1

"Paşeroj" û "pêşeroj"

Samî Berbang

Du peyvên ku dîsa kurd li ser li hev nakin û di konferansa zimên de jî hatin rojevê, peyvên paşeroj û pêşeroj in. Her wekî xwendevanên Azadiya Welat jî dizanin, em di rojnameyê de peyva pêşerojê ji bo ayende, diwaroj (atî-gelecek)'ê bi kar tînin û peyva pêşeroj jî di şûna raborî (mazî-geçmiş) de bi kar tînîn. Lê hin kes peyva paşeroj li şûna ayendeyê peyva pêşeroj jî di şûna raboriyê de bi kar tînin. Li vir tiştekî ku dibe sedema gelemşeyan, peyvên paş û pêş in. Di kurdî de peyva pêş bi qasî ku em dizanin, tiştê li ber mirov nîşan dibe. Peyva pêş li hin herêman aliyê pêşîn ê fîstan û şelwarê yekî nîşan dide. Bo nlimûne, dibêjin "filan kesî pêşa xwe deweşand", an jî "filan zarok di pêşa filan kesî de ye", wate ew kes kirîvê wî zarokî ye. Dîsa dema dibêjin 'li pêşiya xwe binêre' qesta ber me ye. Bi kurtasî em dikarin bibêjîn pêşeroj tê wateya rojên li pêş ango rojên ku hîn nehatine. Heçî paş e, ew jî dijwateya pêş e. Ango ew jî pişt mirov nîşan dide. Her wiha peyvên pêşverû-paveçûn, pêşveçûn- lipaşmayin jî li gorî heman têgihîştinê hatine dariştin.

Lê hin kes vê yekê nepejirînin û dibêjin, peyva paş diwarojê û peyva pêş jî raboriyê nîşan dide. Ji bo vê yekê jî peyva 'gotina pêşiyan' û 'ezê paşê werim' wekî delîl nîşan didin . Lê ew ji bîr dikin ku li vê derê gotin tê wateya paşî yekî din. Ango ezê paşî te werim tu berî min biçe. Her wiha heman têgihîştin, di 'gotina pêşiyan' de jî çewt e. Ji ber ku pêşî di wateya pêşeng de ye. Ango ên ku pêşengên me ne, ên ku li pêşiya me hatine cîhanê. Yanî, em li pey wan mane, em li dûv wan hatine cîhanê, lewre jî ew pêşiyên me ne. Di tirkî de jî peyva pêş tê bikaranên lê ew di wateya dûv de bi kar tê. Bo nimûne, dema em dibêjin; 'Fîlan kîşînîn peşîne duştum' em dibêjin; 'ez bi pey an jî dûv filan kesî ketim' Her wiha dema em bibêjin, 'ez ketim pêşa filan kesî' dê tiştekî din bê fêmkirin. Lewre jî ew ravekirina kesên ku peyvên pêşeroj û paşeroj di wateya dijberî bikaranîna Azadiya Welat de bi kar tînin, ne di cih de ye û ew ramaneke pûç û bêbingeh e.

2

"Paşeroj" û "pêşeroj"

Keça Kurd

Gelek ji nivîskaran ji bo diwarojê (roja siba) pêşerojê dinivîsin û

hin jî hene dibêjin ku pêşeroj û paşeroj yek wateyê didin. غ ji van nivîskarên ku bergiriya vê şaşıyê jî dikin mamosta Têmûrê Xelîl e ; di kovara (Roja Nû) de (hejmara 105-106) gotarek bi navnîşana (Pêşeroj an paşeroj) nivîsî bû; di baweriya wî de cawazî di navbera van du gotinan de nîne, herweha ji nivîskaran jî dixwaze ku ji bo diwarojê, pêşerojê binivîsin. Min jî hîn ji meha avdarê ve bi gotarekê bersiva wî dabû; ji ber ku li vê carê (Roja Nû) dereng ketibû; hatibû bîra min ku ez wê bersivê di rojnama (Avesta) yê de belav kim, Lê baş bû ku kovara Roja Nû (hejmara 107-108)derket û gotara min jî di nav de ye; xwezî nivîskar û xwendevan bikarin gotara mamosta Teymûr û ya min jî bixwênin û bi karin ji wan sûdek wergirin..

Li vir jî ez dixwazim van du gotinan(pêşeroj û paşeroj) û li ser hin bingehan şirove bikim. Herwekî min berê got ku di raya mamosta Teymûr û ya hin ji nivîskaran de, ew herdu gotin bi wateyekê tên...Di baweriya min de, ev raya ha ne di cihê xwe de ye; ji ber ku ev herdu gotin di wate de berûvajî hevin; weku rojhilat û rojava, çawe yek cihê a dî nagire, pêşeroj û paşeroj jî wehane, yek cihê a dî nagire.

Kurmanc dibêjin:(pêşiyan ji paşiyan re gotine).Pêşîyên me jî bav û bavpîrên me ne. Di demek e pêş me de jiyana xwe bûrandine. Pêşîyên me, mirovine li pêşîya (berî) me çêbûne, em paşê, di pey wan re hatine.Ew dem û rojên ku pêşiyên me tê de jiyane, ji dema îro re bûne pêşeroj; rojek pêş niha bûye.

Her wekî çawe di heftiyê de , roja şemiyê li pêş duşem û sêşemê ye, duh li pêşiya îro bû ye û îro jî li pêşiya sibe ye.

Hin ji nivîskaran şirûvedikin , ku pêşeroj, rojek di pêşiya me de ye û ji bo vê jî gereke ew gotin, ji bo roja siba em bikar bînin.Lê wate weha nîne. Di kurdmancîyê de (pêş û pêşî) hene. Kurmanc dibêjin: Pêş te ve li min da: li ber çavên te li min da. Pêşiya xwe

3

bide min :Berê xwe bide min .Li pêş xwe binêre.Li pêş te sedek erd heye... Di van hevokan de, pêş û pêşî bi wateya ber, rex û cih hatine, û bi dema niha ve girêdayîne.Di zimanê kurdî de jî weku di hemî zimanan de, gotinek bi çend wateyan heye.Lê ew herdu gotinên pêş û paş di pêşeroj û paşerojê de bi dem (wext) ve girêdayî ne, lê ne ew dema ku bête pêş me. Herweha gotina paşê jî bi dem ve girêdayîye. Ez li paş we mabûm û min nekarî bi were bigehim, lê paşê , ango di demeke dereng de ez giham. Di raya min de , ku dem hate pêş(ber) me, wê çaxê dibe dema niha ; tişta li ber min be, dema wê niha ye; ne duh û ne siba ye.

Li bîra hin ji nivîskaran têt, ku pêşeroj jî weke pêşketinê ye. Ne xêr; Gotina pêşketin , di bingehê xwe de, ji pîvana erdê hatiye;

Azadî sedek erd hilkir û kete seda didoyê jî , lê hîn Xelo di seda xwe a pêşî de ye. Azad li ser erdê pêş de çûye û daye pêşiya xelo. Di palehîyê de jî Azad bi lez û bez dasa xwe tavêje simbilan , melû rêzkirin û da pêşiya hemî palevanan.

Azad di hemî karan de pêşketî ye.

Di vê pêşketina azadî de, dem, dema niha ye; palevan bi hevre li ser zadekî palehîyê dikin û yekî ji palevanan , ku Azad e pêş keti ye. Lê hevalê azadî , ku Xelo ye, mirovekî nekêr e, tim li paş hevalan dimîne; ew paşketiye.Di bezînekê de jî yek pêş dikeve, lê yek jî li dawiya hemîyan û li paş dimîne.

Ehmedê Xanî, navdarekî hêja, ji pêşîyên me ye. Wêjeya Ehmedê Xanî pêşeroja toreya neteweyî ya gelê kurd e; ji ber ku Ehmedê Xanî ê pêşî ye, li ser Kurd weku neteweyek nivîsiye.

Bi wateyeke dî pêşiyên me, pêşeroja me çêkirine.

berhemên ku di roja îro de têne nivîsîn, bingehekî xurt ji bo غ

paşerojê (rojên di paş me de bên) re tê danîn . Lê gelo ew paşîyên me , ango ew kesên di paş me de bên dê çi xebatê

bikin û dê toreya me di çi pirgalê de be, em nizanin.غ nexuya ye

4

ka paşîyên me jî di vê mijarê de kîne.

Ji bo paşerrojê em dikarin çibikin? Di baweriya min de, em dikarin pir tiştan bikin; lê a ji hemiyê giringtir ku em mejiyê xwe nermkin û her yek ji me nebê avakerê sênceke xurt, li dora zimanê devera xwe(her yek ne bêje êzingê min).Em nivîskar di ber gelek mijaran de, berpirsiyarin, nemaze derbara zimên de.Celadet Bedir-Xan di ber vî zimanî de gelek westaye û

berhemeke hêja bi ِûn xwe de, ji mere hiştiye, lê mixabin em nikarin ji wî rêzimanî sûd wergirin.

"Paşeroj" yan "pêşeroj"

Mustefa Reşîd Birêz SIDQIYت HIRORخ di NEFEL de (www.nefel.com/nivisar/paseroj.htm) de gengeşiyeke gelek balkêş li ser peyvên „paşeroj“ û „pêşeroj“ kiriye. Lê mixabin tenê ev pirsgirêk ji aliyekî ve temaşe kiriye û hewldaye, belgeyan ji bo rastiya peyva „paşeroj“ peyda bike û peyva „pêşeroj“ çewt derêxe. Xuya ye, ku ev peyvên „paşeroj“ û „pêşeroj“ ji bo pir kesan bûne asteng û dixwazin – ji bo standardkirina zimanê kurdî – çareyekê ji vê pirsê re bibînin. Ez bixwe vê gengeşiyê wek karekî pîrz dibînim û hêvîdar im, ku em li ser pirsgirêkên din jî vê gengeşiyê pêkbînin û berdewam bikin. Bi dîtina min, ev gengeşî dê hên xweştir be û ji aliyê zanistî ve hên rasttir be, gava em li vê pirsê û her pirseke din jî ji hemû aliyan ve temaşe bikin. Yanê li ser mijara „paşeroj” û “pêşeroj”-ê, diviyabû birêz S. Hirorî sedemên bikaranîna peyva „pêşeroj“-ê jî bidana xuyakirin. Bila ez li vir bi awayekî şaş û çewt neyêm fêhmkirin, ku ez piştgiriya peyva „pêşeroj“ dikim; na xêr. Tenê dibêjim, divêt em belgeyên aliyê din jî bibihîsin. Gelo evên ku ji ayendê re „pêşeroj“ dibêjin çi belgeyên wan hene û çima ew wisa dibêjin? Gelo ew dixwazin tenê serê me biêşînin û zimanê me tev li hev bikin! Ez bawer nakim, ku wisa be? Ka em bi kêmanî hewl bidin, em belgeyên wan jî nasbikin, daku gengeşiya me li ser vê pirsê ne yekalî be. Wek min li jor jî got,

5

ez xwe bi ti awayî nadim aliyê ku „pêşeroj“ dibêjin û li dijî aliyê ku „paşeroj“ dibêjin ranawestim. Tenê dixwazim herdu dîtinan bidim ber hev. Bi bawriya min, dîtina aliyê din (yên “pêşeroj” dibêjin) ev e: Gelo peyvên “pêş” û “paş” çi maneyê didin û bi çi ve girêdayî ne? Gava mirovek rawestiyayî be yan jî rûniştî be, hîngê em bi aliyê ku ew temaşe dike re “pêşiya wî” dibêjin, yanê ew aliyê ku ew mirov dibîne, bêyî ku serê xwe bi aliyê çepê yan jî aliyê rastê de bade. Ev alî, li gor rawestandina fîzîkî ya wî mirovî, aliyê “pêş” e. Ew aliyê din yê ku ew nabîne, em jêre aliyê “paş” dibêjin. Yanê “pêş” û “paş” bi mana xwe ya cih û semt têgihîstineke rêlativ e û rûyê mirov bi kû de be, bi rawestandina wî ve girêdayî ye; û li gor wê ye. Gava ez li hembera wî mirovî rawestim, li rûyê wî temaşe bikim, hîngê ew aliyê ku li gor wî “paş” e, li gor min, aliyê pêşiya min e û ew aliyê ku li gor wî “pêş” e, li gor min, aliyê “paş” min e. Ka em nimûneyeke din bînin û bêjin: Gava serê sibehê roj hiltê û em lê temaşe dikin, hîngê roj li “pêş” me ye, lê gava em yekser pişta xwe bidim rojê û li aliyê rojava temaşe bikin, hîngê roj li “paş” me ye. Gava serbazek rawestiyayî be û serheng jêre bêje: “Pêşve biçe”, hîngê ewê bi aliyê ku ew temaşe dike de biçe, lê gava serheng bixwaze, ku serbaz “paşve” biçe, hîngê, di pileya yekem de, dibêje: “li paş xwe bizivire” û di pileya duwem de dibêje: “pêşve biçe”, hîngê bi rastî jî serbaz bi aliyê din de diçe, ku cidahî li gor aliyê berê 180 rade ye. Pêşiya otomobîlê (erebê) ew alî ye, ku gava ew bi rê ket bi wî alî ve diçe. Aliyê paş ew alî ye, ku otomobîl, tenê gava pêwîst be, bi enerê hinekê paşve diçe, lê bi gelemperî otomobîl ji bo wê hatiye duristkirin, ku ew bi aliyê pêş ve bê ajotin.

Ez bawer dikim, her mêjiyekî, ku li gor logîk dixebite vê rastiyê dipejirîne. Li gor vê rastiya fîzîkî, mirovan di xeyalên xwe de ji demê re jî vêktor bi kar anîne. Li gor wê, dem ji dîrokê ber bi ayendê ve diçe. Dem pêşve diçe, dem ti car paşve naçe. Tiştê ku çûye ti car venagere. Li gor vê dahûrandinê, vêktorê demê bi awayê jêrîn e:

Gava em dibêjin: Dem pêşve diçe û em jî bi demê re diçin, hîngê bi şêweyekî siruştî divêt rûyê me ber bi ayendê be û pişta me ber bi dema bihurî be. Gava wisa be, hîngê ayend li pêş me ye û dema bihurî li paş me ye. Yanê rojên ayendê ew roj in, ewên ku hên li pêşiya me ne û rojên derbasbûyî ew roj in, ewên ku êdî li paş me mane. Ez bawer dikim, em niha gihîştin encamekê, ku em êdî dikarin têbigihînin, çima hin Kurd ji rojên ayendê re, ji rojên ku hên li pêş me ne re pêşeroj dibêjin. Yanê li gor vê gengeşiya li jor û li gor logîka wê, em nikarin bêjin, ku ev mirovên peyva pêşeroj ji bo ayendê bi kar tînin mirovên şêt in, yan jî ne mafdar in. Birêz S. Hirorî di gotara xwe de dibêje:

6

7

„Bi dîtina min »paşeroj« û »pêşeroj« li gor du rêdaran hatine afirandin:

1. Li gor dabeşkirina wextî (zeman) bi xwe:

Dema pêşiya niha > Dema niha > Dema piştî niha Roja pêşiya roja îro > Roja îro > Roja piştî roja îro“

Ez li vir lêborînê ji birêz S. Hirorî dixwazim û dibêjim, ku ew di vê dabeşkirina demê de ne mafdar e. Ew bawer dike, em dikarin di dema bihurî de rawestin û li tîrêjê demê wisa temaşe bikin. Lê belê ev ne gengaz e (ne mimkun e). Gava mirov diaxive, ew herdem xwe di dema niha de dibîne, yanê em hergav di îro de ne û bi ti awayî ne di dema bihurî de ne. Loma jî “ roja pêşiya roja îro” ne gotineke rast e. Em di îro de ne û rûyê me ber bi ayendê ye. Birêz S. Hirorî di dabeşkirina duwem de dibêje:

“2. Li gor peywendiya wextî bi tişt, cih û kesan re:

> Rojên ko mirovî li paş xwe hiştine (rojên ko derbasbûne) > Rojên mirovî yên niha > Rojên ko li pêşiya mirovî ne (yên ko dê bihên)“

Ev dabeşkirina duwem rast e. Mirovan bi mecazî tîrêjê demê (yê temporal) danîne ser tîrêjê cih (yê lokal) û ew pozîsiyona ku em bi fîzîkî lê rawestiyane, di tîrêjê demê de, dema niha ye, îro bi xwe ye. Wisa jî, birêz S. Hirorî, di vê dabeşkirina duwem de dibêje: „Rojên ko li pêşiya mirovî ne (yên ko dê bihên)“ yanê nexwe „pêşerojên“ mirov in. Ew bi vî awayî, bê hemdî xwe, avê dibe ser aşê yên ku „pêşeroj“ dibêjin.

Piştî ku me dît, birêz S. Hirorî di dabeşkirina yekem de ne mafdar e û di ya duwem de ew jî dibêje, ku rojên li pêşiya mirov ew roj in, ewên ku hên nehatine, hîngê li gor vê logîkê û li gor vê dîntinê ti rê li pêşiya me namîne, ku em peyva „pêşeroj“ ji bo rojên ayendê qedexe bikin.

Niha ka em bipirsin: Gelo “pêşveçûn” çi ye û “paşveçûn” çi ye?

iqas peyvên “pêş” û “paş” bi cih û semtê ve (lokal û vêktor)ا

8

girêdayî bin, lê bi gelemperî peyvên “pêşveçûn” û “paşveçûn” bi du maneyan tên bi kar anîn.

a) Cih (lokal): Pêşveçûn ew liv e (hereket e), ku li ser vêktorê lokal bi aliyê pêşve diçe û paşveçûn ew liv e, ku li ser vêktorê lokal bi aliyê paşve diçe.

b) Dem (temporal) : Di rastiyê de peyvên “pêşveçûn” û “paşveçûn” bi maneya temporal bi mecazî ji maneya lokal hatine wergirtin. Ji ber ku bi gelemperî bi bihurîna demê re rewşa mirov baştir dibe, wisa jî peyva “pêşveçûn” ji guhartinên erênî (pozîtîv) re tê bi kar anîn û peyva “paşveçûn” ji guhartinên neyînî (nêgatîv) re tê gotin. Em dibînin, ku ev peyv bi vê maneya temporal ji vêktorê lokal bi temamî bi dûr ketine. Pêşveçûn bûyê guhartina ber bi başiyê ve û paşveçûn bûye guhartina ber bi nebaşiyê ve; tevî ku dem bi herdu bûyeran (guhartinan) re ber bi pêş diçe; dem bi ti awayî ranaweste û paşve naçe; çerxa felekê ti car venagere.

Niha em vegerin aliyê din yê vê pirsgirêkê û bêjin, heke wisa ye, gelo çima bav û kalên me ji ayendê re „paşeroj“ gotine. Gelo ew paşkunkî li hespan siwar dibûn!? Na xêr. Gelo gava ew dimeşiyan, ew bi paş ve dimeşiyan!? Na xêr. Gelo rewş wek siwarbûna tirên û mêtro ye, ku hin mirov berê wan bi aliyê lokomotîvê ve ye û yên din jî bi aliyê din ve ye; û bav û kalên me, ew kes bûne, ku herdem pişta wan ber bi lokomotîvê bû!? Na xêr. Gelo bav û kalên me herdem ber bi dema bihurî ve, ber bi dîrokê ve temaşe kirine û wisa ayend herdem li paş xwe dîtine!? Na xêr.

Bi dîtina min, ev peyva me, ne li gor vê gengeşiya ku me li jor kir pêkhatiye.

a) Bav û kalên me di her kar û çalakiyekê de di pêş me de çûne, em li paş wan çûne, em her tiştî ji wan fêrbûne. Ji lew re, ew pêşiyên me ne. Em li paş wan meşiyane û gava ew mirine, em li paş wan mane, em bûne paşmayên wan. Me gava wan ya pêşîn (li pêş xwe) wek destpêk dîtiye û gava wan ya paşîn wek dawî dîtiye. Wisa tê xuyakirin, ku dema gava wan a pêşîn bi mana destpêkê ye û dema gava wan a paşîn bi mana dawiyê ye (dibe ku “duwaroj” di Kurmanciya Navîn de ji vê hatibe. Heke

9

“duwa” ji “dû“ (pey, paş) hatibe yan jî ji “dawî” hatibe, encam yek e). Me di destpêkê de bav û kalên xwe li pêş xwe dîtine, me herdem gava xwe li paş wan avêtiye û gava mirine em li paş wan mane. Ew rojên ku law û dotên me jî dê li paş me bimînin, ew roj paşerojên in.

b) Gava tiştek li pêşiya me diqewime û, li paş wê, bûyereke din pêktê, em dibêjin ew bûyer li paş ya pêşîn qewimiye; piştî wê ye. Yanê li ser tîrêjê demê bûyera yekem ya pêşîn e û bûyera duwem, ku piştî wê qewimiye, ya paşîn e. Gava em dibêjin: “pêşî tu here, ezê paşê bêm” mana xwe pêşî divêt çûyîna te pêk bê û paşê dê hatina min pêk were. Em li vir dibînin, ku peyvên “pêşî” û “paşê” bi vê maneya temporal bi temamî berevajî maneyên “pêş” û “paş” yên bi maneya lokal in.

Wisa em digihînin encamekê, ku peyva “paşeroj” ji rojên paşê hatiye. Xwezî jêre “paşêroj” hatibûya gotin. Em bawer in, gava “paşêroj” yan jî “rojên paşê” bê gotin, hîngê baştir jî tê fêhmkirin, lê belê ji bo sivikahiyê “paşeroj” hatiye gotin. Ji lew re, em dibînin, ew Kurdên ku di zarotiya xwe de bi zimanê xwe perwerde bûne peyva “paseroj” bi mana “paşêroj, rojên paşê” fehmdikin û wisa vê peyvê ji bo ayendê (serinc: Peyva “ayend” di nav gel de baş nayê naskirin) bi kar tînin. Lê ew kesên ku di zarotiya xwe de bi zimanekî din perwerde bûne û paşê hînî zimanê kurdî bûne û hên hemû rêz û rêzikên zimanê me baş nizanin, ji ayendê re “pêşeroj” bi maneya “rojên ku hên li pêşiya me ne” dibêjin. Niha baş hat xuyakirin, ku ew (ev beşê dawî ji mirovên me) peyvên “pêş” û “paş” tenê bi maneya lokal nasdikin, lê peyvên “pêşî” û “paşê” bi maneya temporal hên nas nakin. Ew stranan jî dihûnin û dibêjin: “Ew rôjên pêş yên me ne!”. Bê guman, em ji wan fêhmdikin, ku mebesta wan çi ye û gava ew “pêşeroj” jî dibêjin, em dizanin, ku mebesta wan “paşeroj” e.

are çi ye? Ev pirsa han, careke din ji me re dide xuyakirin, kuا

avakirina saziyekê ji bo zimanê kurdî çiqas pêwîst e. Tenê ev dezgeh, ev sazî dikare van pirsgirêkan çareser bike

10

Mijara "ku" û "ko"

Mustefa Reşîd mrechid@eposte.de

Gelo çima mirov di pirtûk, kovar û rojnameyan de, di gotar, nûçe û malperên înternêtê de rastî van herdu şêweyên nivîsandinê "ku" û "ko" tê? Bi armanca ku em rojekê zûtir bigihînin zimanekî standard, em dixwazin di vê gotarê de hinekê li ser vê mijarê rawestin.

Ev bêjeya biçûk di zimanê me de xwedî gelek rol û wezîfeyan e. Ew li hin cihan wek gihanek, li hin cihan wek pronav (bernav, cînav) û li hin cihan jî bi maneya "heke" tê bikaranîn. Nimûne:

1) Mirovê ku hat, birayê Gurgîn bû. 2) Hemû niştimanperwerên kurd ji wê baweriyê ne, ku Kurdistan yek welat e. 3) Ku zarok negirî, dayîk şîr nadiyê.

Di zimanê devkî û zaravayên me de mirov rast van hemû şêweyên jêrîn tê:

ke, ko, ku, ki, gi, kû, go

Lê belê, di nivîsandinê de, bi maneya ku me li jor gotiye, tenê " ko " û " ku " tên bikaranîn. Di zaravayê kurmanciya navîn de (kurmanciya başûr - soranî) vê bêjeyê bi awayê " ke " cih girtiye. Li hin herêmên kurmanciya bakur jî di axaftina rojane de " ke " tê gotin. Lê belê di zimanê nivîskî yê kurmanciya bakur de rewşeke din peyda bûye. Di Hawar, Ronahî û hin weşanên din de, Mîr Celadet Bedirxan awayê "ko" bi kar aniye.

Di dehsalên 60î û 70î yên sedsala 20an de, gava Kurdan li Ewropayê careke din dest bi çapkirina pirtûkan û weşandina kovar û rojnameyan kirin, êdî şêweyê " ku " hate bikaranîn. Nivîskarên wê demê, ku di warê ramyarî-siyasî de bi ti awayî ne li gel hev bûn, lê belê wek ku hevpeymanek di navbera wan de hebe, hemiyan êdî ev bêje bi awayê " ku " nivîsandin. Ji

11

rêxistina Bahoz bigire heya rêxistina Hevra û rewşenbîrên Parîs, Berlîn û Stokholm hemiyan di vê "hevpeymanê" de cih girt. Ez bixwe yek ji wan kesan bûm, ku me demeke dirêj (heya 1984an) awayê " ko " - wek awayê Hawarê - di nivîsên xwe de bi kar dianî. Lê mixabin, em di "şer û keftelefta" " ko " û " ku " de bi bin ketin. Gava mirov di têkoşînekê de bi bin keve, divêt li xwe mikur bê û bidirikîne (îtîraf bike), ku êdî aliyê din bi ser ket. Bi rastî, serhişkî di vî warî de bê mane bû û ji lew re, ez êdî ji hespê xwe peya bûm. Heke hin heval hene giriyê wan jî wek min li ser "ko " tê, bila herin hesab ji nivîskarên wê heyamê bixwazin; ew hemî jî hên sax in. Ne hewce ye ez navê çi kesî bêjim, ji ber ku ew hemû tên naskirin.

Ji wê demê de û heya niha gelek pirtûk, rojname û kovar derketin û di piraniya wan de jî awayê "ku" cih girt. Lê belê, di her demekê de nivîskarên nû peyda dibin û pir kes jî, gava vedigerin ser Hawarê û bermayên me yên nivîskî, çavê wan bi "ko" dikeve û radibin ew jî helwesteke ortodoks digirin û êdî awayê "ko" di nivîsên xwe de bi kar tînin. Lê hinên din jî hene, ku heya niha jî, hên ji hespê xwe peya nebûne. Li hêla din hin nivîskar jî hene, ji vê bêjeyê nefret dikin û - heya ji wan tê - di nivîsên xwe de, xwe jê diparêzin. Bi baweriya wan, ewên vê bêjeyê pir bi kar tînin, zimanê wan belengaz û lawaz e.

Ka em hinekê ji aliyê giramêr û reziman ve li ser vê mijarê gengeşiyê bikin. Birêz Deham Evdilfetah di pirtûka xwe de li ser vê mijarê jî rawestiyaye. Ew bi encamekê derdikeve, ku bikaranîna vî şêweyî yan yê din ti qezenc û ziyanê ji me re nayîne; tenê yekîtiya herdu şêweyên bilêvkirin û nivîsandina vê bêjeyê qezencê ji me re tîne.

Gelo çi sedem hene, em vê bêjeyê bi vî şêweyî yan bi şêweyê din binivîsînin:

A) şêweyê " ko "

Sedemên ku em bi vî şêweyî binivîsînin ev in: 1) Ev şêwe di Hawar, Ronahî û weşanên dema wan de hatiye bikaranîn. 2) Ev şêwe li hin dever û aliyên welat wisa tê bilêvkirin.

12

B) şêweyê " ku "

Sedemên ku em bi vî şêweyî binivîsînin ev in: 1) Ji 30 - 40 salî de di piraniya weşanan de ev şêwe tê bikaranîn. 2) Ev şêwe jî li hin dever û aliyên welat tê bilêvkirin.

Lê belê, hin aliyên din jî, yên vê mijarê hene.

1) Fonetîk: Dengdêra " o " ji dengdêrên dirêj e, lê dengdêra " u " ji yên kurt e. Hem piraniya awayên ku di nav gel de tên bilêvkirin dengdêrên kurt bi kar tînin (wisa di kurmanciya başur de jî dengdêra "e" ji yên kurt e) û hem jî piraniya bêjeyên wisa kurt - wek daçekan - di zimanê me de bi dengdêrên kurt diqedin. Ji lew re, bikaranîna dengdêreke kurt di vî warî de baştir tê xuyakirin.

Ji hêla din ve, gava mamostayê mezin Mîr Celadet Bedirxan li ser dengdêran diaxive, li ser dengdêra "u" dibêje, ku vê dengdêra me, hên biserketina xwe di ziman de temam nekiriye. Mebesta wî di vî warî de ev e:

Di bingehê de ev dengdêra me "u" ji dengên "wi" hatiye. Ji lew re, heya niha jî, hên hin Kurd hene, ku bêjeyên wek "xurt, xuyakirin, xurînî" û hwd., hên jî bi awayê "xwirt, xwiyakirin, xwirînî" dinivîsînin. Bi rastî jî, li Botan wisa tê bilêvkirin. Lê belê bi demê re, di pêvajoyê pêşveçûna ziman de, di gelek bêjeyan de, ev herdu dengên "wi" êdî bûne "u". Yanê ev herdu deng "wi" dikarin bibin "u", lê dengdêra "u" dê ticar venegere û nebe "wi". Bi gotineke din, emê ticar peyvên wek "Kurd û Kurdistan" bi awayê "Kwird û Kwirdistan" nenivîsînin. Ev pêvajo ti car venagere.

Mîr Celadet Bedirxan gengeşiya xwe li ser vê dengdêrê berdewam dike û dibêje, ku ev dengdêra me "u", bi gelemperî, di zimanê me de di pey van dengdaran "g, h, k, q, x" re peyda dibe. Heke em bêjin, ev dengdêra me, ji bilî qeyda gelemper, kêm caran li pey dengdarên wek "d" û "t" jî peyda dibe, hîngê em ji rastiya ziman ne dûr in.

Mebesta me ji vê lêkolîna biçûk ew bû, em bidin xuyakirin, ku

13

nivîsandina vê bêjeya em li ser dipeyivin bi awayê "ku" ne li dijî rêz û rêzikên zimanê me ye. Bi vajayî wê, ew pêre digunce.

2) Semantîk: Ji aliyê maneyê ve bêjeya " ko ", ji bilî maneyên me li jor gotine (yanê wek gihanek, pronav û bi maneya "heger") maneyeke din jî dide. Gava em tîpa " k " di vê bêjeyê de bi şêweyê nerm bilêvdikin (pir kes hene jî ku wisa dikin) hîngê ew bi maneya tiştekî " ne tûj " jî tê fêhmkirin. Nimûne: Ev kêr ko ye. Yanê ew ne tûj e û baş nabire. Di zimanan de çiqas bêjeyên ku bi yek şêweyî tên nivîsandin û pir maneyan didin kêm bin, ewqas jî baştir e. Yanê heke em şêweyê " ko " tenê ji tiştê ne tûj re bihêlin, ev jî dibe sedemeke berbiçav. Li hêla din, ka em bipirsin, gelo " ku " jî hin maneyên din dide yan na?. Bi rastî di vir de jî em dikarin bêjin, ku hin kes vî şêweyî bi maneya " kû " yanê " kîjan cih " jî bilêvdikin. Lê belê tenê hinek wisa dikin. Piraniya nivîskaran ji bo " kîjan cih " awayê " kû " bi kar tînin.

Wek encam ji vê gengeşiya me, heke em " ko " bi maneya " tiştê ne tûj " bi kar bînin û bêjeya bi mana " kîjan cih " bi awayê " kû " ( li kû, kûde, kûderê....) binivîsînin û " ku " jî ji bo vê mijara ku em têde ne bihêlin, hîngê emê ji vê pirsgirêkê re bigihînin awayekî standard. Bi rastî, mebesta me jî tenê ev e. Divêt em têbikoşin, di her pirsgirêkekê de, em bigihînin şêweyekî standard.

Tikaya min ji hemû rewşenbîr, nivîskar û rojnamevanan heye, ku em yek şêweyî bi kar bînin û em her pirsgirêkeke zimanê xwe nekin babeteke ramyarî-siyasî. Bêjeyên "kovar" û "govar" jî di vê rewşê de ne û bêjeyên "paşeroj" û "pêşeroj" jî destpêkirine, di nav me de du çeperên dijber peyda bikin. Ma gelo ti pirsgirêkên me yên din tine ne û nakokiyên di nab me de berê pir kêm in, ku em barê xwe hên bi van tiştan jî girantir bikin?.

Ronkirinek li ser »paşeroj« û »pêşerojê«

SIDQIYÊ HIRORÎ

Kekê Mustefa Reşîd, di nivîsa xwe de hewil daye zanyariyên xwe li ser »paşeroj« û »pêşerojê« pêşkêşî xwendevanan bike û babetî dewlemendtir bike û ev karekê pîroz e. Kekê Mustefa di nivîsa xwe de bi encamekê derdikeve, ew jî tê de peyva »paşerojê« bo »musteqbela« erebî dipejirîne, lê yê ko nivîsa wî dixwîne dê weha jê fêhim bike ko Sidqî Hirorî ne yê »mafdar e« ko, wî xwendevan û kekê Mustefa, di dema derbasbûyî »borî« de hiştine rawestiyayî, ko wî bê hemda xwe dîtinek gotiye û pê dîtina xwe ya pêşiyê direw derxistiye.

Ez ji dawiyê dest pê dikim û dibêjim ko min ew nivîs arasteyî xwedî û bikarhînerên »pêşerojê« kiribû û mebest jê ew bû ko haya me ji xwe hebe dema em dixwazin peyveka nû biafirînin û em her tim bizanin ko zimanê kurdî ji me dest pê nekiriye û gelek û gelek berî me li kar e. Û her wekî min di wê nivîsa xwe de gotî: »Bêguman ew »paşeroja« ko li destpêkê cihê xwe di zimanê kurdî de girtiye li ser bingehê dabeşkirina demê hatiye ava kirin. Lê, em bibêjin ev jî çewt e, divê em bizanin ko vê cihê xwe girtiye û pêwîst nake em yeke weha peyda bikin ko wê ji binyat bi çewt bide nasîn. Mirov di rewşeke weha de dikare xebatê ji bo sazkirina hevwateyan bike lê ne dijwateyan ji eynî peyvê re.«

Evca çima ez ne mafdar im! Lê erê gelo ka mirov dikare bibêje mafdar û nemafdar bo heqî û neheqiyê, ez wê bo şehrezayên termînolojiya kurdî dihêlim. Kurt û kurmancî wî xwestiye bibêje ko ez neheqiyê dikim ko ez diyar nakim ka »pêşeroj« li ser çi bingehî hatiye dirist kirin. Xwe hûn dikarin nivîsara min ya pêşiyê di Nefelê de bixwînin û hûn dê bibînin ko min sedemên bikaranîna herdu cwînan bo »paşeroj« û »pêşerojê« di vê dabeşkirina jêrîn de destnîşan kirine:

14

15

Bi dîtina min »paşeroj« û »pêşeroj« li gor du rêdaran hatine afirandin:

1. Li gor dabeşkirina wextî (zeman) bi xwe: Dema pêşiya niha > Dema niha > Dema piştî niha Roja pêşiya roja îro > Roja îro > Roja piştî roja îro Eger em ji ya li jor peyvan dirist bikin wê encam ev be: Dema borî = pêşeroj > Niha = îro > Dema bê = paşeroj

2. Li gor peywendiya wextî bi tişt, cih û kesan re: > Rojên ko mirovî li paş xwe hiştine (rojên ko derbasbûne) > Rojên mirovî yên niha > Rojên ko li pêşiya mirovî ne (yên ko dê bihên)

Xwe mebesta min ji wê nivîsa min bes berçavkirina kevnariya bikaranîna »paşerojê« bû û ka serûbinêkkirina peyvê çi sergêjiyan ji zimanê me re peyda dike. Xwe, »pêşeroj« piştî »paşerojê« hatiye dîtin û yên ew sazkirine û bikaranîne, yan haya wan ji kurdên başûr nebûye yan jî wan soranî û kurmanciya wê derê wekî beşekê ji zimanê kurdî nedîtiye yan jî ew ji xwe re peyvên nû peyda dikin û ne di xema hindê de ne ka ew bi wî karê xwe çi bi serê zimanê kurdî tînin. Ya giring li cem wan ew e ko ew xwe rast dibînin û wekî tê gotin »bi ser poza xwe re çi ya din nabînin«.

Tiştê ko ez fêm nakim ew e ka çawa kekê Mustefa di egera dabeşkirina min de bo demê, di dema borî de ma rawestiyayî û li tîrêjên demê temaşa dike. Xwe min, dem, bes bi awayekê giştî, bi vî terzê jêrîn dabeş kiriye:

Dema pêşiya niha > Dema niha > Dema piştî niha (dema paşniha) Roja pêşiya roja îro > Roja îro > Roja piştî roja îro (roaj paşrojaîro) Eger em ji ya li jor peyvan dirist bikin wê encam ev be: Dema borî = pêşeroj > Niha = îro > Dema bê = paşeroj

Di zimanên hindo-ewropî de sê demên bingehî hene; ango dema bê, dema niha û dema borî. Sebebê vê ew e ko em zemanî

16

weke xeteka rast fêm dikin. Dema niha niqteyek e li ser vê xetê, paşeroj dema li piştî niqteyê ye û dema borî dema li pêşiya niqteyê ye. Demên gramera me bersiva vê dabeşkirina polên zemanî ne.

Ez, her li vir, dixwazim pêşniyar bikim ko em bo hersê deman van peyvan bikarbînin:

borîroj mazî niharoj hazir paşeroj musteqbel borîroj > niharoj > paşeroj

Ez, li dûmahiyê dixwazim bibêjim ko min ji nivîsa kekê Mustefa weha fêm kir ko »ew kesên di zarotiya xwe de bi zimanekî din perwerde bûne û paşê hînî zimanê kurdî bûne û hên hemû rêz û rêzikên zimanê me baş nizanin, ji ayendê re »pêşeroj« dibêjin«. Evca bira eger wesa be em dê çima zimanê xwe êxin nav lepan û ber tefşiyên kurdînezan û kurdînenasan!

Elfebêta erebî û zimanê kurdî

Dr. Zerdeşt Haco (Dr.Z.Hajo@t-online.de) Kengî cara pêşî di dîroka mirovayetiyê de ziman hatiye nivîsîn, heta roja îro bi awayekî zanistî ne hatiye diyar kirin. Herwekî wê jî heya roja îro ti bingihên zanstî ji wê yekê re, ka gelo kîjan ziman pêşî di destpêka dîrokê de peyde bû ye, nîn in. Erê, rast e, zanyarên arkologî di lêkolînên xwe de gelek berhemên dîrokî yên hêja û bi nirix kom kirine, belê ew di xebatên xwe yên zanistî de rastî gelek pirsgirêk û نetnahiyan tên. Di derbarê gelek berhemên kevinare de zanyar hê jî nizanin, ka gelo ew nîgarokên (rismên) hûnermendî ne, yan ew nivîsîn in. Ji xwe yên zanyar dizanin, heke berhemek nîgarokeke hûnermendî be, hingê ew hesta dilê xwediyê wê, yan jî dîtina wî li ser tiştekî yan bûyerekê derdibire, û heke nivîsîn be, ji xwe divê ew berhemek be, ya ko komek mirov di nav xwe de li ser şêweyê danîn û bikaranîna wê li hev hati be.

17

Vêce gava ew berhem nîgarokine hûr û bi awayekî endazyarî (hendesî) li pey hev û bi rêzik bin, hingê gelekî نetin e, ko mirov bizane, ka gelo ew berhemên nîgarkêşî ne, yan nivîsîn in. Belê weke encameke zanyarî ew rastî diyar bûye, ko saziyên (sistêmên) nivîsînê yên têvel (ji hev cida) û her yek serbixwe li gelek deverên cîhanê hatine afirandin, weke Navbera Herdû înê, Emêrîka Naverast û hin deverênؤ ,eman (Mêsopotamiya)ؤdî li dinyayê. Lê ew dîtina ko dibêje, ev sistêm hemû ji yek .avkaniyê ne, ne xwedî bingeheke zanistî yeن Neqşên nivîskî li ser alavên qehfikî yên ko ji xaka şewitandî hatine نêkirin û li hin deverên Rojhilata Navîn û bşur-rojhilatê Ewropayê hatine kom kirin, bi dîroka xwe vedigirin nêzîkî sala 3500î berî zayînê (berî خsa). Hin ji van neqşan li bajarê kevnar, Sûsa, yê ko cihê wî îro li başur-rojhilatê Kurdistanê, li navنeya .lam dikeve, hatine dîtinت Bi pêşveنûna dîroka mirovayetiyê re du sistêmên nivîsînê peyde bûn. Sistêma 1ê ew sistêm bû, ya ko her nîgarokekê (resmekî) tiştek dida xuya kirin, mînak: Nîgarokeke bi نend xêzikên pişttewandî û di bin hev re bi awayê pêlên avê, نe li نem yan deryayê dikir. غ sistêma 2an ew bû, ya ko her nîgarokekê (resmekî/şeklekî) bêhtir ji tiştekî û heta têgînên axêverî, yên ko ne li ber نavan in jî, didan xuya kirin. Di nivîsîna sûmeriya kevin de nîgargaroka ezmanekî sayî û bê stêr gelek wateyên xwe hebûn, weke "şev", "tarî", "reş"; lingek bi wateya "نûn", "rawestan" û hin wateyên dî yên nêzîk bû. Di pişt re û bi pêşveنûna demê re di hezarsala 4an de berî zayînê nivîsîna bizmarî (mîxî) hate afrandin û ji gelek zimanan re hate bi kar anîn. Herdû sistêmên li jor, sitêma 1ê û sistêma 2an di gelek demên dîrokê de hatine bi kar anîn. Bipêşveنûna van şêweyên nivîsînê xwe kişande heta bi sedsala 1ê berî zayînê. Sistêma 2an li ؤînê bi pêş ve نû û xwe gihande heya roja me ya îro. Ji vê sitêma nivîsînê re têgîna logographie tê bi kar anîn, ango her nîgarokek li şûna peyvekê ye. Di ferhenga zimanê نînî de ya salên 1662 - 1722, 50 hezar nîgarok hene. Belê gelek ji wan nîgarokan di jiyana mirovên نînî de îro nema têne bi kar anîn. Kesekî ko bxwaze hînî zimanê نînî yê îro

18

bibe, divê bi kêmayî xwe fêrî 2000 nîgarokê bike. Hişkere ye, ko Yapaniyan jî di pişt re sistêma nivîsa نînî wergirt û li gor zimanê xwe hinek guhertin xistinê. Di xwendegehê de ji pêngava 1ê seretayî heta bi pêngava 6ê seretayî divê zarok li Yapanê li gor zagonên perwerdeyî bi kêmayî hînî 881 nîgarokê bû bin. Nivîsîna hîroglof di Misira kevin de berî nêzîkî 3000 sal hate peyde kirin û di dîrokê de bi pêş ve نû. Ew jî awayek ji sistêma 2an bû, ya ko berî niha li jor axaftin hate ser, belê nîgarokên wê bi wî awayî bûn, ko her 2, yan 3 nîgarok bi hev re peyvek ava dikir. Hîroglof peyveke ji zimanê yûnanî hatiye û wateya wê "pîroz" e. Nivîsîna hîroglof bi Yûnanî hieroglophik grammata, ango "nivîsîna Pîroz" bi vî navî hatiye nas kirin, ji ber ew di cihên pîroz , weke mizgeft, gorin û perêzgehan (me'bedan) de dihate bi kar anîn. Ev navê ha, ango hîroglof li nivîsên kevnare yên hin نandên din jî, weke نanda Hêtîtan (Kurdistana îro), ya Maya, ya Indus û ya hine din jî tê kirin. Nivîsîna hîroglofî di kar de ma, heya bi demeke kurt berî zayînê, gava sistêmeke nû cihê wê girt. Ev sistêma nû ji aliyê Qubtiyên Misirê ve hati bû danîn. Qubtiyan jî ev sistêma nivîsê ji nivîsina kîteyî ya ko li girava Qubrusê hati bû afrandin, wergirti bû. Sistêma nivîsîna kîteyî hê ji mêj ve li ser girava Qubrusê dihate bi kar anîn. Qubrusiyan jî bê goman ji nivîsên gelên hawîrên xwe ev sistêm bi pêş ve xisti bû. Sistêma wê jî ew bû, ko tîpeke dengdar (konsonant) bi tîpeke dengdêr (vokal) re bêjeyek ava dikir. Ew ji destê rastê ve dihate nivîsîn. Piştî vê demê Fênîqiyan, yên ko peravên Deriya Navîn li Sûriya, Filistîn û Lubnanê di bin destê xwe de dihiştin, hatin û sistêma nivîsîna Quptiyên Misrê wergirtin û hin guhertin li gor sistêma zimanê xwe xistine nav. Ji ber zimanê Fênîqiyan zimanekî samî bû, wan dît, ko bikaranînîna tîpên dengdêr (vokal) ne xwedî giringiyeke mezin e ji zimanê wan re, ji ber vê yekê wan sistêma tîpên dengdar (konsonant) xiste bingehê nivîsîna xwe. Li gor zanîna me ya îro, êdî ew cara pêşî bû, ko di dîroka mirovatiyê de alfabêteke bi sistêm hatiye danîn. Ango Fênîqî ne, yên ko cara pêşî di dîroka mirovayetîyê de alfabêt afirandine.

