Zm / gyú_OrdmUy§Zm ImÚ d g§ajU {_iVo.

Page 63: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

63

PGS - Participatory Guarantee Scheme

( ñd`§emgrV à_m{UH$aU nÜXVr) g|Ðr` eoVr nÜXVr hr H$_r IMm©Mr, {~ZH$Om©Mr d emídV CËnÞ XoUmar Agë`mMo ~-`mM eoVH$-`m§Zm

g_Obo Amho. hr nÜXVr pñdH$maUm-`m eoVH$-`m§nwT>o g|Ðr` eoVr / _mbmMo à_m{UH$aU d Z§Va `mo½`

~mOmanoR> H$er {_idmdr hm `e àíZ nS>bm Amho. gÜ`mMr àM{bV à_m{UH$aU nÜXV IMuH$ d ~-`mM

H$mJXnÌm§Mo {bImU JaOoMr AgUmar Amho. Ë`m_wio bhmZ d Aën yYmaH$ g|Ðr` eoVH$ar à_m{UH$aUmnmgyZ

d§{MV hmoVo. Aem doir Ë`m§Zm Jmd / VmbwŠ`mÀ`m H$m`©joÌmVM Amnbm à_m{UV Z Ho$bobm _mb Ho$di

{dídmgmÀ`m AmYmamda {dH$mdm bmJV hmoVm. Aem n[apñWVrV Xoem§VJ©V Hw$R>ohr _mb {dH$Ê`mMr A{YH¥$V

nadmZJr AgUmar “ñd`§emgrV à_m{UH$aU nÜXVr (PGS ) ” eoVH$-`m§_Ü`o AmVm bmoH${à` hmoV Amho. `m

`moOZoMm bm^ _hmamï´>mVrb gd© g|Ðr` eoVH$-`m§Zr ¿`mdm Aer _m°\$Mr {dZ§Vr Amho.

g|Ðr` eoVr H$aUm-`m àË`oH$ eoVH$-`m§Zr 6 OUm§Mm 1 JQ> H$éZ _m°\$H$S>o g§nH©$ gmYmë`mg Ë`m§Mr eoVr

à_m{UV H$aÊ`mgmR>r Amåhr à`ËZ H$é. eoVH$-`m§Zm nr.Or.Eg. nÜXVr~m~V _m{hVr Imbrbà_mUo :-$

1. 2004 _Ü o ~«mPrb_Ü o International Federation on Organic Agriculture Movement

(IFOAM) d ñWm{ZH$ MAELA g§ñWoV nr.Or.Eg. ~m~V gd© àW_ MMm© gwé Pmbr.

2. ~«mPrb, w.Eg.E.,Ý y{Pb§S> _Ü`o eoVH$-`m§V bmoH${à`.Pmë`mZo 3 gßQ>o~a 2006 _Ü`o ^maVmV :-

- Ministry of Agriculture {Z`moOZ Am`moJ

- AÞ d H¥${f g§KQ>Zm E\$.E.Amo. (`w.EZ.) d

- Am°aJ°{ZH$ \$m{_ªJ Agmo{gEeZ Am°\$ B§{S> m (Amo\$m`) `m§Zr ~¡R>H$ KoVbr d nr.Or.Eg.

^maVmV gwé H$aÊ`mMo R>adbo.

- nr.Or.Eg. à_m{UV g|Ðr` eoVr _mbmg ^maVmVrb gd© amÁ`mV {dH$Ê`mg \$m`Xoera

_mÝ`Vm Amho. Z{OH$À`m H$mimV {Z`m©VrgmR>rhr nadmZJr {_iob.

Page 64: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

64

àMbrV WS>© nmQ>u gQ>u{\$Ho$eZ àUmbmVrb Xmof :-

1. ewëH$ Iwn OmñV, bhmZ eoVH$-`mMo CËnÞhr \$sg EdT>o {ZKV Zmhr.

