1Nr. 2 / 2012

AKADEMIA DIPLOMATIKESHQIPTARE

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

European Security and Defense Policy - So Near and so Far

“From the separate International Agreements to the Balkan Common Approach: “Achievements and Challenges”

....................................................................

......................................................................................

...................................................................

/Faqe 7

/Faqe 20

Numri 2 • Gusht 2012 •

Prof. Dr. Lisen Bashkurti

PhD Candidate Alban Përmeti

ISSN 2227-8540

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

REAKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE

QENDRA PËR STUDIME NDËRKOMBËTARE DHE DIPLOMATIKEADRESA: Rr. “Rexhep Jella” Selitë e Vogël

Tiranë - SHQIPËRICel: +355 67 29 36 585

Website: www.albdiploacademy.comE-mail: permetialban@albdiploacademy.com

Numri 2Tiranë, Gusht 2012

© GEER Press

ISSN 2227-8540

REVISTË SHKENCORE PERIODIKE

REVISTË SHKENCORE PERIODIKEBotim i Akademisë Diplomatike Shqiptare

Drejtor

Kryeredaktor

Redaktorë Shkencor

Këshilli Shkencor

Kopertina

Korrektor

Faqosje

Prof. Dr. Lisen Bashkurtilbashkurti@albdiploacademy.com

Dr. Alban Përmetipermetialban@albdiploacademy.com

Doc. Dr. Astrit Memiaamemia@albdiploacademy.com

MA. Margarita Muhommuho@albdiploacademy.com

Prof. Dr. Lisen BashkurtiProf. Dr. Bashkim RamaProf. Dr. Aleksandër BiberajProf. Dr. Joseph MifsudProf. Dr. Nabil AyadDr. Mlladen AndrlicProf. Dr. Arben PutoProf. Dr. Vasillaq Kureta

Olti Përmeti

Majlinda BashkurtiMargarita Muho

Dafina Stojko

ISSN 2227-8540

5Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Prof. Dr. Lisen Bashkurti Ambassador European Security and Defense Policy - So Near and so Far .......................................... 7

Prof. Dr. Bashkim Rama Ambasador Mësimet dhe dështimet e UNMIK-ut për shtetformimin e Kosovës .................................. 13

PhD Candidate Alban Përmeti “From the separate International Agreements to the Balkan Common Approach: “Achievements and Challenges” ................................................................... 20

PHD Candidate Dorina Ndreka Perspektivat ligjore të Shqipërisë në politikat e sigurisë. Qasje ndaj NATO apo BE-së. .......................................................................................... 24

PhD Candidate Bajram Ibraj Globalization – Trend of New Order ................................................................................ 32

Doc. Dr. Astrit Memia Shqiptarët, nga e kaluara, në të tashmen dhe drejt të ardhmes mes paqes dhe stabilitetit ...................................................................................................... 37

Dr. Lavdosh Ahmetaj Shqipëria politike në diversitetin e politikës globale 1918 -1920 ...................................... 49

PhD Kandidat Arbër Bashkurti Liritë dhe të Drejtat e Njeriut në Kuadër të OKB ............................................................. 56

PhD Kandidat Ruzhdi Jashari Mbrojtja ligjore e të dhënave personale dhe privatësisë element me rëndësi në proceset integruese evropiane .................................................. 63

Studente Lina Vaso Sfidat e lidershipit njohja dhe sendërtimi i sfidave të lidershipit – garanci për suksesin e punës së ekipit ....................................................... 69

PhD Kandidat Ramiz Bytyqi Kongresi i Berlinit dhe Çështja Shqiptare ....................................................................... 74

PhD Kandidat Fejzi Lila Ballkani pas rënies së murit të Berlinit. Jugosllavia, Epiqendër e Krizës Ballkanike 79

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

përm

bajtj

a

6 GLOBAL CHALLENGE

PhD Kandidat Arben Fetoshi Kosova – gërshetimi euro-Mesdhetar 85

Msc. Luljeta Hasani Hobsi si kritik i absolutizmit anglez duke u mbështetur tek teoria e njohjes së njeriut, vendi që ai i le lirisë dhe fesë. Republikat dhe ndikimi i tyre sipas Hobs 89

PhD Kandidat Shaban Arifaj Çështja e veriut të Mitrovicës (Kosovës) dhe refleksionet rajonale e ndërkombëtare 93

PhD Kandidate Fjonida Kushova Të drejtat e pakicave në Maqedoni 102

PhD Kandidat Gani Mehmetaj Sfidat e shtetformimit të Kosovës 109

Ma. Manjola Brahaj Intertekstualiti dhe origjinaliteti. (Vëzhgim i kësaj dukurie tek romani “Oh” i Anton Pashkut) 113

PhD Kandidat Halil Halili Kapacitetet turistike aktuale dhe mundësit për të zhvilluar forma të reja të Turizmit në Republikën e Kosovës 118

PhD Kandidat Arben Muhameti E drejta e Unionit Evropian-raportet me të drejtën e vendeve anëtare 126

PhD Kandidat Nijazi Halili Kontributi i Papë Klementit të XI në diplomacinë Evropiane 135

PhD Kandidat Fatmir Krasniqi Historia e Negociatave për Pavarësinë e Kosovës 144

PhD Kandidat Margarita Muho Bursa: Një mundësi e mirë zhvillimi për tregun e kapitalit në Shqipëri. 151

PhD Kandidat Agim Neza Ballkani midis urrjetjes së vjetër, nacionalizmit dhe përspektivës për stabilitet e siguri në të ardhmen! 159

13

14

15

316

175

186

197

20

21

22

23

24

7Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

“When Jean Monnet was asked by somebody about the initiative of EDC, European Defense Community, his answer was “It is good idea, but too early...”. And Monnet was absolutely right. Today, after such an incredible financial euro crisis all over Europe the question is whether this initiative seems to be still to early or not!.”

Fiction and reality

Euro financial shadow has covered with grey color all the Europe. Some are optimistic, some are pessimistic, the rest try to be or pretend to consider themselves realistic. But they are all under the same grey shadow. Shining Europe seems to be an old one. It seems tired. It looks lazy. It creates the image of the vacuum of new ideas. No human energy. No initiative. No entrepreneur spirit. But it is as all fiction, surface opinion, allegation, random panic.

Europe is centre of generating movements, energies, ideas, entrepreneur spirit: based on private property, free market, self-regulation competition mechanism and freedom society. It is true that Europe is facing one of the most serious crisis. But, to me it is definitively the positive one. Europe needs to leave the illusive past behind, by correcting itself. From Europe has to start the new world order that has been locked so far in vicious circle with no way out. Europe did so in the past. Europe will do much better in the future.

Prof. Dr. Lisen Bashkurti

European Security and Defense Policy - So Near and so Far

8 GLOBAL CHALLENGE

From hatreds to reconciliation: European Security and Defense Policy

The European Security and Defense Policy (ESDP) is rather new political development within the EU integration process. It doesn’t mean that ESDP is a new initiative. It means that compared to the other aspects of the European Union Strategies, priorities and achievements, the ESDP is on the way of consolidation.

The ESDP predecessors are European Defense Community (EDC) and Western European Union. The EDC 1 was a defense community proposed in the 1950s, very soon after the creation of the European Coal and Steel Community (ECSC)2. The founding treaty of EDC because of well-known reasons failed to be ratified and the project was abandoned for a long time.

Jean Monnet pointed out that time that it would take time to get reconciliation among the European States immediate after the Second World War in the field of defense. EDC was too early initiative after the Second World War and it did needed time, more confidence and a long political and public preparations. Of course, I thing that the Cold War bipolar system was also another reason why the EDC treaty was not ratified since at the beginning.

The second step toward of ESDP is Western European Union (WEU) 3. The WEU was on line of EDC, even created after the failure of the EDC. It was an organization composed of those states who were members of both NATO and EU. By the time, the Western European Union tasks have been in partially transferred to the European Union. Of course so far it’s not yet certain whether the WEU will remain an independent organization or be eventually fully merged into the EU. In substance ESDP was successor of European Security and Defense Identity. Now all EU member states are part of ESDP, even those who are not NATO member states. Legally ESDP is under EU umbrella.

Coming up from the crisis: Part of the EU treaty

The European Security and Defense Policy or ESDP is considered as the major element of the Common Foreign and Security Policy pillar of the European Union 4. The European Security and Defense Identity (ESDI) gets its foundation institutional base on the Amsterdam Treaty after the fall of Berlin Wall 5.

The Amsterdam Treaty encouraged the foundation of the progressive common security and defense policy, being mainly focused on humanitarian and emergency issues, having its peace-keeping and military operation structures and helping in crises prevention, crises management, crisis resolution and post-crisis reconstruction.

In the draft Constitution of the EU Treaty, Article 1-41 2, is provided as following: “The common security and defense policy shall include the progressive framing of a common Union

Defense policy. This will lead to a common defense, when the European Council, acting unanimously, so decides. It shall in that case recommend to the member States the adoption of such a decision in accordance with their respective constitutional requirements.

The policy of the Union in accordance with this article shall not prejudice the specific character of the security and defense policy of certain member states, which see their common defense realized in the North Atlantic Treaty Organization, under the North Atlantic Treaty, and be compatible with the common security and defense policy established within that framework” 6.

This provision remained valid renewed in latest Lisbon Treaty. The European Security and Defense Identity (ESDI) accordingly was embodied clearly by the ESDP, largely as a result of a bilateral declaration of former French President Jacques Chirac and former British Prime Minister Tony Blair in St. Malo, where two Leaders stated that:

1 European Defense Community Treaty, 1950.2 European Coal and Steel Community, Treaty of Paris, ratified in 1951.3 Modified treaty of Brussels, 1954. 4 Maastricht Treaty, 1992.5 Treaty of Amsterdam, 19976 Constitution of the EU Treaty, Article 1-41 2.

Euro

pean

Sec

urity

and

Def

ense

Pol

icy

- So

Nea

r an

d so

Far

| P

rof.

Dr.

Lis

en B

ashk

urti

9Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

“the Union must have the capacity for autonomous action, backed up by credible military forces, the means to decide to use them, and a readiness to do so, in order to respond to international crises” 7.

In order the ESDP to come true through the strategies, clear priorities, manageable institutions, in June 1999 the Cologne European Council appointed Mr. Javier Solana, former Spanish Foreign Minister and Former Secretary General of NATO as the High Representative of the CFSP to help progress both the CFSP and the ESDP. Since then, Mr. Solana gave great contribution to develop the overall strategies, designing dynamic priorities, consolidating several institutions and achieving a considerable progress. His successors continue to do so.

Looking forward: European Security and Defense and its tasks

Above all the High Representatives and their staff contributed to prepare the Draft Document as the European Security Strategy. This is the policy document that guides the European Union international security strategy, setting out its main priorities and identifying the main threats, such as terrorism, proliferation of weapons of mass destruction, regional conflicts, failed states and organized crime. This policy document containing strategy was published and agreed upon by EU leaders in December 2003.

The ESDP has now its budget spent by the 25 EU nations on defense approximately € 160 billion. On July, 12, 2004 details of an EU defense agency were finalized. More than 80 persons agency now is headed by HR. It was providing political guidance to ensure greater efficiency in EU member’s military spending, leasing closely with NATO in the process.

Later on the ESDP and its agency has a clear tasks. The well-known Petersberg tasks are the military tasks of a humanitarian, peacekeeping, peacemaking that the EU and WEU are empowered to do. The Petersberg tasks were finally defined in June 1992 at the Hotel Petersberg near Bonn, Germany at a meeting of the Council of the WEU 8. In that meeting the member states agreed to deploy their troops and resources from across the whole spectrum of the military under the authority of the WEU. As a part of the partial merger of the WEU with the European Union these tasks now form a part of the European Security and Defense Policy, and are central to strengthening the European Union Second pillar, the Common Foreign and Security Policy.

Keeping moving: ESDP, elements, bodies and missions

To develop its strategy, to implement priorities and to take concrete actions the ESDP has established its elements: European Defense Agency, European Rapid Reaction Force, European Gendarmerie Force, European Union battle groups and European Union Institute for Security Studies 9.

The following permanent political and military bodies were established after the approval of the Nice European Council as Political and Security Committee (PSC), European Union Military Committee (EUMC) and the European Union Military Staff (EUMS).

After its structure consolidation the ESDP took also the operations abroad as EUFOR Concordia on March, 2003 in Macedonia, Operation Artemis on May, 2003 in the Republic of Congo, EUJUST on July, 2004 in Georgia, European Police Mission on January 2003, in B&H, EUPOL Proxima EU police mission in Macedonia on December, 2003, EUFOR Althea on December, 2004 in B&H, EUPOL Kinshasa on October, 2003 in the Republic of Congo, EUJUST Lex on February 2005 in Iraq, EUSEC on May, 2005 in DR of Congo, EU support for AMIS II mission in Darfur crisis, ACEH Monitoring Mission on September 2005 in Indonesia, EU BAM

7 Joint Statement, French President Jacques Chirac and former British Prime Minister Tony Blair in St. Malo.8 Council of Ministers, WEU, Hotel Petersberg, Bonn, Germany, 1992.9 Peterberg Declaration, Bonn, Germany, 1992.

10 GLOBAL CHALLENGE

Rafah between Gaza and Egypt and, after Draft of Lisbon Treaty 2007, EULEX on February, 2008 in Kosovo, 10. The Treaty of Lisbon was ratified in 2009 11.

Facing challenges: European Defense Standardization Process

The standardization of European Defense is a real challenge for European Union. In order the standardization to move on the European Defense Agency was established. The EDA has published its journal, named “European Defense Standardization Journal”, published for the first time on 2007 and on.

The European Defense Agency (EDA), part of structure of European Union, is the key organ to standardize the European Defense Strategy, management, development and cooperation between governments and industries.

The standardization process within the EU is based on some very important initiatives taken by EDA, the Commission of EU and also by NATO. This, of course reflects a part of strategic approach to defense standardization that will help by the time to reduce the cost of our defense material and to improve the interoperability of European Defense forces. Secondly, EDA provides projects where the standards are necessary to be developed and applied.

For example MidCAS (Mid-air Collision Avoidance System) the EDA is looking to improve radically practices in order to consider better by non segregation airspace that mean, in our own context the European cities and towns 12. It has directly to do with the improvement of the security and the quality of life.

In considerable aspects the standardization has directly linked with the industry and its productions. Actually, many new standards emerge from industry and it may be considered the industry that applies the standards requested by the governments in their legal defense contracts. It makes sense for industries and governments as well to continue to work together in order this grand project to move forward despite difficulties and challenges13.

Of course, the process seems to be complicated because it is much under the individual states initiative rather than in the frame of organization. So, researching on case by case the participating member States and their results, the conclusions of the experts on the area is that a defined standard will be more powerful if there is a common standard supported by a large group of shareholders. Thus the greater number of Member States willing to participate, the better result will be14.

Landing on our Region: ESDP and the Western BalkansI recently mentioned several missions of ESDP in Western Balkans. The ESDP presence

and positive contribution is the best way the Balkans to understand the importance of ESDP and to move toward the EU integration. Bur this is not enough. I think there are several needs the Western Balkans to have a better understanding concerning ESDP. Mostly I consider three of them:

a. Information

As the newest aspects of integration process, ESDP needs more than the other aspects common efforts to inform the peoples and the countries of the EU and aspirant and candidate countries of SAP for ESDP overall strategies, priorities, institutions, achievements and challenges.

There are enough confusion among the peoples, politicians, medias and even among relevant institution to make a clear deference between EDC and WEU, between WEU and EU in itself and between ESDP and NATO. Mostly this confusion is because of the lack of information. The improvement of information is prerequisite for better understanding among the Western Balkans.

10 By Summit Decision of European Union, December 2007.11 Lisbon Treaty, 2009.12 Eda MidCas Team, EDA, Journal, 2008, page 18.13 J. Juusti, Armaments Director, European Defense Agency, EDA Journal, 2008, page 3.14 Ch. Schleippmann, Senior for Armament Policy, EDA, ibiden, pp. 19.

Euro

pean

Sec

urity

and

Def

ense

Pol

icy

- So

Nea

r an

d so

Far

| P

rof.

Dr.

Lis

en B

ashk

urti

11Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

b. Communication

The ESDP process needs better permanent communication with SAP peoples and countries. This is because, the general opinion is more familiar with the Copenhagen Criteria concerning political, economic and legal areas of reforms as well as Amsterdam criteria of administrative capacity reforms, then concerning the security and defense aspects of reforming countries toward integration process.

Non permanent communication concerning the ESDP, its strategies, priorities, institutions and missions use to create wrong approach concerning the duplications, overlapping, or emerging processes among the WEU, EU and NATO. Of course there are a lot of similarities among them, but the specifics are more important in order to be integrated in those structures.

c. Training

Of course as the new and complicated process, the ESDP could be successful if the EU training capacities will be seriously focused on training programmes especially within the EU member states and the SAP countries, including Western Balkans.

One of the most serious challenges in the Western Balkans is the lack of human capacities. Long transition, up and down reforms, tensions, crisis and wars have avoided the attentions from the capacity building more or less in all Western Balkans for two decades. Actually the Region faces a serious crisis in human capacities. Brain drain has shocked the Region. It is time for brain gain. This is why the best slogan for the entire Region should be “training, training and retraining again!”

Everybody should be under training programmes in the Western Balkans. No one should be excluded. Leadership, managements, experts, specialists, employees, employers, journalist and widespread public opinion. And concerning the EU integration the training relating to ESDP should be one of the priorities. This is why I highly appreciate the ESDP-TP that sometimes has taken place in Albania and I availed the opportunities to address to the organizers and the host countries sometimes my own and the Albanian Diplomatic Academy contributions.

No overlapping: Financial Euro Crisis and ESDP

On the above mentioned paragraphs I tried to describe the efforts that have been done since 1950 up to now to establish, modernize and consolidate ESDP in very different circumstances, its goal, strategies, structures, bodies, mission and standardization process. No doubt that a lot of progress have been done. But anyway it could be still considered far from being a success story.

The current and the future of ESDP is going to be on very trouble situation because of euro financial crisis. This crisis has already figure out three syndromes: the financial collapse of some individual Member States of ESDP (Greece) and the recession of some others (Italy and Spain); the increasing confusion on European Union level concerning the future of euro as the EU main currency; and the panic which has captured some of the most prestige shareholders all over Europe because of economic, financial and euro crisis.

In such a circumstances euro skepticism is substituting Europeanism in considerable manner. The first sector to be exposed to budget-cut, of course, is the field of defense. And this budget-cut in the field of defense will happened when the Europe and the World look like “certain in the uncertains”. Corruption, organized crimes, money laundry, illicit traffics within Europe; terror, Middle East crisis and Arab Spring around the Europe; and unbalanced international financial market globally do not make the picture so rose so defense sector to be neglected as the “victim” of conjuncture.

The only realistic and pragmatic approach would be to shift attention more to NATO rather than to ESDP in long run. Somebody may say that it is to avoid the problems instead of finding the solution. I am not saying the ESDP to remains as the history of the past. But I personally think that even the euro financial crisis would passed faster that it has been foreseen by experts and European

12 GLOBAL CHALLENGE

economy would recovered itself soon I still remain of the idea that because of the international increasing hard and soft security challenges, risks and threats it would be better for ESDP Member States, individually and collectively and for huge European shareholders of defense productions not to disperse attention, brands, technology, finance and management out of NATO for a long time.

The new world order seems to be so different from the peaceful picture what we all imagined immediate after the Cold War so illusions are undesirable game and much more dangerous for peace and security all over the world. There is no other more solid and rapid reaction political and military structure like NATO in the globe. But NATO is not out of economic and financial reality. The times of crisis should be the time of Euro-Atlantic unity in all ways and means. The Euro-Atlantic Alliance is the only axe to maintain stability in this unprecedented and complex global situation.

BIBLIOGRAPHY

1. Blockmans, S. (2007). Tough Love- The European Union’s Relations with the Western Balkans. The Hague: Asser Press.

2. Council of the European Union. (2008, June). European Security and Defence Policy: the civilian aspects of crisis management - Factsheet June 2008. Retrieved April 29, 2009, from Council of the EU Website: http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/BackgroundJPO2008- Civilian_aspects_compressed.pdf.

3. Javier Solana. (2001, June 20). Europe: Security in the Twenty-First Century. The Olof Palme Memorial Lecture . Stockholm.

4. www.civitas.org.5. http://esdc.mil-edu.be/6. www.consilium.europa.eu7. www.ieee.es8. http://www.eu2006.at/en/News/information/2905esvp.html9. http://www.thenewfederalist.eu/The-EU-s-emerging-security-role-in-the-Western-Balkans10. http://www.uaces.org/events/conferences/bruges/researchpapers/abstract.php?recordID=56911. http://www.euforbih.org/eufor/12. Eda MidCas Team, EDA, Journal, 2008, page 18.13. www.eda.europa.eu14. http://aei.pitt.edu/5201/15. http://europa.eu/legislation_summaries/institutional_affairs/treaties/treaties_ecsc_en.htm16. http://www.weu.int/Treaty.htm17. http://www.publications.parliament.uk/pa/ld201012/ldselect/ldeucom/292/29205.htm

Euro

pean

Sec

urity

and

Def

ense

Pol

icy

- So

Nea

r an

d so

Far

| P

rof.

Dr.

Lis

en B

ashk

urti

13Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Prof. Dr. Bashkim Rama

Kur shtetet perëndimore “e nisën” NATO-n në luftë për Kosovën, donin që misioni i administratës ndërkombëtare të ishte i suksesshëm. Për këtë arsye, bashkësia ndërkombëtare investoi në Kosovë 25 herë më shumë para dhe dërgoi 50 herë më shumë trupa, se sa dërgoi, gjatë të gjithë kohës, në Afganistan.1 Por, megjithë përkushtimin, përpjekjet dhe investimet, në disa çështje, bazuar në standardet, që kishte përcaktuar vet, misioni dështoi. Për këtë, kërkohet një shpjegim.

Ndoshta, ambiciet e Misionit ndërkombëtar ishin jorealiste, në fillimet e veta. Teoritë argumentojnë se, pas një konflikti ndëretnik, është shumë e vështirë të ringrihet një shoqëri multietnike 2. Kjo ndodh për vet faktin e prezencës së pozicioneve të ngurtësuara të roleve, që luajnë palët në konflikt, pasi është e vështirë “të bëhen për vete” përkrahësit e konflikteve etnike. Luftëtarët për çështje etnike nuk i ndryshojnë lehte bindjet e tyre. Në rastin konkret, ashtu si shqiptarët mbetën në bindjet e veta, serbët përsëritën po të njëjtën gjë. Me fjalë të tjera, liderët e një komuniteti nuk gjejnë motive për t’ju afruar komunitetit tjetër. Në Kosovë, për vet “humnerën e thellë” midis serbëve dhe shqiptarëve, pak liderë e ndjenin se ishte e nevojshme të punohej me liderët e komunitetit kundërshtar etnik. Sigurisht, për këtë, pengonte dhe fakti i pranisë dhe të “rezervave” nga kolegët e vet, të cilët mund t’i akuzonin si bashkëpunëtor të grupit rival etnik. Megjithatë, teoria sipas së cilës, “pas një konflikti ndëretnik është e vështirë të ringrihet një shoqëri multietnike,” nuk e përjashton mundësinë, e tejkalimit të ndarjeve etnike, aq më pak, mbi bazën e një politike gjithëpërfshirëse, kur të gjithë të ndjehen të barabartë, apo me krijimin e një identiteti të përbashkët mbietnik, që mund të jetë produkt i një shoqërie, në të cilën dasitë”e vjetra” janë më pak të rëndësishme

1 Iain King and Whit Mson “Peace at any Price” pp. 49.2 Kosovo Outlook i UNMIK-ut, Maj 2004.

Mësimet dhe dështimet e UNMIK-ut për shtetformimin e Kosovës

14 GLOBAL CHALLENGE

se interesat “e reja” të përbashkëta. Po ashtu, një teori e tillë nuk merr parasysh rendësin e ndikimit të madh ndërkombëtar, i cili mund të veproj nëpërmjet presioneve diplomatike, financiare dhe ushtarake. Ajo, po ashtu, nuk llogarit “aksese” të tillë të rëndësishëm, si ndërtimin e një shteti demokratik, apo perspektivën e integrimit evropian.

Në rastin e Kosovës, këta faktorë, ishin “karrota,” 3 që i bindi liderët e niveleve të ndryshme për të pranuar dhe për ta bërë të mundshme, shumetniken.

Së dyti, ka teori të tjera, që argumentojnë se, që një konflikt “të prodhoj“ demokraci, duhet medoemos të ekzistoj një shoqëri civile substanciale 4.

Që ka ekzistuar një bërthamë e shoqërisë intelektuale, në Kosovë, e cila ka drejtuar sistemin paralel të arsimit dhe të shëndetësisë, është një fakt i padiskutueshëm, ndonëse kjo veprimtari nisej nga motive patriotike dhe nga një frymë proteste, pa arritur të kthehet në një program të vërtetë politik. Problemi ishte se, kjo bërthamë reale e shoqërisë civile, në Kosovën e pushtuar nga serbët, mbeti e pazhvilluar, pasi ishte nën kontrollin e rreptë të policisë serbe dhe të administratës shqiptare të regjimit serb. Një pjesë e madhe e intelektualëve shqiptare u persekutuan, u përzunë, madje u vranë e u masakruan, nga forcat serbe të sigurisë, si në rastin e Ukshin Hotit e të Fehmi Aganit.

Megjithatë, duhet thënë, se bashkësia ndërkombëtare në Kosovë, kishte mundësi të bënte më shumë gjatë viteve të pasluftës, për të kultivuar dhe për të përkrahur një shoqëri civile konstruktive, duke ndërhyrë në tregun e ideve, duke përzgjedhur dhe duke mbështetur liderët e moderuar e progresive.

Së treti, lufta e shqiptarëve kundër sunduesit serb i acaroi, gati në ekstremitet, në mënyrë artificiale, ndarjet e theksuara brenda vet komunitetit shqiptar 5. Ndërkombëtaret, që kishin ardhur në Kosovë me idenë “për të pajtuar serbët me shqiptarët”, u tronditën me armiqësinë e egër midis LDK-së dhe PDK-së dhe me kontestet e tjera brendashqiptare. Nisur nga ky fakt, sipas mendësisë së tyre, Kosova duhej të kalonte nëpërmjet një faze të një procesi të konfrontimit të brendshëm, për t’u bërë kompakte, që pas kësaj, të ishte në gjendje të bëhej shtet. Si “argument” për një konceptim të tillë, ata përdornin faktin se, shumë shtete më gjendje të qëndrueshme, kanë kaluar nëpërmjet konflikteve të brendshme të dhunshme, për të ardhur në stabilitetin e sotëm.Ku dështoi bashkësia ndërkombëtare në Kosovë dhe cilat janë mësimet e dobishme, për misionet ndërkombëtare, në të ardhmen?

Administrata ndërkombëtare në Kosovë bëri një varg dështimesh teknokratike, për arsye se drejtimi i saj ishte i përcaktuar nga vet karakteri i ndërlikuar i bashkësisë ndërkombëtare, në momentin e marrjes së vendimit. Në Kosovë, bashkësia ndërkombëtare ishte vënë në lëvizje me kombinimin e veçante të disa kushteve, që u kondicionuan nga momenti historik, i cili duhej të bashkonte ambiciet e mëdha, nga njëra anë, me kufizimet dhe pikat delikate, që i kushtëzonte ky moment, në anën tjetër.

Në radhë të parë, dështimi erdhi nga konceptimi i gabuar i synimit të misionit. Bashkësia ndërkombëtare vendosi të intervenoj në Kosovë, për të ndaluar shkeljet masive të të drejtave të njeriut dhe mendoi se një gjë e tillë do të arrihej me largimin e forcave serbe të sigurisë. Ajo nuk kuptoi se konflikti i Kosovës, në fund të viteve ’90-të, ishte kapitulli i fundit i një lufte të gjatë, midis serbëve dhe shqiptarëve, për zotërimin e territorit 6.

Duke keqkuptuar natyrën e konfliktit, aktorët ndërkombëtar, të angazhuar në Kosovë, në mënyrë të natyrshme, zgjodhën një këndvështrim të gabuar për t’i zgjidhur problemet. Kështu, KFOR-i ishte i orientuar për mbrojtjen e kufijve të Kosovës, kundër agresionit nga Serbia dhe bëri shumë pak për ruajtjen e rendit në Kosovë, pas largimit të forcave serbe të sigurisë 7.

3 Bëhet fjalë për metaforën e përdorimit të “shkopit dhe karotës” (nënkupto: detyrimin dhe ndihmën), që përdoret në zonat e krizave, nga strukturat ndërkombëtare në vendet postkonfliktuale.

4 Chaim Kaufman “Possible and impossible Solutions to Ethnic Civil Wars” International Security, vol. 20, pp. 136 – 153.

5 Nancy Bermeon, “What the Democratization Literature Says - or doesn’t Say”about Postwar Democratization” Global Governance 9. pp. 159-153.

6 B. Rama “ Faktori shqiptar dhe siguria rajonale” GEER, 2011, fq. 280.7 E njëjta gjë ndodhi në Irak, në vitin 2003, një e metë e kritikuar nga sistemi i OKB-së.

Mës

imet

dhe

dës

htim

et e

UN

MIK

-ut p

ër s

htet

form

imin

e K

osov

ës |

Prof

. Dr.

Bas

hkim

Ram

a

15Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Administrata ndërkombëtare bëri disa vlerësime të gabuara, lidhur me pozicionin dhe kapacitetet e institucioneve lokale në Kosovë. Partitë politike kosovare konsideroheshin dhe trajtoheshin njëlloj sikur të ishin partitë politike perëndimore: një grup me mendje të hapur, i bashkuar rreth përkushtimit të përbashkët ndaj parimeve të caktuara ideologjike. Nga ana tjetër, bashkësia ndërkombëtare investoi shumë në OJQ-të lokale, duke mos parë se shumë prej tyre, nuk kishin përkushtim “për vlerat demokratike” 8. Kishte paqartësi dhe mosnjohje për të kaluarën e Kosovës dhe të shoqërisë së saj bashkëkohore. Pa këtë njohje, bashkësia ndërkombëtare nuk mund të formatonte të ardhmen e Kosovës, siç e kërkonte ajo.

Momenti i dytë lidhet me dështimin e ideologjisë. Arsyeja e moskuptimit të problemeve ishte hezitimi për t’u treguar qytetarëve të Kosovës se, si do të ishte shoqëria e tyre dhe si duhej të silleshin ata, për ta arritur këtë. Me gjithë paqartësitë lidhur me mandatin e UNMIK-ut, qëllimi ishte i qartë: të ndalej dhuna dhe të parandalohej rikthimi i saj. Kjo do të thoshte se Kosova duhej të bëhej një shoqëri e tillë, që nuk kishte qenë asnjëherë më parë. Natyrisht, nuk mund të ishte “fotokopje” e shoqërive perëndimore, por duhej të braktiste agresivitetin dhe dhunën, si mënyrë për zgjidhjen e problemeve, dhe të përqafonte sundimin e ligjit. Këto ndryshime që të ishin efektive dhe të qëndrueshme, duhej të ishin në shërbim të qytetarëve, ndërsa liderët politik të kishin më shumë përgjegjësi qytetare. Sigurisht, arritja e këtyre ndryshimeve do të sillnin një realitet gjithëpërfshirës të shoqërisë së Kosovës. Por ndërkombëtaret nuk deshën dhe nuk e morën kontrollin mbi mjetet, me të cilat formësohej sjellja publike dhe qytetare. I ushqyer me iluzione, misioni nuk beri përpjekjet e duhura për të përdorur levat e pushtetit të butë: reformën arsimore, kontrollin e medias, publicitetin, që përmes tyre, të transformonin sjelljet publike 9. UNMIK-u, asnjëherë, nuk bëri përpjekje për të depolitizuar sistemin arsimor. Mediat u lejuan të bëjnë dallime etnike. Simbolet ndarëse etnike u lanë të lira të qarkullojnë etj.

Flitet shumë se një nga defektet e administratës ndërkombëtare të UNMIK-ut ishte mosvendosja e demokracisë në Kosovë. Mendoj se këtu kemi të bëjmë me një keqkuptim. Është e paargumentuar, të presësh vendosjen e demokracisë nga misionet paqeruajtëse të OKB-se. Misione të tilla kanë si objekt, ndalimin e luftës dhe vendosjen e paqes, demokracia është çështje e brendshme e secilit vend. UNMIK-u, si mision, nuk ishte i trajnuar për të bërë një gjë të tillë. Supozojmë, se do t’i lihej atij ta “ndërtonte” demokracinë në Kosovë. Shtrohet pyetja cilin “model” të demokracisë do të përdorte? UNMIK-u nuk kishte as kapacitete, as objekt, as model për të vendosur demokracinë. UNMIK-u në veprimtarinë e tij mundte dhe duhej të përgatiste më mirë kushtet, në bazë të të cilave të lindte dhe të rritej demokracia.

Momenti i tretë, lidhet me mungesën e unitetit. Qëndrimet divergjente për Kosovën, u dukën, që në dështimin për të siguruar një mandat të OKB-se. Me nënshkrimin e marrëveshjes së Kumanovës, pas ndërprerjes së sulmeve të NATO-s, mendohej se do të ishte mirë qe protektorati të administrohej nga SHBA-ja, por kjo e fundit nuk ishte e gatshme ta merrte përsipër e vetme këtë projekt kaq të ndërlikuar. Përveç kësaj, Millosheviçi insistoi që mandati për protektoratin të vinte nga Këshilli i Sigurimit të OKB-së, me qëllim, që të siguronte mbrojtjen nga aleatja e vjetër e Serbisë - Rusia, e cila “posedonte” ndikimin e saj të njohur te Këshilli i Sigurimit.

Vendosja e vetos së Rusisë, në KS do të thoshte një mandat formal protektorati, që misioni të kishte një objekt të kufizuar, më e rëndësishmja nuk do të mundte kurrsesi të shprehej lidhur me statusin përfundimtar të Kosovës, pas vendosjes të themeleve të paqes. Duhet thënë se, UNMIK-u u krijua pa ndonjë qëllim apo strategji të qartë dhe e kishte të ndaluar të merrej me shkakun e luftës.

Pasi OKB-ja mori mandatin për drejtimin e misionit, nisur nga fakti se Departamenti i OKB-së për Operacione Paqeruajtëse (DOOP), nuk kishte kapacitete ta merrte i vetëm përgjegjësinë, ftoi në bashkëpunim si partnere, Komisariatin e Larte për Refugjatët të OKB-së (UNHCR), OSBE-në dhe BE-në.

Realisht, një nga shkaqet, pse objektivat e përgjithshme nuk u përmbushën ishte rivaliteti

8 Roland Paris “At War’s End” 2004, pp. 189 – 190.9 Francesko Bastagli, Shef i Shtyllës së II-të, të UNMIK-ut: “Shqyrtimi i Planit të implementimit të

standardeve”.

16 GLOBAL CHALLENGE

midis këtyre agjencive. Një shembull për ta ilustruar këtë fakt ishte vonesa për krijimin e kurseve për trajnimin e administratës civile të Kosovës për më shumë se dy vjet. Arsyeja ishte kontesti midis Shtyllës të udhëhequr nga OKB-ja, për administrate civile dhe Shtyllës, të udhëhequr nga OSBE-ja, e cila ishte përgjegjëse për demokratizimin dhe ndërtimin e institucioneve. Po kjo arsye e pengonte Misionin të kishte një njësi, që të merrej me zgjidhjen e konflikteve.

Duke pasur katër institucione, “nën një çati”, UNMIK-u vuante nga fakti se kishte shumë “zotër shtëpie.” Problemi më i madh qëndronte tek shpërndarja e vartësisë në disa qendra. Kështu, krijuesit dhe drejtuesit e lartë të Misionit ishin në vartësi të Sekretariatit të OKB-së dhe KS - institucioni që i kishte dërguar në Kosovë. Mirëpo, përveç OKB-së, në mision ishin prezentë dhe institucionet e BE-së: Parlamenti Evropian, Komisioni, Drejtoria e Përgjithshme, që merrej me marrëdhëniet ndërkombëtare, Sekretariati i OSBE-së në Vjenë dhe zyra e Havier Solanes, (Përfaqësuesit të Lartë të BE-së, për Politikë të Jashtme dhe Siguri), të cilët merrnin raporte të rregullta nga Misioni në Kosovë, ndonëse shumica e zyrtarëve financoheshin nga shtetet e tyre. Përveç kësaj, në Kosovë ishin dhe përfaqësuesit e shteteve nacionale, të grupuar si në rastin e Grupit të Kontaktit, apo si përfaqësues diplomatik, pranë Ambasadave të shteteve të tyre. Në këtë situate, Kryeadministratorëve të Kosovës ju duhej shumë kohë dhe energji, “për të bërë për vete” të gjithë këta “zotër shtëpie”. Prandaj nuk duhet të na befasoj fakti, se UNMIK-u vepronte ngadalë dhe kishte një shkallë të lartë inkoherence.