19

Di nivîsîna zimanên samî de, yên ko tîpên dengdar (konsonant) -bi giştî 3 tîpên dengdar qurmê peyvê diyar dikin-, nivîsîna tîpên dengdêr (vokal) ne pêwist bû. Wan didît, ko bi nivîsîna tîpên dengdar (konsonant) ew zû digihane jihevtêgihishtinekê. Ji ber vê yekê û ji ber nebûna dengdêran (vokalan) ji alfebêta Fênîqî re BCD û ne ABC tê gotin. Ev dem êdî bû dema jidayikbûna alfebêtên zimanên samî weke, Aramî, Ibrî û Erebî. Dîroka bipêşveنûna alfebêta Fênîqî, wergertin û bipêşvebirina wê ji aliyê êlên samî ve digihe nêzîkî 1700 salî berî zayînê. Gava gelên hindo-ewropî, weke Yûnanan û hin gelên din -em niha li ser Kurdan tiştekî nabêjin, ji ber zanyarên derveyî heta niha di vî warî de li ser wan tiştek ne nivîsîne- rastî vê sistêma ha hatin, wan dît, ko bi arîkariya tîpên dengdêr, êdî derfeteke gelekî mezin ji bona avakirina peyvan heye. Di vê biwarê de mirov ji bo têgihiştinê kare îro vê mînaka zimanê kurmancî bide: Di rêza tîpên dr de, heke em her 8 dengdêrên zimanê kurmancî tenê di navbera "d" û "r" de deynin, em digihine vê encamê: dar, der, dêr, dir, dîr, dor, dur, dûr. Ji van her 8 peyvan 4, ango dar, der, dêr û dor peyvên zimanê kurmancî ne. Ji xwe ji berê ve, tîpên dengdêr (vokal) li ber نavên Yûnaniyan keti bûn, ji ber dan û standina wan û Qubrisiyan, yên sistêma kîteyî bi kar tanîn, bi hev re hebû. Bi vê yekê Yûnanan li gor sistêma zimanê xwe yê hindo-ewropî alfebêta Fênîqî wergirt, guhert û alfebêteke yûnanî afirand. Her weke Yûnanan, Etrûskan jî, yên ko lêkolînên zanistî li ser bingeha wan bi dawî ne hatine, alfebêta xwe ava kirin. Bi kurtî û ji derveyî vê mijarê ez dixwazim li vê derê, نavên zanyarên ewropî, yên ko hemû di yek baweriyê de ne, ko Etrûsk ji rojhilatê Tirkiya îro hatine خtaliyayê, rabikêşim ser navê vî gelê ha, yê ko berî 1000 salî hati bû خtaliyayê, ji خtaliyan cida bû, xwedî zimanekî taybetî bû û li خtaliyayê risteke mezin leyistiye. Mebesta min Etrûsk û Etrûş e. Gava em di herdû navan de dev ji tîpên dengdêr (vokal) berdin, di destê me de û bi rêza 1, 2, 3, 4, trsk û trş dimênin. Di dengzaniya zimên de em dizanin, ko dengdara s û dengdara ş di gelek peyvan de cihê

20

hev digirin, û dengdara k di Kurmancî de di gelek peyvan de maye û di gelekên din de ketiye, mînak li ser vê gelek in, weke bav/baw = bawk, dê/da = dak/dayik. Belê ev yek cihê lêkolîneke taybetî ye. Piştî ko Yûnaniyan alfebêta Fênîqî wergert û li gor sîstêma zimanê xwe guhert, bi demê re Etrûskan jî alfebêta yûnanî wergirt û di nêzîkî sala 800î berî zayînê de guhertinên xwe avêtine nav. Di pişt re خtaliyan elfebêta etrûskî wergirt û li gor sistêma zimanê xwe bi pêş ve bir, ango ev yek bû dema jidayikbûna elfebêta latînî. Ji tîpên yûnaniya kevin, tîpên kirîlî jî hatine girtin û guhertin. Niha mirov kare bêje, ko bi kurtî ev dîroka bipêşveنûna nivîsînê li Rojava bû. Li Rojhilat me got, ko sistêma nivîsîna zimanê ؤînî xwe da pêş, belê ew li her deverê bela ne bû. Gelên ko zimanê wan hindo-ewropî bû, alfebêtên xwe yan ji alfebêta aramî wergirtin, weke sanskrît li deverên weke Hindistanê , û yan jî ji elfebêta erebî weke Pakistan îran û Afganistanê wergirtin. Hijmara tîpan di piraniya elfebêtên ko îro hene de di navbera 20 û 30 tîpî de ye. Belê li gor sistêma dengkariyê ya her zimanekî, elfebêtên kintir û yên dirêjtir jî hene. Alfebêta herî kin, ya Rotoka ye. 11 tîpên wê hene. Elfebêta herî dirêj ya Khmêr e, ya ko 74 tîp tê de hene. Sistêma nivîsînê li gor tîpan, ango li gor alfabêtê îro ew e, ya ko başiya xwe ji hemû aliyan ve di nav dîroka mirovatiyê de daye pejrandin, weke sistêma herî baş. Belê elfebêta herî bi rêk û pêk ew elfebêt e, ya ko her tîpeke wê nîşana dengekî taybetî û serbixwe ye, ango gava di nivîsînê de, tîpek were guhertin, hingê wateya bêjeyê hemûyî tê guhertin. Ji vê yeka han re di zanyariya zimên de fonologî dibêjin û ji dengên wisa re, yên ko bi wan yekser tevayiya wateya bêjeyê tê guhertin, fonem dibêjin. Ji ber vê yekê ji elfebêta latînî ya zimanê kurdî re tê gotin, ko elfebêteke phonologî ye, ango tîpên wê fonêm in, mînak: b ar, c ar, ن ar, d ar, h ar, j ar, k ar, m ar, p ar, s ar, t ar, w ar, y ar, z ar. b, c, ن, d, h, j, k, m, p, s, t, w, y û z fonêm in. Weke elfebêta kurdî ya latînî ji hin elfebêtên din re jî tê gotin, ko ew elfebêtên fonologî ne, wek

21

elfebêta spanî û ya fînlendî. Belê di sistêma dengkarî ya zimanê kurdî de, ne tenê dengdar (konsonant) fonêm in, lê dengdêr (vokal) bi xwe jî fonêm in, mînak: bar, ber, bê r, bi r, bî r, bo r; ca r ka r, ke r, kê r, ki r, ku r, kû r, ko r. Vêce li gor vê rastiyê em dibînin, ko sistêma dengkarî di zimanê kurdî, weke zimanekî hindo-ewropî de li ser fonêmên dengdar (konsonant) û fonêmên dengdêr (vokal) hatiye avakirin. Bi gotineke din, em karin bêjin, ko binyata sistêma dengkarî ya zimanê kurdî dengdar û dengdêr in, ango mirov nikare wisa bi hesanî elfebêteke weke elfebêta erebî, ya ko -weke me li jor dît- ji alfebêta Fênîqî hatiye wergirtin û li gor sistêma dengkarî ya zimanên samî hatiye danîn, bêne û li sistêma dengkarî ya zimanê kurdî siwar bike. Bi vê êdî em nêzîkî mijara xwe dibin. Pirs ne ew e, weke hin bawer dikin, ko em Kurd dixwazin xwe ji alfebêta erebî rizgar bikin, ji ber 2 parنeyên mezin ji xaka Kurdistanê bi sedema hin bûyerên rêzanî di dîrokê de ketine bin destên 2 dewletên erebî de. Mijara me ne ew kes in jî, yên ko ji aliyekî dî ve - û bi taybetî di vê dema ko ji hemû aliyan ve hêrişeke mezin li ser zimanê kurdî heye, ji ber bejewendiyên xwe yên kesayetî (ew berjewendî نi dibin, bila bibin)- xwe tevêjine dawa Ereban, xwe bi wan şêrîn dikin, li aliyê wan radiwestin û bi helwesteke genî dixwazin Erebên dostên gelê me jî ji me dûr bikin û bibine aliyê dijminên tevgera rizgarîxwaza Kurdistanê, gava ew di rojnameyên erebî de dinivîsin, bi wateya, ko em, ew Kurdên bi elfebêta latînî dinivîsin hewqasî ne dilxwazên Ereban in, û em li aliyê Ewropiyan in. Belê, em tenê dixwazin, rastiya wê yekê bizanin, ka gelo ji elfebêtên ko îro hene, kîjan ji wan li sistêma dengkarî ya zimanê kurdî tê. Li gor şirovekirina jor em bi rastî dikarin zimanê kurdî bi her alfebêteke binivîsin, ango em dikarin bi elfebêta herî pêş, ya Fênîqî, bi aramî, ibrî, erebî, yûnanî, etrûskî, kîrîlî, latînî, bi sistêma kîteyî ya sistêma kevnar e qubrusî û bi sistêma logografî ya نînî û yapanî. Weke belge li ser rastiya vê dîtinê, mirov kare bi xweşkayî rewşa nivîsîna zimanê kurdî bide, yê ko

22

îro di rastiyê de bi 2 elfebêtan tê nivîsîn, latînî û erebî, û heta berî demekê bi kîrîlî. Gava Yûnanan di sedsala 9an berî zayînê de elfebêta Fênîqî wergirt, ew zû gihan wê encamê, ko elfebêta Fênîqî ji sistêma dengkariya zimanekî samî re hatiye saz kirin. Wan dît, ko elfebêta Fênîqî li ser bingehê dengdaran (konsonant) hatiye ava kirin. Ji ber wê yekê wan kelk (fêde) ji sistêma kîteyî ya ko xwe li Qubrusê veda bû, stand û elfebêta fênîqî li gor sistêma denkarî ya zimanê xwe yê hindo-ewropî guhert û bi pêş ve bir, û bi dirêjbûna dîrokê re elfebêta latînî hate danîn, ya ko îro beşê meztir ji gelê me jî pê dinivîse. Di wergirtina elfebêtekê de ji bo nivîsîna zimanekî, divê mirov sistêma dengkarî ya zimanê ko mirov jê elfebêt aniye, û sistêma dengkarî ya wî zamanê ko mirov dixwaze elfebêtê jê re bi kar bêne, bide ber hev. Heke herdû sistêm li hev hatin, hingê êdî nema merc e, ka elfebêt ji zimanekî hindo-ewropî hatiye, ji zimanekî samî hatiye, yan ji zimanekî dî hatiye. Ango wê ji berjewendiya wî zimanî be, gava herdû sistêm li hev werin. Zanyarên ewropî ev rastiya ha nas kiri bûn, gava wan pêşniyara elfebêta latînî ji Atatürk re kirin. غ zimanzanê kurd yê mezin Mîr Celadet Bedirxan jî ev rastiya ha nas kiri bû. Ango wergirtina elfebêta latînî, ya ko ji sistêmeke denkarî bi dengdar (konsonant) û dengdêr (vokal) hatiye, ji zimanê tirkî re, yê ko sistêma dengkariya wî bi dengdêr (bêhtir) û dengdar re, û ji zimanê kurdî re, yê ko ew jî -bi ser ko nejada wî û ya zimanê tirkî ne yeke- bi sistêmeke dengdar û dengdêr e, encama rastiyeke zanistî ye, û ne weke ko hinek bi bextreşî dixwazin ji Begên xweyên Ereb re bêjin, ko Mîr Celadet bi .avkorî riya Atatürk dijî erebîtiyê girti bûن Di qonaxên dirêj yên dîrokê de, gelek caran yan bi sedemên bazirganî, yan bi sedemên olî û yan jî bi tirs û zorî elfebêtên hin zimanan li ser nivîsîna hin zimanên din hatiye zorkirin, bi ser ko herdû sistêm yekcar li hev nakin. Em di vê mijara xwe de dixwazin mînaka sistêma zimanê erebî yê ko bi zor li sistêma zimanê kurdî (û gelek zimanên din) hati bû zor kirin, bidin. Gava Ereban, yên ko me sistêma dengkarî ya zimanê wan li jor

23

da xuya kirin, ko ew bi giştî li ser binyata 3 dengdaran (konsonant), hatiye ava kirin, di sedsala 7an de bi şûr û xwîn Kurdistan dagîr kir, wan zimanê xwe, zimanê Quran û Xwedê, xiste zimanê fermî. Kî ji Kurdan li dij derketi ba, û xwesti ba, bi zimanê dayika xwe binivîse, weke mirovekî nebawermend, yê ko ji riya Quran û Xwedê derketiye, dihat tawanbar kirin. Bi dirêjiya sedsalan re li vir yan li wir Kurdin derketin û bi zimanê xwe, kurdî di bin mercên dagîrkeran de hin berhemên di dîroka mirovayetiyê de pir bi nirx û hêja nivîsîn. Wan ew berhemên xwe êdî bi Kurdî, lê bi elfebêta erebî nivîsîn. Li gor zanîna me ya îro, nivîsên kurdî bi tîpên erebî yên pêşî vedigerin salên 1009 - 1078 piştî zayînê (Jiyana Elî Herîrî). Bi vê tê xuya kirin, ko bi hatina Ereban re, berhemên kurdî yên ko berî hatina wan hebûn, bi yek carî hatin wêran û nema kirin, û di piştî hatina wan re jî tenê zimanê wan yê serdest bû. Mebest ji vê yekê ew e, ko mirov divê bawer bike, ko sistêma dengkarî ya zimanê erebî bi zorê li sistêma dengkarî ya zimanê kurdî hate siwar kirin, û ew ti caran ne encama xebateke zanistî ye. Di piştî cenga cîhanî ya yekê re, gava dewleta osmanî ji hev de ket û Inglîz û Fransiyan li gor berjewendiyên xwe sînorên nû kişandin, Kurdistan parنe kirin û gelek dewletên biنûk ava kirin, ngîlîzan bi sedemên têkoşîna gelê kurd li başur (Iraq) zor liخmîriya ereb ya Bexdayê kir, ko ew rê li ber xwendegehên kurdî vekin, û bi rasti li Silêmaniyê pêngavên seretayî vebûn. Belê hingê jî mîriya Bexdayê kire merc, ko divê xwendin û nivîsîna kurdî bi tîpên erebî be. Ev belgeyeke dî ye ji wê rastiyê re, ko Kurdan ne di encama xebateke zanistî û serbixwe de elfebêta sistêma zimanê erebî hilbijrtiye. Behtir ji wê mîriyên ereb, xebata zanyarên kurd weke Tewfîq Wehbî, Cemal Nebez û Giyo Mukriyanî, yên ko di encama xebatên xwe yên zanistî de gihabûne wê baweriyê, ko sistêma elfebêta latînî baştir li zimanê kurdî tê, beravêtî kirin. Ji wê demê ve rê li ber nêzîkî milyon kurdî li başur vebû, ko -gih bi nehênî û gih hişkere- bi zaravê Kurmanciya Naverast (Soranî) û tîpên erebî binivîsin. Li rojhiltê Kurdistanê û di bin zoriya rêzaniya (siyaseta) mîriya خranê de jî gih li vir û gih li wir نend

24

berhemên kurdî bi tîpên erebî derketin. Di vê navê de û heya roja îro li başurê welêt di navbera 1500 - 2000 berhemî derketiye û roj bi roj bêhtir dibe. ro beşek ji başurê Kurdistanê rizgarkirî ye, lê pêşeroja wî ji berخberjewendiyên mîriya Iraqê û dewletên derve ne diyar e. Kurd ne xwedî biryara paşî ne. Lê belê demê ji wan re îro keyseke hêja bi xwe re aniye. Ew di biwara bikaranîna elfebêta kurdî de dikarin, 'faktan' نêkin û bi biryareke dîrokî, pilanekî zanistî ji bo wergirtina elfebêta latînî ji zimanê kurdî re hişkere bikin. Di warê rêzanî de jî, em dibînin, ko bi rastî, pirs ne pirsa elfebêta erebî û elfebêta latînî ye, bêhtir ji wê ev yek dibe sedemê parنekirin û jihevdûrkirina neteweya me, gava ko neteweya kurd ne bi yek elfebêtê binivîse û rewşenbîrên wê nikari bin bîr û baweriyên xwe bi hev biguherin. Belê dîse jî heke em başî û nebaşiyên herdû elfebêtan bidine ber hev, em dibînîn, herweke min li jor jî diyar kir, ko başiyên elfebêta latînî ji başiyên elfebêta erebî bêhtir in. Rast e, ko ji bo bikaranîna wan divî bû ji bo bicihanîna xwestekên sistêma zimanê kurdî guhertin di herdû elfebêtan de jî were kirin. Di elfebêta erebî de giranî dikeve ser dengdaran, dengdêr tenê ji bo guhertina wateyê ne, k at ib (nivîskar), k it ab (pirtûk). Ko mirov li elfebêta erebî temaşe dike, mirov dibîne, ko tîpên wê hemû dengdar (konsonant) in. Tîpên elfebêta erebî, ji rastê ber bi نepê ve têne nivîsîn û 4 nigarokan distînin, 1.di serê bêjeyê de, 2. di nîvê bêjeyê de, 3. li dawiya bêjeyê, 4. bi serê xwe û ne girêdayî. Ev sistêma ha dijwariyekê li pêşiya hînbûn û hînkirina wan dide xuya kirin. Ji dêla awayekî tîpekê divê zarok di xwendegehan de hînî 4 awayên yek tîpê bibin. Tîpa latînî di her 4 cihan de weke hev tê nivîsîn. Di sistêma zimanê kurdî de ne dengdar (konsonant) tenê hilgirê wateya bêjeyê ne, giraniya dengdêran (vokal) jî bi qasî ya wan e. Ko mirov temaşyî van peyvan bike: ra, rê, rî, rû, ro mirov

25

dibîne, ko dengdêr hilgirên wateya bêjeyê ne. Nivîsîna 'a' di serê bêjeyê de bi elfebêta erebî نetnahiyan derdixe. Ji bona ko mirov 'a' binivîse, divê mirov pêşî Nebira binivîse, di pişt re divê alif bi Nebira ve bibe û li paşî hemza li ser Nebira were nivîsîn. Ji bo nivîsîna 'i ' di serê bêjeyê de, divê mirov Nebira binivîse û hemza bavêje ser, lê heke 'i ' di nava bêjeyê de be, yan li dawiya bêjeyê be, hingê ew yekcar nayê nivîsîn. Dengdêra ' i ' di Kurdî de fonêmeke bingihîn e, lê ji ber elfebêta erebî elfebêteke ji zimanên samî re hatiye danîn, ' i ' ji wê re ne giring e, û bi vê ev dengdêra kurdî di nivîsîna kurdî bi tîpên erebî de yekcar tê winda kirin, ango gava mirov min binivîse, divê mirov mn binivîse, û gava mirov نi binivîse, divê mirov ن binivîse. Ji bo nivîsîna ' û ' divê mirov 2 'waw' ên erebî binivîse, gelek caran ev dibe نetnahiyeke mezin, ko mirov nema dizane kengî divê 'waw'ek û kengî 2 'waw' bêne nivîsin. Elfebêta erebî dibe sedemê نetnahiyan di şirovekirina rêzimaniyê de, di hevokzanyê (Syntax) de gelek caran pardaنek bi bêjeya berî xwe ve têne nivîsîn, mînak: le jiyanimda (Zirkomposition), li gorî zagonên Syntax gereke ew di komekê de xwedî cihekî serbixwe be. Ev û hê gelek نetnahiyên din, yên ko elfebêta erebî ji nivîsîna zimanê kurdî re نêdike, hene, ez niha naxwazim herime ser hemûyan. Bila ew bibine babet ji mijareke din re. Bangewaziya min li herdû mîriyên başurê Kurdistanê ew e, ko ew di xizmeta neteweya me de bibine xwedî biryareke dîrokî û dest bi pilanên zanistî bikin, ji bo wergirtina elfebêta latînî. Daxwaza nivîsîna bi elfebêta latînî ne daxwazeke li dijî neteweya ereb e, û em bi wê yekê dijminatiya gelê ereb nakin, weke ko hinek bi guran re dizûrin û dixwazin dijminatiyê di nav gelan de gur bikin. Ez di wê baweriyê de me, ko bikaranîna elfebêta latînî ne tenê ji aliyê zanistî ve li gor sistêma dengkarî ya zimanê kurdî ye, bêhtir ji wê ew di xizmeta bipêşveنûna civaka kurdî de ye û deriyên zimanên sereke yên cihanê ji neteweya me re vedike.

»Paşeroj« yan »pêşeroj«

SIDQIYÊ HIRORÎ

Di van salên dawiyê de, di kurmanciyê de peyva »pêşeroj« ji bo destnîşankirina dema hê nehatî – dema piştî niha – hatiye dîtin. Xuya ye eger weha bêdeng derbas bibe dê cihê xwe bigire. Bêguman dewlemendkirina zimanî bi peydakirin û çêkirina peyvên pêwîst tiştekî baş e. Çi xiş di hindê de jî nîne ko zimanê zindî ew e yê ko digel pêşdeçûna dem û jiyan û teknîkê xwe bi pêş de dibe. Lê diristkirina peyveka nû di zimanî de şehrezahiyeke taybetî pê divêt. Ko mirov bixwaze peyvekê ji bo navkirina tiştekî çêbike divêt mirov berî her tiştî lêkolînan bike û bizanibe ka ji bo wî tiştî yan wê wateya dilxwaz peyvek – di çi zarave û devokeka wî zimanî de be bila bibe – heye yan na. Eger na, bi dîtina min çêtir e ko mirov vebigere bo zimanekê dî ko ji eynî binemala zimanê mirovî ye û sûdê di peyvsaziyê de jê bibîne. Di rewşa kurdiyê de farisî zimanê herî nêzîkî kurdiyê ye.

Û eger ew jî nebe wê çaxê mirov li zimanine din dinêre û wecê ji peyvsaziya wî dibîne û li gor rêdarên zimanê kurdî peyvekê diafirîne.

Lê ez bi guman im ko di karê peydakirina peyva »pêşerojê« de ev pirensîp hatibine ber çav girtin. Xuya ye di nîva dawiyê ji salên heştiyê de û dibe ko ji kurdên kurmancîaxêvên Ewrupayê dest pê kiribe, peyva »pêşerojê« ji bo binavkirina dema piştî niha ya ko hê nehatiye, hatiye bi kar anîn. Eger mirov rê bide ko »pêşeroj« ji bo vê wateyê bête bi kar anîn, wê çaxê mirov mafî dide xwe ko »paşerojê« jî bo dema buhurî (derbasbûyî) bi kar bîne. Ev jî ji »paşerojê« re du wateyên hevdij çêdike. Ji ber ko her ji kevin de »paşeroj« bi mebesta dema piştî niha; yê hê nehatî hatiye bi kar anîn.

26

27

Feqê Teyran di malika 223-yê ya »Şêxê Sen'an« de ya ji berhevkirina Rudenko ya ko Memo Yetkînî wergerandiye bo tîpên latînî û »Roja Nû« di 1986-ê de li Stokholmê weşandiye, dibêje:

Dê aşiqan meylek hebî Guhdarê mehbûba xwe bî Qet hayî ji paşrojê nebî Li intîzara wesletê

Eve, ji bilî ko di soraniyê de »paşeroj« peyveke cihgirtî ye û mana wê ji her kesekî soranîaxêv û kurmancên Behdînan, Botan û Hekariyan re xuya ye û mebest jê dema piştî niha ye.

Di ferhenga Xal de ya ko sala 1960-ê hatiye weşandin û yek e ji ferhengên kurdî-kurdî yên pir baş, wisa hatiye nivîsandin:

Paşeroj: rojanî lemewdiwat Pêş: berdem, katî raburdû

Hejar, di ferhenga xwe »Henbane Borîne« de, eynî wateyê dideyê:

Paşeroj: Lewdiwa, ayinde, rojanî diwayî Pêşo: leberêda, ber le.

Qenatê Kurdo di pirtûka xwe ya gramerê de wextî wisa dabeş dike:

Wextê bihirî, berê Wextê niha Wextê wê bê (paşwext)

Di »Hawar«, »Roja Nû« û »Ronahiya« bedirxaniyan de dema piştî niha bi zelalî nehatiye bi nav kirin. Carna jî herweko di hejmara 2-yê ya Ronahiya gulana 1942-ê di rûpela 18-ê de »ayend« li şûna »paşerojê« bi kar anîne.

28

Lê Kamuran Bedirxanî di rûpela 39-ê de, di pirtûka xwe »Turkçe izahli Kürtçe Gramer« de »dema paşî« bo »paşerojê« bi kar aniye.

Herwiha Celadet Alî Bedir-Xanî jî di ferhenga xwe ya kurdî–fransî de, ko hêj çap nebûye, bêjeyên »paşroj« û »paşrojî« bi kar anîne û bêjeya »pêşeroj« di ferhenga wî de nîne.

paşroj, f. : économies, f.pl. ; pécule, f. paşrojî, f. : économie, f. ; paş rojî kirin, économiser.

Ji van nimûneyan jî fêm dibe ko têkiliya »paşerojê« bi dema bêt ve heye. »pécule« bi zimanê fransî dibe »pereyên ko mirov ji bo rojên piştî îro yanî paşerojê kom dike«. Û »paş rojî kirin« jî dibe »kom kirin yan jî parastina tiştekê bo rojên piştî îro, yanî ekonomîk bûn«.

Bi dîtina min »paşeroj« û »pêşeroj« li gor du rêdaran hatine afirandin:

1. Li gor dabeşkirina wextî (zeman) bi xwe:

Dema pêşiya niha > Dema niha > Dema piştî niha Roja pêşiya roja îro > Roja îro > Roja piştî roja îro

Eger em ji ya li jor peyvan dirist bikin wê encam ev be:

Dema borî = pêşeroj > Niha = îro > Dema bê = paşeroj

Di zimanên hindo-ewropî de sê demên bingehî hene; ango dema bê, dema niha û dema borî. Sebebê vê ew e ko em zemanî weke xeteka rast fêm dikin. Dema niha niqteyek e li ser vê xetê, paşeroj dema li piştî niqteyê ye û dema borî dema li pêşiya niqteyê ye. Demên gramera me bersiva vê dabeşkirina polên zemanî ne.

Ev grafîk gelekê xweş diyar dike ka »paşeroj« çi dem e.

2. Li gor peywendiya wextî bi tişt, cih û kesan re:

> Rojên ko mirovî li paş xwe hiştine (rojên ko derbasbûne) > Rojên mirovî yên niha > Rojên ko li pêşiya mirovî ne (yên ko dê bihên)

Ji xwe bi gotin jî em dibêjin: Ez nikarim niha biryarê bistînim, dê niha hizra xwe kim û dê »paşê« biryarê bidim. Niha gera min e û »paşê« gera te ye. Berê ez û »paşê« tu. Yek dipirse dibêje: şevaheng çawa ye, yê din bersivê dide û dibêje: pêşiyê baş bû û niha jî xerab nîne lê em dê bizanin ka »paşê« çawa be.

Bêguman ew »paşeroja« ko li destpêkê cihê xwe di zimanê kurdî de girtiye li ser bingehê dabeşkirina demê hatiye ava kirin. Lê, em bibêjin ev jî çewt e, divê em bizanin ko vê cihê xwe girtiye û pêwîst nake em yeke weha peyda bikin ko wê ji binyat bi çewt bide nasîn. Mirov di rewşeke weha de dikare xebatê ji bo sazkirina hevwateyan bike lê ne dijwateyan ji eynî peyvê re.

Min ev nimûne li vir bi nav kir ji bona ko em ji evro pê ve bo dema piştî niha hem peyva »paşerojê« wekî berê bi kar bînin û hem jî dev ji bikaranîna »pêşerojê« di cihê wê de berdin. Û hem jî bona ko ew kesên destan di zimanî de wer didin di van pirsan de pir li ser xwe bin û bi awayekî şehreza qelemên xwe di nava karên ji vî rengî de bajon

29

30

Mêjerê Lêkerê

Mustefa Reşîd mrechid@eposte.de Piştî ku me mijara tewangê ji hin aliyan ve ronahî kir, emê vê carê li ser mêjerê lêkerê rawestin û têbikoşin, ku vê mijarê jî hinekê ronak bikin. Gelo mebesta me bi mêjerê lêkerê çi ye? Mamostayê mezin Mîr Celadet Bedirxan peyva mêjer ji yekejimarî û gelejimariyê re bi kar aniye. Yanê mêjerê lêkerê - mana xwe - yekejimarî û gelejimariya wê ye. Bi gotineke din, mijara ku em dixwazin vê carê li ser rawestin ev e: Gelo! Di hevokan de, kengê lêker yekejimar û kengê gelejimar e? Di pileya pêşîn de, mirov bawer dike, ku ev mijareke gelek hêsan e û ne hewceyî şîrovekirinê ye. Mirov bawer dike, ku mêjerê lêkerê hergav li gor kirar e (subjekt e), heke ew yekejimar be, hîngê lêker jî di yekejimariyê de ye; û heke ew gelejimar be, hîngê lêker jî di gelejimariyê de ye. Wek nimûne: 1) Ew sêvekê dixwe. 2) Em gişt sêvekê dixwin. Bi rastî jî em dibînin, ku di dema niha û ayendê de, lêker hergav xwe davêje ser kirar û mêjerê xwe (yanê yekejimarî û gelejimariya xwe) li gor wî distîne. Heke lêker negerguhêz be jî, dîsa di dema niha û ayendê de xwe davêje ser kirar, nimûne: 1NY) Ferzende diçe Wanê. 2NG) Têkoşerên me diçin Colemêrgê. 3NY) Piraniya gel diçe newroza Amedê. 4NG) Ferzende û Gurgîn diçin Mûşê. Ji ber ku di van hevokan de mêjerê lêkerê li gor kirar e, ti astengî û gelemşeyên (problemên) têgihîştinê çênabin û ji lew re, em hin caran mêjerê kirar jî bi lêkerê didin xuyakirin, nimûne:

31

1MY) Xort xwarinê dixwe. 2MG) Xort xwarinê dixwin. 3MY) Keç teşiyê dirêse. 4MG) Keç teşiyê dirêsin. Di hevokên (1MY) heya (4MG) de, em dibînin, ku lêker mêjerê kirar diçespîne (tesbît dike) û dide xuyakirin. Di hevoka (1MY) de, ku lêker bi yekejimarî hatiye, em dizanin, ewê ku xwarinê dixwe tenê xortek e, lê di hevoka (2MG) de, lêker bi gelejimarî hatiye, ji lew re em dizanin, ewên ku xwarinê dixwin gelek xort in; û her wisa di hevoka (3MY) de, em dizanin, ya ku teşiyê dirêse keçek e û di hevoka (4MG) de gelek keç in. Belê, heke mijar bi tenê ev be, bi rastî jî ne ewqas dijwar e. iqas hevok dirêj be jî, her kes dikare ji bin vî barî derkeve. Wekاnimûne, ka em du hevokên hinekê dirêj binivîsînin: 1DY) Keç li koşka kela Beyazîdê, li aliyê heramiyê, geh bi ken û şahî, geh bi kel û girî, di pencerê re li keriyê pezkoviyan temaşe dike. 2DG) Keç li koşka kela Beyazîdê, li aliyê heramiyê, geh bi ken û şahî, geh bi kel û girî, di pencerê re li keriyê pezkoviyan temaşe dikin. Bi rastî jî ne dijwar e, tevî ku hevoka me hinekê dirêj e jî, lê dîsa em dizanin, ku di hevoka (1DY) de, ewa ku li keriyê pezkoviyan temaşe dike, bi tenê yek keç e; û ewên di hevoka (2DG) de jî gelek keç in. Ka em li cihê "keriyê pezkoviyan" wek bireserekî ji bireserên daçekê vê carê "agirê newrozê" têxin nava hevokê û hevokeke tenîştî jî ji demeke din lê siwar bikin û bêjin: 1DYT) Keç li koşka kela Beyazîdê, li aliyê heramiyê, geh bi ken û şahî, geh bi kel û girî, di pencerê re li agirê newrozê, ku ciwanan li ser bilidahiyekê vêxistibû, temaşe dike. 1DGT) Keç li koşka kela Beyazîdê, li aliyê heramiyê, geh bi ken û şahî, geh bi kel û girî, di pencerê re li agirê newrozê, ku ciwanan li ser bilidahiyekê vêxistibû, temaşe dikin.

32

Tevî ku me hevokeke tenîştî, ji dema borî jî xiste nava hevokê, lê rewş nehat guhertin. Heke ev mijara me - wek çawa di dema niha û ayendê de - wisa sade û hêsan bûya, hîngê ne pêwîst bû me serê xwe pê biêşanda. Lê belê, mixabin, ev mijara me, di dema borî de ne ewqas sade û sivik e. Bêyî ku em hin rawe û nimûneyên din ji dema niha û ayendê bînin ber çavan, emê derbas dema borî bibin, ji ber ku pirsgirêka vê mijarê - bi taybetî bi sedema êrgatîv - di vir de ye. BN) Dema borî - lêkerên negerguhêz. Di dema borî de, bi lêkerên negerguhêz re, êrgatîv bê bandor e; yanê êrgatîv tine ye. 1BNY) Bengîn hat Cizîrê. 2BNG) Bengîn û Ferhad çûn Dêrsimê. 3BNY) Piraniya gelê Mûş û Bedlîsê roja cejnê di malan de ma. 4BNG) Girseyên gel ji seranserê bakurê Kurdistanê hatin Amedê. Di hevoka (1BNY) de kirar (Bengîn) yekejimar e, wisa jî lêker (hat) bi yekejimarî hatiye. Di hevoka (2BNG) de kirar du kes in (Bengîn û Ferhad), yanê gelejimar e û ji lew re jî lêker (çûn) bi gelejimarî hatiye. Di hevoka (3BNY) de em çêla (behsa) komek mirov dikin, ew kom e, lê belê bi yekejimarî hatiye, ji lew re jî lêkera "man" bi yekejimarî hatiye. Di hevoka (4BNG) de kirar (girseyên gel) bi gelejimarî hatiye û wisa jî lêkara "hatin" di gelejimariyê de ye. Nexwe, di dema borî de jî, heke lêker negerguhêz be, ev mijara me dîsa jî hêsan û sade ye. BG) Dema borî - lêkerên gerguhêz. Wek me berê jî gotibû, di dema borî de, heke lêker gerguhêz be, hîngê êrgatîv serdar e û bi bandora êrgatîv kirarê lêkerê tê tewandin û bireserê yekser bê tewang dimîne. اiqas êrgatîv li xweşiya pir kesan neyê jî, lê belê - wek me berê jî gotibû - ew nişana kevnariya zimanê me ye. Wek çawa Horiyên kevnare,

33

Mîtanî, Gotî, Xaltî, Lolobî, Man û Mad û yên din, ku wek rah û damarên neteweya me tên hejmartin û şopa xwe di rabirdû, jiyan û pergala me de hiştine, wisa jî êrgatîv wek nişana hevgirêdana me bi wan re, heya roja îro jî di zimanê me de, di dema borî de, bi lêkerên gerguhêz re hên jî jîndar û serdar e. BG) Heke êrgatîv serdar be, yanê gava di dema borî de û bi lêkerên gerguhêz re kirar tê tewandin (yan jî ji ber hin sedemên ku me berê diyar kiribûn bê tewang dimîne), hîngê bi gelemperî mêjerê lêkerê li gor bireserê (objekt) yekser e. Nimûne: 1BGY) Zîlanê çalakiyek kir. 2BGG) Bêrîvanê gelek çalakî kirin. 3BGY) Ciwanan çalakiyek kir. 4BGG) Keçan sê çalakî kirin. Di hevokên (1BGY) heya (4BGG) de bireserê yekser "çalakî" ye û di van hevokan de, lêker xwe davêje ser bireserê yekser. Kirarê van hevokan (heya ku nehatiye hejmartin yan bi gelejimarî nehatiye veqetandin yan jî nebûye kirarê lêkereke negerguhêz, ku di gelejimariyê de ye) heke di yekejimariyê de be, yan di gelejimariyê de be ti rola wî tine ye. Bi gotineke din, mêjerê lêkerê li gor bireserê yekser e, lê belê di hin rewşan de, ku emê li xwarê bidin xuyakirin, lêker di êrgatîv de xwe davêje ser kirar. Pir kesên ku di qada zimanê kurdî de şareza ne jî, bawer dikin, ku ev mijara me li vir temam dibe û ji wan e, ku êrgatîv berevajiya hevoka siruştî ye (normal e). BGH) Dema borî - lêkerên gerguhêz, kirar bi gihaneka "û" hatiye hejmartin. Heke kirar bê hejmartin, hîngê lêker xwe davêje ser kirar û dikeve gelejimariyê. Mebesta me ji hejmartinê ew e, ku çend kirar bi gihaneka "û" bi hev ve hatine girêdan. Nimûne: 1BGH) Zîlan û Bêrîvanê çalakiyek kirin. 2BGH) Gurgîn û Ferzende hespek kirîn. 3BGH) Zozan û Narînê malek kirê kirin.

34

Di hevokên (1BGH) heya (3BGH) kirar hatiye hejmartin, yanê kirar ji yekî bêtir e, yanê gelejimar e. Di van hevokan de, tevî ku bireser di yekejimariyê de ye, lêker li gor kirar dikeve gelejimariyê. Yanê heke kirar hat hejmartin, bireser çi dibe bila bibe, lêker xwe davêje ser kirar û dikeve gelejimariyê. Em çiqas bireser biguhêrin, lêker ji ber hejmartina kirar bi gihaneka "û" bi gelejimarî tê gotin. Heke em çend navdêran (wek kirar) bi hin gihanekên din bi hev ve girêbidin, hîngê ev rewşa li jor pêk nayê. Yanê hevgirêdana kirar bi gihanekên din yên ji bilî "û" mêjerê lêkerê bi xwe re ranakişîne. Nimûne: 1BGHD) Zîlanê yan Bêrîvanê çalakiyek kir. 2BGHD) Xortê ku bi Gurgîn re, pêre çalakiyek kir. BGH) Dema borî - lêkerên gerguhêz, tenê bireser hatiye hejmartin. Hejmartina bireser bi gihaneka "û" ti bandorê li mêjerê lêkerê nake. Tenê mêjerê bireser bixwe bandorê li mêjerê lêkerê dike. Nimûne: 4BGH) Nazê pirtûkek kirî. 5BGH) Zozanê qelemek, defterek û pirtûkek kirî. 6BGH) Bengîn deh pirtûk kirîn. Di hevokên (4BGH) heya (6BGH) de, em dibînin, ku mêjerê lêkerê li gor mêjerê bireser e û hejmartina bireser bi gihaneka "û" ti rolê naleyîze. Yanê hejmartina bireser bi gihaneka "û" ne wek hejmartina kirar e û lêkerê ji yekejimariyê navêje gelejimariyê. BGV) Dema borî - lêkerên gerguhêz, kirar hatiye veqetandin. Tenê heke kirar bi veqetandeka gelejimaiyê hat veqetandin, lêker xwe davêje ser kirar. Yanê di veqetandina kirar de du gengazî (îmkan) li ber me ne. a) Veqetandina kirar bi yekejimarî ti bandorê li mêjerê lêkerê

35

nake, mêjerê lêkerê dîsa wek qeyda gelemper ya êrgatîv li gor bireserê yekser e. Nimûne: 1BGVa) Kurê Gurgîn pirtûkek bir. 2BGVa) Keça Ferzende sê pirtûk birin. 3BGVa) Lawê Soro çalakiyek li Amedê kir. 4BGVa) Neviyê Remo sê helbest nivîsandin. Di hevokên (1BGVa) heya (4BGVa) de, em dibînin, veqetandina bi yekejimarî ya kirarê lêkera gerguhêz di dema borî de ti bandorê li mêjerê lêkerê nake; lêker xwe davêje ser bireserê yekser û mêjerê xwe ji wî distîne. b) Veqetandina kirar bi gelejimarî mêjerê lêkerê jî bi xwe re dixe gelejimariyê, yanê lêker di vê rewşê de jî xwe davêje ser kirar. Nimûne: 1BGVb) Xortên Kurdan çalakiyek kirin. 2BGVb) Têkoşerên me ala rengîn bilind kirin. 3BGVb) Nivîskarên Kurd konferansek pêkanîn. 4BGVb) Weşanxaneyên kurdî xwe li Amedê bi cih kirin. Di hevokên (1BGVb) heya (4BGVb) de, em dibînen, ku heya kirar bi gelejimarî hatibe veqetandin, lêker jî li gor wî di gelejimarê de ye û bireser bê bandor e. Veqetandina navdêrê nebinavkirî bi gelejimarî dîsa wê encamê dide. Nimîne: 5BGVb) Xortine welatparêz çalakiyek li Bedlîsê kirin. Di vê hevokê de jî em dibînin, ku dîsa lêker li gor kirar dikeve gelejimariyê. BNG) Dema borî - lêkerên gerguhêz, lê belê kirar berê bûye kirarê lêkereke negerguhêz. Heke navdêr bi gelejimarî kirarê lêkereke negerguhêz be û bibe kirarê lêkera gerguhêz jî, hîngê lêkera gerguhêz jî dikeve gelejimariyê. Nimûne: 1BNG) Mirov derketin kolanan û banga azadiyê kirin.

36

Di vê hevokê de navdêrê "mirov" bi gelejimarî bûye kirarê lêkera "derketin" û bûye kirarê lêkera "kirin" jî. Ji ber ku "derketin" di gelejimariyê de ye, lêkera "kirin" jî ji neçarî ketiye gelejimariyê. Heke em kirarekî bidin lêkera "kirin" jî, ewê ji rewşa neçariyê rizgar bibe. Nimûne: 2BNGR) Mirov derketin kolanan û wan banga azadiyê kir. Niha em dibînin, ku gava lêkera "kirin" ji bandora lêkera "derketin" rizgar dibe, ew vedigere ser qeyda gelemper ya êrgatîv, ku lêker xwe davêje ser bireserê yekser. Niha - piştî ku lêkera "kirin" ji hevgirêdana lêkera "derketin" rizgar bû - heke bireserê yekser yê lêkera "kirin" têkeve gelejimariyê, ewê jî xwe li gor wî bavêje gelejimariyê. Nimûne: 3BNGRG) Mirov derketin kolanan û wan hin çalakî kirin.

Wek akam ji vê gengeşiya me, em digihînin van encamên jêrîn: 1) Di dem niha û ayendê de, bi hemû raweyên xwe, û herwisa dema borî bi lêkerên negerguhêz re hergav mêjerê lêkerê li gor kirar e. 2) Di dema borî de û bi lêkerên gerguhêz re, ku êrgatîv serdar e, bi gelemperî mêjerê lêkerê li gor bireserê yekser e, ji bilî hin awarteyan: a) Heke kirar bi gihaneka "û" hat hejmartin, lêker xwe davêje ser kirar û dikeve gelejimariyê. Nimûne: Gurgîn û Ferzende çalakiyek kirin. b) Heke kirar bi gelejimarî hat veqetandin, dîsa lêker xwe davêje ser kirar û dikeve gelejimariyê. Nimûne: Ciwanên Kurd çalakiyek kirin. c) Heke kirar bi lêkereke negerguhêz re di gelejimariyê de be û bibe kirarê lêkereke gerguhêz jî, hîngê lêkera gerguhêz jî li gor kirar dikeve gelejimariyê. Nimûne: Ciwan çûn Wanê û çalakiyek kirin.

Me ev mijara girîng bi hin hevokên sade şîrove kir. Bê guman,

37

di nivîsandina rojane de mirov ne tenê hevokên sade bi kar tîne, lê belê hemû şêweyên hevokan pêwîst dibin û hîngê rewş hinekê têkil e û ne ewqas hêsan e. Ka em dîsa hin nimûneyan ji weşanên rojane bînin ber çavan, ku çawa nivîskar di mêjerê lêkerê de dikevin çewtiyan: Nimûne 1 Em di gotarekê de rastî vê hevokê hatin: "Ma gelo tu zane ku vê ewropaya ku ewqasî behsa wê dibe, çend birînên kur di canê gelê me de vekirî ye." Bixwe, gelek kêmasiyên vê hevokê hene; a) Li cihê "Ma gelo tu zane" heke em bêjin "Ma gelo tu zanî" baştir e. b) Gihaneka "ku" ya piştî "tu zanî" ne pêwîst e. c) Li cihê "ewropa" divêt "Ewropa" be (serenav). d) Li cihê "birînên kur" baştir e em bêjin " birînên kûr". e) "vekirî ye" ne rast hatiye nivîsandin. Li vir lêkera "bûn" tine ye, ev boriya çîrokî ye. f) Mêjerê lêkera "vekirin" divêt ne li gor kirar "Ewropa", lê belê li gor bireser "birînên kûr" di gelejimariyê de be. Yanê baştir e, ku hevok bi vî awayî be: "Ma gelo tu zanî, vê Ewropaya ku ewqasî behsa wê dibe, çend birînên kûr di canê gelê me de vekirine?." Nimûne 2 Em di nivîsekê de rastî vê hevokê hatin: "Tu dikare bêje; gelo her tiştek weha xerab û her kesekî xwe weha wenda kirin e, na." Ev jî bi vî awayî baştir e: "Tu dikarî bêjî, gelo her tiştek weha xerab e û her kesekî xwe weha wenda kiriye?, na." Nimûne 3 Me ev hevoka li xwarê jî li cihekî xwend: "Min sê apên xwe tenê di sûretan de dîtibû." Ji ber ku bireserê yekser "sê apên xwe" di gelejimariyê de ye, diviyabû li dawiya hevokê "dîtibûn" bihata gotin.

38

Nimûne 4 Em bala xwe bidin vê hevokê jî: "Li gor tiştên ku çapemeniya wan nivîsand." Ev hevok bi xwe hinekê têkil e. Bireser "tiştên" hatiye pêşiya kirar "çapemeniya wan", lê ji ber ku "çapemenî" bi yekejimarî hatiye veqetandin û bireser "tiştên" di gelejimariyê de ye, diviyabû li dawiya hevokê lêker bi gelejimarî "nivîsandin" bihata gotin. Nimûne 5 Me ev hevoka li xwarê jî li cihekî xwend: "Pîrozbahiyên Newrozê dest pê kir." Ji ber ku kirar bi gelejimarî hatiye veqetandin, divêt lêkera "kirin" di gelejimariyê de be û hevok bibe "Pîrozbahiyên Newrozê dest pê kirin". Nimûne 6 Ev hevok jî ne durist e: "Hemû nivîsên ku te sererast kiriyê ketin destê min." Divêt wisa be" "Hemû nivîsên ku te sererast kirine ketin destê min." Nimûne 7 Me ji Medya-TV ev hevok jî bihîst: "Huquqzan û xwendekaran destek da Filîstînê." Ji ber ku kirar bi gihaneka "û" hatiye hejmartin, divêt hevok bibe, "Huquqzan û xwendekaran destek dan Filîstînê." Nimûne 8 Me di malpera "ROJEV"ê de ev hevoka li xwarê xwend: "Duh federasyona komeleyên Kurdên li Danîmarka FEY-KURD'ê bi komeke qelebalix çûn serdana parlemana vî welatî û nameyeke ji bo serokwezîr pêşkêşî rayedarên parlemenê kirin." Nivîskarê vê hevoka jorîn - heya radeyekê - ziman baş dizane,

39

lê belê ketiye çewtiyeke biçûk. Ka em bipirsin: Gelo "federasiyon" kirar e? Yan "komeleyên Kurdên li Danîmarka" ? Naxêr, "federasiyon" kirar e, heke ne wisa bûya hevok rast bû, lê belê "federasiyon" di yekejimariyê de hatiye û ji lew re divêt hevok bi vî awayî be: "Duh federasyona komeleyên Kurdên li Danîmarka FEY-KURD'ê bi komeke qelebalix çû serdana parlemana vî welatî û nameyeke ji bo serokwezîr pêşkêşî rayedarên parlemenê kir." Em dibêjin: "Piraniya gel hat şahiyê." Lê belê "Girseyên gel hatin şahiyê." Heke em peyva "federasiyona" ji hevokê bavêjin, hîngê hevoka pêşîn rast û durist e. Yanê nivîskar "federasiyon" gotiye, lêbelê bi "komeleyên Kurdên li Danîmarka" yan jî bi "Kurdên li Danîmarka" fikiriye. Nimûne 9 Em di Azadiya Welat de jî rastî vê hevokê hatin: "Di Newrozê de bi milyonan mirov derketin kolanan û banga aştî, biratî û azadiyê kir." Di vê hevokê de kirar "mirov " hem ji bo lêkera negerguhêz "derketin " û hem jî ji bo lêkera gerguhêz "kirin " hatiye bi kar anîn. Ji ber ku lêkera negerguhêz "derketin " di gelejimariyê de ye, divêt lêkera gerguhêz "kirin " jî di gelejimariyê de be..

Mijara tewangê (III) Tewandina Veqetandekê

Mustefa Reşîd mrechid@eposte.de Berî niha em di du gotaran de li ser mijara tewangê rawestiyabûn û ev mijara girîng ji hin aliyan ve ronahî kiribû. Vê

40

carê jî emê têbikoşin, hin alî û babetên ku mane ronak bikin. Yek ji van babetan tewandina veqetandekê ye. Ka em bipirsin, gelo di zimanê me de veqetandek tê tewandin an na? Heke tê tewandin, hîngê emê bipirsin kengê û çawa? Daku em li bersiva van pirsên jorîn bikolin, ka em dîsa bala xwe bidin van hevokên sade. a) Yekejimarî - binavkirî: a1) Hevalê min î hêja diçe Amedê. a2) Gelê me yî Kurd cejna xwe pîroz dike. a3) Hevala min e çeleng xedengan davêje min. a4) Neteweya me ye bindest hên şerpeze ye. Gava em, wek di van hevokên jorîn de, du rewiştan didin navdêr, hîngê em neçar dibin, ku wî du caran jî veqetînin. Di hevoka (a1) de navdêrê "heval", ku li vir ji zayendê nêr e, xwedî du rewiştan e. Carekê ku ew hevalê min e, û cara din jî, ku ew hevalekî hêja ye. Hevoka (a1) di bingehê de bi vî awayî ye: a1B) Hevalê min ê hêja diçe Amedê. Lê belê veqetandeka "ê", ku ji bo zayendê nêr, yekejimar û binavkirî tê bikaranîn, cara duhem hatiye tewandin û bûye "î". Heke hin rewiştên din yên navdêr hebin, hîngê ew jî dikarin bi veqetandeka tewandî "î" bên veqetandin, yanê li cihê a1BD) Hevalê min ê hêja yê birêz ê payebilind diçe Amedê. Em dikarin bêjin a1BPT) Hevalê min î hêja yî birêz î payebilind diçe Amedê. Nexwe, hemû veqetandinên duhem, sêhem,… û hwd. dikarin bên tewandin. Hevoka (a2) jî, ji aliyê tewandina veqetanteka duhem de, mîna ya yekem e, tenê, ku ji bo kelijandin an jî hevahengiyê,

41

nîvdengdêra "y" ketiye pêşiya veqetandekê. Hevoka (a2) jî di bingehê de bi vî awayî ye: a2B) Gelê me yê Kurd cejna xwe pîroz dike. Lê belê li vir jî dîsa veqetandeka "ê" ya ji bo cara duhem, ku ji bo hevahengiyê teşeyê "yê" standiye, hatiye tewandin û bûye "yî". Hevokên (a3) û (a4) jî mîna yên (a1) û (a2) ne, tenê ku di wan de, li cihê zayendê nêr, navdêrê wan ji zayendê mê ye. Yanê hevokên (a3) û (a4) di bingehê de bi vî awayî ne: a3B) Hevala min a çeleng xedengan davêje min. a4B) Neteweya me ya bindest hên şerpeze ye. Lê belê veqetandeka "a", ku ji bo zayendê mê, yekejimar û binavkirî tê bikaranîn, cara duhem hatiye tewandin û bûye "e". b) Gelejimarî - binavkirî: b1G) Hevalên min ên payebilind diçin Amedê. b2G) Hevalên me yên giranbiha diçin Amedê. Di hevokên (b1G) û (b2G) de, me veqetandeka "ên", ku ji bo gelejimariya herdu zayendan tê bikaranîn, cara duhem netewandiye. Li hin aliyên welatê me, ev hevokên me bi awayê b1GT) Hevalên min î payebilind diçin Amedê. b2GT) Hevalên me yî giranbiha diçin Amedê. tên gotin. Di van herdu hevokan de veqetandeka duhem bi yekejimarî hatiye û bi ser de jî hatiye tewandin. Lê belê divêt ev şêwe di zimanê standard de neyê bikaranîn. Yanê veqetandeka duhem divêt di gelejimariyê de be, ew neyê tewandin û her wek xwe bimîne. c) Yekejimarî - nebinavkirî: c1) Hevalekî min î hêja diçe Amedê.

42

c2) Hevaleke min e çeleng diçe Amedê. c3) Dostekî me yî payebilind diçe Wanê. c4) Doteke me ye qehreman diçe Cizîrê. Ji ber ku me di hevokên (c1) heya (c4) de, ji bo cara duhem veqetandeka binavkirî bi kar aniye, rewş ji aliyê tewandina veqetandekê de, li gor hevokên (a1) heya (a4) nehatiye guhertin. Heke em bixwazin, bi her awayî veqetandeka cara duhem jî nebinavkirî be, emê pronavê "yek" bi kar bînin. Wek em dizanin, veqetandeka me ya nebinavkirî di bingehê de ji pronavê "yek" hatiye. Ji lew re emê bêjin: c1N) Hevalekî min, yekî hêja diçe Amedê. c2N) Hevaleke min, yeke çeleng diçe Amedê. c3N) Dostekî me, yekî payebilind diçe Wanê. c4N) Doteke me, yeke qehreman diçe Cizîrê. Lê belê di van hevokan de baştir e, ku veqetandeka cara duhem binavkirî bimîne. Ji hêla din ve, heke em veqetandeka cara duhem di hevokên (c1) heya (c4) de bê tewang binivîsînin, emê bêjin: 1cB) Hevalekî min ê hêja diçe Amedê. 2cB) Hevaleke min a çeleng diçe Amedê. 3cB) Dostekî me yê payebilind diçe Wanê. 4cB) Doteke me ya qehreman diçe Cizîrê. Ji van her sê şêweyan, yên yekejimarî - nebinavkirî, em dibînin, ku şêweyê (c1) heya (c4) yê herî baş e. d) Gelejimarî - nebinavkirî: d1) Hevaline min ên hêja diçin Amedê. d2) Hevaline me yên payebilind diçin Amedê. Di hevokên (d1) û (d2) de, me veqetandeka "ên", ku ji bo gelejimariya herdu zayendan tê bikaranîn, cara duhem netewandiye. Li hin aliyên welatê me, ev hevokên me bi awayê d1T) Hevaline min î hêja diçin Amedê. d2T) Hevaline me yî payebilind diçin Amedê.

43

tên gotin, lê belê divêt - wek ku me li jor jî got - ev şêwe di zimanê standard de neyê bikaranîn. Yanê veqetandeka duhem divêt di gelejimariyê de be, ew neyê tewandin û her wek xwe bimîne. Heke em bixwazin di hevokên (d1) û (d2) de veqetandina cara duhem jî nebinavkirî be, emê pronavê "hin" bi kar bînin. Wek em dizanin, veqetandeka me ya nebinavkirî ya ji bo gelejimariyê di bingehê de ji pronavê "hin" hatiye. Ji lew re, emê bêjin: d1TN) Hevaline min hinî hêja diçin Amedê. d2TN) Hevaline me hinî payebilind diçin Amedê. Yan jî d1TN) Hevaline min hine hêja diçin Amedê. d2TN) Hevaline me hine payebilind diçin Amedê. Ji van hemû şêweyan, yên gelejimarî - nebinavkirî, em dibînin, ku şêweyê (d1T) heya (d2T) yê herî baş e. Piştî vê gengeşiya biçûk li ser tewandina veqetandeka duhem, em dikarin bêjin, ku tewandina veqetandeka duhem gengaz e, lê belê ne merc e. Di zimanê standard de baştir e, ku em hin bi hin dest ji tewandina veqetandeka duhem berdin. Girêdayî vê mijarê, divêt em bêjin, ku li hin aliyên welatê we û di hin zarava û devokên me de pir caran - heke navdêrê ku tê veqetandin bireser be - veqetandeka yekem jî ditewînin. Wek nimûne, gava "kurê Gurgîn" kirar(subjekt) be dibêjin: eKN) Kurê Gurgîn hat. Lê belê gava "kurê Gurgîn" dibe bireser(objekt) dibêjin: eBN) Ez kurî Gurgîn dibînim. :wisa ji bo zayendê mê, dibêjin غ eKM) Keça Gurgîn hat, lê belê

44

eBM) Ez keçê Gurgîn dibînim. Yanê, bi gotineke din, li wan herêman gava navdêr hatibe veqetandin û dibe bireser, hîngê veqetandeka yekemîn ya nêr "ê" ditewînin û dikin "î", û ya mê "a" ditewînin û dikin "ê". Bi rastî heke em li ser vê qeydê biçin, hîngê giramêra zimanê me dê ji ya zimanê almanî dijwartir bibe. Berî em deriyê vê mijarê digirin, emê li ser awayekî din yê tewandina veqetandekê rawestin. Me di destpêkê de gotiye, gava em du rewiştan; yan sê, çar,…û hwd. didin navdêr, em neçar dibin, ku ewqas car jî wî veqetînin û wek nimûne ji bo du rewiştan, me hevokên (a1) heya (a4) û ji bo pir rewiştan hevokên wek (a1BD) û (a1BDT) dane. Lê belê, hin caran dikarin pir navdêr bidin pey hev û her yek ji wan li gor zayend, mêjer û binavkirin yan jî nebinavkirina xwe bê veqetandin. Di vî warî de nimûneyên Mîr Celadet Bedirxan ji bîra me naçin; gava dibêje: 1) Ava kaniya gundê me şêrîn e. 2) Ava kaniyeke gundê me şêrîn e. 3) Ava kaniyeke gundekî me şêrîn e. û hwd. Li hin aliyên welatê me, yan jî bi gotineke din, di hin zarava û devokên me de, Kurdên wan herêman di hevokên mîna evên jor de jî veqetandeka navdêrê duhem û sêhem ditewînin. Wek nimûne, heke Gurgîn kurê Ferzende be, Ferzende jî kurê Temo be û kurekî Gurgîn jî hebe, li cihê ku bêjin 1VX) Kurê Gurgînê Ferzendeyê Temo hat. dibêjin 1VXT) Kurê Gurgînî Ferzendeyî Temo hat. Yan jî li cihê hevoka M. Celadet ya jorîn 1MC) Ava kaniya gundê me şêrîn e. dibêjin 1MC) Ava kaniyê gundî me şêrîn e. Yanê li gor vê qeydê, tenê veqetandeka navdêrê pêşîn nayê tewandin, lê hemû veqetandekên navdêrên piştî wî, her yek li gor zayend û mêjerê xwe tê tewandin. Lê belê - bi dîtina min - divêt di zimanê standard de em xwe ji vê qeydê jî bi dûr bixin.

45

Wek akam ji vê gengeşiya me, em digihînin vê encama jêrîn: - Belê rast e, ku tewandina veqetandeka duhem, bi taybetî ya nêr û yekejimar, di zimanê nivîskî de hên tê bikaranîn, ew rewa û gengaz e, lê belê baştir e, ku em bi demê re dest ji tewandina hemû veqetandekan berdin.