2. nona dH©$ Iyn AdKS>, pŠbñQ> d ^anya

3. 200 - 400 hoŠQ>a Am§~m, Mhm _io, Contract Farming qH$dm _moR> m eoVH$-`m§Zm 1-2 {nH$m§gmR>r d

Export gmR>r nadS>Vo. bhmZ eoVH$ar Omo. 4 EH$a _Ü`o 10-13 {nHo$ KoVmo. Ë`mg àË oH$mMo doJio aoH$m°S>©

R>odUo AdKS> Amho.

4. ~mhoarb Inspector Mo ahmUo, ImUo, dmhZ gmo , AmkmnmbZ, _Ou amIUo BË`mXr Jar~ eoVH$-`mbm

nadS>V Zmhr.

nr.Or.Eg. Mr d¡{eï>`o :-

1. bhmZ eoVH$-`m§gmR>r Cn wº$

2. _m°\$ AmOrd g^mgX ewëH$ 1,000 /- + ñQ>oeZar BË`mXr é. 200 /- Ago EHy$U é. 1,200 /- à{V

eoVH$ar \$º$ IM© `oVmo.

3. {bImU H$_r, gwQ>gwQ>rV d gmono / nona dH©$ H$_r

4. 3 dfm©nmgyZ g|Ðr` eoVr H$aUm-`m eoVH$-`mg n{hë`mM dfu à_m{UH$aU {_iÊ`mMr gmo`

(3 df© Wm§~m`Mo H$m_ Zmhr)

5. ñdV:Mr nañna {dídmgmda eoV VnmgUr (Y§XodmB©H$ {V-hmB©H$mZo `oD$Z Inspection

H$aÊ`mMr JaO Zmhr.)

6. ñWm{ZH$ {nH$ n[apñWVr d hdmZm_mer AZwén d gwg§JV AgUmar nÜXV Amho (Xwg-`mZo Z

bmXbobr)

7. 1,2,3 d Ë`mhÿZ A{YH$ H$mimnmgyZ g|Ðr` eoVr H$aUm-`m§gmR>r à_mUnÌ {_iÊ`mMr gmo Transition

/ fully organic certificate àË`oH$mbm {_iob.

Page 65: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

65

_hËdmMr ~m~ / \$m`Xo :- 1. _moR>o \$m_© d eoVr_mbmÀ`m {Z`m©VrgmR>r Third party certification Amdí`H$ Amho d bhmZ

eoVH$-`m§gmR>r nadS>Umar nro.Or.Eg. nÜXVrhr Amdí`H$ Amho. Ë`m_wio ^maVr` eoVH$-`m§gmR>r XmoÝhr

`§ÌUm§Zr Parallel `§ÌUm åhUyZ H$m_ H$am`Mo Amho. nr.Or.Eg. hr `§ÌUm Complementary åhUyZ H$m_ H$aob

(J[a~m§gmR>r).

2. nr.Or.Eg. nÜXVrV eoVH$-`m§Mm bhmZ JQ> Agë`mZo EH$Ì ~¡R>H$m, MMm©, AZw dm§Mr XodmU KodmU,

Ë`mZwgma MwH$m§Mr gwYmaUm, EH$Ì {Z{dîR>m CËnmXZ, _mbmMo _mH}$§Q>rJ BË`mXrgmR>r _XV hmoVo.

3. g|Ðr` Midi Grassroot level nmgyZ da n`ªV dmT>Ê`mg _XV hmoVo.

4. bhmZ eoVH$-`m§Zm ^maVmV Hw$R>ohr A{YH¥$V d ImÌrMm åhUyZ eoV_mb {dH$Vm oB©b d n¡go OmñV {_idVm

`oVrb.

5. gÜ`m nr.Or.Eg. à_m{UV _mbmMr Xoem§VJ©V {dH«$s H$aÊ`mg nadmZJr Amho. na§Vw H$mbm§VamZo {Z`m©VrgmR>r

nadmZJr {_imë`mg A{YH$ g§Yr àmá hmoB©b.

6. _hmamï´>mgmaIo nr.Or.Eg. J«wn H$Zm©Q>H$, Am§Y«àXoe, CÎmaàXoe, Vm{_iZmSy>, Amo[agm, CÎmamMb, JwOamV,

npíM_ ~§Jmb d n§Om~_Ü`o AmhoV Ë`m§À`m ghH$m`m©Zo Amnë`m _mbmMo Processing & Marketing

H$aÊ`mgmR>r ghH$m`© KoVm `oB©b.