Momenti i katërt, lidhet me problemet e strukturës. Në një kohë kur ushtarakët ishin të përgatitur përpara se të hynin në Kosovë, sipas një plani të përpiluar kohë më parë, ku secili ushtarak e dinte vendin dhe rolin e tij (për të cilin ishte trajnuar), ku logjistika, planifikuesit dhe oficerët e inteligjencës ishin të gatshëm për të vepruar, (madje, të gatshëm edhe për ndryshime në çastin e fundit, sipas detyrave të specializuara), përgatitja e pjesëtareve të misionit civil ende nuk kishte filluar dhe gjendja ishte dramatike, krahasuar me atë të ushtarakëve. Një nga arsyet e mungesës së përgatitjes të ”ushtrisë civile” të misionit ishte se nuk mund të planifikohej misioni, përpara se Këshilli i Sigurimit të miratonte Rezolutën 1244, pasi do të konsiderohej se paragjykohej vendimi. Në të njëjtën kohë, nuk ishte normale që të planifikohej struktura e misionit, në mënyrë të fshehtë, pasi do të ishte e pamundur, të mbahej “sekret” planifikimi i misionit, te një organizatë, që praktikisht, ishte e shtrirë në tërë botën. Gjërat u bënë aq me nxitim, sa Kryeadministratorit të parë të UNMIK-ut, Sergio Vieira de Mello10 i mbeti vetëm një jave kohë, për të përgatitur ekipin e tij dhe për të shkuar e “të merrte pushtetin” në Kosovë. Vetëm pas raportit “Brahimi” 11 në OKB, zyrat e zbrazëta të UNMIK-ut nisën t’i plotësonin vendet e lira të punës.

Një problem tjetër ishte, se megjithëse misioni kishte punësuar diplomat, inxhinier, biznesmenë, jurist e profesionist të tjerë, të cilët në kushte organizimi normal, do të arrinin rezultate konkrete, kultura organizative e OKB-së, nuk bazohej në cilësinë e punës dhe të arritjeve, por në respektimin e procedurave 12. Si rezultat, ndërsa UNMIK-u bënte përpjekje të shndërrohej në një regjim të organizuar mirë, njerëzit brenda misionit u bënë pasiv. Për pasoj, UNMIK-u e humbi aftësinë, për të projektuar veten te shoqëria, të cilën duhej ta transformonte.

Gjendja e misionit, ishte e pashprese, për sa i përket kontrollit në sferën e sigurisë. KFOR-i përbëhej nga kontingjente nacionale, që mbronin interesat e kryeqyteteve të vendeve të tyre, prej të cilëve merrnin edhe komandat, secili në bazë të specifikave të vendit të tij. Rasti kur, gjatë trazirave të marsit të vitit 2004, “rregullat e Berlinit” i lanë forcat gjermane të KFOR-it, jashtë intervenimit në kaosin qytetar të Prizrenit, si dhe “simpatitë politike” të Francës për serbët, e lanë kontingjentin francez të KFOR-it jashtë detyrimit për të mbrojtur rendin dhe sigurinë në Mitrovicë, tregojnë mungesën e vullnetit, për të kryer detyrën dhe se siguria e ruajtur nga KFOR-i ishte e pasigurt. Forca policore e OKB-së, përveç se nuk kishte kontingjente të mjaftueshme, kishte në mesin e vet, shumë policë të papërvojë në luftimin e krimeve, në kushtet e vështira të një terreni të huaj postkonfliktual. Asnjëri nga policët nuk fliste shqip dhe ndodhte shpesh, që ata

10 Sergio de Melle u vra në misionin e tij në Irak, së bashku me tre persona të tjerë, që vunë themelet e Misionit të UNMIK-ut në Kosovë.

11 Raport, që mban emrin e përpiluesit, në të cilin jepen argumente, për të dislokuar njerëz në Prishtinë.

12 Kryeadministratori M. Shtajner në kritikën ndaj të metave të Misionit ndëkombëtar.

Mës

imet

dhe

dës

htim

et e

UN

MIK

-ut p

ër s

htet

form

imin

e K

osov

ës |

Prof

. Dr.

Bas

hkim

Ram

a

17Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

të ishin viktima të përkthyesve të paaftë, të zgjedhur me ngut. Përderisa, praktikisht policia nuk dispononte kapacitete për të hyrë në “networket” e krimit për të depërtuar në linjat kriminale, strukturat e UNMIK-ut, ishin “të zbuluara” përpara të gjitha palëve të interesuara. Kjo disbalance, në favor të elementit kriminal e shkatërroi rëndë besueshmërinë e UNMIK-ut në fushën e pazëvendësueshme të inteligjencës.

Probleme të tilla u ndërlikuan më tepër me mungesën e autoritetit të Kryeadministratorit, mbi të gjithë misionin dhe veprimtarinë e tij. Kur kryeadministratori urdhëroi në vitin 2002 një të katërtën e UNMIK-ut të dislokohej në Mitrovicën e Veriut “për t’u bërë më interesante” për serbët, dhe për të hapur vende pune në qytet, urdhri i tij u refuzua nga OKB-ja dhe OSBE-ja. Vetëm një pjesë e BE-se u pajtua me këtë urdhër. Problemi ishte se Kryeadministratori nuk mund t’i pushonte vartësit e vet, as edhe për mosbindje, pasi ishin selitë qendrore të OKB-së, OSBE-së dhe BE-së, që kontrollonin disiplinën dhe emërimet në detyrë. Rezultati ishte, se shumë zyrtarë nuk i përshtateshin punës që kryenin, si dhe shumë nga punët që duheshin kryer, nuk u përshtateshin nevojave të Kosovës. Megjithëse, plot zyrtarë profesionist kishin përvojë, të përfituar nga puna dhe normat e shoqërive të stabilizuara e të qëndrueshme, pak prej tyre kuptuan se si duhej “shëndoshur” dhe zhvilluar një shoqëri e shtypur dhe e varfër.

Momenti i peste lidhet me pamjaftueshmërinë e vullnetit. Mund të thuhet, pa e tepruar, se të metat dhe dobësitë, që kam përmendur deri tani, nuk do të ishin lejuar, nëse shtetet udhëheqëse të projektit ndërkombëtar për Kosovën, sidomos Grupi i Kontaktit (SHBA-ja, Britania e Madhe, Gjermania, Franca, Italia dhe Rusia), do të kishin treguar vullnet të mjaftueshëm politik, për të mos lejuar, ose të paktën, për të kapërcyer këto mangësi, të meta dhe gabime. Përkundrazi, bashkësia ndërkombëtare i përdori këto vështirësi, si arsyetime për të moslejuar veprimet e guximshme, duke i kthyer ato në një retorikë të guximshme. Rezultati ishte i qarte: tretja e fjalëve, i zotimeve, i angazhimeve e veprimeve të shteteve perëndimore. Një gjë e tille ndikoi tek qytetarët e Kosovës, te shqiptarët edhe te serbët, të parët të bëheshin cinik, kurse të dytët - skeptik, ndaj bashkësisë ndërkombëtare 13.

Me kalimin e kohës, UNMIK-u prodhonte gjithnjë e më shumë rregulla, për të cilat ndërmerrte, gjithnjë e më pak veprime, për t’i zbatuar. Komisioni i mediave shqiptonte dënime, të cilat rrallë shlyheshin. Tabelat e qarkullimit rrugor nuk zbatoheshin, deri kohet e fundit, nuk dënoheshin fajtoret.

Edhe, pa përdorur dhunën fizike, UNMIK-ut nuk i mungonte autoriteti dhe fuqia, për të imponuar disiplinë tek institucionet e Kosovës dhe për të zbatuar ligjet nga qytetarët, por ky autoritet dhe kjo fuqi nuk u përdor në masën dhe në kohën e duhur. Asnjëri nga Kryeadministratorët e Kosovës nuk pati përkrahjen e Këshillit të Sigurimit, për t’i pushuar zyrtarët e paaftë e kokëfortë edhe atëherë kur ato shkelnin Kornizën Kushtetuese. Disa rezoluta të Kuvendit të Kosovës u shfuqizuan me urdhër të PSSP-ja, por nuk u shoqëruan me sanksione përcjellëse, madje zyrtaret e dinin se kur deputetët miratonin vendime jashtë mandatit të tyre, kjo nënkuptonte një protestë të re për misionin ndërkombëtar.

Momenti i fundit lidhet me mospërputhjen në kohë. Korporata e madhe amerikane “Rand”, në një studim ambicioz lidhur me përpjekjet e ndërtimit të shtetit, konstatonte se kohëzgjatja e një administrate ndërkombëtare ishte faktori me i rëndësishëm dhe vendimtar për arritjen e suksesit. Si rregull, zgjatja e kohës së qëndrimit të një administrate ndërkombëtare, pas zgjidhjes së një konflikti, është në varësi të vullnetit politik, i cili është në raport të zhdrejtë me zbehjen e “kujtimit” të konfliktit. Ndërsa, “horizontet” politike të atyre, që vendosin për kohëzgjatjen e administratës ndërkombëtare, varen nga ciklet buxhetore të “burokracive” të vendeve të tyre, që përgjithësisht janë të shkurtra, në një kohë kur procesi i transformimit të një shoqërie të dalë nga lufta, në një shoqëri paqësore e demokratike, kërkon shumë më tepër kohë.

Në fakt, kjo është mospërputhja klasike e zgjidhjeve afatshkurtra për probleme afatgjata. Kjo mospërputhje përkeqësohet në një paradoks. Nëse misioni i administratës ndërkombëtare bëhet i suksesshëm, është e vështirë për lidershipin politik të arsyetoj angazhimin e mëtejshëm të fondeve aty, në një kohë kur kriza të reja akute “japin alarmin”, për vëmendje. Nga ana tjetër, nëse në

13 King and Mason “Pease at any Price”, 2006, pp. 257.

18 GLOBAL CHALLENGE

misionin e administratës ndërkombëtare, pas disa vjetësh ende vazhdojnë vështirësitë, kërcënimet dhe destabiliteti, është e vështirë të argumentohet derdhja e fondeve tek “e keqja”.

Vullneti politik për të vazhduar misionin ndërkombëtar në Kosovë vuajti nga të dy këta faktorë: kur tema e Kosovës “binte” nga faqet e para të gazetave dhe nga lajmet “number one” të masmedias, aktorët politik ndërkombëtare nuk ndjenin presion për t’u përqendruar te Kosova, aq me tepër kur vëmendja spostohej tjetërkund, si në rastin e 11 shtatorit 2001.

Ndryshe, ndodhi pas shpërthimit të trazirave të marsit 2004, kur politikanët e Qendrave të mëdha ndërkombëtare, u frikësuan se mund të kishte shpërthime të reja, më të fuqishme në Kosovë, gjë që mundësonte të ishin referencë, për çfarëdolloj dështimi të politikës së tyre të jashtme.

Sigurisht, është e vështirë të gjesh zgjidhje evidente për dilema të tilla. Në rastet e obligimeve për ndërhyrje ndërkombëtare, në vendet postkonfliktuale për vendosjen e paqes dhe të stabilitetit, për t’i transformuar këto vende në zona paqësore, si në rastin e Kosovës, votuesit në vendet dhe shtetet më të fuqishme duhet t’u jepnin mundësi liderëve të tyre të zgjedhur, të rrezikonin dhe të mbeteshin sa më gjatë në këto vende, derisa konflikti të shuhej plotësisht. Por, me sa duket, demokracitë priren t’i njohin rreziqet ngadalë dhe të lodhen shpejtë 14.

Nuk ka dyshim, se UNMIK-u ka zbatuar funksione praktike, administrative dhe të ndërtimit të institucioneve, në mënyrë efikase e rezultative për kohën. Lista e arritjeve, e ndryshimit dhe e përmirësimeve është mjaft e gjatë: si rimëkëmbja e Kosovës pas luftës, ndërtimi i rrugëve dhe banesave, ngritja e institucioneve, zgjedhje të lira e demokratike, një kod të ri ligjor, ngritja e sistemit parlamentar funksionues, të gjykatës, të valutës së re etj.

Është e natyrshme, se kishte edhe shumë vështirësi, si p.sh. administrimi i KEK-ut15 me vështirësi e probleme të përhershme, ku ndërkombëtaret kishin aq kontroll, sa për t’i akuzuar ata për defektet dhe kishin aq para, sa për të bërë riparime afatshkurtra - të dyja mundësi të pamjaftueshme, për të bërë një zgjidhje afatgjate. Po ashtu, është fakt, se megjithë përpjekjet e përsëritura, me apo pa dëshirë, UNMIK-u, nuk arriti asnjëherë të shtrij autoritetin e vet, në pjesën veriore të Kosovës. Por, mund të thuhet se defekti me pasoja më të renda i administratës së UNMIK-ut lidhet me dështimin e përpjekjeve për ta bërë Kosovën një demokraci multietnike evropiane, që të respektonte sundimin e ligjit. Pas gjashtë vjetësh të protektoratit ndërkombëtar, kultura politike e Kosovës ndryshoi pak dhe shumë ngadalë. OSBE-ja, e ngarkuar për demokratizimin, në prag të largimit të saj, i la partitë politike në vend, pa spektër politik të dallueshëm, pa demokraci të brendshme dhe pa filozofi politike specifike. Funksionimi organizativ i partive ishte kaotik dhe me prirje të rritjes së presionit politik brenda vet forcave politike.

Pritej, që BE-ja të krijonte kushtet për aplikimin e një ekonomie moderne liberale, por pas gjashtë vjetësh, dy të tretat e popullsisë ishin të papunë dhe shumica e tyre jetonin me ndihmat e kushërinjve të tyre nga diaspora. Shumica e produkteve ushqimore bazë importohej, me gjithë potencialin e madh bujqësor të Kosovës.

Dështimi fatal i administratës ndërkombëtare ishte, se duke mos marrë parasysh strukturën demografike dhe shkallën e lartë të papunësisë të Kosovës 16, e cila kishte tendencë të shkonte drejt “njëetnikes”, ndërkombëtaret nuk u morën me problemet reale të shoqërisë kosovare, (të shqiptarëve dhe të serbëve së bashku), por pothuajse të gjitha politikat i vendosën mbi bazën e një retorike joreale të të ashtuquajturit “kthim të serbëve të larguar” nga Kosova.17

Misioni i OKB-së duhej të implementonte sundimin e ligjit, por kapaciteti gjyqësor

14 “America’s Role in Nation Bilding from Germany to Iraq”.15 Organizata energjetike e Kosovës.16 Sipas komenteve të kronistit amerikan Walter Lipmann, bazuar në evidencat e kohës, 60% e

popullsisë ishte nën moshën 25 vjeçare, ndërsa papunësia shënonte 62%.17 Numri i saktë i serbëve të larguar nga Kosova është tepër i diskutueshëm e kontradiktor. Sipas të dhënave

për personat e zhvendosur nga IDP-ja në vitin 2000 dhe shënimeve statistikore të UNHCR-së të vitit 2002, numri i të larguarve për në Serbi dhe Mal të Zi ishte: 147 879 serb, 17 606 malazez, 8 339 boshnjak, 26 168 rome, 1 496 shqiptar, 1 558 egjiptian dhe 4 071 të tjerë. Sipas Këshillit Koordinues Serb për Kosovën, me seli në Beograd, në një raport të vitit 2002, numri i të larguarve nga Kosova është: 226 000 serb, 15 000 boshnjak, 37 000 rom, 9 000 të tjerë. Vlerësimi i arsyeshëm, sipas burimeve diplomatike, është se serbët e larguar nga Kosova nuk e kanë kaluar shifrën 100 000 vetë.

Mës

imet

dhe

dës

htim

et e

UN

MIK

-ut p

ër s

htet

form

imin

e K

osov

ës |

Prof

. Dr.

Bas

hkim

Ram

a

19Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

vendor mbeti i pazhvilluar në nivelin e duhur, si dhe krimi i organizuar mbeti problematik. Në vend që Kosova të shndërrohej në një demokraci pluraliste, që t’i nënshtrohej sundimit të ligjit, për të gjithë qytetarët, bashkësia ndërkombëtare lejoi, që pluralizmi të ishte formal dhe të shërbente, vetëm si bazament në funksion të marrjes dhe të alternimit të pushtetit politik.

Si konkluzion, mund të thuhet se UNMIK-u, ua “dorëzoi detyrën” institucioneve të pavarura demokratike të Kosovës, pasi kishte arritur shumë pak, nga ajo që duhej të arrinte, duke e sforcuar maksimalisht qeverinë dhe shtetin e ri të Kosovës pas shpalljes së pavarësisë. Në kompensim të kësaj situate, institucioneve të reja të Kosovës së pavarur iu desh të rivlerësonin dhe të përmirësonin shumë objektiva dhe programe, për ta vënë vendin në binarët e prosperitetit, në kushtet e reja premtuese të shtetit të ri të pavarur.

BIBLIOGRAFIA

1. Iain King and Whit Mason, “Peace at any Price”, August 2006, Edition 1, Cornell University Press.2. Kosovo UNMIK Outlook, May 2004.3. Chaim Kaufman, “Possible and impossible Solutions to Ethnic Civil Wars” International Security,

vol. 20, No. 4, Spring, 1996, MIT Press.4. Nancy Bermeon, “What the Democratization Literature Says – or doesn’t Say” about Postwar

Democratization”, Global Governance 9. April-June 2003, Lynne Rienner Publishers5. Bashkim Rama, “ Faktori shqiptar dhe siguria rajonale” GEER, 2011.6. Roland Paris, “At War’s End”, Cambridge University Press, 2004.

20 GLOBAL CHALLENGE

Introduction

After the Cold War the Eastern European Countries were willingly involved in general reforms to transform the previous communist regime into the democratic one. Western democratic system served as the model that inspired the peoples and the countries of Eastern Europe in order democratic values to be absorbed, standards to be achieved and criteria to be met by all of them in very limited time.

Despite of this very progressive process the Balkan Region faced extremely contradictory situation. From 1991 to 2008 the entire Region were characterized by inter- state and intra-state conflicts and wars. A very bloody fragmentation process started with the dissolution of Former Yugoslavia Federation and several political troubles, ethnic cleansing and social unrest took place in Countries around the conflict areas. So, the entire Balkans repeated bed-famed history as the “Powder Ked”.

There were not political will and human energies within the Balkan prevent and to

PhD Candidate Alban Përmeti

“From the separate International Agreements to the Balkan Common Approach: “Achievements and Challenges”

“Fro

m th

e se

para

te In

tern

atio

nal A

gree

men

ts to

the

Bal

kan

Com

mon

App

roac

h: “

Ach

ieve

men

ts a

nd C

halle

nges

” | P

hD C

andi

date

Alb

an P

ërm

eti

21Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

resolve the crises by themselves. It was very active International Community intervention by all ways and means, from diplomatic efforts to military strike to bring this deep, complex and bloody crisis to the end. All of us should pay tribute to the USA, NATO, UN, OSCE, EU, CE and to innumerable Regional Initiatives like Stability Pact, SEEI, BSEC, CEI, Adriatic Ionian Initiative, Adriatic-Charter that created the different environment for the Balkans.

As it always happened during the history the wars and conflicts come to the end through peace treaties, peace-agreements or other documents that create the legal framework for the crisis resolution and post crisis reconstruction. The Balkan last crisis was not excluded from this historical heritage. There for “Dayton Peace Accord” (1995), “Ohrid Framework Agreement” (2001) and “Document for Kosovo” 2007, known as “Ahtisari Proposal” created the fundamental legal framework for crisis resolution and post-crisis reconstruction in the Former Yugoslavia area.

There is no doubt that these three main International Agreements were extraordinary contributions by International Community to influence the Balkans to leave the bad legacy behind characterized by nationalism, fanaticism, intolerance, hatreds and to come little by little to similar and later on to the common approach toward the future. Thanks to these international agreements accompanied by very strong international political, technical, legal, economic and military assistance there is no war in the Balkans, but peace is prevailing entire region.

International Agreements of the Balkan

Peace is prerequisite for democratic and economic development. But it is not enough. Looking into latest developments regionally and individually in the Balkans we can realize that the crisis have been transformed in the different shapes and dimensions but not yet resolved. I am neither sceptics nor euphoric, but trying to be simply realistic. Let me count some latent crisis dealing with the International Agreements concerning the Balkans:

1. “Dayton Peace Accord” signed by three parties in the conflict and Major Powers brought the bloody war to the end and open a new process of peace making, state building, establishing democratic institutions, parliamentary democracy, rule of law, fundamental freedom and human rights and minority rights for the entire people of B&H. No doubt that these are great achievements. 1But looking deeply inside reality in B&H a lot of experts are coming more or less in common conclusions that Country needs much more efforts and international contribution to move to another stage in democratic state- building, political consensus, multi-ethnic dialog and social cohesion2. It seems to me that “Dayton Peace Accord” needs little by little to be updated to the new challenges on the ground and to the new phase of Regional development. Internal synergy, positive geopolitical will around the Country and continuing efforts by International Community should bring the B&H to the normal independent, functional and democratic state 3.

2. “Ohrid Frame Work Agreement” signed by International Community and Macedonian and Albanian, as the three parties agreement, paved way for the democratization of the Independent State of FYROM. This Framework Agreements stopped the internal ethnic and political conflicts between Albanians and Macedonians followed by constitutional and legal changes and improved obviously the atmosphere among the different ethnic communities in FYROM. This Framework Agreement laid fundament for the Country to accelerate the integration process to Euro-Atlantic institutions 4. But, despite the internal progress, the improving political dialog and ethnic relations are and should be the long term priority for this Country in order to have political stability, ethnic peaceful coexistence and

1 David Chandler, “From Dayton to Europe”, International Peacekeeping 12, No.3, 2005, pp. 3362 “Dayton Peace Accords on Bosnia”, USA State Department. 30 March 1996. Retrieved 19 March 2006.3 P. Atanasov (2006) ‘The Progress of the “Ohrid process” in Macedonia’, PostConflict Rehabilitation, (eds) Dardel,

Gustenau and Pantev, Vienna and Sofia, p. 183, 4 www.seeu.edu.mk/files/research/projects/OFA_EN_Final.pdf

22 GLOBAL CHALLENGE

social cohesion. On the other side, the FYROM is facing the serious geopolitical crisis. FYROM and its relations with Greece concerning the Name, with Bulgaria concerning substantial identity components and with Serbia concerning authentic Church and the diplomatic relations with Independent State of Kosovo - unfortunately has created very difficult situation for the Country. I think that all the recent mentioned Countries and FYROM should try together to find the way out from this un-ended vicious crisis 5.

3. “Ahtisari Final Proposals”, as the compromise documents prepared within the Principal Framework Agreement of the Contact Group and the negotiation Team charged by UN Security Council concerning Kosovo crisis were strongly supported internally by the Kosovo people and externally be more than 63 states all over the world to produce the Independent State of Kosovo. This document was the fundament for the new Constitution of the Republic of Kosovo. Despite the fact that Independent State of Kosovo produces peace at home and peace in the Region the situation between Kosovo and Serbia in the border between them is still an open and dangerous crisis. This crisis has no benefit for both sides and reflects negative impact for the entire Region 6.

Balkan Common Approach: “Achievements and Challenges”

Based on the above mentioned International Agreements that brought peace and stability in the Balkans after the Cold War, four main conclusions may draw the attention for the Regional Security to be transformed through Regional Ownership for all Balkan Countries.

First, the International Agreements designed by the International Community with the local factors that I above mentioned are mostly top dawn agreements. In order these agreements to be sufficient as the Regional Ownership they should be transformed as the bottom up acceptance. It means the local factors in the Balkans should accept willingly the principals and the goals of these agreements by transforming those International Agreements into legal instruments and local institutions.

Secondly, the International Agreements that I above mentioned were mostly agreement coming from abroad. In order these agreements to be as the Regional Ownership they should be promoted from the inside synergy. This inside synergy can be produced only by very open and intensive political dialogue, inter-ethnic relations, multi- cultural communication and broader social cohesion.

Thirdly, mostly the International Agreements that I above mentioned have been imposed agreements and not as the result of negotiation process of the parties in the war or conflicts. In order these agreements to be transformed as the Regional Ownership, it is prerequisite those agreements to be welcomed by local peoples, local communities, local Parties and institutions, through better understanding, transparent information and public communication.

Fourthly, mostly the International Agreements were designed in different times, different Countries and in different formats, having the intention to stop the war and the internal and external conflicts and to open way for peace, security and the democratization in the separate Countries. In order these separate agreements of International Community with different Countries and parties to produce Regional Security through Regional Ownership it is necessary all the Countries in the Region and not only the persons of these International Agreements to move regionally from agreements to realities, from dialogue to concrete common action, from the individual strategies and priorities to the regional approach and from International disengagement to the stronger Regional engagements.

5 B.Vankovska (2002) ‘Facing with the truth’, Odbrana (Defence), XI: 69, p. 9.6 www.unosek.org

“Fro

m th

e se

para

te In

tern

atio

nal A

gree

men

ts to

the

Bal

kan

Com

mon

App

roac

h: “

Ach

ieve

men

ts a

nd C

halle

nges

” | P

hD C

andi

date

Alb

an P

ërm

eti

23Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

BIBLIOGRAPHY

1. P. Atanasov (2006) “Macedonia and EU Integration: Common Problems and Common Goals”, Austrian Presidency of the EU: Regional Approaches to the Balkans, (eds.) Denisa Kostovicova and Vesna Bojicic-Dzelilovic, Center for the Study of Global Governance, Vienna.

2. P. Atanasov (2006) ‘The Progress of the “Ohrid process” in Macedonia’, PostConflict Rehabilitation, (eds) Dardel, Gustenau and Pantev, Vienna and Sofia, p. 183,

3. http://www.bundesheer.at/wissen-forschung/publikationen/publikation.php?id=304

4. Z.Nacev (2003) ‘The nature and the characteristics of the conflict in Republic of Macedonia manifested in 2001’, Contemporary Macedonian Defence, III: 7, p. 27.

5. B.Vankovska (2002) ‘Facing with the truth’, Odbrana (Defence), XI: 69, p. 9.

6. http://news.bbc.co.uk/hi/english/static/in_depth/europe/2000/milosevic_yugoslavia/dayton.stm

7. http://www.goarmy.com/jag/milestone-cases/dayton-peace-accord.html

8. http://balkansnet.org/dayton.html

9. Beyond Dayton: The Balkans and Euro-Atlantic Integration U.S. Institute of Peace Event, November 2005

10. http://www.state.gov/www/regions/eur/bosnia/bosagree.html

11. www.humansecuritygateway.com

12. www.globalpolitician.com

13. http://setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/sq/features/setimes/articles/2007/05/21/reportage-01

24 GLOBAL CHALLENGE

Vendet e Evropës Lindore dhe Qendrore që pas shembjes së regjimeve komuniste janë përfshirë në një garë të ethshme për t’i treguar Perëndimit se janë pjesë e tij, dhe se kështu ka qenë gjithmonë. Shkëputja e tyre pas Luftës së Dytë Botërore ishte një fatkeqësi historike, e cila duhet tejkaluar sa më parë. Në shërbim të këtij qëllimi ato kanë qenë tepër të angazhuara për tu përfshirë në të gjitha organizatat ndërkombëtare perëndimore dhe në nënshkrimin e traktateve ndërkombëtare në fusha të ndryshme, duke i kushtuar një rol shumë të rëndësishëm politikave të sigurisë. Koncepti i sigurisë në botën e sotme është shumë i ndryshëm nga ai që ka qenë deri pak vite më parë. Rreziqet për sigurinë personale dhe shtetërore, sot janë më të shumta dhe të paparashikueshme. Kjo e bën edhe më të vështirë përballjen me to. Karakteristika më thelbësore e politikave të sigurisë në botën në të cilën po jetojmë, pavarësisht nga vendi, është se tashmë është e pamundur që të ndahet siguria e brendshme nga ajo e jashtme. Dimensionet e sigurisë tani përfshijnë jo vetëm ruajtjen e kufijve, luftën kundër krimit të organizuar, por edhe krimin ekonomik, kompjuterik, sigurimin e burimeve energjetike, dhe gjithmonë e më shumë ndryshimet klimaterike. Shqipëria nuk mund ta distancojë veten nga këto sfida globale.

PHD Kandidate Dorina Ndreka

Perspektivat ligjore të Shqipërisë në politikat e sigurisë. Qasje ndaj NATO-s apo BE-së.

Pers

pekt

ivat

ligj

ore

të S

hqip

ëris

ë në

pol

itika

t e s

igur

isë.

Qas

je n

daj N

ATO

-s a

po B

E-së

. | P

HD

Dor

ina

Ndr

eka

25Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Shqipëria është tashmë prej disa vitesh anëtare e NATO-s, ndërkohë po ndërmerr reformat e nevojshme për tu anëtarësuar në Bashkimin Evropian. Qëllimi i këtij punimi është të analizojë kuadrin ligjor dhe institucional të Shqipërisë në fushën e mbrojtjes. Duke patur parasysh dilemat e zhvillimit të Politikave Evropiane të Sigurisë dhe Mbrojtjes përkundrejt NATO-s, kjo është analizuar në kontekstin shqiptar. A ka Shqipëria kapacitetet e nevojshme për të përballuar zbatimin e politikave të nevojshme në dy plane? Apo në fakt tashmë është gjetur “e mesmja e artë” që e bën të mundur përputhshmërinë e legjislacionit, të politikave të sigurisë dhe në analizë të fundit të zbatimit të tyre në praktikë, për të dyja këto Organizata Ndërkombëtare duke ecur në të njëjtën rrugë. Duke analizuar legjislacionin në fushën e sigurisë si dhe kriteret e nevojshme të anëtarësimit në Bashkimin Evropian, është parë nëse anëtarësimi i ardhshëm në BE do ta detyrojë Shqipërinë që të ndërrojë drejtimin e tanishëm të politikave të sigurisë të përcaktuar në kuadër të NATO-s. Për të arritur në një përfundim të qenësishëm eksperienca e vendeve anëtare të BE-së dhe NATO-s nga Evropa Lindore dhe Qendrore, është përdorur si një sistem i vlefshëm reference.

Politikat e Sigurisë në Organizatat Ndërkombëtare

Vendet e Evropës Lindore dhe Qendrore që pas shembjes së regjimeve komuniste janë përfshirë në një garë të ethshme për t’i treguar Perëndimit se janë pjesë e tij, dhe se kështu ka qenë gjithmonë. Në shërbim të këtij qëllimi ato kanë qenë tepër të angazhuara për t’u përfshirë në të gjitha organizatat ndërkombëtare perëndimore dhe në nënshkrimin e traktateve ndërkombëtare në fusha të ndryshme. Kjo ka bërë që këto vende përveç se në OKB, të jenë anëtarësuar edhe në Këshillin e Evropës, në Organizatën e Sigurimit dhe Bashkëpunimit Evropian, në Fondin Monetar Ndërkombëtar, NATO dhe së fundmi edhe në Bashkimin Evropian. Eksperienca e hidhur e këtyre vendeve gjatë Luftës së Ftohtë i ka bërë mjaft të ndjeshme ndaj çështjeve të sigurisë, duke i kushtuar një rëndësi të veçantë këtyre politikave, krahasuar me vendet e Evropës Perëndimore. Prandaj anëtarësimi në NATO dhe shfaqja e një tendence pro Shteteve të Bashkuara të Amerikës, kanë qenë ndër tiparet karakterizuese të politikës së jashtme të tyre.

Përfundimi i Luftës së Ftohtë e la Botën me një superfuqi të vetme, SHBA-në, e cila mban mbi vete rolin e fituesit të Luftës së Ftohtë dhe të fuqisë që mposhti Bashkimin Sovjetik. Që prej asaj periudhe Shtetet e Bashkuara po përjetojnë një eksperiencë të paprecedent në histori. Megjithatë duket se kësaj supremacie po i vjen fundi. SHBA dhe NATO kanë qenë garantuesit kryesor të sigurisë edhe në Evropën Perëndimore. Fundi i Luftës së Ftohtë shtroi përpara SHBA-së alternativën e tërheqjes nga Evropa dhe përqendrimin e kapaciteteve të saj në rajone të tjera.

Shumë shpejt do të bëhej e qartë se politikat e sigurisë do të vazhdonin të ishin një element i rëndësishëm në politikën globale, duke nxjerr në pah rëndësinë e organizatës së Atlantikut të Veriut si një organizatë politike ushtarake që kishte si objektiv mbrojtjen e territorit dhe të anëtarëve të saj, por tashmë me objektiva të ridimensionuara, Lufta e Kosovës, ku mbi 90% e kapaciteteve i përkisnin SHBA-së tregoi se Evropa nuk ishte gati për të marrë përsipër mbrojtjen e saj dhe duhet të ndërmerrte masa të menjëhershme, pasi tashmë ishin të ndërgjegjshëm për nevojën e përfshirjes në politikat e BE-së edhe të politikave të mbrojtjes dhe të sigurisë.

Sfida kyçe me të cilën po përballet sot BE është ndryshimi i sistemit ndërkombëtar, për arsye se Bota po hyn në një epokë me befasi strategjike. Problemet e sigurisë sot në Botë janë shumë komplekse. Tashmë kërcënimet ndaj sigurisë nuk janë më një çështje vetëm ushtarake, dhe si rezultat hartimi i politikave të sigurisë nuk lidhet thjesht me hartimin e një strategjie dhe me sigurimin e kapaciteteve të nevojshme ushtarake. Tashmë të gjitha vendet dhe të gjitha qeveritë e kanë pranuar që në kohën e globalizimit në të cilën po jetojmë, asnjë qeveri dhe asnjë vend sado i fuqishëm të jetë, nuk mund t’i përballojë i vetëm sfidat që e presin.1

Përveç kësaj, në këndvështrimin evropian është e rëndësishme të mbahet parasysh se në

1 Provë për këtë janë rritja e angazhimeve ndërkombëtare dhe përpjekjeve për të marrë masa të përbashkëta kundrejt ngrohjes globale, armëve të shkatërrimit në masë, terrorizmit etj..

26 GLOBAL CHALLENGE

të ardhmen, SHBA mund të ketë prioritete të tjera nga ato të BE-së dhe në këtë mënyrë do të jetë më pak e vlefshme për Evropën. Të gjithë këta faktorë e kanë vënë Evropën përpara nevojës për të ecur me hapa të shpejtë në reformën që përfshin politikat e mbrojtjes dhe të sigurisë. Në proces anëtarësimi të vazhdueshëm, proces i cili ka nisur që në fillim të viteve 90-të, dilemat e BE-së bëhen edhe dilemat e aspirantëve për anëtarësim.

Një pjesë e madhe e politikave të një vendi nuk mund të shkëputen nga arena globale dhe për shkak të kësaj veçorie të tyre, veprimet apo mosveprimet e secilit vend ndikojnë në mirëqenien e të gjitha vendeve dhe të të gjithë njerëzve. Asnjë vend nuk është në gjendje, t’i zgjidhë këto çështje pa gjetur mbështetje tek aleatët e vetë. Koncepti i sigurisë në botën e sotme është shumë i ndryshëm nga ai që ka qenë deri pak vite më parë. Karakteristika më thelbësore e politikave të sigurisë në botën në të cilën po jetojmë, pavarësisht nga vendi, është se tashmë është e pamundur që të ndahet siguria e brendshme nga ajo e jashtme. Dimensionet e sigurisë tani përfshijnë jo vetëm ruajtjen e kufijve, luftën kundër krimit të organizuar, por edhe krimin ekonomik, kompjuterik, sigurimin e burimeve energjetike, dhe gjithmonë e më shumë ndryshimet klimaterike.