Mijara tewangê (II)

Mustefa Reşîd mrechid@eposte.de Me di gotara pêşiyê de bi hin hevokên sade mijara tewangê hinekê şîrove kiribû. Me gotibû, ku di dema niha û di ayendê de û herweha di dema borî de, lê belê tenê bi lêkerên negerguhêz (îtiranzîtîv) re hergav bireserhevokan de tê tewandin. Lê di dema borî de û bi lêkerên gerguhêz (tiranzîtîv) re, ku diyardeya êrgatîv serdar e, di wan hevokan de, li cihê bireser, kirarê wan tê tewandin. Di nimûneyên me de hergav kirar tenê navdêrek bû û bireser jî tenê bireserekî yekser bû. Emê niha derbasî hevokên hinekê dirêj bibin, ku di wan de hem kirar û hem jî bireser gelek in û li ser bireserê neyekser û bikaranîna pronavan di cihê navdêran de rawestin. J) Gava navdêr bireserê neyekser be: Mebesta me ji bireserê neyekser ew e, ku navdêr di hevokê de piştî daçekê be. Ka em dîsa hin hevokên sade binivîsînin: 1J) Sînem ji Amedê hat. 2J) Gurgîn ji Gulşîne hezdike. 3J) Sînem ji Azad hezdike. 4J) Ew bi xortekî re çû. 5J) Zîn bi jinekê re peyivî. 6J) Sînem ji keçan dipirse. 7J) Gulşînê ji ciwanan re got. 8J) Azad ji xortan pirsek kir. Di hevokên (1J) heya (8J) de em dibînin, ku piştî daçekê hergav

46

tewang di mijarê de ye. Yanê kîjan dem dibe bila bibe, her carê ku navdêr piştî daçekê tê, hîngê divêt ew bê tewandin, ji bilî, ku me wek awarte gotibû, em dest ji tewandina navdêrê nêr, yekejimar û binavkirî berdidin. Di hevokên (7J) û (8J) de êrgatîv serdar e û ji ber wilo di hevoka (7J) de navdêrê "Gulşîn" hatiye tewandin, lê belê bireserê neyekser "ciwan", ku piştî daçekê hatiye, ji ber wê hatiye tewandin. Hevoka (8J) jî wisa ye, tenê ku me navdêrê nêr, yekejimar û binavkirî "Azad" tevî êrgatîv bê tewang hiştiye. Heke me kirar di vê hevokê de bitewanda, me yê bigota: 8JTA) Azêd ji xortan pirsek kir (li gor qeyda A). yan jî 8JTB) Azadî ji xortan pirsek kir (li gor qeyda B). K) Gava pir kirar û pir bireser di hevokê de hebin: 1K) Azad û Sînem di pencerê re li avahiyan temaşe dikin. 2K) Behzad û Gurgîn bi balafirê ji Amedê çûn Wanê. 3K) Gulşîn û Sînem diyariyekê didin keçan. 4K) Gulşînê û Sînemê diyariyek dan keçan. Hevoka (1K) di dema niha de ye. Di wê de "Azad" û "Sînem" herdu kirar in û ji lew re, ew nayên tewandin. Navdêrên "pencere" û "avahî" bireserên neyekser in û ji lew re jî, ew hatine tewandin. Hevoka (2K) di dema borî de ye. Lêkera "çûn" ji lêkerên negerguhêz e (îtiranzîtîv). Di vê hevokê de "Behzad" û "Gurgîn" kirar in û ji lew re, ew nehatine tewandin. Navdêrên "balafir" û "Amed" bireserên neyekser in û ji lew re, ew hatine tewandin. Hevoka (3K) di dema niha de ye, navdêrên "Gulşîn" û "Sînem" kirar in, ew nayên tewandin. Navdêrên "diyariyek" û "keç" herdu bireser in, herdu jî hatine tewandin. Hevoka (4K) di dema borî de ye û lêkera "dan" lêkereke gerguhêz e û ji lew re, di hevokê de êrgatîv serdar e. Lêkera "dan" du bireseran distîne. Di vê hevokê de "Gulşîn" û "Sînem", ku kirar in, herdu jî hatine tewandin. Navdêrê "diyariyek" bireserê yekem e û ji lew re nayê tewandin, lê belê "keç" bireserê duhem e û ji ber wilo hatiye tewandin. Gava hejmartin di hevokê de hebe, yanê wek di vê hevoka dawiyê de "Gulşîn û Sînem", hîngê tewandina navdêrê dawî bes e. pêwîst nake, ku em hemû navdêran bitewînin. Ev hevoka me bi awayê "Gulşîn û Sînemê diyariyek dan keçan" baştir e.

47

L) Gava kirar û bireser hatibin veqetandin: 1L) Bavê Sînemê çû Amedê. 2L) Dayîka Sînemê keça Bêrîvanê dibe ba xwîşka Gulşînê. 3L) Birayê Azad lawê Gurgîn bi xwe re bir ba mîrê Palo. 4L) Bavê Cemşîd û Sînemxanê giramêra zimanê me nivîsand. Berî em gengeşiya xwe li ser van hevokên jorîn berdewam bikin, divêt em pêwendiya veqetandin û tewandina navdêran hinekê ronahî bikin. Gava em dibêjin: "Bavê Sînemê" gelek diyar e, ku navdêrê "bav" hatiye veqetandin û navdêrê "Sînem" hatiye tewandin. Yanê berî ku em rola "bavê Sînemê" di hevokê de bizanibin, ka ew kirar an bireser e, tenê bi veqetandina navdêrê "bav" ji navdêrê "Sînem" wisa dibe, ku navdêrê "Sînem" bê tewandin. Bi gotineke din, sedema tewandina navdêrê "Sînem" ew e, ku navdêrê "bav" jê hatiye veqetandin. Niha em vegerin ser hevokên ku li jor hatine nivîsandin. Hevoka (1L) di dema borî de ye û lêkera çûn lêkereke negerguhêz (îtiranzîtîv) e. Ji lew re kirar di vê hevokê de nayê tewandin. Tewandina navdêrê "Sînem", wek me got, ji ber veqetandina navdêrê "bav" e. Heke em bêjin, navê bavê Sînemê Azad e, hîngê em dikarin vê hevokê bi awayê "Azad çû Amedê bêjin" û bi rastî jî, ku navdêrê "Azad" li vir kirar e, nayê tewandin. Navdêrê "Amed" bireser e û ji ber wilo, ew hatiye tewandin. Di hevoka (2L) de "dayîka Sînemê" kirar e, "keça Bêrîvanê" bireserê yekser e û "xwîşka Gulşînê" bireserê neyekser e. Di vir de navdêrên "Sînem", "Bêrîvan" û "Gulşîn" bi sedema veqetandinê (yanê veqetandina navdêrên "dayîk", "keç" û "xwîşk" ji wan) hatine tewandin. Daku em bandora veqetandinê ji hevokê derêxin, emê bêjin, ku navê dayîka Sînemê Zîn e, navê keça Bêrîvanê Zîlan e û navê xwîşka Gulşînê Perîxan e. Hîngê hevoka me dibe: 2LY) Zîn Zîlanê dibe ba Perîxanê. Niha em dibînin, ku kirar "Zîn" nehatiye tewandin, bireserê yekser "Zîlan" hatiye tewandin û bireserê neyekser "Perîxan" jî hatiye tewandin. Ka em hevoka (2L) têxin dema borî û bêjin: 2LB) Dayîka Sînemê keça Bêrîvanê bir ba xwîşka Gulşînê.

48

Di pileya pêşîn de, em dibînin, ku tewandina navdêrên me wek dema niha ye. Lê belê, gava em bandora veqetandinê ji hevokê bavêjin, emê rastiya wê bibînin. 2LYB) Zînê Zîlan bir ba Perîxanê. Di pileya duhem de hat xuyakirin, ku ji ber êrgatîv kirarê hevokê "Zîn" hatiye tewandin, bireserê yekser "Zîlan" wek xwe maye û bireserê neyekser jî "Perîxan" hatiye tewandin. Di hevoka (3L) de "birayê Azad" kirar e, "lawê Gurgîn" bireserê yekser e û "mîrê Palo" bireserê neyekser e. Di pileya pêşîn de, em ti tewandinê nabînin. Daku em bandora veqetandinê ji hevokê dûrbixin, emê bêjin, ku navê birayê Azad Peyman e, navê lawê Gurgîn Behzad e û navê mîrê Palo Salar e. Hîngê hevoka me dibe: 3LY) Peyman Behzad bi xwe re bir ba Salar. Gelo çima ti tewandin hên jî xuya nake?. Di rastiyê de "Peyman", ji ber ku kirar e û êrgatîv serdar e, diviyabû bihata tewandin û "Salar" jî, ji ber ku bireserê neyekser e, ew jî diviyabû bihata tewandin û hevok biba: 3LYA) Peymên Behzad bi xwe re bir ba Salêr (li gor qeyda A). yan jî 3LYB) Peymanî Behzad bi xwe re bir ba Salarî (li gor qeyda B). Sedema ku me wisa negotiye ew e, ku terazî û meyla ziman bi wir de ye, êdî em dest ji tewandina navdêrê nêr, yekejimar û binavkirî berdidin. Heke em wek nimûne, van navdêrên binavkirî bi hinên nebinavkirî biguhêrin, hîngê tewandin ê baş bê xuyakirin. Nimûne: 3LN) Hevalekî kurek bi xwe re bi ba serdarekî. Em dibînin, ku tewandina kirar (ji ber êrgatîv) û ya bireserê neyekser (ji ber daçekê) hat xuyakirin; û bireserê yekser wek xwe ma. Di hevoka (4L) de navdêrê "Sînemxan" ji ber veqetandinê hatiye tewandin. Gava em hevokê sade bikin, emê bêjin:

49

4LS) Celadet giramêr nivîsand. Navdêrê "Celadet" kirar e û "giramêr" bireserê yekser e. Hevok di dema borî de ye, lêkera "nivîsandin" lêkereke geguhêz e, yanê êrgatîv serdar e. Me navdêrê "Celadet" netewandiye, ji ber ku ew nêr, yekejimar û binavkirî ye. Heke em kirar têxin gelejimariyê, hîngê tewang ê were xuyakirin: 4LSG) Bedirxanan giramêr nivîsand. Bi vî awayî, me tewandina kirar da xuyakirin, lê bireser wek xwe dimîne. M) Gava li cihê navdêran pronav hebin: Berî em li ser tewandin û netewandina pronavan rawestin, emê herdu komên pronavên kesîn bînin bîra xwe. Pronavên kesîn yên netewandî ev in: ez : Kesê yekem, yekejimar tu : Kesê duhem, yekejimar ew : Kesê sêhem, yekejimar em : Kesê yekem, gelejimar hûn : Kesê duhem, gelejimar ew : Kesê sêhem, gelejimar Pronavên kesîn yên tewandî ev in: min : Kesê yekem, yekejimar te : Kesê duhem, yekejimar wî, wê : Kesê sêhem, yekejimar me : Kesê yekem, gelejimar we : Kesê duhem, gelejimar wan : Kesê sêhem, gelejimar Emê hevokên koma (L) bi guhartina hin navdêran bi pronavan binivîsînin: 1M) Bavê wê çû Amedê.

50

2M) Ew keça Bêrîvanê dibe ba xwîşka Gulşînê. 3M) Wî lawê Gurgîn bi xwe re bir ba mîrê Palo. 4M) Wî giramêra zimanê me nivîsand. Di hevoka (1M) de, li cihê ku berê navdêrê "Sînem" hatibû tewandin, niha pronavê tewandî "wê" hatiye holê. Gava em bavê Sînemê bi pronav binimînin, hevoka me dibe: 1MP) Ew çû Amedê. Em dibînin, ku kirar di vê hevokê de nayê tewandin, bi rastî jî vê hevokê pronavê xwe ji koma yên netewandî biriye. Di hevoka (2M) de, me li gor ya (2L) kirar, ku "dayîka Sînemê" bû, bi pronavê "ew" guhertiye. Ka em niha bireserê yekser û yê neyekser jî bi pronav binimînin, daku tewang xuya bike: 2MP) Ew wê dibe ba wê. Em dibînin, ku herdu bireserên me tên tewandin, ji ber ku hevok di dema niha de ye û ji ber wilo pronavên xwe, yên ku bûne bireser, ji koma yên tewandî girtine. Di hevoka (3M) de, me li cihê "birayê Azad", ku di dema borî de kirarê lêkera gerguhêz "birin" e, pronavê tewandî "wî" nivîsandiye. Heke em "lawê Gurgîn" û "mîrê Palo" jî bi pronavan binimînin, emê bêjin: 3MP) Wî ew bi xwe re bir ba wî. Di vê hevoka me de, kirar, ku ji ber êrgatîv hatiye tewandin, bi rastî jî ji koma pronavên tewandî ye. Bireserê yekser, ku li vir nayê tewandin, ji koma pronavên netewandî ye û bireserê neyekser, ku divêt bê tewandin, ji koma yên tewandî ye. Di hevoka (4M) de, ku me ji hevoka (4L) biriye û tenê kirar bi pronavê kesîn guhertiye, ji ber êrgatîv, pronavê me ji koma yên tewandî ye. Heke em bireser jî di vê hevokê de bi pronav binimînin, hevoka me dibe: 4MP) Wî ew nivîsand.

51

Ji ber êrgatîv, nabe ku bireser li vir bê tewandin. Ji lew re, pronavê me, yê ku bireser dinimîne, ji koma yên netewandî ye. Piştî vê gengeşiya me, ka em hin nimûneyan bidin, ku çawa tewanga çewt maneya hevokê tevlihev dike yan jî berevaja dike. Nimûne 1 Em di gotarekê de rastî vê hevoka jêrîn hatin: - Mêrik, wekî ku jinikê têr kiribe lê ew bi xwe birçî mabe, li jinikê dinihêre. Bi rastî ev hevokeke gelek seyr e. Ev hevoka hevedudanî ji sê hevokên sade pêk hatiye. a) Mêrik li jinikê dinihêre. Ev hevok di dema niha de ye. Navdêrê "mêrik" kirar e. Navdêrê "jinik" bireserê neyekser e, ew piştî daçekê hatiye û ji lew re, her û her divêt ew bê tewandin. Ev hevok rast û durist e. b) Mêrik, wekî ku jinikê têr kiribe. Ev hevok di dema borî de ye. Lêkera "kirin" lêkereke gerhuhêz (titanzîtîv) e. Ji lew re, di vê hevokê de êrgatîv serdar e, yanê kirar tê tewandin û bireserê yekser nabe ku bê tewandin. Lê belê navdêrê "jinik" li vir hatiye tewandin. Ev ne durist e. c) Ew bi xwe birçî mabe. Ev hevok jî di dema borî de ye. Lêkera "man" lêkereke negerguhêz (îtiranzîtîv) e. Pronavê "ew" kirarê vê hevokê ye. Li vir ti navdêr nîne, ku bên tewandin. Rengdêrê "birçî" heye, lê belê rengdêr nayên tewandin. Ev hevok jî rast û durist e. Yanê nedurustî di hevoka (b) de ye. Wek li vir hatiye, tê wê maneyê, ku "Jinikê mêrik têr kiriye". Yanê yê ku xwariye "mêrik" e û ya ku birçî ye "jinik" e. Lê ev li gor maneya hevokê ya giştî ne pêkan û gengaz e. Divêt ya ku xwariye "jinik" be û yê ku birçî ye "mêrik" be. Bi tewandina navdêrê "jinik" mane berevaja dibe. Ji lew re, divêt navdêrê "jinik" neyê tewandin û hevoka (b) bi vî awayî bibe: bR) Mêrik wekî ku jinik têr kiribe. Gelo çima nivîskar ketiye vê çewtiyê?. Gava em bala xwe didin

52

hevoka hevedudanî bi giştî, em dibînin, ku kirar "mêrik", di destpêkê de berî bihnokê hatiye, di rastiyê de ew ji du hevokan re hatiye bikaranîn, lê belê hevokek di dema niha de ye û ya din jî di dema borî de ye û lêkera wê jî gerguhêz e. Ka em hevokê ji vê astengiyê rizgar bikin û bêjin: - Mêrik, wekî ku wî jinik têr kiribe, lê ew bi xwe birçî mabe, li jinikê dinihêre. Niha hevoka (b) wediya kirarekî serbixwe. Me pronavek ji koma yên tewandî jêre kir kirar. Niha ti guman nîne, ku kê têr xwariye û kî birçî ye. Lê ev nayê wê maneyê, ku hevoka (b)êt bi her awayî bibe xwedî kirar. Hevok bi awayê: - Mêrik, wekî ku jinik têr kiribe, lê ew bi xwe birçî mabe, li jinikê dinihêre. Dîsa rast û durist e. Nimûne 2 Me di rojnameyekê de ev nûçe xwend: - Li Siwîsreyê qezayekê bû: 20 kes mirin. Ev hevoka hevedudanî jî ji du hevokan pêk hatiye: a) Li Siwîsreyê qezayekê bû. b) Bîst kes mirin. Hevoka (a) di dema borî de ye û lêkera "bûn" lêkereke negerguhêz (îtiranzîtîv) e. Navdêrê "qezayek" kirarê hevokê ye û "li Siwûisreyê" bireserê neyekser e. Tenê ji ber girîngiyê ew hatiyê pêşiya hevokê. Ji ber ku navdêrê "Siwîsre" piştî daçekê hatiye, ji ber wilo jî hatiye tewandin. Ev rast û durist e. Lê belê di vê hevokê de kirar hatiye tewandin û bi awayê "qezayekê" hatiye gotin. Ev ne rast û durist e. Kirar di dema borî û bi lêkerên negerguhêz re nayê tewandin. Hevoka (a) di rastiyê de divêt bi vî awayî be: aR) Qezayek li Siwîsreyê bû. Heke me ji ber girîngiya cih, bireser anî pêş, hîngê dibe: aRG) Li Siwîsreyê qezayek bû.

53

Ev herdu şêwe jî rast û durist in. Hevoka (b) her û her rast û durist e. Nimûne 3 Wek sernivîsa nûçeyekê, em rastî vê hevokê hatin: - Ji çarmedorên Tirkiyê karker dest bi meşê kirin. Di vê hevokê de jî, ji ber girîngiyê, yek ji bireseran hatiye pêsiyê. Lê belê navdêrê "karker" kirar e û hemû lêkerên ku bi "kirin" temam dibin gerguhêz in. Ji lew re, divêt kirar bê tewandin û lêker di vê hevokê de li gor bireser be. Yanê, hevok divêt bi vî awayî be: - Ji çarmedorên Tirkiyê karkeran dest bi meşê kir. Nimûne 4 Em her roj di weşanan û jiyana rojane de rastî van hevokan jî tên: a) Ew jî got. b) Lê me wan nedît. c) Partî demekê me perwerde kir. d) Me birin mala welatparêzek. e) Ji ber vê yekê gelek tiştan tevlihev dikirin. Hevokên (a) heya (e) hemû jî çewt in. Rastiya wan bi awayê jêrîn e: aR) Wî jî got. bR) Lê me ew nedîtin. cR) Partî demekê em perwerde kirin. dR) Em birin mala welatparêzekî. eR) Ji ber vê yekê gelek tişt tevlihev dikirin. Nimûne gelek pir in, lê em bawer dikin, ku ev bes in. Wek akam ji vê gengeşiya me, em digihînin van encamên jêrîn: a) Bi gelemperî, gava navdêr bireserê neyekser be - yanê li paş daçekê be - divêt ew bê tewandin. Wek awarteya vê qeydê, me berê jî gotibû, ku em hin bi hin dest ji tewandina navdêrê nêr, yekejimar û binavkirî berdidin.

54

b) Gava di hevokê de navdêr bên hejmartin û tewang pêwîst be, hîngê tewandina navdêrê dawîn bes e, lê belê tewandina hemû navdêrên hejmartî ne çewt e. Awarteya jorîn li vir jî rewa ye. c) Gava çi kirar û çi bireser hatibe veqetandin, hîngê tewandina navdêr li gor qeyda veqetandinê ye, yanê navdêrê ku jê hatiye veqetandin tê tewandin. Awarteya jorîn li vir jî dîsa rewa ye. d) Navdêrê tewandî dikare bi pronavekî tewandî û navdêrê netewandî bi pronavekî netewandî bê nimandin, bi mercê ku mêjer û zayend bi hev re biguncin.

Mijara tewangê (I)

Mustefa Reşîd mrechid@eposte.de Mijara tewangê di zimanê me de yek ji mijarên here nazik, here têkil û here dijwar e. Mijareke nazik e, ji ber ku li cihê ku tewandina navdêr pêwîst be û ew neyê tewandin, maneya hevokê dikare bi çewtî bê têgihîştin. Mijareke têkil e, ji ber ku tewang û diyardeya êrgatîv bi hev ve girêdayî ne; û dijwar e, ji ber ku ew kesê zimanê me baş nizanibe, nikare ji bin barê tewangê derkeve, lawazî û çewtî her di vê babetê de tên xuyakirin. Ka em bipirsin: Gelo tewang çi ye, çawa ye, ew li kû pêwîst e û li kû ne pêwîst e?. Tewang ji "tewandinê" hatiye; yanê ew bi maneya "badan", "xwarkirin" yan jî verêsê ye. Reşîd Kurd li cihê bêjeya "tewang" bêjeya "verês" bi kar aniye. Yanê di giramêrê de, gava em navdêr ditewînin, em parkîtekê pêdixin, yan jî em dengdêrekê bi yeke din diguhêrin. Bi gelemperî - ji bilî rewşa êrgatîv - em di hevokê de kirar (subjekt) wek xwe dihêlin û bireser (objekt) ditewînin, daku ev herdu endamên hevokê (kirar û bireser) ji hev bên cudakirin. Ka pêşî em qeyda gelemper ronahî bikin û di pey re em biçin ser qeyda awarte; ser rewşa êrgatîv. Di dema niha de, û her wisa di ayendê de, qeyda gelemper, yanê qeyda tewandina bireser serdar e. Lê di dema borî de û tenê bi lêkerên gerguhêz (tiranzîtîv) re qeyda awarte, yanê tewandina kirar

55

(subjekt) serdar e, ku em jêre rewşa êrgatîv dibêjin. Emê vê mijarê jî - wek her car - dîsa bi nimûneyan şîrove bikin. Di destpêkê de ka em hin hevokên gelek sade binivîsînin: A) Dema niha - yekejimar - binavkirî: 1) Sînem sêvê dixwe. 2) Sînem nan dixwe. 3) Azad Sînemê dibîne. 4) Gurgîn goşt dixwe. Di hevoka (1) de "Sînem " ji zayendê mê ye, ew di hevokê de kirar e (subjekt) û ji lew re, ew nayê tewandin. Navdêrê "sêv " ji zayendê mê ye, ew di hevokê de bireser e(objekt) û ji lew re, ew bi parkîta "ê " hatiye tewandin. Hecî bêjeya "dixwe " - kesandina lêkera "xwarin " ji bo kesê sêhem e; ew di hevokê de prêdikat e. Di hevoka (2) de dîsa "Sînem " kirar e (subjekt) wek di hevoka (1) de ye. Navdêrê "nan " bireser e (objekt), ji zayendê nêr e û me ew li vir bi mebest netewandiye, tevî ku diviyabû ew bihata tewandin. Sedem jî ev e: Hemû Kurd tewandina navdêrê nêr, yê yekejimar û binavkirî mîna hevdu nakin. Li hin aliyên welat hevoka (2) bi awayê "Sînem nên dixwe" tê gotin. Li wan herêman, tenê gava di navdêr de tîpa "a" hebe û tewang pêwîst be, hîngê di zaravayên wan herêman de dengdêra "a" di navdêr de bi dengdêra "ê" tê guhertin. Li hin herêmên din jî, hem dengdêra "a" û hem jî dengdêra "e", heke di bêjeyê de hebin, bi dengdêra "ê" tê guhertin. Lê belê, li hin aliyên din yên welat, bi taybetî li Botan û li Behdînan, hevoka (2) bi awayê "Sînem nanî dixwe" tê gotin. Ji bona vê nelihevkirinê, niha terazî û meyla ziman bi wir de ye, ku navdêrê nêr, yekejimar û binavkirî, gava bû bireser, ew neyê tewandin. Yanê em niha hin bi hin dest ji tewandina navdêrê nêr, yekejimar û binavkirî, tevî ku ew bireser e, berdidin. Gava em wisa bikin, hîngê di hevokên wek ya (2) de, em tenê dikarin kirar û bireser ji rêzkirina (tertîba) wan di hevokê de nasbikin. Ji lew re, divêt di van hevokan de cihê kirar û bireser bi ti awayî bi hev neyên guhertin.

56

Di hevoka (3) de "Azad " ji zayendê nêr e, ew di hevokê de kirar e (subjekt) û ji lew re, ew nayê tewandin. Navdêrê "Sînem " ji zayendê mê ye, ew di vê hevokê de bireser e (objekt) û ji lew re, ew hatiye tewandin. Di hevoka (4) de "Gurgîn " ji zayendê nêr e, ew di hevokê de kirar e (subjekt) û ji lew re ew nayê tewandin. Navdêrê "goşt " ji zayendê nêr e, ew di vê hevokê de bireser e (objekt) û ji lew re, me ew bê tewandin nivîsandiye. B) Dema niha - gelejimar - binavkirî: 1G) Sînem sêvan dixwe. 2G) Sînem xortan dibîne. 3G) Azad keçan dibîne. 4G) Gurgîn xortan dibîne. 5G) Keç sêvan dixwin. 6G) Xort keçan dibînin. 7G) Keç xortan dibînin. Di hevokên (1G) heya (4G) de kirar wek xwe maye, bireser, çi nêr û çi mê, herdu jî di gelejimariyê de bi parkîta "an" hatine tewandin. Lêker (prêdikat) di van hevokan de li gor kirar e û ji lew re, ew bi yekejimarî hatiye. Di hevokên (5G) heya (7G) de dîsa kirar wek xwe maye, bireser, ji ber ku gelejimar e, çi nêr û çi mê, bi parkîta "an" hatiye tewandin. Lêker (prêdikat), ku bi gelejimarî hatiye, tê wê maneyê, ku hemû kirar di van hevokan de gelejimar in. Di hevokên (1G) heya (7G) de, em yekejimarî û gelejimariya kirar di lêkerê re nasdikin. Bireser di van hevokan de her car bi parkîta "an" hatiye tewandin û ji lew re, ew bireser hemû di gelejimariyê de ne. Di hevokên (5G) heya (7G) de, heke em bixwazin, ku kirar (subjekt) yekejimar be, divêt em tenê lêkerê ji bo kesê sêhem yê gelejimar (wek ku di wan hevokan de heye) biguhêrin û ji bo kesê sêhem, em wê bi yekejimarî bi kar bînin; yanê: 5YG) Keç sêvan dixwe. 6YG) Xort keçan dibîne. 7YG) Keç xortan dibîne. Hîngê di van hevokên (5YG) heya (7YG) de kirar (subjekt) dibe yekejimar.

57

C) Dema niha - yekejimar - nebinabkirî: 1N) Sînem keçekê dibîne. 2N) Sînem xortekî dibîne. 3N) Azad jinekê dibîne. 4N) Gurgîn mêrekî dibîne. Di hevokên (1N) heya (4N) de navdêrên nebinavkirî û yekejimar "keçek", "xortek", "jinek" û "mêrek" di hevokên xwe de bireser in û ji lew re, ew hatine tewandin. Navdêrê nêr, yekejimar û nebinavkirî bi parkîta "î" tê tewandin û yê mê bi "ê" tê tewandin. Tewandina bireser di van hevokan de, yanê di dema niha de, merc e. Hecî "Sînem", "Azad" û "Gurgîn" di van hevokan de kirar in, ew nayên tewandin; yanê di dema niha de kirar divêt wek xwe bibîne, nabe ku bête tewandin. D) Dema niha - gelejimar - nibinavkirî: 1GN) Sînem keçina dibîne. 2GN) Sînem xortina dibîne. 3GN) Azad jinina dibîne. 4GN) Gurgîn mêrina dibîne. Di hevokên (1GN) heya (4GN) de navdêrên nebinavkirî û gelejimar "keçin", "xortin", "jinin" û "mêrin" di hevokên xwe de bireser in û ji lew re, ew hatine tewandin. Herdu zayend (nêr û mê), gelijimar û nebinavkirî bi parkîta "a " tên tewandin. Tewandina bireser di van hevokan de jî merc e. Serinc: Li vir em dibînin, li cihê ku tewandina navdêrên binavkirî di gelejimariyê de bi "an " pêktê, ya navdêrên nebinavkirî di gelejimariyê de tenê bi "a " pêktê. Ev jî mamostayê mezin Mîr Celadet Bedirxan wisa kiriye, ji ber ku heke li vir jî "an" bê bikaranîn, bilêvkirina navdêr gelek giran dibe. Berî em derbas dema borî bibin, em dikarin bêjin, ku ayend jî mîna dema niha ye; yanê dîsa bi gelemperî em bêjin: Gava navdêr di hevokê de bireser be, divêt ew bê tewandin. Tenê - wek me li jor jî got - terazî û meyla ziman bi wir de ye, ku êdî dest ji tewandina navdêrê nêr û binavkirî tê berdan. Bi vî awayî,

58

ne pêwîst e, ku em li ser ayendê rawestin. Diyardeya تRGATخV Berî ku em tewangê di dema borî de ronahî bikin, divêt em li ser diyardeya تRGATخV di zimanê me de rawestin. Bêyî ronahîkirina wê, têgihîştina tewangê di dema borî de ne pêkan û gengaz e. Gelo "êrgatîv " çi ye??. Hema hema di hemû zimanên zindî de li vê cîhana îro, gava di hevokê de kirar (subjekt) û bireser hebe, hîngê axaftvanên wan zimanan êşmarekê yan jî îşaretekê didin bireser, daku wî ji kirar cuda bidin xuyakirin. Yanê wek me li jor jî dît, ku em di zimanê xwe de bireser ditewînin û wî wisa ji kirar cuda dikin. Nexwe mebest tenê cudakirin e. Li gor logîk, gava em bixwazin du tiştan ji hev cuda bikin, hîngê bes e, ku em tenê yekî ji wan êşmarekê yan îşaretekê bidinê. Yê dowem hîngê ew e, ewê ku bê êşmar maye. Piraniya zimanên cîhanê û zimanê me jî di dema niha û ayendê de wisa ye, ku em wê êşmarê(îşaretê) didin bireser. Lê belê hin ziman hene û di dîrokê de jî hinek hebûn, ku li cihê bireser, ew êşmarê (îşaretê) didin kirar(subjekt) û wisa herdowan ji hev cuda dikin. Yek ji wan zimanan zimanê Horiyên kevnare ye, ew gelê ku bi hezarsalan li axa welatê me jiyaye û bi borîna heyamên dîrokî ji nifşên wan û ji Gotî, Lolobî, Kasî, Mad û rahên din yên gelê Kurd neteweya me pêkhatiye. Yanê wek akam em dibêjin: تrgatîv ew diyarde ye, ku li cihê di zimanên din de bireser tê tewandin, bi vajayî wê, kirar tê tewandin û wisa ew ji bireser tê cuda kirin. Di zimanê me de, em tenê di dema borî de û tenê bi lêkerên gerguhêz (tiranzîtîv) re rastî vê diyardeyê tên. E) Dema borî - yekejimar - binavkirî: 1E) Sînemê sêv xwar. 2E) Sînemê nan xwar. 3E) Azad Sînem dît. 4E) Gurgîn goşt xwar. Di hevokên (1E) heya (4E) de, ji ber ku dem dema borî ye û lêkerên xwarin û dîtin lêkerine gerguhêz (tirazîtîv) in, diyardeya

59

V xwe daye der û ji lew re, li cihê bireser, kirarêخRGATت(subjektê) van hevokan tê tewandin. Di hevokên (1E) û (2E) de "Sînem " hatiye tewandin. Di hevokên (3E) û (4E) de diviyabû "Azad " û "Gurgîn " bihatana tewandin. Lê ji ber ku wek me li jor jî got, terazî û meyla ziman bi wir de ye, ku em êdî dest ji tewandina navdêrê nêr, yekejimar û binavkirî berdidin, me kirarên van herdu hevokan bê tewang nivîsandine. Yanê heke em bixwazin di van herdu hevokên dawî de tewangê bi kar bînin, hîngê emê li gor qeyda hin Kurmancan bêjin: 3ET) Azêd Sînem dît. 4ET) Gurgîn goşt xwar. :li gor qeyda Botan û Behdînan emê bêjin غ 3ET) Azadî Sînem dît. 4ET) Gurgînî goşt xwar. Lê wek me got, baştir e, em dest ji tewandina navdêrê nêr, yekejimar û binavkirî berdin. Lê belê tiştê herî girîng di vê babetê de ev e, ku di van hevokan de, ji ber تRGATخV nabe ku bireser bê tewandin. Ewên ku zimanê me baş nizanin, mixabin hergav vê çewtiyê dikin û diçin di van hevokan de bireserê hevokê ditewînin. Ev di gelek rewşan de dibe sedem, ku maneya hevokê berevaja bibe. Em wek nimûne dibêjin: 5ET) Sînemê Gulşîn dît. Di vê hevoka me de, ya ku dibîne "Sînem" e û ya ku tê dîtin "Gulşîn" e. Yên ku ziman baş nizanin dibêjin: 5ETا) Sînem Gulşînê dît, û bawer dikin, ku rêza (tertîba) bêjeyan maneya ku ew dixwazin dide. Bê guman, mebesta wan jî ew e, ku ya dibîne "Sînem" e û ya ku tê dîtin "Gulşîn" e. Lê belê guhdar vê hevokê - tevî ku pêşî "Sînem" hatiye nivîsandin û paşê "Gulşîn" - bi maneya "Gulşînê Sînem dît" fêhm dike, yanê ya ku dibîne "Gulşîn" e û ya ku tê dîtin "Sînem" e. Ev jî bi temamî bi berevajî maneya ku tê xwestin e.

60

Ka em nimûneyeke din bidin, daku em vê mijarê hên baştir ronahî bikin. Em di gelek weşanan de rastî hevokên çewt yên bi vî awayî tên: 6ETا) Parlemênta Ewropa Enqereyê hişyar kir. Gelo xwediyê vê hevoka çewt çi dixwaze bêje?. Bê guman, ji naveroka mijarê em dizanin, mebesta xwediyê hevokê ew e, ku ya hişyar dike "Parlemênta Ewropayê" ye û ya ku hatiye hişyarkirin "Enqere" ye. Lê belê, ji ber ku "Enqere" hatiye tewandin, mana hevokê bi awayê li jor ew e, ku ya hişyar dike "Enqere" ye û ya ku hatiye hişyarkirin "Parlemênta Ewropayê" ye. Yanê yê guhdar fêhm dike, ku "Enqereyê" gef dane "Parlemênta Ewropayê" û ew hişyar kiriye. Ev hevoka li jor divêt bi vî awayî bê gotin û nivîsandin: 6ETR) Parlemênta Ewropayê Enqere hişyar kir. Yanê çewtî di wir de ew e, ku bireser "Enqere" hatiye tewandin. Heke xwediyê hevokê navdêrê "Enqere", ku li vir bireser e, bê tewang bihêşta û heke li hêla din kirar (li vir Parlemênta Ewropa) bitewanda yan netewanda, hîngê yê guhdar ê dîsa maneya rast û durist fêhm bikira û têbigihîşta. F) Dema borî - gelejimar - binavkirî: 1F) Keçan sêv xwar. 2F) Xortan govend girt. 3F) Keçan Azad dît. 4F) Xortan Gulşîn dît. Di hevokên (1F) heya (4F) de kirar (subjekt) gelejimar e û ji ber V ew bi parkîta "an " hatiye tewandin. Di êrgatîv deخRGATتlêker her li gor bireser e. Yanê tevî ku kirar bi gelejimarî hatiye, lêker li gor bireser bi yekejimarî hatiye. Heke em bixwazin bireser bi gelejimarî bê gotin, emê bêjin: 1FG) Keçan sêv xwarin. 2FG) Xortan govend girtin. Di van herdu hevokan de em dibînin, ku bireser li gor hevokên

61

pêşî qet nehat guhertin; tenê lêker hat guhertin û bi awayê gelejimarî hat. Mana hevoka (1FG) ew e, ku keçan ji sêvekê pirtir sêv xwarine û maneya hevoka (2FG) ew e, ku xortan ne tenê govendek, lê belê çend govend girtine. G) Dema borî - yekejimar - nebinavkirî: 1G) Keçekê sêv xwar. 2G) Xortekî nan xwar. 3G) Jinekê mêrek dît. 4G) Mêrekî jinek dît. Di hevokên (1G) heya (4G) de kirar (subjekt) yekejimar û nebinavkirî ye; û ji ber تRGATخV hergav ew hatiye tewandin. Zayendê mê bi parkîta "ê" û zayendê nêr bi parkîta "î" hatiye tewandin. Bireser - heke binavkirî be yan nebinavkirî be - wek xwe, yanê bê tewang maye. Lêker jî her li gor bireser di yekejimariyê de ye. Heke em bixwazin bireser bi gelejimarî bê gotin, emê bêjin: 1GG) Keçekê sêv xwarin. 2GG) Xortekî sê nan xwarin. 3GG) Jinekê deh zêr dîtin. 4GG) Mêrekî sê mar dîtin. 5GG) Keçekê sêvin xwarin. 6GG) Xortekî zêrin dîtin. Di hevokên (1GG) heya (6GG) de em dibînin, ku kirar dîsa wek li jor hatiye tewandin, lê belê lêker her li gor bireser di gelejimariyê de ye. Mana hevoka (1GG) ew e, ku keçekê, ne tenê sêvek, lê belê ji sêvekê pirtir xwarine. H) Dema borî - gelejimar - nebinavkirî: 1H) Keçina mast xwar. 2H) Xortina av vexwar. 3H) Jinina xurme kirîn. 4H) Mêrina hespin birin. Di hevokên (1H) heya (4H) de dîsa em dibînin, ku ji ber V dîsa herdem kirar hatiye tewandin û lêker jî hergav biخRGATت

62

bireser re digunce. I) Tewang bi lêkerên negerguhêz (îtiranzîtîv) re: 1I) Sînem diçe Amedê. 2I) Azad ê biçe Wanê. 3I) Gulşîn çû Mûşê. Di hevokên (1I) heya (3I) de "Sînem ", "Azad" û "Gulşîn " kirar in û nehatine tewandin. Navdêrên "Amed ", "Wan " û "Mûş " bireser in û her sê jî hatine tewandin. Hevoka yekem di dema niha de ye, hevoka dowem di ayendê de ye û hevoka sêhem jî di dema borî de ye, lê di her sê hevokan de jî bireser li gor qeyda gelemper tê tewandin û kirar wek xwe dimîne. Wek akam ji vê gengeşiya me, em digihînin van encamên jêrîn: a) Di dema niha de, û her wisa di ayendê de, herdem bireser tê tewandin. b) Di dema borî de û tenê bi lêkerên gerguhêz (tiranzîtîv) re kirar tê tewandin. c) Bi lêkerên negerguhêz re, di hemû deman de, kirar wek xwe dimîne û bireser tê tewandin. d) Terazî û meyla ziman bi wir de ye, ku êdî em dest ji tewandina navdêrê nêr, yekejimar û binavkirî berdidin, lê belê ji bilî wê, li cihê ku tewang pêwîst e, divêt navdêr hergav bê tewandin. e) Lêker di dema niha û ayendê de li gor kirar tê kesandin (konjuksiyon), lê belê di dema borî de û bi lêkerên gerguhêz (tiranzîtîv) re, rawe û mêjerê lêkerê li gor bireser e.

Mijara veqetandekê

Mustefa Reşîd mrechid@eposte.de Berî her tiştî, ka em bidin xuyakirin veqetandek çi ye û çawa ye; û di pey re emê li ser rol û peywira wê di hevokê de rawestin. Emê pêşî du hevokên gelek sade binivîsînin: 1) Destmala Sînemê sor e.

63

2) Sola Azad reş e. Hevokên (1) û (2), her yek ji wan, ji çar bêjeyan pêkhatiye. Ew jî ev in: Hevoka (1): destmal (navdêr, hevenav), Sînem (navdêr, serenav), sor (rengdêr), e (lêkera bûn ji bo kesê sêhem). Hevoka (2): sol (navdêr, hevenav), Azad (navdêr, serenav), reş (rengdêr), e (lêkera bûn ji bo kesê sêhem). Di hevoka (1) de navdêrê "destmal", ji ber ku mê ye, bi veqetandeka "a" hatiye veqetandin; yanê bingeha navdêr "destmal" e û ew tîpa "a", ku li dawiya bêjeyê hatiye veqetandeka mê ye, ji bo yekejimariyê ye û binavkirî ye. Lê belê bêjeya "Sînem" bi tîpa "ê" hatiye tewandin. Tewandin yan jî tewang babeteke din e û emê di gotareke din de li ser mijara tewangê rawestin. Veqetandek jî tê tewandin û emê piştî tewangê li ser wê jî rawestin. Niha em dixwazin tenê li ser veqetandekê gengeşiyê bikin. Di hevoka (2) de jî navdêrê "sol" avdêrekî mê ye û, ji lew re, ew jî bi veqetandeka "a" hatiye veqetandin. Gelo çima mamostayê me yî mezin Mîr Celadet Bedirxan ji vê yekê re "veqetandek" gotiye? Wî bêjeya "veqetandek" bi kar aniye, ji ber ku di hevoka (1) de "desmala Sînemê" ji nav hemû destmalên ku li ser rûyê cîhanê hene hatiye veqetandin û me xwestiye em bêjin, ku ew destmal ya Sînemê ye û ne ya kesekî din e. Di hevoka (2) de jî bêjeya "sol" wisa hatiye veqetandin û me xwestiye em bêjin, ku ew "sol" ya Azad e û ne ya kesekî din e. Gava bêjeya ku tê veqetandin nêr be, hîngê veqetandeka nêr tê bikaranîn. Nimûne: 3) Hevalê Sînemê diçe Wanê. Ji ber ku mebesta me ji navdêrê "heval" kurikek e, ji lew re ew nêr e. Ji hêla mêjer û naskirinê de ew yekejimar û binavkirî ye; û wisa bi veqetandeka "ê" hatiye veqetandin. Yanê me xwestiye em bêjin, ku ew heval yê Sînemê ye û ne yê kesekî din e. Heke mebesta me ji "hevlal" keçikek be, emê bêjin: 4) Hevala Sînemê diçe Wanê.

64

Gava bêjeya ku tê veqetandin bi dengdêrekê biqede, hîngê dîsa li gor zayendê xwe tê veqetandin. Lê belê, ji ber ku du dengdêr di bêjeyê de digihin hev, tîpeke kelijandinê dikeve navbera herdu dengdêran. Nimûne: 5) Birayê Sînemê diçe Wanê. Ji ber ku bêjeya "bira" nêr e, dîsa bi tîpa "ê" hatiye veqetandin, lê belê ji bo kelijandinê tîpa "y" ketiye navbera herdu dengdêran. Gav bêjeya ku tê veqetandin gelejimar be, hîngê ji bo herdu zayendan - yanê nêr dibe yan mê dibe - veqetandeka "ên" tê bikaranîn. Nimûne: 6) Xwîşkên Sînemê diçin Amedê. 7) Birayên Sînemê diçin Amedê. Em di hevokên (6) û (7) de dibînin, ku bêjeyên "xwîşk" û "bira" di gelejimariyê de - tevî ku yek mê û yek nêr e - herdu jî bi veqetandeka "ên" hatine veqetandin. Ji bo bêjeya "bira" tîpa "y" ya kelijandinê hatiye bikaranîn. Gava ew navdêrê ku tê veqetandin nebinavkirî be, hîngê em hevokên (1) heya (7) bi vî awayî dibêjin: 1N) Destmaleke Sînemê sor e. 2N) Soleke Azad reş e. 3N) Hevalekî Sînemê diçe Wanê. 4N) Hevaleke Sînemê diçe Wanê. 5N) Birayê Sînemê diçe Wanê. 6N) Xwîşkine Sînemê diçin Amedê. 7N) Birayine Sînemê diçin Amedê Ka em dîsa vegerin ser hevoka pêşîn û bêjin, ku ne tenê destmaleke Sînemê heye, lê belê destmalên wê pir in û yek ji wan bi rengê sor e. Gava em bixwazin ji nav hemû destmalên Sînemê tenê ewa sor veqetînin, hîngê em neçar dimînin, ku bêjaya destmal du caran veqetînin. Carekê, ku ew destmal ya Sînemê ye û cara din, ku ew destmal ya sor e û ne yeke din e. Nimûne:

65

11) Destmala Sînemê a sor di girîfana Gurgîn de ye. Em dibînin, ku destmal du caran hatiye veqetandin. Li cihê ku em bêjin, Destmala Sînemê, destmala sor di girîfana Gurgîn de ye, me bi awayê hevoka (11) gotiye, daku em bêjeya "destmal " dubare nekin. Yanê ew veqetandeka "a " ya ku di hevoka (11) de di navbera bêjeya "Sînemê" û bêjeya "sor" de bi şêweyekî serbixwe hatiye nivîsandin, careke din bêjeya "destmal" vediqetîne. Ji lew re, divêt ev veqetandek hergav wek ya pêşîn be. Heke ya pêşîn mê be, binavkirî be û yekejimar be, hîngê divêt ev jî mê, binavkirî û yekejimar be. Heke ya pêşîn nêr, binavkirî û yekejimar be, divêt eva din jî wisa be. Yên ku giramêrê nizanin, di vir de dikevin şaşîtiyan û veqetandeka duwem û, heke hebe ya sêhem, ji aliyê zayend, mêjer û naskirinê de, ne li gor ya yekem dinivîsînin. Bi sedema hatina veqetandeka duwem wek bêjeyeke serbixwe mamostayê mezin Mîr Celadet Bedirxan veqetandek ji birên qisetê, yanê ji texlîtên bêjeyan hejmartiye. Ew dibêje: Di zimanê me de birên qisetê deh in: navdêr, veqetandek, rengdêr, pronav, lêker, jimarnav, hoker, daçek, gihanek û baneşan. Wî nîşanên tewangê nexistine nav birên qisetê, ji ber ku tewandin aksiyonek e û wisa jî nîşanên tewangê ji texlîtên bêjeyan nayên hejmartin. Lê belê ka em gengeşiya xwe li ser veqetandekê berdewam bikin. Gava em bêjin, 12) Destmala Sînemê ya sor di girîfana Gurgîn de ye, hîngê ev hevoka me rewa ye, ji ber ku me her taybetiyeke veqetandekê parastiye û me tenê tîpa "y" xistiye pêşiya veqetandeka duwem, daku hevoka me di warê ahengiyê de xweştir bibe. Lê ev ne merc e, ev vedigere ser nazikiya nivîskar. Yanê heke bêjeya berî veqetandeka serbixwe bi dengdêrekê biqede (li vir bêjeya "Sînemê"), mirov dikare ji bo ahengiyê tîpa "y" têxe pêş veqetandekê. Hin kes hene bi gelemperî tîpa "y" dixin pêşiya veqetandeka serbixwe. Lê belê bi dîtina me, heke em nivîsandina tîpa "y" li gor bêjeya pêş veqetandekê bikarbînin baştir e. Ka vê carê em hevokên (2) heya (5) wisa binivîsînin, ku navdêr

66

du caran bê veqetandin: 2D) Sola Azad a reş çiriya. 3D) Hevalekî Sînemê yî jîr diçe Wanê. 4D) Hevaleke Sînemê ye çeleng diçe Wanê. 5D) Birayê Sînemê yê mezin diçe Wanê. Hevokên (6) û (7), li gor Mîr Celadet Bedirxan, divêt bi vî awayî bin: 6D) Xwîşkine Sînemê ên ji dayîkeke din diçin Amedê. 7D) Birayine Sînemê ên ji dayîkeke din diçin Amedê. Wek me li jor jî got, em dikarin li vir jî, ji bo ahengiyê, tîpa "y" têxin pêşiya veqetandeka duwem û bêjin: 6.1D) Xwîşkine Sînemê yên ji dayîkeke din diçin Amedê. 7.1D) Birayine Sînemê yên ji dayîkeke din diçin Amedê. Lê belê, em li vir dibînin, ku veqetandeka duwem taybetiya xwe neparast. Ew cara pêşîn nebinavkirî ye û cara duwem binavkirî hatiye nivîsandin. Bê guman, gava hin xwîşk û birayên Sînemê cara pêşîn tên veqetandin, em dikarin bêjin, ku êdî ew bi me hatin nasandin û ji ber wilo em dikarin wan cara duwem wek binavkirî veqetînin. Lê belê, heke em bixwazin bi her awayî xwîşk û birayên Sînemê nebinavkirî bihêlin, divêt em bi awayekî din bikin. Ka pêşî em hinekê li veqetandeka nebinavkirî ya ji bo gelejimariyê bikolin û bipirsin gelo ew ji kû hatiye? Gava em dibêjin: 6.2) Kurdin hene bi zimanê xwe napeyivin. Em ji aliyê giramêrê de dibêjin, ku bêjeya "Kurd" li vir nebinavkirî û gelejimar hatiye û em parkîta "in", ku bi bêjeya "Kurd" ve hatiye nivîsandin wek nîşana nebinavkirinê dihejmêrin. Ev rast e, lê belê, ev hevoka me di bingehê de bi vî awayî ye: 6.2.0) Hin Kurd hene bi zimanê xwe napeyivin. Em dibînin, ku nîşana nebinavkirinê "in" di bingehê de ji

67

pronavê nebinavkirî "hin" hatiye. Tîpa "h" ji pronav hatiye avêtin û herdu tîpên "in" wek parkît hatine paş navdêr. Niha gava em dîsa li hevokên (6.1D) û (7.1D) temaşe bikin, em dibînin, ku navdêrên "xwîşk" û "bira" nebinavkirî û gelejimar hatine û bi ser de jî hatine veqetandin. Yanê hevokên (6N) û (7N) di bingehê de bi vî awayî ne: 6.0N) Hin xwîşkên Sînemê diçin Amedê. 7.0N) Hin birayên Sînemê diçin Amedê. Piştî vê lêkolîna biçûk, em vegerin ser hevokên (6.1D) û (7.1D) û hewl bidin, wan bi her awayî, yanê veqetandina duwem jî nebinavkirî bikin, emê bêjin: 6.2D) Xwîşkine Sînemê hine ji dayîkeke din diçin Amedê. 7.2D) Birayine Sînemê hine ji dayîkeke din diçin Amedê. Em dibînin, ku me di veqetandina duwem de pronavê nebinavkirî "hin" bikaranî. Belê wisa ye. Divêt em ji aliyê giramêrê de veqetandina duwem wek pronavê rêlatîv bibînin. Niha em herin ser aliyekî din yê vê mijarê. Mîr Celadet Bedirxan li ser veqetandeka cara duwem, wek nimûne gotiye, ku ew di pêşiya rengdêran de tê; wek nimûneya me hevoka (11), ku veqetandeka "a" di pêşiya rengdêrê "sor" de hatiye. Lê belê, veqetandeka duwem dikare bikeve pêşiya navdêr jî. Nimûne: 13) Kongireya neteweyî a Kurdistan. Heke em dîsa ji bo ahengiyê tîpa "y" têxin pêşîya veqetandeka "a" hîngê hevoka me dibe: 14) Kongireya neteweyî ya Kurdistan. Li gor qeyda kurtahî û sivikahiyê, em dikarin vê hevokê bi vî awayî jî binivîsînin: 15) Kongira netewî ya Kurdistan. Heke em bixwazin "Kongira netewî ya Kurdistan" wek sernivîs binivîsînin, hîngê em dikarin bi vî awayî jî bêjin:

68

16) Kongira Netewî ya Kurdistan. Ev her çar hevok jî, ji aliyê giramêrê de, rewa û gengaz in. Em dikarin navê kongirê gişt bi tîpên gir jî binivîsînin. Ji hêla din ve, em dikarin tenê bêjeya "kongireya" sivik bikin û bêjeya "neteweyî" sivik nekin; ev jî rewa û gengaz e, yanê bi awayê: 17) Kongira Neteweyî ya Kurdistan. Lê belê hevokên wek(nimûne ji hin rojnameyan): ".rîşên Emerîkayê ya li dijî Afganistanê berdewam dikinت""Bernameya Netewiya xwe dîsa di ber çavan re derbas bikin." "اi ferq di navbera zimanê dayikê û zimanê bingehîn a civakê de heye?" Bi ti awayî ne rast û durist in. Di hevoka pêşîn de, ji ber ku bêjeya "تrişên" bi gelejimarî hatiye, hîngê veqetandeka duwem jî, ku rola pronavê rêlativ biriye, divêt ew jî bi gelejimarî bê gotin, yanê hevok bibe "تrîş ên Emerîkayê yên li dijî Afganistanê berdewam dikin". Di hevoka duwem de veqetandeka duwem bi bêjeya "Netewî" ve hatiye nivîsandin. Lê belê, divêt bêjeya "bername" bê veqetandin û ne bêjeya "netewî", yanê veqetandeka duwem vedigere ser bêjeya "bername" û ji lew re nabe ku ew bi bêjeya "netewî" ve bê nivîsandin. Hevoka duwem divêt bi vî awayî be "Bernameya netewî ya xwe dîsa di ber çavan re derbas bikin". Hevoka sêhem jî ne durist e. Gelo di hevoka sêhem de veqetandeka duwem "a" ya ku di navbera bêjeyên "bingehîn" û "civakê" de hatiye vediger ser kîjan bêjeyê, yanê divêt ew kîjan navdêrî veqetîne? Bê guman, ew vedigere ser navdêrê "ziman" û divêt wek veqetandeka duwem bêjeya "ziman veqetîne. Lê belê "ziman" bêjeyeke nêr e û bi rastî jî cara yekem bi veqetandeka "ê", ya ji bo zayendê nêr, hatiye veqetandin. Cara din veqetandeka "a", ya ku ji bo zayendê mê ye, hatiye nivîsandin. Ev ne rast û durist e. Ya rast ew e, ku cara duwem jî veqetandeka " ê " bê nivîsandin û hevok bibe " اi ferq di navbera zimanê dayikê û zimanê bingehîn ê civakê de heye?". Li dawiya vê gengeşiyê, ka em bala xwe bidin vê hevokê jî:

69

18) Destmala keça xwîşka Zîna Temo ya xweşik winda bû. Gelo di vê hevokê de çi yan kî xweşik e? Gelo "destmal" xweşik e? Yan "keç" xweşik e? Yan "xwîşk" xweşik e? Yan "Zîn" xweşik e? Bê guman, heke em wisa, wek li jor hatiye binivîsînin, bi rastî jî ne diyar e, ka çi yan kî xweşik e?. Hevokeke bi vî rengî ne yekwate ye û ji lew re, divêt ew bi awayekî din bê nivîsandin. Heke em bixwazin destmalê xweşik bikin, divêt em bêjin: 19) Destmala xweşik ya keça xwîşka Zîna Temo winda bû. Heke em bixwazin keçikê xweşik bikin, divêt em bêjin: 20) Destmala keça xweşik ya xwîşka Zîna Temo winda bû. Heke em bixwazin xwîşkê xweşik bikin, divêt em bêjin: 21) Destmala keça xwîşka xweşik ya Zîna Temo winda bû. Heke em bixwazin Zînê xweşik bikin, divêt em bêjin: 22) Destmala keça xwîşka Zîna xweşik ya (mala) Temo winda bû.