7. 50 EH$a dmë`mZo Third party certificate Ho$bo d Ë`mÀ`mH$S>o H$mnyg 20 EH$a, Vya, _yJ, CS>rX, gmo`m~rZ,

^wB©_yJ 30 EH$a Agob Va Ë`mMm H$mnyg \$º$ EŠgnmoQ>©gmR>r _m{JVbm OmVmo d ~mH$s _mb Ë`mbm bmoH$b

_mH}$Q>bm {dH$mdm bmJVmo - Third party certification dmë`m§Zm export _Ü oM OmñV interest Amho åhUyZ

~mH$s _mbmgmR>r ñdV: à`ËZ H$amdo bmJVmV. Ë`mgmR>r nr.Or.Eg.Mr Amdí`H$Vm Amho.

8. JQ>mVrb eoVH$ar gj_ d AmË_{Z^m©a hmodyZ Ë`m§À`mV AmË_{dídmg {Z_m©U hmoVmo.

Imbrb 15 g§ñWm ^maVmV nr.Or,Eg gmR>r H$m ©aV AmhoV :-

1. Amo\$m` - Jmodm

2. The Covenant Centre for Development (CCD) _XwamB©

3. Timbuktu Collectives, Chittoor, A.P.

4. Institute of integrated Rural Development, Aurangabad

Page 66: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

66

5. MOFF, Pune (Maharashtra Organic Farming Federation)

6. Inhere, Uttaranchal

7. Samoha, Karnatak

8. Chitna Vikas, Wardha

9. Chetna Organic - Karminagar, A.P.

10. CPMP in Rajastan,

11. Kuchch Sajiv Kheti Manch - Gujarat

12. Keystone, Nilgiris - Tamil Nadu

13. Janhit Foundation - U.P.

14. Resource service centre, West Bengal

15. Sambandh, Orissa.

nr.Or.Eg. Mr H$m`© nÜXVr :-

EHy$U Mma ñVa :-

1. Farm family

2. Local group

3. MOFF PGS Organic facilitating centre (PGSOFC)

4. National Council

n{hbm ñVa Farm family :- (O~m~Xmar)

1.Organic Standard Mr _m{hVr H$éZ ¿`mdr bmJob.

2. Farm Practices {e\$magrZwgma H$aÊ`mMr V`mar hdr

3. enW ¿`mdr bmJob.

4. EH$_oH$m§er eoVr VnmgVmZm ghH$m © H$amdo bmJob.

5. Field training _Ü`o gh^mJr KoÊ`mMr V`mar hdr

6. Local group À`m ~¡R>H$sbm {Z`{_VnUo CnpñWV amhUo, EH$_oH$m§À`m AZw^dm§Mr XodmUKodmU H$aUo d

Ë`mZwgma eoVr nÜXVrV gwYmaUm H$aÊ`mMr V`mar hdr.

7. g|Ðr` ì`mnm-`m§Zm / J«mhH$m§Zm eoV nhm`bm ghH$m © H$amdo bmJob.

8. é. 1,000 /- é. ewëH$ ^éZ _m°\$ g§ñW|Mm AmOrd g^mgX ìhmdo bmJob.

Page 67: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

67

Xwgam ñVa Local group :- (O~m~Xmar) 1. EH$mM JmdmVrb qH$dm Odi AgUm-`m JmdmVrb EH$_oH$m§Zm AmoiIUmao eoVH$ar H$_rVH$_r 6 d

OmñVrV OmñV {H$Vrhr eoVH$-`m§Mm bmoH$b J«wn H$aVm `oB©b na§Vw Manage hmoÊ`mÀ`m Ñï>rZo 15-20

À`m da eoVH$ar gXñ` ZH$moV.

2. 1 df©, 2 df©, 3 df© qH$dm Ë`mhÿZ H$mimnmgyZ g|Ðr` eoVr H$aUmam gXñ` hmody eHo$b.