Këto ndryshime strategjike janë reflektuar më së miri në objektivat e dy organizatave më të rëndësishme rajonale në Evropë, NATO-s dhe BE-së. Për një sërë arsyesh Integrimi Euro-Atlantik dhe Integrimi Evropian kanë dy modele të ndryshme, por nuk janë dy procese të ndara. Kjo vjen prej faktit që bëhet fjalë për pothuajse të njëjtët aktorë, të cilët kanë marrë përsipër të respektojnë pothuajse të njëjtat parime, por që kanë një veçori të përbashkët, janë demokraci të konsoliduara.2 Në përgjithësi Integrimi Euro-Atlantik i paraprin Integrimit Evropian, për arsye se gjetja e një zgjidhjeje për problemin e sigurisë përbën garanci për investimet perëndimore dhe për hapjen e tregjeve perëndimore ndaj këtyre vendeve.3

Qëllimi themelor i NATO-s është të ruaj lirinë dhe sigurinë e të gjithë anëtarëve të vet me mjete politike dhe ushtarake në përputhje me Traktatin e Atlantikut të Veriut dhe me parimet e Kartës së Kombeve të Bashkuara. 4 Aleanca, që me krijimin e saj, ka punuar për themelimin e një rendi paqësor të drejtë dhe të qëndrueshëm në Evropë, të bazuar mbi vlerat e përbashkëta të demokracisë, të drejtave të njeriut dhe të shtetit ligjor. Rreth vitit 1991, transformimet e mëdha, që pësoi mjedisi ndërkombëtar nga pikëpamja e sigurisë, i diktuan NATO-s një imazh të ri, i cili do të formohej në vitet në vazhdim.

Rënia e Murit të Berlinit, fillimi i demokratizimit të Evropës Lindore, shpërbërja e Bashkimit Sovjetik dhe e strukturave të tij politike, ushtarake dhe ekonomike hapën një erë të re në mjedisin e sigurisë në hapësirat transatlantike. në dhjetor të 1991 Këshilli i Bashkëpunimit të Atlantikut Verior, i cili bashkoi vendet anëtare të NATO-s dhe nëntë vende të Evropës Qendrore dhe Lindore në një Forum Konsultativ. Në mars 1992 në Forum u përfshinë edhe vendet e Komonuelthit të Shteteve të Pavarura, ku ishte e përfshirë edhe Shqipëria.

Nga ana tjetër Bashkimi Evropian i ka fillesat e tij në vitin 1952 me krijimin e Komunitetit të parë të Qymyrit dhe Çelikut, por ka filluar të hartojë Politikat Evropiane të Sigurimit dhe Mbrojtjes (PESM) vetëm nga fundi i vitit 1998. Kjo veprimtari ka për qëllim ta bëjë BE-në një aktor në fushën e mbrojtjes dhe të sigurimit. Procesi, që synon të pajisë me kapacitete ushtarake Politikën e Përbashkët të Jashtme dhe të Sigurisë të BE-së, përfaqëson një element krejt të ri për integrimin evropian.

Thelbi i këtyre politikave është “forcimi i aftësisë për të vepruar jashtë territoreve të tij nëpërmjet zhvillimit të kapaciteteve civile dhe ushtarake, në parandalimin e konflikteve dhe menaxhimin e krizave. Për të ndikuar në politikat të cilat dhunojnë ligjin ndërkombëtar apo të drejtat e njeriut, ose politikat që nuk respektojnë rendin ligjor dhe parimet demokratike, BE ka hartuar sanksione të natyrës diplomatike dhe ekonomike.”5

Bashkimi Evropian është ndër arritjet më të rëndësishme të së drejtës ndërkombëtare,

2 Trilateral approach for European and Euro-Atlantikc Integration, Policy Paper, Developed by the Moldova- Ukraine-Romania Expert Group.

3 Idem4 Neni 51 i Kartës së Kombeve të Bashkuara5 Faqja zyrtare e Komisionit Evropian, www.ec.europa.eu

Pers

pekt

ivat

ligj

ore

të S

hqip

ëris

ë në

pol

itika

t e s

igur

isë.

Qas

je n

daj N

ATO

-s a

po B

E-së

. | P

HD

Dor

ina

Ndr

eka

27Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

një fenomen i veçantë i saj. Në origjinën e tij ai u krijua si një organizatë ekonomike politike, por vitet e fundit gjithmonë e më shumë reformat e BE-së janë drejtuar ndaj zgjerimit edhe në politikat e sigurisë dhe të mbrojtjes. Arritjet në fushën e sigurisë, pavarësisht problemeve të shumta të hasura kanë qenë të konsiderueshme. Trupat ushtarake të BE-së kanë marrë pjesë në mbi 20 misione në tre kontinente, duke përfshirë misione jo vetëm në vende fqinje të BE-së si në Kosovë, Maqedoni, Bosnjë-Hercegovinë, Ukrainë, Moldavi, por edhe në territore të largëta si në Kongo, Sudan, Afganistan, Indonezi etj.

Misioni i parë i ndërmarrë nga BE ishte në vitin 2003 në Bosnje-Hercegovinë dhe që atëherë ka patur një zhvillim të konsiderueshëm. Në tërësi aktualisht janë rreth 2000 forca policore dhe ushtarake në operacione të ndryshme nën flamurin e BE-së.6 Megjithatë gjatë procesit të negocimit përpara anëtarësimit diskutimi i Politikave të Përbashkëta të Jashtme dhe të Sigurisë është ndër fushat për të cilën është rënë dakord më shpejt. Kjo vjen kryesisht prej faktit se këto politika vazhdojnë të konsiderohen si dytësore në BE në krahasim me politikat ekonomike dhe tregun e përbashkët.

Neni 43 i Traktatit mbi Bashkimin Evropian tashmë përfshin një listë të modifikuar të detyrave që ka Bashkimi: operacionet e përbashkëta të çarmatimit; këshillim ushtarak dhe asistencë teknike; parandalim i konflikteve dhe ruajtja e paqes; ndihmë humanitare; ndihma ushtarake në menaxhimin e krizave, paqebërja dhe stabilizimi pas konfliktit.

BE në këto detyra nuk ka monopolin e ushtrimit të tyre, por një pjesë e mirë e detyrave të përmendura më sipër i referohen disa prej përparësive të BE-së, veçanërisht aftësive të saj për të kombinuar diplomacinë dhe ndihmës ekonomike. Është e rëndësishme të mbajmë parasysh se, pavarësisht se BE është një lojtar i ri në fushën e operacioneve për ruajtjen e paqes, shtetet anëtare të tij janë përfshirë në të gjitha operacionet e këtij lloji në kuadër të OKB-së dhe NATO-s. 7 Problemi kryesor me të cilin përballet aktualisht Politika Evropiane e Sigurisë dhe Mbrojtjes është mungesa e kapaciteteve ushtarake. Në BE zhvillimi i politikave të mbrojtjes dhe të sigurisë shoqërohet me dy fenomene që hasin kundërshti ndërmjet tyre: Në rradhë të parë, vendet anëtare dhe BE deklarojnë vullnetin dhe synimin e tyre për të zhvilluar një kapacitet ushtarak të qenësishëm, nga ana tjetër pjesa më e madhe e tyre, i kanë ulur shpenzimet ushtarake. Rritja e buxhetit për shpenzimet ushtarake dhe një menaxhim më i mirë i këtyre shpenzimeve, është e domosdoshme për të arritur realisht objektivat që BE i ka vënë vetes në fushën e sigurisë dhe mbrojtjes. Traktati i Lisbonës ka hyrë në fuqi më 1 dhjetor 2009, dhe ka shkrirë strukturën e Bashkimit Evropian me tre shtylla, në mënyrë që tashmë Bashkimi të ketë një personalitet juridik të vetëm. Kjo do t’i rrisë aftësinë negociuese në marrëdhëniet ndërkombëtare, kundrejt aktorëve të tjerë, pasi tashmë mund të firmosi marrëveshje të ndryshme në emër të vet dhe jo të tre komuniteteve. Në traktatin e Lisbonës është përfshirë edhe klauzola e solidaritetit. Kjo do të thotë se në rast se një vend anëtar është objekt i një sulmi terrorist ose i një katastrofe natyrore apo të shkaktuar nga njeriu, Bashkimi dhe Vendet e tij Anëtare do të veprojnë së bashku me shpirt solidariteti.

Anëtarësimi i Shqipërisë në NATO dhe BE

Shqipëria ishte e para ndër vendet ish komuniste që shpalli qëllimin e saj për t’u anëtarësuar në NATO dhe në BE. Pas 20 vjetësh ky objektiv është plotësuar vetëm pjesërisht me anëtarësimin në NATO në vitin 2009. Ashtu si edhe për vendet e tjera anëtarësimi në organizata ndërkombëtare ka ecur paralelisht në dy drejtime të rëndësishme, të cilët kryesisht konvergojnë me njëri-tjetrin. Krahas plotësimit të kritereve të anëtarësimit në NATO, Shqipëria punon edhe për plotësimin e kritereve për anëtarësimin në Bashkimin Evropian. Aktualisht ka nënshkruar marrëveshjen e Stabilizim Asocimit si dhe ka aplikuar për statusin e vendit kandidat në BE.

6 Missiroli Antonio, The European Union: Just a Regional Peacekeeper, European Foreign Affairs Review 8: 493–503, 2003.

7 Idem

28 GLOBAL CHALLENGE

Që nga momenti i përfundimit të Luftës së Ftohtë, Shqipëria karakterizohet nga pro-atlanticizmi në marrëdhëniet e saj ndërkombëtare. Për të anëtarësia e saj në NATO dhe prania e SHBA-së në Evropë përbëjnë garancinë kryesore për sigurinë. Qëndrimi i SHBA-së ndaj Kosovës është një faktor që ka ndikuar së tepërmi edhe në forcimin e qëndrimit proatlantik dhe proamerikan, qoftë në politikën shqiptare, qoftë edhe në publikun shqiptar. Duke iu plotësuar një prej aspiratave më të vjetra të popullit shqiptar, ky i fundit përjeton një ndjesi borxhi kundrejt aleatit të fuqishëm, për ndërhyrjen ushtarake, si dhe për mbështetjen e vazhdueshme në procesin e shpalljes së pavarësisë së Kosovës. Madje ndërkohë që në vendet e tjera të Evropës Lindore dhe Qendrore mbështetja për anëtarësimin në NATO ka patur luhatje të vazhdueshme në Shqipëri mbështetja e opinionit publik ka qenë gjithnjë mjaft e lartë. Në momentin e anëtarësimit kjo mbështetje nga sondazhet e zhvilluara rezultonte të ishte rreth 96%. Të gjitha partitë politike ishin pro anëtarësimit të vendit në NATO.8

Me qëllimin për të plotësuar të gjitha kriteret e nevojshme për anëtarësimin në NATO, por tashmë edhe për të përmbushur detyrimet e marra përsipër, Shqipëria ka miratuar një sërë Ligjesh dhe aktesh të tjera nënligjore për arritjen e këtyre objektivave. Kështu objektivat e sigurisë 9 të përcaktuara në Strategjinë e Sigurisë Kombëtare janë: paqe dhe siguri në vend; bashkëpunimi rajonal; konsolidimi i shoqërisë demokratike dhe të drejtave të njeriut; konsolidimi i institucioneve dhe i instrumenteve të sigurimit; fuqizimi i ekonomisë; mbrojtja e mjedisit dhe burimeve natyrore; konsolidimi i Forcave të Armatosura; lufta kundër terrorizmit; lufta kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit. Këto objektiva janë pothuajse identikë me objektivat e NATO-s10 si dhe me objektivat e përcaktuar nga BE në traktatin e Lisbonës si dhe në Strategjinë Evropiane të Sigurisë (2003). Ajo që bie në sy nga sa më sipër është fakti që nuk bëhet dallim në përmbushjen e kritereve të anëtarësimit në BE dhe në NATO.

Qëllimet e saj Shqipëria synon t’i arrijë duke ndërmarrë reforma në fushën e mbrojtjes që synojnë krijimin e një force të armatosur më të vogël në numër, por më operacionale dhe profesioniste, e aftë për të përmbushur misionet e saj kushtetuese dhe të jetë e ndërveprueshme me ushtritë e vendeve të aleancës.11 Shqipëria vuan nga një mungesë kapacitetesh ushtarake e cila është mjaft e theksuar krahasuar me vendet e tjera anëtare të NATO-s apo të BE-së, duke qenë reflektim i ekonomisë ende të brishtë.

Pavarësisht kësaj Shqipëria bën përpjekje maksimale për t’u përfshirë në misione të ndryshme kryesisht të NATO-s por edhe të BE-së. Përvoja prej dy vitesh e gjysmë e Shqipërisë në NATO është vlerësuar si përgjithësisht pozitive. Mbi të gjitha, Shqipëria tashmë është pjesë e vendimmarrjes. Shqipëria ka marrë pjesë dhe vazhdon të jetë aktive në disa operacione të NATO-s, por edhe të BE-së, me trupa ushtarake. Kjo në mënyrë të natyrshme do të rezultojë problematike për një forcë me kapacitete të vogla ushtarake dhe financiare. Trupat ushtarake shqiptare kanë marrë pjesë prej kohësh në misionet ushtarake të NATO-s, si në Bosnje, në Afganistan, në Irak.

NATO i ka inkurajuar vendet e reja anëtare që t’i përqendrojnë aftësitë e tyre, duke zhvilluar kapacitete të specializuara në mënyrë që të mund të jenë një asistencë efikase për misionet e NATO-s. Shqipëria është fokusuar në krijimin e një Brigade të Reagimit të Shpejtë, të policisë ushtarake, forcave të operacioneve speciale, skuadra të specializuara në eksplozivë, inxhinierë si dhe njësi të mbështetjes mjekësore.12 Shqipëria ka deklaruar se do të ketë 40% të forcave të saj tokësore në dispozicion të misioneve ndërkombëtare, dhe se do të arrijë t’i përmbushë këto kapacitete pavarësisht vështirësive dhe kufizimeve të shumta praktike dhe financiare.13 Zyrtarët e mbrojtjes në Shqipëri pranojnë se Shqipëria do të vazhdojë të ketë nevojë për asistencë dypalëshe

8 Vincent Morelli, Carl Ek, Paul Belkin, Steven Woehrel, Jim Nichol, NATO Enlargement: Albania, Croatia, and Possible Future Candidates, Congressional Research Service, www.crs.gov

9 Ligj Nr.9322, datë 25.11.2004, “Për miratimin e Strategjisë së sigurisë kombëtare të Republikës së Shqipërisë”.

10 Strategic Concept for the Defence and Security of the Members of the North Atlantic Treaty Organisation, Adopted by the Heads of State and Government in Lisbon, Active Engagement, Modern Defence, 19.12.2010

11 Ligj Nr.9322, datë 25.11.2004, “Për miratimin e Strategjisë së sigurisë kombëtare të Republikës së Shqipërisë”, pika 63.

12 Cituar më sipër Morelli, Ek, Belkin, etj. 13 Prezantimi Ministrit Shqiptar të Mbrojtjes, Fatmir Mediu në Këshillin e Atlantikut, 19 Shkurt, 2008

Pers

pekt

ivat

ligj

ore

të S

hqip

ëris

ë në

pol

itika

t e s

igur

isë.

Qas

je n

daj N

ATO

-s a

po B

E-së

. | P

HD

Dor

ina

Ndr

eka

29Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

edhe për disa kohë, përpara se të jetë në gjendje që të marrë përsipër vetë drejtimin e një misioni ndërkombëtar.14

Nga ana tjetër Progres-Raportet e BE-se për Shqipërinë lidhur me politikat e përbashkëta të jashtme dhe të sigurisë, paraqesin një panoramë pozitive ndër vite, duke theksuar se vendi i ka përmbushur, në pjesën më të madhe të rasteve, kriteret në këto fusha. Shqipëria i përmbahet orientimeve të Brukselit për një rajon të stabilizuar dhe të sigurtë, ku vendin e konflikteve ndëretnike dhe fetare ta zërë bashkëpunimi dy dhe shumëpalësh mes të gjitha vendeve të rajonit, duke qenë të ndërgjegjshëm se bashkëpunimi rajonal është parakusht për Integrimin Evropian dhe Euro-Atlantik të këtyre vendeve.15

BE apo NATO Dilemat e një anëtari të ri.

Pas Luftës së Ftohtë, në të dy anët e Atlantikut, vazhdon të diskutohet nëse SHBA dhe

vendet e BE-së duhet të ecin përkrah njëra-tjetrës apo në rrugë të ndara. Shpjegimet, teoritë dhe arsyet që jepen janë nga më të ndryshmet. Megjithatë edhe pas 20 vjetësh në të dyja anët e Atlantikut megjithë luhatjet e vazhdueshme politika e jashtme ka ndjekur kursin e bashkëpunimit. Shumë autorë kanë shtruar pyetjen, se duke marrë parasysh listën e gjatë të mospajtimeve ndër-atlantike, pse Evropianët dhe Amerikanët nuk ndahen nga njëri-tjetri?

Përgjigja është e qartë: Asnjëra prej palëve nuk mund t’ia lejojë vetes një gjë të tillë. “Një lidhje më e dobët ndër-atlantike, do t’i bënte të dyja palët më pak të sigurta, më pak të begatshme, më pak të lira dhe më pak të afta për të përkrahur idealet dhe interesat e veta në botë.”16 Qëndrimet e përbashkëta të kohëve të fundit të Rusisë dhe Kinës lidhur me vendosjen raketave të SHBA-së në Evropë janë prova më e mirë për dëmin e të dyja palëve nga një divorc i mundshëm.

Përpjekjet e BE-së për krijimin e kapaciteteve autonome në fushën e mbrojtjes dhe të sigurisë, janë pritur me dualitet dhe hezitim nga SHBA. Në radhë të parë ato janë përshëndetur si një iniciativë e cila do të lehtësojë barrën e NATO-s, për sigurimin e Evropës. “Do ta bëjë Evropën më të ndërgjegjshme ndaj kërcënimeve të reja të sigurisë duke përfshirë ato që vijnë nga përhapja e armëve të shkatërrimit në masë, terrorizmi, dhe konfliktet etnike, raciale e fetare”. Nga ana tjetër zhvillimi i këtyre politikave shihej me dyshim se në fund mund të rezultonte vetëm në një dublim të panevojshëm të sistemeve të NATO-s. Një tjetër rezervë që shfaqte SHBA ndaj këtyre politikave, ishte se ato mund të përdoreshin për të ushtruar presion mbi kandidatët e rinj për të dobësuar mbështetjen e tyre pro-amerikane.17

Megjithëse pjesa më e madhe e anëtarëve janë të përbashkët për të dyja organizatat, supremacia e SHBA-së në NATO është e padiskutueshme, duke bërë që ndryshimet ndërmjet dy organizatave të jenë të dukshme. Sulmi terrorist i 11 shtatorit i nxori më në pah këto dallime. Reagimi ishte shumë i ndryshëm ndërmjet NATO-s dhe BE-së. Për herë të parë në histori NATO menjëherë deklaroi se kriza kishte lidhje me mbrojtjen kolektive, që rregullohet nga neni V i Traktatit të Atlantikut. Përgjigja e BE-së ishte e ndryshme në formë dhe në ritëm. Këshilli Evropian i 21 Shtatorit 2001 hartoi një plan me 79 masa.

Plani i veprimit, i rishikuar në javët në vazhdim, u përqendrua në çështje të rëndësishme por aspak ushtarake, siç ishte përcaktimi i terrorizmit, nevoja për një mandat arresti të përbashkët të BE-së, bashkëpunimi ndërmjet agjencive kundër terrorizmit, rregulloret kundër pastrimit të parave dhe masa në lidhje me sigurinë e transportit ajror dhe të kontrollit të trafikut ajror. “Me një stil kaq të ndryshëm në përgjigje, ishte e pashmangshme që marrëdhënia në kuadër të luftës kundër terrorizmit ndërmjet NATO-s dhe BE-së do të zhvillohej ngadalë dhe me shumë kujdes.”18

14 Asambleja Parlamentare e NATO-s, Tre Aspirantët e Adriatikut: Kapacitetet dhe Përgatitjet 2007, http:/www.nato-pa.int

15 Plani kombëtar për Stabilizim Asocimin 2010-201416 Kagan, R., “Pushtet dhe parajsë”, Ideart, Tiranë 2005, fq. 207.17 Cikël leksionesh “Politikat e Sigurisë në BE”, Lektor Demi, L..18 “EU and NATO: Cooperation or Competition?” Dokument i hartuar në kuadër të Parlamentit Evropian nga

30 GLOBAL CHALLENGE

Një politikë mbrojtjeje e BE-së, do të plotësojë më tepër se sa do të konkurrojë me NATO-n. Ky është një mendim dominues, që po i bind politikë-bërësit amerikanë. Madje, ka shenja që Uashingtoni, jo vetëm e kupton logjikën “Evropianizuese” në lidhje me mbrojtjen evropiane, por edhe pajtohet me të.19 Në dialogun aktual që po zhvillohet për të ripërcaktuar marrëdhëniet ndërmjet grupimeve trans-atlantike, “Evropa e re” sjell në të dyja anët e Atlantikut, përparësinë e fleksibilitetit. Qartësimi i objektivave dhe veprimtarisë së BE-së në fushën e mbrojtjes dhe të sigurisë, i bëri SHBA-të të jenë më të qeta dhe ta mbështesin integrimin evropian në këtë fushë. Kjo reflektohet më së miri nga fakti që Shtetet e Bashkuara u angazhuan për herë të parë në një mision të PESM-së duke ofruar që të kontribuonin me rreth 100 njerëz në misionin EULEX në Kosovë.20 Asnjë analist nuk mund të thotë që në një kohë afat-shkurtër, BE do të arrijë të krahasohet me kapacitetet ushtarake të NATO-s dhe të arrijë shpenzimet e kësaj të fundit. Por një kapacitet i ulët ushtarak mund të jetë gjithçka për të cilën BE ka nevojë dhe është e interesuar. BE nuk po kërkon që të shndërrohet në një aleancë politike-ushtarake, por po kërkon që të zhvillojë edhe një opsion ushtarak me një peshë të caktuar, krahas opsioneve të tjera.21

Marrëdhëniet ndërmjet BE-së dhe NATO-s rregullohen nga e ashtuquajtura marrëveshja “Berlin Plus” 22 e nënshkruar në Samitin e Uashingtonit në vitin 1999, e cila siguron “kornizën për partneritetin strategjik ndërmjet dy organizatave në menaxhimin e krizave” 23. NATO dhe BE bashkohen nga një sërë faktorësh: vizioni strategjik; ndjenja e përgjegjshmërisë; anëtarësia e përbashkët në një pjesë të madhe. Nga 27 vende anëtare të BE-së, 21 janë edhe anëtarë të NATO-s.; cënueshmëria ndaj kërcënimeve të sigurisë dhe sfidave.24 Ajo që vihet re vitet e fundit është një thellim i integrimit në fushën politike dhe të mbrojtjes së BE-së pa e dëmtuar NATO-n. Ndërmjet organizatave është rritur transparenca, gjë që i ka dhënë mundësi SHBA-së të jenë më të qeta në lidhje me objektivat e PESM-së. “Tani takimet e përbashkëta zhvillohen në nivel ministror gjë që ka sjellë përmirësime të dukshme si dhe ka rritur bashkëpunimin ndërmjet dy administratave.”25 Këto parashtrime e ndihmojnë Shqipërinë në dilemën e saj të sigurisë, në marrëdhëniet e saj me NATO-n dhe BE-në. Pranimi nga ana e SHBA-së e politikave të sigurisë së BE-së dhe mostërheqia e NATO-s edhe për disa kohë nga Evropa, është siguria për të cilën Shqipëria dhe vendet e tjera të rajonit kanë nevojë. Një përplasje ndërmjet këtyre organizatave do të vinte në pozitë të vështirë vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore, por ka pak gjasa që mospërputhjet të çojnë në një çarje përfundimtare në të dy anët e Atlantikut. Në përgjithësi tendenca ka qenë e tillë që misionet e BE-së dhe të NATO-s kanë konverguar. Edhe nga pikëpamja strategjike ndryshimet janë të pakta, pasi të dyja organizatat i kanë hartuar konceptet e tyre të sigurisë në mënyrë të ngjashme. Shqipëria ka marrë pjesë në misionet e të dyja organizatave, megjithë kapacitetet e pakta që ka në dispozicion si dhe mundësitë e kufizuara financiare. Megjithatë problematikës së mundshme lidhur me orientimin kah NATO apo BE, Shqipëria i ka dhënë zgjidhjen e saj në ligjin për Strategjinë e Sigurisë Kombëtare, ku ndër të tjera parashikohet se “Vendi ynë mbështet rritjen e rolit të BE-së në fushën e sigurisë dhe mbrojtjes

Drejtoria e Përgjithshme për Politikat e Jashtme të Bashkimit, tetor 2006, fq. 1919 Toje, A., “The EU, NATO, and European Defence- A slow train coming”, EUISS, Occasional Paper 74,

dhjetor 2008, fq.1420 Guide to the European Security and Defence Policy, nëntor 2008, Dokument i hartuar nga Zyra e

Përfaqësuesit të Përhershëm të Francës në BE, faqe 19.21 “EU and NATO: Cooperation or Competition?”, Dokument i cituar më sipër, fq.9.22 Marrëveshje që ka hyrë në fuqi në dhjetor të vitit 2002, në bazë të së të së cilës, asetet dhe kapacitetet

kolektive të NATO-s, janë të disponueshme për operacionet e BE-së, në të cilat Aleanca si e tillë nuk është e angazhuar.

23 Strategjia Evropiane e Sigurisë24 “EU and NATO: Cooperation or Competition?”, Dokument i cituar më sipër.25 Eekelen, W., “From words to deeds: the continouing debate on European Security”, Centre for European

policy Studies, 2006.

Pers

pekt

ivat

ligj

ore

të S

hqip

ëris

ë në

pol

itika

t e s

igur

isë.

Qas

je n

daj N

ATO

-s a

po B

E-së

. | P

HD

Dor

ina

Ndr

eka

31Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

në zbatim të politikës evropiane të sigurisë dhe mbrojtjes, duke shprehur bindjen se ajo është një element komplementar i Aleancës së Atlantikut të Veriut.”26 Ky paragraf e shpreh mjaft mirë qëndrimin e politikës së Republikës së Shqipërisë në përballjen e dilemës nëse në politikat e sigurisë do të mbështesë NATO-n apo BE-në. Ashtu si edhe vendet e tjera të Evropës Qendrore dhe Lindore, Shqipëria konsideron NATO-n si organizatën kryesore që mund të garantojë sigurinë në Evropë dhe Politikat Evropiane të Sigurisë dhe Mbrojtjes në kuadër të BE-së shihen vetëm si plotësuese apo komplementare të NATO-s.

BIBLIOGRAFIA

1. “EU and NATO: Cooperation or Competition?” Dokument i hartuar në kuadër të Parlamentit Evropian nga Drejtoria e Përgjithshme për Politikat e Jashtme të Bashkimit, tetor 2006.

2. Cameron, F., Primatarova, A., “Enlargement, CFSP and the Convention. The role of the Accession States”, EPIN Working Paper No 5, qershor 2003

3. Cikël leksionesh “Politikat e Sigurisë në BE”, Lektor Demi, L..4. Eekelen, W., “From words to deeds: the continouing debate on European Security”, Centre for

European policy Studies, 2006. 5. Guide to the European Security and Defence Policy, nëntor 2008, Dokument i hartuar nga Zyra e

Përfaqësuesit të Përhershëm të Francës në BE6. Kagan, R., “Pushtet dhe parajsë”, Ideart, Tiranë 2005.7. Karta e Kombeve të Bashkuara.8. Ligj Nr.9322, datë 25.11.2004, “Për miratimin e Strategjisë së sigurisë kombëtare të Republikës së

Shqipërisë”.9. Missiroli Antonio, The European Union: Just a Regional Peacekeeper, European Foreign Affairs

Review 8: 493–503, 2003.10. Strategic Concept for the Defence and Security of the Members of the North Atlantic Treaty

Organisation, Adopted by the Heads of State and Government in Lisbon, Active Engagement, Modern Defence, 19.12.2010

11. Traktati i Atlantikut të Veriut.12. Traktati i Lisbonës.13. Toje, A., “The EU, NATO, and European Defence- A slow train coming”, EUISS, Occasional Paper

74, dhjetor 2008 14. Trilateral approach for European and Euro-Atlantic Integration, Policy Paper, Developed by the

Moldova-Ukraine-Romania Expert Group15. Vincent Morelli, Carl Ek, Paul Belkin, Steven Woehrel, Jim Nichol. (Congressional Research

Service, www.crs.gov, RL34701)

26 Ligj Nr.9322, datë 25.11.2004, “Për miratimin e Strategjisë së sigurisë kombëtare të Republikës së Shqipërisë”, pika 38.

32 GLOBAL CHALLENGE

Globalization seems to be the determinant trend towards a new world order once the cold war is over. I say “it seems”, because there are many other opposing and contradicting trends and tendencies. Nevertheless, the majority of researchers are already recognizing globalization as the main trend of the 21st century.

In a general view, it can be empirically stated that in a high level of political and economic development, globalization makes the tendency of de-nationalization of markets, policies and legal systems, so, in other words, marks the establishment of so called “global economy”. At present, this is the definition, offered by the International Forum of Globalization that leads the debates on this issue1. This international debate involves international organizations, governmental institutions and the academic world and it is focused on the consequences of this political and economic reconstruction in local economies, people’s wellbeing and environment in general.

In this phase, already distant from the first period of “Berlin Wall” fall, the debate on globalization is becoming more intense in an upward spiral way. On one side, there can be seen the supporters of globalization standards, headed by “troika”, 1) International Monetary Fund, 2) World Bank, 3) World Trade Organization. High representatives of these powerful international financial institutions are considered the principals of global economy, i.e. the fathers of open markets and free fair competition in international levels.

1 http://www.ifg.org/.

Globalization – Trend of New Order

PhD Kandidat Bajram IbrajG

loba

lizat

ion

– Tr

end

of N

ew O

rder

| Ph

D B

ajra

m IB

RA

J

33Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Leaders of “troika”, take important decisions regarding the steps and methods of development that a nation or a society is to undertake and apply. They decide “who”, “where” and “when”, without mentioning “why” or “how”. Globalization is becoming an “imposed” phenomenon of the market, starting with global institutions, not the national ones.

There is appearing a strong “underground”, tendency and time to time comes on the surface and that one is opposing “troika” concerning globalization. According to this anti-globalization trend, of “troika” just a few minor disagreements are to be tolerated, the space for special cultures is small and it is becoming even narrower for local identities and at the same time workers and unionists rights should be reduced a lot.

Anti-globalization activists have raised the flag of “global environment protection”. According to them, global environment, is protected with a great care from any kind of harm in northern industrialized countries (or western ones, depending on the observers location), but it is all left in the hands of international corporations in other parts of their economic activity. According to anti-globalization activists these corporations apply double standards, i.e. one in their countries, another one in developing countries. In developing countries, they do not care for the environment, as well as respective governments of these pitiable countries. Those governments are very little aware of the fact that they should reach as quickly as possible environmental standards alongside with the standards of development. Under such circumstances environment protection is considered just a luxurious matter that may even create problems.

But on the other side, globalization has many other opponents2. Around the world there are unionists, environmentalists and human rights activists who fight against the idea of corporations for global markets that do not care about workers rights, fair wages, environment protection and cultural diversity. Those opponents come from both sides of political spectrum, from the nationalist particularistic right wing and from international left wing generally. Someone, might even say that the so called anti - globalization is predominantly a concept of right wing in politics where nationalism, xenophobia and racism prevail 3.

The most appropriate definition of anti globalization trends would be “alter globalization”, which means an alternative of globalization. Activists all over the world would like to make the world as a single society, one that would ensure wellbeing of all in contrary to the actual situation where billions of people are exploited in Asia, Africa and Latin America in a time when profits made by such global corporations are increasing in a spectacular way 4.

Confusion is the typical thing in situations when regionalism is considered as a sub global economic market. First of all, people in Regional levels do not live luxuriously as in the industrialized West, thus they will firstly be deluded by what is going to happen; they would exploit people from the third world and then would create their own ideas about morals and dilemmas surrounding them. On the other hand, privatization processes, restructuring of economies and increase of unemployment that result from all this are inevitably bringing the spirit of globalization initiated and strongly supported by ‘troika’.

It is always good that for scientific reasons we could make the difference between the terms “globalism” and “globalization”. According to contemporaneous order researchers “globalism”, is defined in its substance as an international level phenomenon, beyond nation and region that marks a whole system of interdependent and interconnected networks that rise almost in an imposed way above multi-continental spaces. Systems of other networks are below this multi-continental level.

At the same time, the definition of “globalization” is more or less considered as the tendency of increasing or decreasing, dynamism or contraction of globalization level. “Globalization” focuses on forces, dynamism or speed of these developments. Thus, “globalism” is defined as the reality of interconnected inter-continental being, while “globalization” is defined as the dynamics of its development including the speed by which these connections are increasing or decreasing,

2 http://www.guardian.co.uk/world/2002/oct/31/globalisation.lewiswilliamson.3 http://g8activist.cust.nearlyfreespeech.net/index.html.4 http://academia.edu/Papers/in/Alter-globalization.

34 GLOBAL CHALLENGE

developing or shrinking. Below, I will mainly focus on ‘globalization’. And this is due to the fact that in the international debate, more and more they use the definition “globalism”, as a trend or tendency which strongly supports the contemporaneous globalization process 5.

Actually, in the levels of theoretic debate there exist many definitions for what globalization truly is. It can be basically said that these theoretical definitions are mainly characterized by subjectivist theory. That means that, they suffer from the influence of positions and experiences of the ones who have defined globalization, themselves. Mainly the subjectivist philosophical trend inclines the attitudes and thoughts of extreme character, for or anti-globalist ones. This creates and keeps open the debate.

In order to refer to this, let us emphasize a typical definition which at the same time is restricting compared to other trends and that is exactly the one defined by “troika”, International Monetary Fund and World Bank. These two “troika” institutions have emphasized that globalism marks the economic interdependence which is constantly advancing in the countries around the world through the increase of capacity and variety of beyond - boundary transactions in goods and services, free international flow of capital as well as the speedy and wide delivery of technology.

Based on this “troika” definition, we are mostly dealing with so called economic globalism. Of course, a trend which supports so much pro- globalism extends its definition by “globalism” not considering it simply economic and commercial as “troika” defines it, but much broader. These ones have to agree with the definition that globalism is more than a civilization definition in increasingly open levels, with the inclusion of its economic, political, cultural and technological aspects which could be closely interlaced with each other. According to the last ones, economic globalism derives from civilizing globalism generally.

Based on what was previously mentioned, we can say that “Globalization” is a representative term for a complex of economic, social, technologic, cultural and political changes that are seen in the constant increase of interdependence, integration and interaction among people and companies in different countries of globe, “the world”. The positive appraisers of globalization that consider it as a progressive development and whose basic principles they put together under these titles: secularism, liberal democracy, free market economy and legal constitutional state. Some others define this shortly with the terms: in the legal sphere, revolution of “human rights”; in political sphere, liberal democracy and in economic sphere, free market economy and production based on competition.

Of course, when the issue will have to be defined scientifically, the matter will be complicated even more. The difficulties start right with the definition of the concept. Neither the scientific debate nor the one of general public have a definition recognized by all as such. Below there are briefly introduced different efforts in defining the concept of globalization. According, to Elmar Altvater, “Globalization is a process of going beyond the historical border”. By this Altvater, intends the same thing as diminishing or fading of national-state sovereignty and it is introduced as a separation of market economy from the set of moral rules and institutionalized obligations of societies…”

The other researcher of globalism, Anthony Giddens defines globalism as ‘…Intensification of social relations all over the world, by which distant countries keep connected to each other in order that the events in a country are characterized by the same processes as in a country many kilometres away and vice versa…” The international analyst, Ulrich Menzel defines globalism as ‘…quantitative and qualitative intensification of cross border transactions during the simultaneous process of their local extension…” proceeding further, the researchers, Dirk Messner and Franz Nuscheler consider globalism as …”,The biggest economic and social change since industrial revolution…”, or as Meghnad Desai calls globalism a “…increasing dependency and integration of different economies around the globe…”, or “…a process of increasing connections between societies and problems…”, the last one was a definition of Johannes Varwick.

Various researchers connect the definition of globalism to the process of globalization or more precisely do not separate the phenomenon from the process. Thus the researcher Christian

5 http://www.theglobalist.com/storyid.aspx?StoryId=2392.

Glo

baliz

atio

n –

Tren

d of

New

Ord

er |

PhD

Baj

ram

IBR

AJ

35Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

von Weizacker defines globalism and globalization as follows …”through globalization market competition is intensified…”. Martin Schuman considers it as “…release of forces of global market and removal of economic power from states hands…”.

Being somewhat more conclusive about what is globally happening, the researcher Martin Schuman emphasizes that globalism is already a phenomenon of the new world order and globalization as a dynamic process of its realization, “…already have become important words which are recently used in an inflationary way in political, journalistic and scientific debates, thus on one side are seen as a threat and on the other as a new opportunity…”.