Ronîkirinek li ser zimanê Dr.Mihemed Salihê Cuma

Keça Kurd Di pirtûka "Kurd rûnkirin û dîtin - Kurd neviyên Mîdiyan" Nivîsîna V.F.Mînoriskî Min ev gotara ha li destpêka sala 1996ê nivîsî bû, û ta niha min ew belav nekiriye. Li destpêkê ez ji hêja Dr. Mihemed Salihî dipirsim, erê ev zimanê ku ew pê dinivîsê, li kîjan devera Kurdistanê miletê kurd bi kar tînê? Ez di wê baweriyê de me, ku li ti deveran bi kar nehatîye. Zimanek dema ku li ser zimanê ti devokan û li ti

70

deveran bi kar nehatibê, nabê ku nivîskarekî weke Dr. Mihemedsalihî ji mejiyê xwe vê rêbaza şaş bi kar bînê, ya ku berûvajî rêzimana kurmanciyê ye. Dema ew binivîsê, ku wî bixwe, ango Dr. Cuma ev pertoka ha daye wergerandin, tê wê wateyê ku ne wî wergerandiye û ne jî nivîsîye; yê ku wergerandiye mirovekî dî ye; ji bendên rêzimana kurmancî weha ronî dikin. Daye wergerandin, nayê wateya wergerandin. eger me lêkerê da kirin heye, erê ka lêkerê kirin li ku ma û ji غbo çi bi kar bînin.Min li rojekê karê xwe kir û li rojeke dê min ew karê xwe bi karkerekî da kirin. Erê ka Dr. ê çawe van du rengên lêkeran ji hev cuda bikê? Wa diyare ku li rex Dr. Cumayî cuda kirin nîne; ez karê xwe bikim, an jî bi kesekî dî bidim kirin, her wate yeke... Di zimanê me de, du rengê lêkeran hene: 1- Mirov bi xwe bi karekî radibe, û lêkerê wî jî bi vî rengî tê gotin û nivîsîn: Mirovekî karek kir, deriyek çêkir, mirovek kuşt, mala xwe ji gund barkir, nameyek xwend, bîrek ji xwe re kola,... 2- Mirov karekî dide kirin; bi xwe nake, lê bi kesekî dî dide kirin. :bi vî rengê xwarê tê gotin û nivîsîn غ Xelo nizanê deriyan çêke, ji ber wê jî deriyê xwe li rex necarî daye çêkirin. Zoro bi xwe pismamê xwe ne kuştiye, lê bi kesekî dî daye kuştin. Axayî mala gundiyekî xwe pê da barkirin; axê mala xwe bar nekiriye, lê mala gundiyê xwe pê daye barkirin. Ango axayî bi zora xwe mala wî mirovî da barkirin. Dektor di çinîna tevna ziman de şaş çû ye, veguhestina lêkeran(pîşikan) ne sasikar bikar aniye û ji ber vê yekê angoya hevokan bi mebesta ku ew dixwazê na de. Di destpêka pêşgotina xwe de dibêjê: ( xwendevanên hêja! Vaye ez ji bona destên we vê....didim danîn) Dektor dixwazê bibêjê, di nav destên we de dideynim. Lê weke ku dektor lêker nivîsiye, angoya(dideynim) nade. Ji ber ku di kurmancî de lêker bi rengê veguhestina xwe wate didê. غ bi wî rengê ku dektor nivîsiye(didim danîn) wateya (dideynim) nadê. .di mîneka xwarê de ezê ronî bikim غKurê min her car barê dewara xwe girandikê, lê ez wî barê giran pê didim danîn ; ez zor lê dikim ku wî barê giran deyne. Li vir yê

71

ku bar dide danîn ezim, lê yê ku bar dideyne kurê min e. Min bar da danîn, lê min ne danî; kurê min ew danî. Di birka şeşê de, ji rûpelê yekê dibêjê: ( Gava mero vê Nivîstoka bo herdû beşên wê ve ji xwe re dide xwendin) Dektor dixwazê bêjê, mirov ji xwe re dixwênê. Lê rengê ku wî lêker veguhestiye, wateyeke ne wek mebesta ew dixwazê, didê. Ji ber ku( didim xwendin) wateya dixwênim nade. Mînek: Xelîl ne xwendiye..Xelîl kurê xwe didê xwendin. Nameyek ji Xelîl re hatiye, ew nizanê bixwênê, bi kurê xwe dide xwendin; yê ku namê dide xwendin Xelîl e û yê namê dixwênê kurê Xelîl e. Di birka didoyê de ji rûpelê duwazdehê dektor dibêjê: (...rêzên çiyayî...rast ji jor ber bi jêr de hevdû didin girtin) û li gelek cihan bi rengê(didin girtin) nivîsiye..Di baweriya min de eva ha şaşiyeke mezin e, ji ber ku kurmanc dibêjin: Gundiyên me li rex polîsan gilehê hev dikin û hevdû didin girtin. Lê çiya bi xwe nikarin gilehê hev bikin û hevûdû bidin girtin. Sedema vê ye ku mebesta Dektor dixwazê nade. Dektor di dilê xwe de mebestekê dixwazê, lê rengê ew dinivîsê wateyeke dî didê. Di destpêka rûpelê not û çarê de dektor dibêjê: ( wî ev peyva hanê...her û her dida vegerandin), mebesta dektor bi wateya ku wî ew peyv divegerand. Ji bo ronîkirinê: Kurê Azadî dixwend, غ ji bo ku di xwendina xwe de serbest bê, bavê wî dersa kurê xwe çend caran pê dida vegerandin... Kurê Xelo her car tiştek dikirî, lê bavê wî pê dida vegerandin. Yê ku xwendin û tiştan dide vegerandin bav e, lê yê ku divegerîne kur e. Di rûpelê not û çarê de dibêjê: (...ya ku min ew bi herdu çavan dane dîtin) Di zimanê me de, bi vî rengê ha û ji çav re nayê gotin; ji ber ku, ew nikarê ji çav re bibêjê weha bike, an jî bibîne. غ ya rast divîbû Dektor bigota, min ew bi herdu çavan dît. Li destpêka rûpelê çardehê dibêjê : (…berê xwe ber bi jêrî rojavayî de didin dan) Li dawiya movika

72

didoyê ji rûpelê sih û didoyê dibêjê : (…ji ber vê jî biryar bi pêrabûnên sipahî dijî wan date dan) Ango biryar pê da. Dektor di rûpelê not û didoyê de careke dî dibêjê: (...dikare li ber xwe bide dan). اima du car dan? Pêwistî bi dana didoyê nîne; divîbû bigota, dikare li ber xwe bide. Di kurmancî de ev rêbaza veguhestinê nîne, ji ber ku pêwistî bi (dan)eke tenê heye û (dan) a didoyê dihêlê şêwe û naverok biherivin û hevok jî bi vî rengî weke şiva bikelem berçav dikeve. Bêjeyên zimanî li gelek cihan bi angoya xwe nehatine û ji ber vê yekê jî wateya hevokan li hev gencilî û ne roşin e. Mînek jî ji bo vê yekê: Li destpêka rûpelê didoyê ji pêşgotinê, têde dibîjê: ((Weha rûpelekî tarîyî veşartî…li ser mêjûwa kurdîyî poşandî de ji ber çavên mero tête dutakirin…) Rûpelekî tarî î veşartî û di nav mîjoyeke poşandî de, bi xwe duta ye û eger li ber çavên me duta jî bû, hingê dibe çarta..Ango rûpelê tarî, tarîtir dibe û poşandî jî dimîne. Gerek bû dektor bida xuyakirin ku (Mînoriskî) pêçên dîrokê ji hev vekirine û ew rûpelên tarî rehnî kirine. Her di wê movikê de dibêjê: (Rûpelên poşandî li ser mêjûwa me dayite hilandin) Di baweriya min de rûpelên poşandî ji nav mêjo nayêne hilandin û avêtin…Rûpelên poşandî, gereke bêne vêvirandin, ne ku bêne avêtin…Kurd dibêjin: Wê xwarina poşandî, bivêvire; serpoşê ji ser beroşa poşandî (nixumandî) hilîn. غ bi vî rengî beroş vêvirî dimînê. Ango li beramberî poşandin, vêvirandin e. Di movika dawî de, ji rûpelê pazdehê Dektor dibêjê: (Ger ku bixwazin da ku em li welatê kurdan de di destpêkirina mêjûwê de lê bêtin gerandin, li ser me de divê…) Bi rastî ez nizanim, ka çawe em dê li nav wî welatî bêne gerandin!? Em nayîne gerandin, lê divê em li nav dîroka vî welatî bigerin û vekolin.. Ji destpêka derîyê didoyê, ji rûpelê 25 ê Dektor dibêjê: (Nivîsvanên kilasîkî navên pir didin anîn, yên ku ew bi rengêkî pir hûr nala peyva(Kurd) têtin derketin gava ku ew li ser xaka kurdistana niha de didin peyivandin) Bikaranîna şaş, ya lêker û gotinên ne li cihê wateya mebest bi kar anîne, hiştiye ku hewravek bigre ser banê naverokê û

73

têgihiştin dijwar dibe. Dektor dixwazê bêjê: Nivîskarên kilasîkî di lêkolînên xwe de, gava li ser Kurdistana ku îro mebest e nivîsine, gelek nav û bêjeyên wek bêjeya (Kurd) bilêv kirine. Di rûpelê 107 ê de, careke dî Dektor Mihemed Salih dibêjê: (Li vê derê de ez dikarim ji bona nava serê xwe bidim xistin, bê ku dîdar çend bêqam nava gundên Ermenîyan de…bi tirs û lerz bû) Dektor dixwazê bêjê: Li vê derê ez dikarim bê dîtin bizanim ka di gundên Ermenîyan de çi dîmenekî bi tirs û hovî hebû. Dema dibêjê(..ji bona nava serê xwe bidim xistin). Bi rastî ez nizanim çima ji bona nava serê xwe û wê çi di nava serê xwe de bikê!? Ez dibînim ku ev hevoka ha wateya mebest nade û bi rêzkirina van bêjeyan di vê hevokê de, wateya wêneyek di mejî de dide, lê ne wek Dektor dixwaze, hem jî çêja hevôkê bi vî rengî nayê daqurtandin.

end gotin li ser nîşana ayendê

Mustefa Reşîd mrechid@eposte.de Bi dîtina me awayê bikaranîn û nivîsandina nîşana dema ayendê(paşerojê) di vekîtê de hên nehatiye standardkirin. Daku em vê mijarê ronahî bikin, ka em wek nimûne bêjin: "Azad dike biçe Wanê". Ev hevoka me di ayendê de bi gelek şêweyan tê bikaranîn û nivîsandin: 1) Azadê biçe Wanê 2) Azad ê biçe Wanê 3- Azad dê biçe Wanê 4) Azad yê biçe Wanê 5) Azad wê biçe Wanê.

74

Bi rastî jî mirov di pexşanê de rastî van hemû şêweyan tê. Em dikarin bêjin, ku hema naveroka hevokên (1) heya (5) mîna hev e û xwendevan, yan jî guhdar ji van hevokan yek wateyê têdigihîne; ew jî ew e, ku "Azad dike di dema ayendê de biçe Wanê". Gelo kîjan hevok ji bo zimanê standard ya here baş e?. Em niha dixwazin li bersiva vê pirsê hinekê bikolin. Di hevoka (1) de nîşana ayendê bi navdêr ve hatiye nivîsandin û di hevokên (2) heya (5) de ev nîşana ayendê wek bêjeyeke serbixwe hatiye nivîsandin. Cudahiya hevokên (3) heya (5) ji ya (2) ew e, ku tîpeke dengdar (di hevoka sisiyan de tîpa "d") yan jî nîvdengdêr (di hevoka çaran de tîpa "y", di hevoka pêncan de tîpa "w") ketiye pêşiya nîşana ayendê. sedema bikaranîna tîpekê di pêşiya dengdêra "ê" de (nîşana ayendê) ew e, ku di zimanê me de bêjeyên bi dengdêran dest pêdikin - ji bilî dengdêra "a" - gelek kêm in û Kurd bi gelemperî (em bi mecazî dibêjin) ji vê yekê direvin. Ji lew re, gava em li mijara nivîsandina tîpekê di pêşiya "ê" de, wek pirs û mijareke cihê temaşe bikin û wê niha bidin aliyekî, hîngê hevokên (2) heya (5) di wî warî de mîna hev in, ku nîşana dema ayendê wek bêjeyeke serbixwe hatiye nivîsandin. Loma em dixwazin gengeşiya xwe tenê li ser pirsa "gelo divêt nîşana ayendê bi navdêr ve yan serbixwe bê nivîsandin?" bikin. Ji ber wê, emê tenê hevokên (1) û (2) bi hev re bipîvin û bidin hember hev. Ka em pêşî herdu hevokan li gor kîtan binivîsînin: 1) A-za-dê bi-çe Wa-nê. 2) A-zad ê bi-çe Wa-nê. Bê guman, herdu hevok di ahengiyê de jî gelek ji hev cuda ne. Hevoka pêşîn nerm derbas dibe û dengê tîpa "ê"(nîşana ayendê) ji tîpên din nayê cudakirin, lê di hevoka (2) de em piştî bêjeya "Azad" hinekê radiwestin û dengdariyeke bêtir didin tîpa "ê". Di herdu hevokan de jî kît nayên şikestin; ev jî gelek girîng e. Ji ber ku herdu hevok kurt in û navdêrê "Azad" nêr e, ti serêşî di xwendinê de peyda nabe û çiqas yê guhdar ji herdiyan fêhmbike jî - tevî nermbûna hevoka (1) - hevoka (2) hên baştir tê fêhmkirin. Ka em hevokê hinekê dirêj bikin û li cihê navdêrê nêr (li vir "Azad") navdêrekî mê (sînem) bi kar bînin.

75

1.1) sînemê roja pêncşemê bi birayê xwe re yê bi navê Remo û bi hevala xwe re ya bi navê Gulşîn biçe Wanê. 2.2) sînem ê roja pêncşemê bi birayê xwe re yê bi navê Remo û bi hevala xwe re ya bi navê Gulşîn biçe Wanê. Dîsa em ji herdu hevokan baş fêhmdikin û di warê giramêrê de herdu jî xwe diparêzin. Lê ka em tiştekî din bikin. Ka em di herdu hevokan de du bêjeyan biguhêrin û em li cihê "biçe Wanê" hema "nan xwar" binivîsînin. Hîngê hevok bi vî awayî dibin: 1.11) sînemê roja pêncşemê bi birayê xwe re yê bi navê Remo û bi hevala xwe re ya bi navê Gulşîn nan xwar. 2.22) sînem ê roja pêncşemê bi birayê xwe re yê bi navê Remo û bi hevala xwe re ya bi navê Gulşîn nan xwar. Niha em dibînin, ku hevoka (1.11) xwe ragirt, lê belê maneyeke din stand. Di warê giramêrê de, li gor maneya nû hevok gelek rast û durist e. Li vir tîpa "ê", ku bi navdêrê "sînem" ve hatiye nivîsandin roleke din stand û bû nîşana tewangê. Ev jî li gor raweya êrgetiv ya zimanê me, ku di dema borî de bi lêkerên gerguhêz (transitiv) re kirar (subjekt) tê tewandin, gelek rast û durist e. Lê belê çi bi serê hevoka (1.22) hat?. Em dibînin, ku ew ji aliyê giramêrê ve ji hev ket û tîpa "ê" ku nîşana ayendê ye rola xwe neguhert û nebû nîşana tewangê. Daku wisa bibe, divêt tîpa "ê" bi navdêrê "sînem" ve bê nivîsandin û hîngê herdu hevok ji sedî sed wek hev dibin û ti cudahî di navbera wan de namîne. Ev tê çi maneyê? Ev tê wê maneyê, ku gava em hevoka (1.11) ji "sînemê" heya "Gulşînê" dixwînin, em di maneya wê de hên nizanin, ka gelo sînem dixwaze di ayendê de tiştekî bike yan biçe cihekî, yan jî mebest jê ew e, ku sînem hatiye tewandin, ji ber ku wê di dema borî de tiştek kiriye. Yanê ev hevoka me, heya em digihînin navê Gulşînê ne yekwate ye. Yê xwendevan û yê guhdar heya ku digihe bêjeya "Gulşîn" hên jî nizane kîjan çalakî ji sînemê destpêdike û kîjan dem e. Gelo ayend e yan dema borî ye?!. Bi vajayî wê, gava em di hevoka (2.22) de Navê "sînem" û tîpa "ê" dixwînin, hîngê em yekser dizanin, ku dema lêkerê ayend e û nabe ku li dawiya hevokê tiştekî wek "nan xwar" were. Wisa em gihîştin wê encamê, ku gava kirar(subjekt) navdêr be, hîngê awayê nivîsandina nîşana ayendê, wek bêjeke serbixwe, awayê herî rast û durist e. Ev encam heya niha gelek baş e. Lê belê bi pronav(cînav) re

76

çawa ye? Gava em navdêrê "Azad" di hevoka (1) de wek kirar(subjekt) bi pronav binimînin, hîngê herdu hevokên (1) û (2) bi vî awayî tên nivîsandin: 1P) Ewê biçe Wanê. 2P) Ew ê biçe Wanê. Ka em dîsa herdu hevokan li gor kîtan binivîsînin: 1P) E-wê bi-çe Wa-nê. 2P) Ew ê bi-çe Wa-nê. Em yekser dibînin, ku hevoka (2P) li guhê me gelek kovî tê. Lê belê, ka em dîsa jî, wek çawa bi navdêr re, bi pronav re jî, hevoka dirêj bi kar bînin. Hîngê: 1.1P) Ewê roja pêncşemê bi birayê xwe re yê bi navê Remo û bi hevala xwe re ya bi navê Gulşîn biçe Wanê. 2.2P) Ew ê roja pêncşemê bi birayê xwe re yê bi navê Remo û bi hevala xwe re ya bi navê Gulşîn biçe Wanê. Dîsa wek li jor, em ji herdu hevokan baş fêhmdikin û di warê giramêrê de herdu jî xwe radigirin û diparêzin. Careke din, wek li jor, emê dawiya hevokê biguhêrin û hevokan dîsa binivîsînin: 1.11P) Ewê roja pêncşemê bi birayê xwe re yê bi navê Remo û bi hevala xwe re ya bi navê Gulşîn nan xwar. 2.22P) Ew ê roja pêncşemê bi birayê xwe re yê bi navê Remo û bi hevala xwe re ya bi navê Gulşîn nan xwar. Niha em li pêşiya rewşeke nû ne. Belê hin Kurd hene, li cihê pronavê kesê sêhem yê tewandî "wê" şêweyê "ewê" bi kar tînin. Lê li gor zimanê standard ev pronav bi şêweyê "wê" hatiye çespandin. Ji lew re, divêt em awayê "ewê" di vê mijarê de bidin aliyekî, ji ber ku ev babeteke din e. Hîngê li gor zimanê standard herdu hevokên me (1.11p) û (2.22P) ji aliyê giramêrê ve ji hev dikevin. Yanê heke di dawiya hevokê de beşê "nan xwar" hebe, hîngê divêt hevok bi vî awayî bin: 2.11P) Wê roja pêncşemê bi birayê xwe re yê bi navê Remo û bi

77

hevala xwe re ya bi navê Gulşîn nan xwar. 2.22P) Wê ê roja pêncşemê bi birayê xwe re yê bi navê Remo û bi hevala xwe re ya bi navê Gulşîn nan xwar. Hevoka (2.11P) bi maneya nû rast û durist e, lê belê hevoka (2.22P) em çawa bikin jî, ji aliyê giramêrê ve sererast nabe. Em dibînin, ku bi pronav re vê carê hevoka pêşîn yekwate ye û hevoka duwem nikare xwe ragire. Tenê gava em nîşana ayendê ji hevokê bavêjin ew durist dibe. Lê belê, hîngê dîsa ew û hevoka (2.11P) ji sedî sed wek hev dibin. Yanê bi pronav re şêweyê herî baş û durist ev e: 1P) Ewê biçe Wanê. Encama dawî: Bi dîtina me, şêweyê herî baş û durist ew e, gava kirar navdêr be, hîngê divêt nîşana ayendê, cihê(cuda) bê nivîsandin, lê belê bi pronav re, baştir e, ku bi hev ve bên nivîsandin. Bi pronav re hevok maneyeke din nastîne. serinc: Bê guman, mirov dikare hem bi navdêr û hem bi pronav re jî nîşana ayendê ji wan bi "apostrof" biqetîne; yanê bi awayê: 1) Azad'ê biçe Wanê. 1P) Ew'ê biçe Wanê. Lê belê ev vedigere ser biryara Akademiya zimanê kurdî.

Kurtahî di veqetandin û tewangê de

Mustefa Reşîd mrechid@eposte.de Em berî niha li ser mijara kelijandinê rawestiyabûn. Me gotibû, ku kelijandin ew diyarde ye, gava du tîpên dengdêr di peyvekê de

78

tên pey hev, hîngê bi gelemperî tîpa „y“ dikeve navbera wan herdu dengdêran û di hin bêjeyan de tîpa „w“ û di hin bêjeyên din de jî tîpa „h“ dikarin vê rolê bilîzin. Ji hêla din ve, me hin awarteyên vê qeydê jî dabûn xuyakirin, ku hin caran, tevî hatina du tîpên dengdêr li pey hev, tîpa kelijandinê ne pêwîst e. Girêdayî vê mijara kelijandinê, em dixwazin hinekê li ser qeyda kurtahî yan jî sivikahiyê, bi taybetî di veqetandin û tewangê de, rawestin. Gava bêjeyek ku bi tîpeke dengdêr diqede tê vediqetandin yan jî tewandin, hîngê wek akam, du tîpên dengdêr tên pey hev û ji lew re jî kelijandin pêktê(*). Ka dîsa, wek her car, em hin nimûneyan bidin, daku ev mijara me baş bê ronahîkirin. Nimûne: bêje - mamoste - pêşmerge - gerîlla - netewe - pile - mase - perde û hwd. Veqetandin-binavkirî: bêjeya pêşîn, bêjeyên zimanê kurdî, mamosteyê me, mamosteyên zimanê kurdî, pêşmergeyê dilêr, pêşmergeyên Kurdistan, gerîllayê hêja, gerîllayên Kurdistan, neteweya bindest, neteweyên bindest, pileya pêşîn, pileyên pêşîn, maseya mezin, maseyên mezin, perdeya bûkê, perdeyên wan. Veqetandin-nebinavkirî: bêjeyeke nû, bêjeyine nû, mamosteyekî jîr, mamosteyine jîr, pêşmergeyekî dilêr, pêşmergeyine dilêr, gerîllayekî çalak, gerîllayine çalak, neteweyeke bindest, neteweyine bindest, pileyeke bilind, pileyine bilind, maseyeke nizim, maseyine nizim, perdeyeke rengîn, perdeyine rengîn. Tewang-binavkirî: mana bêjeyê, mana bêjeyan, pergala mamoste(bê tewang), civîna mamosteyan, kincên pêşmerge(bê tewang), kincên pêşmergeyan, kincên gerîlla, kincên gerîllayan, rewşa neteweyê, koma neteweyan, kîjan pileyê?, kîjan pileyan?, li ser maseyê, li ser maseyan, li pişt perdeyê, li pişt perdeyan. Tewang-nebinavkirî:

79

mana bêjeyekê, mana bêjeyina, pergala mamosteyekî, pergala mamosteyina, kincên pêşmergeyekî, kincên pêşmergeyina, kincên gerîllayekî, kincên gerîllayina, pirsa neteweyekê, pirsa neteweyina, di pileyekê de, di pileyina de, li ser maseyekê, li ser maseyina, li pişt perdeyekê, li pişt perdeyina. Niha wek nimûne: Li cihê ku em di veqetandinê de dibêjin : mamosteyê me, mamosteyên zimanê kurdî, em bi kurtahî yan jî bi sivikahî dibêjin:mamostê me, mamostên zimanê kurdî û wisa di tewangê de, li cihê ku em dibêjin: civîna mamosteyan, kincên pêşmergeyan, em bi kurtahî dibêjin: civîna mamostan, kincên pêşmergan. Di veqetandina nebinavkirî de, li cihê ku em dibêjin: pêşmergeyekî dilêr, pêşmergeyine dilêr, em bi kurtahî dibêjin: pêşmergekî dilêr, pêşmergene dilêr û yên din jî wek van. Yanê kurtahî di bêjeyan de bi vî awayî pêktê: Tîpa dengdêr ya ku bêje pê diqede ji dawiya bêjeyê tê avêtin û ew bêje wisa tê veqetandin yan jî tewandin, wek ku ew tîp qet tine be. Wek awarteya vê qeydê, di gelejimariya nebinavkirî de kîta „yi“ ji bêjeyê tên avêtin. Gelo ev qeyda kurtahiyê herdem gengaz û rewa ye yan na? Ka em hewl bidin, hin nimûneyên li jor(tenê yên binavkirî) li gor qeyda kurtahiyê binivîsînin, hûngê divêt wisa be: Veqetandin bi kurtahî: bêja pêşîn, bêjên zimanê kurdî, mamostê me, mamostên zimanê kurdî, pêşmergê dilêr, pêşmergên Kurdistan, gerîllê hêja, gerîllen Kurdistan, netewa bindest, netewên bindest, pila pêşîn, pilên pêşîn, masa mezin, masên mezin, perda bûkê, perdên wan. Tewang bi kurtahî :

80

mana bêjê, mana bêjan, civîna mamostan, kincên pêşmergan, kincên gerîllan, rewşa netewê, koma netewan, kîjan pilê?,kîjan pilan, li ser masê, li ser masan, li pişt perdê, li pişt perdan Lê belê em dibînin, ku her kurtahiyek ne ewqas serkevtî ye û ji lew re jî ne rewa ye. Li cihê ku bi kurtahî awayê: mamostên zimanê kurdî, pêşmergên Kurdistan, netewa bindest, masa mezin , perda bûkê, civîna mamostan, kincên pêşmergan, koma netewan, li ser masê, li ser masan, li pişt perdê, li pişt perdan; di ziman de tên gotin û bikaranîn, lê kurtahiyên wek: bêja pêşîn, bêjên zimanê kurdî, gerîllên Kurdistan, pila pêşîn, pilên pêşîn, mana bêjê, mana bêjan, kincên gerîllan, kîjan pilê?, kîjan pilan nayên gotin yan jî nayên bikaranîn. Gelo çima di veqetandin û tewanga hin bêjeyan de kurtahî rewa ye û li guhê me xweş tê û di hinên din de ne wisa ye? Du sedemên vê diyardeyê hene: a) Bêje ji çend kîtan** pêktê? b) Bêje di ziman de çiqas naskirî ye? Bêjeyên ku ji du kîtan bêtir pêktên û bêjeyên ku di ziman de baş tên naskirin, qeyda kurtahiyê ji bo wan bêjeyan di veqetandin û tewangê de li guhê me xweş û kedî tê. Lê ew bêjeyên ku ji sê kîtan kêmtir pêktên û di ziman de hên ewqas baş nayên naskirin, kurtahiya wan jî li guhê me ne xweş û kovî tê. Di vî warî de peyva „netewe“ nimûneyek e, ku di navbera nivîskarên me de hergav guft û go li ser çêdibe. Gava kesek li gor qeyda kurtahiyê dibêje: „pirsa netewî“ yê din dibêje: ev ne rast e, divêt em bêjin: „pirsa neteweyî“. Tevî ku peyva „netewe“ ji sê kîtan pêktê, lê ew hên di zimanê gel de ne ewqas belavbûyî ye. Ji lew re, kurtahiya vê peyvê li guhê hin kesan kedî tê û li guhê hinên din kovî tê. Ka em bala xwe bidin van bêjeyan jî: çiya - derya - giya - peya û hwd. Veqetandin-binavkirî:

81

çiyayê bilind, deryaya dûr, giyayê çolê, peyayê hêja, çiyayên bilind, deryayên dûr, giyayên çolê, peyayên hêja û hwd. ( ji van tenê „peyê hêja, peyên hêja“ wek kurtahî di ziman de tên gotin) Veqetandin-nebinavkirî: çiyayekî bilind, çiyayine bilind, deryayeke dûr, deryayine dûr, giyayekî tal, giyayine tal, peyayekî hêja, peyayine hêja. (Kurtahî: çiyakî bilind, çiyane bilind, deryake dûr, deryane dûr, peyakî hêja, peyane hêja. Kurtahiya „giyakî tal“ û „giyane tal“ li guhê me hinekê kovî tê.) Tewang-binavkirî: li ser çiya(bê tewang), li ber deryayê, civandina giya(bê tewang), kesê peya(bê tewang), li ser çiyayan, li ber deryayan, civandina giyayan, lekê peyayan. (li vir jî tenê „lekê peyan“ wek kurtahî li guhê me kedî tê.) Tewang-nebinavkirî: li ser çiyayekî, li ser çiyayina, li ber deryayekê, li ber deryayina, tama giyayekî, tama giyayina, pêjna peyayekî, pêjna peyayina. (Kurtahî: „li ser çiyakî“ û „pêjna peyakî“ li guhê me kedî tên, lê ewên mayîn kovî ne.) Ji lew re, ka em dîsa bipirsin: Gelo kengê kurtahî gengaz û rewa ye? Gelo hema kîjan peyva li guhê kê xweş û kedî hat dikare qeyda kurtahiyê bikarbîne û li guhê kê ne xweş û kovî hat nabe ku kurtahiyê bikarbîne? Na xêr! Ji bo pêkanîna zimanekî standard divêt em qeyd û rêzikên vekîtê(îmlayê) deynin û çareyekê ji kurtahiyê re bibînin. Bi dîtina me, şêweyê kurtahiyê jî ji qeydên zimanê devkî hatiye. Heya ji me tê, divêt em di zimanê nivîskî de - bi gotineke din di pexşanê de - şêweyê temam; yanê peyvan bê kurtahî binivîsînin. Lê belê, di helbest û stranê de divêt kurtahî her rewa û serbest bimîne. -----------------------------------------------------------------------

82

-- *) Kurtahî ne tenê di veqetandin û tewangê de pêktê. Gav em ji navdêrekî ku bi dengdêrekê diqede rengdêrekî pêk bînin dîsa jî rê ji kelijandin û kurtahiyê re vedibe. Wek nimûne: Ji navdêre „netewe“ rengdêrê „neteweyî“ pêktê. Li vir jî bi kurtahî „netewî“ tê gotin. **) Kît ew beşê bêjeyê ye, ku bi carekê ji devê me derdikeve. Wek nimûne: Bêjeya „Kurdistan“ ji sê kîtan pêktê (Kur-dis-tan). Bêjeya „netewe“ jî ji sê kîtan pêktê (ne-te-we).

end gotin li ser diyardeya kelijandinê diاzimanê me de

Mustefa Reşîd Berî her tiştî, ka em bipirsin gelo „diyarde“ çi ye û „kelijandin“ çi ye? Wek bersiv em dikarin bêjin, ku „diyarde“ ji peyva „diyar“ hatiye û bi maneya „zahîre“ û „rûdan“ tê bikaranîn, wek nimûne ka em bêjin, ku dahatina berfê di zivistanê de diyardeyeke siruştî ye. Lê peyva „kelijandin“ têgihîştineke giramerê ye. Mebest jê ew e, ku gava du tîpên dengdêr di peyvekê de tên pey hev, hîngê li gor qeyda gelemper ya zimanê me tîpeke kelijandinê dikeve navbera wan herdu dengdêran, daku peyv bi hêsanî bê bilêvkirin. Ka em peyvên „siwar“ û „peya“ wek nimûne bigirin ber xwe. Gava em dibêjin „siwarê Hedban“, em siwarekî ji nav hemû siwarên din vediqetînîn. Ew jî ew kes e, yê ku li Hedban siwar bûye. Bi vî awayî, em bi veqetandeka „ê“, ya ji bo veqetandina nevdêrê nêr, yê binavkirî û yekejimar, em navdêr ji yên din cuda dikin. Ji ber ku peyva „peya“ jî navdêrekî nêr, yekejimar û binavkirî ye, divêt ew jî bi veqetandeka „ê“ ji nav peyayên din bê cudakirin. Lê belê, em dibêjin „peyayê qehreman“ û em vê carê, bi vî awayî, navdêrê nêr, binavkirî û yekejimar ji nav yên din vediqetînin. Em dibînin, ku peyva „peya“ jî, wek ya siwar, veqetandeka „ê“ standiye, lê belê, ji ber ku tîpa dawiyê ji peyva „peya“ ew jî wek veqetandeka „ê“ tîpeke dengêr e, hîngê tîpa

„y“ ketiyê navbera herdu tîpên dengdêr û ew ji hev cuda kirine. Ji vê diyardeya giramêrê re di zimanê me de em „kelijandin“ dibêjin. Yanê qeyda gelemper di zimanê me de ew e, ku gava du tîpên dengdêr di peyvekê de bên pey hev, hîngê tîpeke kelijandinê dikeve navbera wan. Wek tê zanîn, heyşt tîpên dengdêr di zimanê me de hene, ew jî ev in: a, e, ê, i, î, o, u, û Ji van heyşt dengdêran, dengdêrên (e, i, u) yên kurt in û yên mayîn jî dengdêrên dirêj in. Ji bo kelijandinê jî sê tîpên me hene, ku ew jî mîna nîvdengdêran têne dîtin. Ew jî ev in: y, w, h Bi dîtina me, pêwendiya dengdêran û ya nîvdengdêran (tîpên kelijandinê) bi vî awayê jêrîn e.

Qeyda gelemper ew e, ku gava du tîpên dengdêr tên pey hev, hîngê tîpa „y“ dikeve navbera herdu tîpên dengdêr û wisa bilêvkirina peyvê nerm dike. Lê di hin peyvan de tîpa „w“ û di hin peyvên din de jî tîpa „h“ dikarin vê rolê bilîzin. Piştî ku me kelijandin jî da naskirin, emê niha li hinek babet û aliyên vê mijarê bikolin. A) Kengê kelijandin merc e, kengê û bi kîjan nîvdengdêrê pêk tê? Hin zimanzanên me ji wê baweriyê ne, ku em di zimanê nivîskî

83

84

de tenê tîpa „y“ ji bo kelijandinê bikarbînin. Bê guman ev dîtina han ji bo hêsankirina giramêrê di cih de ye. Lê belê, divêt em li vir jî - wek pirsgirêka tîpa dubare - pêvajoyê dîrokî yê pêşveçûna zimanê devkî binasin û li ber çav bigirin. Daku em vê mijarê baş ronahî bikin, ka dîsa em hin nimûneyan bînin. Em bala xwe bidin van bêjeyên li xwarê: bêje- nimûne - awa - şêwe - bade - male - tilî - kanî - kebanî û hwd. (ji bo ku gotar dirêj nebe, emê tenê peyvên „bêje“ û „kanî“ bidin ber xwe) a) Veqetandin - binavkirî : bêjeya biyanî, bêjeyên biyanî, kaniya gund, kaniyên gund, ..... a1) Veqetandin - nebinavkirî : bêjeyeke biyanî, bêjeyine biyanî, kaniyeke gund, kaniyine gund, .... b) Tewang - binavkirî : mana bêjeyê, mana bêjeyan, ava kaniyê, ava kaniyan, ... b1) Tewang - nebinavkirî : mana bêjeyekê, mana bêjeyina, ava kaniyekê, ava kaniyina, ... Em dibînin, ku qeyda me ya gelemper - yanê bikaranîna tîpa „y“ ji bo kelijandinê - xwe di piraniya nimûne û babetan de radigire û diçespîne. Lê ka niha em li van nimûneyên jêr jî temşe bikin: I. rû - co - xwesû - aro - bano - Xwedê û hwd. Gelo „rûyê min“ yan „rûwê min“ yan jî „riwê min“ rast e? Gelo „xwesûya wî“ yan „xwesûwa wî“ yan jî „xwesiwa wî“ rast e? Gelo „banoya çeleng“ yan „banowa çeleng“ rast e? Gelo „Xwedêyo!“ yan „Xwedêwo!“ rast e? II. ava - şîn - mezin - perwerde û hwd. Gelo „avahî“ yan „avayî“ tê gotin? Gelo „şînahî“ yan „şînayî“ tê gotin? Gelo „mezinahî“ yan „mezinayî“ tê gotin ? Gelo „perwerdehî“ yan „perwerdeyî“ tê gotin?

85

III. tirsîn - pê hesîn, girîn, ... Gelo „ez tirsiyam“ yan „ez tirsiham“ tê gotin ? Gelo „ez pê hesiyam“ yan „ez pê hesiham“ tê gotin ? Gelo „ez giriyam“ yan „ez giriham“ tê gotin ? Wek me di gotareke pêş de jî gotibû, ku zimanê me di hin heyamên dîrokî de tenê bi awayê devkî ji nifşekî derbasî nifşên din bûye, ji lewre jî, li gor herêmên welatê me û zaravayên me yên têvel, ev hemû şêweyên li jor tên bikaranîn. Bê guman, ji bo hêsankirina giramêrê dê gelek baş be gava herdem tîpa „ya“ ji bo kelijandinê bê bikaranîn. Lê bi dîtina me, divêt em di vî warî de helwesteke lîberal bigirin û rê li dewlemendî û pirrengiya ziman teng nekin. Divêt em bêjin, ku giranahiya kelijandinê li ser tîpa „y“ ye, lê belê bikaranîna tîpên „w“ û „h“ di hin bêje û babetan de rewa ye. Gelo çima em li vir helwesteke fireh û lîberal digirin û dest ji helwesta teng, ya ji bo hêsankirin û yekkirina giramêrê berdidin? Zimanê me, berî ku zimanê wêje û toreyê be, berî ku zimanê roman û çîrokan be, ew zimanê stran û helbestan e. Ji bo xatirê stran û helbestê divêt em vê helwesta lîberal bigirin, divêt dengbêj û helbestvanên me maf hebin, ku bêjeyan li gor ahengî, terz û pîvana ku ji wan re pêwîst e bikarbînin. Divêt em maf bidin dengbêj, wek nimûne, li cihê „paleya genimê sor“ - gava ew bixwaze - „paleha genimê sor„ bêje. Ka em bala xwe bidin vê strana govendê ya gelêrî jî: Wey la, wey la, wey lawo Di serkê xênî, di xew da wo Min panek pê veda wo Xencer ji ber şelya wo Ji ber ku ji qafiyeya dengbêj re kîta „wo“ pêwîst e, ew vê kîta han tîne dawiya her malikekê û wisa stranê xweş dike. Ev maf û ev azadiya zimanê divêt bête parastin. B) Kengê kelijandin ne merc e û kengê tîpa kelijandinê ne pêwîst e ?

86

Me li jor gotibû, ku qeyda gelemper ew e, gava du tîpên dengdêr di bêjeyekê de tên pey hev, hîngê tîpa kelijandinê dikeve navbera wan. Belê, ev qeyd ya gelemper e, lê gelo awarteyên vê qeydê jî hene yan na? Yanê, bi gotineke din, gava hercarê du tîpên dengdêr hatin pey hev, merc e, ku tîpeke kelijandinê têkeve navbera wan, yan jî hin rawe û babet hene, ku li derveyî vê qeydê ne? Ka em bala xwe bidin du mijarên têvel yên zimanê me: 1) Kesandina lêkeran li gor deman, lê belê ew lêkerên ku bi dengdêrekê destpêdikin. Em wek nimûne dibêjin, ku em ji bo raweya boriya berdest û raweya dema niha pêrkîta „di“ û ji bo raweya fermanî û raweya ayendê em pêrkîta „bi“ bikartînin. Wek nimûne, lêkera „çûn“: Boriya berdest: ez diçûm, Dema niha: ez diçim, Raweya fermanî: biçe, Ayend: ezê biçim Lê belê, gava lêker bi dengdêrekê despêbike, hîngê rewşeke din pêktê. Ka em wek nimûne lêkera „ajotin“ bigirin ber xwe: Boriya berdest: min dajot, Dema niha: ez dajom, Raweya fermanî: bajo, Ayend: ezê bajom Em dibînin, ku li gor qeyda zimanê devkî û qeyda ku heya niha di giramêrê de tê bikaranîn, teraziya ziman bi alî de ye, ku li cihê bikaranîna tîpa kelijandinê di navbera du dengdêran de, bi vajayî wê, dengdêra pêşîn - li vir dengdêra „i“ ji pêrkîta nawela(amûra, edata) kesandinê - ji bêjeyê hatiye avêtin û li cihê „min diajot - ez diajom - biajo - ezê biajom“, wek me li jor nivîsandiye tê gotin. Gelo ev qeyda me, yanê qeyda avêtina tîpa „i“ ji pêrkîta nawela kesandinê, heya kengê dikare xwe di ziman de ragire? Em bala xwe bidin van lêkeran: avêtin - êşandin - êxistin - axaftin

87

Di dema niha de, em dibêjim: ez davêjim - ez dêşînim - ez dêxînim - ez daxivim û hwd. Ji bo hemû lêkerên ku em wan wek pîvaz û kolikê baş nasdikin, ev qeyda zimanê devkî dikare xwe ragire. Lê belê, ka em hin lêkerên din bînin û bidin ber çavan: arastin (xweşikkirina tiştekî, xemilandin), evirandin (pîrozkirina tiştekî), ayidandin (têkilkirina hin tiştan), hîngê li gor qeyda jor, divêt em bêjin: ez maseya xwarinê darêsînim - ez xaniyê we yê nû devirînim - ez hin boyaxan dayidînim û hin lêkêrên ku me ji zimanên biyanî wergirtine, wek ecibandin, elimandin, ezimandin, divêt em ji bo wan jî bêjin: ez decibînim - ez delimînin - ez dezimînim dî baş tê xuyakirin, ku ev qeyda me ya zimanê devkî nemaتdikare xwe ragire, ji ber ku yê guhdar nema dizane, ka mebesta me çi ye? Ziman li pêşiya me diherime, dibe gola req û beqan. Lê gava em bêjin: ez diecibînim - ez dielimînim - ez diezimînim û ez diarêsînim - ez dievirînim - ez diayidînim û gava em bêjin ez diavêjim - ez diêşînim - ez diêxînim - ez diaxivim, hîngê em nawela kesandinê diparêzin û ziman hên baştir tê fêhmkirin. Ji lewre, bi dîtina me, ev qeyda avêtina tîpa dengdêr ji nawela (amûra,edata) kesandinê, ji zimanê devkî hatiye û divêt em di zimanê nivîskî de dest jê berdin û vê babeta giramêrê wek awarteya kelijandinê bihejmêrin û bibînin. C) Kengê kelijandin ne pêwîst e ?

88

Wek babeta dawiyê ji vê mijarê, emê li ser lihevsiwarkirina bêjeyan rawestin, ku di encama wê de hin caran du tîpên dengdêr tên pey hev. Gelo di rewşeke wisa de tîpa kelijandinê pêwîst e yan na? Daku mebesta me li vir jî baş bê fêhmkirin, emê dîsa hin nimûneyan bînin: 1) Ji ber bêaviyê deşta Heranê bê dar maye. Em li vir dibînin, ku du tîpên dengdêr dane pey hev, lê ti tîpa kelijandinê neketiye navbera wan. Gava em bixwazin tîpekê têxin navbera „ê“ û „a“ jî, dê hîngê bibe „bêyaviyê“ û ti mane ji bêjeyê re namîne. Nexwe, divêt wisa bimîne. 2) Ji ber taalandinê qolincên Gulperiyê diêşîn (yanê hevkî ta li teşiyê alandiye, êdî qolincên wê diêşin. Li vir jî, heke em tîpeke kelijandinê têxin navbera herdu tîpên „a“ çênabe. Heke em „a“-yekê biavêjin, ew jî nabe. Em wisa bikin, dê „talandin“ li holê bimîne û her kurdek dê bi mana „talanê“ fêhmbike. Mirov dikare gelek nimûneyên din jî bîne, wek: Li ber textê nexweşxanê divêt boriya baanînê hebe. Ji ber taavêtinê ew nikare ji nav nivînê rabe. Ji ber karê kaanînê êdî ew westiyaye. Bi encama badeavêtinê cama pencereyê şikest. Xanîavakirina Hoste-Memo gelek çak e. Ji ber bêendametiyê komele ji hev belav bû. Ji ber bêewlekariyê bazirganî pêknayê. û her wisa û her wisa ... Encam : Piştî ku me li vê mijara xwe, yanê hatina du tîpên dengdêr di peyvekê de li pey hev ji sê aliyan ve temaşe kir, em dikarin van encamên li xwarê jê wergirin: 1) Di veqetandin û tewangê de gava du tîpên dengdêr bidin pey hev, hîngê tîpeke kelijandinê dikeve navbera herdu dengdêran.

89

Bi gelemperî nîvdengdêra „y“ ji bo kelijandinê tê bikaranîn, lê belê, di hin bêjeyan de tîpa „w“ û di hin bêjeyên din de tîpa „h“ dikarin vê rolê bilîzin. 2) Di kesandina lêkeran de divêt nawela kesandinê bê parastin û em dest ji avêtina tîpa „i“ ya nawelên „di“ û „bi“ berdin. Yanê di kesandinê de divêt herdu tîpên dengdêr yên li pey hev di zimanê nivîskî de bimînin. 3) Gava du yan sê bêje li hev tên siwarkirin û di encamê de peyveke nû pêktê, ku têde du tîpên dengdêr dane pey hev, hîngê kelijandin ne rewa ye û divêt dîsa herdu tîpên dengdêr bên parastin. Encamên (2) û (3) divêt wek awarteyên qeyda gelemper bên fêhmkirin.

Têgînên (termên) rêzimanî Dr. Zerdeşt Haco (Dr.Z.Hajo@t-online.de) yên ku Mîr Celadet Bedir-Xan ji Kurmanciyê re fermî kirine Hêmanên zimên: tîp, kît, bêje, komek Tîpên girdek, tîpên hûrek Tîpên dengdêr, tîpên dengdar Dengdêrên kurt, dengdêrên dirêj

90

Xweseriya hin dengdêran: "i" û "u" . Bêjeyên kurdî bi van dengdêran ne dest pê dikin û ne jî bi wan diçine serî, ji hin daçek û pronavan pê ve, weke li, ji, di, bi, çi, tu, du Dengdêra "u" biserketina xwe ne biriye serî, ji ber vê yekê "xuşk" kare "xwişk", "kur" kare "kwir" were nivîsîn. Dengdêrên "ê" û "î" : Gava yek ji van dengdêran bikeve pêşiya "y" hingî ew xwe diguherin û dibin "i", mînak: dê: diya min, rê: riya min, derî: deriyê min, xanî: xaniyê min Gava dengdêra "û" bikeve pêşiya "w" yan divê ew (û) bibe "i", mînak: rû: riwê min, xesû: xesiwa min, ez bûm: ez biwama, ez çûm; ez biçiwama, yan jî divê ji dêla "w" "y" were nivîsîn weke: rûyê min, xesûya min. Guhêrbarî navdêr, hevenav, serenav, zayend, zayendê nêr, zayendê mê, navên heyberên rihber, kirar, bireserê lêkerê, mêjer, tewang, awerte, yekejimar, gelejimar, veqetandek, pronav, pronavên kesîn, pronavên berbihevîn, pronavên lihevxistî, pronavên işarkî, pronavên girêkî, pronavên pirsyarkî, pronavên nebinavkirî, pronavên xwemalîn, jimarnav, lêker, rengdêr, hoker, daçek, gihanek, baneşan, vekît. Niqteşanî: (.) niqte, (,) bihnok, (?) niqtepirs, (!) niqtebang, (;) niqtebihnok, ( ) kevanek, " " dunik, ( _ ) xêzek, (- ) bendik Ji kovara HÎWA (07-01-2002) hate wergirtin.