3. SHG, ~MV JQ>, Regional NGO bmhr J«wn H$aV oVrb

4. eoVH$ar _m{hVr nwpñVH$m, \$moQ>mo, enW BË`mXr _m{hVr ^éZ Úmdr bmJob.

5. J«wn_Yrb H$_rVH$_r 3 OUm§À`m g{_VrÀ`m Q>r_ Zo àË`oH$mMr eoV VnmgUr H$amdr bmJob _mÌ ñdV:Mr

eoV VnmgUr H$aVm§Zm Vmo VnmgUr g{_Vr gXñ` Zgmdm.

6. JQ> à_wImZo BVa gXñ`m§À`m A{^àm`mZwgma Hw$Umbm certificate Úm`Mo Amho qH$dm Zmhr `mMm {ZU©

¿`m`Mm Amho.

7. Regional Council Zo gwM{dboë`m ÌwQ>rMr d {e\$maerMr nyV©Vm H$éZ ¿`mdr bmJob.

8. AÚmdV _m{hVrMr ~m°Šg \$mB©b V`ma H$amdr bmJob d àË`oH$ JQ>mg ñdV§Ì H$moS> Z§. CXm. MH 01 005

- Zm|Xdmdm bmJob.

9. JQ>mVrb EImÚm eoVH$-`mZo ImoQ>r _m{hVr XoD$Z \$gdUyH$ d {Xem^yb Ho$br Va Ë`m g§nyU© JQ>mMr

_mÝ`Vm aÔ hmoUma Amho `mMr OmUrd àË`oH$mbm Úmdr bmJob.

10. JQ>mVrb gXñ`mZo H$moUVm g|Ðr` _mb {H$Vr à_mUmV CËnmXZ Ho$bm d Vmo {dH$ë`m_wio {H$Vr Am{W©H$

\$m`Xm Pmbm `mMr Zm|X JQ> à_wImZo R>odyZ Ë`mMr àV PGSOFC / _m°\$H$S>o Úmdr bmJob.

11. 3 dfm©nmgyZ g|Ðr` eoVr H$aUm-`m d H$mJXnÌo d AQ>tMr g_mYmZH$maH$ nyV©Vm H$aUm-`m eoVH$-

`m§Zm 1 df© d¡YVm AgUmao certificate XoÊ`mV `oB©b. Xwgao dfu Vo reinspection hmodyZ Ë`mMo

ZyVZrH$aU H$aÊ`mMr gw{dYm Amho.

12. eoVH$-`mg à_mUnÌ XoUo Z XoUo `mMm A{YH$ma _m°\$bm ZgyZ Vmo Ho$di JQ> à_wImbm Amho `mMr

OmUrd R>odmdr bmJob.

Page 68: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

68

{Vgam ñVa MOFF (PGS organic facilitating council - PGSOFC) :- (O~m~Xmar)

1. National council Zo _mÝ`Vm {Xbobr Agmdr.

2. PGSOIC Participatory Guarantee Scheme Organic India Council H$moS> àË`oH$ nr.Or.Eg.

JQ>mbm Úmdm bmJob.

3. gd© JQ>mMr Zm|X R>odUo. JQ>mZo gd© H$mJXnÌm§Mr nyV©Vm Ho$br H$m nmhUo d gd© amoH$m°S>© AÚmdV R>odÊ`mMr

O~m~Xmar Agob.

4. nr.Or.Eg. nwpñVH$m _amR>rV ^mfm§Va H$éZ amÁ`mV eoVH$ar à~moYZ H$éZ JQ> {Z{_©VrV àmoËgmhZ

XoUo.

5. JQ>mZo nmR>dbobm Ahdmb VnmgUo, ÌwQ>rMr nyV©Vm H$éZ KoUo d gË`Vm {Oëhm à_wIm hñVo d BVa gd©

_mJm©Zo VnmgyZ KoUo.

6. JQ>mVrb eoVH$ar gXñ`mbm ñdV§Ì Treatment Z XoVm g§nyU© JQ>mgmR>r EH$ YmoaU R>admdo bmJob JQ>mg

recognize / derecognize H$aÊ`mMm A{YH$ma Agob.