Generally in our economic, political, legal and civil sciences, the debate on globalism as a phenomenon and globalization as a process is far from being a scientific reality. Even though the country, economy and Albanian, regional and European culture are “slipping”, if we could put it this way, in face of globalism and globalization, once more our sciences seem to be far behind. But without a scientific precedence of these strong tendencies of the new world order, policies can still wander blindly and enter into confusion and undertake action plans with fatal consequences for the country, economy, identity and civilization in general.

Yet the main reason of this article stands on the need to appeal to our researchers in order that they can start the process of scientifically analyzing the globalism tendency as a phenomenon of globalization development as a process in the context of consequences or chances that could be offered to the Albanian economy, identity and culture in open markets, integrated societies and in the approximate international thought.

International and Regional Institutions

1. IMF – The International Monetary Fund was established in 1945 in order to help the world economy health. With its offices in Washington DC, it is guided and is responsible for 184 countries which make its membership almost global.

2. The World Bank – is a vital source for financial and technical help for developing countries around the world. It is not a bank in the common meaning of the word. Its beginnings date back in 1944 and its offices are in Washington DC; it consists of two unique institutions for development accepted from 184 nations of the world: The International Bank for Reconstruction and Development (IBRD) and International Development Association (IDA).

3. WTO. The World Trade Organization is the only global and international organization that deals with the trading rules between the nations. It was established in Geneva, Switzerland, on 01/01/1995.

4. GAAT (The General Agreement on Tariffs and Trade) was first established from Breton Woods Conference as part of a bigger plan for economic restoration after World War II. GAAT has involved a reduction of tariffs and other international obstacles and is generally considered as predecessor of the World Trade Organization.

5. NAFTA- The North American Free Trade Agreement was established in January, 1994 from Canada, USA and Mexico and makes the biggest region of free trade in the world.

6. OPEC- The Organization of the Petroleum Exporting Countries is a permanent international; inter governmental organization established in Baghdad Conference from 10-14/09/1960 from Iran, Iraq, Kuwait, Saudi Arabia and Venezuela. Later on eight other nations joined them: Qatar (1961), Indonesia (1962), Libya (1962), United Arab Emirates (1967), Algeria (1969), Nigeria (1971), Ecuador (1973-1992) and Gabon (1975-1994). During the first five years, the offices of OPEC were in Geneva, Switzerland, and since September 1, 1965 are in Vienna, Austria.

7. WIPO - The World Intellectual Property Organization is a specialized agency of United Nations. It is dedicated to the development of a balanced and acceptable system of intellectual property which serves the creativity and stimulates the discovery

36 GLOBAL CHALLENGE

of innovations and supports economical development through keeping the public interest. WIPO was established from WIPO Convention in 1976 with a mandate from member states in order to promote the protection of intellectual property all over the world through cooperation between states and different international organizations. Its offices are in Geneva, Switzerland.

BIBLIOGRAPHY

1 Joseph Nye, “Globalism versus Globalization” .2 Andre G. Frank and Barry K. Gills, “The Five Thousand Year World System: An

Interdisciplinary Introduction”.3 Ulrich Menzel”. Post Westphalian Constellation, Nation’s Misery and Globalization and

Fragmentation Burden”. 4 Anthony Giddens, “The consequences of Modernity, Polity Press, 1990.5 Frederic Jameson, Masao Miyoshi, “Runaway World”, (Routledge, 2000).6 David Held, Anthony Mc Grew, David Goldblatt,”Global Transformations” – 1999. 7 Princeton University Press, 2000, “The Globalization Syndrome”. 8 Martin Albrow, Stanford University Press, 1997, “The Global Age”.9 David Held & Anthony Mc Grew, 2000, “The Global Transformation Reader”.10 Mark Rupert, “Ideologies of Globalization”, (Routlege, 2000).11 Kenichi Ohmae, 1995, “The end of the Nation –State”.

Glo

baliz

atio

n –

Tren

d of

New

Ord

er |

PhD

Baj

ram

IBR

AJ

37Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Humanizmi universal i Gëtes apo Globalizmi në mileniumin e ri s’mund të progresojë pa u mbështetur në traditën në identitetin e popujve e të kombeve e kulturave të tyre, në teknologjitë bashkëkohore, në përparimet e shkencës, në shuarjen e luftës së Ftohtë, në shembjen e mureve ndarëse, barrierave margjinalizuese.

Shqiptarët që prej më se katër mijë vjetësh jetojnë në trojet e tyre në Evropën Juglindore në brigjet e Adriatikut e të Jonit, në Dardani (Kosovën e sotme) e në Peoni (Maqedoni e Vardarit) në fqinjësi të drejtpërdrejtë me helenët e lashtë e me romanët së paku 2 mijë vjet para ardhjes së sllavëve në Ballkan. Fillesat e kombit shqiptar dhe idetë kombëtare, datojnë më herët se sa e kemi mësuar në librat e historisë, dekada e shekuj më parë.

Që në lashtësi tipari i tolerancës, i harmonisë dhe i bashkëjetesës fetare e etnike, është vënë re dhe ka shoqëruar shqiptarin në familje, shoqëri, në jetë e kudo. Teuta e trashëgoi pushtetin mbretëror pas vdekjes së bashkëshortit të saj, mbretit Agron. Ky fakt dëshmon shkallën e lart të qytetërimit pellazgo-ilir pasi as helenët, as romakët nuk u jepnin grave të drejt për t’u zgjedhur në pushtet.                        

Po si është ndërtuar familja shqiptare? Gjatë historisë në shoqëritë e para industriale lidhjet farefisnore ndikonin në statusin, mënyrën e jetesës dhe ecurinë e veprimtarinë e tyre. Kjo

Doc. Dr. Astrit Memia

Shqiptarët, nga e kaluara, në të tashmen dhe drejt të ardhmes mes paqes dhe stabilitetit

38 GLOBAL CHALLENGE

vihet re në shoqëritë moderne të urbanizuara. Këto virtyte janë ruajtur përmes të drejtës zakonore. Njihen: Kanuni i Skënderbeut, Kanuni i Lekë Dukagjinit, Kanuni i Maleve, Kanuni i Labërisë ose i Papa Zimbit i modifikuar nga Idriz Suli, Kanuni i Çermenikës ose i Musë Ballgjinit.

Shqiptarët kanë vuajtur më shumë se çdo kush tjetër në Evropë në segregacionin, okupimin invazionin e pushtuesve të huaj, të atyre romak sllav, anzhuin, bullgar, serb, turq, austro-hungarez, italian e gjerman, gjatë këtyre 2 mijë vjetëve të fundit. Priftërinjtë shqiptar të ritit ortodoks përkthyen libra fetar në gjuhën shqipe në kisha, si mision për fillesat e ideve kombëtare shqiptare. Krahas ndikimit në doket zakonet  e njëri-tjetrit  falë institucionit të familjes patriarkale shqiptare u ruajt geni ilirik-shqiptar. E ndritshmja Miss Durham, thotë në një libër të vetin “ Mbi Shqipni, pushtime të hueja janë përshkue mbi komb shqiptar, por të gjitha kanë kalue pa lanë kurrfarë gjurme, si ujët që rrëshqet mbi shpinë të rosës” 1.

Aleksandër Stipceviç ilirolog i njohur me të drejtë shprehet se çdo përrallë e legjendë në Ballkan fillon me ilirët e në lëmin e gjuhës pothuajse se çdo makratoponim: emër qyteti e krahine, mali e lumi, janë të lidhura me nënshtresën e vjetër ilire kanë kaluar nëpër shkallësinë a farkën e rregullsive fonetike të Shqipërisë. Këto legjenda dhe përralla janë transmetuar nga brezi në brez përmes gojëdhënave kryesisht nga nëna tek fëmijët. Familja, institucioni i gruas dhe toka kanë qenë të shenjtë, tempulli i Zotit.

Ndjesia ndaj familjes dhe vetes, kultivimi i tyre brez pas brezi ka qenë Thembra e Akilit për ruajtjen e kombësisë, gjuhës, traditave shqiptare edhe pse pa qeveri kombëtare. Zjarri i vatrës quhej si Perëndi.

Duke qenë vatër dashës dhe besimtarë prej mijëra vitesh për t’iu shmangur ndikimeve të herë pas hershme të pushtuesve, ndërtonin kulla të bardha dhe të larta me frëngji e dritare të vogla larg qendrave, në kodra e male për siguri e liri. Gjuha, penda, libri, shkolla e Kuvendi që e formësuan kombin shqiptar me flijime të mëdha, ndërsa e çliruan, e bënë me nder e dinjitet, e mbushën me jetë, me fëmijë e katandi, burrat e politikës që u përfalen me frikën dhe i bashkuan pushkët e luftëtarëve të lirisë.

Plakut i dëgjohej fjala dhe ishte ligj për tu zbatuar. Familjet Patriarkale kishin 60-70 frymë vëllezër, nipër, stërnipa, kushërinj në një vend të gjithë jetonin në një  familje. Shumë shtëpi prej një gjaku formonin një fis, shuma e fiseve të afërta formonin një bajrak, i pari i bajrakut ishte gjykatës, të parët e fiseve quheshin vojvodë. Bajraktari ishte kryesues në kuvende të përgjithshme dhe merrte pjesë pavarësisht nëse ishte i madh apo i vogël. Në kuvend përfaqësohej bajraku i tij. Kuvendet funksiononin për çështje politike, lufte, paqeje.

Në kohën e programit bajraktari ishte edhe i pari i fesë, në kohën e krishtërimit dhe islamizmit detyra fetare vajti te prifti dhe te hoxha ose imami. Një bajrak luftonte për tjetrin, kur lidhnin besën në kuvend. Kur kishte gjak familja përgjigjej kundër familjes, fisi kundër fisit, bajraku kundër bajrakut si një i tërë, bëheshin armiq. Familja e shëndoshë shqiptare ka qenë vatra kryesore e edukimit atdhetar e kombëtar.

Përgjegjësia s’ishte vetjake, por ishte familjare, fisnore sipas ngjarjes. Mund të bashkoheshin po të kanosej një rrezik i madh për të dyja palët, kishin dhe gjëra të përbashkëta. Kjo flet për unitetin e popullit tonë duke e shtyrë në thellësi të shekujve.

Në marrëdhëniet mes njerëzve në fillim mes anëtarëve të familjes, të fisit, krahinës e ndër krahinave, kishte rregulla e zakone që u kthyen më vonë në norma e kështu lindi e drejta zakonore shqiptare. Kjo e drejtë ndryshonte nga vende të tjera.

Solidariteti, harmonia, miqësia, lidhjet e mirëkuptimit, bashkëpunimit, bashkëveprimit, falja pas drejtësisë, martesat ruajtën etnicitetin e shqiptarit.

Ceremonitë dhe ritualet fetare kolektive janë zhvilluar gjithnjë pa paragjykime dhe së bashku, ortodoks, mysliman, katolik kanë riafirmuar harmoninë, mes shqiptarëve dhe që në momente të veçanta të historisë sonë shërbejnë si model lidhjeje, afrimi mes individëve e shoqërisë në kohë e hapësirë. Islamizmi i popullsisë vazhdoi deri në shek. XIX jo kudo në të njëjtën shkallë sistematike. 

Treva myslimane më kompakte është Shqipëria e Mesme; Në Veri jetojnë pranë e

1 The burden of the Balkans (1905). Edith Durham.

Shqi

ptar

ët, n

ga e

kal

uara

, në

të ta

shm

en d

he d

rejt

të a

rdhm

es m

es p

aqes

dhe

sta

bilit

etit

| D

oc. D

r. A

stri

t Mem

ia

39Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

pranë myslimanë e katolik, në jug mysliman e ortodoks, në Shkodër, Berat, Tiranë, Prizren, Korçë, Deçan, në Tiranë tri besimet jetojnë afër me njëri tjetrin dhe së bashku. Këto mjedise shquhen për harmoni, bashkëjetesë, zaten për më shumë se tolerancë, unikale ndaj çdo lloj forme.

Kanuni si një e drejtë e pashkruar ka karakter unik me brumë shqiptaro- ilir. Nga brendia paraqet tërësinë e normave, dokeve, koncepteve juridike dhe etike të epokave të ndryshme historike, të drejtën zakonore të krijuar në praktikë me një rol të rëndësishëm të precedentëve të pleqve që të njihnin dhe zbatonin rregullat e sjelljes.

Nevoja e malësorëve për t’u bashkuar, për tu vetëqeverisur dhe organizuar në luftë kundër pushtuesit, për të ruajtur ekzistencën e kombësisë shqiptare nga rreziku i  asimilimit, mbrojtjes të  unitetit moral të anëtarëve të bashkësisë u bë e domosdoshme.

Në aspektin e vet historik një Korpus Jurist i vërtetë për vlerat e mëdha monumentale për kulturën e lashtë historiko-shoqërore të popullit shqiptar dhe njëkohësisht “kontribut për shkencën ndërkombëtare”, sipas A. Puto 2.

Forca e institucioneve si: fjala e dhënë, nderi, miku, besa, burrëria, veti të karakterit tij dhe kuptimi heroik i jetës. Është besa, fjala e nderit, mbrojtja e mikut (vetjak e kolektiv) zbutja ndërprerja e gjakmarrjes (procedurialo-penal), (proces-civil) ruan vlerën me fuqi të paracaktuar ligjore të pa kontestueshme. Kuvendet si organe vetëqeverisëse ishin bazat e kësaj të drejte si dhe demokracisë dhe kultivoi solidaritetin shoqëror midis anëtarëve të shoqërisë.

Kjo vepër monumentale zë vend në historinë botëkuptimore botërore mesjetare i rezistoi fuqimisht përmbysjeve që pësoi bota mesjetare gjatë mesjetës së hershme. Në kuvendet e përgjithshme “burrat e dheut” në mbledhjet me karakter publik ishin të barabartë, pavarësisht moshës e pasurisë e fesë, e cila nuk mori tipare cilësore e sunduese në formulimin e normave juridike të kanunit.

Forcimi i pushtetit absolut të babait në familje, ndalimi i divorcit, imponimi i martesës me kurorë ishin ndikime të kristianizimit në fushën e së drejtës familjare si qeliza themelore e shoqërisë për të ruajtur lirinë, pavarësinë gjuhën, kulturën. Nëna shqiptare, besnike e kurorës, i ka mëkuar fëmijës, bashkë me qumështin e gjirit, edhe elementet më të qenësishme të identitetit kombëtar, gjuhën, sjelljet, traditat e virtytet e pastra shqiptare. Shqiptari bën fli shpinë, tokën dhe mjerisht edhe besimin për lirinë e vet e të miqve të tij për paqen e të tjerëve. Dënimi më i rëndë ndaj pabesisë ose turpit ishte djegia e shtëpisë nga bajraku apo fisi.

Zhvillimi i shoqërisë dhe familjes shqiptare, element me karakter kombëtar si tradita, bota shpirtërore dhe psikologjia e popullit tonë u sanksionuan në Kanunin e Lekë Dukagjinit 3. Në Kanun Virgjinat (femrat që vishen si burra) s’veçohen nga gratë e tjera, por rrinë me burra. Fjala mort nuk bën. “Goja s’qet kënd në gjak pa gisht”, thuhet në kanun. Një nga virtytet më të rralla dhe unikale në botë është, “besa”, besa te“ Eposi i Kreshnikëve”, ka ekzistuar edhe me armikun me të huajin dhe kundërshtarin. Ja si shprehet kjo ndjenjë ndër më të shenjtat e njeriut të gjitha kohërave:

“E unë Tanushën vetë e ko(m)pa. Kur keni pasë besë me krajli.Gja ma t’mirë s’shef njeri në kët diell 4.

Të metat njerëzore të sjelljes primitive trajtohen drejtpërdrejtë në kodin moral e civil dhe në kanunin e tyre. Shqiptarët për mijëra vjet mbijetuan si “popull” pa bërë kurrë mizori gjatë apo pas betejës e pa qenë asnjëherë agresor, në një farë mënyre të papranueshëm nga racat dhe kombet e tjera në shumë aspekte. Prej mijëra vjetësh koncepti shqiptar i nderit ka hutuar qytetërimet e tjera. Lidhja shoqërore mes familjes dhe fisit është shumë e fortë dhe shërben si kapital i madh e i pazëvendësueshëm për atdhedashurinë dhe për fuqinë e kombit tonë joekspansiv 5.

Shenjtëria e vatrës tek shqiptarët u vu re edhe kur mbi 8 qind mijë kosovarë pas çlirimit të Kosovës më 12 qershor 1999 u rikthyen në vatrat e tyre në një kohë rekord.

2 “Shqipëria Politike 1912-1939”, Arben Puto.3 Kanuni i Lekë Dukagjinit, Libri i Dytë, Familja.4 Eposi i Kreshnikëve, shkëputur nga “Martesa e Halilit”.5 Kanuni i Lekë Dukagjinit, Libri i Tetë, Ndera.

40 GLOBAL CHALLENGE

Martesa te shqiptarët ndjenjë e universialitetit kulturor.

Në radhët e bujarisë shqiptare martesa ishte në radhë të parë një akt politik, që t’i shërbente bashkimit sa më organik të sundimtarëve të fuqishëm shqiptarë. Martesa synonte të forconte pozitën politike dhe ekonomike të familjeve feudale, të siguronte kalimin e zotërimeve të tyre tek trashëgimtarët ligjorë. Martesa e Skënderbeut me Donikën, vajzën e Gjergj Aranitit kishte qëllim të forconte lidhjet midis këtyre dy familjeve të mëdha feudale kundër Turqisë, pra, respektoheshin kriteret klasore.

Martesa politike kishte bërë edhe Gjon Kastrioti, i   ati i Skënderbeut, me familjet sundimtare, Mara me Shtiefën Çernojën e Zetës, Vajka me Gjon Muzakën, Angjelina me Vladan Aranitin, (vëllai i Gjergj Aranitit), Jella me Pal Stres Balshën.

Në kohën e Skënderbeut u martua edhe e katërta, Mamica, me Muzak Topinë. Sipas  Oliver Jens Schmitt te libri “Skënderbeu” 6, shprehet se zonja Vojsava Tribalda (e ëma Skënderbeut) vinte nga një familje e mirë dhe se, një motër e Skënderbeut quhej “Vlaica”. Vlaica u martua me Gjin Muzakën, Angjelinën me Vladino Aranti Kominos, Jela me Pal Serz Balshën. (Të gjithë vlleh, V.M.) 7. Toleranca në shoqëri, kuvend, shtet shkon në familje tek marrëdhëniet e lidhjet martesore. Për të luftuar për liri e identitetin kulturor e etnik, shqiptarët ishin tolerues dhe bashkëveprues.

Martesa e shenjtë te shqiptarët.

Arianiti vjehrri i Skënderbeut (Arianiti ose Araniti i Kaninës kishte 3 bij dhe 9 bija. Një nga të bijat Vojsava u martua me Gjon Cernovicin e Malit të Zi dhe i biri i saj, i kthyer Muhamedan dhe i emëruar Cernovic, zaptoi Malin e Zi me ndihmën e Sulltanit, një tjetër bijë Helena u martua me Gjergj Dukagjinin dhe bijtë e saj u kthyen të gjithë ne Muhamedan.

Ky virtyt u vu re brenda faktorit shqiptar, brenda trevave shqiptare, pavarësisht nga krahina apo konfeksioni si dhe raca. Edhe princërit shqiptarë u lidhën me njëri-tjetrin. Më, 1369 Balsha II u martua me vajzën e despotit Andrea Muzaka të Beratit. Po kështu ndikim pati në shërbim të paqes edhe martesa e Karl Topisë me Kaltërinën e Balshajve. Vëllezërit Teodor e Stofa Muzaka ishin kunetër të Balshës II.

Fejesa, martesa, lindja, vdekja, normat me karakter shoqëror, nderi i shtëpisë, “Besa”, fjala e dhënë, virtytet shqiptare të shprehura në normat e kanunit, urrejtje ndaj armikut kishin karakter konservator, që ngrihej mbi ligjet e shtetit herë pas here. Kulmin e arrin martesa e mbretit shqiptar Ahmet Zogu me Geraldinën me nënë amerikane katolike. Tek familja dashuria, afërsia, barazia përbejnë identitetin kulturor që më pas hyjnë në universialitetin kulturor të njeriut. Për të qenë “të lirë” ilirët, arbënorët dhe shqiptarët deri në mos dëmtimin e lirisë, paqes dhe prosperitetit të të tjerëve me autonomi dhe barazi. Shqiptarët kanë vlera të forta,të bazuara në familje që nuk tremben në mbrojtje të lirisë dhe nderit, ata mbrojnë nderin e tyre deri në vetëgjygjësi.

Gjatë këtyre viteve të tranzicionit familja shqiptare është transferuar dhe është gjendur e papërgatitur për t’u ndeshur me fenomenet e një shoqërie të hapur me të mirat e të metat e saj. Fenomeni si trafiku i qenieve njerëzore, i të miturve, prostitucioni, varfëria, vetëvrasja, divorci 15% më i lartë se në vitin 1960 ka bërë që familja shqiptare të pësojë ndryshime të mëdha. Vlerat, virtytet e solidaritetit dhe humanizmit të kultivuar në shekuj te familja shqiptare u panë gjatë luftës në Kosovë. Nga Veriu në Jug të Shqipërisë mbi 70% e familjeve ushqenin e mbanin nga 2-10 herë më shumë se numri  i frymëve të familjes. Në kujtesën kolektive do të mbetet si një nga ngjarjet më qytetare më të virtytshme të popullit tonë, si aleatë të NATO-s dhe vlerave të qytetërimit perëndimor në epokën tonë të globalizmit. Për të ardhmen globalizmi do të ndikojë në ngritjen e arsimimit dhe integrimin në vlerat perëndimore qytetare bashkëkohore të shqiptarëve.       

6 Oliver Jens Schmitt, “ Skanderbeg. Der neue Alexander auf dem Balkan”.7 http://www.albanianhistory.net/texts21/AH2008_2.html.

Shqi

ptar

ët, n

ga e

kal

uara

, në

të ta

shm

en d

he d

rejt

të a

rdhm

es m

es p

aqes

dhe

sta

bilit

etit

| D

oc. D

r. A

stri

t Mem

ia

41Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Unikaliteti i bashkëjetesës fetare dhe kanuni tek shqiptarët

  Feja e vjetër e shqiptarëve ka qene fe natyrale. Ilirët me besimin e tyre i faleshin yjeve, hënës, diellit e fuqive të tjera. Nga politeizmi Ilirët kaluan në paganizëm e më vonë në monoteizëm. Në kohën e paganizmit besim tek ilirët pati Kulti i Diellit që simbolizohej me formën e rrethit të kryqit të thyer, te spiralet e gjarprit, flaka, zjarri.

Ilirët përfaqësuan, në të njëjtën kohë me viset greke dhe italike 8 shekuj para bullgarëve dhe 10 shekuj para serbëve krishtërimin. Sipas euriditit Fishta, prej brigjeve gjëmuese të Euksinit e deri në borën e amshueshme të Alpeve Julie; prej brigjeve bubulluese të Ekrakeraunve e deri ndër karma të thepisura të Karpateve, në ato shekuj të kaluar, banonte ajo familja e madhe trako-ilire, me name e në zë të fiseve dhe të kombeve. Sot kjo familje është shuar. I vjetër sa fosilet, sa stalaktitat e shpellave jehuese të maleve të veta vigane, dhe i lindur të thuash prej vetë rrënjëve të vjetra, ai është sot zot autokton i pakundërshtueshëm i tokave të veta. Duke qenë autokton ata përkrahën të parët krishtërimin.

Njoftimet më të hershme për fillimet e krishtërimit në viset e sotme shqiptare, i ndeshim kryesisht në letrat e Shën Palit. “Arrita tua shije të gjithëve lajmin e mirë (Ungjillin) për Krishtin nga Jerusalemi dhe përqark deri në ilirik (Ram XV, 19) dimrin e viteve 57-58 pas Krishtit.

Nga provincat ilire në fronin e Shën Pjetrit ka pasë 4 Papë. Pas ndarjes në dy pjesë të Perandorisë Romake në vitin 395 në atë të Perëndimit, të Romës dhe atë të lindjes me qendër Kostandinopojën (Bizantit), provincat e ilirikut Prevali, Dardania, Epiri i Ri dhe Epiri i Vjetër iu bashkëngjitën Perandorisë bizantine nën suazën e cilës qëndruan për afro 10 shekuj.Vatrat e krishtërimit që filluan në shekullin 1 të erës sonë u bënë qendra të qytetërimit. Shqiptarët e respektonin ritin sa nuk cënonte individualitetin e tyre etnik. Ata shpesh kalonin nga një rit në tjetrin, nga kisha lindore në atë perëndimore ose anasjelltas.

Në mënyrën e qeverisjes së vendit klerit nuk i jepet asnjë pozitë juridike. Shqiptarët kishin ndërgjegje fetare si popujt e tjerë perëndimore të Evropës, por në ndryshim nga të tjerët s’qenë fanatik ndaj ritit si ata. Normat e së drejtës nuk ekzistojnë në vetvete ato janë të lidhura me njerëzit. Vlerat etnografike juridike të kanunit dhe kushtet historike ekonomike, politike dhe shoqërore që pasqyrohen në këtë kanun paraqesin autoktonin e tij.

“E drejta Ilire u ruajt nga shekulli 3 para erës së re për një periudhë tetëqindvjecare deri në shekullin e 12” është shprehur Nopça, periudhë që korrespondon me të drejtën e popullit gjerman të langobardeve. Krahas ndikimeve romake, kulturës bizantine, brendia, thelbi i tij, vendi i tij, i përket popullit shqiptar dhe ndryshon nga kodi i Car Dushanit të viteve 1349-54. Kanuni u përpunua nga vetë jeta jashtë diskriminimit mbretëror. Kanuni përfshin një periudhë nga rendi patriarkal – fisnor në shthurje të plotë,  në atë feudal deri tek epoka e hershme e së drejtës amtare 8. 

Çartja e kombësisë shqiptare përmes lidhjes së fesë me kombësinë dhe përparimin e vendit. Shqiptarët kaluan nga politeizmi në paganizëm e monoteizëm. Mit’hat Frashëri shprehet se shqiptarët kanë ditur të ruajnë veshjen gjuhën, ndërgjegjen si dhe solidaritetin e tyre etnik. Besimet fetare nuk kanë mundur t’i shkëpusin këto lidhje. Shqiptari para se të jetë myslimanë, katolikë apo ortodoks, është shqiptar. Shpirti i shqiptarit në kompleksitetin e vet mban vlerat tona kombëtare. Mbi principin natyror të vetëruajtjes ai krijoi tezat e bashkëpunimit e mirëkuptimit me popujt fqinjë dhe kombet e tyre duke qenë i hapur, fisnik, i lartësuar në vlerat e qytetërimit modern.

“Lufta ideologjike mijëra vjeçare midis Romës dhe Bizantit, shkruan M.Shuflaj, nuk mori kurrë trajtë të vrazhdë në tokën shqiptare. Ndërgjegjja tepër e thellë e vendasve, e cila ka peshuar më tepër se ndjenjat fetare dhe egoizmi i prijësve të tyre, nuk lejoi kurrë që zelli fetar dhe egoizmi i prijësve të ngrihej në shkallë të fanatizmit, të cilat gjatë mesjetës tek shqiptari mezi i gjendej gjurma. Ligji është arsyeja e përbashkët. Njohja e shpirtit të popullit është e rëndësishme, doket, zakonet, faktet ndihmojnë në përpilimin e ligjeve të zbatueshme. Kanuni është tërësia e rendit civil dhe disiplinës për shqiptarin dhe mbetet tërësisht i ndarë nga çfarëdo përkatësie religjioze

8 Aleksandër Stipeviç, “Problemi i vazhdimësisë iliro-shqiptare dhe aktualiteti i saj politik sot”. Zagreb.

42 GLOBAL CHALLENGE

që mund të ketë zgjedhur ndonjë shqiptarë. Edhe pse një rajon mysliman me shumicë dërrmuese shqiptarët nuk janë si myslimanët e tjerë në botë.

Shqiptarët nuk kanë ushtrim të vërtetë fondamental të ndonjë religjioni. Brenda një familjeje mund të gjejmë hebrenjtë, katolikë ortodoksët dhe myslimanët. Kanuni ka një “ndarje të vërtetë të kishës nga shteti” sepse shqiptarët në favor të kanunit thjeshtë do të hedhin poshtë shndërrimin e kishës, xhamisë a tempullit.

Institucioni i femrës shqiptare vlerësohej maksimalisht dhe nuk lejohej të vritej, dhe shpesh toleranca me hasmin bënte që dy familje edhe pse të ndërruar meshkuj (vrarë) të lidhnin krushqi e miqësi e të lidhnin gjakun mes tyre.

Edhe në Kanunin e Skënderbeut “Besa” lidhej në kuvend dhe sigurohej bashkimi, në një besëlidhje kolektive. Shembulli vetjak, guximi, trimëria, drejtësia në veprimin si me familjen, farefisin, shoqërinë apo shtetin, jo lëshime ndaj tradhtisë ishin disa nga kërkesat e kanunit.

Ky kanun kufizonte gjakmarrjen, avancoi koncepti që ishte “Gjaku shkon për fis” në “Gjaku shkon për gisht”, pra, përgjegjësia individuale jo kolektive. Si traditë zakonore kur familje të ndryshme lëviznin nga njëri fshat në një tjetër i ardhuri i mbështetej familjes (shtëpisë) të fortë në katund dhe “Bëhej vëlla” me të duke respektuar zakonet e këtij fshati. Brenda fshatit s’martoheshin duke u quajtur “Jemi vëllezër”. Si vepra monumentale që kontribuan në ruajtjen e virtyteve dokeve e zakoneve të shqiptarit, që vërtetojnë thelbësoren, të qenësishmen, që mbrojnë autenticitetin (origjinalitetin) kombëtar janë “Historia e Skënderbeut”, Eposi i Kreshnikëve, Kanun i Lekë Dukagjinit. Këto tri monumente të mëdha të kulturës shpirtërore të shqiptareve përbëjnë shenjën e identitetit. Kanuni i Lekë Dukagjinit vepër me sistem vlerësimi, përmban rregulla të jetës e të sjelljes, të besimit e të vdekjes, por, mbi të gjitha është një vepër mbi të drejtën qytetare (civile) të drejtën universale e mbështetur në jetën autentike.Goja e kombit tonë goja e shqiptarit.

Kanuni i Lekë Dukagjinit nuk është vetëm “Tërësia e normave të të drejtës zakonore” por më tepër (më shumë), vepër që përmban “Palcën etnike të kombit  shqiptar dhe të kulturës së tij”(vepër e botuar më 1933 nga Shtjefën Gjeçovi).

Nga kanuni shqiptar kanë huazuar kanuni grek- bizantin dhe zakoni sllav. Cilësia e tij ka bërë që nga amëza e tij të rritet një letërsi etnike shqiptare. Me fuqinë e fjalës se pushtetshme, përralla, besëtytni mitologjike, thënie fjalë të lashta, lojna, lojë fjalësh, fjalë sinonime të popullit tonë.

Fjala bëhet koncept dhe vlerë e paprekshme, jo veç sistem i shënjimit, por sistem i vlerave dhe ky i fundit bëhet masë e detyrimit. Teksti sistemor do të përkthejë jetën me norma (morale) e në vlera – besë, burrëri, fisnikëri. Këngët e kreshnikëve kanë kalimin e tekstit të folur në tekst te shkruar,të kalimit të kulturës popullore  në kulturë të shkruar.

Këngët tek “Eposi i kreshnikëve”, bazohet në më të mrekullueshmen e fantastiken, janë fillimet e letërsisë fantastike si zhanër në letërsinë shqiptare. S’janë veç dokumenta, por sistem vlerash në komunikim të gjallë kulturor për të përcaktuar identitetin e kësaj kulture. Urimet dhe përshëndetjet gjithashtu na e nënvizojnë me të madhe se populli shqiptar ka patur një traditë e zakon madhështor mikpritjeje, gjë e cila është dëshmuar e provuar e tashmë dihet e pranohet nga shqiptarë e të huaj, por këtu ritheksohet si tipar i reflektuar në këtë vepër. Kreshniku shqiptar përgjigjet “Mirë se vjen” pas përshëndetjes që i drejtohet, dhe kjo është një ndër përgjigjet më të përdorshme dhe kuptohet se nuk thuhet me dyshim apo gjysmë zëri, ai vërtet e dëshiron ardhjen e mikut. Kjo gjë paraqet një psikologji të nderit e të respektit karshi tjetrit, qoftë ai i moshuar apo i vogël, qoftë i huaj apo shqiptar.

Respekti e nderi si zakone të rëndësishme mishërohen e dalin të praktikuara më mirë se askund tjetër me anë të përshëndetjeve dhe urimeve të cilat na dëshmojnë se kreshnikët ishin njerëz praktikë e progresivë, që dinë të përshtaten e të ambientohen me kohën në të cilën jetojnë, vendin ku ndodhen dhe njerëzit me të cilët kanë të bëjnë. Të gjitha këto duke i udhëhequr në bazë të rregullave e normave të tyre shpirtërore. Përshëndetjet janë të lashta, relike, sepse kanë lindur së bashku me njerëzimin, ndaj ato duhet t’i kërkojmë në zonat më të thella e më të veçuara nga qytetërimi, atje ku nuk ka arritur teknologjia e industralizmit me zhurmat e ndryshimet e shumta që sjell me veten e tij.

Shqi

ptar

ët, n

ga e

kal

uara

, në

të ta

shm

en d

he d

rejt

të a

rdhm

es m

es p

aqes

dhe

sta

bilit

etit

| D

oc. D

r. A

stri

t Mem

ia

43Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Këngët kreshnike këndohen me lahutë nga rapsodët, të cilët janë njerëz të talentuar e me zë të bukur (që i dinë këngët përmendësh, kuptohet), mirëpo ata shpesh shtojnë ose heqin ndonjë gjë nga këngët që këndojnë. Trashëgimia shpirtërore që ngërthen Kanuni ka devijuar në një letërsi etnike me autenticitetin e kulturës, së vendit, të mentalitetit, atë që do të  jetë universale, vetëm me kushtin që të jetë  më parë etnike.

Lahuta e Malcisë e Gjergj Fishtës e pagëzuar si epope kombëtare bashkon në vetë letërsinë heroike, letërsinë etnike e letërsinë fantastike. Mbështetur mbi thellësitë e traditës së psikologjisë individuale përballë bordit kolektiv vepra e E. Koliqit, Nazmi Rrahmanit, Zejnullah Rrahmani. Kadareja ka krijuar një letërsi mbindërtim të temave të këngëve të Kreshnikëve dhe të kanunit të Lekë Dukagjinit . Vepra e tretë monumentale “Historia e Skënderbeut”, ka ndikuar tek shumë shkrimtarë duke e dhënë heroin që rigjen atdheun, identitetin, bëhet edhe njeri i zakonshëm, dashuron urren, fal gabimet njerëzore, por edhe ndëshkon. Kanuni si një kod moral dhe civil, ka qenë për shqiptarët më shumë se bibël e kuran. Historikisht si popull, Shqiptarët kanë rregulluar jetën e tyre përmes tij. Vlerë e rrallë në popujt e planetit tonë, në rafshin vertikal dhe horizontal, Shqiptarët mbrojnë “lirinë familjare” dhe nuk vrasin anëtarë të familjes për të fituar apo qëndruar në pushtet. Dardanët, ilirët, arbënorët dhe shqiptarët faqebardhë që nuk pushtuan tokat e huaja nuk vranë gra e fëmijë të armiqve nuk masakruan as armiqtë e zënë rob dhe nuk kanë luftuar në “emër të Zotit”, pranojnë martesa pavarësisht racave pra një aspekt unikal.

Për ta kuptuar më mirë kulturën, historinë, trashëgiminë, mund të bëjnë një ndarje të thjeshtë të periudhave të ndryshme. Fetë në Shqipëri kanë luajtur rol kundër-asimilues. Federata Pan – Shqiptare “Vatra”, në Amerikë, në vitet 20 të këtij shekulli kishte për kryetar një mysliman kur shumica e anëtarëve ishin ortodoks. Edhe më unike dhe e pazakontë ishte kur në krye erdhi më vonë një protestant Kristo Dako, që s’kishte asnjë anëtar tjetër. Myslimanët pagan kontribuonin për kishën ortodokse në Amerikë.

Komisioni i Lidhjes së Kombeve në 12.05.1922 arriti në përfundim se   “Pjesëtarët e besimeve të ndryshme fetare, shpesh të lidhura me lidhje gjaku, tradite, i festojnë së bashku festat fetare. Në vazhdueshmëri, në kohë dhe hapësirë, klerikë të tërë besimeve fetare kanë vizituar së bashku xhamitë, kishat dhe teqet, tyrbet dhe vendet e shenjta, të quajtura ndryshe vatra, apo shtëpi të zotit.