Raman û ziman

Mustefa Reşîd Di destpêkê de ka em bipirsin, gelo çi pêwendî di navbera ziman û ramanê de heye? Gava em nexwezin têkevin gengeşiyeke fîlosofî û li bersiveke sade ji vê pirsê re bigerin, hîngê em dikarin bêjin, ku ziman şêweyekî wergerandina ramanê ye. Yanê

91

pêşî di mêjiyê mirov de ramanek çêdibe; ew raman jî yan daxwaz e, yan hêvî ye, yan biryar e, yan jî tiştekî din e û daku mirov vê ramana xwe bigihîne mirovine din, ew vê ramanê werdigerîne wî zimanê ku ew mirovên din têdigihînin. Di wergerandina ramanê de divêt ew mirov rêz û rêzikên wî zimanî (giramêra wî zimanî, çi „syntax“ û çi „semantik“) li ber çav bigire. Bêyî wê, dibe ku ew mirovên din mebesta wî, yanê ramana wî, qet tênegihînin yan jî bi şêweyekî çewt têbigihînin. Lê belê, ji ber ku her mirovek ji zarotiya xwe de bi zimanekî tê perwerdekirin, ku em jêre zimanê dayîkî yan jî zikmakî dibêjin, ew mirov rêz û rêzikên zimanê xwe baş nasdike û bi şêweyekî siruştî ramanên xwe rast „werdigerîne“. Lê di vê heyama me de, mirov, ji neçarî yan jî bi daxwaza dilê xwe, hînî hin zimanên din jî dibe. Gava ew baş hînbibe, hîngê dikare bi wan zimanan jî ramanên xwe rasterast „wergerîne“. Lê gava hên baş hîn nebûbe, hîngê nikare rêz û rêzikên wî zimanê biyanî rasterast pêkbîne û di bin bandora zimanê xwe yî zikmakî de hevokan bi zimanê biyanî bi awayekî çewt dirêse. Li gor gel û neteweyên din, rewşa me Kurdan awarte ye û taybetiyên me yên cida hene. Ji ber ku perwerdeya bi zimanê zikmakî ji bo piraniya me Kurdan bend û qedexe ye û ciwanên me bi zimanên biyanî tên perwerdekirin, rewşa zimanê me jî êdî dikeve bin bandora vê rastiya tal. Hinek ji me heya bi temenê 6-7 saliyê di koşka mal û malbatê de bi zimanê zikmakî perwerde dibin, lê belê piştî wê, bi zimanekî biyanî perwerdeya xwe ya dibistanî berdewam dikin. Hinên din, di bin bandora nixumandin (asîmîlasiyon) û hin bandorên din de, ji destpêkê de bi zimanekî biyanî perwerde dibin. Beşek ji van bi temamî tê nixumandin û nema xwe li Kurd û kurdîtiyê dike xwedî û beşekî din, di bin bandora tevgera me ya rizgarî û neteweyî de, xwe nasdike, li xwe hay dibe û hewl dide, ku vegere ser rah û damarên xwe yên neteweyî. خro yên ku bi Kurmanciya me ya Bakur dinivîsînin, ji van herdu beşan pêktên. اiqas rewşa beşê yekem ji yê duwem baştir be jî, lê ew jî xwedî gelek kêm û kurtiyan e û heya bi pileyekê di bin bandora zimanên biyanî de ye. Ev li jîrekiya mirov radiweste, ku xwe bi hêza xwe di warê zimanê zikmakî de pêşve bibe, rêz û rêzikan bi awayekî rast û durist bi kar bîne. Wek mijara vê carê, em dixwazin li ser hin pirsgirêkên zimanê

92

me rawestin. I. Pirsgirêka sazkirina hevoka Kurmancî. Di zimanê me de du şêweyên sazkirina hevokan hene: a) Şêweyê gelemper

KIRAR(subjekt) BIRESER(objekt) LتKER(prنdikat) Nimûne-1: Em rewşê dizanin Nimûne-2: Ez dara sêvê dibînim Ka em bi kurtahî ji vî şêweyî re „KBL“ bêjin. b) Şêweyê awarte

KIRAR(subjekt) LتKER(prنdikat) BIRESER(objekt) Nimûne-1: Em diçin Amedê Nimûne-2: Ez diçim bin dara sêvê Ka em bi kurtahî ji vî şêweyî re jî „KLB“ bêjin. Bê guman, gava hevok wisa sade bin, ti çetinahî û zehmetî peyda nabin. Lê gava hat û hevok dirêj bû, em dibînin, ku pir nivîskarên me êdî ji bin vî barî dernakevin. Em bala xwe bidin vê hevoka jêrîn:

93

Dema mîr di mehên havînê de li zozanên Serhedê diçû nêçîrê, herdem leşker amade bû, li ser sînoran mîna polîsên ji bo parastina navxweyî. Belê em vê hevokê baş fêhm dikin, lê gelo çi kêmasiya wê heye? Ev hevoka dirêj, di rastiyê de, ji du hevokan pêkhatiye. Ka em hin bêjeyên zêde, ewên ku tenê ji bo zelalkirina rewşê hatine nivîsîn, ji nava hevokê bavêjin û bi vî şêweyê sade binivîsin: Dema mîr diçû nêçîrê, herdem leşker amade bû li ser sînoran. Hevoka pêşîn ji şêweyê KLB ye, lê belê hevoka paşîn tevî ku ji şêweyê KBL ye, bi awayekî ne durist bi şêweyê KLB hatiye nivîsandin. Ka em hevokê sererast bikin û bêjin: Dema mîr diçû nêçîrê, herdem leşker li ser sînoran amade bû. Niha di pileya duwem de, ka em dîsa xemil û xêzên hevokê lê vegerînin: Dema mîr di mehên havînê de li zozanên Serhedê diçû nêçîrê, herdem leşker li ser sînoran, mîna polîsên ji bo parastina navxweyî amade bû. Niha nimûneyeke din: Di pêvajoyeke wisa de, em wek Kongreya Neteweyî ya Kurdistan, ji bo çespandina stratejiyeke hevbeş, bi beşdarbûna partî, rêxistin, sazî û kesayetiyan, lidarxistina konferansa aştî, demokrasî û çareseriya neteweyî wek wezîfeyekê dibînin li ser xwe. Em vê hevokê jî baş fêhm dikin, lê çi kêmasiya wê heye? Ka em dîsa hin bêjeyên zêde, ewên ku tenê ji bo zelalkirina rewşê hatine nivîsîn, ji nava hevokê bavêjin û bi vî şêweyê sade binivîsin:

94

Em lidarxistina konferansê wek wezîfeyekê dibînin li ser xwe. Ev hevoka me jî, ji şêweyê KBL ye, lê belê cihê lêkerê hinekê pêşde anîne. Ev ne bi şêweyê KLB jî hatiye nivîsandin. Heke ew bi şêweyê KLB bûya, diviyabû bi vî awayî bihata nivîsandin: Em dibînin lidarxistina konferansê wek wezîfeyekê li ser xwe. Lê belê ya rast ew e, ku hevok bi şêweyê KBL bê nivîsandin, yanê: Em lidarxistina konferansê wek wezîfeyekê li ser xwe dibînin. Niha di pileya dawîn de, hevok bi giştî divêt bi vî awayî be: Di pêvajoyeke wisa de, em wekî Kongreya Neteweyî ya Kurdistan, ji bo çespandina stratejiyeke hevbeş, bi beşdarbûna partî, rêxistin, sazî û kesayetiyan, lidarxistina konferansa aştî, demokrasî û çareseriya neteweyî wek wezîfeyekê li ser xwe dibînin. II. Pirsgirêka sazkirina sernivîsan. Sernivîsên wek li xwarê bala mirov gelek dikişînin: Wek nimûne: „Di zimên de herêmtî” yan jî „Di sedsala 21an de pirsgirêka kurdî” Em hemî, her roj rastî sernivîsên wisa tên û êdî ji bo pir kesan ev şêwe bûye sêweyekî rast û durist û nema bala wan dikişîne. Gava em bêjin, ev herdu sernivîsên li jor divêt bi vî awayî bin: „Hêrêmtî di zimên de” û „Pirsgirêka kurdî di sedsala 21´an de” hîngê pir kes dê bipirsin: Gelo çima?! غ nema dizanin, ka kîjan ji van herdu şêweyan rast e. Bi dîtina min, şêweyê pêşîn din bin bandora zimanê tirkî de pêk hatiye û şêweyê duwem li gor zimanê me ye. Emê çawa vê yekê biçespînin(îspat bikin)?. Zimanê me zimanekî hindo-ewropî ye. Ka emê bi hin zimanên

95

hindo-ewropî re bidin ber hev. a) Bi zimanê înglîzî dê ev sernivî çawa bên gotin?: „Dialect in the language” û “The Kurdish question in 21. century” Gelo bi zimanê înglîzî „In the language dialect” û “In 21. century the Kurdish question” tê gotin? Na xêr! b) Bi zimanê almanî dê ev sernivîs çawa bên gotin?: „Dialekt in der Sprache” û “Die kurdische Frage im 21. Jahrhundert” Gelo bi zimanê almanî „In der Sprache dialekt” û “Im 21. Jahrhundert die kurdische Frage” tê gotin? Na xêr! c) Bi zimanê fransî dê ev sernivîs çawa bên gotin?: “Dialecte dans le langage“ û “La question Kurde en 21 siècle“ d) Bi zimanê îtalî dê ev sernivîs çawa bên gotin ?: “Dialetto nel linguaggio“ û “La domanda kurdish 21, nel secolo“ e) Bi zimanê spanî dê ev sernivîs çawa bên gotin ?: “Dialecto en el lenguaje“ û “La pregunta kurda en 21, el siglo“ Em bi kîjan zimanê hindo-ewropî van nimûneyên me bêjin, encam yek e. Yanê rêzkirina peyvan wek me li jor jî gotibû her dimîne. Di koma zimanên TURK de rêza peyvan li gor zimanên hindo-ewropî bi berevajkî tê gotin. Ev dide xuyakirin, ku gelek

96

hevalên me, di bin bandora zimanê tirkî de van şêweyên berevajkî di zimanê me de bi kar tînin.

end gotin li ser tîpa dubare di zimanê meاde

Mustefa Reşîd Gelo tîpa dubare di kurmancî de heye yan na?! Min bi xwe bersiva vê pirsê heya berî vê bi demekê hergav bi neyînî dida. Min digot na xêr, tîpa dubare di kurmancî de nîne. Bê guman, her kesekî wek min, ku li ser şopa mamostayê mezin Mîr Celadet Bedirxan diçe, ew jî bersiveke neyînî dide vê pirsê. Ji ber ku Mîr Celadet bi aşkereyî gotiye, ku tîpa dubare di kurmancî de çênabe. Lê ne tenê tîpa dubare, gava du tîpên ji yek cihderkê jî di bêjeyekê de têne pey hev, hîngê tîpa pêşîn tê avêtin. Daku em baş têkevin nava mijarê, divêt em hin nimûneyan jî bidin. Wek nimûne li ser avêtina tîpa dubare, Mîr Celadet jî rengdêra „xurt“ aniye, ku gava ev rengdêra me rewişta du heyberên têvel be, hîngê ji bo xuyakirina cudahiya rewiştan herdu heyberan, rengdêra „xurt“ parkîta „tir“ distîne û wisa rewşta duwem ji ya yekem bi vî awayê jêrîn pêktê: xurt + tir = xurttir Niha ji ber ku di vê rengdêra me de tîpa dubare pêkhat, hîngê - li gor Mîr Celadet - divêt tîpa „t“ ya pêşîn bête avêtin û ev bêje bi awayê „xurtir“ bê nivîsandin. Tîpên wek „d“ û „t“, „b“ û „p“, „g“ û „k“, „c“ û „ç“, „z“ û „j“ û hwd. ji devê me, ji yek cihderkê têne der. Hîngê gava di bêjeyekê de, cotek ji van tîpan bêne pey hev, dîsa - li gor Mîr Celadet - divêt tîpa pêşîn bête avêtin. Wek nimûne, emê vê carê rengdêra „bilind“ bidin. Ew jî wek nimûneya jorîn: bilind + tir = bilindtir Ji ber ku di vê rengdêra me de du tîpên ji yek cihderkê hatin

97

pey hev, hîngê dîsa - li gor Mîr Celadet - divêt tîpa „d“ ji nav bêjeyê bête avêtin û ev bêje bi awayê „bilintir“ bê nivîsandin. Pir kes - ez jî yek ji wan - li ber vê pirsê rawestiyan, belkî ew jî wek min hinek dudilî bûn, lê belê, ji ber ku tu kesî ji me nikarîbû avê li destê Mîr Celadet bike, herkes di ser vê pirsê re derbas dibû - heke bi dil be yan ne bi dil be - û ev tiştê ku mamostayê mezin gotiye dipejirand. Ez bi xwe gelek li ser vê mijarê rawestiyam û min herdem ji xwe pirs dikir, gelo çima mamostayê me ev tişte gotiye û wisa kiriye?. Lê belê ev tiştê ku ez dibêjim du pirs in. Yek: اima wisa gotiye?. Du: اima wisa kiriye? Pirsa pêşîn, ku çima wisa gotiye, ji min re gelek aşkere û ronak e. Bi rastî jî, gava mirov li pêvajoyê dîrokî yê guhertina zimanê me temaşe bike, vê rastiyê têde dibîne. Rewşa bindestiyê ya gelê Kurd û dagîrkirina Kurdistanê wisa li me kiriye, ku zimanê me di hin heyamên dîrokî de tenê bi awayê devkî ji nifşekî derbasî nifşên din bûye. Li gor pêvajoyê guhertina zimanê devkî, ev mijara ku mamostayê me yî mezin dibêje rast û durist e. خro jî, ev pêvajoye di zimanê devkî de berdewam e. Wek nimûne: Gava bêjeya „deng“ û bêjeya „kirin“ digihêjin hev, ji herdiyan bêjeya „dengkirin“ pêktê. Li gor qeyda guhertina zimanê devkî û wek Mîr Celadet jî dibêje, divêt ev bêje bi awayê „denkirin“ bê nivîsandin. Bi rastî jî, li gelek herêmên rojavayê Kurdistanê (wek nimûne herêma Efrîn) bêjeyên „axaftin“ û „peyvîn“ qet nayên bi kar anîn. Li cihê wan „denkirin“ tê gotin û bi rastî jî tîpa „g“ ji nava bêjeyê hatiye avêtin. Ev jî li gor qeyda jorîn gelek rast û durist e. Lê belê, êdî em hest pê dikin, ku bi vî awayî, di navbera zimanê devkî û yê nivîskî de dijberiyek pêktê. Ka em gaveke din bavêjin û li cudahiyeke din, ya di navbera zimanê devkî û yê nivîskî ve temaşe bikin. Bala xwe bidin vê hevoka jêrîn: Ez jî diçim Amedê. Gelo ev hevoka me di zimanê devkî de çawa tê gotin? Kurd dibêjin: Ejî diçim Amedê.

98

Niha baş hate xuyakirin, ku dema em pêdin pey qeyda zimanê devkî, hîngê gelek tişt dê tev li hev bibin. Awayê nivîsandina hevoka dawîn, wek çawa tê bilêvkirin, di zimanê nivîskî de ne rewa ye. Hevokeke bi vî şêweyî tenê em dikarin di helbestên pîvayî de, ji helbestvan re rewa bikin; ew jî bi mercê ku bi rastî bêyî wê helbest ji pîvan û ahengiya xwe dikeve. Ji bilî wê, divêt ev şêweyê nivîsandinê di pexşanê de bi ti awayî ne rewa be. Niha gava em vegerin ser naveroka mijara xwe, em dikarin bêjin, ku li gor pêvajoyê dîrokî yê guhertina ziman, bi rastî jî tîpa pêşîn ji tîpa dubare û wisa jî tîpa pêşîn ji du tîpên ji yek cihderkê di zimanê devkî de têne avêtin. Bi vî awayî, me bersiva ku çima mamostayê mezin wisa gotiye dît. Lê pirsa ku çima wisa kiriye, dîsa jî bê bersiv dimîne. Lê belê, ka em bipirsin, gelo tenê Mîr Celadet wisa gotiye, lê wisa kiriye jî. Heke wisa kiribe jî, bi dîtina min - piştî ku ez destûra lêborînê ji giyanê wî yê pak dixwazim - mamostayê me biryara xwe di vî warî de zû standiye. Diviyabû ev qeyda han tenê wek pêvajoyê dîrokî yê guhertina zimanê devkî bihata daxuyandin. Lê ji bo zimanê nivîskî û bi taybetî ji bo bêjeyên nûpêkhatî, divêt ev qeyde neyê bi kar anîn. Bi dîtina min, divêt pêvajoyê dîrokî bê naskirin, lê biryar bi awayekî din bê standin, ku em di rewşeke wisa de, tîpên rayekî, hem tîpa dubare û hem jî herdu tîpên ji yek cihderkê biparêzin. Gelo çima? Zimanê me di warê sazkirin û afirandina bêjeyên nû de zimanekî zindî, xwedî dînamîk û afrîner e. Mirov dikare bi arîkariya pêrkîtan, parkîtan, dûpaşan û lihevsiwarkirina birên bêjeyan wek navdêr, pronav, lêker, daçek, jimarnav, rengdêr û hoker bêjeyên nû peyda bike û biafirîne. Ziman jî bi vî awayî geş û dewlemend dibe. Wek hemû zimanên cîhanê yên nûjen, divêt ji bo zimanê me jî, zimanê nivîskî pêşengî û serdariya zimên bike û wisa bandora xwe êdî li zimanê devkî jî bike. Heke ne wisa be û her herêmek bide pey qeyda xwe ya taybet ya zimanê devkî, emê bi ti awayî nikaribin zimanekî yekgirtî û nûjen pêkbînin. Daku em di asta nêrîn û teoriyê de nemînin, ka em dîsa hin nimûneyan bidin.

99

Nimûne 1: Bêjeya „serok“ + bêjeya „komar“ dibe „serokkomar“. Gava em bên û tîpa dubare ji bêjeya nûpêkhatî bavêjin, hîngê dibe „serokomar“. Baş e, ka em bêjin, ku ev qeyda me li vir dikare xwe ragire. Ji ber ku ji bêjeya „serokomar“ hên baş tê fehmkirin, mebest serokê Komarê ye. Lê ka em hin nimûneyên din bînin. Nimûne 2: Bêjeya „yek“ + bêjeya „kîte“ dibe bêjeya „yekkîte“. Gava em tîpa dubare ji bêjeya nû bavêjin, hîngê dibe „yekîte“. Gelo ma kî dê bizanibe mebesta me bi „yekîte“ çi ye?. Nimûne 3: Bêjeya „nîv“ + bêjeya „vekirî“ dibe „nîvvekirî“ (bi mana ku derî ne bi temamî vekirî ye, lê belê ew nîvvekirî ye, yanê yankêş e). Gava em tîpa dubare ji bêjeyê bavêjin, hîngê ew dibe „nîvekirî“. Gelo ma kî dê mebesta me têbigihîne? Gelek gengaz e, ku mirov hîngê di bin vê bêjeya nû de beşkirina tiştekî bi du beşên wek hev têbigihîne, yanê hatiye bi nîvkirin. Nimûne 4: Bêjeya „teng“ + bêjeya „kirin“ dibe „tengkirin“. Gava em bêjeyê bi awayê „tenkirin“ binivîsin, ma dê kî mebesta me têbigihîne? Herkes dê bipirse, gelo „tenkirin“ çî ye ? Nimûne 5: Bêjeya “hişk” + bêjeya “kirin” dibe “hişkkirin”. Gava em bêjeyê bi awayê “hişkirin” binivîsin, hîngê dê herkes bawer bike, ku pêwendiya vê bêjeyê bi “hiş” re heye. Nimûne 6: Bêjeya “kasêt” + bêjeya “tomarkirin” dibe “kasêttomarkirin”. Wek hevok: Zozan ji bo kasêttomarkirinê çû bajêr. Gava em vê hevokê bi awayê “Zozan ji bo kasêtomarkirinê çû bajêr” binivîsin, hîngê tikes dê nizanibe, ka em çi dixwazin bêjin. Wisa em dikarin bi dehan û bi sedan nimûneyan bînin û wek akam ji vê qeydê, em digihînin encamekê, ku ev qeyda avêtina tîpa dubare û tîpa pêşîn ji herdu tîpên ji yek cihderkê nikare xwe li hember dînamîzma ziman ragire. Bi rastî jî, ji ber bêqezenciya vê qeydê, piraniya nivîskarên me, ji bilî yên ku hişk û teng difikirin, êdî dev ji vê qeydê berdidin. Ev jî, bi dîtina min, pêngaveke gelek durist û di cih de ye.

100

Piştî ku me ev pêngava dîrokî jî derbas kir, em hatin û me got, baş e, di avakirina bêjeyên nû de bila ti tîp neyên avêtin, lê me vê carê got, ku di zimanê me de tîpa dubare bi awayê „şedde“ nîne û me baweriya xwe bi vê yekê anî. Heya berî niha bi demekê, min jî ev senger û çeper parast û nivîsandina bêjeyên wek „gule“, „gerîla“ û hwd. bi şêweyê „gulle“ û „gerîlla“ wek ne rewa dît û li gor giramêra me ya niha hên jî wek ne rewa dibînim. Lê gava pirsgirêk tenê ev be, hîngê mirov dikare vê çeperê hên jî biparêze. Lê belê, di vê dema dawî de, ez rastî hin bêjeyên din hatim, ku - bi dîtina min - em neçar in dev ji vê qeydê jî berdin. Ew jî ev e: Min berî vê bi demekê pirtûka birêz Deham Evdilfetah ya bi sernivîsa „Hindek aloziyên zimanê kurdî (kurmancî)“ xwend. Birêz Deham bala me dikişîne ser gelek pirs û pirsgirêkên zimanê me û li gelek deriyan dide. Tevî ku dîtinên me û yên birêz Deham di hin pirsan de ne mîna hev in, lê ez bi xweşbînî spasiyên xwe ji wî re pêşkêş dikim, ku serê xwe bi van pirsan êşandiye. Belê tiştek di pirtûka birêz Deham de heye, ku ez bi werar û sedema wê rastiyê gihîştim encamekê, ku ew ji bo vê mijara me gelek girîng û balkêş e. Birêz Deham li ser bêjeyên „mîr“ û „mîrek“ radiweste. Tevî ku ew di vî warî de li deriyê pirsgirêka „biçûkkirinê“ jî dide, ku ew pirseke din e, lê di dawiyê de digihîne encamê, ku bêjeyên wek „şillek“, „dizzek“, „virrek“ û hwd., di xwe de rewşa berdewamiyê hildigirin. Bi rastî jî birêz Deham di vê pirsê de gelek mafdar e û ji lew re, ez careke din spasiya wî dikim, ku bala me kişandiye ser vê rastiyê. Ew li ser pirsgirêka tîpa dubare ranewestiyaye, lê wek akam ji ronahîkirina wî, em dikarin vê encama girîng wek nimûne ji bo hebûn yan tinebûna „şeddeyê“ di zimanê me de wergirin. Ka em vê pirsê jî dîsa bi nimûneyan ronak bikin. Nimûne 1: Em bala xwe bidin bêjeyên „diz“, „dizek“ û „dizzek“. Ew kesê ku dizî kiriye, em jêre „diz“ dibêjin. Gava ev navdêr nebinavkirî (nenas) be, hîngê em „dizek“ dibêjin. Lê gava ev mirovê diz herdem diziyê bike, hîngê em jêre „dizzek“ dibêjin. Bi rastî jî, divêt em li vir navdêrê nebinavkirî „dizek“ û navdêrê „dizzek“, yê bi maneya ku herdem diziyê dike, ji hevdu cuda binivîsînin. Bilêvkirina wan jî ne mîna hev e. Navdêrê nebinavkirî bê „şedde“ tê bilêvkirin, lê belê navdêrê din bi

101

„şeddeyê“ tê bilêvkirin. Em bala xwe bidin van nimûneyan jî: Bêjeya „vir“ bi mana derew, bêjeya „virek“ bi mana „yek vir“ û bêjeya „virrek“ bi maneya ew kesê ku herdem derewan dike. Nimûneyên din jî gelek pir in: Mîr - mîrek - mîrrek, çil - çilek - çillek, şil - şilek - şillek û her wisa û her wisa..... Bi rastî jî em dibînin, ku mana herdu komên bêjeyan ji hev gelek cuda ye. Ev şêweyê, ku bi şidandinê pêktê, rewişta berdewamiyê dide kesekî yan heyberekî. Bêjeyên pîr - pîrek - pîrrek jî wisa ne. Rewişta „pîr“ ji wê jinê re tê gotin, ewa ku temenê wê êdî pir e û „pîrek“ bi mana „yek pîr“ e, lê rewişta „pîrrek“ bi mecazî tê bikaranîn. Li vir ne merc e, ku temenê wê jinê pir be. Lê em rewişta berdewamiyê wek jineke temenê wê pir davêjin ser wê û, bi vî awayî, em wê jinê ji bo kesên biyanî nêutralîze dikin, daku ew li wê wek jineke temenê wê pir temaşe bikin û wê wisa bihejmêrin.

Lê belê, ka em niha ji nû ve pirsa bingehîn bikin. Gelo çima em pêşde biryarê didin û hukum dikin, ku tîpa dubare, yan jî „şedde“ di zimanê me de nîne, bêyî ku em li hemû qunc û aliyên zimanê xwe bigerin?

Ma tîpa dubare, yan jî „şedde“ di zimanê me de hebe, gelo çi azarê digihîne me?

ima emê hin rêz û rêzikan biparêzin, ewên ku di ziman deا

nema dikarin xwe ragirin?.

Wek encam, bi dîtina min, divêt êdî em hinek qeyd û rêzikên zimanê xwe li gor rastiya ziman sererast bikin. Em pêşneyar dikin, ku tîpa dubare û tîpên ji yek cihderkê tenê di bin van mercan de bên parastin û nivîsandin:

a) Rengdêrên wek “xurttir, rasttir, çewttir, û hwd.” Bi tîpa dubare bên nivîsandin. b) Gava du tîpên ji yek cihderkê bên pey hev, tîpa pêşîn neyê avêtin; nimûne, bêjeyên wek “blilindtir”. c) Gava du bêje li hev siwarbûn û di bêjeya nû de tîpa dubare pêkhat yan jî du tîpên ji yek cihderkê hatin pey hev,

102

hîngê divêt herdu tîp jî bên parastin; nimûne, bêjeyên wek “şerrawestandin, hişkkirin, yekkîte, yekgirtî, dengkirin, tengkirin û hwd.”. d) Bêjeyên wek “dizzek, virrek, mîrrek, pîrrek û hwd.”, ku di mana xwe de rewişta berdewamiyê hildigirin, bi tîpa dubare bên nivîsandin. e) Bêjeyên biyanî, ku em di zimanê xwe de bi kar tînin û di zimanê biyanî de bi tîpa dubare yan jî bi şeddeyê tê nivîsandin,

em jî wan bêjeyan bi tîpa dubare "Paşeroj" yan "pêşeroj"

Mustefa Reşîd

Birêz SIDQIYت HIRORخ di NEFEL de

(www.nefel.com/nivisar/paseroj.htm) de gengeşiyeke gelek balkêş li ser peyvên „paşeroj“ û „pêşeroj“ kiriye. Lê mixabin tenê ev pirsgirêk ji aliyekî ve temaşe kiriye û hewldaye, belgeyan ji bo rastiya peyva „paşeroj“ peyda bike û peyva „pêşeroj“ çewt derêxe. Xuya ye, ku ev peyvên „paşeroj“ û „pêşeroj“ ji bo pir kesan bûne asteng û dixwazin – ji bo standardkirina zimanê kurdî – çareyekê ji vê pirsê re bibînin. Ez bixwe vê gengeşiyê wek karekî pîrz dibînim û hêvîdar im, ku em li ser pirsgirêkên din jî vê gengeşiyê pêkbînin û berdewam bikin. Bi dîtina min, ev gengeşî dê hên xweştir be û ji aliyê zanistî ve hên rasttir be, gava em li vê pirsê û her pirseke din jî ji hemû aliyan ve temaşe bikin. Yanê li ser mijara „paşeroj” û “pêşeroj”-ê, diviyabû birêz S. Hirorî sedemên bikaranîna peyva „pêşeroj“-ê jî bidana xuyakirin. Bila ez li vir bi awayekî şaş û çewt neyêm fêhmkirin, ku ez piştgiriya peyva „pêşeroj“ dikim; na xêr. Tenê dibêjim, divêt em belgeyên aliyê din jî bibihîsin. Gelo evên ku ji ayendê re „pêşeroj“ dibêjin çi belgeyên wan hene û çima ew wisa dibêjin? Gelo ew dixwazin tenê serê me biêşînin û zimanê me tev li hev bikin! Ez bawer nakim, ku wisa be?

Ka em bi kêmanî hewl bidin, em belgeyên wan jî nasbikin, daku gengeşiya me li ser vê pirsê ne yekalî be. Wek min li jor jî got, ez xwe bi ti awayî nadim aliyê ku „pêşeroj“ dibêjin û li dijî aliyê ku „paşeroj“ dibêjin ranawestim. Tenê dixwazim herdu dîtinan bidim ber hev.

Bi bawriya min, dîtina aliyê din (yên “pêşeroj” dibêjin) ev e:

Gelo peyvên “pêş” û “paş” çi maneyê didin û bi çi ve girêdayî ne?

Gava mirovek rawestiyayî be yan jî rûniştî be, hîngê em bi aliyê ku ew temaşe dike re “pêşiya wî” dibêjin, yanê ew aliyê ku ew mirov dibîne, bêyî ku serê xwe bi aliyê çepê yan jî aliyê rastê de bade. Ev alî, li gor rawestandina fîzîkî ya wî mirovî, aliyê “pêş” e. Ew aliyê din yê ku ew nabîne, em jêre aliyê “paş” dibêjin. Yanê “pêş” û “paş” bi mana xwe ya cih û semt têgihîstineke rêlativ e û rûyê mirov bi kû de be, bi rawestandina wî ve girêdayî ye; û li gor wê ye. Gava ez li hembera wî mirovî rawestim, li rûyê wî temaşe bikim, hîngê ew aliyê ku li gor wî “paş” e, li gor min, aliyê pêşiya min e û ew aliyê ku li gor wî “pêş” e, li gor min, aliyê “paş” min e. Ka em nimûneyeke din bînin û bêjin: Gava serê sibehê roj hiltê û em lê temaşe dikin, hîngê roj li “pêş” me ye, lê gava em yekser pişta xwe bidim rojê û li aliyê rojava temaşe bikin, hîngê roj li “paş” me ye.

Gava serbazek rawestiyayî be û serheng jêre bêje: “Pêşve biçe”, hîngê ewê bi aliyê ku ew temaşe dike de biçe, lê gava serheng bixwaze, ku serbaz “paşve” biçe, hîngê, di pileya yekem de, dibêje: “li paş xwe bizivire” û di pileya duwem de dibêje: “pêşve biçe”, hîngê bi rastî jî serbaz bi aliyê din de diçe, ku cidahî li gor aliyê berê 180 rade ye.

Pêşiya otomobîlê (erebê) ew alî ye, ku gava ew bi rê ket bi wî alî ve diçe. Aliyê paş ew alî ye, ku otomobîl, tenê gava pêwîst be, bi enerê hinekê paşve diçe, lê bi gelemperî otomobîl ji bo wê hatiye duristkirin, ku ew bi aliyê pêş ve bê ajotin.

103

Ez bawer dikim, her mêjiyekî, ku li gor logîk dixebite vê rastiyê dipejirîne.

Li gor vê rastiya fîzîkî, mirovan di xeyalên xwe de ji demê re jî vêktor bi kar anîne. Li gor wê, dem ji dîrokê ber bi ayendê ve diçe. Dem pêşve diçe, dem ti car paşve naçe. Tiştê ku çûye ti car venagere. Li gor vê dahûrandinê, vêktorê demê bi awayê jêrîn e:

Gava em dibêjin: Dem pêşve diçe û em jî bi demê re diçin, hîngê bi şêweyekî siruştî divêt rûyê me ber bi ayendê be û pişta me ber bi dema bihurî be. Gava wisa be, hîngê ayend li pêş me ye û dema bihurî li paş me ye. Yanê rojên ayendê ew roj in, ewên ku hên li pêşiya me ne û rojên derbasbûyî ew roj in, ewên ku êdî li paş me mane.

Ez bawer dikim, em niha gihîştin encamekê, ku em êdî dikarin têbigihînin, çima hin Kurd ji rojên ayendê re, ji rojên ku hên li pêş me ne re pêşeroj dibêjin. Yanê li gor vê gengeşiya li jor û li gor logîka wê, em nikarin bêjin, ku ev mirovên peyva pêşeroj ji bo ayendê bi kar tînin mirovên şêt in, yan jî ne mafdar in.

Birêz S. Hirorî di gotara xwe de dibêje: binivîsin; wek bêjeyên “gêrilla, mille, millet û hwd.”.

Qedexekirina zimên qedexekirina zanînê ye

Adar Jiyan

104

105

adarjiyan@mynet.com

Ziman, diyardeyeke civakî û pergala vegotina hest û ramanên mirov e. Ji bilî vê jî, hebûna hişmendî ya kardariya mirov e. Ziman, bi hişmendiyê re derketiye holê û hişmendî bi

hevkariyeke beramber rû daye û pêş ketiye. اawa ku hebûna ramana mirov bêyî civaka wî/wê ne pêkan e, hebûna zimanê mirov, yê bêyî civaka wî/wê jî wisa ne pêkan e. Di navbera zimên û ramanê de hevgirtiyeke jênager heye. Ger ku mirov, ji roja ku bi jiyanê nasdar bûye û heta îro ne axivîbûnan, tucar nikaribûn pêzanî û agahiyên xwe veguhêzin peyrewên xwe.(nifşên paşhatî).

Li ser pênasa zimên gelek tişt hatine gotin. Li gora nêzîktêdayinekê, ziman "navgîna vegotina ramanê" ye. Belê ev pênas giraniyê dide ser ramanê û nikare wateya zimên bi tevayî bide.. Levre ziman, her gav nabe navgîna vegotina ramanê tenê. Ziman, nîşana tevger û bizavên gelek heyberên nebîrewer û ragihandinên wan yên ku li derveyê ramanê ne jî. Belê ajalê herî perwerdekirî jî nikare bi qasî mirov, bi hişmendî bijî û tevbigere. Lewra behremendiya ajalan a axaftin û fikirînê nîn e.

Beriya ku wateya zimên ya misoger were danîn divê hinek taybetiyên zimên bêne zanîn:

1. Heke mirovek ji aliyê fîzîkî, an bîryarî ve ne kesekî/e mivro (seqet) be, di pênc-şeş saliya xwe de, zimanê civaka ku tê de dijî hîn dibe. Ango di demeke kin de dibihîze û dipeyive. Mirov, beriya ku biaxive, dibihîze. Tiştê ku nebihîstibe nikare biaxive, an bîne zimên. Mirovên ku bi kerî ji dayik dibin, lal in jî. Lewre ne pêkan e ku axaftineke asayî, ango zimanê civaka xwe hîn bibin. Ji ber ku wan tu carî deng nebihîstine ku dikaribin gotinan bînên zimên. Gotin ji dengan (kîte û tîpên dengdêr) pêk tên. Hînbûna zimên û axaftina wî/wê jî bi riya bîhistînê bi dest

dikeve. خcar mirovê/a ku dengan nebihîse dê ji xwe re zimanekî taybet peyde bike û hest û ramana xwe, bi riya wî zimanî derbire. Dibe ku hest û ramanên xwe bi livên dest û rû çavan jî nîşan bide. Belê ew dibe zimanê wî/wê yê ragihandine yê taybet.

106

2. Li gora peytandinên zimanzanên îroyîn, li ser ruyê erdê nêzîkî 6 hezar zimanên axaftinê hene. Cudatiya erdnîgariyan bûye sedema cudatiya dengan. Cudatiya pergala dengan jî taybetiya zimanan derxistiye holê. Cudatiya di navbera zimanan ne misoger be jî, dîsa li gora hin rêpîvanan kifş dibe. Heke mirovek, axaftina mirovekî/e din qet fêhm neke, tê wê wateyê ku di navbera zimanê herdu mirovan de cudatî heye.Wekî mînak:Mirovekî/e kurd, heke perwerdehiya zimanê tirkî nedîtibe ji axaftina mirovê/a tirk tiştekî fêm nake. Yê/ya tirk jî wisa ye. Heke bi taybetî hînî kurdî nebûbe, ew jî ji axaftina mirovê/a kurd tiştekî fêm nake.Lewre rêpîvanên zimanan yên xweser hene û ji bilî wê jî her zimanek li gora taybetiyên xwe teşe digire. Belê, ku herdu mirov piçekî ji hev û din fêm bikin dibe ku zimanê wan wekî hev be, belê zaravayên wan ji hev cuda be.Cudatiya di navbera zimanan û ya zaravayan ne heman tişt e. Mirovên ku zimanên wan ji hev û din cuda bin ji axaftina hev û din qet fêm nakin. Belê çendî ku zarava têgihiştina navbera mirovan dijwar bike jî, mirov bi awayekî ji hev û din fêm dikin û dikarin bi heman zimanî ragihandinê pêk bînin.

3. Bi piranî mirov, di zarotiya xwe de, pêşî zimanekî tenê hîn dibin. Ew ziman jî, dîsa bi piranî zimanê mirov ê zikmakî ye. Zimanê zikmakî, zimanê dayik, malbat an jî yê civaka zarok e. Zarok kêm caran, bi hev re du- sê zimanan jî hîn dibin. Belê ev rewşa awarte ye.

4. Bi van taybetiyên xwe ziman, tenê taybetmendiyeke behremendî ya mirov e. Lewra tu heyber nikare mîna mirov bi zimanekî tekûz daxwaz û hestên xwe der bibe. Ji bilî mirov, lawir jî bi dengên xwe yên taybet, an jî bi awayekî din ragihandinê pêk tînin, lê belê nikarên bi qasî mirovan li dijî xwezayê rawestin û beşdarî hilberîneke bê sînor bibin. Mijarên zimanê mirov jî, biqasî hilberînên wî/wê bê sînor û bê hejmar in. Tiştekî ku nekeve wergîriya zimên nîn e.Erk û girîngiya zimên di her demê de xwe dide pêş. Lawir tenê bo ku jiyana xwe bidomînin an jî pêdiviyên jiyana xwe bi dest bixin, hin dengan derdixin. Ew deng dibe zimanê wan ê ragihandinê. Zimanê wan ne zimanekî bi rêk û pêk û mayinde ye. Rojane û têgihan e. Ango demdemî ye. Belê zimanê ku mirov pêk tîne ne wisa ye. Lewre di navbera zimanê mirov û ramana wî/wê de têkiliyeke zexim heye. Gotinên ku ji devê mirov derdikevin dilopên mêjiyê

107

wî/wê ne. Bi awayekî din mirov dikare bibêje mirov hest û ramana xwe li gotinan bar dike. Peyvên ku ji devê mirov der dibin hest û ramana wî/wê dide dest.

Feylosofê navdar Arîstoteles dibêje "Axaftin, nimandina jiyana hiş e." Ev pênasa Arîstoyê ramanwer gelek bandor liser kevneşopiya ramana roavayiyan kir û heta ramanwerên hengirî, yên serdema hivdemîn jî dîtineke mîna ya Arîsto diyar dikin û dibêjin "Axaftin, nimandina (şanîdera afirandina) ramanê ye." Rast e, mirov bo ku ramana xwe der bibe diaxive. Axaftin, ji deng û gotinan pêk tê û dibe sedema pêkhatina zimên. Belê ev pênas têra ravekirina zimên nake û bo ku mirov wateya zimên ya rastîn bide ne bes e. Lewre ziman, tenê ne alaveke ragihandinê an navgîneke derbirina ramanê ye ku bi wateyeke deng were sînorkirin. Mirov dikare bibêje erk û girîngiya zimên, bi qasî ku nikare were vegotin hûr û kûr û berfireh e.

Ramanwerên sedsala 18?mîn, yên wekî Herder û Condîllac, nêrîna Arîsto kêm dibînin û ramana fîlozofên ku Zimên, tenê wekî "navgîna vegotina ramanê" dibînin rexne dikin û dibêjin "Ne gengaze ku raman beriya zimên be."Lewre raman bi zimên re derketiye holê." Cudatiya navbera zimanan , bi siruştî bûye sedema cudatiya ramanan jî. Bi awayekî din mirov dikare bibêje, cudatiya navbera zimanên mirovan, cudatiya navbera raman û çanda mirovan bi xwe re anî ye.

Pênasa zimên ya zanistî, cara yekem di sedsala nozdemîn de, piştî damezrandina zimanzaniya giştî ya hemdem, ji aliyê zimanzanên wekî F. De Saussure hatiye kirin. Ziman, ji têgîna deng û ramanê pêk hatiye. Di navbera deng û ramanê de girêdanek heye. Belê ev girêdan ne girêdaneke bêgav an sirûştî; girêdaneke jimarî ye. Wekî mînak : Bo têgîna "seg" tirk ;

dengên "kِpek", elman; "hund", ingilîz; "dog", ereb; "kelb" û firansî ;"chien" bi kar tînin. Her wiha mirovên ku bi heman zimanî diaxivin, gava ku navê tiştekî tê gotin, heman tiştî difikirin û heman tiştî nîgaş dikin. An na di navbera mirovan de têgihiştin û ragihandin nikare pêk were. Taybetmendiya ku mirov ji lawiran vediqetîne yek jê axaftin e. Ango zimanê mirov yê ragihandinê ye. Du heb taybetiyên bingehîn hene ku zimanê mirov ji zimanê hemî lawiran vediqetîne: Yek, carekê zimanê mirov ne wekî yê lawiran bi riya rakendiyê (irsîtî); li derdor û

108

civakê û bi riya hindîkarî û xwendekariyê bi dest dikeve. Lawir zimên ji nû de hîn nabin. Bê hejmar celebên lawiran hene û her yek ji wan zimanê celebên xwe yê siruştî û neguhêrbar dubare dikin. Belê zimanê mirovan li gora merc û erawayên demê, şêwazên hilberînê û dîsa peywendiyên civakê diguhere û ji nifşekî derbasî nifşê din dibe. Dudo, şanîderên hêmanên zimanê mirovan heta bibêje bes zêde ne. Ji van şanîderan hêman pêk tên. Hêmanên yekbûyî dibin bingeha gotinan. Gotin dibin hêmanên hevokan û hevok zimanekî nû pêk tînin. Di zimanê mirovan de gelek qertaf û pêvek hene. Di zimanê lawiran de taybetiyên wisa nîn in. Zimanê mirovan li gora rêzik û rêbazan, belê yê lawiran li gora dozînên wan teşe digire

Ji Roj Ev

Ziman û Raborî

Zana Farqînî zanafarqini@rojev.com

Ziman hestiyê piştê yê neteweyan e. Ziman, maka hemû hunerên gotinkî ye. Ziman mazmazka piştê ya çandê ye. Ziman, pêkhênerê yekîtiya neteweyî ye. Bi gotineke din, çawa ê ku mirovan dike mirov ziman e, ê ku neteweyan jî dike netewe dîsa ziman e.

Di navbera ziman û civakê de têkiliyeke xurt heye. Ji lew re jî ziman wek ‘saziyeke civakî’ derdikeve pêşperî me. Civaknas bend û têkiliyên civak û zimên, ji gelek aliyan ve vedikolin. Antropolog jî dîsa bi riya zimên li raboriya mirovahiyê digerin.

dî wisa bûye ku zanistek bi navê ‘sosyolojiya zimên’ jîتderketiye holê. Ev gişt nîşaneyên girîngiya zimên amaje dikin.

Bend û têkîliyeke xurt û zexm a zimên bi çand û civakê re heye. Em dikarin bi riya zimên li raboriya xwe vegerin, li ser vekolîn û lêgerînên zanistî bikin. Pê raboriya xwe ronî bikin.

109

Bi xebatên li ser zimên em dikarin der barê gelek tiştan de agahiyên ronîker bi dest bixin. Li ser awayê jiyana civakî, jiyana aborî, jiyana olî/dînî, jiyana çandî û hwd. em dikarin bibin xwedî gelek agahiyan. Lewma ziman ji aliyekî ve jî neynika neteweyê ye. Bi saya vê neynikê em derûniya wê neteweyê jî û derveyê wê jî hîn dibin.

Ziman, bi neteweyan re geş dibin, diperisin, werar dibin, bi pêş ve diçin. Ji ber ku bastûra manewî ya her neteweyê ji hev cihê ye, wisa bastûr û bunyeya zimanên wan jî, ji êk û din cuda ye. Ji ber vê yekê, em dikarin ji ziman derûniya neteweyan, gelan jî hîn bibin, bihewisin.

Ziman çawa neynika neteweyê ye wisa jî neynika çandê ye. Em dîsa bidin xuyakirin ku, bi riya zimên em dikarin xwe bigihînin gelek aliyên civakê. Wekî awayê jiyanê, ol, bîr û bawerî, bazirganî, aborî, rê û rêzikên civakî, dab û nêrît, gûherîn û veguherînen dîrokî û civakî, şer û pevçûnên mezin, karesat û bobelatên siruştî, xebatên zanistî û hwd. Bi kurtasî, bi xebatên vekolînî yên li ser zimên, der barê wan tiştan de, em dikarin delîl û palpiştan bi dest bixin.

Em wiha bibêjin, ziman di tûnela raboriya neteweyan de roniyek e. Tu hez dikî wê roniyê bide pêşiya xwe here û tu hez dikî wê

hem li rast û çepê xwe û hem jî li pêşiya xwe bigire û here. تdî tu bi qîma xwe yî. Dilê te çawa bixwaze tu dikarî vê amraz û hacetê bi kar bîne.

Ev xebatên vekolînî yen li ser zimên, hem dikarin li ser zargotinê û hem jî dikarin li ser belgeyên nivîskî bên kirin. Teketek jî, bi hev re jî.

Bi çend nimûneyan îcar em bidin aşkerakirin ku bê têkiliyeke çi qas xurt a ziman û çandê, ziman û raboriyê, ziman û civakê bi hev û din re heye.

çerxa felekê: Ev biwêj di maneya şans û talih de ye û wiha jî

tê gotin. اerxa felekê ji min re ters geriya. Mane ev e: Karê min li hev nehat... Lê bi xebateke lêkolînî ya zimên em xweş dikarin pê bihesin ku ev peyveke stêrnasiyê (astrolojiyê) ye. Em zêde dirêj nekin û bibêjin Kurd zanibûne û jê haydar bûne ku dinya li

110

dora xwe digere.

ketin torê: Em pêşî li ser peyva ‘tor’ê rawestin; îro ev peyv ji bo amraz û alava ku pê masî tên girtin, tê bikaranîn. خcar ‘ez

ketime tora bêbavekî’ tê çi maneyê? Wateya vê jî ev e: Ez ketime belaya bêbavekî, dikim nakim xwe jê nikarim bifilitînim. Lê divê ku em dîsa bi dahûrîna zimên ve nêzikî li peyvê û biwêjê

bidin. اimkî berê, di şer û pevçûnan de gava bixwestina yekî bi saxî bigirin, tor diavêtine ser wî û wisa ew destgîr dikirin. Ev biwêj jî, ji vê rewşê hatiye û îro wek biwêjekê di zimanê me de cih girtiye.

bira bira ye, bazar cuda ye: Ev gotina pêşiyan jî, ji têkiliyên bazirganî û aborî tê. di encama wan têkilî û danûstana de çêbûye û dide zanîn ku têkiliyê bazirganî û yên mirovî gerek tevî hev nebe.

Nimûneyên mijara vê nivîsarê di zimanê me de pir in. Divê ku em ji hindikî fehm bikin ne ji pirî. Di dawiyê de jî ez vê gotina xwe ya parzûnandî bibêjim:

Raboriya neteweyan hinek jî di zimanê wan de veşarî ye.

Ji Rojev hate wergertin

Dem di Kurmanciya bakur de

Dr. Zerdeşt Haco (Dr.Z.Hajo@t-online.de) Ez di vê mijara xwe ya îro de dixwazim li ser demê di zimanê me de biaxivim: Dem di rêzimaniya kurdî de. Ez naxwazim li ser

111

bêjeya demê û wateya wê ya fîlosofî rawestim, ji ber ew babetekî dî ye. Herwekî ez naxwazim werime ser giringiya demê bi taybetî ji me Kurdan re, ji ber hingî emê ji mijara xwe derkevin. Belê dîse jî rê bidine min, ku ez wê gotina ku dibêje: "Dem weke şûr e, ku tu wê nebirî, ewê te bibire!" bênime bîra we. Vêce di rêzimaniyê de em dizanin, ko gava mirov diaxivin, ew di axaftina xwe de hersê pêpelûkên demê nîşan dikin, ango 1. dema bihûrî 2. dema niha û 3. dema pêşerojê. Dabeşkirina van her sê beşên demê, yên ku bi giştî di mêjiyê hemû mirovan de xwe dide nîşan kirin, hemû hevgirêdanên demî di rêzimaniyê de neynik nake. Ji ber vê yekê mirov basa sîstêmên demî di zimanan de dike. Ji bo mînak ez dixwazim, sîstêma demî ya zimanê elmanî bidim. Di zimanê elmanî de 6 pêpelûkên demî hene, yên weha têne bi nav kirin: Prنsens, Prنteritum, Perfekt, Plusquamperfekt , Futur I û Futur II. Bi arîkariya van her 6 pêpelûkan 15 wate karin werine derbirîn. Mînakeke din zimanê rûsî ye; di zimanê rûsî de 5 pêpelûkên demî hene. Bi her pêpelûkekê ve demeke imperfektiv û demeke perfektiv giradiyî ye. Bi van herdû mînakan min xwest, ez bidime xuyakirin, ku gelek caran her pêpelûkeke demî kare bêhtir ji wateyekê di bin xwe de binuxumîne. Ji bona ku em kari bin xweşik ji vê yekê tê bigihin, divê em du tiştan ji hev cida bikin: A. Dema ku bûyer bi rastî tê de dibe, emê navê bixine "naveroka demê" û B. Pergal, ango forma pêpelûka rêzimanî Ev cidatî divê were kirin, ji bona ku em kari bin bibînin, ku: 1. Naveroka demê ne di riya pergal, ango forma pêpelûka rêzimanî tenê re, belkû ew di riya bêjeyan re jî kare were derbirîn, mînak:

112

Ew niha bi tirimbêlê diçine Amedê. Ew sibe bi tirimbêlê diçine Amedê. Pêr, gava ew bi tirimbêlê diçine Amedê, ... Di van komekan de pergal, ango forma pêpelûka rêzimanî yekpergal e. Her sê komek di pergala dempêpelûka niha de ne, bi ser ko naveroka demê di sê demên ne weke hev de ye. Di komeka 1ê de dema niha, di ya 2an de dema pêşerojê û di ya 3an de dema bihûrtî tê nîşan kirin. Cidabûna ku li vê derê di demê de dibe, ne bi pergal, ango bi forma lêkera tewandî dibe, bêhtir ew bi arîkariya alavên bêjeyî dibe. Ev ji rexekî ve. 2. Ji rexekî dî ve em dibînin, ku pergal, ango formên pêpelûkên rêzimanî ne tenê demê ji me re didine nîşan kirin, belkû ew karin rengekî jî bidine bûyerê, mînak: Heta em xwarina xwe çêbikin, wê mîvanên me hati bin. Di vê komekê de em dibînin, ko li tenişt diyarkirina dema bûyerê rengê derbirîna gomanê jî tê diyarkirin. Ango em bi vê komekê gomanê derdibirin, bêyî ko em peyveke gomankirinê bi kar bênin. Vêce heta ko mirov kari be peywendiyên di nav bera dema ko bûyer bi rastî tê de dibe, ango "naveroka demê" û Pergal, ango forma pêpelûka rêzimanî nîşan bike û xwe ji wateyên ko ew dikarin derbirin, nêzîk bike, divê mirov sê tiştan bide ber çavên xwe: 1. Dema ko bûyer xwe tê de bi kar têne. Mebest bi vê dema rast ya jiyana wê bûyerê ye, ya ko xwe di lêkerê de dide nîşan kirin. 2. Dema ko tê de yê axêver dipeyive, ango ew kêlîka ko yê axêver gotina xwe dibêje. 3. Dema temaşekirinê, ango dema ko yê axêver/peyvker ji bona xwebikaranîna bûyerê daye ber çavên xwe. Mînak: Heya sala bê minê xwendina xwe biri be serî (xilas kiri be). Dema ko tê de yê axêver dipeyive, îro ye. "Sala bê" dema ko yê axêver daye ber çavên xwe ye, ango ew li wê demê temaşe dike

113

û dema ko bûyer xwe tê de bi kar têne, ew dem e, ya ko dikeve navbera "îro" û "sala bê" de. Ji vê mînakê diyar dibe, ko mirov kare wateya pêpelûkên demî ji peywendiyên di nav bera van her sê nîşanên demê de derxe. Ev peywendî karin peywendiyên yek demê bin, karin peywendiyên pêş- yan yên paşdemî bin. Dempêpelûkên Kurmanciya bakur Herwekî li pêş hatiye nivîsîn, her pêpelûkeke rêzimanî ne tenê wateyekê dinixumêne, belkû ew kare ji wateyekê bêtir binixumêne; ji ber vê yekê wê ne rast be, gava em di Kurmancî de weke zimanê elmanî, yê inglîzî yan her zimanekî dî navekî yekbêjeyî bi tenê li her pêpelûkeke demî bikin. Ango wê ne rast be, gava em peyvina çêkirî bênin û li pêpelûkên demî siwar bikin û bêjin, ev in termên me ji dêla termên latînî: Prنsens , Prنteritum, Perfekt, Plusquamperfekt û her wekî din. Li gorî dîtina min wê baş be, gava em hijmaran, ango 1,2,3,4 bixine nav rêzimaniya zimanê xwe, çawa ko îro lingûstîka hemdemî hijmaran bikar têne. Heta di zimanê elmanî de jî Futur I û Futur II tê gotin. Ji ber vê yekê ez piştgîriya pêşniyara birêz Hisên Kartal dikim, yê ko weke ko ez dizanim, Kurdê pêşî bû, yê hijmar ji pêpelûkên demî re bi kar anîn. Vêce ez pêşniyar dikim, ko em her 7 pêpelûkên demî yên ko Mîr Celadet Bedirxan ew ji Kurmanciyê re fermî kirine, wisa bi nav bikin:

Pêpelûkên Demî Kurtiya navên wan Terma latînî

Dema Niha DN Präsens

Dema Borî I DB I Prنteritum

Dema Borî II DB II Imperfekt

Dema Borî III DB III Perfekt

Dema Borî IV DB IV Plusquamperfekt

Pêşeroj I PR I Futur I

Pêşeroj II PR II Futur II

114

Baldariya li ser ziman û vekîtê

Zana Farqînî zanafarqini@rojev.com

Di vê nivîsa xwe de ez dê li ser du hejmarên dawîn ên Azadiya Welat bisekinim û ez dê a iyên rêzimanî û yên vekîtê amaje

bikim. Hejmar ev her du ne: 294 û 295.