7. nr.Or.Eg. g|Ðr` à_mUnÌ XoUo

8. nr.Or.Eg. JQ> H$gm ~Zdmdm, Peer Appraisal Report (VnmgUr Ahdmb) H$gm V`ma H$amdm `mMo

à~moYZ H$aUo.

9. JQ>mnwT>rb Vm§{ÌH$ AS>MUr gmoS>dUo, e§H$m g_mYmZ H$aUo, ÌwQ>tMr nyV©Vm H$adyZ KoUo.

10. àË`oH$ JQ>mVrb gXñ` eoVH$-`m§_Ü`o nañna {dídmg d ghH$m`m©Mr ^mdZm dmT>dUo d AmË_{dídmg

dmT>dÊ`mgmR>r ghH$m`© H$aUo.

11. JQ>mÀ`m g|Ðr` _mbmMm ~mOmanoR>ogmR>r `mo½` _mJ©Xe©Z H$aUo

MdWm ñVa National council :- 1. Training workshop KoUo

2. Regional council bm _mÝ`Vm XoUo

3. nr.Or.Eg. nÜXVrgmR>r bmJUmao gd© {bImU, gm{hË` d _m{hVr Regional council bm nwadUo

Page 69: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

69

4. National practices for organic production (NPOP) standard Mm AmYma KoD$Z “ Basic

organic standard” V`ma H$aUo d update H$aUo.

5. JQ>m§Zm nr.Or.Eg. H$moS> XoÊ`mg _XV d _mJ©Xe©Z H$aUo

6. H$m`© à^mdr hmoÊ`mgmR>r nm°{bgr_Ü`o doimodoir XwéñË`m H$aUo

7. Marketing gmR>r SMS, Internet À`m ghmæ`mZo database V`ma H$aUo Consumers, Media À`m

_XVrZo organic marketing gmR>r à`ËZ H$aUo.

8. gd© nr.Or.Eg. JQ>mMr Internet traceability & database V`ma H$aUo.

9. APEDA d Third party certification agency Mo ghH$m`© KoD$Z nr.Or.Eg. JQ>mÀ`m _mH}$Q>tJgmR>r

g§Yr emoYUo.

10. eoVr _mbmMo Random sample KoD$Z pesticide residue testing H$aUo.

11. National Council _Ü o J«mhH$ qH$dm Buyer group KoVm `oB©b nU Ë`m§Zm _VXmZmMm h¸$ amhUma

Zmhr `mMo XjVm KoUo.

12. PGSOFC _m°\$bm emgZmH$XyZ Am{W©H$ _XV d ghH$m © {_idyZ XoÊ`mgmR>r à`ËZ H$aUo.

A{YH$ _m{hVrgmR>r H¥$n`m _m°\$bm g§nH©$ gmYmdm hr {dZ§Vr.

_hmamï> Am°aµJ°{ZH$ \$m{_ªJ \o$S>aoeZ

1038 / 11, ~mbmOr {Zdmg, âb°Q> Z§. 5, H$m°g_m°g ~±H$ boZ,

{Xn ~§Jbm Mm¡H$, _m°S>ob H$m°bZr, nwUo - 411 016

\$moZ Z§. +91 20 25659090 / 32907302

Email :- [email protected]

Website :- www.moffindia.com

Page 70: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

70

g|{Ð` eoVr _mbmMo {dH«$s ì`dñWmnZ

H$moUË`mhr eoVr_mbmÀ`m {dH«$s ì`dñWmnZmMo emó _J Vmo amgm`{ZH$ Agmo AWdm g|{Ð` _mb Agmo, Vr

gmaIrM H$bm Amho.