Në fshat e sidomos në Shqipërinë verilindore kishte me emra myslimanë që shkonin në xhami, ndërsa te tjerë në kishë, brenda një fisi apo familjeje.

Disa arritje të rilindësve tanë

Rilindasit tanë dhanë një kontribut në mëvetësinë e kombit tonë dhe në kulturën shqiptare ndër më të shquarit, Naim Frashëri poeti   i madh i shek.XIX  botoi “Historinë e Skënderbeut”, “Histori e Shqipërisë”(1899). Fletore e bektashinjve (Bukuresht 1896), Sami Frashëri autor i enciklopedisë historike-gjeografike 6-vëllimesh të Turqisë së sotme në Stamboll  (1888-1896) dhe traktatin për çlirimin Kombëtar  “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është,  e ç’do të bëhet”. Rilindasit mbështetën kalimin e shkrimit  shqip  në alfabetin latin,  por Porta e Lartë  me një urdhër të fshehtë  më, 1898 ndaloi  përdorimin e gjuhës shqipe  në shkolla. Rilindasit e kanë cilësuar  popullin tonë si fetar kombëtar.

Shkencëtari anglez Rthur.J.Evans shprehet “Çështja e fesë për shqiptarët është e dorës së dytë. Fjala e urtë shqipe thotë: “Religjioni shkon pas shpatës”. Shqiptarët me gjakftohtësinë më të madhe ditën shkonin në xhami e natën në kishë, ka familje ku njëri vëlla i përket fesë katolike e tjetri i fesë myslimane. Më 1594-1601-1602 priftërinjtë katolikë organizuan kuvendet shqiptare.

Jo vetëm  funksionarët e fesë,  por edhe institucionet fetare bektashinjtë, teqet kanë shërbyer,  jo rrallë si vatra të propagandës së shqiptarëve e të ideve të lëvizjes Kombëtare. Më 1924 kishte 260 teqe  në Shqipëri. Me rëndësi  historike dhe politike  ishte  teqja Hara Abati Babateqe  Tetovë.

Shkencëtari Sami Frashëri në vështrimin e tij linguistik në librin “Shqipëria ç’ka qenë

44 GLOBAL CHALLENGE

ç’është dhe çdo të bëhet thotë”: “Shqiptarët flasin një nga më të vjetërat dhe më të bukurat gjuhë të dheut. Shqipja është shoqe me greqishten e vjetër me latinishten me sanskritishten, gjuhën e Indisë së vjetër, zendishten, gjuhën e Persisë së vjetër me qeltishten, me tevtonishten. Ato quhen gjuhë të vdekura e shqipja, gjuha jonë që është më e vjetër nga ato është e gjallë e flitet edhe sot si në kohët e Pellazgëve. Padyshim, Pellazgët janë kombi më i vjetër i Evropës, kanë folur këtë gjuhë që flasim ne sot. Emrat e perëndive që u faleshin Pellazgët e prej të cilëve i ka marrë mitologjia greke dhe e romake, fjalë shqipe të njëjta me fjalët shqipe të sotme. Si flasim ne sot si flet një gegë me një toskë e një çam me një gorar. Shqiptarët e kanë mbajtur gjuhën dhe kombësinë e tyre vetëm me dëlirësi. Fjalët fosile të gjuhës shqipe bartin përfytyrime, gjendje shpirtërore, asociacione emotive, ngjarje mitologjike mijëra vjeçare. Nga fjalët mesazhe transmetohet fantazia dijetare në breza. De Rada shkon më tutje dhe në 1899 në kongresin e XII ndërkombëtarë të Orientalistëve në Romë hedh tezën si gjuhë kyç Lingua Primeva, gjuhë e parë. Gjuhët e para kanë qenë simbolike si gjuhë të mendimit mitik, ndër kryesoret shqipja. Petro Zheji në studimin e tij shqipja dhe sanskritishtja shprehet ndër të tjera se shqipja u jep mundësi fjalëve të të gjitha gjuhëve të botës të pajtojnë në vetvete formën me brendinë që gjeri tani kanë qenë krejt të shkëputura ndërmjet tyre e pa asnjë lidhje apo raport të çfarëdoshëm përveç atij të një konvencionaliteti të zbrazët dhe të rigjejnë pse-në e tyre identitetin e tyre të vërtetë e të humbur 9.

Gjuha shqipe tipar thelbësor bashkëqëndrues shekullor i etnosit iliro-arbëresho-shqiptar. Populli ynë duke qenë mes dy kulturave greke dhe romake ruajti vërtetësinë, natyrën e veçantë. Për Konicën gjuha artificiale nuk ka pastërtinë burimore të gjuhëve natyrore, si veti natyrore të gjithë individëve të një kombi, si intuitet dhe tërësi shpirtërore e përbashkët të një kombi, drejt arritjes të përsosmërisë të civilizimit. Konica në mbrujtjen e kombit mban vulën e Gjenezës përmes gjuhës natyrore si Shqipja.

Lëvizja kombëtare ndahet në 4 faza (1825-78; 1878-81;1881-1908; 1908-1912). Lidhja Shqiptare e Prizrenit u formua më 10 qershor 1878 e veproi deri më, 23 prill 1881, si organizatë politike e patriotike bashkoi përfaqësuesit e 4 vilajeteve në një program kombëtar. Lidhja e Pejës “Besa-Besë’’, më 1899 e drejtuar nga patrioti i madh Haxhi Zek Byberi mbrojti idenë e një proktetoriati perëndimor anglez mbi 30 vjeçar të Dardanisë. Toleranca e bashkëveprimi duket edhe në vjeshtën 1919, në Përmet pasi që u formua një Komitet “Mbrojtja Kombëtare” me Kryetar Koço Tasi dhe Kryetar nderi bektashiu Baba Xheferri. Komiteti do të organizonte popullsinë për mbrojtjen e vendit. Ishin figura shpirtërore, fetare, atdhetare, por edhe si përfaqësues para forumeve ndërkombëtare si dhe morën pjesë në luftën e Vlorës, jo soditës, por aktivisht. Ky komitet pati shtrirje në Krujë, Elbasan, Korçë, Gjirokastër, Vlorë. Ata ishin për bashkim, vëllazërim, harmoni midis njerëzve, midis popujve kundër përçarjes, për krijimin,  njohjen e respektimin e shtetit ligjor, zhdukjen e gjakmarrjes.

Konica është shprehur “unë besoj se dihet gjithkund, që shqiptarët janë tolerantë për besimet e tjera, dhe ky është i vetmi vend në Evropë, ku nuk ka pasur luftëra fetare. Një nga virtytet dhe karakteristikat më të rralla në botën e vjetër e të re të cilën po ndërtojmë në epokën e globalizmit dhe lutet të përfillet edhe nga qytetrimet e tjera, qofshin ato perëndimore, apo lindore, pa dallime ngjyre, race dhe gjeopolitike. Mikpritja shqiptare, nevojë, kërkesë dhe domosdoshmëri e kohës që jetojmë “për të ndarë me të tjerët”, jo vetëm vlerat materiale, por edhe ato shpirtërore të paqes dhe dashurisë për njeriun, mjedisin, florën e faunën, biodiversitetin, ekologjinë, klimën dhe universin 10.

Bashkëjetesa dhe toleranca etnike 

Krahas harmonisë dhe bashkëjetesës   fetare shqiptarët u shquan edhe për tolerancën etnike. Fakt i mirënjohur është mbrojtja nga shqiptarët myslimanë i kishave e manastireve

9 Vittore Pisani, “Origjina e gjuhës shqipe, çështje parimesh dhe metode”.10 Zija Zholi, Alfred Uçi, “Zhvillimi i mendimit filozofik-shoqëror e politik në periudhën e rilindjes

kombëtare”.

Shqi

ptar

ët, n

ga e

kal

uara

, në

të ta

shm

en d

he d

rejt

të a

rdhm

es m

es p

aqes

dhe

sta

bilit

etit

| D

oc. D

r. A

stri

t Mem

ia

45Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

ortodokse të serbëve, të sunduara prej osmanëve. Në trevat lindore shqiptarët ndodheshin nën trysninë e kishës skizmatike sllave dhe xhamisë myslimane turke. Ajo, e priftërinjve sllav ishte shumë më e madhe se ajo e hoxhallarëve. Më 20 gusht 1670, arqipeshkvi i Shkupit Andrea Bogdani i ankohet kongregacionit për këtë. Shqiptarët katolikë e ortodoksë, parapëlqenin islamin nga mënjanimi i rrezikut të sllavizmit të përthithjes etnike. Edhe i mirënjohuri francezi Alen Dyselje nxjerr përfundimin: “Desllavizimi i Kosovës është pra një problem i rremë”.

Pas shekullit XVI kontribut në afrimin e feve në Shqipëri luajti edhe Bektashizmi. Ata predikonin një jetë të thjeshtë, vëllazërim universal, urtësi, durim, tolerancë, pastërti morale ,dashuri për atdheun dhe kombin, për njeriun, diturinë, natyrë demokratike, tipare iluministe, karakter human. Bektashinjtë kanë organizuar, udhëhequr me shqiptarizëm lëvizje politike e shoqërore me karakter kombëtar, për mbrojtjen e identitetit etnik, gjuhësor, kulturor, shqiptar. Për këtë Roberto Moraca de la Roka nënvizon, se edhe “ndërmjet bektashinjve mund të gjesh patriotët më të mëdhenj shqiptar në epokën e luftërave për pavarësi”. Shkëlzen Raca në librin e tij, “Marrëdhëniet Shqiptaro-Greke” shprehet se gjatë mesjetës së mesme s’ka pasë luftëra fetare në Shqipëri. Feja nuk helmoi as neutralizoi ndërgjegjen etnike të kombit Shqiptar.

Një vëzhgues perëndimor anonim pohonte se në 1308 shqiptarët mesjetar nuk kishin bindje fanatike për asnjë rit. Nuk ishin pro satelit fanatik të asnjë kishe, se nuk janë as thjesht katolikë, as thjesht skizmatik, (ortodoks) sesa vetëdijen e ruajtjen e traditës së lashtë nga Shqipëria si një gjë të pashembullt Evropiane. Hani flet për aftësitë e jashtëzakonshme për të mos u asimiluar.

Aristoteli në veprën “Politika” i kushton vëmendje të veçantë kushtetutave të qyteteve dhe shteteve ilire. Historiani romak Justini për Ilirin shprehet se këto qytete dhe shtete kishin “Ligjet, Kuvendet, Magjistratat e përvitshme dhe formën e tyre të qeverisjes” (si një lloj parlamenti veçues).

Shumë pikëpamje juridike dhe konstitucionale njoftohen me institute tek kushtetuta nga rendi Patriarkal fisnor në Feudalizëm pa skllavopronari. Mbi 54 kryengritje të mëdha përfshi edhe të pavarësisë së Greqisë janë vadit me gjak shqiptari. Lamartini shprehet se Greqinë e kanë çliruar shqiptarët, Zhavellët dhe Boçarët kanë qenë shqiptarë shqipfolës dhe me trimëri shqiptare kanë luftuar. Dardanët ilir patën krijuar një kulturë para romake dhe ajo vazhdoi të zhvillohej në ndikim romak e bizantin.

Më 28 qershor të 1389 Milosh Kopiliqi dhëndri i Llapar Hrebljanviqit (1371-1389), me origjinë shqiptare, drejtoi betejën midis koalicionit të krishterë serbëve, shqiptarëve, boshnjakëve, bullgareve, hungarezëve kundër atij mysliman të udhëhequr nga Sulltan Murati I.

Tek Ilirët e Shqiptarët, feja, ekspansioni ekonomik apo ai territorial nuk ndikonte në luftë, të parët tanë nuk kanë luftuar, sunduar a vrarë në “emër të Zotit”. Nuk kanë vrarë armikun në ikje apo bërë shkatërrim pas betejës a luftës, por prodhojnë, ushqejnë, kontribuojnë në ekspansionin e paqes, harmonisë, lumturisë, begatisë, mirëqenies, mirësisë mes vetes dhe të tjerëve, qofshin shqiptar, apo të huaj.

Shqiptarët, më 1614, 1616, 1620 së bashku me fqinj malazez, serb, boshnjak organizuan kuvendet ndër ballkanike por nuk arritën në ndonjë luftë të suksesshme. Më 1689 në malësinë e Kelmendit kryengritja e udhehequr nga kryepeshkopi Pjetër Bogdani në bashkëpunim me Austrinë korrën sukses kundër turqve 11.

Koncepti i mikpritjes si detyrë e shenjtë dhe zgjuarsia.

Nderi, mikpritja shqiptare dhe falja fisnike janë pjesë e bazës së mendimit etnik shqiptar.

Shqiptarët janë njerëz zemërgjerë ata kanë një hapje që buron nga “Nevoja Për Të Ndarë”, e pa shpjegueshme dhe e pakonceptueshme nga të huajt sado fisnikë që të jenë, ose të mbahen, virtyti më i shenjtë i të jetuarit në këtë botë, vdesin pra shkojnë në jetën e përtejme me ndërgjegje, me mbikoshiencë e subkoshiencë duke mbrojtur një të panjohur mik në shtëpinë e tyre. E vështirë për tu konceptuar se si një familje mund ti bëjë si “nevoja parësore”, “nevojat e një të panjohuri” që kërkon “ndarjen e së mirës me ta”.

11 “Çështja e Kosovës, një problem historik dhe aktual”, Simpozium i mbajtur në Tiranë më 15- 16 Prill 1993, Botuar. Tiranë 1996.

46 GLOBAL CHALLENGE

Këta njerëz “të hapur” janë tepër të mirë për të qenë të vërtetë. Shqiptarët nuk marrin robër e skllevër ata që i mposhtin por duan vetëm të jetojnë në territorin e tyre. Pra ata njerëz që ndajnë me të tjerët të mirën nuk e vrasin armikun është virtyt shqiptar.

Shqiptarët e kanë qeverisur veten dhe në rastet kur dominoheshin nga të tjerët. Në Shqipëri ka shumë Kanune dhe shumë fise. Dallimet vareshin edhe nga relievi gjeografik. Besa në kuvend i shërbente bashkimit.

Krerët e bajraqeve dhe pleqtë nëpërmjet besës për të mirën e njerëzisë krijonin aleancën e bajraqeve të bashkuar. Kur një bajrak kërkon ndihmë në raste fatkeqësish dhe rreziqe “Bajraqet e bashkuara janë të detyruar ta ndihmojnë”. Kanuni ishte i ndarë nga kisha dhe asnjë fenuk mund të ndikonte në qeverisje. Kanuni si kod moral dhe civil përfaqëson vullnetin e një grupi njerëzish që në kuvend të burrave ndryshojnë ligjet në shërbim të administrimit të jetës së tyre, mbështetur në barazi, përgjegjësi llogaridhënie, jashtë ndikimeve fetare.

Konceptet e nderit dhe respektik janë ruajtur prej mijëra vitesh nga shqiptarët etnik. Dhe nuk duhet vlerësuar si e tejkaluar struktura qeverisëse e vendosur nga kanuni.

Miss Edith Durham (1864-1943) paraqet rastet e zemërgjerësisë mikpritjes së malësorëve të Shqipërisë së Veriut ajo shprehet: “Më gëzoi shumë kjo gjë, që edhe në qoshet më të humbura të botës ka kaq shumë dashamirësi njerëzore”. Buka e ngrënë jo vetëm prej mikut por edhe prej armikut në shtëpinë e shqiptarit ka rëndësi të madhe dhe nderim.

Në historinë tonë oda e burrave ka qenë log i kuvendit të burrave ku pajtoheshin gjaqet nga njerëz me autoritet e të mençur, mblidheshin burrat e dheut të përkushtuar ndaj idealit kombëtarë ndaj lirisë dhe pavarësisë.

Një karakteristike e qenësishme e modelimit psiko-kulturor të shqiptarëve është se ata janë të rëndomtë në situata të zakonshme dhe të mbi zakontë në situata të jashtëzakonshme (kanë shpirt konkurrues dhe humanizëm).

Shqiptarët kanë intuitë të zhvilluar, kanë zgjuarsi natyrore që i ndihmon për të kapërcyer situata të ndërlikuara në jetën e përditshme. “Zgjuarsia - ka shkruar Franc Baron Nopca - e bën shqiptarin t’ia arrijë qëllimit në një kohë të shkurtër dhe shumë herë pa mundim. Lista e gjatë e 36-43, kryeministrave, vezirëve të mëdhenj, e 100 agallarëve te jeniçerëve, e vezirëve trashëgimtarë, e burrave të shtetit dhe e sundimtarëve si Ali Pashë Tepelena dhe familja e Kedivëve të fundit, fakti i një pape (Klementi XI) dëshmojnë qartë për inteligjencën e këtij populli numerikisht të vogël, por që nuk është ndalur kurrë në rrugën e zhvillimit të tij mendor. (Republika e Venedikut vërtetoi “antique statukua” për tu hedhur ndër themelet e statuteve të reja, ku ka gjithfarë dënimesh përveç atij me vdekje, jo (si sot Evropa). Fakt tjetër ky që tregon intelektin e lartë, vullnetin e mirë, virtytin e lartë të popullsisë tonë. Këto ligje të ardhura deri më sot përmes goje kanë gjurmë autoktonie.

Virtyti është e vetmja fisnikëri, “la virty e la seul nobles”. Shqiptarët janë njerëzit më miqësorë, paqedashës, paçebërës dhe më mirënjohës në botë, prandaj ato janë sjellë si qytetarët më të mirë të Evropës. Mirënjohja është virtyt i madh, është cilësi, ndryshe nga mos-mirënjohja, që Shekspiri i madh e quante atë (mos-mirënjohjen) krye vesin e veseve. Në të gjithë epokat njerëzore, shqiptari në një mënyrë apo në një tjetër, ka qenë në portalet e zhvillimeve historiko-shpirtërore dhe ato të vlerave, që aspironte dhe i bënte produkt të njerëzimit koha dhe rendet sociale.

Raporti i shqiptarëve me Perëndimin, ai që sot zotërohet nga vendet më të qytetëruara dhe më të zhvilluara të Bashkimit Evropian, ka qenë i hershëm, thuajse biblik, dhe bashkëpunues, kanë themeluar parime fondamentale, kanë prodhuar rregulla qytetëruese dhe koncepte themeltare të së drejtës, me të cilën njerëzimi gjithë jetën e vet, ka vrapuar. Në Ballkanin Perëndimorë shqiptarët janë faktor paqeje, stabiliteti, faktor konstruktiv e demokratizues, faktor vlerash qytetërimi e respektues ndaj fqinjëve dhe minoriteteve, pa dallim race, gjuhe, moshe, feje, kulture dhe ideje.

Shqiptarët respektojnë të tjerët dhe të drejtat e minoriteteve duke i shërbyer mirëkuptimit, tolerancës, proceseve demokratike në rajonin tonë. Faktori shqiptar në rajonin tonë është në rritje dhe në konsolidim. Shqiptarët në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, Malin e Zi dhe kudo kanë luftuar për demokratizimin e rajonit.

Populli që vjen nga kohët mitike, jo vetëm të gadishullit ballkanik, por të gjithë

Shqi

ptar

ët, n

ga e

kal

uara

, në

të ta

shm

en d

he d

rejt

të a

rdhm

es m

es p

aqes

dhe

sta

bilit

etit

| D

oc. D

r. A

stri

t Mem

ia

47Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

kontinentit, vijon të jetë i nevojshëm dhe i rëndësishëm për kontinentin plak, i cili në kohët e tij më të vështira ia ka shtrirë dorën atij, i ka kërkuar prijës dhe luftëtarë, i ka kërkuar mendje dhe njerëz të zgjuar për t’i shërbyer atij, ekzistencës së tij dhe mbijetesës së qytetërimit të tij.

Dhe kjo ka arsyen e vet fondamentale sepse:- Para 100 shekujsh banorët e parë pritnin e përcillnin si miq e vëllezër kalimtarët, që do

t’iu riktheheshin këtyre trojeve, ndërsa pellazgo-iliro-dardanët pritnin vitin 2010, që të lëviznin të lirë në ish-territoret e tyre. Evropa u ri-kthye tek vetvetja. T’ Ilirët, ilirët janë sot , të lirë, si dikur moti, ashtu siç i deshi Zoti.

- Ndër Kombet hyjnore, që kanë marrë përsipër për të shpërndarë paqe e mirësi, që nga koha Evës dhe Adamit, kanë qenë “ekspansionistët” e qytetërimit, mirësisë, paqes, lirisë, stabilitetit e prosperitetit, dashurisë, jashtë çdo “ekspansioni” materialo-ekonomik është kombi shqiptar.

Shqiptarët janë elementi bazë për stabilitetin e rajonit. Elementi që përshpejton proceset integruese euroatlantike të Evropës Juglindore. Faktori shqiptar është baza kryesore që do të sigurojë stabilitet në luftën kundër fenomeneve të terrorizmit, krimi i organizuar, pastrimi i parave dhe ndaj çdo lloj trafiku në rajon. Faktori shqiptar tregon vullnet për bashkëjetesë multietnike, multifetare, pluraliste.

Ai respekton liritë dhe të drejtat e njeriut për pakicat dhe të gjithë minoriteteve. Të gjithë shqiptarët, në fund të fundit, kanë disa karakteristika. Ata duan vendin e tyre, ata duan njëri-tjetrin, ata duan dhe respektojnë popujt që jetojnë në Evropën Juglindore. Ata duan dhe respektojnë kombet e tjerë. Shqiptarët janë një popull me një traditë shumë të lashtë vertikale. Një popull me vullnet për të bashkëjetuar me popujt e tjerë. Ne nuk njohim urrejtje racore, fetare apo etnike. Shqiptarët janë një faktor themelor për stabilitetin dhe qëndrueshmërinë e rajonit. Integrimi dhe jo dizintegrimi, angazhimi dhe jo izolimi, hapja dhe jo mbyllja, bashkëjetesa dhe jo kundërshtimi, bashkëpunimi dhe jo përjashtimi, sendërtimi dhe jo egoizmi, modernizimi dhe jo primitivizmi, kooperimi, partneriteti reciprok, civilizimi perëndimor, politika reale dhe jo intriga, miqësia dhe jo armiqëria, afrimi dhe jo largimi, qytetaria mbi reminishencat e paragjykimeve të së kaluarës, do të kapërcejë barrierat historike të psikologjisë dhe mentaliteteve ballkanase.

Vizat, liria e iliro -shqiptarëve, ashtu siç ndodhi Big Bengu, i mbi 14 miliard vjet, i krijimit të jetës, ky është Big Bengu i shqiptarëve në Ballkanin Perëndimor. Gadishullit të vjetër i kthehet normaliteti. Qysh prej miliona vjetësh, që shkëlqen dielli mbi tokë e qindra shekujsh që lindi jeta mbi tokë, në Ballkanin ilirik, në pjesën kryesore pellazge, zanat e shtojzovallet, ADN-ja dhe psikika ilire, u trashëgua në këngë, rrëfime, doke e zakone të kombit të hyjnishëm, që si i dërguari i zotit shpërndau “ekspansionin” e paqes, lirisë, të virtytit dhe fisnikërisë, të cilën sot e bëjnë prezent popujt e qytetëruar të Perëndimit dhe më gjerë.

Nga kjo ngjarje dhe kjo arritje, shteti shqiptar, dhe shqiptarët kudo ato ndodhen, ndjehen të vlerësuar, të respektuar dhe pjesë e qytetërimit të sotëm “agresiv” perëndimor, por i tillë ndjehet vetë perëndimi. Shqiptarët që nga qytetërimi i tyre i hershëm, ju kanë dhënë atyre ç’kanë pasur dhe ç’kanë kërkuar. Ky akt është një akt ndershmërie dhe krenarie,të cilin e meritojmë të gjithë. Shqiptarët në 1908 i prin Udhës së Dijes përmes Udhës së Shkronjave, në Kongresin e Manastirit, aty mendjet më të ndritura të kombit iluministët dhe Rilindasit tanë, vendosën alfabetin e lashtë të komunikimit të shqiptarëve, (Buzukut, Budit, Bardhit e Bogdanit). Pas shembjes së Murit të Berlinit, demokracia solli Udhën e Kombit, afroi Tiranën me Prishtinën. Sot, liria, Udha e Dijes e elitës dhe super elitës, së qytetërimit kombëtar qarkon ndër shqiptar, duke pritur dhe pjesën e margjinalizuar të Evropës, dardanët, të integrohen në Evropën e qytetëruar. Shqiptarët janë kontributorë të historisë së vjetër dhe të re të kontinentit tonë, (që nga pellazgët, iliro-dardanët-arbëreshët-shqiptarët e sotëm). Integrimi etno kulturor, artistic, arsimor, ekonomik, sportive, ideor, demokratik, shpirtëror, psikologjik, gjuhësor, politik, bashkëjetesa e tre besimeve, unikale dhe model tek shqiptarët, toleranca dhe durimi, do të rrëzojnë perden e hekurt të regjimeve diktatoriale, trarët e ndarjes, barrierat historike të çfarëdo lloji qofshin ato në Ballkanin Perëndimorë.

Si përfundim, çështja shqiptare dhe integrimi i shqiptarëve është një proces i afërt, por i pakthyeshëm, që do të realizohet me paqe dhe në paqe, kurrë me luftë. O zot, shpëtona nga ata që qeshin dhe argëtohen me Luftën dhe qajnë nga Paqja!

48 GLOBAL CHALLENGE

BIBLIOGRAFIA

1. Faik Konica , “Vepra” , Tiranë, Naim Frashëri, 1993.2. Kanuni i Lekë Dukagjinit, Shkodër 1933.3. Rexhep Ismajli, “Shqipëtarët dhe Evropa Juglindore”, Prishtinë. 4. Aleksandër Stipeviç, “Problemi i vazhdimësisë iliro-shqiptare dhe aktualiteti i saj politik sot”.

Zagreb.5. Domenico Mustilli, “Të dhënat Arkeologjike për prehistorinë e Shqipërisë”.6. Dr. Seit Lipa, “Rezoluta e Bujanit dhe atakimi i saj ideologjik e shtetëror serb”, Prishtinë. 7. Edvin Jacques, “Historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme”, 1996 8. Eqrem ÇABEJ, “Disa probleme themelore të historisë së vjetër në gjuhën Shqipe”.9. Idriz Ajeti, “Autoktonia e Shqiptarëve të Kosovës në dritë të dhënave gjuhësore-shqiptarët dhe

gjuha e tyre”.10. Injac Zamputi, “Rëndësia ndërkombëtare e kuvendeve shqiptare në kalimin prej shekullit të XVI-të

në të XVII-tin”.11. Jup Kastrati, “Mbi disa tipare të së folmes së Thethit”.12. Justin Rrota, “Mbi refleksin e vlerës fonike të disa tingujve të latinishtes në shqip”.13. “Konferenca e parë e studimeve albanologjike”, Tiranë, 15-21 Nëntor 1962, Botuar në Tiranë, 1965. 14. Kristo Frashëri, “Identiteti Kombëtar Shqiptar dhe Çështje të Tjera”, (Ndërhyrje në debatin Ismail

Kadare -Rexhep Qose).15. “Çështja e Kosovës, një problem historik dhe aktual”, Simpozium i mbajtur në Tiranë më 15- 16 Prill

1993, Botuar. Tiranë 1996.16. Mark Krasniqi, “Roli i Kishës Ortodokse Serbe në politikën antishqiptare në Kosovë”. 17. Nikolla Jorga, “Histori e shkurtër e Shqipërisë dhe e popullit shqiptarë”, (1919).18. Oliver Jens Schmitt, “Skanderbeg. Der neue Alexander auf dem Balkan”, Verlag Friedrich Pustet,

September 2009.19. Arben Puto, “Konferenca e Londrës në dy edicione”, Tiranë.20. Prof. Dr. Gazmend Shpuza, “Shqipëria Veriore, Verilindore dhe Lindore – Vatra të rëndësishme të

Lëvizjes Kombëtare Shqiptare”.21. Ramiz Abdyl, “Shpronësimi i popullësisë agrare shqiptare dhe përpjekjet për kolonizimin e

trevave shqiptare (1918 – 1941)”, Shkup.22. Serge Metais: “Histori e shqiptarëve - Nga ilirët deri te Pavarësia e Kosovës”.23. Oliver Jens Schmitt: “Arbëria Venedike”. 24. Skënder Anamali , Frano Prendi, “Vazhdimësia e kulturës Ilire në kulturën e hershme mesjetare

shqiptare”.25. Stuart E. Mann, “Shqipja si gjuhë Indoevropiane”.26. Vittore Pisani, “Origjina e gjuhës shqipe, çështje parimesh dhe metode”.27. Zhan Klod Faverial, “Historia (më e vjetër) e Shqipërisë”, (shkruar më 1884-1889).28. Zhan Klod Faverial, “Historia e (më e vjetër) Shqipërisë”, Plejad, 2004. Përkthyes. Gent Ulqini. 29. Zija Zholi, Alfred Uçi, “Zhvillimi i mendimit filozofik-shoqëror e politik në periudhën e rilindjes

kombëtare”.30. William Martin-Leake, “Kërkime për shqiptarët dhe gjuhën shqipe”.

Shqi

ptar

ët, n

ga e

kal

uara

, në

të ta

shm

en d

he d

rejt

të a

rdhm

es m

es p

aqes

dhe

sta

bilit

etit

| D

oc. D

r. A

stri

t Mem

ia

49Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Në kohën kur diplomacitë e Fuqive të Mëdha po ballafaqoheshin me vështirësitë dhe mosmarrëveshjet e mëdha për përfundimin e traktateve të paqes me fuqitë e mundura të luftës së Parë Botërore 1918, një konflikt i mprehtë ishte “çështja e Adriatikut“, por që duke e parë nga pikëpamja e interesave të shtetformimit shqiptar vështirësonte edhe më tepër zgjidhjet e saj. Kjo çështje kishte të bënte me ndarjen e influencave territoriale që kishte Austro-Hungaria, në lindje të Adriatikut. Kjo situatë reflektonte tre probleme:

Së pari, çfarë do të bëhej me Shqipërinë natyrale dhe ato të vendosura nga Konferenca e Ambasadorëve në Londër 1913.

Së dyti, përballoheshin, përkatësisht Italia dhe Jugosllavia.Së treti, Shqipëria e ndërkombëtarizuar përmes Amerikës, e cila kishte reflektuar një

ideologji të re në marrëdhëniet globale.Duke e parë formimin e shtetit shqiptar, në fokusin e këtyre marrëdhënieve mendoj

se, në Konferencën e Paqes në Paris 1919, Italia ishte orientuar drejt marrjes së territoreve të premtuara në Traktatin e Fshehtë të Londrës 26 prill 1915. Ndërsa, kërkonte edhe portin e Fjumes1, gjë që binte ndesh me interesat e Jugosllavisë dhe sovranitetin e shtetit shqiptar. Kurse nëpërmjet memorandumit të 9 dhjetorit 1919, shprehte se ajo do të merrte nga Lidhja e Kombeve mandatin për të administruar Shtetin e pavarur shqiptar.

1 Gazeta, Albania, WURCERSTER, 1920, prill, f. 2.

Dr. Lavdosh Ahmetaj

Shqipëria politike në diversitetin e politikës globale 1918 -1920

50 GLOBAL CHALLENGE

Njëkohësisht këtij materiali i ishte bashkangjitur, një projekt rreth formës së qeverisjes shqiptare, që sipas delegacionit italian në Paris , ajo do të merrte mandatin e kësaj qeverisjeje. Ndërsa kufijtë në veri dhe në lindje do të ishin ata që ishin përcaktuar në Konferencën e Londrës 1913. Kufiri jugor shqiptar do të ishte objekt i një shqyrtimi mbi bazën e rezultateve të një komisioni, i cili ishte ngarkuar për çështjet territoriale midis Greqisë dhe Shqipërisë.

Politikisht Italia marrte parasysh dëshirën e Aleatëve, për të plotësuar interesat e Greqisë. Ajo ishte e mendimit, se një rregullim i përgjithshëm mund të arrihej përmes faktorëve ndërkombëtar, që ishin shumë të njohur në politikën e kohës, siç ishin deklaratat e Venizellosit dhe dokumentat e paraqitur prej tij, në Komisionin e vendosjes së kufijve, i cili merrej me këtë çështje. Përsa i përket kufirit prej Vjosës deri në liqenin e Maliqit dukej e preferueshme për tu marrë si bazë, për negociatat vija e përshkruar nga Venizellos, në hartën që ai paraqiti në Komisionin, prej Vjosës në afërsi të Përmetit deri në liqenin e Maliqit. Ndërsa, për qytetin e Vlorës, memorandumi e përcaktonte qartas, ajo do të jepej nën sovranitetin e plotë të Italisë së bashku me distriktin në funksion të mbrojtjes dhe zhvillimit ekonomik . Pra po të studiohet me kujdes kërkesa e Italisë, ajo është në përputhje me treguesit që përmbante neni 6 i Traktatit të Fshehtë të Londrës 1915. Kjo ngjalli një konflikt, i cili arriti në një pikë kritike, që detyroi ndërhyrjen e Presidenti Ëillson, që në fillim të janarit 1918, duke ju referuar parimit të kombësisë si bazë e rregullimit të paqes pas Luftës së Parë Botërore. Për të qenë edhe më të qartë po i referohemi disa nga katërmbëdhjetë pikave, të deklaruara në Kongresin amerikan, në 11 janar 1918.

Së pari, çdo palë e rregullimit përfundimtar duhet të mbështetet mbi atë çka përbën drejtësinë e vërtetë për çdo rast të veçantë dhe ndreqjet sipas gjasës, të jenë shumë të sakta në mënyrë që të fitohet një paqe definitive.

Së dyti, popujt dhe provincat nuk duhet të këmbehen më ndërmjet qeverive sikur të ishin kope ose figura shahu.

Së treti, kufijtë e Italisë duhej të caktoheshin sipas linjave të qarta të Kombësisë”2.Së katërti, çdo popull sado i dobët duhet të kishte shtetin e tij.Pas një viti, në Konferencën e Paqes, ai ripohonte qëndrimin amerikan kundër synimeve

territoriale të Italisë. Memorandumi i 14 prillit 1919 drejtuar delegacionit italian, kishte të bënte edhe me çështjen e Adriatikut. Ky memorandum përbënte njëkohësisht edhe një platformë që përmban principet e politikës së jashtme të SHBA-së në këtë fazë. Ky dokument përbënte një fakt të ri për politikën e SHBA-së, e cila ishte duke thyer doktrinën e vjetër të diplomacisë së Fuqive të Mëdha Evropiane.

Së pesti, Willsoni ishte kundër marrëveshjeve të fshehta. Për më tepër Traktati i Fshehtë i Londrës i mbajtur më 26 prill 1815, nuk mund të vihej në zbatim në kushtet e krijuara në lindje, pasi Perandoria Austro-Hungareze nuk ekzistonte më. Vija e hequr nga Pakti i Londrës, sipas Willsonit, ishte hequr për qëllime të caktuara, për të krijuar një siguri të plotë, për Italinë kundër çdo veprimi armiqësor ose agresioni ndaj Austro-Hungarisë. Por, duke u vendosur drejt në kohë, ishte akoma shpejt që mentaliteti tradicional i diplomacisë evropiane të kapërcehej plotësisht.