Ji ber ku em hîna di pêvajoya yekgirtîkirin û standardkirina zimanê xwe re derbas dibin, pêwîst e ku em hîn bêhtir li ser vê

yekê hi yar bin û tim û tim bala me li serê be. Nexwe ti tê ku em dixwazin pêk bînin, dê pir bi derengî bikeve. Lewma divê ku hi ê

me tim li ser vê yekê be û em a î û kêmasiyan di ser guhê xwe re neavêjin. Pi tî destpêkê, niha jî em li gorî rêza alfabetîk wan

a iyan hildine dest xwe.

çiyayî: Pê î em hevokê derpê bikin û di pey re jî em îroveya xwe li serê bikin: 'Afganîstan erdeke çiyayî ye.' Di vê hevokê de

ti tê ku bala me diki îne peyva "çiyayî" ye. Mebest ji vê bêjeyê ew e ku welatê Afganistanê devereke bi çiya û asê ye. Lê belê, peyva ku hatiye bikaranîn wê wateyê nade. Maneyeke din jê

diçe. Diviya ku di ûna wê (çiyayî) peyvê de, peyva "çiyayîn" bihata tercîhkirin. Ev tam di cihê wê de ye; Afganistan erdeke çiyayîn e.

di ber çav re derbas kirin: Dîsa em hevokê bidin, hîna em li serê rawestin: 'divê pergal xwe ji nû ve di ber çav re derbas bike.'

Rast e di zimanê me de biwêjeke wiha heye. Lê belê ya girîng ew e ku mirov biwêjan di cihê wan de bi kar bîne. Bi ya min di

ûna vê biwêjê de mirov dikaribû bi hêsanî çend biwêjên dîtir tercîh bikira. Wê gavê ti tekî xwe û li cih derdikete holê. Wekî;

divê pergal ji nû ve di xwe bifikire, divê pergal ji nû ve li xwe vegere, divê pergal ji nû ve li ser xwe bisekine, divê pergal ji nû ve bal û dêhna xwe bide xwe....

ehlaq: Gelo ev peyv 'ehlaq' e an jî 'exlaq' e, kîjan e. Ti tê ku ez

dikarim bibêjim ev e. Kesên ku zêde di bin bandor û hînkariya telafûza zimanê tirkî de nemane, wê wekî exlaq bi lêv dikin.

115

Jixwe ev peyveke erebî ye. Nizanim hewce dike em bidine xuyakirin ku her gel li gor xencereya xwe dengan derdixe û wan bi lêv dike, te divê peyv ji kîjan zimanî hatibe bila hatibe, ferq nake.

ezman: Gelek telafûzên vê peyvê hene. Mîna isman, esman, ezman... Ligel vê yekê li hin derên welêt di cihê ziman de 'ezman' dibêjin. Ji van nimûneyan kîjan rast e divê ew bê

a kerakirin. Heke li ser awayê "esman" biryar bê dayîn wê rast be. Ji ber ku ev peyv jixwe ji peyva "asîman" hatiye. Asîman jî îhtimal e ku ji hêmanên aso+man = asoman çêbûbe. Ev her du hêman bi tena serê xwe xwedî wate ne. Aso, berginda wê ya

erebî ufq e û "man" jî di zimanê me de parkît ango pa gir e; wekî adûman, encûman....

fermanreva: Rastiya wê fermanrewa ye; fermanreva ne rast e.

incax: Di zimanê me de yek ji wan peyvan e ku her herêm li gor xwe wê bi lêv dike. Mînak ancax, encex, incex. Encax.. Ev hem gihanek e û hem jî hoker e. Di ferhenga Saziya Zimanê Tirkî (Türk Dil Kurumu) de wekî peyveke tirkî hatiye qebûlkirin.

Der barê koka wê de ez nikarim ti tekî bibêjim. Lê belê bi gi tî di zimanê me yê nivîskî de êweya ku tê bikaranîn "ancax" e.

ji bin poz: Ji bo ku mijar ba bê fêmkirin, pê î em hevoka ku ev

biwêj tê de hatiye bikaranîn, pê kê bikin û pi t re li ser awayê wê yê rast rawestin:ji bin pozê wê firok revandin. Belê hevok ev e, lê biwêj bi xwe biwêja tirkî ye û li zimanê me hatiye wergerandin. Qet nebe ez vê bibêjim, di zimanê me de ez bi

xwe rastî biwêjeke wiha nehatime. Di ûna wê de wiha dikaribû bihata gotin: di nav çavên wan de balafir revandin....

lîstik: Ez berê jî li ser vê peyvê rawestiyabûm. Li vir ti tê ku em

pê aciz dibin ev e. Peyv a tê bikaranîn. Sedem jî ev e, ji ber ku di zimanê tirkî de peyva "oyun" bi çend maneyan tê bikaranîn. Yek jê berginda wê di zimanê me de "lîstik, leyîstik, leyz" e ku ew wateya wê ya rast e, lê belê wateya wê ya din mecazî ye û di zimanê me de berginda wê jî ev e: dek, dolab, delk, xap, lêp, fen....

Ti tekî din heye ev peyva tirkî "oyun" wekî "weyn" jî ketiye

116

zimanê me. Di gotineke me ya pê iyan de wiha cih girtiye: 'Ji ber weynên jinan اiyayê Cûdî serê xwe tewandiye.'

Ji lew re, divê em di ûna hîle, desîse, fen û fûtan de peyva

"lîstik"ê bi kar neynin: ev dek in, divê em pê nexapin; dek û dolab anîne serê me; karê wan ew bûye bi fen û fûtan hatine me û wisa em xirandine...

sedema derbûna probleman: Li vir ti tê em dê balê biki înin

serê, peyva "derbûn" e. Birîn, pizrik, kînor (kwînêr), kanî û hwd. der dibin. Ji bo wan em vê lêkerê bi kar tînin. Lê belê ji bo ti tên

din di ûna wê de em lêkera gerguhêz (têper, derbasî) "derketin" bi kar tînin. Ji lew re diviya wiha bihata gotin: sedema derketina probleman...

vekirî: ev yek vekirî ye, hevok ev e. Wisa xuya dike ku peyva

"vekirî" di cihê peyva "a kera" de hatiye bikaranîn. Ev peyva hanê jî tim û tim ûna "a kera"yê nagire. Ku wateya wê ev e:

eyan beyan, xuya, diyar, li ber çavan..

xesas: Ev bû çend car ez rast lê têm ku ev peyv wisa tê bikaranîn. Heta serê pê în min got ka ev peyveke nû ye çi ye. Lê

pi t re ez pê hesiyam ku ev bilêvkirina peyva "hesas" e. Na, gerek e em wekî "hesas" bi kar bînin.

zewî: A rast, ez di nav kurmancan de leqayî vê telafûzê

nehatime ku ji "zevî"yê re bibêjin "zewî." Ti tê ez dizanim, di kurmanciya naverast (ango soranî) de ji bo ax, xak û erdê "zewî" dibêjin. Em vê jî bînin bîra xwe ku di wî zaravaya me de dengê |v/yê nîn e. Di gerewa wê de /w/yê bi kar tînin.

Em sed hêvî û tika ji we dikin, wisa mekin

Zana Farqînî zanafarqini@rojev.com

Em sed hêvî û tika (rica) ji we dikin, wisa mekin! Vî zimanî wisa

117

bi erzanî û nezanî nelewitînin. Heqê tu kesî tune ku vî zimanî wiha bi kar bîne û xera bike. Em her ti tî ji xwe, ji zanebûna xwe

didin destpêkirin. Werin em wisa nekin, dev ji vî kurm û xûyê xwe berdin. Guh bidin pisporan, ji kesên ku vî karî dizanin bipirsin, li ferhengan binêrin. Ji ber xwe ve peyv û biwêjan çênekin. Ev helwesta hanê zimên têk dibe, malikê lê kambax dike.

,ima em van gotinan dibêjin, ji ber ku her ziman xwedî qalibا

biwêj û riyên vegotinê ye. Di her zimanekî de mantiqek heye. Pê veçûna zimên li ser vê bingehê çêdibe, li ser vê zemînê kiras

diguhêre.

Rastiyeke me heye, divê em wê bidin xuyakirin. Em kurdên ku ji dibistanên tirkî rabûne, bi qasî ku em bi tirkî dikarin bifikirin û hest û ramanên xwe bi vî zimanî derbibin, em nikarin bi kurdî vê yekê bikin. Loma jî, em radibin biwêj, riya vegotinê û qalibên zimanê tirkî li zimanê kurdî werdigerînin. Bi vê kirinê re jî,

rew eke seyr û ecêb diqewime. Kirasê hevok, biwêj û qaliban bi kurdî lê ruh û canê wan bi tirkî ye. Yekî ku ba eba bi tirkî

nizanibe ji vî zimanê tamandî fêm nake.

.ima ez dibêjim zimanê tamandî, ez vê yekê hinekî rave bikimاTe dît, gava mirov radibe darekê ditamîne (ango lûl û patrom dike) û çaxa ku mêweyan digire, tehm û çêjeke wan a xerîb

heye. A rew eke welê li vî zimanî diqewime. Loma em dibêjin, em zimanê xwe netamînin, ji ber ku pêwîstî û hewcetiya me pê nîn e. Lê gava ku ziman bi hemdê xwe û bi têkilîpêkirineke

(mudexaleyeke) zanistî bi pê bikeve, ev ti tên ku em jê gazindan dikin wê çênebin.

ro, di çapemeniya kurdî de, çi di ya nivîskî û çi jî di ya ditbarîخ

de em rastî van nimûneyên hanê tên ku bi rastî tehdehiyeke mezin li zimên dikin. Mirov bi van kirinan pir diê e. Heqê me

tune ku em vê yekê bi zimên bikin. Bi çend nimûneyan em van a iyên zimên rave bikin. Lê em pê î

awayên wan ê a ku çawa ji aliyê xwediyê xwe ve hatine gotin, pê kê î we bikin, pi tre em rastiya wan derpê bikin. خcar em

rastiya van nimûneyan pê kê bikin. Bêyî ku em bi awayekî berfireh li ser wan rawestin:

118

bivir li pêvajoyê xistin: Rasterast wergera biwêja tirkî ya bi navê 'süreci baltalamak'ê ye. Kurdiya wê ev e: Pe k lê xistin. Ev

biwêja ku li gorî rew ê tê bikaranîn, em dikarin wiha bilêv bikin: Pe kê li pêvajoyê dixin...

sebra me nefûrînin: Rasterast wergera biwêja tirkî ya bi navê

'sabr m z ta rmay n'ê ye. Di ûna vê de em dikarin van biwêjan bi kar bînin: Bêhna me teng nekin, hêrsa me ranekin, kela me ranekin, xulqê me teng nekin....

guhdarvanên hêja: Rastiya wê 'guhdarên hêja' ye, ji ber ku guhdar bi xwe kirdenav (îsmîfail) e. Bi gotineke din berginda

ango beranberiya wê ya bi tirkî 'dinleyici' ye. Ew pa gira 'van' beredayî lê hatiye zêdekirin û ne di cihê xwe de ye.

be darvanên ku tevlî civîne bûne: Peyv, bi heman mantiqî hatiye

çêkirin, lê rastiya wê jî wekî nimûneya jorîn e. Awayê wê yê rast 'be dar' e, ku ew jî tê maneya 'kat l mc 'ya tirkî. Be darvan ne rast

e, jixwe pa gira 'dar' di vir de erk û peywira 'van'ê bi cih tîne.

rêvebirên saziyê: Hema em yekser rastiya wê bibêjin; 'rêveber' e, ne 'rêvebir'. Di zimanê me de pa gireke bi navê 'ber' heye,

wekî ya di peyva 'pêxember' û 'rêber' de

a ît kete gund: Ev biwêj jî, rasterast ji zimanê tirkî hatiye wergerandin û tirkiya wê wiha ye: 'kِye ç û d ـtـ'. Kurdiya wê ev

e: A ît bi ser gund de hat...

em a îtiyê dixwazin: Di vê nimûneyê de peyva ku em dê li serê bisekinin, bêjeya 'a îtî'ye. Rastnivîsa vê ne 'a îtî' lê 'a tî' ye, ku

koka vê peyvê ji lêkara 'a bûn, a t bûn, ha bûn'ê tê û bi pa gira 'î'yê hatiye çêkirin: a t + î = a tî

kilameke dirêj: Di ûna 'uzun hava'ya tirkî de hatiye bikaranîn.

Di zimaanê me de jê re 'lawik', 'serhawa', 'kilamên dîwankî', 'kilamên dengbêjan' û hwd. tê gotin.

govendvan, stranvan: Ji ber ku ev her du peyv bi heman zîhniyetê hatine çêkirin, em dê wan bi hev re hildine dest. Gelek

kes wekî jokerê vê pa gira hanê yanî 'van'ê bi kar tînin û hema tînin bi dawiya her peyvê ve dikin. Berî her ti tî pa girên di

119

zimanê me de ti tê ku min tespît kirine di seriya du sed (200) hebî re ne û her yek ji wan xwedî erkeke cihê ye. Ji bilî van, bi alîkariya koka lêkera fermanî jî hin peyv têne çêkirin? Mina 'nanpêj', 'mirovkuj' 'daholjen', agirbest', 'dengbêj' û hwd. Ji lewre 'govendvan ne rast e, rastiya wê 'govendgêr' e. Peyva

'stranvan' jî a e û rastiya wê 'stranbêj' e.

guhdar kirin: Ev lêker vê neyê wiha nikare bê bikaranîn, yanî em nikarin bêjin 'ez guhdar dikim' gerek em bibêjin 'ez lê

guhdarî dikim'. Wekî nimûne, li hêla Hezexê di ûna 'guhdarîkirin'ê de lêkera 'lê hisandin' tê bikaranîn. 'Ez lê

dihisînim'. Peyva guhdar peyveke çêkirî ye û di ûna'dinleyic'iya Tirkî de tê bikaranîn. Ev peyv ji 'guh' û pa gira 'dar'ê hatiye

çêkirin. Ev pa gira hanê hemwateyê pa girên 'mend'û 'yar'ê ye, ku maneya xwedîbûnê, pêbûnê dide peyvê û rengdêr pê tên çêkirinwekî: xwîndar ango bixwîn, gumandar ango biguman. Lê

carinan ev pa gir bi awayekî din jî tê bikaranîn, ku pê kirdenav (îsmî fail) tên çêkirin mîna: dikandar, xeznedar û hwd.

platforma jinê: Rastiya wê 'platforma jinan' e. Wekî tê zanîn, di zimanê me de gava ku em terkîbeke navdêran a nebinavkirî çêkin, divê em tewanga pirejimariyê ya nebinavkirî 'an'ê bînin dawiya navdêrê. Wekî 'kincên zarokan', 'mala ezeban', 'hirmiyên xazan' û hwd.

pêvajo vala derxistin: Ev biwêja hanê jî ji tirkî hatiye wergerandin, hem jî peyv bi peyv. Berginda wê di zimanê me de

ev e: pe k lê xistin, ked û heda (yekî) bi avê de berdan.

ber bi lehiyê çûn: Bêyî ravekirin em kurdiya wê bidin; li ber lehiyê çûn, bi ber lehiyê ketin....

binçengê (yekî) nepixîn: Ev jî, ji biwêja tirkî ya 'koltuklar kabarmak'ê hatiye wergerandin. Berginda wê di kurî de ev e:

pi ikê (yekî) mezin bûn, serî lê mezin bûn, perê (yekî) lê bilind bûn, per û bask jê re çêbûn...

di çav re derbas kirin: اav pê xistin, di ber çavan re derbas kirin,

dêhna xwe dan (....), bala xwe dan (...). Ev çend biwêjên hanê ûna vê biwêja tirkî 'gِzden geçirmek'ê bi hêsanî digire.

120

qiyamet qetandin: Ev rasterast ji biwêja tirkî 'k yamet koparmak'ê hatiye wergerandin: kurdiya wê wiha ye: qiyamet rakirin....

Em ji bîr nekin ku ji bo biwêjan a girîng, wate û mane ye, ne yek bi yek wateya gotinên di wan de ye. Gava em bi vî çavî lê binêrin, em dê di bin bandora zimanên biyan de nemînin. Em ji bîr nekin ku ruh û giyana zimanan jî heye. Jixwe ziman xwediyê qaliban in, ji lewre di wan de sîstemeke qodan heye. Gava ev

sîstema hanê xera bibe, an jî ziyanek bigihê, wê çaxê têgihî tin û fêmkirina mirovan a ji hev derbe dixwe.

are jî ev e, divê em hay ji zimanê xwe hebin, hemû aliyên wîا

bizanibin, xwe bi çanda xwe ya devkî, ango bi zargotinê bikemilînin, ji ruhê wê fêm bikin û pê neleyîzin.

Rewrewka zimên

Ehmed Huseynî ahmad.hussayni@nefel.com 1 Pirsên dijwar ên 'اanda me ya neteweyî' li ser durê û li ber dergehên aloz û asê yên vê serdemê radiwestin. Li vir, gava herî balkêş a kurdan dê gava bi karanîna hiş û hişmendiya avakirina çarçeweyên teorî û rêbazên stratejî be. arçeweyên teorî bo zeftkirina kêlîkên windayî yên giyanê kurdا -û destnîşankirina pêdiviyên rojane yên ji nû ve duristkirina pirên dan û stendinê; dan û stendina gelê kurd bi dîrokê re, bi mîratê re, bi keleporê re, bi stiranê re, bi kesayetî û gêwil(moral) û goristanên berfireh re. arçeweyên teorî bo vejandina pirsên tirsnak da ko em li xweا -bigerin, li navê xwe, ji ku hatina xwe û bi ku de çûna xwe. Pirsên ango û wateyên dewlemend ên nasnameya xwe û mebest û amanca hezkirina ji axê û ji esmanê gundê xwe, navçeya xwe, welatê xwe. arçeweyên teorî bo rola sînoran wek diyardeyeke entolojî ûا -

121

bandora zaravayan û şûnşopên cihêreng ên jehrên sê çandên cihêreng ko di xwîna kurd de diherikin. 2 Hewldana herî serkeftî dê hewladana afirandina pirsan û ezmûneyan û xewn û arezû û xweziyan be da ko di gel hemî diyarde û rûdanên civakî û ramanî û hunerî bigunce, di heman wextê de, dê ev hewldan, hewldana rawestina li hemberî bîr û baweriyên nîvçe û amadekirî û wergirtî yên ko taybetmendiyê dikujin, be, bi taybetî, bîr û baweriyên nîvrewşenbîrên(!) ko di riya wergirtina têrm û di riya bi karanîn û dûbarekitina çend ramanên kevnare, ko êdî çanda me tu sûdê ji wan wernagire, xwe bi şêweyekî ji şêweyan pêşkêşî cîhana çanda kurdî dikin. Bi kurtî, bi qasî ko rewşenbîrê kurd vexwandiye da ko şerê xwe bi dagîrkeran re ji boyî parastina çanda xwe ya neteweyî berdewam bike, herwisa, ev erkên dijwar, pêwist e, li ser eniya navxweyî jî, di asteke berfirehtir û dijwartir de berdewam bikin, pêwist e hemî serçavkên sexte bêne çirandin, hemî keysperest û sûdwergirên vê qonaxê bêne rût kirin, wêranker û berjewendîperestên peyva kurdî bêne eşkere kirin. 3 zimanê ko ji ber êrîşên hovane yên dagîrkeran ji me re maye zimanekî birîndar û lerizî ye, di çeşnê serav û rewrewkê de ye, yê ko bixwaze vî zimanî zeft bike gerek bi pey keve, gerek helkehelk û bînèikandinê bide ber çavê xwe. 4 ji bo avakirina çarçeweyên teorî û stratejiyên ko dê kurdan ber bi nirxên vê serdemê ve ragihîne, ziman pêwist e. Nivîskarên rastîn, di vê dîmenê de, beşdarî afirandina gelek zimanan dibin, ango her nivîskarek di tixûbên zimanê neteweyê de, hewl dide ko zimanê xwe, taybetmendiya xwe, rengê xwe, çêja xwe, xewnên xwe, nêrîn û kesayetiya xwe biafirîne.

122

end dîmenên xemgîn ên kurmanciyaا

nivîskî

Ehmed Huseynî ahmad.hussayni@nefel.com

Eger armanca we angeriya kurmancî bi gi tî, û bi taybetî, eger

çapkirin û belavkirina pirtûk û kovarên wêje û hunerê, tenê, ji bo we andin û re kirina rûpelan, û bi navê parastin û nûjenkirina

zimanê kurdî, xwepê andaneke kawikane û qayî kê aneke gundiyayî bêhavil bit. غ eger di vê serdema serberdayî de,

prosesa we anê nikaribe angoyên hebûna xwe, mebest û egerên peydabûn û birana(burhana) pêwistiya xwe, wisa ronak, e kere

û bi zimanekî rew enbîraneyî têr aferandin, têr zanîn û raman, wergerîne qada hi yarî û hi mendî û peyivîn û ragihandinê, û

nikaribe rêçên lêpirsîn û guftûgoyan di sînorên pêdivî û pirsgirêgên çanda kurdî de biqelê e, wê çaxê pirsine giring û

balkê , û gelek caran tirsnak jî, di hi ê mirovan de tên vejandin. Hemî pirsên ko tên vejandin jî, di serencama xwe ya dawîn de

bi sewiyeta rew enbîrê kurd ve girêdayîne û li ser rolên wî yên siyasî û civakî û aristanî gumanên rehdaçikyayî pê kê dikin.

Di vê qonaxa hestdar de, pi tî awqase sosretên ko bi serê kurmancî hatine û hêjî berdewam in, rew enbîrê kurd hem wek

goveyê( ahidê) wan sosretan û hem jî wek projeyeke kultûrî yî raperînxwaz ko dixwaze navroka zimanê xwe berbi hunerên

derbirî de raki îne, pêwiste tu carî ji asta gumanê danakeve; gumana li ser strûktûrên rasteqîn ên paydabûna wî; gumana li ser ronakî û paqijî û zelaliya hestên wî, gumana li ser gurmiçandin û lawazkirina kesayetiya wî ya dîrokî û gumana li ser raman û bîrûbawerî û nirx û stûnên nasnameya wî ya

netewî. Ango gumana li dijberî bêgumaniya reha (mutleq). اinkî tenê bi himbêzkirina tovên gumanê bizav dikare li hemberî

rawestanê, rêjeyî li hemberî rehayiyî, pê veçûn li hemberî bi çûndemayîne, rawestin. غ rew enbîrê kurd jî di vê sewiyetê de

dê bikaribe dest bi vejandina gencîneya ko di hinavên kurmancî de ve artiye, bike. Dê bikaribe li hemberî prosesa asîmîlasyonê

erkên xwe yên dîrokî bi karbîne, ne tenê dê bi zimanê xwe binivîsîne lê dê xwîneke nû û hêrseke teze û angoyeke dolmend

û nî an û amjeke dahênane pê kê î zimanê xwe bike.Herwisa dê

123

bikaribe di cîhana zimanê xwe de asoyên nûjen, dîdarî û awirên sersom jî veke. Wexta ko nivîskarê kurd li zeviyên gumanê bigere û asoyên gumanê ji boyî firîna xwe hilbijêre; wê wextê dê ji bilî pirsan bi

tu ti tî mijûl nebe. غ hemî bareyên mijgirtî yên cîhana peyva kurdî dê her û her sawa wî berfirehtir bikin, dê her û her jî wî

dehf bidin, ko vê sawê, di çe nê pirsine çarenûsane de biafirîne: ( dengê teqîna pirsekê dikare ji dengê teqîna sed bersivan xurttir be. G. Garder)

Dê pê kê kirina naveroka sawê û ji ser pê enîka çanda kurdî dawe andina tozê, wek erk û berpirsyariyeke dîrokî û rew enbîrîyî

wijdanî bibîne. Bi heman bîrûbaweriyê, dê hewl dide, ko li kesayetiya windayî ya zimên bigere û di çarçewa hi mendiya

netewî de, hestên beravêtî û lawaz, ji nû ve, bi la ê ziman ve girê bide. Bi xwesipartina ser jîndarî û kûrahî û çalakiya zimanê netewî, hebûna rastîn û kesayetiya rehdaçikyayî ya mirovan, herwiha di dîrokê de berdewamî û heyîna civatan ji windabûnê tête parastin. Her kes wek endamê civateke netewî, dikare, eger û merc û sedemên berdewamiya hebûna xwe ji berdewamiya hebûna zimanê xwe yê netewî-zikmakî wergire. Dîsa, her kes,

rastiya bûneweriya xwe ya civakî, siyasî, dîrokî, çandî û aristanî ji rastiya hevgirtin û dolmandî û ji radeya çesipîn û berfirehî û

iyana guncîna zimanê xwe digel pê ve ûn û pêdiviyên serdeman, bi dest dixîne, û li bin perên vê bi destxistinê bi xwe, dikare,

xewnên xwe, cîhana xwe ya giyanî û formên xwe ik ên nasnameya xwe û di çarçewa mercên mirovatiyê de; mirovatiya xwe ya teybetî, bi karbîne.

Bi alîkariya zimên- ziman wek bûnewerekî bi la û bi giyan û wek alava seretayî ya têgihi tin û derbirînê- bîr û baweriyên kevin û

nuh ên civatê, rewi t û gerdî e, vemayî, mîrat û kelepor, dîrok û ol û felsefe, raman û lojîk, tore û huner û pî e û alav, gêwil û

rengvedanên derûnî- psîkolojî, xwe nêzîkî hevdû dikin, û bi hev re, çand û rew enî û kultûra wan xelkên ko bi (vî) zimanî yan bi

(wî) zimanî dipeyivin, pêktîne, dadimezirîne. Bi kurtî, ziman pencereya herî pîrozane ya hebûna mirov e, di wê pencereyê re mirov dikare li dorhêla xwe û li gerdûnê jî

tema e bike. Ziman (ez) a mirov e, (ez) ek e bilind û payedar e, bêyî vê (ezê) ne mirov dikare nêrînên xwe li ser ti tan durist bike

û ne jî dikare bîr û baweriyên idyolojî damezirîne. Wek ko Haydger(Martin Heidegger) dibêje: ziman xaniyê

124

bûneweriyê ye. Ji destpêka vê sedsala ko dagîrkirina Kurdistanê dîmenên xwe yên siyasî wergirtiye û hetanî vê kêlîkê, ti carî, proje û planên hewldana ji holê rakirina nasname û taybetmendiyên kesayetiya mirovê kurd ranawestiyane. Di vê hewldanê de, û di pêvajoya tevgera berxwedana gelê kurd ya ji bo bidestxistina mafê

netewî de, renge, zimanê kurdî ji her ti tî bêtir hatibe pelçiqandin, herwisa renge ko zimanê me mezintirîn û

payedartirîn ehîdê berxwedana gelê kurd be. Digel ko gelê kurd, li beramberî êrî ên hovane yên ko dixwestin

nasnameya wî talan bikin, di serencama dawîn de, iya wê nasnameyê biparêze jî, lê dîsa hetanî radeyeke balkê û tirsnak,

zimanê serdestan bi alîkariya dibistan û alavên ragihandinê û pronameyên taybetî û dijwar, dikarîbûye ( mebesta min zimanê serdes e) cihê xwe di hest û nest û têkperîn û hêrs û jiyana

giyanî ya mirovê kurd de çêbike. Bi gotineke dî, di ûna ko gerek zimanê kurdî wijdan û hi û hi mendî û hizra mirovê kurd

dameziranda, dibe zimanekî biyanî û mirovê kurd jî li hemberî zimanê dayika xwe di mi extî û namoyiyeke tundî dijawar de dijî.

Li vir, perwerdeyiya li jêr desthilatdariya dagîrkeran, rêbaz û çand û aristanî û dibistanên veguheztina fermanên zimanên

birêz û rêzdaran dest pê dikin. Zimanê kurdî jî dako piçekî ji rûmeta xwe biparêze, ta radeyekê, di peywendiyên rojane yên

di navbera binemalê de bi cî dibe. Sê aristaniyên cihêreng, bi alîkariya sê zimanên cuda, berbi giyanê mirovê kurd de diherikin da ko birîna zimanê wî kûrtir bikin. Serencam, zimanekî nû ye. Dabirîna hebûna antolojî ya mirovê kurd e. Di civatê de Jihevxistin û lerizandina cîgehê zaroktiyê ye. Li kêleka

lê ku tina hest û giyan e. Ji bo ronîkirina vê xalê bi xwe û ji bo berbiçavkirina çend pirsên

pêwist ko dê bihingivin cîhana wêjeyî û rew a kurmanciya nivîskî ya îro, ez dixwazim bi kurtî li ser çend dîmenên xemgîn ên ko bi rastiya derbirîna zimên ve girêdayîne rawestim.

Wek ko tê xuyanîkirin, roj bi roj, cîhana rew enbîrî û çandeyî ya ko xwe bi zimanê dayikê derdibire, ji alîkî ve berfirehtir dibe û ji aliyê dî ve jî tevlihevtir û aloztir dibe. Di avakirina vê cîhanê de, her kesê ko dikare bi kurdî bixwîne û

binivîsîne, bi hêsanî be darî nîgarkirina dîmenên wê dibe. Di vê bareyê de, rê li ber berpirsyariya wijdanî û dîrokî, ast û sewiyeta

têgihi tin û zanînê, pîvanên neskirî yên dahênan û afirandin û hunerê, bi navê vejandin û dolmendkirina kurmancî wek ziman

125

û wek pirtûkxane, tê girtin. Bêguman, zimanê kurdî zimanê gelê kurd e, lewra mafê her kurdekî heye ko bi zimanê xwe bixwîne û pê jî binivîsîne, dikare ji bo bidestxistina vê erka pîroz hemî jiyana xwe terxan bike, lê dixwazim bidim xuyanîkirin ko

daxwaz û arezû û xewn û xwezka ti tek in û realîteya ko îro li berdest û li berhest e ti tekî din e Mebesta min ew e, ko ne tenê

bi nivîsandina kurmancî mirov dikare merc pransîbên welatperwerî û ni timanheziyê wergire.Eger wisa bit, pêwist e

hemû gelê kurd nivîskarê kurmancî be. Ango mirov dikare cawfiro û gulfiro be lê di eynî wextê de mirovekî qenc û hêja, bi

rûmet û dilovan, welatperwer û hest tenik be jî. Piraniya kesên ko bi nivîsandina kurdî mijûl dibin, di hevpeyivîn û di gelek kovaran de didin xuyanîkirin ko nivîskariya wan ji bo parastina zimanê kurdî ye, ji bo vejandin û ji nû ve bikaranîna vî

zimanê bi ûndemayî ye. Dêmek eger zimanê kurdî di sewiyeta zimanên dîtir de bûya dê xwe nêzî cîhana nivîsandinê nekiribana!? Nivîskarên kurmancî (helbestvan, romanivîs, çîroknivîs, zimannas, rexnegir!) ên ko îro xwe wek xwedî û berpirsyar û xemxurên ziman û wêje û çanda kurdî dibînin, di zaroktiya xwe de, li dibistanê, bi zimanê xwe yê zikmakî nexwendine. Ango, ti kes, bi rêk û pêkî û bi rêzanî, bi awakî zanistî û

hi yariyane, hînî zimanê xwe yî ko îro pê dinivîsîne, nebûye. Wek serencama vê nehînbûnê û di bin bandora wê de, valahiyeke bê ser û ber, kûr û berfireh, di navbera mêjî, hest û nest û alavên derbirînê de û di navbera rastiya nivîskariya bi kurmancî de, peyda bûye. Herwisa vê bandorê bixwe xeleka bingehîn û seretayî û kilîta

sewiyeta guftûgoyên pêwist yên li ser strûktûrên aristanî û civakî û psîkolojî yên ko be darî damezirandina kesayetiya

rew enbîrê kurd bûne, bi xwe re winda kiriye. Ji ber ko, li ser rawestan û têramandin û ronîkirina vê bandorê ji hundir ve

dikare bibe pileya yekemîn a pê kê kirina çend pirsên mezin û çarenûsane ko di dawiya dawî de dê bihingivin rastiya nasnameyê, kesayetî û dîrok û hestên netewî jî; ne tenê yên

rew enbîrên kurd lê yên mirovê kurd bi gi tî (wek hebûn û aristanî û projeyeke çandeyî) ko di çarçewa zimanê xwe de -

mebesta min mirovê kurd e- mirovekî nexwendewar e. Bi hînbûna zimên di dibistanê de yê zarok- agirt dikare hêz û

iyana li ser peyvê rawestan û bi hûrbînî lêtema ekirinê, wergire. Di wan salên seretayî de, di wê dibistana pê în de, mêjiyê zarok

126

hînî pirsan dibe, rastî û çewtiyê ji hevdû cihê dike û bi hi tûjî; bi alîkariya rêzimaneke rastîn, dest bi çêkirin û avakirina hevokan dike.

Di dibistanê de, ko pêngava seretayî ya hi yariya zimanî dest bi ji dayikbûn û fetiqandinê dibe, hest û nest û têkperîn û gêwlê zarok jî di çarçewa vî zimanî bi xwe de dest bi avabûn û

ge bûyînê dikin; bi la ê zimên ve tên girêdan û di aristanî, dîrok, çand û bîrûbawerî û kultûra vî zimanî de jî tên bistirîn û bi aftin.

Ji bilî hemî helbestvanên kurd ên ko ta aniha helbesta Cegerxwîn dûbare dikin, ko di çarçewa bar û doxên civakî û dîrokî de; xwedan hestine zelaltir in, û di berhemên wan de ,

opa bandora hînbûna zimanê dagîrkeran, di warê derbirîna peyva resen û zikmakane de nîne, nivîskarê kurd (Kurmanc) zimanê xwe yê zikmakî ji malê û ji kolanê wergirtiye. Ev wergirtin bi awakî rimikî (xerîzî), ji ber xwe ve û hetanî

radeyeke balkê bêyî agadarî pêk hatiye. Wisa eger em li ser wan nivîskarên ko bi mezinahî (25-30 salî) hînî axavtina(ne nivîsandina!) kurmancî bûne, nepeyivin. Rast e, ziman wergirtin mirov digihîne pileya fêrbûn û bikaranîna rojane ya zimên, lê dibistan û hînbûna di dibistanê

de rew eke dî diafirîne, ko mirovan digihîne asta zanîn û nasîna dirustî û rast bikaranînîna wergirtinê. Dîsa di dibistanê de, mirov hînî rêziman û rastnivîs û nermahiya danûstendina bi zimên re dibe, çinkî rêziman ne hema alava derbirîna ramanan e, lê ew bi xwe_rêziman_ ramanan çêdike û bi gewde dike jî. Ji ber ko çêkirina ramanan ne prosesek serbixwe ye, na, ew bi xwe jî

be eke ji rêzimana zimên. Kurmanciya nivîskî ya îro serencama xuristî ya vê bareyê(haletê) ye. Nivîskarê kurd jî eger nivîskarê zimanê kurdî be gerek serencam û derçûna herî ronak ê bareya wergirtina zimên be. Ji xwe pirsa serekî li vir dest pê dike: Ma nivîsandin, wek huner, bi zimanekî wergirtî çêdibe yan na? Ez vê pirsê

hetanî ko xwe mêrekî nivîskar (nav di xwe de bide) û ji me re ta bi derziyê ve ke, vekirî dihêlim!!. Jixwe eger em bixwazin vê bareya malkambax ji çarçewa

nivîsandinê raki înin realîteya dabe kirina coegrafyayî û formên sînor û dorpêçkirina gelê kurd, dê rew a çanda kurdî, kesayetiya

resen û dîrokî ya mirovê kurd, awayên perwerdeyî û ge kirin û duristkirina hi mendyane ya rew enbîrê kurd bi taybetî, hem

zelaltir û hem jî xemgîtir, diyar bibin. Li vir pirsên bingehîn ên hebûnê, û lixwemikurhatina rasteqîn a rew enbîr û nivîskarê

127

kurd, û asta balkê û tirsnak a guftûgoya çarenûsane, dest pê dikin. Ango pirsên di çe nê gurmînê de ko dê sergêjahiya

melevanê peyva kurdî rawestîne, û dê bikaribin asoyên nû û teze li ber pirsgirêkên dîrokî û siyasî û rew enbîrî jî vekin:

- Hetanî kîjan radeyê me li dijberî çanda tirk û ereb farisan çanda xwe ya netewî parastiye? - Cihêwazî û nakokî û sê formên cihêreng ên danûstendin û

rabûn û rûni tina kurdan ko ji xwarin û cillixwekirinê dest pê dikin û li cem têramandin û hi mendî û awayên derbirînê

ranawestin, ji kûderê hatine? - Kurdê ko çanda xwe, kultûr û zanîna xwe ji destê diwemîn

wergirtiye, hetanî kîjan pileyê iyaye hokar û regezên kurdewariya xwe û kultûra xwe ya neteweyî biparêze û jiyana xwe bi heman kultûrê berdewam bike û di çarçewa aferandinê de wê kultûrê derbibire?

We an, pirtûk, berhem û nivîskarê kurd ê ko bixwaze ji dil û can, di vê qonaxa hestdar û tirsnak de, ji xwe re, hem roleke dîrokî

damezirîne û hem jî be darî avakirina dîmena gi tî ya çand û peyva kurdî bibe, gerek berî her ti tî hewl bide ko li beramber û

li dijberî zimanê êlê, zimanê kerî û zimanê jihevketî yê kolana ko di merc û barûdox û seqayên(etmosfer) sexte û qelp de hatiye perwerdekirin, raweste. Wî zimanî ji toz û bandora dîrokî

dawe îne, bêjing bike, zelal bike, biparzinîne. Nivîsandina wêjeyî, aferandina hunerî û statîkî, eger angoyeke zelaltir û mebesteke piralî û hokarên nû yî rehdaçikyayî û

qublenameyeke jêpi trast pê kê î zimên nekin, dê, ew nivîsandin û aferandin, wek serencamine bêguman, careke dî dûbarekirina zimanê berdest be, dê dûbarekirina realîteya naskirî ya dîrokî û civakî be, realîteya ko bi sedsalan dîmenên wê ji alî dagîrkeran ve hatine nîgarkirin û parastin. Di çarçewa dîroka "kurmancî" de, dê ji nû ve ragihandina barûdoxên siyasî û bi bîranîna proje û planên sedsalane yên hovane û trajîdya qedexekirin û gemkirin û afsaneya berxwedan û xweparastina kurmancî bixwe be jî.

Wexta ko nivîsandin ziman zelal bike, naverokekê pê kê î ezmûneya nivîskarê kurd dike; berya ko ev naverok naverokeke navnetewî û mirovî be, dê naverokeke taybetî yakekesî û netewî bit. Ango wêje û nivîsandin, di vê sewiyetê de, dê formekê

pê kê î jiyanê bikin, mebesta me jiyana mirovê kurd e. Bi alîkariya vî formî, em dê xwe, hest û nestên xwe û mebesta hebûna xwe, erk û pêdivî û berpirsiyariyên xwe yên wijdanî û

128

arestanî nasbikin. Ev proses ne bi nivîsandina deqên hêsan û sade û ne jî bi

xwesipartina têrm û hevokên wergirtî, û ne jî bi xwepê andan û xwerepkirin û di zemîna peyvê de bi xwedûbarekirinê, pêk tê. Lê pêkhatina durist a vê prosesê bi kûrkirin û berfirehkirin û dolmendkirin û asovekirina amaje û xeyal û hizrên berz û sihr û aheng û harmoniyeke derûnî, dest pê dike. Bi kurtî, eger em di wê baweriyê de ne, ko êdî kurmancî dest bi xwenivîsandinê kiriye, gerek em bikaribin, bi vî zimanî, ezmûneyên xwe, hem

wek mirovine rew enbîr û hunermend û neynikên rengvedana qonaxên dîrokî yên gelê xwe, û hem jî wek mirovine gi tî ko di

cih û demeke taybetî de dijîn, bi êweyekî ciwan û xwe ik û giranbuha û hunerane pê kê bikin, çinkî mezintirîn tawanbarî li

dijî civatê ew e ko em ezmûneya wê civatê bi alavine sexte û bi behreyên lawaz û riswa, bînin zimên.

( Eger tu binivîsînî, gerek berî her ti tî tu ore ekê neko di civatê de lê di xwe de, di zimanê xwe de, di nêrîna xwe de, û di nivîsandina xwe de, çêbikî. Gerek tu agir bî hetanî ko çirîsk ji te biçin. Adonîs)

Kurmancî jî wek hemî zimanên dîtir xwedan bêje û peyvên gi tî û naskirî û amadekirî ye. Bi van bêje û peyvan, mirovê kurmancîaxêv dikare taybetmendiya jiyana xwe ya gelemper û takekesane, hem ragihîne û hem jî derbibire. Her kurmancîaxêvek- ko ne lal be- bi hêsanî dikare bibêje" ez birçî me ".. Rola wêjeyê ya payedar û giranbuha ew e ko bikaribe vê sewiyeta vebêjî û peyivînê

derbas bike û zimanê nivîskî ji vê asta gi tî ya bikaranîna zimên rizgar bike, ziman berbi asoyên teze de raki îne, li dijî bikaranîna

prîmîtîv û hevokên westiyayî û fermanên qels û lawaz ên zimanê normal raweste û sînorên nûjen li ber formên cihêreng ên derbirînê veke; ango derbirîn bixwe kûrtir û dijwartir û

arezatir bibe. Di vê çarçewê de, armanca wêjeyê, daxwaz û arezû û kefteleft û xebata nivîskarê wêjeyê jî, ne dûbarekirina

peyv û hevok û wi eyên ko her kes- ji bilî lalan- dikare wan ligor sewiyeta xwe derbibire. Lê nivîskar, madam nivîskarê zimanekî taybetî ye û bi cihana hunerê re dan û stendinê dike, gerek

bikaribe ti tên ko nayên bilêvkirin bi lêv bike, ti tên ko nayên bi gewdekirin bi gewde bike, ti tên ko nayên pesnkirin û wênekirin

û saloxdan, bipesinîne, bi wêne bike û di zeviyên xeyala resen de serpere tê saloxdanê be. Ango peyvan û bêje û hevokan,

rêxistina naskirî û berdest a zimên bigihîne wê asoya ko ziman

129

bixwe nikarîbû xwe bigihandê, yan jî ziman bigihîne wê qonaxa ko tu carî di pêvajioya xwe de, ziman, ji xwe bawer nedikir, ko êdî dikare bihingivê.

" Gerek hergav em bixebitin û a bibin, hîn bibin û a bibin hetanî ko dawiya dawî em bigihêjin belkoyên(ihtîmalatên)vekirî yên deqekî ko bikaribe pêdarî û berxwedanê bike; ne berxwedana li

dijî tang û topan û gulleyan, lêbelê ya li hemberî ti tên tirsnaktir: deqên hêsan, deqên yekalî yên ko ji boyî nixumandina tawanbariyên dîrokê hatine nivîsandin" Haydgar. Ziman, çi ziman be bila bibe, di cîhana derbirîna hunerî de,

wexta ko realîteyê wisa qe artî û e kere pê kê bike, tu nakokiyê di navbera xwe û zimanê rojane û devikî de nahêle. اinkî di

prosesa dahênan û aferandina deqên wêjeyî û hunerî de, gerek zimanê derbirînê hemî alavên spehî û bedew bi dest xîne da ko hebûnê bibêje, man û nemanê biguhêzîne, herdemî û berdewamiyê ragihîne, û di wê sewiyetê de jî bikaribe dîrok û

çand û hi mendî û aristaniya gelê xwe biçesipîne, biparêze, dolmendtir bike, û çend angoyên pîroz û balkê û bi rûmet pê kê î

herikîna hebûna wî bike. Neku wêje ji derveyî wêjeyê û li derveyî alavên wêjeyê bête nivîsandin. Neku nivîskarê wêjeyê zimanê xwe ji sewiyeta zimanê kolanê wergire yan jî ji zimanê yên berî xwe, û ji nû ve, ji bêçarî, careke dîtir, bi derbirîneke kambaxtir û bi behreyeke zuhatir û bi alavine bawî, li me vegerîne. Neku zimanê nivîskarê wêjeya kurdî bê ziman be, mebesta me bê zimanekî xweser û taybet û bê tevn û ristineke cihêwaz be. Ma îro ji bilî zimanekî ko hemî nivîskarên kurmancî di navbera xwe de ew dabe

Bikaranîna şaş a biwêj û peyvan

Zana Farqînî zanafarqini@rojev.com

Bi taybetî gava biwêj li zimanê kurdî tên wergerandin, a iyên mezin têne kirin.Ev a î, nemaze di heyna (henga) wergêrê de

tên kirin. Li vir ti tê herî girîng ev e, gelo wergêr, li gor kîjan pîver û pîvanê nivîsarê li zimanekî din werdigerîne. Gava vî karî dike haya wî ji çi heye?

130

Di çaxê wergerê de du ziman hene, yek zimanê lêwerger û yê din jî zimanê jêwerger e. Bi ya min, divê ku mirov nivîsarê li zimanê lêwergerê bîne, ne ku mirov wergerê li gorî rêzik û qaydeyên zimanê jêwergerê pêk bîne. Jixwe gava ev yek bê

kirin, hingê çewtî û a î çêdibin.

Em gelek caran dubare dikin û dibêjin ku her ziman xwedî rêzik û qaydeyan e, ji lew re divê ku haya mirov ji vê yekê hebe û wisa wergerê çêke. Lê gava em bala xwe didin nivîsarên wergerandî, em dibînin ku ev prensîp di ser guh re hatine

avêtin. Gerek e wiha nebe û em li vê yekê hi yar bin.

Ji bo bibîrxistinê, min divê ez çend gotinên din bikim. Peyvên di biwêjê de ji aliyê maneya gi tî ve xwedî girîngiyekê ne. Ne ku

gerek em dêhn û bala xwe bidine wateya wan a ferhengî. اimkî, ew gotinên di biwêjê de, bi hev re maneyeke nû tînin pê. Loma jî divê em bi vî çavî li biwêjê binêrin û biwêja bergind a kurdî li hemberî wê bi kar bînin.

Niha em çend biwêjan digel awayên wan ên rast derpê bikin.

pê ketin: Ev peyva hanê, ku peyveke hevedudanî ye, di ûna bûyer û qewimînê de tê bikaranîn. Lê bi ya min ev ne tercîheke

ba e. Ji lew re cihê bûyer û qewamê nagire. Pê ketin, çendî ku tê de bûyer hebe jî, lê tim maneyeke wê ya erênî heye, nabe ku

meriv di ûna qewamê de bi kar bîne. Lê qewam, bûyer, rûdan, di nav xwe de ti tên erênî û neyînî jî dihewînin. Jixwe 'pê ketin',

wergera 'geli me'ya tirkî ye. Wek berginda 'geli me'ya tirkî divê mirov rûdan, bûyer, qewimîn an jî qewamê bi kar bîne. Wek

nimûne em hevokekê pê kê bikin: Di nav qewamên vê heftiyê de yek ji bûyerên balkê

qedexekirina mitînga a tiyê bû.

Rê ji trafîkê re girtin: Ji zimanê tirkî rasterast li kurmancî hatiye zivartin. اendî ku gotin kurdî ne jî, lê mantik bi temamî

tirkî ye. Yekî ku bi tirkî zanibe ancax dikare ji vê hevokê fehm bike. اimkî di kurdî de maneyeke din ji vê hevokê diçe. Bi

daçekan maneya hevokê diguhere. Erk li ser daçeka /li/ û pê û pa daçeka /ji... re/yê ye. Qesta ji meseleyê ti tekî din û maneya

ku ji hevokê diçe ti tekî din e. Ji lew re diviyabû ku ev hevok wiha li kurdî bihata wergerandin: rê li çênehatê (an jî trafîkê)

131

hate birîn/girtin....

hevdîtin cemidandin: Dîsa em bi wergereke biwêjeke tirkî re rû bi rû ne. Bêyî ku guherînek di peyvan de bê kirin, hema wisa

li kurdî hatiye wergerandin. Li vir du ti t ji me re girîng in. Yek, peyva 'hevdîtin' di kîjan maneyê de hatiye bikaranîn? Ev peyv, di wateya 'çavpêkitin, dîdarî'yê de an jî di wateya 'guftûgo û

gotûbêj'ê de hatiye bikaranîn? Serê pê în divê ku ev yek zelal bibe. Cemidandin, ji peyva 'dondurmak'a tirkî hatiye wergerandin. Em ji bîr nekin, hem maneya rast a peyvê heye û hem jî wateya wê ya mecazî heye. Eger li gorî maneya rast a ferhengî werger bê kirin, berginda 'dondurmak'a tirkî bi kurdî 'cemidandin, qerisandin, qerimandin...' e. Lê, ji ber ku peyv li gorî wateya mecazî ye, diviyabû ku berginda wê, bêjeyên 'rawestandin û sekinandin' bûna.

Ev aliyekî meseleyê, li hêla din, çawa me di serî de jî gotibû, di biwêjan de yek bi yek wateya peyvan na, bi tevayî maneya

biwêjê girîng e. Di ûna 'gِrü meleri dondurmak'ê de em dikarin vê biwêja hanê ya kurdî bi kar bînin: Guftûgo rawestandin, gotûbêj (dan) sekinandin, çavpêketin (dîdarî/hevdîtin) dan sekinandin. Em bi hevokekê mijara xwe ronî bikin: Rayedarên Filistînê,

gotûbêjên xwe yên bi dewleta فsraîlê re ji bo demeke nediyar dan sekinandin.

Sersaxî jê re xwestin: Ji zimanê tirkî li zimanê me hatiye wergerandin. Ez naxwazim li ser vê biwêjê gotinê zêde dirêj

bikim. Serxwe î tê dan, ev biwêja kurdî ye; 'ba saًl ً dilemek' bi awayê 'sersaxî jê re xwestin' hatiye wergerandin. Jixwe peyva 'sax' jî bi awayekî ne rast û ne di cih de van salên dawî xistine

ûna bêjeya me ya 'xwe î'yê. Ev peyva me ya hanê di wateya 'selamet'a erebî de ye.

Gava ku mirov diçe hewarî û taziyeyê, mirov dibêje: اûne ku serxwe î tê bidin. An jî mirov dikane welê bibêje: Azad, ji ber ku

diya Rizgan miribû, serxwe î tê da. Gava ku mirov lêzimên mirî bibîne meriv wiha ji wan re dibêje:

Bila serê we xwe be, Hûn xwe bin, Xwedê (wî) bi rehma xwe ad bike,....

Stran xwendin: Ez bi xwe lê rast nehatime ku mirov gava

132

stranekê bibêjin, an jî ji yekî bixwazin, rabin bibêjin 'Ez ê stranekê bixwînin, an jî 'Ka ji me re stranekê bixwîne.' Ev qalib jî, ji tirkî hatiye wergirtin. Di zimanê me de wiha dibêjin: Ez stranekê bistrêm.. Ka ji me re stranekê bistrê. (an jî bibêje).

Ketin ferqa (ti tekî): Ji 'farkina varmak'a tirkî hatiye

wergerandin. Lê kurdiya wê wiha ye:Lê werqilîn, tê derxistin, pê derxistin, hay jê çêbûn/tune bûn. Bi çend nimûneyan em li ser vê biwêjê rawestin: Haya min ji wê tune bû, Min di xwe derxist

ku ez nexwe im...Heta ez lê werqilîm her ti t ji dest çûbû...

Hatin qêrîn: Gava ku lêker bên tebatî an jî lebatî kirin, lêker tim di rew a xwe ya gerguhêz (tepêr, derbasî) de tê bikaranîn.

Ev rêzikeke rêzimanî ye, ji lew re divê ku qet neyê îhmalkirin: Li ser kê eya kurd jî hate rawestandin/sekinandin (ne ku hate

rawestîn/sekinîn). Dirû me hatin qîrandin (ne ku dirû me hate qîrîn) Di dema tebatî û lebatîkirina lêkeran de, lêkerên alîkar 'hatin' û

'dan' tê bikaranîn. Di wextê kê ana lêkeran de ev lêkerên alîkar li gorî kes û demê ditewin, bi gotineke din ew li gorî kes û

deman tên ki andin. Lê lêker her wekî xwe dimînin û tim û tim di rew a gerguhêz de ne.