AmnU ñdV: Amnë`m Hw$Qw>§{~`mgh ~mOmamV Joë`mda H$moUVr dñVw H$er {ZdS>Vmo d H$moUË`m ^mdmZo {dH$V

KoÊ`mMo ng§V H$aVmo hr H$ënZm Ho$br H$s _J {dH«$s ì`dñWmnZmMr `moOZm Ë`mà_mUo AmIUo gmono OmVo.

g|{Ð` eoVr_mbmÀ`m {dH«$s ì`dñWmnZm~m~V A{YH$ gImob {bImU Z H$aVm \$º$ _wÔogyX {ddoMZ

H$aÊ`mMm à`ËZ Ho$bm Amho.

1. g|{Ð` eoVr gwê$ H$aUmè`m eoVH$è`m§Zr ñdV:À`m Hw$Qw>§{~`mgmR>r {df_wº$ AÞ Amnë`mgmR>rM CËnmXrV

H$am`Mo Amho hm CÔoe g_moa R>odmdm. Ë`mZ§Va Amnë`m H$m°bZr_Ü`o Z§Va ñdV:À`m JmdmV, VmbwŠ`mV,

{Oëh`mV d OmXm _mb CËnm{XV hmoV Agob Va Amnë`m {Oëh`m~mhoa ehamV {dH$Ê`mMo C{Ôï>> R>odmdo.

eoVr nmgyZ {dH«$sMo ñWi OgOgo bm§~V OmB©b VgVgo dmhVwH$ d BVa IMm©_wio _mb {dH$Uo I{M©H$

hmoV OmVo. Amnë`m ^maVmVrb Xoe~m§Ydm§Zm {df_wº$ AÞ XodyZ AJm_r {nT>r g_¥ÜX d ~bdmZ

H$aÊ`m{df`r àmYmÝ` Úmdo d Var _mb {e„H$ amhV Agob VaM Vr naXoemV {Z`m©V H$amdm. OmXm ^md

{_iVmo åhUyZ Kar Cnmer, amoJr amhÿZ naH$s`m§Zm ~bdmZ H$aUo `mo½` Zmhr.

2. nmM _hËdmÀ`m (P) H$S>o Aä`mgnyd©H$ bj {Xbo Va Vwåhr AË`§V `eñdr {dHo«$Vo hmody eH$Vm.

1. (Product) - g|{Ð` eoVr_mb

2. (Price) - qH$_V

3. (Place) - {dH«$sMo ñWi

4. (Promotion)- àMma

5. (Packaging) - doï>Ur H$aUo

Page 71: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

71

1. (Product) - CËnmXrV eoVr_mb :-

Amnbm g|{Ð` eoVr_mb _J Vmo S>mir, Vm§Xwi, Jhÿ, {VIQ>, Agmo d \$io, ^mOrnmbm qH$dm

à{H«$`m wº$ bmoUMo BË`mXr Agmo, Vmo ñdÀN>, CËH¥$ï>> àVrMm, MdrMm, àm_m{UH$nUo CËnm{XV

Ho$bobm g|{Ð`M AgUo JaOoMo Amho. ~mOmamVrb Amnë`m ZmdmMr à{Vð>m àXrK© H$mimn ªV

{Q>H$dyZ {dH$m`Mm Agob Va øm ~m~r Amdí`H$ AmhoV.

2. (p – Price ) :-

g|{Ð` _mbmMr qH$_V ^a_gmR> Agy Z`o. AmnU ñdV: ~mOmamV EImXr dñVy IaoXr H$aVmZm Jobmo

Va Mm§Jbr d ñdñV dñVy KoÊ`mMm Amnbm H$b AgVmo. Ë`mÑï>rZo ~mOmamV Agob Vmo ^md qH$dm

Ë`mnojm \$º$ 10 Vo 15 Q>¸o$ OmXm qH$_V AmH$mamdr. eoVH$è`m§Zr eoVmVyZ WoQ> XwH$mZmV _mb

{dH«$sgmR>r AmUbm Va Ë`mMr Xbmbr, {~OH$ _mH}$Q, nmoñQ>oQ>,> Q>°Šg BË`mXr IM© dmMVmo d {hemo~

Ho$bm Va _mH}$Q> `mS>m©V ZodyZ {dH$ë`mda OodT>o n¡go {_imbo AgVo Ë`mnojm A{YH$ n¡go WoQ> XwH$mZmV