Po duhet pranuar se, Willsoni nuk mund t’i shpëtonte plotësisht logjikës së Fuqive të Mëdha. Për këtë ai do të ishte dakord, që Italia të merrte gjithë sa ishte akorduar nga Pakti i Londrës, gjatë gjithë kufirit të saj verior dhe ku territori i saj takon me territorin Austriak. Megjithatë, atmosfera në Konferencën e Paqes ishte tensionuar midis SHBA dhe Italisë për shkak të mosmarrëveshjes lidhur me çështjen e Adriatikut. Në këtë angazhim të SHBA për zgjidhjen e problemeve që kishin dalë në Konferencë, duke u munduar të hidhte poshtë Traktatin e Londrës 1913, ajo i bëri një thirrje Italisë që “ajo (Italia) të vendoste të rrethohej tani e tutje nga vende miq, t’u tregonte popujve të çliruar sërish ndjenjat më fisnike të shpirtmadhësisë, bujarisë, miqësisë dhe preferencën për drejtësi në vend të interesit të ngushtë 3. Amerika vazhdonte të kundërshtonte në përputhje me parimet e përgjithshme të rregullimit të problemit të pranuar nga fuqitë e mëdha, Ajo ishte kundër, “që nën sundimin italian të viheshin shumica e popullsisë sllave në Adriatikun lindor”. Në memorandumin e 28 qershorit 1919, vihej theksi në faktin se aktet ndërkombëtare,

2 Gazeta, Albania, WURCERSTER, 1920, prill, f. 2.3 Muim Cami “Lufta e Popullit Shqiptar 1918-1920”, Tiranë, f. 219-220.

Shqi

përia

pol

itike

në

dive

rsite

tin e

pol

itikë

s gl

obal

e 19

18 -

1920

| D

r. L

avdo

sh A

hmet

aj

51Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

ndër to edhe Traktati i Londrës, ishin hartuar në kohë të ndryshme dhe nën shtytjen e faktorëve krejt të ndryshëm, “prandaj janë pjesërisht të vjetëruar ose po bëhen të tillë... , prandaj edhe nuk mund të zbatohen në tërësinë e tyre 4. Në këtë memorandum, shpjegohet se situata në kushtet e reja duhet të trajtohet sërish me pjesëmarrjen e fuqive që do të trajtonin çështjen e Adriatikut ku duhej të përfshihej edhe Amerika, si një faktor kryesor në situatat e reja. Kjo do të bëhej për të arrirë në një zgjidhje që të plotësoheshin edhe interesat materiale të Italisë, por pa harruar edhe të drejtat e fqinjëve të saj . Në këtë memorandum mungonte në përgjithësi fryma e lëshimit dhe u vihej kufiri synimeve italiane. Memorandumi mbyllej me idenë se, “në qofte se Italia synon të realizoj me anë të forcës atë që ajo e quan si një të drejtë të saj, rezultati i pashmangshëm do të jetë një izolim i plotë 5. Ja si e pasqyron “Albania” politikën e fuqive të mëdha për çështjen e Adriatikut nga shkaku i qëndrimit që mori Amerika: “Italia u mundua ta bëjë Adriatikun një liqen italian. Aleatet e saj nuk e lejojnë të plotësojë ambiciet e saj në Adriatik 6. Por politika italiane e dalluar për intrigat e saj punonte për të realizuar me patjetër interesat në Adriatik. Dy liderët e politikës Italiane dhe Jugosllave, përkatësisht Niti dhe Pashiç, kishin arritur në një marrëveshje për çështjen e Adriatikut. Sipas një telegrami që i vinte “Albanias”, “Fjume do të vihej nën sovranitetin e Italisë, Shkodra do ti jepej Jugosllavisë, Abacia do ti mbetej Italisë dhe jugosllavëve do tu jepej shpagim në buzën e Dalmacisë 7.

Çështja e Adriatikut ishte rezultat i kontradiktave midis Italisë e shtetit serbo-kroato-slloven për ndarjen e tokave të ish perandorisë Austro-Hungareze gjatë bregut lindor të detit Adriatik. Politika e Romës kërkonte të aneksonte si viset bregdetare të Adriatikut Lindor, siç parashikohej në Traktatin e Fshehtë të Londrës, e që banoheshin pjesërisht ose tërësisht nga sllavë, ashtu edhe qytetin e Fjumes që banohej nga pjesa me e madhe nga popullsi italiane por që sipas traktatit duhej të mbetej e Jugosllavisë 8. Sipas traktatit Italia do të fitonte Trentinon, Tirolin, cizalpin me kufijtë e saj gjeografik e natyror (Breneri), po ashtu Triesten, rrethet Gorizia e Gradiska, gjithë Istrinë deri në Kuarnero (Quarnero) me Volosken dhe ishujt e Istrias.

Sa për qytetin e Vlorës, ai do të jepej në sovranitetin e Italisë bashkë me hinterlandin e nevojshëm për mbrojtjen dhe zhvillimin e tij ekonomik, në përputhje me treguesit që përmbanin nenet 6 të Traktatit të Londrës 1915. Ndërsa Pashiçi duke vëzhguar me kujdes ndikimin politik të Italisë në Konferencën e Parisit i drejtonte një notë z. Klemenso në 8 janar 1920, duke tërhequr vëmendjen lidhur me idenë bazë të projektit, që sipas tij synonte sigurimin strategjik të kufirit dhe të bregut lindor Italian. Kjo ide, mendonte ai, ishte unilaterale duke qenë se ajo nuk mbante parasysh sigurimin strategjik të Shtetit të Jugosllavisë . Por ky traktat nuk mbante parasysh as faktin se Italia ishte një fuqi e madhe që zotëronte një armatë e flotë të konsiderueshme, ndërsa shteti ynë, në vlugun e formësimit të tij, ishte pakrahasimisht më i dobët se Italia dhe kishte katër fish më pak banorë se ajo 9. Për pasoj, rreziqet për kufirin e Jugosllavisë, që mund ti vinin nga Italia ishin shumë të mëdha në krahasim me atë që mund ti vinin Italisë nga ana e shtetit tone. Mbi bazën e këtij arsyetimi Pashiçi mendonte se paqja nuk mund të vendosej mbi bazën e shqyrtuar deri tani, përkundrazi ajo do të kthehej në një burim konfliktesh e fërkimesh të përhershme. Një zgjidhje e tillë do të krijonte për ne një gjendje varësie, ajo nuk do të ishte e qëndrueshme dhe do bëhej e padurueshme 10. Për rrjedhojë delegacioni serbo-kroato-slloven mendonte, se Armatës italiane i krijoheshin mundësi, duke zbritur nga Alpet Juliane në luginën e Savës dhe Dravës e duke kaluar nëpër Lubjanë e në Zagreb, do të pushtonte zemrën e vendit tonë. Ky veprim do të lehtësohej dhe inkurajohej me demilitarizimin e rajonit të Aslingut. Në rast lufte, të gjithë ishujt e Shqipërisë do të ishin të pambrojtur dhe do të pushtoheshin menjëherë prej armikut. Ky pushtim

4 Gazeta Albaia, Wourcerster, Memorandum, 28 qershor 1919, f. 4. 5 Gazeta Albaia, Wourcerster, Memorandum, 28 qershor 1919, f.4.6 Gazeta” Albania” Wourcerser, 11 prill 1919, nr. 100, f. 2. 7 Çështja e Adriatikut “Përmbledhje Dokumentash Zyrtare. Paris 1920, Impremerie Typographique 3, rue

de Pondichehery, 3(XV) ITALISHT8 Po aty.9 Çështja e Adriatikut “Përmbledhje dokumentash zyrtare. Memorandumi i Pashiçit drejtur Klememsos,

“vëzhgimet tona lidhur me këtë projekt”, Paris 1922, f. 26. Impremerie Typographique, 3 reu de Pondicheherry, 3 (XV).

10 Po aty f. 26.

52 GLOBAL CHALLENGE

do të ishte aq më i lehtë e më i shpejtë për Italinë, meqë Italia kishte në dorë ishujt Lusin, Lisa e Pelasgos që gjenden në afërsi të ishujve tanë. Forcat italiane do të mund të transportoheshin me lehtësi nga ishujt tanë në bregun tonë �. Franca dhe Anglia, të prirura të mbështesnin shtetin e Jugosllavisë dhe pastaj ta përdornin atë si kundërpeshë ndaj Italisë, nuk u dhanë përkrahje të plotë pretendimeve italiane në Adriatikun Lindor. Sikurse shkruante anëtari i delegacionit anglez në Konferencën e Krou Forin Ofisit, Jugosllavia do ta përdorte Shqipërinë si një levë, në mënyrë krejt të ligjshme “për të shkëputur koncesione nga Italia” 11.

Kurse në pjesën jugore kufiri i tyre mendohej të ishte përsëri i kërcënuar, për faktin se nëpërmjet Shqipërisë kufiri i tyre do të dominohej nga pozicionet shqiptare që ndodheshin në duart e armatës italiane, e cila kishte një bazë të fuqishme në Vlorë dhe njëkohësisht ishte duke ndërtuar të tjera. Parë në këtë plan, duke filluar nga kufiri austriak dhe duke ndjekur detin Adriatik deri në pikën e skajshme të kufirit të tyre me Shqipërinë, vendi ynë theksonte Pashiçi, do ti ekspozohej plotësisht pushtimit nga ana e ushtrisë italiane. Një situate e ngjashme, që krijon një epërsi të tillë ushtarake nga njëra anë dhe një inferioritet kaq të madh në anën tjetër, nuk do të mundte të siguronte paqen, përkundrazi do të ishte një inkurajim për ndërmarrjen e veprimtarive luftarake. Politikisht Pashiçi kishte arritur në këtë përfundim duke u nisur edhe nga një përvojë e hidhur lidhur me Fjumen, ku ishin instaluar trupa rebel, të cilët e kishin mbajtur në izolim prej katër muajsh në kundërshtim me Konferencën e Paqes së Parisit.

Fjume sipas Pashiçit ishte dalja e vetme në det për shtetin e tyre dhe do të shkëputej prej shtetit të tyre dhe nuk do të kishte mjetet e nevojshme të komunikimit . Por edhe vet shteti kontinental nuk do të kishte burime të mjaftueshme ekonomike. Ndërsa nga pikëpamja politike Fjume do të kthehej në një terren lufte, një vatër agjitacioni që do të helmonte marrëdhëniet e Jugosllavisë me Italinë dhe këto do të ndikonin negativisht në kushtet e brendshme të shtetit jugosllav. Ndërsa qyteti i Zarës, me një popullsi prej 12.000 banoresh, do të ishte një shtet mikroskopik, i cili nuk do të kishte burime të përshtatshme ekonomike , nga pikëpamja ekonomike ai varej nga departamenti i tij dhe nga pjesa tjetër e Dalmacisë. Zara ka qenë një kryeqytet administrativ i Dalmacisë dhe ka ekzistuar vetëm si i tillë. Ndërsa SHBA edhe pse kishte pranuar të drejtën e Italisë për kontrollin e Adriatikut, duke i njohur asaj zotërimin e disa pikave strategjike në këtë det, kundërshtoi “aneksimin e territoreve të banuara prej sllavesh” 12. Ky qëndrim ishte pritur me kënaqësi nga Beogradi. Trumbici i raportonte qeverisë së tij se “momenti është i volitshëm dhe se u gëzuam shumë nga qëndrimi i Willsonit ”. Politika jugosllave u mundua të përfitonte një mbështetje më të gjerë nga Amerika. Ky ishte edhe qëllimi i takimit të Pashiçit me Willsonin në 17 prill 1919. Jugosllavët e shprehën hapur politikën e tyre nëpërmjet sloganit “Ballkani për ballkanasit” dhe e shihnin me sy jo të mirë memorandumin e 14 prillit, i cili parashikonte që Vlora t’i jepej Italisë. Kjo, sipas Pashicit, ishte një burim mosmarrëveshjesh në Ballkanin e trazuar.

Parë në këtë këndvështrim, politika jugosllave u mundua të fitonte mbështetjen e Willsonit lidhur me bashkimin doganor, politik dhe ushtarak të Jugosllavisë me Shqipërinë. Duke parë pozitat e Italisë dhe të Jugosllavisë, mund të thuhet se Italia ishte njohur si një faktor politik me influencë në Ballkan dhe me interesa më të gjera ndërsa shteti Jugosllav nuk mund të kishte të njëjtin rol si Italia. Por, në rivalitetin Italo –Jugosllav, Fuqitë e Mëdha u munduan të aplikonin politikën e tyre të vjetër të ekuilibrit të forcave.

Ja si e trajton këtë problem Henri Kissinger: ”Udhëheqësit evropian nuk kishin kategori mendimi për të kapur pikëpamje të tilla. As

institucionet e tyre të brendshme dhe as rendi i tyre ndërkombëtar nuk bazoheshin në teori politike që nisnin nga mirësia thelbësore e njeriut. Ato më tepër ishin krijuar për të vënë egoizmin e shprehur të njeriut në shërbim të një të mire më të lartë. Diplomacia evropiane nuk predikonte natyrën paqësore të shteteve, por prirjen e tyre për luftë, e cila ose duhej të dekurajohej ose të ekuilibrohej ” 13.

Jugosllavia, për të nxjerrë përfitime nga një copëtim i mundshëm i Shqipërisë, në periudhën maj-qershor u njohu Fuqive të Mëdha se kërkonte që kufiri i ri Shqiptaro -Jugosllav të

11 Akademia e shkencave, Historia e Shqipërisë, III, Tiranë 1986, f. 199.12 Paskal Milo “Shqipëria dhe Jugosllavia”, Tiranë 1992, f.76.13 Arkiva e Bibliotekës Kombëtare, Albania , Worcerster, 3 prill 1920, f. 3.

Shqi

përia

pol

itike

në

dive

rsite

tin e

pol

itikë

s gl

obal

e 19

18 -

1920

| D

r. L

avdo

sh A

hmet

aj

53Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

kalonte në Drinin e Zi deri në bashkimin e tij me Drinin e Bardhë dhe që andej, të ndiqte rrjedhën e tij deri në detin Adriatik. Ndërsa dy kërkesat e tjera, ato të 27 majit dhe 10 qershorit, përsëritnin alternativën se, “në rast se Italia do të ishte e pranishme në Shqipëri, Jugosllavia do ushtronte të drejtën e saj për të aneksuar territoret shqiptare në anën e djathtë të Drinit”14. Çështja e Adriatikut doli më në pah si çështje e rëndësishme menjëherë pas trajtimit të çështjes së Gjermanisë. Fuqitë e Mëdha tashmë u treguan më aktive në gjetjen e një zgjidhje në rivalitetin Italo -Jugosllav. Qeveria e Nitit që erdhi në fuqi në qershor 1919 u përpoq të realizonte interesat e politikës italiane nëpërmjet kompromisit. Ky ishte një qëndrim më i moderuar dhe më i favorshëm për të përfituar në çështjen e Adriatikut. Qeveria italiane po mundohej me të gjitha mjetet diplomatike për të realizuar ëndrrën e “Adriatikut si liqen të saj” 15. Niti, nga ana e tij, komunikoi disa propozime që synonin të ndryshonin memorandumin e përbashkët që iu komunikua zotit Scialona nga përfaqësuesit e SHBA, Francës dhe Britanisë më 9 dhjetor 1919. Clemenso dhe George nxitën menjëherë mbajtjen e negociatave midis qeverisë italiane dhe përfaqësuesve jugosllav dhe arritën kështu në një projekt rregullim, të cilin e quajtën si sistemin më të mirë të pajtimit praktikisht të mundshëm midis pikëpamjeve italiane dhe jugosllave.

Detajet e këtij rregullimi janë si vijon: Qeveritë franceze dhe britanike ishin të prirura të mendonin se në praktikë të gjitha

pikat e rëndësishme të memorandumit të dhjetorit 1919 mbeteshin të paprekura por, ndër kohë, kishin marrë dhe aprovimin e kryeministrit italian. Vetëm dy pika të memorandumit kishin pësuar ndryshime dhe të dyja ishin në favor të Jugosllavisë.

Së pari, Shteti i lirë i Fjumes që kishte shkëputur 200 mijë jugosllavë nga atdheu i tyre nuk është me, tre të katërtat e kësaj popullsie i bashkëngjiten tani e përgjithmonë Jugosllavisë. Në këmbim t’i lëshoheshin territore në të cilët jetonin rreth 50 mijë sllav, veç atyre që prekeshin nga propozimi i Willsonit. Fjume bëhej një shtet i pavarur nën garancinë e Lidhjes së Kombeve dhe autoriteti i kësaj të fundit do të ishte absolut në portin e Fjumes dhe i drejtpërdrejte për të gjithë të interesuarit 16. Kryeministri francez dhe ai anglez mendonin se duhej të “merreshin menjëherë masa të tilla”17, që të mundësonin kapërcimin e situatës që ishte midis dy aleatëve të saj nëpërmjet konsultimeve të thella e të pandërprera, duke përfituar nga rasti që të gjithë ishin të grumbulluar në Paris. Kryeministrat e Francës dhe Anglisë, në përgjigje të kërkesës së 10 shkurtit te Presidentit Willson, kërkuan që ti jepet Italisë një rrip i ngushtë territori që shtrihet gjate bregdetit në Fjume.

Së dyti, për sa i përket Shqipërisë, ishte bërë një përpjekje për të plotësuar nevojat thelbësore të të gjitha palëve të interesuara. Detajet e administrimit të Shqipërisë nga Jugosllavia e Greqia nuk ishin përpunuar ende por, gjatë punës, nuk do te liheshin mënjanë ndjenjat dhe interesat e popullit shqiptar, “do të bëhen të gjitha perpjekjet në mënyrë që të merren parasysh plotësisht gjatë përgatitjes së rregullimit përfundimtar”18.

Memorandumi i 9 dhjetorit hidhte poshtë kombinacionin që lidhte Fiumen me Italinë nëpërmjet një rripi të ngushtë bregdetar dhe e quante si të pazbatueshëm, sepse mund shkaktonte komplikacione të jashtëzakonshme në lidhje me funksionimin e doganave, shërbimin e rojeve bregdetare dhe çështje të tjera.

Ky memorandum hidhte poshtë kërkesën e Italisë për aneksimin e Triestes në tërësinë e saj , duke u nisur nga fakti se një aneksim i kësaj natyre nuk mund të përligjej nga asnjë argument strategjik ose ekonomik. Por në favor të këtij propozimi ishte vetëm dëshira e Italisë për të marr territore të tjera të banuara nga popullsi që dihej që ishin jugosllave. Qeveritë franceze dhe angleze patën shprehur aprovimin e tyre për mënyrën se si i pati pritur diplomacia amerikane, të gjitha kërkesat e papritura herë pas here nga Italia për të përfshirë territore me popullsi italiane. Opinioni i tyre i përbashkët ka qenë: “se nuk është as e drejtë, as zgjidhje, që të aneksohen si plaçkë lufte territore të banuara nga një race e huaj“19. Megjithatë, aneksimi i Istrias ishte parashikuar në 14 janar, ndërsa

14 A. Puto, “Çështja Shqiptare në Aktet Ndërkombëtare“ , V-III. 200, f. 239.15 Po aty.16 Arben. Puto, Çështja Shqiptare në Aktet Ndërkombëtare, V-III. 2001 , f. 239.17 Arben Puto, Çështja Shqiptare në Aktet Ndërkombëtare, III, Tiranë 2001, f 244.18 Muim Cami, Lufta e Popullit Shqiptar Për Çlirim Kombëtar, II, Tiranë 1976, f. 141.19 Muim Cami, Lufta e Popullit Shqiptar Për Çlirim Kombëtar, II, Tiranë 1976, f. 143.

54 GLOBAL CHALLENGE

ai i 9 dhjetorit kishte patur kujdesin të përjashtonte çdo formë sovraniteti të Italisë mbi Fjumen. Sipas mendimit të politikës Amerikane, memorandumi i 14 janarit i kishte hapur rrugë kontrollit të Italisë mbi marrëdhëniet e jashtme të Fjumes.

Kjo përbënte një mënyrë për të vendosur sovranitetin e Italisë mbi portin e një vendi fqinj dhe, për pasojë, lehtësonte ndërhyrjen italiane në këtë territor të lakmuar. Një zgjidhje e tillë, bashkë me shtrirjen e Italisë në Fjume, bënte të mundur përgatitjen në një të ardhme të aneksimit nga ana e Italisë.

Memorandumi i 9 dhjetorit siguronte mbrojtjen e nevojshme të vijës hekurudhore e cila, ne veri, lidhte Fiumen me brendësinë e vendit. Ai i 14 janarit i jepte Italisë pozicione strategjike që e “komandonte nga fare afër vijën hekurudhore në një numër të caktuar pikash kritike”. Këto dispozita të negociuara nga Fuqitë e Mëdha pa dijeninë e Amerikës e ndryshonin të gjithë rregullimin e çështjes së Adriatikut. Për rrjedhojë ato bënin të mundur që komplikacioni ndërballkanik të mos zgjidhej në favor të vendeve ballkanike në përgjithësi dhe të Shqipërisë në veçanti. Ndërsa delegacioni italian mendonte se Italia ishte më e përshtatshmja midis Fuqive të Mëdha Aleate, për të marrë mandatin mbi këtë shtet të ri, që ishte duke formuar konturet e veta me aq shumë vështirësi, të vëna në pikëpyetje nga politikat ekuilibruese. Politika italiane mendonte se një Shqipëri e pavarur “nuk do të ishte në gjendje tu qëndronte vetë synimeve dhe interesave të fuqive ballkanase, as të marrë masa për zhvillimin e vet pa iu siguruar mjetet e përshtatshme” 20.

Kjo donte të thoshte se iniciativa administrative për të kujdesurit e Shqipërisë i përkiste vetëm Italisë, sepse për atë sipas Titonit kishte arsye themelore për ekzistencën e shtetit të ri Shqiptar si dhe e bënte të ishte një interes i përbashkët italian dhe njëherësh shqiptar. Në këtë memorandum theksohej se politika italiane nuk kishte qëllime të tjera veçse të garantonte ndihmën dhe përparimin nëpërmjet mbështetjes së të drejtave të shqiptarëve. Kjo përbënte një vepër të nisur që nga lufta e Parë Botërore, nëpërmjet zhvillimit të qytetërimit dhe të ekonomisë nëpër krahinat e Shqipërisë që do të ecnin me më gjallëri përpara, dhe kjo do të ndodhte vetëm në kohën që Italia do të ngarkohej për të vazhduar punën, që Italia kishte filluar. Pra po të nisemi nga ato investime të bëra nga Italia në pjesën lindore të Adriatikut duket qartas se ato i kanë rezistuar kohës në mënyrën më dinjitoze, por në kohën që politika italiane trajtonte “Çështjen Vlora” ajo tërhiqte vëmendjen, në mënyrë kategorike duke menduar se: kjo çështje duhej të mbetej jashtë çdo kundërshtimi” 21. Pra në të gjitha dokumentet e vëzhguara lidhur me këtë çështje, mendoj se Italia ishte e pa tolerueshme, sa i përket pjesës lindore të Adriatikut, duke u nisur edhe nga fakti se e shihte si një pikë strategjike drejt lindjes. Atëherë përfaqësia shqiptare në Paris, në 24 korrik 1919 tërheq vëmendjen e Kryetarit të Konferencës së Paqes, se kishte marre vesh nëpërmjet shtypit se Këshilli i Lartë i Konferencës ishte duke marrë në shqyrtim çështjen e Adriatikut. Çështje e cila ishte e lidhur me të drejtat e shqiptarëve në brigjet lindore të Adriatikut “të drejta të cilat i përkasin në një mënyrë të pakundërshtueshme shtetit shqiptar”,22. Për këtë delegacioni shqiptar, duke u nisur nga e drejta ndërkombëtare e lundrimit, mendonte se ishte një e drejtë ekskluzive e shtetit shqiptar për të mbrojtur brigjet shqiptare dhe lundrimin në lumin e Bunës dhe mbi liqenin e Shkodrës dhe të Ohrit.

20 P. Alatri, Niti, “D, Annunzio e la questione adriatika 1919 -1920” Milano, Feltrinelli, 1959, f . 503 Memorandumi mbi Çështjen e Adriatikut, paraqitur nga Titoni, Balfurit, Llojd Xhorxhit (Italiasht).

21 Po aty, f. 505.22 Arkivi i Institutit të Historisë “Shqipëria përpara Konferencës së Paqes” BLE I DYTË, Dokument zyrtar i

paraqitur nga ana e Përfaqësisë shqiptare 24 korik 1919 deri në shkurt 1920, botuar nga Qeveria e Durrësit, Shkodër, shtypshkronja Franceskane 1921, f. 8.

Shqi

përia

pol

itike

në

dive

rsite

tin e

pol

itikë

s gl

obal

e 19

18 -

1920

| D

r. L

avdo

sh A

hmet

aj

55Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

BIBLIOGRAFIA

1. Gazeta, Albania, WURCERSTER, Prill 1920.

2. Gazeta, Albania, WURCERSTER, 1920, prill, f, 2 Muim Cami “Lufta e Popullit Shqiptar 1918-1920”, Tiranë.

3. Çështja e Adriatikut “Përmbledhje Dokumentash Zyrtare. Paris 1920, Impremerie Typographique 3, rue de Pondichehery, 3(XV) ITALISHT.

4. Akademia e shkencave, Historia e Shqipërisë, III, Tiranë 1986.

5. Paskal Milo “Shqipëria dhe Jugosllavia”, Tiranë 1992.

6. Arkiva e Bibliotekës Kombëtare, Albania , Worcerster, 3 prill 1920.

7. A. Puto, “Çështja Shqiptare në Aktet Ndërkombëtare“ , V-III. 200.

8. Muim Cami, Lufta e Popullit Shqiptar Për Çlirim Kombëtar, II, Tiranë 1976.

9. P. Alatri , Niti, “D, Annunzio e la questione adriatika 1919 -1920” Milano, Feltrinelli, 1959, Memo-randumi mbi Çështjen e Adriatikut, paraqitur nga Titoni, Balfurit, Llojd Xhorxhit (Italisht).

10. Arkivi i Institutit të Historisë “Shqipëria përpara Konferencës së Paqes” BLE I DYTË, Dokument zyrtar i paraqitur nga ana e Përfaqësisë shqiptare 24 korik 1919 deri në shkurt 1920, botuar nga Qeveria e Durrësit, Shkodër, shtypshkronja Franceskane 1921.

56 GLOBAL CHALLENGE

Kombet e Bashkuara lindën nga një proces historik i vështirë, prej të cilit diskriminimi, gjenocidi, racizmi, segregacionizmi e në tërësi injorimi dhe dhunimi i plotë i të drejtave të njeriut, kishin pas qenë shndërruar në sistem politik në shtetet armike të Luftës së Dytë Botërore dhe në doktrinë dhe aksion politik ndërkombëtarë të tyre.

Në tërësi luftërat, megjithë përpjekjet historike për rregullimin e disa ligjeve e normave ndërkombëtare mbi to, i shkelin liritë e njeriut, dhunojnë rregullat dhe ligjet, tejkalojnë normat dhe vlerat njerëzore që ndërtohen me aq mundime në kushtet e paqes. Por, krahasuar me gjithë historinë e luftërave botërore dhe rajonale, Lufta e Dytë Botërore ka prodhuar faqen më të errët kundër humanitetit. Është pikërisht kjo arsyeja që Kombet e Bashkuara kurrsesi nuk mund të ngrinin vendin e rolin e tyre në rendin e pas luftës pa përcaktuar qartësisht qëllimet dhe objektivat e tyre madhore edhe në dimensionin njerëzor, pra në atë të lirive universale të njeriut.

Natyrisht, hapi madhor u hodh me datë 10 dhjetor 1948, kur Kombet e Bashkuara adoptuan Deklaratën Universale të Drejtave të Njeriut 1, dokumenti i dytë me rëndësi madhore i Kombeve të Bashkuara mbas Kartës së San Franciskos. Kombet e Bashkuara në hapin e hedhur drejt Deklaratës Universale të Drejtave të Njeriut dhe në vetë lëndën e saj u bazuan në historinë e gjatë, plot ulje - ngritje, dështime e suksese të drejtave të njeriut në kuadër të mbarë historisë së njerëzimit.

1 Universal Declaration of Human Rights Adopted and proclaimed by General Assembly resolution 217 A (III) of 10 December 1948.

Liritë dhe të Drejtat e Njeriut në Kuadër të OKB

PhD Kandidat Arbër Bashkurti

Lirit

ë dh

e të

Dre

jtat e

Nje

riut n

ë Ku

adër

të O

KB |

PhD

Arb

ër B

ashk

urti

57Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Historikisht, ndjenja e besimit që secili nga natyra humane është i prirur për të siguruar të drejtat njerëzore në mënyrë të ndershme është një koncept filozofiko-juridik relativisht i ri. Megjithatë, rrugët nëpër të cilat ka lindur kjo filozofi kanë ecur më pas drejt krijimit të një tradite dokumentare e kulturore të caktuar. Ishte Lufta e Dytë Botërore, e cila me kataklizmën humane që prodhoi, nxiti ngritjen e të drejtave të njeriut në një nivel global dhe në një ndërgjegje globale.

Historia e të drejtave të njeriut është e vjetër sa natyra njerëzore. Besimi i natyrshëm njerëzor se çdo njeri meriton të gëzojë të drejtat njerëzore është hyjnorë, është i natyrshëm, është legjitim. Por, nga e drejta hyjnore deri të realizimi konkret është një rrugë e gjatë dhe e mundimshme. Madje, mund të thuhet se shtegu më i gjakosur në rrugën njerëzore është shtegu drejt arritjes së të drejtave të njeriut.

Vështruar përgjatë historisë së vjetër njerëzore, njerëzit dhe popujt i kanë kërkuar të drejtat, sikundër edhe përgjegjësitë e tyre kryesisht përmes të qenit në grup - pra në familje, në kombe indigjene, në grupe besimesh fetare, në klasa ekonomike e sociale, në komunitete etnike apo në organizime shtetërore. Është e njohur së në shumicën e shoqërive njerëzore ka pas ekzistuar filozofia, sipas së cilës thuhej se “bëju të tjerëve atë që dëshiron të tjerët të të bëjnë ty”.

Pikërisht në këtë filozofi janë ndërtuar një sërë dokumentesh, ose kodesh zakonore me ngarkesë juridike pro të drejtave të njeriut. Të tilla janë Kodi i Hinduve, Kodi Babilonas Hamurabi, Bibla, Kurani, Citatet e Konfucit - që përbëjnë pesë burimet më të vjetra të shkruara, që adresojnë në një mënyrë apo në një tjetër detyrat, të drejtat dhe përgjegjësitë e njerëzve. Përveç tyre, Kodet Inca dhe Aztec përbëjnë Kushtetutën Irokis ku Amerikanët Indigjenë pasqyrojnë të qenit e tyre përpara shekullit 18-të. Përgjithësisht, vështruar nga Lashtësia deri në Mesjetë, thuajse të gjithë popujt, ose më saktë të gjithë shoqëritë kishin sistemet e tyre të drejtësisë, sikundër edhe rrugët dhe mënyrat e tyre për trajtimin e jetës dhe të aspekteve të mirëqenies së tyre.

Nga periudha e Mesjetës dokumentet ku pasqyrohen të drejtat e njeriut, si paraprijëse të akteve juridike të Shekullit 20-të janë Magna Karta 2, Ligji Anglez i të Drejtave 3, Deklarata Franceze e të Drejtave të Njeriut dhe të Qytetarit 4, Kushtetuta e Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe Ligji për të Drejtat. Mirëpo, shumica e këtyre dokumenteve në momentet kur janë përthyer ose adoptuar në politika, kanë përjashtuar gratë, popujt me ngjyrë dhe anëtarët e grupeve të caktuara sociale, fetare, ekonomike dhe politike. Megjithëse, popujt e shtypur anë e mbanë botës i kanë pranuar ose përvetësuar këto dokumente principale dhe i kanë pasur si shtysa frymëzuese për lëvizje çlirimtare e revolucionare, prej nga ku ndërkombëtarisht u pranua e drejta e popujve për vetëvendosje.

Bazuar mbi këtë trashëgimi të pasur, kontradiktore po aq edhe të përgjakur, të drejtat njerëzore ndërkombëtare njohën një dimension të panjohur më parë vetëm mbas themelimit të Kombeve të Bashkuara. Kombet e Bashkuara nuk injoruan asnjë përpjekje pozitive të njerëzimit në rrugën drejt të drejtave të njeriut. Kështu, përpjekjet e para për të ndaluar skllavërinë dhe për të kufizuar tmerret e luftës i përkasin Shekullit 19-të. Ndër aktet më të rëndësishme ishte themelimi i Organizatës Ndërkombëtare të Punës 5, e cila u krijua si një agjenci e Lidhjes së Kombeve, të parës organizatë ndërkombëtare universale që doli nga Traktati i Versajës mbas Luftës së Parë Botërore.

Krijimi i Organizatës Ndërkombëtare të Punës erdhi mbas përpjekjeve të Komisionit Uitli në Britaninë e Madhe, Komitetit të Rikonstruksionit, raportit final të vitit 1918, Kartës së Re Sociale të Partisë Laburiste, Konferencës Socialiste të Aleancës së Tretë të Punës, me pjesëmarrjen e përfaqësuesve nga Britania e Madhe, Franca, Belgjika dhe Italia - të cilat në tërësinë e tyre përgatitën një organizëm ndërkombëtarë të punës, të përfundimit të diplomacisë sekrete dhe të qëllimeve të tjera ndërkombëtare. Në dhjetor të vitit 1918, Federata Amerikane e Punës bëri sugjerimet e saj në mbështetje të krijimit të një organizmi botëror për të drejtat e punonjësve.

Përfundimi i Luftës së Parë Botërore dhe draftimi i Konferencës së Paqes, bazuar në Fjalimin me Katërmbëdhjetë Pika të Uillsonit, projektoi krijimin e Lidhjes së Kombeve. Atashuar

2 Magna Carta – 1215.3 English Bill of Rights – 1689.4 The French Declaration on the Rights of Man and Citizen-1789.5 International Labor Organization -1919.

58 GLOBAL CHALLENGE

pranë Lidhjes së Kombeve u krijua në 1919 edhe Organizata Ndërkombëtare e Punës - një hap i madh drejt instrumenteve juridike për të drejtat e njeriut. Organizata Ndërkombëtare e Punës u krijua për të mbikëqyrur traktatet për mbrojtjen e të drejtave të punëtorëve, duke përfshirë edhe të drejtat e jetës, të mirëqenies dhe të sigurisë së tyre. Në kuadër të Lidhjes së Kombeve, në mënyrë të veçantë të nxitur nga Presidenti Uillson, u ngritën për herë të parë disa shqetësime për të drejtat e komuniteteve pakica. Mjerisht, për arsye që i kemi analizuar gjerësisht në kapitujt e parë, Lidhja e Kombeve nuk arriti dot që të përmbushte qëllimet e objektivat e saj madhore. Ndër shkaqet kryesore të dështimit të Lidhjes edhe në aspektin e të drejtave të njeriut mund të renditen refuzimi i Shteteve të Bashkuara për ratifikimin e Traktatit të Versajës, dështimi i Lidhjes për të parandaluar sulmin pushtues të Japonisë mbi Kinë dhe Mançuri (1931), sulmin pushtues të Italisë mbi Etiopi (1935), të Gjermanisë mbi Poloni (1939) e kështu derisa shpërtheu Lufta e Dytë Botërore.

Shpërthimi i Luftës së Dytë Botërore, tmerret e saj dhe mizoria që kaptoi mbarë njerëzimin ngritën në një shkallë shumë të lartë sensibilitetet ndërkombëtare për të drejtat e njeriut. Shfarosja e më shumë se gjashtë milionë hebrenjve, romëve, homoseksualëve dhe grupeve të tjera të paafta nga nazistët gjermanë tmerroi mbarë njerëzimin. Me të përfunduar lufta, akti i parë mbarë njerëzorë ishte drejtësia mbi krimet e bëra gjatë asaj lufte ku humbën jetën mbi 60 milionë qenie njerëzore të pafajshme. Për këtë u organizuan të parat gjykime ndërkombëtare kundër kriminelëve të luftës në Nuremberg kundër nazistëve gjermanë dhe në Tokio kundër fashistëve japonezë. Zyrtarët e gjykuar në këto gjykata ndërkombëtare u dënuan për “krime kundër paqes” dhe për “krime kundër njerëzimit”.

Natyrisht, kuadrin më të madh institucional dhe juridik edhe për dimensionin human do ta kishte krijimi i Kombeve të Bashkuara me angazhimin e shumë qeverive mbas Luftës së Dytë Botërore. Qëllimi i krijimit të Kombeve të Bashkuara ishte mbrojtja e paqes botërore dhe parandalimi i konflikteve. Njerëzimi përgjithësisht kishte nevojë që të sigurohej se nuk do të përsëriteshin më kurrë ngjarje si ato të Luftës së Parë dhe Luftës së Dytë, që mohuan të drejtën e jetës, të lirisë, ushqimit, strehimit dhe të kombit.

Personaliteti i parë botëror, i cili arriti të depërtonte thellë në këtë apel në ndërgjegjen globale në favor të të drejtave të njeriut ishte Presidenti Amerikan, Franklin Delano Rusvelt. Rusvelti, në adresimin e tij të vitit 1941 6, foli për një botë ku të zotëronin katër liritë themelore për njeriun: liria e fjalës, liria e besimit, liria e ekzistencës dhe liria nga frika. Apeli i Ruzveltit përshkoi mbarë botën, duke nxitur një proces drejt të drejtave të standardizuara për mbrojtjen e qytetarëve prej abuzimeve të qeverive të tyre, qëndrime këto, që do të shërbenin si mbështetje për këto qytetarë edhe nga shtetet fqinjë. Ishin këto ide madhore që ndikuan shumë në përmbajtjen e Kartës së San Franciskos që themeloi Kombet e Bashkuara.