Niha ji bo ron û zelalbûna mijarê ez çend mînakan bidim:

Soleke ba jê re hatibû çêkirin. Gelo em dikari bibêjin ku 'Soleke ba jê re hatibû çêbûn?'. Na nikare bê gotin. Ji ber ku 'çêbûn'

lêkereke negerguhêz (têneper, nederbsasî) ye, lê 'çêkirin' lêkereke gerguhêz e. Ez hatim firandin; gelo ez di êm bibêjim

'Ez hatim firîn?' Na, nayê gotin. Ji ber ku 'firîn' negerguhêz e, lê 'firandin' lêkereke gerguhêz e.

Zimanê Kurdî

Mûrad Ciwan Ji ber ku zimanê Kurdî zimanê miletekî ye ku hatiye bindesthiştin, di îmkana pêşdexistina muesesetiya milî, ji ya

133

lêkolîn û lêgerîn û pêşxistina ziman, kultur û hebûnên civakî û tarîxî hatiye bêparhi tin, zimanê Kurdî jî têra xwe nehatiye lêkolîn û dewlemendiya wî nehatiye e kerekirin. Muesese û dezgehên ku karibin vî zimanî pê dexin bi taybetî li hundurê welêt firsenda avabûnê nedîtine, ji alî lêkolînê û lêgerînê ve zimannasên pispor yên bikêrhatî negihîştine, yek du ronakbîrên ku bi îmkan û hewldana xwe ya exsî xwestine derkevin meydanê jî, hergav tû î tehdîda dewleta serdest û zordar bûne. Loma jî, lêkolînên li ser zimanê Kurdî, heke em rew a îstisnaî ya Kurdistana خraqê li ber oav negrin, bi îmkanên van oend ronakbîran mehdût kirîye ku ew jî ji xwe re li derveyî wel,t peyda kirine. Li Kurdistana خraqê, ji ber wê serbestiya nisbî ya kulturî ku encama têko îna milî ya bêwestan û bênavber bûye û pi trejî ji ber wê îmkana otonomiya mehdûtkirî ya berhema erê salên 60'î, li vî peroê welatê me, welê lê hatiye ku hejmara ronakbîr û muesesên ku li ser zimanê me xebat kirine, ta dereceyekê zêdetir bûye. Li vî peroê welêt meriv dikare behsa hin xebatên hêja bike. Ji bilî van ti tê kuli ser zimanê Kurdî hatine nivîsîn, eserên hin rojhilatnas û zimannas, gerrok û mîsyonerên biyanî ne. Ji bilî vê divê em xebatên wan dewletên ku Kurdistan bindest kirine û yên hin der û dorên ku hin hesabên wan li ser Kurdistanê hene jî destnî an bikin, ku ev xebatên wiha yên li ser zimanê Kurdî ne bi mexseda ilmî lê bi ya siyasî hatine kirin. Ewan ne ku xwestine rastiyên zanistî derxin holê, lê xwestine idîa û safsetên ku xizmeta mexsedên wan ên siyasî bikin li nav miletê bêne belavkirin. Dewleta Tirk ji ber ku heta roja îro hebûna miletê me înkar kiriye, û muhawele kiriye ku Kurdan wek peroeyekê ji qewmên Tirk ên Asya Navîn bide nî andan. Li ser zimanê Kurdî jî idîa kiriye ku ev ziman, zimanê civakeke Tirknîjad(Tirkên oiyayî) e û di netîca asîmilasyonê de bûye zimanekî destkind (sun'î) ê ku ji oend hezar peyvên Erebî, Farisî û Tirkî pêkhatiye. Tirkan ji aliyekî ev gotine, ji aliyê din ve jî ji bo ku miletê kurd peroe bikin safsatak welê derxistine ku xwedêgiravî Zazakî ne lehceyeke Kurdî ye lê hem kesên ku bi zazakî hem j' yên ku bi Kurmancî diaxêvin, peroeyek ji miletê Tirk in. Birêvebir û berpirsiyarên Tirk di van demên dawiyê de, pi tî ku hebûna miletê Kurd îdî nayê înkarkirin pi tgiriyekê dide hin kes û der û dorên ku bi idîa Kurdnebûna Zazayan radibin, idîayên wiha te wîk dikin û di bin re alîkariya wan dikin.

134

Yên ku di roja îroyîn de îdîa Kurdnebûna Zazayan berpê dikin hinek ji wan jî îdeologên nayonalîst ên Ermeniya ne. Evên ku xwe bi xeyala Ermenîstanek Mezin ve girtine, herêmên Bakur û Rojava yên Kurdistanê jî li ser vê Ermenîstana mezin dihesibînin. Lê ji ber ku dizanin nifûsa Ermenî li van herêman nîne, Zazayan bi taybetî ji Zazayên Dêrsimê yên Alewî ji alî reh û rêoikê ve dixwazin Ermenî nî an bidin û bi ve mexsedê jî dixwazin Zazakî ji lehcên Kurdî dûr nî an bidin û nêzî zimanê Ermenî bikin. Ev ji pi tgiriya wan der û dorên dikin ku Zazayan Kurd nabînin. Ya gelek balkê ew eku pi tgiriya kesên ku Tirk û Ermenî dikin her eynî kes in. Birêvebirên Farisan û ideologên wan ên kirêgirtî jî her muhawele kirine ku îdîa serbixwenebûna zimanê Kurdî biserxin û bidin qebûlkirin ku Kurdî lehceyek zimanê Farisî ye. Ji bilî birêvebirên siyasî û kes û dezgehên wan ên xwedan mexsedên taybetî, hin zimannas, gerok û misyonerên biyanî jî gelek caran ji ber mexsedên siyasî yên li gor berjewendiyên welatên xwe û hin caran jî ji ber oavdêrî û lêkolînên xwe yên gelek sathî bi a oûnekê nivîsîne ku Kurdî ne zimanekî serbixwe ye, lehceyek e ji Farisiya kevin uyan jî ya nuh. Yên ku li ser zimanê Kurdî tehlîlên a ên qestî kirine yan jî bi nezanîn a oûne, hejmarên kesên wiha ji yek du kesan ne zêdetir in, lê ji alî lehceyên zimanê Kurdî de hejmara kesên ku bîr û baweriyên cuda cuda nivîsîne û pe kar kirine gelek zêde ye. Li alî din divê em rastiyekê jî qebûl bikin ku heroî lêkolînên niyetoak û zanistî bi hejmara xwe gelek kêm bin jî ew bi xwe jî li ser zimanê Kurdî gihî tine bîr û baweriyên newek hev. Ji alî van de jî nezelaliyek heye. Tevî hemû dijwarî, nezelalî û kêmasiyên, lêkolînên ku li ser fonolojî, morfolojî û sîntakso zimanê Kurdî hatine kirin, nî an dane ku zimanê Kurdî, zimanekî serbixwe yê xwedan tarîxeka taybetî ya pê veoûnê ye û yê rastiya han di warê zimannasî de xwe daye qebûlkirin. Li gorî vê, zimanê Kurdî zimanekî Hîndu-Awrûpî ye, dikeve nav axê zimanên خranî û di vir de jî ji grûba خraniya Bakurê Rojava tê hesabê. Her wekî tê zanîn, zimannasan di encama lêkolînên li

135

ser zimanên dinyayê de, li gor nêzikbûna an dûrbûna, zimanan li ser esasê reh û rêoik û yên gelek aliyên din ev ziman ji hev veqetandine, li gor hin zimanan, hîn zimanên din nêzî hev dîtine û ew di malbatek zimên de hesibandine. zimanên dinyayê dabe dibin ser van malbatên zimanan: 1- Malbata Zimanên Hîndû-Ewrûpî 2- Malbata Zimanên Samî: Erebî, خbramî û Aqadî dikevin nav malbatê. 3- Malbata Zimanên Bantû: ji hin zimanên Afrîka Ba ûr û ya navîn pêktê. 4- Malbata Zimanên İînî: Ji zimanên İînî û Tîbetî pêk tê. 5- Malbata Zimanên Ural-Altayî: Di vê malbatê de zimanên Fînî, Macarî, Estonî, Uygurî, Samuyetî, Tirkî, Moxolî û Manoûyî cihê xwe digrin. Malbata zimanên Hîndû Ewrûpî ya ku Kurdî jî têde ye, bi navê Asya û Ewrûpa dibe du be . Be a Ewrûpa, bi navê zimanên Cermenî, yên Romanî û yên Slavî dibe sê ax. Di axê zimanên Ermenî de Swêdî, norwecî, Danîmarkî û خslandî hene ku ev zimanê خskandînavî ne. Pi t re Flamanî, Almanî û ,ngilîzî jî di vî axî de ne. Zimanên Romanî ji Portekîzîخ .talî û Romanî pêk têخ ,spanyolî, Fransizîخ Di axê zimanên Slavî de jî, Rûsî, Ukraynî, Bulgarî, Sirbî û Lehî (Polonî) hene. Herweha, Yunanî, Arnawutî (Albanî) Lîtwanî, Keltî û Baskî ji dikevin be ê Ewrûpa yê Malbata Zimanên Hîndû-Ewrûpî. Di besê Asyayî yê malbata zimanên Hîndû-خranî dabe dibe li ser esasê zimanên Hîndî û yên خranî. †axê Hîndî, ji Sanskrîtî, Sindî, Urduyî, Hindiya خroyîn, Biharayî, Bengalî, Marasî, Kûoûrayî, Pencabî û Senegalî pêk tê. Di axê zimanên خranî de jî Farisiya Kevin (ji wê jî Farisiya Navîn yan Pehlewî, ji Farisiya Navîn, ji Farisiya Nuh), Avestayî, Sogdî, Belûcî, Pe tûyî, Osetî û Kurdî hene. Zimanên خranî ji alî avabûna rêzimanî dibin oar be : Kurdî di grûba خraniya Bakurê Rojava û farisî di grûba خraniya ba ûrê rojav de ye.

136

Zimanên dinyayê ji alî avabûna xwe jî di bin sê be . 1- Zimanên Yekkîteyî: Zimanê İînî û Tîbetî ji vê grûbê ne. 2- Zimanên dûvgir: zimanên Tirkî, Fînî û Macarî di vê grûbê de ne. 3- Zimanên tewangbar: Zimanên Hîndû-Ewrûpî û yên Samî di vê grûbê de ne. Li gor vê dabe kirinê, zimanê Kurdî dikeve grûba zimanên tewangbar. Belavbûna Zimanê Kurdî ya Coxrafî Li ser herêma coxrafî ya ku Kurd li ser dijîn, Mîrê Bedlîsê, dîroknasê bi nav û deng ê Kurd Serefxan, di †erefnameya xwe de wiha dibêje: "Hudûdên welatê Kurdan, ji peravê Derya Hurmuz (Delavê Basra M.E.B.) ya ku ji okyanûsê vediqete dest pê dike, li ser xeteke rast ji wê derê heta dûmahîka welayetên Meletiyê û Merasê dioe. Bi vî awayî aliyê bakurê vê xetê Fars, Iraqa Acem, Azerbaycan, Ermenîstana Pioûk û ya Mezin pêk tîne. Li ba ûrê ve xetê jî Iraqa Erebî, Musil û Diyarbekir heye. Tevî vê jî gelek xelq û qebîlên ji nesla van însanan, ji rojhilat heta rojava li gelek welatan belav bûne." (1) Roja îro, Kurdî li Asiya Pioûk, erdê navbera Anadoliyê, Kafkasyayê, Faris û Ereban tê axaftin. Li rojava Tirkî, li bakur Ermenî, li bakurêrojhilat Azerî, li rojhilat Farisî û li ba ûr Erebî dibe cîranê vî zimanî. AxaKurdistanê îro hatiye peroekirin û ketiye nav hidûdên خranê, Iraqê, sûriyê û Tirkiyê. Li gorî vê, rojava û ba "rê rojavayê خranê, seranserî bakur û rojhilatê bakurê Iraqê, bakurê Sûriyê û rojhilat û ba ûrê rojhilatê Tirkiyê welatê eslîn ê zimanê Kurdî ye. Civakên Kurdîaxêv her wiha li Ermenîstanê, Turkmenîstanê, Pakîstanê (Belûcîstana Pakîstanê) Afganîstanê, Hîndistanê û Lubnanê hene. Li paytext û bajarên wekî Horasanê, Tahranê, Bexdadê, †amê, Ankarê, .zmîrê ji nifûseka kesif a Kurdîaxêv heyeخ stenbolê, Konyayê ûخTarîxa bicîhbûna Kurdan a li van welat û bajaran ji alî hin Kudan ve gelek kevn e, dioe bi sedsalan berî niha û ji alî hin Kurdan ve jî dikeve nav sedsala me ya nuha, bi taybetî jî van deh salên

137

dawiyê. Ku di van salan de yan hatine sirgûnkirin, yan jî ji ber zilm û zorê jî mecbûrî barkirine. Bi vê mahnê, li welatên Ewrûpa. li Amerîkayê, li Awustiralyayê jî li ser hev nîv milyon Kurd hene. Heke em bixwazin hidûdê welatê eslîn ê zimanê Kurdî destnî an bikin, em divên tabloya jêrîn diyar bikin: Li bakur, li Ermenîstanê ji Lenînekanê destpêdike ber bi rojava de bajerên Qersê, Erzurumê, Erzincanê, rexê rojhilatê bajarê Siwasê û qeza Sarizê ya Qeyseriyê digre nav xwe. Pi t re dikê e û Merasê, Qiriqxana Hatayê jî digre di wir re ji hudûdê Sûriyê û Turkiyê dibuhure dioe herêma Afrînê (İiyayê Kurmênc) ya li Bakurê Helebê. Afrînê digre navxwe û ber bi rojhilat dioe; Kebaniyê (Ayn Ereb), Serê Kaniyê (Rasul Ayn), Dirbêsiyê, Amûdê û Qami liyê digire. Pi tî ku hemû herêma Cizîrê ya li Sûriyê girt ber xwe ber bi basûr de rex bi rexê Dîcle dadikeve Musilê, oiyayên Sincêr, qunatrên ba ûr ên rêzeoiyayên Hemrîn digre nav xwe, li hundurê Iraqê li ba ûr ta digihîje herêma Tikrîtê. Li wir Mendeliyê, û oiyayê Pi tkêw digre, dikeve hidûdê خranê, li wir digihîje ba ûrê Loristanê ku ji Pi tkêw, Pê kêw, Balagrêwe, Bextiyar, Kahgehî û Momesanî pêk tê. Ji bakur ber bi rojhilat de, gava ber bi bas»r dadikeve, hidûdên zimanê Kurdî, peravê rojhilat ê oemê Erez, li خranê Makû û Xoyê û peravên rojava û ba ûrê Gola Urmiyê, oiyayê Sehend ê ku dikeve bakurê Merexe digre nav xwe. Ji wê derê bi zikzakî dioe û Ahmedawa, Mesîrabad, Bicar (bajarê Kurdî yê pa în yê li rojhilata bakur) digre ber xwe, ji gund û qesebên Esedawayê derbas dibe ku ev bajar dikeve rojavayê Hemedanê, pi t re dirêj dibe heta Karêzê, Alî İadderê û †ar Kurdê ku ev bajar li rojavayê خsfahanê ye. Ji wir ber bi ba ûr de dadikeve û digihîje bajarên Kûzeyrûn û Hesarê (2) Lehceyên Kurdî Zimanê Kurdî yê ku li ser axeka fireh tê axaftin, ji gelek lehoeyan pêk tê. Ti tên ku li ser lehoeyên kurdî hatine nivîsîn û axaftin gelek ji hev cuda ne. Di vî warî de meriv rastî tesbîtên ji hev gelek cihê û agahdariyên zêde têkilhev tê. Ji ber ku gelek caran navên lehce, herêm, e îr, dîn û mezheban tên têkilhevkirin, di ber oavkaniyekê de, ji bo lehcan meriv dikare

138

rastî navekî cihê bê. Ev yek ne bes ji alî eserên lêkolîneran, lê ji alî Kurdan bixwe jî wiha ye. Lehce, gelek caran ji alî Kurdîaxêvên vê lehceyê û ji alî cîranên wan bi navê wê herêmê, e îrê, mîrîtîyê yan wî dînî û mezhebî hatine binavkirin. Di netîca vê yekê de, ji bo lehceyekê oend navên ji hev cihê derketine meydanê. Her wekî navê lehca Kurdiya bakur, li Kurdistana ,raqê Bahdînî, li Kurdistana Tirkiyêخ ranê Sikakî, li Kurdistanaخli nik Kurdîaxêvên vê lehceyê Kurmancî û li nik Dimiliyan (Zazayan) Kirdasî yan jî Here-were ye. Navê Kurdiya navendî, li Kurdistana خranê Mukrî, li nav peroên bindestê Tirkiyê û Sûriyê û li nav Bahdînan, Soranî ye. Lehceya ku li hin herêman bi navê Zazakî tê nasîn, li nav Kurdîaxêvên vê lehceyê li hin herêman jî Dimilkî, Kirdkî, Kirmanckî yan jî Se-bê tê binavkirin. Di oavkaniyan de, em rastî wê yekê tên ku ji Hewremanî re, Goranî, Kakeyî, Hewramî, Maoo, yan Kurdî tê gotin. Di nav lehceyên Kurdî de kê mekê iya herî diyar di warê Goranî, Lurrî û Zazakî de ye. Hin kes hene ku van hersiyan wek lehceyekê dihesibînin û dibêjin ku ev êweyên lehceyeka zimanê Kurdî ne. Hinekan jî ew wek zimanên cuda yên serbixwe qebûlkirine. Kesin hene ku hersiyan; wek lehceyên cuda yên zimanê Kurdî dihesibînin û hin jê jî ya duduyan (Lurrî) li dervayî zimanê Kurdî dibînin. Lurriya ku bi navê Lurriya Pioûk û Lurriya Mezin dabe dibe, hin kes jî hene ku Lurriya Mezin lehceyeka Kurdî qebûl nakin (di nav van de hin kes, wê wek lehceyeka zimanê Farisî dibînin, hin jî wê wek zimanekî bi serê xwe nî an didin) lê Lurriya Pioûk wek lehceyeka zimanê Kurdî qebûl dikin. Meriv nikare bêje ku li ser lehceyan têra xwe lêkolîn û lêgerîn hatine kirin û netîcên zelal ji alî van ve bi her awayî hatine bidestxistin. Em ê li vê derê li gor oavkanî û wesîqeyên bin destê xwe cih bidin hin dîtinan û emayekê diyarbikin ku li gorî me ya herî nêztir a rastiyê ye. Di warê lehceyên Kurdî de kevintirîn oavkanî, †erefnameya †eref Xan e. Seref Xan di vê esera xwe de wiha dinivîse. "E îr û civakên Kurdan, ji alî ziman, adet û rew a civakî ve bi ser oar be an de dabe dibe: Be ê yekê, Kurmanc Be ê duduyan, Lor (Lurr M.C.) Be ê sisiyan, Kelhur

139

Be ê oaran, Goran." (3) Heger, em vê tesbîta †eref Xan nehesibînin, lêkolînên li ser lehceyên Kurdî heta nîvê pê în ê vê sedsala me, di esasî de ji alî biyaniyan ve hatine kirin. Di vê meselê de takeîstisna, ew bro ura Mela Mehmûdê Bayezîdî ye ku di 1858`an de ji bo Aleksander Jaba; konsolosê Rûsya Qeyserî yê Erzurûmê amade kiribû û ji ferhenga Sêwa Hekarî û ya Rewendî ya hevberkirî pêk hatibû. Mela Mehmûdê Bayezîdî, di destpêka vê bro urê de, berî ku ji alî rêzimanî ve li ser hin xalan raweste, dide diyarkirin ku zimanê Kurdî jî ji ber ferqîtiyên herêmî û e îrî xwediyê lehceyên cuda ye. "mesela" dibêje, "Kurmanciya ahaliyê Wanê, Mû ê, Bayezîdê û Qersê û Kurmancên bi ser Rûsya û خranê ve û zimanê ahaliyê Botan, Hekariyan, Hemedanê, Simtî(?)yê, Diyarbekirê, Mûsilê, heta bigihê hudûdê Bexdayê (ku ji herêmên Silêmanî û †arezorê û ji taîfên Zerza, Mukrî, Bebe û Bilbasan pêk tê) ji hev cuda ne" (4) Mela Mehmûdê Bayezîdî di vê xebata xwe de, Kurdî bi navê Kurmancî bi nav dike, wek lehce jî behsa navê Botan, Hekarî û Rewendî dike û di ferhenga xwe ya hevberkirî de jî êweyên Hekarî û Rewendî hevberî hev dike. G. Givrinlîyê ku di salên 1836- 1837`an de oend meqale li ser ziman û etnografya Kurdan belav kirin, zimanê Kurdî, bi navê Kurdiya jorîn û ya jêrîn dike du be . Li gor Givrimlî Kurdiya jorîn ji Mukrî, Hekarî, †ikakî û Bayezîdî, Kurdiya jêrîn jî ji Lurrî, Gelhurrî, Lekî û Goranî pêk tê. (5) Peter Lench jî di xebata xwe ya bi navê "Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nardch lِdaer", (Petersburg, 1857-1858) de zimanê Kurdî bi ser lehceyên Zazakî, Kurmancî, Kelhurî, Gûranî û Lurî dabe dike. (6) Yek ji wan lêkolînerên zimanê Kurdî; Oskar Mann, Kurdî bi navê Kurdiya Rojava, ya Rojhilat û ya Ba ûr dike sê be . Oskar Mann ê ku Zazakî bi ser Goranî ve dihesibîne, Goranî jî derdixe dervayî zimanê Kurdî. (7) Hin zimannasên biyanî yên ku pi tî Oskar Mann hatine, ji dêlva ku lêkolînên nuh ên berfireh li ser lehceyên zimanê Kurdî bikin, bîzzat xwe sipartine xebatên Oskar Mannî û bîrûbaweriyên wî ducar kirine. Karl Hadank yek ji van kesan e. Wî xebata Oskar Mannî ya ku di

140

sala 1907'an de bi navê Kurdish Persich Forschungen Mundarten Gûran besonders, Kandulai, Auramani und Badschalani, li ser Goranî kiriye, aniye careka din di ber oavan re derbas kiriye, hin irovekirin û têbînî lê zêde kirine û ji nuh ve oap kiriye. (8) Dr. Mac Kanzie yê ku Goranî wek zimanekî serbixwe qebûl dike, di meqaleya xwe ya bi navê "Reh û Rêoika Zimanê Kurdî" de ku sala 1961'ê di rapora salane ya Komela Zimanî de hat belavkirin, Kurdî bi xwe jî yek ji lehceyên Farisiya Navîn dihesibîne û di xebata xwe ya bi navê "The Dialect of Auraman (Hawramani-Luhan) de Hewramanî, Kurdî nehesibandiye, wek lehceyeka Farisîya Kevn hesibandiye. (9) Dr. Mac Kenzie, zimanê Kurdî jî kiriye du be û navê Kurmanciya Jorîn û ya Jêrîn li wan kiriye. Kurdiya ku li deverên Silêmaniyê, Hewlêrê, Rewanduzê û li Xo nawê tê axaftin wek Kurmanciya Jêrîn qebûl kiriye û devoka Silêmanî bingeha van hesibandiye. Devokên Aqre û Suroîyê jî wek bingeha Kurdiya deverên Aqre, Suroî, Amêdiye, Berwar, Bala, Gullî, Zaxo û †êxanê qebûl kiriye. (10) E. B. Soane, di esera xwe ya bi navê "Grammar of Kurmanji or Kurdish Language" (London, Luzak and Company, 1913) de zimanê Kurdî, be î bi ser sê lehceyan kiriye û ji her du lehceyên pê în re gotiye

lehceyên bingehîn. Dabe kirina Soaneyî wiha ye: a) Kurmanciya Jorîn b) Kurmanciya Jêrîn c) Lurrî, Zazakî û tevî ku nêzîkî hev in jî Hewramî û Goranî. (11) Sosyologê Tirk, Ziya Gkِalpê Diyarbekirî di wê esera xwe de ya ku navê wê "Kürt A iretleri Hakkinda Sosyolojik Tetkikler" (Lêkolînên sosyolojîk derheqê e îrên Kurdan de) e û di 1922'an de li ser daxwaza hukûmeta Tirk ji bo ku di proja îskankirina e îran da bê bikaranîn, hatibû amadekirin û pi tre jî di 1975`an de ji alî Komal Yayinevi, di 1992'yan de jî ji alî Sosyal Yayinlari li Tirkiyê hatibû oapkirin, Kurdan bi navê kurmanc, Zaza, Soran, Gûran (Goran) û Lur dike pênc qewm, tevî ku dibêje ku hê tehqîq nekiriye jî lê zimanên Gûranî û Zazakî nêzîkî hev in. Di tehqîqa cara pê în a rapora xwe de Ziya Gkِalp dibêje zimanê Bextiyarî

141

dikare iltîhaqî Soranî û zimanê Kalhûrî jî iltîhaqî Gûranî bêkirin. Lê di tehqîqa cara dawîn de vê yekê tashîh dike û dinivîse ku "bi ahidiya †erefnamê tê famkirin ku zimanê Bextiyarî dioe ser Lurrî û zimanê Kalhurî jî dioe ser Soranî".(12) Ziya Gkِalp di tehqîqa xwe ya cara pê în de dinivîse ku "Heke em zimanên Gûranî, Bextiyarî û Kelhurî veder kin (veqetînin) di destê me de oar zimanên serbixweyiya wan diyar, dimîne: Kurmancî, Zazakî, Soranî û Lurî" (13) Lê di lêkolîna xwe ya rastkirî ya cara pê în de digihê wê encamê ku "İawa ku Gûranî, Zazakî û Dunbulî navê cihê yê zimanekî ne, Kelhurî, Babanî û Soranî jî navên cuda yên zimanekî ne. Bextiyarî û Lurî jî her navên zimanekî destnî an dikin. Sedemê pirhejmariya navan ew e ku navên muayen ên qewmên Kurdan nînin. Loma jî tê famkirin ku Kurd ne qewmek, lê oar qewm in û Kurdî jî dabe î bi ser oar zimanên wiha dibe ku mensûbên van zimanan qet ji hev tê nagihên. Ev oar ziman ev in: Zimanê Kurmancî, Zimanê Zazakî (Gûranî, Dunbulî), Zimanê Soranî (Bahdînî, Kalhurî), Zimanê Lurî (Bextiyarî, Feylî)" (14) Ziya Gkِalp di wê xebata xwe ya binavkirî de wiha dinivîse: "Xwediyên van heroar zimanan ji zimanên hev tê nagihên. Ji alî serf, nahw û luxet ve ferqeka mezin di navbera wan de heye. Ferqên navberê jî ne ferqên lehceyî, lê yên zimanî ne. her zimanek ji van her oaran ji alî zimannasî ve zimanê serbixwe ye. Her yek jî ji gelek lehceyan pêk tê. Tevî vê jî ev her oar ziman bi tevayî ne dûrî hev in jî. Hemî axên Kurdîyeka kevin in ku meriv dikare bi navê "Kurdiya Qedîm" bi nav bike. Têkiliyên navbera zimanên Neo-Latînî û Latînî oi bin, yên navbera Kurdiya Qedîm û van Kurdiyan jî ew in." 815) Ziya Gkِalpê ku lêkolînên wî li ser e îrên Kurda ne li ser "lehceyên" Kurmancî jî radiweste: "Hê bi tetqîqeke ilmî nehatiye derxistin ku zimanê Kurmancî dabe î bi ser oend lehceyan dibe. Lê gava Ahmedê Xanî di kitêba xwe ya bi navê Mem û Zîn de behsa lehceyên ku bi kar tîne dike, di beyta jêrîn de navê sê lehceyan dijmêre. "Bohtî û Mehmedî û Silîvî Hin lal û hinik ji zêr û zîvî" (16) Li gorî vê, Ziya Gkِalp jî Kurmancî bi navê Bohtî, Mehmedî û Silîvî dike sê be û e îr û herêmên ku bi van "lehceyan"

142

diaxivin dihejmêre. ;Zanayê Kurd Tewfîq Wehbî, di mesela lehceyên Kurdî de wekî Soane difikire (17). Nivîskarê binavûdeng Alaeddîn Seccadî, di esera xwe ya bi navê Destûr û Ferhengî Zimanî Kurdî, Erebî û Farisî de, dibêje ku "di zimanê Kurdî de du lehce hene" û wiha didomîne: "Lehca 'Botan' a ku îro jê re 'Bahdînî' tê gotin. Kurdên Tirkiyê û Suriyê û yên qezayên Mûsilê bi vê lehceyê diaxivin. Ya duduyan jî lehceya 'Mukrî' ya ku îro jê re 'Soranî' tê gotin. Kurdên din, yanî Kurdên bakurê rojhilat û rojhilatê Iraqê û yên Ardelan û Mukriyan bi vê lehceyê diaxivin" (18) Dr. Kemal Fuad “ ku li ser edeb û zimanê Kurdî xebatên wî yên hêja hene, zimanê Kurdî dabe î lehce û êweyên jêrîn dike: 1- Kurdiya Rojava (ku hin ji vê re dibêjin Kurmanciya jorîn -bakur-) a- Afrînî, b- Cizîrî û Botanî c- Sincarî o- Badînî d- Hekarî e- †ikakî 2- Kurdiya Rojhilat (ku hin ji vê re dibêjin Kurmanciya Xwarê -ba ûr-, hin jî dibêjin Kurdiya Navendî) a-Soranî b-Silêmanî c-Mukrî o-Sineyî 3-Kurdiya Ba ûr a-Xaneqînî b-Feylî c-Kirman anî o-Lekî d-Kulgayeyî e-Kelhorî ê-Perewendî 4-Kurdiya Goranî-Zazakî a-Hewramanî b-Kenûleyî

143

c-Gehwareyî o-Bacelanî d-Zengeneyî Dr. Kemal Fûad bi rexnegirî dibêje ku wê lehceya ku ez jê re Lehceya Ba ûr dibêjim hin kes wê bi navê Lurrî bi nav dikin. Ew tenê wan lehceyên ku li Loristana Mezin tên axaftin wek lehceyên Lurr qebûl dike û wan wek lehceyên Kurdî qebûl nake. Dr. Kemal Fûad rexne li wê yekê digire ku oima ji hin lehceyên ku di hin oavkaniyan de wek Lurrê Pioûk derbas dibin ji wan re Lurrî tê gotin. Ew wan di nav lehceyên Kurdiya Ba ûr de dihesibîne (19). Fûad Heme Xur îd, di xebata xwe ya bi navê Zimanî Kurdî, Dabe bûnî Cografyayîy Diyalêktekanîy de lehceyên Kurdî bi vî awayî dabe dike: 1-Kurmanciya Bakurî a-Bayezîdî b-Hekarî c-Botanî o-†emdînanî d-Behdînanî e-Diyalekta Rojava 2-Kurmanciya Navîn a-Mukrî b-Soranî c-Erdelanî o-Silêmanî d-Germiyanî 3-Kurmanciya Ba ûrî a-Lurrê Eslîn b-Bextiyarî c-Mamesanî o-Gohgilo d-Lek e-Kelhurr 4-Goranî a-Goraniya Eslîn b-Hewramanî

144

c-Bacelanî o-Zazakî (20) Fûad Heme Xur îdî, hem Lurriya Mezin hem jî ya Pioûk Kurdî qebûl kirine û ew di nav Kurmanciya Ba ûrî de hejmartiye. Mehemed Emîn Hewramanîyê ku li ser ziman û lehceyên Kurdî û bi taybetî jî li ser Hewramanî xebatên hêja kirine, di esera xwe ya bi navê Zarî Zimanî Kurdî Le Terazûy Berawird da, lehceyên Kurdî li gorî awayê jêrîn ji hev veder dike. 1-Kirmanciya Jorîn (bi a îtî jî belav bûbe yan jî Bahdînî) 2-Kirmanciya Navîn (bi a îtî jî belav bûbe, yan jî Soranî) 3-Kirmanciya Xwarê (bi a îtî jî belav bûbe, yan jî Goranî) Pi tre Goranî jî dabe î êweyên jêrîn dike: a-Hewramanî b-Lurrî c-Bacelanî o-Zazakî Mehemed Emîn Hewramanî her wiha destnî an dike ku Bacelanî jî Zengeneyî û †ebekî digire nava xwe.(21) Nivîskar û zimannasê Kurd Malmîsanijê ku li ser zimanê Kurdî û bi taybetî li ser Zazakî xebatên wî yên hêja hene, Kurdî dabe î bi ser pênc lehceyên esasî dike û bi vî awayî dihejmêre: 1-Kurdiya bakur yan jî lehceya Kurmancî 2-Lehca Kurmanci ya ku li Kurdistana Navîn tê axaftin. Ji vê lehceyê re carina Kurdiya Ba ûrî (Kurmancîy Xwarû) yan jî bi a îtî "Soranî" jî tê gotin. 3-Lerhceya ku bi navên Kirdkî, Kirmanckî (Kirmancî), Zazakî yan jî Dimilî (Dimilkî) tê zanîn. (Malmîsanij li vê derê wek du êweyên esasîn ê lehceya Zazakî, êweya Dêrsimê û ya İewlig-Diyarbekir-Sêwregê dihejmêre). 4-Lehceya Goranî: ku Hewramî jî tê binavkirin nêzîkî lehceya Kirdkî (Zazakî, Dimilkî) ye li Kurdistana Iraqê û ya خranê ji alî hin Kurdan ve tê axaftin. 5-Grûba Lehceyên Kurdî yên din ên ku li Kurdistana Ba ûrî tên axaftin: gellek axên vê grûbê yên bi navên Kerman ahî, Lekkî, Lurrî, Sencabî

145

û Kelhurî hene ku ev ji alî qismek Kurdên nav hidûdên خranê û خraqê tên axaftin.(22) Mehemed Emîn Hewramanî di wê kitêba xwe de ku navê wê Zarî Zimanî Kurdî Le Terazûyî Berawird da ye, dibêje ku Oskar Mann di wê kitêba xwe de ya ku pi tre ji alî Karl Hadankî ve careka din hat oapkirin, dinivîse ku lehceyên Goranî li gor awayê jêrîn tê dabe kirin: "Hewramanî (Auramanî) Kenduleyî (Kنndulei) Bacelanî (Bacنlani) Bêwenijî (Biwنniji) Gehwerayî (Gنhwarai) Rejawî (Rijabi) Seyyidi (Sنyyidi) Zerdeyî (Zنrdai) Mehemed Emin Hewramanî dinivîse ku Mînorskî her van lehceyên Goranî tekrar dike lê ji dêvla Bêwenîjî, Gehwerayî û Rejawî Gelhurî, Lekî, Feylî, û Kakeyî tîne û pi tre M. E. Hewramanî dibêje ku "di esasî de ev bi awayekî têkilhevkirina e îr, dîn û zimanan e". (23) Mehemed Emîn Hewramaniyê ku bi eslê xwe jî Hewramanî ye, dibêje ku Emîn Zekî Beg di Xulasetu Tarîxul Kurd we Kurdistan de lehceya Hewramanî zimanekî Tacikî dihesibîne lê tu delîlê ji vê dîtina xwe re nayne, qasî ku tê famkirin bes bîr û baweriya Mînorskî tekrar dike. (24) Mamosteyê Unîversîta Silêmaniyê Dr. خzzedîn Mustefa Resûl, di esera xwe ya bi navê Zimanî Yekgirtûyî Edebîy Kurdî de, Hewramanî ji lehceyên Kurdî dihesibîne. Mehemed Merdûxî, di mesela lehceyên Kurdî de wekî †eref Xanî difikire û bi navê Kirmanc, Goran, Lurr û Gelhurr wan dike oar be . Tewfîq Wehbî û Edmonds, di Ferhenga xwe ya bi navê A Kurdish Dictionary, (Tewfîq Wehbye Edmonds Oxford at the Clarendon press, 1966) gotinên lehceya Hewramanî, tevî gotinên Kurdî kirine. Her weha Tewfîq Wehbî di maqaleka xwe de ku bersîva meqala Dr. Mac Kenzie ya 1961'an bû, diyarkiriye

146

ku Kurdiya Hewramanî, ji lehceyên kevn ên Kurdî ye. Prof. Qanatê Kurdo, di maqala xwe ya bi navê Haletekanî Cîns û Bînayî Berkar Le Zaza da, bi awayekî hevberkirî daye nî andan ku lehceyên Zazakî û Kurmanciya Jorîn ji zimanekî ne. Major Soane, di kitêba xwe ya bi navê Kurdish Grammar (Rêzimana Kurdî) de, Zazakî yek ji lehceyên Kurdî qebûl kiriye. (25) Dr. Kemal Fuadê ku ji alî bîrûbaweriyên li ser zimanê Kurdî de xwe pirtirîn nêzikî Oskar Mannî dibîne, Oskar Mann jî tê de rexne li wan kesan digire ku Goranî-Zazakî Kurdî qebûl nakin û dibêje ku ev lehceyên Kurdî ne: "Hin zimannasên ku Oskar Mann jî di nav wan de ye, lehceyên gruba Goranî-Zazakî Kurdî nahesibînin. Di vî warî de ez cihê difikirim: "lehceyên vê grûbê, her oendîn ji alî leksîkolojiyê ve ji lehceyên grûbên Kurdî yên din cihê dibin jî, ev jî wekî Kurdî dikevin be a gruba خraniya bakurê rojava. Ji alî cografî jî dikevin nav erdên Kurdistanê. Têkiliyên wan ên aborî, civakî û siyasî jî li gora miletên dîtir pirtir bi Kurdan re hê xurttir in. Di ser de jî Hewramaniya ku lehceyeka Goranî ye, demeka dirêj (ji sedsala 16'an heta ya 20'an) di be eka fireh a Kurdistanê de (li Kurdistana Rojhilat û ya Ba ûr) bûye zimanekî edebî. ji alî milî ve jî ev xwe Kurd dibînin." (26) Li gorî Mehemed Emîn Hewramanî jî oavkaniyên kevin nî an didin ku Kurdiya Hewramanî zimanekî kevnare ye, ne ku bes di devra Mîrîtiya Baba Ardelan (a ku di sala 132'yê Hicrî de hat damezrandin) de berî wê jî zimanekî dînî û edebî bû ku ji zimanê Avestayê hatibû guherîn. Mehemed Emîn Hewramanî wiha dinivîse: "†êx Sedî (yê †îrazî) di beyteka xwe de wiha dibêje: Geh be Tazî astînî ber men zened gûyed 'te'al' Geh be Kordî gûyedem 'borê ni îne w nan were' (Geh dest li ba dike bi Erebî dibêje 'te'al-were' Geh bi Kurdî dibêje 'borê ni îne w nan were'. M.C.) "Borê ni îne w nan were" ya ku di vê beytê de heye bi lehca Hewramanî ye û mahna wê "were rûnê û nanî bixwe" ye. Di wê demê de (sedsala 13'an M. C.) Se'dî (yê †îrazî) ji lehceya

147

Hewramanî re gotiye Kurdî. Beytên taresan ên Sultan Sehak ên ku ji bo terefdarên Ehlî Haq tên stiran, bi Hewramanî ne. †aîrê Kurd ê me hûr Xanayî Qubadî bi xwe dide diyarkirin ku xwestiye Dostana †îrîn û Xusrevê bi Kurdî bike menzûm. Li gorî wî tu kêmasiya Kurdî ya ji Farisî tuneye û jê êrîntir e jî. Loma jî dibêje ku: Ce lay aqilanê sahib eql û dîn Dana buzurganê Kurdistan zemîn Rast en mewaoan Farisî eker en Kurdî ce Farisî bel îrînter en. ......... Ce 'ersey dinyay dûn bedfercan Be destûrê nezanê Nîzamî meqam Be lefzê îrînê Kurdistan temam Pê buwan meh'zûz baqî weselane. (Ji alî aqilmendên xwedî eql û dîn Zane mezinên erdê Kurdistanê Raste dibêjin Farisî ekir e Lêbelê Kurdî ji Farisî êrîntir e. Di vê dinya bêbext û fanî de Bi awayê nezma meqamê Nîzanî Hemû bi lefzê êrîn ê Kurdistanê M.C.) Xanayî Qubadî gava †îrîn û Xusrevê nivîsî, ger Hewremanî ne zimanê edebî yê Kurdî bû ya ne wî bi vê lehceyê dinivîsî û nejî jê re digot Kurdî (27) Li gorî Mehemed Emîn Hewramanî, ji bo strana beytên dînî yên ku di defterên pîroz ên Ehlî Heq de ne, du lehce hatine bikaranîn. Defteran ji lehca Hewramanî re gotine "Kurdî" carna jî gotine "Kurdiya Awramanî" ji sêwa Cafî re jî "Cafiya Awramanî". Abîdînê Caf (Abîdîn Ba oavû ) ê berevkir ê ku ev agahdarî dane, dibêje ku tarîxa peyvên van beytan û yên nivîsên ku di kutubxanên wan de hene, dioe 880 sal berî nuha. (28) Di ronahiya van agahdariyan de ku me xwest em bidin divê

148

meriv wê rastiyê qebûl bike ku şêveyên Lurrê Mezin ne têde, Lurrê piçûk jî daxil, hemû lehceyên Goranî û lehca Zazakî dikevin nav lehceyên zimanê Kurdî û mesela Kurdîbûn û nebûna Lurrê Mezin ciyê munaqeşê ye. Netîce, meriv dikare li ser lehceyên zimanê Kurdî, şêweyên wê û belavbûna wan a cografî agahdariyên jêrîn bide: 1-Kurdiya Bakurî (yan jî Kurmancî-Kirmancî) Lehceya Kurdiya Bakur, Lehceya herî berfirehbûyî ye. Li ser axa Kurdîstanêqada wê ya berfirehbûnê, heke meriv xetekê ji rojhilatê ve bikêşe, ji peravê rojavayê Gola Urmiyê destpê dike, ber bi başûrê rojhilatî ve dadikeve, di bakurê bajarê Şino, di dola Kêleşînê re ji hidûdê خran û Iraqê

radibuhure, dirêj dibe ta digihê Helgurdê. Ji wê derê ber û berê peravên bakurê rûbarê Rewandizê diçe ta digihîje Zê yê Behdînan. Li vê derê jî tê tevî اemê Dîclê dibe, Zêyî taqîb dike. (29) Ji Gola Urmiyê ber bi bakurî ve Kotur û Xoyê digire nav xwe û digihîje اemê Erez, Qers, Erzurum, Mûş û Bedlîsê digire nav xwe carinan palên rojhilat ên Torasan û carnajî quntarên wan seranser taqîb dike, hidûdên wîlayeta Sêrtê, qezayên Qozluxê, Silîva, Qulp, Lice û Bismil, Hidûdên bajarê Diyarbekirê, Erxeniyê, Deşta Gewran û herêma اiyayê Qerejdaxê tevî xwe dike û herêmên rojhilat, başûr, başûrêrojhilatê Swêregê, qeza Hîlwanê, Gerger ne têde Adiyamanê, Meletiyê, bakur, rojhilat û başûrê Meraşê hildigre ta digihîje lutikên اiyayê Gewr (Gavur Da¤). Qiriqxana Hatayê û Afrîna Helebê digire nav xwe. Ji wê derê ta nuqta اemê Dîcle yê ku Zê digre navxwe. Li wan erdên ku Kurd li ser dijîn, Kurdiya Bakurî-Kurmancî tê axaftin. Li qezayên Tunceliyê, Pertek û Zozgîrdê, li qezayên Elezîzê yên ji bilî Madenê, Sivricê û Paloyê, li qeza Bîngolê ya bi navê Karliovayê û li piran herêmên Sêwasê yên Kurdîaxêv, ev lehce tê axaftin. Ev lehce her wiha ji alî nufûsa Kurd a Lubnanê, Ermenîstanê, Gurcîstanê, Azerbeycanê, Qazaxistanê û cumhuriyetên Asya Navîn yên din û ji alî Kurdên Horasanê û Konyayê û hin Kurdên Ankarê tê axaftin. Şêweyên Kurdiya Bakurî ev in: a) Kurmanciya Rojava: Bi destpêka ji herêma Afrînê Kurdên Entabê, Qiriqxanê, Meraşê, Adiyamanê û

149

Meletiyê, qezayên Ruhayê yên bi navê Surûc, Bîrecik û Xelfetiyê bi vê şîweyê diaxifin. b) Rewendî: Şêweya ku li erdên bakurê Gola Wanê dimînin tê axaftinê. Li rojhilatî ji herêma Şikakan destpê dike, ta dighê cihên rex اemê Erez, Kurmancên Qers, Erzurum, Agirî, Wan, Mûş û Erzîncanê bi vê şêweyê diaxifin. c) Şikakî: Li herêmên navbera Gola Urmiyê, Şemdînan û Başkalê tê axaftin. ç) Hekarî: Hema ji başûrê Şirnexê destpê dike û li nav hidûdê wilayeta Hekariyê tê axaftin. Berê ji ber ku ji Mîrîtiya Hekariyan re Mîrîtiya Mehmûdî dihat gotin, ji vê şêweyê re jî "Mahmûdî" dihat gotin. d) Botî: Kurdên Cizîra ku li nav hidûdê Tirkiyê û Sûriyê ye yên wê herêma ku ji bakurê Zaxoyê destpê dike ji başûr û rojavaya Şirnexê derbas dibe Eruhê digre nav xwe û ta başûrê Gola Wanê tê kêşan herêmên rojhilat û başûrê Bedlîsê, Sêrtê, ta اemê Batmanê herêma Batmanê û rojhilatê Mêrdînê digre nav xwe, ji alî Kurmancên li ser vê axa fireh tê axaftin. e) Bahdînî: Şêweya Kurdên Zaxo, Amediye, Akre û Zêbarê û yên Dihokê f) Sincarî: Kurdên اiyayê Sincarî û yên Şêxana bi vê şêweyê diaxifin. g) Kurmanciya Navîn (yan jî Silivî-Kîkî-Milî) Li bajarê Diyarbekirê ji bilî rojhilat, li hemû herêmên Mêrdînê, ji Ruhayê heta peravê rojhilatê اemê Ferêt Kurmanc bi vê şêweyê diaxifin. Kurmancên herêmên Elezîzê yên rojhilat û başûrî jî bi vê şêweyê diaxifin. 2- Kuriya Navîn (yan jî Soranî). Hidûdên vê lehceyê ji başûrê wî hidûdê ku me ji bo lehceya Kurmancî kêşa destpê dike, ber bi başûrî de dom dike ta digihe, اemê Sîrwanê û Xaneqînê. Li başûrî, ji başûrê اiyayên Hemrîn ber bi rojhilatî ve vedigere ta اiyayê Sehend, Mesînabad, Bicar û Esedawayê diçe. Firehiya herêma wê ya başûrî jî diçe ta digihîje, ser rêka esasî ya Melayir. Kirmanşah, Qesrî Şêrîn-Xaneqînê. (30) Şêweyên Kurdiya Navîn ev in: a) Soranî: Ji bilî herêma Zêbarê wilayeta Hewlêrê û hemû qezayên wê vê şêwê diaxifin. b) Silêmanî(Yan jî Babanî): Silêmaniyê, Kerkukê,Kifriyê, Qeretepê, Tuz Şiwanê û hin herêmên Xaneqînê digire nav xwe.

150

c) Mukrî: Şêweya ku Kurdên Şino, Nexede, Meraxe,Miyandiwan, Şahîndij, Saqiz, Bokan, Bave û Serdeştê pê diaxifin. ç) şineyî: Li herêmên Sinê (Senendec), Bicar, Kengewer, Rewansar û bakurê Ciwanroyê tê axaftin. 3-Kurdiya Başûrî: Li bakurî ji rêya esasî ya Melayir-Kirmanşah-Qesrê Şêrînê destpê dike ta digihê hidûdên herî başûr yên herêmên Kurdîaxêv Şêweyên wê yên jêrîn in: a)Xaneqînî b) Lurrê Eslîn (yan jî Feylî) c)Kirmanşanî ç)Lekî d)Kelhorî e)Perewendî f)Kulpavyeyî 4-Kurdiya Goran: Yên ku bi Kurdiya Goran diaxêvin li herêma çiyayîn a bakurê rêka Berda-Kirmanşanê, yên li herêmên rojhilat û rojavayê اiyayên Hewraman û yên li herêmên Paweh û Kendûlê, Herêmên bakur û rojhilatê Mûsilê, li wî cihê ku اemê Xazir tevî Zêyî dibe dijîn. "Ew navçeyên ku Goran tê de dijiyan, di qirnê hijdehande ji zeviyên ku niha tê de dimînin mezintir bûn. Peydabûna Mîrtiya Silêmaniyê di dawiya sedsala hijdehan û destpêka sedsala nozdehande bi awayekî asrî û nû, heta dereceyekê li ser hesabê tengbûna wan nav çiyan bû ku Goran tê de dijiyan, bi vî awayî lehceya Kirmanciya Jêrîn (Kurdiya Navîn M.C.) ya zimanê Kurdî, wekî zimanekî resmî yê Mîrtiya Silêmaniyê peyda bû, di dawiya salê sedê hijdehande berebere jî ji lehceya Goran re teng dikir û li ser hesabê wî belav dibû. Lehceya Goranî ya zimanê Kurdî li dema Mîrtiya Ardelan de belav bû, ku Baba Ardelan di sedê çaran ê zayînî de ew damezirand ji nuh ve bajarê Şarezor ava kir ku Moxola ew wêran kiribûn û ew kir paytextê Mîrîtiya xwe. Ne dûr e belavbûna Goranan ji rojhilatê Zagrosî ber bi Şarezor ve bûyerê dest pê kiribû. Kakeyiyan (Ehlê heq, Alî خlahî) Şarezor kirin bajarê xwe yê pîroz û lehceya Goranî jî kirin zimanê xwe yê dînî... Di wê demê de Şarezorê zimanê şiirê Goranî bû û edebiyata dînî ya Kakeyiyan bi şiirê destpêkiribû û heta niha jî her wiha maye.

151

Her wiha pêwist e ev jî bê gotin ku, êl û eşîretên derûdora Kerkûkê, Kifriyê, Xaneqînê û qeraxê rûbarê Sîrwanê, wekî eşîretên Zengene, Cebarî, Şiwanî, Bîbanî û Talebanî û yên dîtir ji eşîretên Goran bûn ev, xwedî edebiyata xwe ya klasîkî ya nivîskî, edebiyata gelêrî ya folklorî ya bi lehceya Goranî bûn. Lêbelê lehca Kurmanciya Jêrîn (Kurdiya Navîn M.C.) berebere ev navçe dagîr kir di netîca geşbûn û firebûna Mîrîtiya Silêmaniyê."(31) a) Hewramanî: Kurdên herêma Hewramana ku dikeve alî banî yê اemê Sîrwanê bi vê lehceyê diaxêvin. Rojavayê çiyayên Hewraman herêma navbera Helebçe û Pêncwînê ye, rojhilatê wê jî Sine kermanşah e. Herêma Hewramanê dabeş dibe bi ser Hewramana Luhon, Hewramana Dizlî, Hewramana Text, Hewramana Rezaw, Hewramana Ciwanro û Hewramana Kenduleyî. (32) b) Bacelanî: Zegeneyî û Şebekî digre nav xwe. Ji rojhilatê Mûsilê, ji herêmên Başwayê belav dibin, digihên ta bakur û başûrê Hamdaniyê ta herêmên Talebanî û Zengene û Qeretû, Horên û Şêxanê. Bacelanî li herêma Zehaw a bakurê Loristanê jî dijîn. (33) 5- Kurdiya Zazakî(Dimilkî, Kirmanckî yan jî Kirdkî) Li bakurê rojavayê erdên Kurdîstana bin destê Tirkiyê, herêmaka welê digre nav xwe ku di bakur ji Erzurum û Erzîncanê li başûr heta Gergerê, Adiyamanê diçe. Li hundirê Swêregê, Qeza Urfayê û gundên wê yên bakurî, li hundirên qezeyên Diyarbekirê yên bi navê اêrmûg, اungûş, Pîran û Hênê û li hin gundên qezayên wê yên bi navê Lice, Hazro, اinar û Qulpê, li qeza Wartoyê, qeza Mûşê, li hin gundên qezayên Erzurumê yên bi navê Xinis û Tekmanê. Li hundirê Erzincanê û hin gund û qezayên wê. Li hundir û hin gundên Tercanê, li Beypinarê Netriya Zanayê ku qezeyek Sêwasê ye û li hin gundên wê, li bajarê Tuceliyê û li qezayên wê yên bi navê Pulumur, Nazimiye, Ovacix, Xozat, اamişkezekê bi tevayî, li hundurê Elezîz û qezayên wê yên bi navê Maden û Paloyê bi tevayî, li nîvenîa qeza Qereqoçanê, li bajarê Bîngolê û qezayên wê yên Gênc û Kixiyê bi tevayî, li Piraniya Solxanê û li beşekî Qarliovayê lehceya Zazakî tê axaftin. Hundurê Diyarbekirê her çendîn piranî Kurmancin jî, nifûseka girîng a Zazakîaxêv jî heye.(34) a) Şêweya Dêrsimê: Li Tuncelî, Erzincan û Sêwasê tê axaftin.