{dH$bo Va {_iVmV Agm AZw^d Amho. g|{Ð` _mbmbm XwßnQ>, {VßnQ> ^md {_iVmo åhUyZ g|{Ð`

eoVr H$am Agm nydu {Xbobm MwH$sMm d {Xem^yb H$aUmam Amho. {dHo«$Vo AmnUM AmhmoV d J«mhH$hr

AmnUM AmhmoV Agm {dMma Ho$bm nmhrOo åhUOo Hw$Umdahr AÝ`m` hmoUma Zmhr. {df_wº$ _mbmZo

AmOmar hmoUma Zmhr. S>m°ŠQ>ada hmoUmam IM© dmMob BË`mXr _wÔo {dMmamW© AmhoVM. na§Vw J«mhH$

{IemVyZ ghOmghOr n¡go ~mhoa H$mT>rV ZgVmo. hr _mZ{gH$Vm {dH«o$Ë`mZo bjmV ¿`m`bm hdr.

Amnë`mbm Amnbm _mb Am_ OZVobm {dH$m`bm Amho \$º$ _moOŠ`m J ©lr_§Vm§Zm Zìho. Am_

OZVobm {df_wº$ AÞ XoÊ`mMo Ü o` Amnë`mnwT>o Amho ho bjmV ¿`m. AWm©V `m~m~rda _V^oX hmoD$

eH$VmV. nU XrK© H$mimn ªV Y§Xm H$amd`mMm Agob Va darb ~m~r `mo½` Amho Ago gdmªMo _V

hmoB©b.

Page 72: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

72

3. (Place) - {R>H$mU / ñWi :- g|{Ð` eoVr_mb {dH«$s H$aÊ`mMo ñWi ehamV _w»` añË`mda, ghO OmÊ`mÀ`m {R>H$mUr, bmoH$m§Zm oUoOmUo

gmoB©Mo R>aUmao hdo. emoYyZhr nÎmm gmnS>V Zmhr Aem {R>H$mUr {H$Vrhr CËH¥$ð> _mb R>oD$Z à`ËZ Ho$bm Va

{dH«$s hmoUma Zmhr. Ë`m {R>H$mUr \$moZ, B©_ob BË`mXr Amdí`H$ AmhoV. H§$nÝ`m§Zr J«mhH$ emoYÊ`mgmR>r

IoS>monmS>çmV àdoe Ho$bm Amho. bhmZ bhmZ nm°dyM_Ü`o nmZQ>narda, T>mã`mda, {H$amUm XwH$mZmV _mb ZoD$Z

{dH$V AmhoV. Voìhm {dH«o$Ë`mZo H$moUË`m {R>H$mUr _mb {dH$mdm ho bjmV KoUo JaOoMo Amho.

4. (Promotion)- àMma :-

Vw_À`m _mbmbm à{gÜXr, Zgob Va bmoH$m§Zm H$go g_OUma H$s A_yH$ {R>H$mUr A_yH$ _mb Amho. _mbmMr

Om{hamV, ñWm{ZH$ dV©_mZnÌo, nmoñQ>g©, nm°åßboQ> Ûmao AmH$f©H$ nÜXVrZo ìhm`bm hdr. dV©_mZnÌ dmQ>Umar

_wbo, XwYdmbo, OodUmMo S>~o nwadUmao bmoH$ øm§À`m _m\©$V _m{hVr nÌHo$ J«mhH$m§Zm KanmoM XoVm `oVrb. lr.

JUoe åhmÌo, am. {XJ«g {O. `dV_mi `m§À`m H$S>o 80 EH$a Amdim Amho. nydu Vo {H$bmoZo Amdim {dH$V hmoVo.