Shtetet anëtare themeluese të Kombeve të Bashkuara u afruan së bashku për promovimin e respektit global për të drejtat njerëzore për të gjithë. Për të zhvilluar këtë vullnet e për ta shndërruar atë në instrumente juridikë ndërkombëtar Kombet e Bashkuara themeluan Komisionin për të Drejtat e Njeriut dhe e ngarkuan atë me detyrën për të draftuar një dokument ku të parashtrohej definicioni mbi të drejtat dhe liritë themelore të shpallura në mënyrë të gjeneralizuar dhe principale në Kartën e Kombeve të Bashkuara. Komisioni në fjalë u udhëhoq nga Eleonora Rusvelt, fuqia udhëheqëse e se cilës tërhoqi vëmendjen e gjithë botës.

Mbas një pune intensive dhe të një sensibilizimi te paparë ndërkombëtar për dimensionin human, që do të duhej të ndërmerrnin Kombet e Bashkuara, Komisioni paraqiti draftin e Deklaratës Universale të të Drejtave të Njeriut, i cili u adoptua nga 56 shtetet anëtare të Kombeve të Bashkuara me 10 dhjetor 1948. Votimi ishte unanim, megjithëse tetë shtete abstenuan 7.

Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut shënoi një revolucion të vërtetë në të drejtën ndërkombëtare adoptuar nga Kombet e Bashkuara. Referuar tek ajo, që do quhej si Karta Magna Ndërkombëtare, çështja e trajtimit të të drejtave të njeriut më pas do të shndërrohej kështu

6 F. D. Roosvelt, “State of Union” adressed in 1941.7 Universal Declaration of Human Rights - UDHR, 1948.

Lirit

ë dh

e të

Dre

jtat e

Nje

riut n

ë Ku

adër

të O

KB |

PhD

Arb

ër B

ashk

urti

59Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

nga një çështje dikur e brendshme 8 në çështje ndërkombëtare legjitime 9 për konsiderimin e çdo qeverie. Deklarata thekson qartazi se gjithë të drejtat janë të ndërvarura dhe të pandashme.

“Njohja e dinjitetit qenësor dhe e të drejtave të patjetërsueshme të të gjithë anëtarëve të familjes njerëzore është themeli i lirisë, drejtësisë dhe paqes në botë” 10.

Me kalimin e viteve, gjatë periudhës së Luftës së Ftohtë, pavarësisht se gjeopolitikisht sfera Lindore e botës dhe e njerëzimit ra nën një regjim totalitar, sërish mund të thuhet pa hezitim se ndikimi i Deklaratës Universale të të Drejtave të Njeriut erdhi duke u rritur së tepërmi në mbarë botën. Parimet e Deklaratës u përfshinë në kushtetutat e rreth 185 shteteve te botës, anëtare të Kombeve të Bashkuara. Megjithëse Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut nuk është një dokument ligjor i detyrueshëm, ajo ka arritur që të fitojë një status të së drejtës ndërkombëtare zakonore, për arsye se njerëzimi e ka konsideruar tanimë atë si një standard të përbashkët të arritjes së mbarë popujve dhe kombeve të botës.

Në përpjekje për të themeluar instrumenta ligjorë ndërkombëtarë për të bërë ligjërisht të detyrueshëm respektimin e parimeve të Deklaratës Universale të të Drejtave të Njeriut, Komisioni i të Drejtave të Njeriut të Kombeve të Bashkuara me qendër në Gjenevë procedoi me draftimin e një sërë traktatesh ndërkombëtare. Të tilla janë Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Politike dhe Civile 11 dhe Protokollet e saj përcjellëse; Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Ekonomike, Shoqërore dhe Kulturore 12. Në korpusin e së drejtës ndërkombëtare për dimensionin e lirive themelore dhe të drejtave të njeriut këto dy Konventa së bashku me Deklaratën Universale të të Drejtave të Njeriut konsiderohen Ligji Ndërkombëtare për të Drejtat e Njeriut 13.

Natyrisht, konventat kanë fushat e tyre të veçanta ku fokusohen në mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike përqendrohet në çështje të tilla siç janë e drejta e jetës, liria e fjalës, e besimit fetar dhe e votimit. Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Ekonomike, Shoqërore dhe Kulturore përqendrohet në mbrojtjen e të drejtave të tilla siç janë e drejta e ushqimit, e arsimimit, e shëndetit dhe e strehimit. Të vështruara në tërësinë e tyre, të dy Konventat e mësipërme zgjerojnë të drejtat për të gjithë njerëzit dhe ndalojnë diskriminimin e çdo lloji e forme.

Deri në vitin 1997, vit të cilit ne i referohemi mbas Luftës së Ftohtë, mbi 130 shtete i kane ratifikuar këto dy Konventa. Shtete e Bashkuara të Amerikës kanë ratifikuar vetëm Konventën Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike, madje edhe këtë me disa rezerva ose përjashtime në tërësinë e vet. Në mënyrë të veçantë këtu ka të bëjë dënimi me vdekje, të cilin nuk e ndalon Kodi Penal i Shteteve të Bashkuara në raste të përcaktuara.

Përveç Ligjit Ndërkombëtar për të Drejtat e Njeriut (International Bill for Human Rights), në të cilin, sikundër thamë, përfshihen Deklarata Universale e Kombeve të Bashkuara, Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike si dhe Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Ekonomike, Shoqërore dhe Kulturore, Kombet e Bashkuara gjatë historisë së tyre kanë adoptuar më shumë se njëzet traktate parimore për përpunimin e mëtejshëm të të drejtave të njeriut. Ndër to përfshihen konventat për ndalimin e abuzimeve specifike, siç janë tortura dhe gjenocidi si dhe mbrojtja e popullsive vulnerabile, të tilla si refugjatët, gratë dhe fëmijët. Këto Konventa janë: Konventa mbi Eliminimin e Gjithë Formave të Diskriminimit Kundër Gruas 14, Konventa mbi të Drejtat e Fëmijës 15, Konventa mbi Eleminimin e gjithë Formave të Diskriminimit Racial16, Konventa mbi Parandalimin dhe Dënimin e Krimit të Gjenocidit 17, Konventa mbi të Drejtat

8 intra-state issue.9 international legitimate concern.10 Universal Declaration of Human Rights, Preamble.11 International Convenant on Civil and Political Rights-ICCPR.12 International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights – ICESCR.13 International Bill of Human Rights.14 Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women, 1979.15 Convention on the Rights of Child, 1989.16 Convention on the Eleminitaion of All Forms of Racial Discrimination.17 Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide.

60 GLOBAL CHALLENGE

Politike të Gruas 18, Konventa e Skllavërisë 19 dhe Konventa Kundër Dënimit ose e Ndalimit të Torturës dhe gjithë formave të tjera të Trajtimit Mizor, Antinjerëzor dhe Degradues 20.

Ligji Ndërkombëtar për të Drejtat e Njeriut21 solli impakte të rëndësishme globale. Në Evropë, Kontinentin Amerikan dhe në Afrikë u adoptuan shumë dokumente të rëndësishëm që shtrinë juridiksionin e akteve të Kombeve të Bashkuara për të drejtat e njeriut. Në këtë linjë Shtetet Afrikane kanë krijuar Kartën e të Drejtave të Njeriut dhe të Popujve (1981) 22. Bazuar në këto principe, shtetet myslimane krijuan Deklaratën e Kajros mbi të Drejtat e Njeriut në Islam (1981), 23.

Ndikim të madh në zgjerimin e të drejtave të njeriut në aktet juridike kombëtare dhe ndërkombëtare solli Akti Final i Helsinkit ne hapësirën Euro-Atlantike-Sovjetike 24. Më pas, rënia e Murit të Berlinit dhe ndryshimet politike ndërkombëtare që pasuan përfundimin e Luftës së Ftohtë dhe ndryshimet dramatike që përfshinë Evropën Lindore mbas vitit 1989 u paraprinë dhe u shoqëruan pikërisht nga parime dhe ideale që lidheshin me liritë dhe të drejtat e njeriut. Kështu që, Evropa Lindore, Amerika Latine dhe Afrika filluan të demonstrojnë fuqimisht mbështetjen e tyre për kërkesat ndaj respektit për të drejtat e njeriut. Gjithashtu, nën këtë ndikim global, edhe në shtetet e Azisë si Kina, Korea dhe kombe të tjera aziatike filluan të shpalosnin në mjedise shoqërore angazhime gjithnjë e më serioze në respekt të këtyre parimeve universale për të drejtat e njeriut.

Në zhvillimin dhe zgjerimin ndërkombëtarë të parimeve të së drejtës ndërkombëtare për të drejtat e njeriut një ndikim shumë të madh global kanë pasur personalitete të larta të shquara kryesisht të demokracive Perëndimore, siç janë Abraham Lincoln, Uidro Uillson, Franklin Ruzvelt, Uindson Çërçill, Lindon B. Xhonson, Vili Brand, Xhimi Karter, Bill Klinton etj. Por, duhet të mbajmë parasysh se kontribut me peshë të veçantë kanë pasur edhe personalitetet e larta politike e shkencore nga Evropa Lindore apo Azia si Mihail Gorbaçov, Vaclav Havel, Les Valesa, Saharov, Dalajlama etj., personalitete që në kushte e rrethana specifike i hapën rrugën depërtimit të aspiratave të të drejtave të njeriut në një mjedis obskurant e totalitar.

Në historinë e të drejtave të njeriut një pikë kulmore shënon lufta kundër aparteidit në Afrikën e Jugut. Në këtë betejë të gjatë, të përgjakshme dhe gjithëpërfshirëse të mbarë opinionit botëror ngrihet si një monument unik në panteonin e lirisë Nelson Mandela. Modeli i tij gjatë regjimit të aparteidit të De Clerkut dhe sidomos mbas rënies së regjimit të diskriminimit racor ka qenë dhe mbetet një inspirim për mbarë njerëzimin.

Në historinë moderne të njerëzimit, e sidomos gjatë periudhës së Luftës së Ftohtë, procesi i nxitjes së aspiratave të të drejtave të njeriut ka pasur mbështetjen e fuqishme shpirtërore dhe morale të Vatikanit. Në Selinë e Shenjtë, veçanërisht Papa Gjon Pali II mbetet luftëtari i paepur kundër totalitarizmit të çdo ngjyre, në çdo kohë dhe mbrojtjes i pathyeshëm i lirive dhe të drejtave të njeriut, pa asnjë lloj diskriminimi njerëzor, gjinor, moshor, racor, fetar, politik, ekonomik, shoqëror dhe kulturor. Në librin e tij gjenial “Çohuni, të shkojmë”, botuar nga Vatikani, Papa Gjon Pali II shkruan:

“Kam pasur rastin të përballem me “ideologjinë e së keqes”. Është diçka që më ka mbetur e pashlyer në kujtesë. Në fillim ishte nazizmi. Ato që na panë sytë janë të tmerrshme. Por, asokohe, shumë bëma të nazizmit u fshehën nga autorët. Përmasa reale e së keqes që i ra mbi krye Evropës nuk u kuptua nga të gjithë, madje edhe nga shumë prej atyre që u gjendën brenda vorbullës. Jetonim të zhytur në këtë të keqe të madhe dhe vetëm me kalimin e kohës filluam ta ndiejmë e ta kuptojmë të vërtetën. Përgjegjësit përpiqeshin me të gjitha forcat ta fshihnin nga sytë e botës. Nazistët gjatë luftës, ashtu edhe komunistët, më pas, në Evropën Lindore kërkonin me çdo kusht ta fshinin veprën e tyre para opinionit publik…” 25.

18 Convention on the Political Rights of Women.19 Slavery Convention.20 The Convention againts Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatmen or Punishment.21 International Bill for Human Rights.22 Charter of Human and People’s Rights.23 Cairo Declaration on Human Rights in Islam.24 Helsinki Final Act, 1975.25 Pope John Paul II – Memoria e Identita, Libreria Editrice Vaticana, Vatican, 2004.

Lirit

ë dh

e të

Dre

jtat e

Nje

riut n

ë Ku

adër

të O

KB |

PhD

Arb

ër B

ashk

urti

61Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Duke pasur parasysh, pikërisht përpjekjet djallëzore dhe shumë të sofistikuara, si të nazizmit ashtu edhe të komunizmit për të fshehur bëmat antinjerëzore dhe për të ngritur mbi krimin një fasadë krejtësisht të ndryshme nga realitetet e brendshme përballë opinionit kombëtar e ndërkombëtar - sfida e luftëtarëve për liritë dhe të drejtat e njeriut ka qenë e jashtëzakonshme. Një mal i tërë propagande demagogjike mbulonte për dekada të tëra skëterrën naziste dhe komuniste lidhur me qëndrimin ndaj lirive dhe të drejtave të njeriut. Një nga figurat që eksplodoi këtë mal propagandistik farse ka qenë Papa Gjon Pali II, i cili i ra botës katër herë radhazi vetëm me misionin e shpërndarjes së mjegullës së farës komuniste dhe gjenerimin e aspiratave të lirive dhe të drejtave të njeriut.

Papa Gjon Pali çmoi në mënyrë të konsiderueshme vendin dhe rolin e Kombeve të Bashkuara si për mbylljen e plagëve të nazizmit, ashtu edhe për limitimin e abuzimeve të sistemit komunist botëror deri në shkatërrimin e tij si rend ndërkombëtar. Për Papa Gjon Palin, Kombet e Bashkuara ishin instrumenti kryesor për parandalimin e përsëritjes së tmerreve të luftës.

“Sistemi i zhvilluar nga Kombet e Bashkuara ishte për të shpëtuar gjeneratat e ardhshme nga tmerret e luftës, të cilat dy herë radhazi Brenda një jete njerëzore sollën fatkeqësi të mëdha për njerëzimin”26.

Nëse ka një figurë që në jetën time ka udhëhequr dimensionin shpirtëror, human dhe intelektual ky është Papa Gjon Pali II. E në krahë të tij, si një hyjneshë e gjallë në mbrojtje të të pafuqishmëve, të sëmurëve, fëmijëve, pleqve, të kategorive më të diskriminuara dhe të përbuzura të njerëzimit, qëndroi e paepura Nënë Tereza. Simon D. Cardinal Lourdusamy, Prefekti i Kongregatës së Kishave Orientale shkruan….

“E tërë jeta e Nënën Terezës është një “sfidë e guximshme për dashuri”. Të varfërit dhe të sëmurët janë pasioni i saj konstant dhe i përditshëm. Dhe, menjëherë pasojnë fëmijët e braktisur dhe bonjakë. Pastaj vijnë njerëzit buzë vdekjes…” 27.

Dhe në mënyrën më modeste, të ndritshme dhe universale, Nënë Tereza e përshkruan dedikimin e jetës së saj për dimensionin human në ceremoninë e dhënies së çmimit Nobël për Paqe kur thotë…

“…Gjëja më e bukur për mua është të jesh në gjendje të vësh në jetë dashurinë universale, sidomos ndaj atyre që vuajnë” 28.

Në zhvillimin e të drejtës ndërkombëtare për respektimin e të drejtave të njeriut një rol dhe ndikim shumë të madh kanë pasur Organizatat jo Qeveritare. Sidomos gjatë Luftës së Ftohtë, ndërsa në nivele globale kampion permanentë për lirinë e të drejtat e njeriut kanë qenë vetë qytetarët anë e mbanë botës. Në mënyrë të veçantë Organizatat Jo Qeveritare kanë luajtur një rol qenësorë për të tërhequr vëmendjen e opinionit ndërkombëtar dhe për të fokusuar politikat kombëtare dhe ndërkombëtare mbi çështjet e të drejtave të njeriut. Një nga rastet më të fuqishme ndodhi në vitin 1995, pikërisht në Konferencën e Katërt Botërore për Gratë të Kombeve të Bashkuara që u mbajt në Pekin, ku Organizatat Ndërkombëtare tërhoqën vëmendjen e mbarë opinionit ndërkombëtarë për rastet e dhunës ndaj gruas.

Në numrin e shumtë të Organizatave Jo Qeveritare rol specifikisht ndërkombëtarë kanë luajtur Amnistia Ndërkombëtare 29, Shoqëria Antiskllavëri30, Komisioni Ndërkombëtarë i Juristëve, Grupi Ndërkombëtar i Punës për Çështjet Indigjene 31, Vëzhguesi i të Drejtave të Njeriut 32, Avokatët e Minesotës për të Drejtat e Njeriut 33 dhe Të Mbijetuarit Ndërkombëtarë 34 - të cilat monitoruan me kujdes dhe në vazhdimësi veprimet e qeverive dhe bënë presion mbi to që të vepronin në përputhje me parimet e të drejtave të njeriut.

26 Pope John Paul II, Message of His Holiness Pope Paul II for the Celebration of the World Day of Peace, 1 January 2004, page, 9.

27 Simon D. Card. Lourdusamy, Nëna e Dashurisë, Prishtinë 1985, faqe 7.28 Mather Theresa, Nobel Price Winner Ceremony, Osllo, 10.XII.1979.29 Amnisty International.30 The Antislavery Society.31 International Working Group on Indigenious Affaires.32 Human Rights Watch.33 Minnesota Advocates for Human Rights.34 Survivors International.

62 GLOBAL CHALLENGE

Studiuesi amerikan David Shiman, duke analizuar gjëndjen e të drejtave të njeriut dhe kontekstin e zhvillimeve politike e demokratike bashkëkohore shkruan…

“…Tanimë ka ardhur koha për të drejtat e njeriut. Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut është një apel për liri dhe drejtësi për popujt anë e mbanë botës. Çdo ditë qeveritë që dhunojnë të drejtat e qytetarëve të tyre sfidohen nga thirrja për ta respektuar atë. Çdo ditë qeniet njerëzore në mbarë botën mobilizohen për t’u përballur me padrejtësitë dhe aktet çnjerëzore. Ashtu sikundër pika e ujit bie mbi shkëmb dhe me forcë e shpon atë, po ashtu edhe njerëzimi shkon gjithnjë e më pranë arritjes së parimeve të shprehura në Deklaratën Universale të të Drejtave të Njeriut” 35.

BIBLIOGRAFIA

1. Universal Declaration of Human Rights Adopted and proclaimed by General Assembly resolution 217 A (III) of 10 December 1948.

2. Magna Carta – 1215.3. English Bill of Rights – 1689.4. The French Declaration on the Rights of Man and Citizen-1789.5. International Labor Organization -1919.6. F. D. Roosvelt, “State of Union” adressed in 1941.7. Universal Declaration of Human Rights - UDHR, 1948.8. Universal Declaration of Human Rights, Preamble.9. International Convenant on Civil and Political Rights-ICCPR.10. International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights – ICESCR.11. International Bill of Human Rights.12. Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women, 1979.13. Convention on the Rights of Child, 1989.14. Convention on the Eleminitaion of All Forms of Racial Discrimination.15. Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide.16. Convention on the Political Rights of Women.17. Slavery Convention.18. The Convention againts Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatmen or Punishment.19. International Bill for Human Rights.20. Charter of Human and People’s Rights.21. Cairo Declaration on Human Rights in Islam.22. Helsinki Final Act, 1975.23. Pope John Paul II – Memoria e Identita, Libreria Editrice Vaticana, Vatican, 2004.24. Pope John Paul II, Message of His Holiness Pope Paul II for the Celebration of the World Day of

Peace, 1 January 2004, page, 9.25. Simon D. Card. Lourdusamy, Nëna e Dashurisë, Prishtinë 1985, faqe 7.26. Mather Theresa, Nobel Price Winner Ceremony, Osllo, 10.XII.1979.27. Amnisty International.28. The Antislavery Society.29. International Working Group on Indigenious Affaires.30. Human Rights Watch.31. Minnesota Advocates for Human Rights.32. Survivors International.33. David Shiman, Teaching Human Rights, Center for Teaching International Relations Publications

U of Denver, 1993, page 6-7.

35 David Shiman, Teaching Human Rights, Center for Teaching International Relations Publications U of Denver, 1993, page 6-7.

Lirit

ë dh

e të

Dre

jtat e

Nje

riut n

ë Ku

adër

të O

KB |

PhD

Arb

ër B

ashk

urti

63Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Mbrojtja ligjore e të dhënave personale dhe privatësisë element me rëndësi në proceset integruese evropiane

PhD Kandidat Ruzhdi Jashari

Të dhënat personale, privatësia e individit dhe të dhënat e ndjeshme/sensitive kanë zanafillë të hershme të kujdesit juridiko-ligjor. Në këtë kuadër nëpër shumë ligje të fushave të ndryshme ishin vendosur dispozita dhe nene të caktuara si; në ligjin e shërbimit civil, në ligjet që kanë rregulluar aspekte të caktuara të fushave të sigurisë, kodin penal, kodin civil etj, të cilat kanë rregulluar çështje të caktuara lidhur me natyrën e të dhënave personale. Për nderin dhe dinjitetin e individit edhe kodet e hershme juridike të popujve të ndryshëm qysh nga mesjeta dhe para saj kishin rregulluar aspekte të kësaj natyre.

Mirëpo zhvillimet e shpejta të teknologjisë së informacionit dhe komunikimit shtruan nevojën e domosdoshme që të dhënat personale dhe privatësia e individit, të trajtuara në thelb si Liri Fundamentale të Njeriut, të merren nën mbrojtje institucionale me një kuadër ligjor të veçantë.

Ndër shtyllat serioze të Bashkimit Evropian, sikurse ajo e Bashkimit Ekonomik, ajo e

64 GLOBAL CHALLENGE

Politikës së Jashtme të Përbashkët dhe të Sigurisë, është shumë e rëndësishme edhe ajo e sistemit të Drejtësisë së UE-së, e konsideruar si shtylla e Tretë e Drejtësisë dhe e Çështjeve të Brendshme1 e cila në kuadër të vet ka edhe materien e mbrojtjes së të dhënave personale dhe të privatësisë, apo siç quhet ndryshe të “intimitetit”.

Për bashkimin monetar sikurse edhe për atë doganor që shpesh thuhet se kanë pasur ndikim pozitiv në përshpejtimin e integrimit të BE-së, lirisht një konstatimi i këtillë mund të nxirret edhe për fushën e mbrojtjes së të dhënave ku në mënyrë akoma më të përshpejtuar mund të sjell integrimin e BE-së, me vet faktin që të dhënat personale gradualisht po qendërzohen në një qendër kontrolli të sistemit biometrik të dokumenteve personale të qytetarëve në nivel evropian.

Neni 108 i Konventës për të Drejtat e Njeriut dhe Liritë Themelore duke qenë një ndër çështjet bazë të themelimit të Unionit Europian ku shprehimisht thuhet se “Unioni është themeluar mbi bazën e demokracisë, respektimit të të drejtave të njeriut dhe lirive themelore si dhe shtetit të së drejtës, parime që janë të përbashkëta për shtetet anëtare” dhe se “ Unioni respekton të Drejtat Themelore të Lirive të Njeriut ashtu siç janë garantuar me Konventën Europiane të të Drejtave të Njeriut dhe Lirive Themelore ashtu siç është nënshkruar në Romë më 4 nëntor 1950” 2 e cila hyri në fuqi më 3 shtator të vitit 1953.

Ndërkohë që baza për mbrojtjen e të dhënave personale dhe privatësisë së individit vjen nga neni 8 i Konventës Europiane për të Drejtat e Njeriut dhe Liritë Themelore, ku thuhet se “Gjithkush ka të drejtë në respektimin e jetës së tij private dhe familjare, shtëpinë dhe korrespondencën e tij”3. Kjo Konventë ishte bërë pikë referimi për më tepër se 40 vende Evropiane duke ndikuar legjislacionin përtej kufijve Evropian lidhur me Mbrojtjen e të Dhënave Personale për më tepër se 30 vjet rresht, deri te nxjerrja e Direktivës së Unionit Evropian 95/46, si legjislacion sekondar i të Drejtës Komunitare Evropiane, me fuqi vepruese, duke u shtrirë në legjislacionet e shteteve anëtare, në mënyrë detyruese tek shtetet anëtare të Bashkimit Evropian.

Duhet theksuar se Direktiva 95/46 mbështetjen direkte të bazës ligjore e vendosi në dy segmente kryesore në nevojën e përshpejtuar për të mbrojtur privatësinë e individit nga eksplodimi marramendës i zhvillimit të teknologjisë digjitale të informimit dhe komunikimit, si nevojë e ngutshme nga presioni i zhvillimit teknologjik nga njëra anë dhe në aktin e Konventës 108, të 28 janarit të vitit 1981, të Këshillit të Evropës, për mbrojtjen e individëve në lidhje me procedimin automatik të të dhënave personale 4.

Data 28 janar tashmë festohet edhe si Dita Evropiane e Privatësisë, nga të gjithë Komisionarët dhe Agjencitë apo Autoritetet e Mbrojtjes së të Dhënave Personale, në nivel Evropian dhe më gjerë.

Në vitin 2001 Organet e Bashkimit Evropian caktuan Kontrollorin apo Kontrolluesin Evropian, në përputhje me nenin 46 dhe 47 të T.K.E, për Mbrojtjen e të Dhënave Personale 5 i cili do të merret me Mbrojtjen e të Dhënave Personale dhe të Privatësisë për të siguruar që institucionet dhe organizmat e BE-së respektojnë në mënyrë rigoroze të drejtën për privatësi, sa herë që ato përpunojnë të dhëna me karakter personal.

Në të gjitha vendet e BE-së dhe ato përtej kufijve të BE-së deri te nxjerrja dhe ratifikimi i Konventës 108 të KE-së për përpunimin automatik të të Dhënave Personale dhe më vonë edhe Direktivës EC 95/46, çështjen e mbrojtjes së të dhënave personale dhe të privatësisë nuk e kishin të rregulluar, në legjislacionin e tyre në mënyrë unike, ndërkohë që pothuajse në të gjitha kushtetutat e vendeve të BE-së, ishin të vendosur dispozita që garantonin, privatësinë e individit, dhe fshehtësinë e korrespondencave të tij dhe të drejtën e pa cënuar të banesës/banimit.

E drejta e privatësisë e garantuar me nenin 8 të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut dhe e drejta themelore për lirinë e shprehjes që është e garantuar me nenin 10 duke i “konkurruar” njëra tjetrës, reflektojnë diversitetin dhe kompleksitetin e shekullit të XXI –të 6, deklaron

1 Dr. Marko Bello, “E drejta institucionale komunitare europiane”, Tiranë, 2010, f.291. 2 Po aty, f.108.3 Konventa Europiane për të Drejtat e Njeriut dhe Liritë Themelore, e miratuar dhe hyr në fuqi, më 3

shtator, 1953, Romë.4 Konventa 108 e Këshillit të Europës, e hyrë në fuqi më 28 janar 1981.5 Dr. Marko Bello “E drejta komunitare evropiane” , Tiranë, 2010, f. 274.6 Deklarata e Sekretarit të Përgjithshëm të Këshillit të Evropës, Z. Thorbjom Jagland, mbajtur me rastin e

Ditës Evropiane të Privatësisë në Bruksel.

Mbr

ojtja

ligj

ore

e të

dhë

nave

per

sona

le d

he p

rivat

ësis

ë el

emen

t me

rënd

ësi n

ë pr

oces

et in

tegr

uese

evr

opia

ne |

PhD

Ruz

hdi J

asha

ri

65Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Z. Thorbjom Jagland, Sekretari i Përgjithshëm i Këshillit të Evropës në fjalimin e tij të mbajtur në Bruksel më 28 Janar 2010., me rastin e Ditës së Privatësisë.

Gjithashtu në nevojën e domosdoshme të përligjjes duhet të zënë vend në strukturë legjislative edhe e “drejta e harresës” apo e “drejta për të harruar”. Që shpesh të dhënat në distanca të gjata kohore për individin janë edhe pengesa të pa kapërcyeshme që sfidojnë vet përparimin dhe pozitën e tij synuese në shoqëri.

Prandaj ekziston arsyeja e fortë dhe nevoja e “domosdoshme që në një dokument ndërkombëtar detyrues të përcaktohet e drejta e bilancit në mes të dy të drejtave themelore: të drejtës së privatësisë dhe të drejtës të lirisë së shprehjes” deklaron në fjalimin e tij, Sekretari i Përgjithshëm i Këshillit të Evropës, z. Th. Jagland në Bruksel më 28 janar 2010.

Prandaj gjykuar në përgjithësi me realizëm dhe në balancën vepruese në fushën e sundimit të ligjit pa e cënuar lirinë e lëvizjes, të drejtat themelore të njeriut, të drejtën e mendimit dhe të shprehjes, në korpusin e vlerave të përgjithshme të demokracisë dhe lirisë në një përfundim të qarte do të nxirret konkluzioni se:

E vetmja rrugë e drejtë për të bërë balancimin “ekuilibrin” në mes të lirisë së shprehjes dhe të drejtës së privatësisë dhe mbrojtjes së të dhënave personale, është që të miratohet “nxirret” një traktat ndërkombëtar obligativ ose “rregullore” e karakterit veprues ndërkombëtare, që ka rolin e ligjit ndërkombëtar primar/obligativ.

Si do qoftë, konkretizimet individuale të legjislacionit gjatë adaptimit/ përshtatjes së direktivës EC 95/46, në sferën juridike të shteteve veç e veç në kuadër të BE-së me ligjin për mbrojtje të të dhënave, do të marrin fund dhe diskrepancat ligjore në fushën e privatësisë do të përfundojnë kur të miratohet një rregullore e standardizuar 7, si akt primar në kuadër të të Drejtës Komunitare Evropiane, e cila do ta zëvendësonte Direktivën e deri tashme 95/46 që ka rolin e aktit sekondar në të drejtën Komunitare Evropiane.

Këto iniciativa tashmë janë duke u zhvilluar dhe konkretizimi i modernizimit të Legjislacionit për Mbrojtjen e të Dhënave pritet në një afat kohor të procedimit deri te miratimi dhe hyrja në fuqi në një periudhe 2- 4 vjeçare. Deri te koha e nxjerrjes së këtij legjislacioni “shtëpia evropiane” dhe shtetet në “oborrin” e kësaj “shtëpie”, kanë mjaft punë në organizimin institucional, në draftimin, propozimin dhe përshtatjet në parimet e deritashme të Konventave dhe Direktivave në fushën e mbrojtjes dhe përpunimit të të dhënave personale dhe të privatësisë.

Shkeljet e të drejtave të privatësisë mund të adresohen edhe në Gjykatën Evropiane të Drejtësisë (GJDE), nëse shkeljet e këtilla kanë përfunduar të “pa suksesshme për subjektin e të dhënave” te sistemi i drejtësisë i shtetit anëtarë të BE-së. Meqë Komuniteti Evropian nuk e ka një ndarje të prerë të gjykatave ,GJDE kryen një sërë rolesh duke vepruar edhe si: “Gjykatë Kushtetuese”, edhe si “Gjykatë Administrative”, edhe si Gjykatë Arbitrazhi”, edhe si “ Gjykatë Këshilluese”8.

Prandaj” lëvizja e lirë e mallrave, personave, shërbimeve dhe kapitalit kërkon jo vetëm që të dhënat personale duhet të qarkullojnë lirshëm nga një shtet anëtarë tek shteti tjetër, por gjithashtu të drejtat themelore të individëve duhet të jenë të garantuara” 9, duke kontribuar kështu në progresin ekonomik dhe social, ekspansionin tregtar dhe mirëqenien e individëve. Fuqizimi institucional-ligjor, në fushën e të dhënave personale, padyshim do të sjell përfitime të shumëfishta në tri shtylla për të gjitha shtetet dhe të gjithë qytetarët në BE dhe përtej BE-së, në drejtësi, siguri dhe liri themelore të njeriut.

7 Promovimi i të Drejtave të Privatësisë në Kosovë, Konferencë e Organizuar nga “Lens” , Progress through responsible use of modern technology, financuar nga Fondi Sorros për Shoqëri të Hapur, mbajtur në Prishtinë në Korrik , 2012, f. 4.

8 Bashkimi Europian, Përktheu Uke Zenel Buçpapaj. Botoi, Qendra Ndërkombëtare E Kulturës “Arbnori “, Tiranë, 2010. Titulli origjinal: European Union”, Redaktor: Muje Buçpapaj, Recensent:Sabah Jamisha, Arti Grafik: “Kokollari International”. Faqe. 307 dhe 308.

9 Direktiva 95/46 e KE e Parlamentit dhe e Këshillit e 24 Tetorit 1995, f.1.

66 GLOBAL CHALLENGE

Privatësia dhe të dhënat personale, të drejta themelore të njeriut.

E vetmja pronë personale që lidhet direkt me individin dhe është në pronësinë e tij të përjetshme janë të dhënat personale dhe jeta e tij shpirtërore, materiale, intelektuale, kulturore duke përfshirë botën e tij të brendshme. Këto të drejta qëndrojë në themelet e të drejtave dhe lirive të njeriut. Në gjuhën e përditshme tek ne me këto të drejta nënkuptojmë sedrën e individit. Thënë në gjuhën e terminologjisë juridike edhe në aspektin ndërkombëtar lirisht qëndron shprehja privatësi për individin, po qe se shkelet apo keq përdoret nga kushdo qoftë atëherë kemi të bëjmë me shkeljen e privatësisë që herë herë asocon me të kuptuarit se “nderi ynë” është nëpërkëmbur apo shkelur.

Shprehja e përdorur në Ligjin për Mbrojtjen e të Dhënave Personale, të dhëna personale, të Republikës së Kosovës nënkupton:

“Çdo informacion në lidhje me një person fizik të identifikuar ose të identifikueshëm (subjekt i të dhënave); person i identifikueshëm është personi i cili mund të identifikohet në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë, në veçanti në bazë të një numri të identifikueshëm ose të një e më shumë faktorëve të veçantë për identitetin e tij ose saj fizik, psikologjik, mendor, ekonomik, kulturor ose shoqëror” 10.

Parë edhe legjislacionet e shteteve të tjera në Rajon dhe me gjerë interpretimi ligjor i shprehjes të dhëna personale ka të njëjtin interpretim.

Në kuadrin e të drejtave të subjekteve e drejta civile duke rregulluar normat juridike në rendin shoqëror të shumë sistemeve shtetërore juridike ka rregulluar në mënyrë specifike të drejtën pasurore dhe jo pasurore. Pra normat e të drejtës civile i rregullojnë edhe disa të drejta jo pasurore të cilat quhen:

“Të drejta personale jo pasurore. Të drejtat personale jo pasurore janë e drejta e emrit, e pseudonimit, e banimit, e autorit, e nderit etj. Kuptimi i fjalës personale tregon lidhjen që ka kjo e drejtë me një person të caktuar”11.

Në kornizat kushtetuese, si akte juridike më të larta të shteteve e drejta e privatësisë zë vendin qendror. Ndërkaq në legjislacionin sekondar kjo e drejtë është e normuar juridikisht nëpër shumë të drejta si: e drejta civile, e drejta familjare, e drejta penale, e drejta e trashëgimisë, etj. Por, që nga viti 1981 e drejta personale dhe e privatësisë rregullohen me ligje të veçanta, veçmas në Evropë ku detyrimet për rregullim ligjor në këtë fushë dalin nga Direktiva për Mbrojtjen e të Dhënave Personale dhe të Privatësisë 95/46.

Por, dy termat “privatësi” dhe “të dhënat personale” edhe pse në përgjithësi kushtetutat e vendeve të BE-së dhe të shumicës së vendeve të tjera jashtë BE-së, duke përfshirë edhe legjislacionin e tyre primar dhe sekondar i trajtojnë të pandara dhe në një kuptim të pa ndarë.

Të njëjtin trajtim e bën edhe legjislacioni i sistemit të drejtësisë në UE; këto terma në esencë kanë kuptime të ndryshme dhe që të dyja flasin për individin/personin.

Të dhënat personale

Definicioni mbi “të dhënat personale” mbi të gjitha, është me interes parësor për tu kuptuar saktësisht, veçmas kur kemi të bëjmë me materien të cilën e kemi shtruar për studim dhe funksionin që kanë, të dhënat personale, në tërësi në legjislacionin e sistemit të drejtësisë pa përjashtim brenda BE-së, si dhe jashtë saj duke përfshirë edhe vendet e Rajonit tonë.

Kush trajtohet në fakt si e dhënë personale? Përveç “Emri dhe mbiemri që konsiderohen të drejta personale, jo pasurore. Ato janë të lidhura pa zgjidhshmërisht (pa ndashëm) me personin dhe nuk mund të tjetërsohen. Edhe pseudonimi i përdorur nga personi fizik e gëzon të njëjtën mbrojtje”12.