152

b) Şêwa Rojhilatî(ya اewlig-Diyarbekir-Sêwregê): Li Bîngol, Elazîzê, Diyarbekirê, Sêwregê û Gergerê tê axaftin. & (1) †erefxan, †erefname, Hasat yay…nlar…, 3. bask… 1990 .stanbul, M. emin bozarslan ji Erebî wergerandiye Tirkîڈ(2) Fuad Heme Xur îd, Zimanî Kurdî, Dabe bûnî Dîyalektîkanîy, oapxaneyî Afaq Al arabiya, Bexdat, 1985, s. 55. 3) †erefhan, †erefname, Hast Yayinlari, 3. baski 1990, Istanbul, Wergera M. Emîn Bozarslan ji Erebî bo Tirkî, r. 20 4) Vokabulaire Kurde des dialectes de Hakiari et Revendi, Par A. Jaba Consul de Russie a Erzeroum, Erzeroum le 15 mars 1858. Ji Dr. Marif Xeznedar Le Babet Mêjûyî Edebî Kurdiyewe 1984, Bexda r. 386'an hatiye wergirtin. 5) Mehemed Emîn Hewremanî, Zarî Zimanî Kurdî Le terazûyî Berawîrd da, 1981 Bexda, r. 52 6) Peter Lerch, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordch lِdaer, Petersburg, 1857-1858, r. 72 7) Gotûwêjek legel Dr. Kemal Fûad, be î 2., Sirwe, hejmar 39, rêzberî 1368 8) Mehemed Emîn Hewramanî, Zarî Zimanî kurdî le Terazûyî Berawirdda 1981, Bexda, r. 24 9) e. n. d. r. 6 10)Sadiq Behaeddîn Amêdî, Rêzimana Kurdî, Kurmanciya Jêrî û ya Jorî ya hevberkirî, oapa yekê, 1987, r. 34 11)e. n. d. r. 27 12)Ziya Gkِalp, Kürt A iretleri Hakkında Sosyolojik Tetkikler, Sosyal Yaynlar, 1992. r. 24 13)e. n. d. r. 24 14)e. n. d. r. 95-96 15)e. n. d. r. 24-25 16)e. n. d. r. 28 29) Fuad Heme Xurşîd, Zimanê Kurdî, Dabeşbûnî cografyayiy Diyalektîkaniy, Bexda, اapxaneyî Afaq'l Arabiya, 1985, r.60 30) e.nd:r.62

153

31) Dr. Marif Xeznedar, Le Babet Mêjûyî Edebiy Kurdiyewe, Bexda, 1984 r.88-89. 32) Mehemed Emîn Hewramanî, Kakeyî, اapxaneyî Al Hawadîs, Bexda, 1984 r. 68 33) Dr. Marif Xeznedar, Le Babet Mêjûyî Edebiy Kurdiyewe, Bexda, 1984 r. 87 34) Malmîsanij: Dimilkî miyan di ciyayeya vatişan, Hêvî, kovara çandiya giştî, Parîs, no:2, Gulan 1984, r. 86-87. Ev nivîs ji hejmarên 135-138 yên Armancê hatiye girtin http://www.kurdinfo.com/ziman/murad1.htm

Di kurdî de, avahiya hevokan

Selîm Biçûk Hevok Hevok yekîtiyek naverokî ye. Ev yekîtî bi beşên axaftinê saz dibe û bi nivîskî yan bi devikî têgihîştinekê bi mebesta dîtinekê, ramanekê, daxwazekê, hisekê yan wêneyê bûyerekê tîne ziman. Di avahiya hevokê de, nav, lêker, cînav, rengdêr, hejmar, hoker, daçek, gehandek û bang cihê xwe, her yek bi awayekî digire. Bi yekbûna vê koma peyvan wateyek ku mirov liser tiştekî agahdar dike saz dibe. Mînak: Ezê sibe biçim Amedê. Min rewşa Azad li biyaniyê dît. Ez gelek bi diyariya te dil xweş bûm. Jiyan xweş e. Ax ! Ev çi rewş e ! Têgihîştina hevokê pir caran bi beşên avahiya wê ve girêdayî ye.

154

1-Dema em dibêjin: Yê dipeyîve ramana xwe liser jiyanê tîne ziman. Lê dema li dawiya vê hevokê li ûna xalê xalepirs ( nîşana pirsê ) bê danînê: Jiyan xweş e? Yê ku dipeyîve dixwaze ji mirovekî din, ramana wî liser jiyanê hîn bibe. Hevoka yekemîn agahdarî ye. Mirov dikare bi ( bêjehevok ) bi nav bike. Ya duyemîn jî, hevokek pirsiyarî ye. Mirov dikare bi ( pirsehevok ) bi nav bike. 2- Pir caran girêdana lêker bi beşên din yên axaftinê re, me li ser hevokê dike xwedî têgihî tinek taybetî. Dema em dibêjin: Hogir dijî. Hogir li çiyan dijî. Hogir jiyanek xweş dijî. Lêkera ( jîn ) li dijî ( mirin ) tê bikaranînê yan jî, cih û rengê jiyanê diyar dike. Lê pir lêkerên wateyê tên bikaranînê. Mîna: Hogir dixwîne. ( xwendin ) 3- Di axaftina devikî de, bi ahenga deng têgihîştina hevokê çêdibe. Her rengekî hevokê ahengek xwe taybetî heye. Ji vê ahengê mirov dizane pirs e, agahdarî ye yan jî, fermanî ye.

Avahiya hevokê

Hevokên lêkerî Hevok di Kurmancî de, bi gelemperî bi vî awayê jêr tê sazkirinê:

Kiryar Agahdarî/Berkar Lêker

Ez Ew Berfîn

çayê gulan

berxan

vedixwim av dide diçêrîne

Lê bi hin lêkerên nederhingêv re ku bizava wan berbi aliyekî ve ye. Mîna: çûn, ketin, hatin, firîn, bûn ( bi wateya çêbûn )... bi awayê jêr tê sazkirinê:

Kiryar Lêker Agahdarî

155

Ez Guhderz Şêrîn Mado Serdar

diçim ket hat bû firî

gund çalê. bajêr. şoreşger. asmanan.

Eger bi van lêkeran re daçek bên bikaranînê û aliyê bizava lêker bê guherînê, hevok dîsa vedigere ser awayê xwe yê gelemper:

Kiryar Agahdarî Lêker

Ez Guhderz Şêrîn Serdar

ji gund di çalê de ji bajêr di asmanan re

diçim. ket. hat. firî.

Di hin rewşan de, lêker di darêja raderî de, tê bikaranînê û mîna navê mê tê tewandinê. Eger di van rewşan de, lêker bê kiryar be pêşiya hevokê digire: .ûna zozanan xweş eاHatina biharê pîroz e. Eger ev lêkerê di darêja raderî de bibe agahdarî di hevokên lêkerî de û bi lêkerekî din re bê, awayê jêr distîne: Gulê, çûna bêriyê xweş dibîne. Gel, hatina Newrozê pîroz kir. Eger lêkerê derhingêv du berkaran bistîne, hevok awayê jêr distîne:

Kiryar Berkar 1 Lêker Berkar 2

Azad Şêrîn Min

gul silav nan

firotin da da

keçan. şehîdan. gundiyan.

Eger berkarê duyemîn ne durust be, hevok awayê jêr distîne:

Kiryar Berkar 1 Berkar2 Lêker

156

Şoreşgeran Şermîn

nan navê gund

ji Gulê ji Şîlan

xwestin. pirsî.

Pir caran hevok bi lêkerên nederhingêv re, bi kiryar û lêker çêdibe. Hingê bi vî awayî tê:

Kiryar Lêker

Sulav Nermîn Ez Ew

raza. hat dimeşim. direve.

Eger hoker di hevokên lêkerî de hebe, bi awayên jêr tên sazkirinê: 1- Lêkerên nederhingêv:

Hoker Kiryar Lêker Berkar

Piştî nîvro Êvarê

Canda Sernaz

gihişt diçe

Qamişlo. dibistanê.

Yan jî, bi vî awayî:

Kiryar Hoker Lêker Berkar

Canda Sernaz

Piştî nîvro êvarê

gihişt diçe

Qamişlo. dibistanê.

2- Lêkerên derhingêv:

Hoker Kiryar Berkar Lêker

Kêliyek din Niha

ez ez

çayê nan

vedixwim. dixwim.

Yan jî, bi vî awayê jêr:

Kiryar Hoker Berkar Lêker

157

Ez niha nan dixwim.

Eger di van rewşan de, berkar nedurust be, lêker dikeve dawiya hevokê: Piştî nîvre Canda ji Qamişlo diçe. Sernaz êvarê ji dibistanê tê. Ez niha xwe ji xwarina nan re amade dikim. Hevok, di raweya fermanî de, ji rêzana gelemper der nakeve: Were em nan bixwin! Werin em biçin اiyayê Şerefdînê! Jiyanê baş nas bike! Bibe xwediyê jiyanek birûmet!

Hevokên navdêrî

Ev hevok ji nav, rengdêr û lêkera bûn tên sazkirinê. Tu bizavê nakin û di rewşa bûnê de dimînin. Herwiha berkar û kiryar di van hevokan de, nîn in: Jiyana birûmet gelek xweş e. Gundiyên Kurd leheng in. Şoreş rûmeta gel e. Berxwedan jiyan e. Serxwebûn û azadî rûmet in. Zindan dibistana qehremaniyê ne. Koledarî rûreşiya mirovahiyê ye.

Hevokên bangê

Ev hevok dikarin mîna hevokên lêkerî û yên navdêrî jî, bên: 1- Mîna hevokên navdêrî: Ax, ev çi rewş e! Oh xweş, ev çi awazek nemir e! Wey, li minê dayê! Tif, li mirovên xwefiroş!

158

Nifir, li vê dema bêbext ! 2- Mîna hevokên lêkerî: Lo xorto ! Ji xew rabe dereng e! Ox, te dilê min xwe ş kir ! Of, dilê min çiqas diêşe! Ax, ez ketime çi rewşê !

Di hevokê de, niqteşanî

Jibo asankirina xwendin, têgihîştin û xweşkirina ahenga hevokê, çend nîşan di nav de, cih digirin. Ev nîşan dawiya hevokê, wateya parçeyekî jê û daxwaza wê pêş me dikin. Li hêla din, di xwendinê de, cihê rawes û bîndanê jî, diyar dikin. Ji van nîşanan re niqteşanî tê gotinê.

Nîşanên niqte aniyê jî, ev in:

. Xal ( Niqte )

, Dabir ( Bihnok )

? Xalepirs ( Niqtepirs )

! Xalebang ( Niqtebang )

: Xalecot ( Niqtecot )

; Xaledabir ( Niqtedabir )

( ) Kevanek

" " Dunik

_ Xêzek

- Bendek

Xal Ev nîşan dawiya hevokê diyar dike:

159

Duh, ez çûm Amedê. Min şal û şapek kirî. Li wir min hevalekî xwe dît. Em gelekî bi hev şa bûn. Li nav bajêr, min tiştên balkêş dîtin. Leşkeran kolan dagirtibûn.

Dabir

Di nivîsandinê de, dabir pir pêwîst e. Cihên ku digire ev in: 1- Cihê gihaneka ( û ):

Hogir, Azad, Rojîn û Rewşen ji bajêr tên. Ev ciwan pir hişyar in. Dost û dijmin ji hev nas dikin, xwedî jiyanê nas dikin û riya xwe baş dizanin. 2-Dikeve navbera parçeyên hevokê yên biçûk, lê bi mercê ku wateya wê neyê guherandinê.

Piştî jî, tê:

.iya, cihê rûmeta me, hem jî, ji pîrozahiyên me neا

Pir caran, di...de, di...re, bi...ve, ji...re,...di nava du dabiran de, cih digirin: Di rewşên awarte de, hevalên min, ji min re, dibin aqilmend. Ez, ji te re, dibêjim ku em biçin mal baş e. Piştî kiryarê ku ji lêkerê xwe dûr dikeve tê:

Şêrîn, di rojeke bi berf, baran û bager de, hat rûdinê.

Ez, di sala hezar û nehsed û êstî de, ji dê bûme. Reşo, jiberku nizane bixwîne, matmayî dimîne.

Piştî banglêkirinê tê:

Mizgîn, li min binêre û gotinên min guhdar bike. Xebat, ku tu çûyî welat hevalan silav bike.

Xalepirs

Dikeve dawiya hevokên pirsiyariyê:

Tu kengê ji welat hatî? Ew çi dixwaze?

?end leşker hatin gundا

160

Xalebang

Dikeve dawiya bang û hevokên bi wan re:

Ax ! Ev çi zemanekî xirab e! Xwedêyo ! Te çawa li hev anî !

Oh xweş ! اi mizgîneke baş e! Kuro, bibe mirov!

Xalecot

Dikeve dawiya hevokê ku tiştek tê gotinê yan hejmartinê:

Beyana sibê bû, bavê min ji xew hişyar bû û got: Ev çiya ji şer û kuştinê natirsin. Di dînê Zerdeşt de, sê baweriyên bingehîn hene: Peyva xweş, baweriya rast û karê baş.

Xaledabir

Dikeve navbera hevokên ku bi hev ve girêdayî ne û wateya hev temam dikin. Hîn hevok neqediya ye û babeteke nû dest pê dike:

Reşo, bilez ji malê derdikeve; wisa xuya ye ku tiştekî pêwîst qewmî ye.

Kevanek

Peyvên ku bi sebebekê dikevin nav hevokê, dikevin nav kevanekan û rakirina wan jî, wateya hevokê naguherîne:

Di Kurmancî de, du zayend hene ( nêr û mê ).

Dunik

Peyvên ku ji cihekî din tên guhastinê di nav dunikan de, tên nivîsandinê:

" Ay Ahora yê mezin " Zerdeşt digot.

161

Xêzek

Eger nivîsandin ket awayê axaftinê û peyvbêj hat guhartinê, li pêşiya hevokê xêzek tê nivîsandinê:

Di navbera dil û mejî de, gotûbêjek germ dest pê kir:

_ Jiyan pir xweş e! _ Lê tu bindestî.

Bendek

Dikeve navbera du peyvên ku hogiriyek di nav wan de heye:

Birca - Belek Kaniya - Spî Bedir - Xan

Nasîn

Di Kurmancî de, nîşana herî pêwîst dabir e.

Fêrbûna zimanê kurdî li ser her kurdî ferz e

Adar Jiyan adarjiyan@mynet.com

awa ku hemû misilman -çi jin û çi mêr- xwendina Qurana Pîrozاli ser xwe ferz dibînin, divê jin û mêrên kurdan jî fêrbûna xwendin û nivîsandina zimanê kurdî li ser xwe ferz bibînin. Lew ra hemû civak û

gelên pê verû, pê î zimanê xwe hîn bûne, bi zimanê xwe perwerde bûne, bi zimanê xwe fikirîne û xwe bi zimanê xwe bi

162

cîhanê dane nasandin û gihî tine qonaxa arezahî û navneteweyîbûnê. Mixabin hê kurdan xwe wekî neteweyekê, bi cîhana îroyîn nedane nasandin. Sedemên vê yekê çendî ku gelek bin jî, rola zimên û perwerdehiya gel ya bi zimanê zikmakî roleke girîng dileyîze.

Me li jorê jî got, fêrbûna zimanê kurdî ji bo kurdan pêdiviyeke jênager û her wiha karekî pîroz e. Kesên ku vê rastiyê dibînin an

giringiyê didinê vê yekê, divê ku ew bi xwe seferberiyekê dest pê bikin û ji texma xwe de gelê xwe fêrî xwendin û nivîsandina zimanê kurdî bikin. Dixwazim derbarê vê yekê de serboriyeke xwe ya çend sal berê vebêjim:

Min li Mêrdînê خmam-Xetîba mecanî dixwend. Mamosteyê me yê

waneya quranê ji bo konferansa bi navê ' Xêr û Bereketa Fêrbûna Qurana Pîroz' em çil-pêncî xwendekar amade kirin û

em birin bajarê Rihayê. Konferans li hêwana dergehê خbrahîm Xelîl dihat dayîn. Axaftinger û amadekarê konferansê jî, serokê

karê olê yê gi tî yê berê, Suleyman Ate bû. Ate , digel hêstirên çavan, bi dengekî qube û kelegirî behsa payeberziya Qurana Pîroz dikir û her wiha li ser xêr û bereketa xwendina wê axaftina xwe didomand. Di wê navberê de zilamekê navser destê xwe rakir û pirseke wisa kir : 'Birêz serok, hûn behsa xêr û bereketa xwendina quranê dikin. Belê ez bi xwe mirovekî navser im û hê ez nû fêrî quranê dibim. Zêde ez nizanim bixwînim, xeletiyên

min hene û ez ji xwendina wê jî ti tekî fêm nakim. Li aliyê din jî ez bengiyê xwendina Qurana pîroz im û rojê sê-çar saetan bênavber dixwînim. Gelo Xwedê Teala vê yekê ji min re xêr an guneh dinivîse ? An jî hûn dikarin ji kerema xwe de derheqê van

kirinên min de ti tekî bibêjin ?' Suleyman Ate , destmala xwe ji berîka xwe derand û rondikên xwe yên ku her yek ji wan bi qasî xarikek dindoqî bi ser hinarê ruyên wî de dibairyan, ziwa kir û bi dengekî nizm, bi xwe ewle û bandorker, bersiva zilamê navsere da û got : 'Ezbenî, ji ber ku mebesta te hînbûna quranê ye, ji roja ku te dest bi fêrbûna elîfbêya quranê kiriye û heta îro, çi çewtî xeletiyên te hebin, ji aliyê Rebê Izetê de, dîsa bi destûra

163

wî, dê ji bo te wekî xêr û diyarî bête hesibandin. Lew ra karê Quranê bi xwe karekî hêja û pîroz e. غ niyeta te jî ji bo xwedê û

ji dil e, tu divî karê xwe de her gav xwedan xêr dibî. Xwedê ji te razî be.'

car em dibêjin, hînbûna xwendin û nivîsandina zimanê kurdî jîخji bo me kurdan mîna Qurana Pîroz li ser me ferz bûye. Kîjan ji wan kurdên ku hîlê wan bi xwendin û nivûsandina zimanê kurdî nîne û ku spartekên nederbasbar ji xwe re dibînin û dibêjin ' Em nizanin bi

kurdî bixwînin' an jî 'Em dixwînin, belê em ti tekî jê fêm nakin' di zikê diya xwe de fêrî xwendin û nivîsandina zimanê tirkî bûne ?

Ba tê zanîn ku pirên wan, heta heft saliya xwe peyvek tirkî jî nizanibûn, belê îro wekî bilbilan bi tirkî daxivin. Dîsa pirên wan, ji tirkan bêtir bi tirkî dixwînin û dinivîsin.

Tu mirovên kurd jî di malzaroka xwe de hînî tirkî nebûne, belê bê awarte her kurd ji dê an jî ji malbata xwe fêrî kurdî bûye û têra xwe bi kurdî dizane. Divê mirov vê pirsê ji wan kesên ku dibêjin zimanê kurdî bi me giran tê û em nikarin fêrî xwendin û nivîsandina wî bibin, bike û bibêje ' Ma fêrbûna xwendin û nivîsandina zimanê ku mirov pê qet nizanibe hêsan e an zimanê ku mirov

heta heft saliya xwe pê axivîbe, nîga kiribe û her gav pê fikirîbe ?' Bê gûman fêrbûna zimanê ku mirov heta heft saliya xwe pê axivî be hêsantirî yê biyanî ye.

Dîsa ewên ku dibêjin ' Em hînî xwendin û nivîsandina tirkî, erebî û farisî û hwd. bûne. Ev ji bo hêsantir e, ji vî qasî pê ve fêrbûna kurdî zehmet e.' ne ji dil in û her wiha bi xwe ne ewle ne jî. Tenê mirov dikare bibêje, ev, jixwebidûrketin û xwebiçûkdîtin û

girêdayî vê xwe ibandina hêzên serdest û sincê kesên bindest û mêtingeh e.

Axaftina bi kurdî, her wiha fêrbûna xwendin û nivîsandina zimanê

kurdî bo her mirovê/a kurd pêwistiyeke jênager e. اendî xelet an

164

çewt dibe bila bibe, gava ku xebat û hewldan ji bo kurdî be, dê her ti t çareser bibe û hemû astengî bêne rûxandin. Belê berî her

ti tî divê niyet û mebest ji dil be.

Cudahiyên di navbera kurdî, farisî û tirkî de

Zana Farqînî zanafarqini@rojev.com

Zimanê kurdî, her wekî ku gelek zîmanzan û kurdzanan jî daye xuyakirin, ji malbata zimanê خndo-Ewropî ye. Ji nav vê malbatê

jî zimanê kurdî, ji koma zimanê خranî ye. Cihê wê di nav vê zimanê îranhe de jî, li milê rojava dikeve. Niha em navên ku di koma zimanê îranî de cih digirin bidin. Farisî, kurdî. belûcî,

osetî, yexnûbî,pe toyî, pamirî û hwd.

Ji bo cihê zimanê kurdî xwe diyar û zelal bibe, em bala xwe berdin ser senifandina zimanan. zimanzan wek adet zimanan ji

du aliyan ve disenifirinin û gorî êwe û binyadê dikin.

a) Ji aliyê êweyê ve ziman; zimanzan ji aliyê êweyê (morfolojiyê) ve zimanan li sê koman parve dikin:

1) Zimanên yek-kîteyî: Zimanên çîn û tîbeû tîbeê gi t bi vî rengî ne. 2) Zimanên pêvekî: Tirkî û û macarî pêvekî ne. 3) Zimanên tewangbar: Zimanên hînd-ewropî û samiyî tevangbar in.

Ji aliyê bindayê ve ziman; ji aliyê ve zimanan li pêne komên sereke lêkve dikin:

ndo-Ewropî (îngilîzî, fransizî, kurdî, farisî)خ (12) Semîtîk (erebî, îbranî, akadî)

3) Bantû ( zimanên ba ûr û naverasta Afrîkayê) 4)Zimanên اînî (zimanên çîn û tîbetê)

ral-Altay (fînî, macarî, ûygürî, tirikî, moxolî)غ(5

165

Her ziman xwedî rê û rêzikan e û taybetî û qalibên wî hene.

Ligel vê yekê, hin rêzikên ku ji bo zimanan pi kdar in, jî hene. Ev rêzikên hevpi k (mu terek), bi gi tî di navbera zimanên ku ji

heman malbatî ne de, têne dîtin. Ji lew re, pir ti tekî asayî û siru tî ye ku hin ziman ji hin aliyan ve bi ibin hev û hêlên wan ê

hevpar hebin. Ligel vê rew ê, te tekî pir asayî ye ku di zimanên ji heman malbat û komê de peyvên pi kdar û hevbar hebin.

Ji ber ku kurdî û farisî di heman komê de ne, ji hin aliyan ve nêzi hev in. Ji ber vê yekê, hin dewletên ku li ser kurdan serwer in, hebûna kurda napejirînin û zimanê wan wek zimanekî çol (têkilhev] û xerabûyî yê farisî bi nav dikin. Pê namînin û vê yekê ji bawereyên xwe yên siyasî û armancên xwe yên çepal re dikin kerese (malzeme). Lewma em pêwist dibînin ku cudahiyên van hejr sê zimanan (kurdî, farîsî, tîrkî) bi awayekî serki be jî, li ber

çavan raxin. Pê i em bi kurdî û farisî dest bi mijar û daba ê bikin. endî ku ev her du ziman, ango farisî û kurdî nêzi hev bin, ewا

çend ji, ji hev cihê ne û her yek ji wan zimanekî serbixwe ye.

Ev her du ziman çendî ku ji heman kamê ne û aliyên wan ên hevpar hebin jî, hêlên wan ên cuda jî hene. Em van cudahiyên sereke amaje û distnîyan bikin. Kurdî zimanekî zayendî ye, ango nêr û mêti tê de heye, lê ev yek di farisî de tune. Di kurdî de (di kurmancî û kirmanekî/zazakî de) du kom cînavk hene, lê di

farisî de em rastî ti tekî wiha nayên. Ev her du k omên cînavkan di kurdî de, di lêkorên gerguhêz de ji hev cuda têne bikarinîn ango zimanê kurdî zimanekî ergatîv e.

Her wiha di zimanê kurdî de nêr û mêtî di cînavkên kesîn û

nî andanê de heye, lê belê di farisî de ti tekî wiha nîn e. Ji bilî vê yekê, di kurdî de du kom cînavkên nî andanê hene, farisî ne

xwedî taybetiyeke wiha ye.

Em dikarin gelek cihêtiyên van her du zimanan bidine xuyakirin, lê ya ba ew e ku em gotinê bidin Vladimir Mînorsky, hê ka ew

der barê van her du zimanan de çi dibêje. Kurdnas V. Mînorsky dide xuyakirîn ku, zimanê kurdî û farisî ji hev cihê ne û yer yek

ji wan, zimnekê serbihwe ye. Mînorsky a kera dike ku di navbera kurdî û farisî de pêne cudahiyên girîng hene (*)

166

1) Denganî : Denganiya (fonetika) kurdî ya farisî cihê ye, her wiha di kurdî de du dengdar (bêdeng) di serê peyvê de tên hev. 2) Guherîna dengan: Peyvên ku ji heman kokê tên jî, ji aliyê deng ve guherîneke mezin di wan de çêbûye.

3) Cudahiya eklan; ji cînavkan bigire heta bi kê an û çevana lêkeran, ji qertafên cînavkên xwedaniyê bigire heta bi qedaneka navdêran û hwd cudahi heye. 4) Cudahiya pey saziyê 5) Cudahiya peyvan.

Niha jî em bên ser cihêtiyên di navbera kurdî û tirkî de. Ji ber

ku, hin zimanzan, siyasetmedar û kesên ji pî eyên cuda yên tirkî ¹idia dikin ku zimanê kurdî ne tu ziman e û kurd bi esle xwe jî tirk in. Ji bo ku, der barê zimanê kurdî û tirkî de hizr û ramaneke zelal ji kesê meraqdar re çêbe , cm dê bi çend xalên berbicav cihêtiya van her du zimanan biden xuyakirin. Van cihêyan em dê bi xalan bidine diyarkirin, da ku cihêti bi awayekî

xwe bêne ber çavan. اawa me li jorê xuyakirin, kurdî û farisî ji heman malmata zimên û ji heman koma zimenê îranî ne. Lê

zimanê tirkî hem ji aliyê semifandina êweyi (morfolojik) û hem jî j hêla senifandina binyadi (genetik) ve.

Kurdî ji malbata zimanê îndo-ewropî tirkî ji ya غral-altayî ye.

Kurd zimanekî tewangbar e. tirkî zimanekî pêvekî ye. Kurdî zimanekî zayendî ye,tirkî ne wi an e

Di kurdî de du kom cîvankên kesin û nî andanê hene, di tirkî de ev yek nîn e Di kurdî û tirkî de awayên çêkirban dijberî hev in

Zimanê kurdî, ji pê , pa û navê ve qertafan digire, lê di tirkî de qertaf tenê tên pa iya peyve

Di kurdî de peyv bi du û sê dengdaran jî dest pê dime, lê dî tirkî de peyv tenê bi dengdarekê dest pê dike

Bi kurtî, rêzimana kurî û ya tirkî qet na ibe hev, denga niya wan, hevoksaziya wan û peyvsaziya wan gelek dûri hev in.

* Minorsky Vladimir; Kürtler, Koral Yay nlar 2. Bask (اapa

duwem) stanbul 1992ف

167

Di ziman de rola zarava û devokan

Zana Farqînî zanafarqini@rojev.com

Berî her ti tî divê ku em li ser rastiyekê rawestin. Hemû netewe xwediyê zarava û devokan bûne; ku îro jî ev yek di warê zimanê devkî de heye. Zimanê hevgirtî, ango zimanê nivîskî bi domana netewebûnê re derketiye rastê. Gava ku ramana neteweyî û dewleta neteweyî bi mirovan re çêbûye, pê re jî zimanê hevgirtî xwe li wan ferz kiriye.

ro em wek netewe lê dixebitin ku zimanekî xwe yê hevgirtîخ

çêkin.Loma, di warê zimanê nivîskî de em li pey zimanekî hevgirtî û standard digerin. Lê, wekî ku tê zanîn em xwedî

zarava û devokan in. Li vir arî e û gel ev e: Gelo em dê bi çi rêbazî ji van zarava û devokan ji xwe re zimanekî hevpar

(mu terek) ê nivîskî pêk bînin?

Bi ya min gel û arî eya li ber me, ew çend ne mezin e. Bi awayekî pir sanayî em dikarin ji nav vê yekê derkevin. Me di

serî de got ku, hemû netewe bi vê gel ê re rû bi rû mane û zimanê xwe yê hevgirtî anîne pê. Di vir de siyaseta ziman

derdikeve pê iya me.

Bi awayekî gelemperî tê pejirandin ku, di zimanê me de çar zarava hene û her zarava jî xwediyê çend devokan in. Nexwe, pirsa me ya di vî warî de ev e: Em dê ji van tevan zimanekî ji xwe re çêkin an jî, em dê zaravayekê ji xwe re bingeh bigirin û bi zarava û devokên din, wê dewlemend bikin? Eger em bersiva vê pirsa xwe bidin, karê me gelek hêsan dibe. Qet nebe riya ber me ronî dibe. Ku ji min bê pirskirin, gelo der barê vê yekê de ramana te çi ye, dê bersiva min ev be:

1) Gerek her zarava xwe ji arî e û aloziyên xwe, xwe rizgar bike, di nav xwe de, di her warî de standardekê pêk bîne 2) Ji nav van zaravayan jî, zaravayekê ji xwe re wek zimanê hevpar, ango wek zimanê fermî bineqîne.

Di zaravayê kurmancî de, sê devokên mezin û sereke hene: silîvî, botî û mehmedî. Ji van her sê zaravayan, zaravayê bohtî ji

168

bo kurmancî, di warê bilêvkirin (telafuz) û denganiyê (fonetîkê) de wek bingeh hatiye pejirandin. تdî di vî warî de pirsgirêk

nemaye. Maye çi, maye gel ên rêziman, vekît (rastnivîs) û alfabeyê.

ima ez van dibêjim, ji ber ku li ser van mijaran raman ûا

gotinên cuda hene. خro di warê zimanê nivîskî de ev gel hene. Di we anan de em rastî van gel an tên. Belê, alfabeyên cihê,

rastnivîsên cihê li ber me sekinandî ne. اendî ku gel û kê eyên rêzimanî ne pir bin jî, hîn mijarên ku divê ronî bibin û em li serê li hev bikin, hene. Divê em ji bîr mekin ku, ji bo zimanê nivîskî

sê ti tên girîng û bingehîn hene: Gramer, alfabe û ferheng. Ji lew re pêwist e ku ev gel ên me, rojek berî rojekê çareser bibin.

Li ser zaravayê kurmancî me got ku, devoka bohtî di warê bilêvkirin û denganiyê de wek bingeh hatiye pejirandin, lê me

her ti tê xwe nespartiye vê devokê. Bi gotineke din, me devokên xwe yên din di ser guhê xwe re neavêtiye. Ligel vê yekê, me zaravayê xwe yên din ji bîr nekirine û gerek e em ji bîr nekin jî.

Me divê ku em rastiyeke din jî, bînin bîra xwe. Zimanê gel ne zimanekî hevgirtî û homojen e. Cudayî di navbera devokan de heye. Ev zarava û devok tevde zimanê gele me tînin pê. Loma jî, pêwîstî bi berhevkirina peyv û bêjeyên hemû herêman heye. Zimanê neteweyî wisa çêdibe. Ne ku em ji xwe re devokekê, an jî herêmekê bibijêrin û paxav bi yên din nekin. Ger em welê

bikin, em dê ti tekî gelekî a û çewt bikin.

Ev cudatiya di navbera herêman de, tenê ne ji aliyê bilêvkirinê de ye, her wisa ji aliyê peyv û wateya wan peyvan de jî heye. Bi çend nimûneyan em mijara xwe berceste bikin. Niha li aliyê

Farqînê peyva ' emirandin' di wateya شtevizandin'ê de tê bikaranîn, lê li hêla Bedlîsê di wateya 'terkandin'ê de ye, ku Ehmedê Xanî jî, di 'Mem û Zîn'ê de ev peyv bi heman wateyî bi kar aniye. Bi çend mînakên din, em mijara xwe ronîtir bikin:

Peyva 'qefilandin' li herêmekê di wateya 'westandin'ê de, li herêmeke din jî, di wateya 'cemidandin'ê de ye. Bi hevokan, careke din em li ser van bêjeyan rawestin, ku wateyên wan ji hev cihê ne: * pir sar e ez qefilîm

169

* hingî ez geriyam ez qefilîme (ango westiyame)

* pez xwe dane pesarê (ango berwarê) * li van pesaran ez geriyam min ew nedît (pesar ango çol û çolter)

* destê min firiya (ango destê min ikest)

* çûk firiya (ango çûk fir da)

* çavê min li riya te qerimî * don qerimiye (ango don cemidiye)

Me ev nîmûne ji aliyê cihêtiya wateyan ve dan, îcar em ji aliyê

êweyan ( ekilan) ve çend nimûne derpê bikin: borîn, bihurîn, rawirîn guhirîn, gewirîn

teva, teba, tewa (ti t) miraz, mirad hestî, astî, estî enî, anî, henî... honandin, hûnandin, wonandin osta, hosta, westa hon, hun, hûn, win....

Em dikarin bi sedan van nimûneyan zêde bikin, lê bi ya min ji

bo têgihi tina mijarê ev çend mînak bi tena serê xwe bes in.

Wek tê zanîn, hin herêmên me li gorî herêm û deverên din ên welatê me pirtir di bin pi avtina (asîmilasyona) dewleta tirk de

mane. Ji ber vê rew ê, hin kes hene bi yek carê wan deran ji rojeva xwe derdixin û dibêjin ku zimanê me li wan deran zehf heliyaye, heta dejenere bûye. Loma jî pêwist nake ku em serê

xwe li ser wan deveran biê înin. Ev raman, ziyaneke mezin dide zimanê me. اendî ku bandora pi avtinê li wan herêman zêde be

jî, lê gelek peyvên me yên li wan deverên ku hîkariya siyaseta helandinê lê zêde bi ser neketiye, tune ne li wan deveran bi xwe hene. Em ji Meletî û Qoçgiriyê çend peyvan wek mînak derkê

bikin:

Li ser lêkera 'pan'ê em bisekinin. خro li gelek cihan em di ûna wê de lêkerên hevedudanî yên mînanî 'li bendê bûn, çav li rê

170

bûn, li hêviyê bûn'ê bi kar tînin. Lê, li Meletiyê di ûna wan de lêkera sade 'pan' tê bikaranîn. Nimûne: Ez riya te dipêm.... Li

herêmin din em di ûnê de çi kar tînin? Em li Farqînê wiha dibêjin: Ez rêpana te dikim. Li cihên din jî, bi vî awayî tên gotin: çavê min li riya te ye, ez çav li riya te dikim.

Eger em ba tê bifikirin, em dê bibînin ku em di dewsa wê lêkera

sade de, serî li lêkera biwêjî didin. Em li ser nimûneyan daxuyaniyên xwe berdewam bikin. Li Qoçgiriyê, di nav gelê me yê kurmancîaxêv de di dewsa 'dawet'a erebî de (ku em li cihê wê, bêjeya 'dîlan'ê jî bi kar tînin) peyva 'bûy'ê bi kar tînîn. Em li

vir dixwazin, ti tekî bi bîra we bixin; nika em peyva 'bûk'ê hildin destê xwe û em bi pey bikevin bê ka ev peyva me ji ku hatiye û peyveke çawan e? Belê, ev peyva 'bûk'e ji /bû/ û /k/ya me ya

parkît ango pa gir hatiye pê û bûye bû+k = bûk

Di zaravayê kirmanckî (dimilî) de jî bûk 'veyvik' û dîlan jî 'veyv' e, beranberê wan ên di kurmancî de jî, 'bûy' û 'bûk' e. Bi van

nimûneyan a kera û diyar dibe ku, em na ên dev ji devokên zaravaya xwe berdin, her wisa zaravayên me yên din jî, ji bo me jêneger in.

Em wek encam van bibêjin; zimanê nivîskî yê hevgirtî bi devok û zaravayan têne pê, zimanê gel zimanekî heterojen e, lê yê nivîskî ne wisan e. Niha tê gotin ku divê em bi zimanê gel

binivîsin û biaxivin. Ba e, zimanê kîjan gelî? Me got ku zimanê gel ne zimanekî homojen e. Jixwe ku homojen bûya pêwîstî bi

genge iya li ser zimanê nivîskî nedima. Eger em qenc bala xwe bidine devokên xwe yên herêmî, em dê di gelek waran de cudahiya wan bibînin. Hem di warê wateya peyvan de, hem di

warê êweyan peyvan de û hem jî di warê bilêvkirinê de. Kesê ku piçek li ser ziman xebitîbe, bi sanayî dikare tê derxe bê kesê ku dipeyîve ji kîjan herêmê ye.

Em bên ser zimanê nivîskî. Ew homojen e, tê de hevgirtinek, standardek heye. Ew ne mîna zimanê devkî ye, xwedî rê û rêzikan e, her wisa ew zimanê perwerde û çandê ye. Ev hevgirtîbûn û standardî, bi berhevkirina hemû peyvên devokan û bi xebateke zanistî ya metodolojîk çêdibe.

Em bi van gotinan dawî li mijarê bînin. Pêwîst e ku em bi

171

nêrîneke erênî li cudatiya devok û zaravayên xwe binêrin, wisa nêzîkayî li wan bikin û ji xwe re wek zengîniyekê binirxînin. Ger em wilo nekin û em hêremparêziyê bikin, bi wî çavî li xebatên li

ser ziman bimêzînin, em dê gelek ti tan winda bikin.

Di zimên de herêmîtî

Zana Farqînî zanafarqini@rojev.com

Du aliyê zimên hene. Yek jê zimanê devkî û ya din jî zimanê nivîskî ye. Zimanê nivîskî, bi gotineke din zimanê perwerdeyê û zimanê çandê xwedî rê û rêzikan e. Zimanekî hevgirtî ye. Pîver û qistasên wê hene. Standard e, her kes neçar e ku pax bi wan bike. Riayetî qalib û vekîta (rastnivîs) zimanê nivîskî bike. Kes

nikare li gorî hezkirin û tercîhê têkilî wê bibe. Bi kurtasî, her ti tê zimanê nivîskî a kera û diyar e, ji lew re pêwîst e ku her kes li

gorî wan rê û rêzikan tevgere.

Em bên ser zimanê devkî, ew ti tên ku me ji bo zimanê nivîskî gotin, ji bo zimanê devkî nikare bê gotin. Her herêm xwediyê devokeke serekê ye. Bilêvkirineke wan ango telafûzeke wan heye. Lewma jî mirov pê derdixe bê kesê dipeyîve ka ji kîjan derê ye. ëcar, zimanê devkî ne zimanekî hevgirtî ye. Ji ber ku

rew eke wiha ya vî aliyê zimên heye, cudahiyên herêmî balê diki înin ser xwe. Ev cihêtî hem ji aliyê êweyê û hem jî ji hêla

wateyê ve ne.

Zimanê nivîskî, li gorî pîverên rêzimanî tê standardkirin. Li vir, ji bo vekîtê kilît rêziman e. Lê rêziman bi tena serê xwe nikare ji

bin vî barî rabe. Pêwîstî bi çend ti tên din heye. Yek ji van jî vekîta denganiyê (îmlaya fonetîkê) ye. Ji lew re hewceyî bi

peyîtandin û tespîtkirina denganiyê heye. Pi tî vê, îcar divê em serî li vekîta peyvnasiyê (rastnivîsa etîmolojiyê) bidin. Ew jî, ji

me re rêberiyeke ba dikare bike. Di pey van de îcar em dikarin gel ên xwe yên heyî bi saya berhemên xwe yên klasîk hel bikin.

Em bînin bîra xwe ku sê devokên serekê yên zaravayê kurmancî hene; botî, mehmedî û silîvî. Ji bo zar û zimanê kurmancî, devoka botî hatiye ecibandin. Ev devok ji bo me, ji hêla

172

bilêvkirin û denganiyê ve pêwîst e. Bingeha denganî û bilêvkirina zaravayê kurmancî ev e. Ne ku hemû ti tên vê

devoka hanê ji bo zaravayê kurmancî rast in û jênegerin. Na, bila ti tekî wiha qet neyê hi ê me.

Ti tê ku em dê bi sirt û tundî li pê berî wê bisekinin ev e:

herêmparêziya di zimên de. Tu hêrêm ji hêla ziman ve nikare serdestiya xwe li ser yeke din ragihîne û îlan bike. Her wiha

bibêje her ti tê herêma min rast e û hewcedarî bi peyv, biwêj û gotinên pê iyan ên herêmên din tune ye. Ev zîhniyet, zîhniyeteke

çewt e. Zimanê nivîskî, zimanê hevgirntî, zimanê hevbe (mu terek), zimanê fermî, em çi navî lê bikin ferq nake, ji hemû

herêman pêk tê. Em nikanin bibêjin ku ev peyva hanê bêjeyeke herêmî ji lew re jî divê neyê bikaranîn. Jixwe gencîneya peyvên

zimanê me ji berhevkirina gi t peyvên herêmî pêk tê.

Ji hêrêmîtiyê divê em vî ti tî fêm bikin; bilêvkirina peyvan. Divê mirov pûte bi devok û bilêvkirinên navçeyî nede. Xwe ji van dûr

bike. Lê divê peyvên wan, biwêjên wan, gotinên pê iyan, wateyên cur bi cur ên peyvan ji bo me zehf girîng bin.

Celadet Bedirxan bi xwe di 'Hawar'ê de daye xuyakirin ku, ew bi devoka botî nanivîse, ew bi 'kurdmanc' dinivîsîne. Eger ne wisa

bûya, di ûna ku bigota 'bûka me' dê bigota 'bîka me.' Em bi çend nimûneyan lê bixebitin ku mebesta me hîn bêhtir a kera

bibe: Em dê awayê rast di nav kevanê de diyar bikin) ka welê çêdibî? (ka welê çêdibe, herêm botan) ez natim (ez nehatim, herêm Farqîn/Pasûr) em dirin/terin malê (em diherin malê, herêm Mêrdîn/Mû )

tu ba e (tu ba î, herêm Dêrik) tirihê çiyayê jêrîn (tiriyê çiyayê jêrîn, Herêma Torê) ji mir bîn (ji min re bîne, herêm Dêrik/Nisêbîn) min te dî (min tu dîtî, gelek deverên welêt)........

Hemû devokên herêmî ji bo me pêwîst in. Em nikarin van di ser guhê xwe re biavêjin. Di niqandina peyvan de divê em tercîhên

xwe dernexin pê . Dilê me û xûy û demînên me yên berê divê rêberiyê ji me re nekin. Rêberê me her gav pêwîst e ku zanist be.

Her yek ji me ji herêmekê ye, me li gora bilêvkirina herêma xwe

173

demîna xwe girtî ye. Ti tekî siru tî ye ku devoka herêma meriv ji meriv re hêsan bê, sivik be. Her wiha ev devok ji bo mirov fesîh

û fêmbar be. Heke em li gor vê rew ê tevgerin, wê çaxê dê her kes baz de rahêje devoka herêma xwe û pêkhatina zimanê

yekgirtî dijwar be. اêkirina zimanê nivîskî ew çend bi hêsanî nayê pê. Dem û wext jê re lazim e. Xebat û kêferat pêwîst e.

Em û zimanê me

Zana Farqînî zanafarqini@rojev.com

ku mirovan dike mirov ziman e, ê ku neteweyan dike netewe تdîsa ziman ê

Ez bi xwe pir tê fikirîm da ku ez karibim gotineke wiha der barê

girîngiya zimên de formûle mixabin bi awayekî gi tî ev girîngî li nik xwende, zana rew enbîr, hunermend, siyasetmedar û hwd,

ên me ba çênebûye. Ev rew cihê daxê ye û em pir pê diê in.

Lêkolînerên ku li ser tevgerên siyasî yên kurdan xebatên xwe kirine, mêjûya têko îna neteweyî ya nûjen ji sala 1806'an dest

pê dikin. Ev e dike du sed sal (200) ku kurd li ser piyan e û ji bo rizgarî azadiya xwe bêrawestan têdiko in. Kurdan, di nav vî du

sed salî de gelek berdêl û gerewên mezin dane. Tev di oxura felata welêt û azadkirina gelê kurd de.

Ma ne ji bo wan yekan bûya, ev çend qurbanî didan, ev çend serhildan dikirin, bêqeder mirov canê xwe dikirin gorî? Ma ne ji bo xatirê azadî û rizgariyê bûya, kê dixwest û namûsa wî paymal bibe, mal û warê wî li ber pê û lingan here, derbeder bibe, bikeve kuçe û kolanên xelkê bikeve, bibe pênaber li ser axa xwe, bi der û dertûlan bikeve, li gul û bexçikên xelkê ji xwe,

re li ti tan biqere. Em kin û kurt lê xin. Kî dixwaze cihê beredayî perî an û erpeze bibe? Ne tu kes...

Tenê ji bo nirxên bilind ên mirovahiyê, ji bo welêt, ji bo çand û hêjahiyên xwe , ji bo namûs û rûmeta xwe, ji bo nirxên

pîrozwer û hwd. mirov van ti tan dide ber çavê xwe.

174

Bêgeder serhildan û tevgerên rizgariyê yên me çêbûne. Kesên ku ji van têko înan re pê engî û serkê iyê kirine tev xwedî

kesatiyeke ba bûne. Xwende bûne, rew enbîr bûne, jîrik û zana bûne.Haya wan ji bayê felekê hebûye. Hi yar bûne û dêhna wan

li ser qewan, bûyer û werarbûne cîhanê bûye. Mirov nikare bibêje ku ji rew a heyna xwe bêagah bûne.

Bê ji ber çi bûye ku wan zêde pûte xebatên li ser ziman nedane, dest nebirine xwe û kar û barên xwe yên siyasî zêdetir bi kurdî

nekirine û mîraseke wisa ji me re nehi tine, bi taybetî li bakurê welêt.

Em bên ser rew a gelê me yê li Bakur. Nemaze rew a çand û

hunerê, rew a zimên. Ha, em ji bîr nekin ku ziman maka hemû hunerên gotinkî ye, loma ziman hîmê çandê ye jî.

Li vî be ê welêt, bi qandî ku gundî kesên me yên nexwende bi

zimanê xwe diaxivin, xwende û zanayên me ew çend pê napeyivin. Sedem çi ye. Tenê em dikarin bibêjin ku asimilasyon

e? Bi ya min, em na ên welê bibêjin. Li derekê ku bi tenê qundî û kesên nexwende bi zimanê xwe bipeyîvin, dab û nêrîtên xwe xwedî bikin, çand û kultura xwe bijîn, li wê derê xetere û metirsiyeke mezin heye. Ji ber ku ziman û çand, huner û nirxên

gelekî bi destên xwende, zana, rew enbîr, hunermend, xêzkar, siyasetmedar, rojnameger, nivîskar, ramangir, rexnegir, we îner,

zanyar û hwd. bi pê dikeve.

Ji bo me, ji gelekî mîna me ku bendest e, ne tenê ew, ku ziman û çanda wî, dîrok û wêjeya wî, huner û raboriya wî bindest û dîl

e, divê ku ew dest û serkê î û pê îkê iya vî ti tî bikin. Heke ew pê engiyê bikin ku erk û peywira wan yek jê jî ev e, wê çaxê

deriyê felatê hinekî din li ber me vedibe.

Werin em her ti tê xwe, get nebe piraniya ti tên xwe bi zimanê xwe bikin, pêvajoyê lezgîntir bikin.

Gotina dawî, ziman hestiyê pi tê yê neteweyê ye.

Li ser zimanê helbesta kurdî

175

Zana Farqînî zanafarqini@rojev.com

Mebesta min ji helbesta kurdî, helbesta zaravayî kurmancî ye. Nemaze helbesta li bakurê welêt. Van salên dawîn, helbesta ku bi rêbaza helbesta azad tê nivîsandin, mijara nivîsa min e. Ez dê ji çawaniya helbestê bêhtir li ser zimanê wê rawestim.

Ez, bêyî ku cihêtiyê bikim navê, hemû berhemên bi kurdî dixwîn. Vê yekê, ez ji ber xebata xwe ya li ser zimên dikim. Lewma jî çi berhema bi kurdî bikeve berdestê min ez ji xwendina wê re nana nakim. îcar di nav van berheman de

zimanê helbestan bala min ki and ser xwe. Ev balkê î, ne ji ber zimanekî xwe e helbestan e. Berevajî, zimanekî sext, aloz û

gemirandî, zimanekî birîndar û tehdelêbûyî.

Ev nirxandina min ne ji bo hemû helbestan e, her wiha ne ji bo gi t helbestnivîsan e jî. Lê rêjeyeke ne hindik, bi ya min rêjeyeke

girîng, di vê rew ê de ye. Zimanê wan bi min zehf giran tê. çimkî, ti tê ku ez bi xwe li wan rast têm ev in: Pêleyîstina bi

zimên, serûbinkirina peyvan, li nav guhê hevxistina bêjeyan, zimanekî giran û nerewan, honandineke seyr û ecêb.....

Ev tercîhek e. Kîjan helbestnîvîs bixwaze bi çi rêbazê binivîse ew zane. Lê mafê me jî heye ku em rexne li helbesta wî bigirin.

Biecibînin an jî neecibînin. Qîma xwe bi êwe û êwaza wî bînin an neynin.

Her helbestnivîs lê digere ku ji xwe re rê û rêbarekê, resanetiyê biafirîne. Bi her awayî resenatiya wî xuya bibe. Gava kesek helbesta wî bixwîne, bêyî ku navê wî hîn bibe, ji awayê honandina helbestê pê derxe bê ya kê ye. îcar em zû bi zû rastî vê yekê nayên. Tu dibêjî qey her kes ji hev haydar e û ji hev re

sond xwarine ku bi heman êwazê binivîsin. قêwaza gelekan di ibe hev, naverok dîsa wisa. Piraniya wan ji bo ku wêneyeke

nû, çêke canbaziya peyvan dikin. rêzika peyvan diguhêrin, berevajî dikin, gotina pê î tînin pa î ya pa î tînin pê î. Bi wê jî

namînin, peyvên hevedudanî yên nû çêdikin. Ev jî modayek e!

Bi vî awayî pir zor li zimên tê. Tehl dibe. Heqê me tine em ev

176

çend tehde lê bikin. Ma dibe ku em ji ber xatirê nûjenkirinê, nûjenîxwaziyê vê yekê bi zimanê xwe re bikin?! Ez nizanim, lê hema ez dibêjim gerek mirov wiha neke. Karê helbestnivîsînê, karekî zor û cidî ye. Loma jî gerek meriv heqê wê bidê.

Careke din, min divê ku ez bidim xuyandin hin helbestkarên me yên hêja ne di nav van kesan de ne. Ez bi xwe, bi çêj û tehmeke

xwe helbestên wan dixwînim û bi wan mest dibim. Gerek ez bibêjim, bi wan serê me bilind dibe.

ayesên wan xwe , riyên wan ên vegotinê kurdî, qalib û terkîbênق

wan xweserî wan. Ziman, zimanekî serberdayî û rewan. Mirov gava helbestên wan dixwîne, weke agirê ku li pû here lê diçe.

Pê tehl nabe. Tu zanî ku ji me ye. Bi kurtî ew bi kurdî diramin û bi kurdî dinivîsin. Ne ew kesên tehmandî û ne jî zimanê wan zimanekî tehmandî ye.

Tehmandin, patrome kirin, lûl kirin, tehm kirin, team kirin, helpaçandin, deq dan, deqandin. Ev peyv tev hevmane ne. Tên wateya tehmandina darên mêweyan. Te dît fêkiya dara tehmandî bikî nekî tehma wê, mîna mêweya dara esîl nabe. De zimanê van helbestan jî hinek wiha ye.