Agm Ë`m§Zr Amdù`mnmgyZ _ZwH$m, H|$S>r, _wa§~m V`ma Ho$bm Amho. `dV_mi_Ü`o dV©_mZnÌ dmQ>Umè`m

_wbm§Zm H±$S>r / _ZwH$mMo g±nb, _m{hVrnÌH$mgh nonagmo~V {JèhmBªH$m§Zm KanmoM Úm`bm gm§{JVbo. KamoKar

_mb Jobm. Á`m§Zm AmdS>bm Ë`m§Zr g§nH©$ gmYbm. dV©_mZnÌ dmQ>Umè`m _wbm§Zm Am°S>©a {Xbr. _wbm§Zr 15 Q>¸o$

H${_eZ KodyZ lr. åhmÌ|Mm _mb OZVon`ªV {dH$Ê`mMo H$m_ Ho$bo.

lr. Ama.nr. H$X_, qb~Jmd, {O. Zm§XoS> ho H¥$îUm Á yg B§S>ñQ´>rO_YyZ _mog§~r {MHy$, H$moa\$S> Á yg, Oobr

BË`mXr CËnmXZ H$aVmV. øm§Zr Zm§XoS> ehamV nhmQ>o 5-6 dmOVm Om°JtJ d _m°Zt©J dm°H$ H$aUmè`m nwê$f d

_{hbm `m§Zm Amnë`m CËnmXZmMr _m{hVrnÌHo$ dmQ>br. Ë`m_Ü o no m§Mr Am¡fYr JwUY_© d Cn`wº$Vo~Ôb

_m{hVr N>mnbr hmoVr. nhmQ>o _m°{ZªJ dm°H$ d Om°qJJbm OmUmar _mUgo ~hþVoH$ hmQ>© ~r.nr. S>m`~o{Q>O noe§Q>

qH$dm bÇ> AgVmV. Ë`m§Zr _m{hVrnÌH$mdarb {Xboë`m \$moZdê$Z g§nH©$ gmYyZ CËnmXZm§Mr Am°S>©a {Xbr.

nhmQ>o [\$am`bm OmUmao ehadmgr` ~hþVoH$ Amamo½`m{df`r OmJéH$ AgVmVM Voìhm Ë`m§À`mn`ªV nmohmoMUo

\$º$ _hËdmMo Amho.

Amnë`m _mbmMm àMma g§ñWm_m\©$V, _§{XamV q^VrnÌH$mÛmao, _oimdo KodyZ OZOmJ¥Vr H$ê$Z H$aVm oVmo.

Page 73: g|Ðr` eoVr nÜXVrofai.s3.amazonaws.com/Organic farming Training manual_Marathi.pdf · Definition of Organic Farming :- “Organic agriculture is a holistic production management

73

5. (Packaging) - doï>UrH$aU :-

Amnbm g|{Ð` _mb Vya, S>mi, Vm§Xwi, Jhÿ BË`mXr nmoË`mV ^ê$Z R>odbo Va Vmo Hw$Ur {dH$V KoUmao Zmhr. Ë`m

_mbmMo 2-2 {H$bmoMo gw§Xa n°qH$J, bo~qbJ qH$_V {bhÿZ {dH«$sg R>odbo Va bmoH$ bJoM {dH$V KoVrb. J«mhH$

AmYr S>moù`m§Zo ImVmo. MdrZo Z§Va ImVmo. nmhVm jUr Ë`mZo AmH${f©V ìhmdo Ago n°qH$J, bo~btJ Agob

nmhrOo.g|{Ð` \$im§Mr {dH«$s H$aVmZm Ë`m§Mr `mo½` àVdmar H$ê$Z AmH$mamZwgma `mo½` _m§S>Ur H$amdr.

AmH$f©U doï>UmV, a§JrV H$mJXm_Ü`o Ë`m§Mo J«|S>rJ Zwgma àVdmar H$éZ doJio ~m°Šg Ho$bo Va J«mhH$mbm Vo

ñdÀN>, gw§Xa d Amamo½`mÀ`m Ñï>rZo hm`OoZrH$ dmQ>ob. _mbmda _mem Yyi ~gV AgVrb Va H$moU _mb

KoB©b. AmnU ñdV: J«mhH$ AmhmV Ago g_Om d _mbmMr n°H$s¨J d AmIUr H$am. gJim _mb VgmM {dH«$sg

Z R>odVm Ë`m§Mr àVdmar Ho$ë`mZo \$m`Xm hmoVmo.