10 Ligji për Mbrojtjen e të Dhënave Personale i Republikës së Kosovës, i shpallur në Fletoren Zyrtare të Republikës së Kosovës, nr.70 / V/, i hyrë në fuqi në Maj, 2010, Prishtinë.

11 Valentina Kondili “E drejta civile I Pjesa e përgjithshme”, Ribotim, Geer, 2008,Tiranë, f. 99. 12 Valentina Kondili “E drejta civile I Pjesa e përgjithëshme”, Ribotim, Geer, 2008,Tiranë, f. 124 dhe 125.

Mbr

ojtja

ligj

ore

e të

dhë

nave

per

sona

le d

he p

rivat

ësis

ë el

emen

t me

rënd

ësi n

ë pr

oces

et in

tegr

uese

evr

opia

ne |

PhD

Ruz

hdi J

asha

ri

67Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Prandaj mund të themi se kur kemi të bëjmë me mbrojtjen ligjore, ligji vlen vetëm atëherë kur informatat që i përpunojmë janë “të dhëna personale”. Nëse informatat që i përpunojmë nuk janë të dhëna personale atëherë ligji për mbrojtjen e të dhënave personale nuk vlen, dhe të dhënat mund të përpunohen pa fuqinë ligjore të ligjit përkatës (përpos nëse kemi të bëjmë me aplikimin e ligjeve të tjera).

Të dhënat të cilat e identifikojnë individin apo personin fizik, dhe lidhen me të quhen të dhëna personale. Kjo do të thotë se informatat duhet të jenë personale për personin fizik.

Mirëpo edhe të dhënat mund të jenë edhe të dhëna relevante të lidhura për personin dhe si të tilla trajtohen të dhëna personale, reshtu që në Komentarin e ligjit për mbrojtjen e të dhënave personale të Republikës së Maqedonisë gjejmë se:

“Ajo çka është relevante është a janë të dhënat gjeagjës (që merren) me atë person”13.Kështu vijmë te përfundimi se përveç të dhënave të fotografisë, emrit, vijave papilare,

retinës së syrit, grupit të gjakut, ADN-ës, datëlindjes, gjurmëve të gishtërinjve, zërit të personit, si të dhëna personale nga ky komentim ligjor profesional mund të konsiderohen edhe mendimi për individin, edhe % (përqindjet) e theksuara në komentime të ndryshme kur lidhen për individin, ndarja në grupe, apo e grupeve, në komentime të natyrave të ndryshme për personat/individët.

Prandaj individi mund të identifikohet direkt nga të dhëna direkte identifikuese si që janë emri dhe mbiemri i tij, adresa, numri personal, fotografia, ADN-ja, zëri, retina e syrit, etj. Por mund të identifikohet edhe në mënyrë indirekte p.sh. nga aspekte dhe rrugë të tjera si: përmes numrit të “telefonit” të tij, nga organizata ku ka dhënë numrin e tij “telefonik”, ose të “regjistrave të telefonit”, përmes të dhënave (adresës) ku ka mbaruar “studimet” kohë më parë, përmes të dhënave që ka lënë në “spital” kur “personi ka qenë klient në ndonjë klinikë”, nga evidenca e sistemit “bankar” ku personi ka lënë nr. e tij “të telefonit” apo “adresën personale. Gjithashtu identifikimi i personit mund të vijë edhe nga rrugë të tjera siç janë: përmes zgjedhjes së ushqimit, përmes pasionit, veprimtarisë së tij (politike, fetare, publicistike, shkencore, profesionale etj), përmes sëmundjes së tij, nofkës (emërtime dytësore ledhatuese apo përulëse). Edhe të dhënat që kanë në fokus individin, që kanë të bëjnë me individin, që e identifikojnë individin gjithashtu bëjnë pjesë në të dhënat personale të personit fizik.

Ndërsa zhvillimi shkencave mbi njeriun; Antropologjisë, Mjekësisë Ligjore, Anatomisë, Fiziologjisë, Gjenetikës, Ortopedisë dhe shkencave të tjera të mjekësisë mbi autopsinë e nxjerrin edhe ADN-n, llojin dhe grupin e gjakut si të dhëna identifikuese gjithashtu personale që lidhen me individin dhe si të tilla identifikojnë personin. Por që sigurisht nuk do të jetë e largët dita kur edhe qelizat e njeriut të jenë të përfshira si të dhëna personale, nga se, si të tilla përcaktojnë trashëgimin dhe të ardhmen shëndetësore dhe personale të personit.

Prandaj, në përpjekje të qendërzimit të sistemimit dhe menaxhimit me të dhënat personale sot, janë avancuar sisteme të veçanta të grumbullimit evidencimit dhe të regjistrimit civil të të dhënave personale, dhe në këtë drejtim Evropa po bën përgatitjet finale të aplikimit të Sistemit Biometrik të të Dhënave Personale me qendërzim në Bruksel.

Fotografia e Individit e standardit ISO, gjurmët e gishtërinjve, emri dhe mbiemri, vendi i lindjes dhe datëlindja, të vendosura në një çip, në një kartelë identiteti të kualitetit të larte do të përbejë të dhënat personale të individit, në një sistem unik, të një programi unifikues civil në nivel evropian. Këto të dhëna janë personale dhe pronë individuale e individit, ndërsa mbrojtja e privatësisë dhe të dhënave personale në këtë drejtim janë në referencë me legjislacionin e Direktivës EC 95/46 të Këshillit të Evropës.

Tashmë edhe në vendet tona të Rajonit si: Shqipëri, Maqedoni, Mali i Zi, Kosovë janë nxjerr ligjet për mbrojtjen e të dhënave personale, janë vendosur Autoritet dhe në këtë drejtim, përmes marrëveshjeve bilaterale të bashkëpunimit, janë vendosur linjat e forta të bashkëpunimit ndërinstitucional në fushën e mbrojtjes së të dhënave personale në përputhje të plotë me legjislacionin e BE-së. Ky proces që në esencë prek të drejtat themelore të njeriut në lëvizjen e lirë të kapitalit dhe të individit, po konsiderohet një ndër elementet kyçe në integrimet evropiane. Në Rajon tani praktikisht janë vendosur bashkëpunimet në sferën e zhvillimit të legjislacionit

13 DZLP, Komentar, “Na zakonot za Zaśtita na liśnite podatoci”, Skopje, 2010, f. 10.

68 GLOBAL CHALLENGE

në përputhje të plotë me Direktivën për Mbrojtjen e të Dhënave Personale, paraprakisht duke përshpejtuar, trazuar dhe nxitur integrimet në Bashkimin Evropian.

BIBLIOGRAFIA

1. Dr. Marko Bello, “E drejta institucionale komunitare evropiane”, Tiranë, ribotim, 2008.2. Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut dhe Liritë Themelore, e miratuar dhe hyrë në fuqi, më

3 shtator, 1953, Romë.3. Konventa 108 e Këshillit të Evropës, e hyrë në fuqi më 28 janar 1981.4. Promovimi i të Drejtave të Privatësisë në Kosovë, Konferencë e Organizuar nga “Lens”, Progress

through responsible use of modern technology, financuar nga Fondi Sorros për Shoqëri të Hapur, mbajtur në Prishtinë në Korrik, 2012.

5. “Bashkimi Evropian”, Përktheu Uke Zenel Buçpapaj. Botoi, Qendra Ndërkombëtare e Kulturës “Arbnori “, Tiranë, 2010. Titulli origjinal: European Union”, Redaktor: Muje Buçpapaj, Recensent: Sabah Jamisha, Arti Grafik: “Kokollari International”.

6. Dr. Marko Bello, “E drejta komunitare evropiane”, Tiranë, 2010.7. Deklarata e Sekretarit të Përgjithshëm të Këshillit të Evropës, Z.Thorbjom Jagland, mbajtur me

rastin e Ditës Europiane të Privatësisë në Bruksel, më 2010.8. Direktiva 95/46 e KE e Parlamentit dhe e Këshillit e 24 Tetorit 1995.9. Ligji për Mbrojtjen e të Dhënave Personale e Republikës së Kosovës, i shpallur në Fletoren Zyrtare

të Republikës së Kosovës, nr.70 / V/, i hyrë në fuqi në Maj, 2010, Prishtinë.10. Valentina Kondili “E drejta civile I Pjesa e përgjithshme”, Ribotim,Geer, 2008,Tiranë.11. DZLP, Komentar “Na zakonot za za Zaśtita na lićnite podatoci”, Skopje, 2010.12. Ligji për Mbrojtjen e të dhënave personale e Republikës së Shqipërisë.13. “Zakon za Zaśtitu Lićni Podataka”, Republike Crene Gore. 14. Kushtetuta e Republikës së Kosovës.15. Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë. 16. Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë.17. Ustav Republike Crne Gore.

Mbr

ojtja

ligj

ore

e të

dhë

nave

per

sona

le d

he p

rivat

ësis

ë el

emen

t me

rënd

ësi n

ë pr

oces

et in

tegr

uese

evr

opia

ne |

PhD

Ruz

hdi J

asha

ri

69Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Studente Lina Vaso

Hyrje

Së pari ne kemi nevojë të dime disa Mësime mbi lidershipin, pra t’i njohim sfidat: Le të mbështetemi te James Kouzes dhe Barry Posner, ata janë kërkues dhe shkrimtarë bashkëkohorë të mirënjohur në fushën e lidershipit. Në librin e tyre, The Leadership Challinge - Sfida e lidershipit, ata thonë se kur drejtuesit janë në majë të suksesit ata bëjnë pesë gjera: sfidojnë procesin, frymëzojnë të tjerët ndaj një vizioni të përbashkët, u japin mundësi të gjithëve për të vepruar, modelojnë rrugën e ardhmërisë dhe inkurajojnë zemrën. Do t’i trajtojmë këto mësime me dorë të lirë:

Ç’do të thotë lidershipi Sfidon procesin, domethënë liderët mbajnë qëndrime të forta. Janë kërkues dhe këmbëngulës për të ndjekur projektin e vet. janë refuzues ndaj atyre që pengojnë procesin, shmangin mundësinë e përfitimit në kurriz të të tjerëve.

Sfidat e lidershipit njohja dhe sendërtimi i sfidave të lidershipit – garanci për suksesin e punës së ekipit

70 GLOBAL CHALLENGE

Liderët e vërtetë frymëzojnë të tjerët ndaj një vizioni të përbashkët. Kjo do të thotë lidershipi duhet të përballojë sfidat e vetvetes, por edhe sfidat e të tjerëve për t’u ngritur dhe ndërtuar. Kjo do të thotë: Ta bësh masën që të ndjekë rrrugën tënde.

Ata u japin mundësi të gjithëve për të vepruar. Punojnë me moton: Përfshi në projektet e tua gjithë njerëzit e mundshëm! Që do të thotë: Të organizosh njerëzit të punojnë atje ku janë personalisht të interesuar; të delegosh autoritetin tënd tek vartësit, që të gjithë të ndjehen të motivuar dhe të vlerësuar.

Një çelës që çel portat e suksesit është projektimi dhe modelimi i rrugës së ardhmërisë. Veç të tjerash, tek të cilat do të thellohemi më poshtë, kjo parakupton të punosh dhe të ruash të ardhmen e realizimit të projekteve së bashku me pjesën tjetër të njerëzve. Por kjo ka dhe një anë të dytë. Të pranosh sakrifciat e tua dhe ato të ekipit. E megjithatë kujdes: s’duhet t’u bëhesh barrë vartësve dhe bashkëpunëtorëve për të siguruar luks për vete.

Lidershipi sfidant inkurajon zemrën. Ja vlen të inkurajosh të tjerët që të besojnë dhe të punojnë në projektet e përbashkëta. Kjo kërkon si kusht paraprak: të ruash unitetin e kolektivit tend si vlerë të çmuar.

Zhvillimi

Nevoja mbizotëruese e çdo institucioni, nëse do t’ia drejtojë stafetën brezit të ardhshëm, është një lidership që është autoritar, shpirtëror dhe sakrifikues.

Autoritar, sepse njerëzit duan të udhëhiqen nga dikush, i cili e di se ku po shkon dhe që frymëzon mirëbesim. Ata ndjekin thuajse pa bërë fjalë, njeriun që e tregon veten të ditur dhe të fortë, që iu përmbahet ideve që beson.

Shpirtëror, sepse një lidership që nuk është shpirtëror, dhe nuk mund të shpjegohet plotësisht në termat e së natyrshmes, megjithëse shumë tërheqës dhe i aftë, do të jetë steril, moralisht, shpirtërisht dhe i falimentuar.

Sakrifikues, sepse modelohet sipas jetës së heronjve që u flijuan për më të mirën dhe që na lanë shembuj dhe modele për hapat që duhet të ndjekin.

Një stil udhëheqjeje e lidershipit është së pari mënyra e zakonshme se si një drejtues ndikon mbi të tjerët. Një drejtues veprues e karizmatik ndryshon prej të tjerëve sepse ai nuk motivohet nga egoizmi dhe krenaria boshe. Prandaj theksojmë se sfida kundër vetes është sfida e parë e një lidershipi.

Nxitja vepruese e një lideri nuk vjen nga mashtrimi, as nga qëllime dredharake dhe të pandershme.

Fjalët lajkatuese të sigurojnë vartës servilë dhe miq të rrejshëm; ndërsa lakmia urrejtje.Drejtuesi i mençur nuk u bëhet barrë dhe as nuk u imponohet të tjerëve me autoritetin

e postit dhe vulën e shtetit.Nëse i motivon dhe vlerëson vartësit dhe mbështetësit, pushteti yt si lider është jetëgjatë,

sepse dashuria për njerëzit e rrit respektin për liderin.Një lider që sfidon lodhjen duke u qëndruar vet në krye të punëve, bën që vartësit dhe

mbështetësit të mos e ndjejnë kohën që u rrëshqet nëpër gishta dhe puna u sjell veçse kënaqësi, pavarësisht nga mundimi.

Lidership i drejtë dhe sfidant do të thotë të respekosh vlerat e të tjerëve para vetes. Kujtoni Aristotelin si thoshte për mësuesin e vet Platonin: “Amicus Plato, sed majis amica veritas.”-“Mik e kam Platonin, por më mik akoma kam të vërtetën.”

Lidership i denjë për rolin që ka është ai që i orjenton vartësit dhe mbështetësit pas një qëllimi ashtu si babai i mençur fëmijët e vet.

Një lider e ka të qartë: “Zhvillimi organizativ është i dobishëm. Ndërtesat i shërbejnë një qëllimi. Programet janë një mjet për një qëllim. Por vetë qëllimi është gjithmonë i lidhur me ndryshimet e jetëve të njerëzve.” 1

1 George Barna, Without Vision, the People Perish, Pa vision, njerëzimi vdes fq. 110-111

Sfida

t e li

ders

hipi

t njo

hja

dhe

sen

dërt

imi i

sfid

ave

të li

ders

hipi

t – g

aran

ci p

ër s

ukse

sin

e pu

nës

së e

kipi

t | S

tude

nte

Lina

Vas

o

71Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

“Pa një vizion tërheqës do të ketë një boshllëk në të cilin thuajse asgjë nuk ndodh, por në të cilin çdo problem zmadhohet.” 2

“Një vizion nuk ka asnjë fuqi për t’i frymëzuar njerëzit ose për t’u dhënë atyre energji dhe nuk është fare në gjendje për të vendosur një standart të ri ose të bëhet përkushtues për sa kohë nuk ofron një pamje të së ardhmes, që është e qartë dhe e demonstruar mirë për organizatën, njerëzit në organizatë dhe për shoqërinë brenda së cilës vepron kjo organizatë.” 3

Lidershipa i ka parsysh mirë standartet dhe karakteristikat bazë të një vizioni:- Një vizion duhet të jetë i mbështetur në realitet, i lidhur me nevojat reale të njerëzve dhe

jo ëndërra personale e një njeriu, qoftë ky edhe drejtuesi kryesor.- Pamja e së ardhmes është frymëzuese për njerëzit. Ardhmëria është thelbi i një vizioni.- Lideri e mbjell vizonin në shpirtin e të gjithëve dhe ai bëhet pasuri shpirtërore e të

gjithëve.- Lideri krijon ose përqafon deviza vizionare, ku fokusohet qëllimi. Mjetet janë gjithmonë

në shërbim të tij.- Vizionet kërkojnë vazhdimësi. Por vazhdimësia e vizonit të një lideri nuk është kurrë

statike, ajo kërkon rinovim të projekteve vizionare. Kjo është sfida e një vizioni. Kujtoni Shilerin te Vilhem Teli: “…kohët po ndryshojnë. Një jetë e re lulëzon gërmadhash.”

- Vizioni kërkon fokus dhe energji njerëzore dhe siguron unitet forcash dhe sendërtim qëllimesh.

- Një vizion është vetëm një ide ose një shembëllim i një të ardhmje më të dëshirueshme për shoqërinë, por një vizion i drejtë është një ide që të jep kaq energji sa që në fakt e sjell më shpejt të arthmen duke bërë që të dalin në pah aftësitë, talentet dhe burimet në mënyrë që kjo të ndodhë 4.

- Një lider vizionar harton planet, siguron mbështetje, ndjek synimet, arrin objektivat dhe realizon vizionin e vet. Nëse është e nevojshme në çdo hap të procesit lideri bën ndryshime, të cilat domosdoshmërisht duhen bërë. Ndryshimi është pjesë e vizonit. Kjo është rruga e vetme e suksesit. Sipas “Strategy for Leadershp-Strategjia e Lidershipt” fq.56-58 e Edward R. Dayton

& Ted W. Engstrom, 1979, Old Tappan, Nj: Revell, në çdo projekt vizionar të një lideri sfidant synimet kanë një peshë të pamatë. Pse? Sepse synimet kanë fuqi vepruese, japin një ndjenjë drejtimi dhe gëzimi, rrisin entuziazmin dhe na ndihmojnë të vlerësojmë çdo hap drejt suksesit; na bëjnë më bashkëpunues dhe të komunikueshëm, ndihmojnë të shohim atë që pritet, reduktojnë konfliktet, nuk mëshojnë tek veprimi, por tek produkti dhe rendimenti i tij. “Pavarësisht numrit të madh të informacioneve të ngatërruara, fakti më intrigues dhe i provuar është që udhëheqja efektive varet mbi integritetin, mbi mënyrën se si karakteri i drejtuesit kuptohet nga pasuesit e tij.” 5

“Përgjegjësia e parë e një drejtuesi është të përkufizojë realitetin. E fundit është të thotë faleminderit. Midis të dyjave, drejtuesi duhet të bëhet një shërbëtor dhe borxhli.” 6

“Udhëheqësia nuk është një qëllim në vetvete, ajo nuk mund të kuptohet kurrë e ndarë nga misioni dhe vizioni. Lidershipi nuk ekziston kurrë për vete apo për lëvdim apo për zhvillimin personal të drejtuesit. Lidershipi ekziston për të bërë të mundur një të ardhme apo vizion të preferueshëm për njerëzit e përfshirë në të, e cila reflekton thelbin e misionit dhe vlerat ndaj të cilave ata janë përkushtuar 7.

Udhëheqësit sfidant i nxisin dhe i motivojnë njerëzit të veprojnë sipas bindjeve, sepse njerëzit që janë bindur së brendshmi, pra janë motivuar, i kryejnë me zemër detyrat, pra i bëjnë mirë.

2 Lovett H. Weemes, Hr, Church Leadership, Lidershipi i kishës, fq 653 Burt Nanus, Visionary Leadership-Lidershipi vizionar fq. 274 Burt Nanus, Visionary Leadership-Lidershipi vizionar fq. 85 James E. Means, Leadership in Christian Ministry-Lidershipi në shërbesën e Krishterë, fq. 326 Max De Pre, Leadership is an Art-Udhëheqja është Art. Fq. 117 Lovett H.Weems, Jr. Church Leadership-Lidershipi në Kishë, f.25

72 GLOBAL CHALLENGE

Imponimi, shtërngimi, nxitja me forcë, janë motive kërcënuese, detyra dhe detyrimi trokasin në dyert e përgjegjësisë, ndërsa ajo që kërkohet: pritshmëria dhe dëshira janë shprehja më e mirë e motivimit mbi bazën e bindjeve të brendshme 8. Të përdorësh shtërngimin dhe ndjesinë e fajit si detyrues për të kryer detyrat do të thotë që vërtet të jesh një lider pa vizion, sepse këtu ka vetëm miopi dhe jo sfida të ardhmërisë. Kjo është metoda më pak e shëndetshme se të gjitha.

Njerëzit të ndjekin dhe je lider i suksesshëm vetëm në çastin që shikojnë se nën udhëheqjen tuaj ata sendërtojnë nevojat e tyre të ligjshme.

Një lider i mirë e di gjithmonë se njerëzit kanë nevojë të ndjehen të rendësishëm. Ata kanë nevojë të besojnë dhe ndjejnë se është vitale ajo që bëjnë. Ata vetëm kështu besojnë se puna e tyre do ta prekë ndryshimin. Vartësit dhe mbështetësit kanë nevojë të dëgjohen, ata duan të jenë të përfshirë në vendimmarrje. Ata i pëlqejnë dhe i pranojnë sfidat konkuruese, por gjithnjë duan të vlerësohen, se nuk punojnë thjesht për të bërë detyrën apo për të marrë rrogën, por se po i shërbejnë një misioni.

Nevoja për përkatësi është një tjetër nevojë e rendësishme sipas psikologut humanist Abraham Mazllou. Njerëzit duan të ndjehen pjesë e një skuadre, duan të ndjehen të përfshirë, të bindur se po punojnë për diçka të rëndësishme.

Ndjesia e përkushtimit motivon veprimet. Një lider sfidant i bën njerëzit të ndjehen dhe të jenë vërtet të përkushtuar. Kështu, kur janë të gjithpërfshirë, pjesë e një ekipi dhe të përkushtuar, ata e mposhtin frikën se përgjegjësia në rast dështimi është vetëm e tyrja.

Ata nuk duan të ndjehen të shtrydhur nga drejtuesi, të përdorur dhe të flakur si limoni në emër të qëllimeve egoiste të liderit të vet, sado i rendësishëm të jetë ai, por nëse motivohen dhe vlerësohen vartësit gjithmonë e mbështesin liderin e tyre me përkushtim. Jo pak liderë ushtarakë apo civilë e kanë realizuar këtë sfidë, veçanërisht kur kanë qenë vërtet karizmatikë. Mjaftojnë emrat e Aleksandrit të Madh dhe të Bill Klintonit për ne shqiptarët për t’u bindur për këtë.

Duke u mbështetur në literature 9, por veçanërisht në përvojat tona drejtuese, Lidershipi sfidant veçanërisht nënkupton:

• Filloje betejën qoftë edhe i vetëm. Ashtu siç e përshkruan dhe libri: I adin vpolje voin-Edhe i vetëm trim në luftë,

• Të luftosh për ndryshimin duke bërë idhëtar në çdo hap, do të thotë të jesh i bindur në fitore,

• Shmang nga vetja dhe nga puna e vartësve punën rutinë dhe pa variacion, ji gjithmonë i ri dhe i freskët,

• Mungesa e mbështetjes nga bashkëpunëtorët të izolon, shpërtheje izolimin dhe bëj për vete idhtarë të rinj,

• Bashkëpunëtorët kanë nevojë për rritje personale, jepu shansin për të treguar iniciativë dhe krijimtari, për të fituar prestigj dhe para.

• Nuk mund të ecet më me nxitje tensionesh dhe konfliktesh mes bashkëpunëtorëve, përça e sundo, do të qe një moto denigruese.Kur flasim për lidershipin na intrigon veçanërisht karakteri i drejtuesit:Edhe autorët që merren me lidershipin e krishterë në shërbesat kishtare kanë evidentuar

mësime të çmuara për këtë çështje. P.sh. James E. Means, në Leadership in Hristian Ministry-Lidershipi në shërbesën e Krishterë, f 32 thekson: “Pavarësisht numrit të madh të informacioneve të ngatëruara fakti më intrigues dhe i provuar është që udhëheqja efektive varet mbi integritetin, mbi mënyrën se si karakteri i drejtuesit kuptohet nga pasuesit e tij.” Të gjithë drejtuesit, me apo pa ndërgjegje marrin vendime kritike; ata vendosin në se do ta përdorin fuqinë e tyre për t’i shërbyer vetes ose të tjerëve.

- Zgjedhja është në mes të drejtuesit shërbëtor dhe drejtuesit vetshërbyes, zgjedhja është një çështje karakteri.

- Vartësit dhe pasuesit, pavarësisht nga fusha dhe puna që kryejnë kanë prirjen që ta

8 Kjo është një thënie e përshtatur nga: Feeding and Leading - Të ushqyerit dhe të drejtuarit fq. 166, Kenneth O. Gangel, 1989, Whaton, IL: Victor Books

9 Emily K. Morrison, Leadership Skills-Aftësia e Drejtuesve, fq.85

Sfida

t e li

ders

hipi

t njo

hja

dhe

sen

dërt

imi i

sfid

ave

të li

ders

hipi

t – g

aran

ci p

ër s

ukse

sin

e pu

nës

së e

kipi

t | S

tude

nte

Lina

Vas

o

73Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

modelojnë veten sipas drejtuesve të tyre. Një drejtim i keq zgjon prirje negative. - Çdo veprim në kahun e duhur i drejtuesit bën që pasuesit dhe vartësit të veprojnë

pozitivisht.- Zakonisht theksi vihet mbi karakterin si cilësia më domethënëse e drejtuesit, ky është

një mësim biblik dhe kuranor, por ka një bashkohësi laike dhe moderne.

Përfundim

Në mbyllje të këtij punimi do t’iu evidentoja një teknikë humoristike për të zbuluar mangësitë e çdo lideri:

- Përdori njohuritë e tua për të sugjestionuar dhe budallallepsur kundërshtarët. - Bëj të kundërtën e asaj që thoshte Faik Konica, d.m.th: Fol kur s’ke gjë për të thenë!- Nxirre me forcë citimin nga konteksti për ta përdorur si shkop gome.- Frikëso të tjerët duke shfaqur inat, duke bërtitur, duke ngrysur vetullat dhe me

kalamallëqe të tjera si këto. - Kërcëno me dorëheqje nëse ata nuk bëjnë ashtu si do ti.- Kërko mbështetje për pozitën tënde duke i bindur privatisht anëtarët e bordit se ke të

drejtë.- Bëhu kokëfortë dhe mos lësho pe derisa të gjithë të lodhen e të bien dakort.- Kryeje vjedhurazi veprimin kur disa nga kundërshtarët e tu nuk janë prezent.- Bëj shpallje publike të një vendimi përpara se të miratohet nga bordi: pastaj atyre do t’iu

duhet të veprojnë siç do ti.- Bjeru kokës në mesazhet që jep nga podiumi atyre që s’bien dakort me ty. - Bëji thirrje autoritetit, thuaju atyre: “Zoti më tha se kjo është mënyra se si ta bëjmë.”- Mendo për të gjitha përgjigjet, planifiko të gjitha programet dhe tregoji gjithësecilit se

çfarë duhet të bëjë.- Ji i vetëm në shfaqjen në platformë të çdo takimi. Në këtë mënyrë askush s’do të mund

të thotë një fjalë.- Mos i kërko askujt të bëjë ndonjë gjë, në fund të fundit, ata nuk janë trajnuar kurrë, kurse

ti po edhe përtej inteligjencës tënde. Shënim: Këto përfundime janë përshtatur nga “When All Else Fails…Read the Direktions - Kur gjithçka tjetër dështon…Lexo udhëzimet” fq.138, nga Bob Smith, 1974, Waco, TX: Word.

BIBLIOGRAFIA

1. James Kouzes dhe Barry Posner, The Leadership Challinge-Sfida e lidershipit2. Lidershipi-pajisja e brezit të ardhshëm, përgatitur nga Andrew B. Sejdel, Tiranë 20023. George Barna, Without Vision, the People Perish, Pa vizion, njerëzimi vdes fq. 110-111)4. Lovett H. Weemes, Hr, Church Leadership, Lidershipi i kishës, fq 655. Burt Nanus, Visionary Leadership-Lidershipi vizionar fq. 8, 276. ‘Strategy for Leadershp-Strategjia e Lidershipit” fq.56-58 e Edward R. Dayton & Ted W.

Engstrom, 1979, Old Tappan, Nj: Revell7. James E. Means, Leadership in Christian Ministry-Lidershipi në shërbesën e Krishterë, fq.328. Max De Pre, Leadership is an Art-Udhëheqja është një Art. Fq. 119. Lovett H.Weems, Jr. Church Leadership, f. 2510. James E. Means, Leadership in Hristian Ministry- Lidershipi në shërbesën e Krishterë, fq. 3211. When All Else Fails…Read the Direktions-Kur gjithçka tjetër dështon…Lexo udhëzimet” fq.138,

nga Bob Smith, 1974, Waco, TX: Word12. Përshtatur nga: Feeding and Leading - Të ushqyerit dhe të drejtuarit fq. 166, Kenneth O. Gangel,

1989, Whaton, IL: Victor Books13. Emily K. Morrison, Leadership Skills-Aftësia e Drejtuesve, fq.85, etj.

74 GLOBAL CHALLENGE

Abstrakt

Kongresi i Berlinit nuk e njohu kërkesën e shqiptarëve për pavarësi dhe autonomi por gjithsesi e njohu atë si një realitet ballkanik dhe ndikoi që të konsiderohej i tillë si nga Rusia edhe nga monarkitë fqinje.

Po ashtu Kongresi i Berlinit nuk arriti të ruante tërësinë territoriale të shqiptarëve në Ballkanin perëndimor por ky Kongres ruajti një pjesë të konsiderueshme të territoreve shqiptare larg lakmive dhe orekseve të monarkive shoviniste fqinje.

Po ashtu ky kongres i faktorizoi edhe i ndërkombëtarizoi shqiptarët dhe kërkesat e tyre në arenën ndërkombëtare si dhe bëri presion mbi vendet fqinje të shqiptarëve dhe i kufizoi pretendimet e tyre tërësisht copëtuese për Shqipërinë dhe shqiptarët si dhe iu dha kohë. Në 100 vjetorin e shtetit shqiptar dhe Kongresit të Berlinit është e nevojshme që të organizohet edhe një Berlini II që të njihet edhe Kosova si një realitet i ri nga ana e Rusisë dhe vendeve të tjera që ende hezitojnë ta njohin si një realitet të tillë.

Hyrje

Shqiptarët populli më i vjetër i Ballkanit dhe një ndër popujt më të vjetër të Evropës, trashëgimtarët apo pasardhësit e ilirëve, e këta pasardhësit e pellazgëve, popull që e ka banuar pjesën kryesore të Ballkanit nga Joni në Jug deri në veri të Adriatikut.

Popull trim, sypatrembur dhe besnik, të vendosur për t`u bërë ballë katrahurave të kohërave të ndryshme, popull peshkatar, tregtar, bujq dhe blegtorë të zot.

Kongresi i Berlinit dhe Çështja Shqiptare

PhD Kandidat Ramiz BytyqiKo

ngre

si i

Ber

linit

dhe

Çësh

tja S

hqip

tare

| Ph

D K

andi

dat R

amiz

Byt

yqi

75Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Popull që i dha Perandorisë së famshme romake 7 perandorë me gjak iliro-shqiptar, që i dha Perandorisë Osmane gjysmën e kryeministrave të saj, popull që i dha Papatit Papë Albanin (Klementi XI); popull që i dha krishtërimit mbrojtësin e tij atletin e Krishtit Gjergj Kastriotin-Skënderbeun, popull që i dha Egjiptit të lashtë, themeluesin e Egjiptit modern Mehmet Aliun, popull që i dha botës demokratike shenjtoren nobeliste Nënën Terezë. Ky është populli shqiptar. Popull që e donte paqen gjithmonë por i vendosur për ta mbrojtur identitetin dhe vendin e tij me çdo çmim. Dhe siç thotë profesori kroat Aleksandër Stipçeviç: “Nuk mund të studiohet e kaluara e Ballkanit madje as e tashmja pa njohjen e elementit ilir. Gjithçka që ka ndodhur në Ballkan prej kohës së mesme e këndej në një farë mënyre është ndërtuar mbi atë shtresë që ne e quajmë ilire. Pra çdo tregim për Ballkanin fillon me ilirët”. Popull që shumë herë ishte para asgjësimit dhe zhdukjes totale nga armiqtë e ndryshëm e sidomos sllav, ishte si Feniksi pasi zgjohej nga hiri i tij. Pra ky ishte populli shqiptar.

Ngjarjet që i paraprinë Kongresit të Berlinit

Dalja në arenën ndërkombëtare të Rusisë si fuqi botërore, ishte shfaqja e Krizës lindore dhe rivalitetet ndërmjet Rusisë dhe Perandorisë Osmane, e cila futi në krizë të gjitha fuqitë e Mëdha. Rusia si një fuqi e re filloi të nxiste dhe t`i përkrahte popujt sllav të Ballkanit, serbët, bullgarët dhe malazezët që të ngriheshin kundër Portës së Lartë.

Kur trazirat që po nisnin në Ballkan në mesin e vitit 1978 e kërcënonin me një krizë Lindjen e Afërt, fuqitë e Mëdha u përpoqën t`u jepnin fund atyre me anë të një konference në Stamboll (23 dhjetor 1876). Reformat që u propozuan që të zbatoheshin në Bullgari, Maqedoni e Bosnje-Hercegovinë, të cilat kishin si synim decentralizimin në të mirë të popullit të këtyre krahinave u hodhën poshtë nga Turqia. Atëherë u bë e pamundur për Austro-Hungarinë dhe Anglinë që të parandalonin hyrjen në luftë të Rusisë, sidomos për arsye se pas mizorive të kryera në maj të vitit 1876, ndjenjat antiturke ishin shumë të zhvilluara në Rusi. Kur u hodh poshtë edhe një përpjekje e fundit për të zgjidhur në mënyrë paqësore rrëmujën e krijuar nga Protokolli i Londrës (31 mars 1877) duke qenë se Turqia kishte deklaruar se do të parapëlqente më mirë të përballej me luftë se sa të pranonte kushte poshtëruese, atëherë shpërtheu lufta me Rusinë. Në përfundim të saj turqit u detyruan të pranonin Paktin e Shën Stefanit.1

Rusia pasi e provoi forcën e saj me Perandorinë Osmane në luftën e Krimesë ku korri sukses, dhe pas kësaj lufte u formua aleanca e rusëve me sllavët e Ballkanit. Rusia ishte në ngritje e sipër, kurse Perandoria Osmane kishte filluar të shembej, sa që e quanin “e sëmura e Bosforit” dhe fuqitë e Mëdha po garonin për gjahun që synonin të merrnin pas rënies së saj. Cari rus formoi një Flotë të fuqishme detare dhe kishte si qëllim të pushtonte Stambollin, kurse Anglia e quajtur King of Seas-Mbreti i deteve dhe Franca u mundonin të mbanin status-Quo-në në Perandorinë Osmane, vetëm e vetëm që Rusisë t`ia ndërprenin synimet për dalje në Detin Mesdhe.

Rusia vepronte me dy fytyra, në njërën anë paraqitej se i respektonte parimet e Koncertit të Vjenës, kurse në anën tjetër vepronte me të gjitha mënyrat për t`ia grabitur tokat Perandorisë Osmane e cila ishte në gjendje kome.

Lufta ruso-turke që filloi në prill 1877 mori fund me humbjen e Perandorisë Osmane. Në janar 1878 ushtria ruse iu drejtua Stambollit. E kërcënuar nga ky rrezik Porta e Lartë u detyrua të ulej në tryezën e bisedimeve dhe në fshatin Shën Stefan në periferi të Stambollit më 3 mars 1878 u nënshkrua marrëveshja e paqes e njohur si Marrëveshja e Shën Stefanit.2

Traktati i Shën Stefanit u bë pa ndërmjetësimin e Fuqive të mëdha të Evropës, dhe ky Traktat e nxori Rusinë fituese dhe Turqinë humbëse. Njëherësh fitorja e Rusisë ishte edhe fitore e aleatëve të saj të Ballkanit, Bullgarisë, Serbisë dhe Malit të Zi, dhe kjo fitore e Rusisë i trembi Fuqitë e mëdha të asaj kohe si Austro-Hungarinë, Anglinë dhe Francën. Por shtrohet pyetja se çka fitoi Rusia me këtë Traktat?

1 Stavro Skondi “Zgjimi kombëtar shqiptar 1878-1912” - Tiranë, viti 20002 Sami Frashëri “Kush e prish paqen në Ballkan” - Pejë, Dukagjini, viti 2000

76 GLOBAL CHALLENGE

Traktati i Shën Stefanit e zgjeroi ndikimin e Rusisë në Ballkan në thellësi, në drejtim të Egjeut. Ky ndikim i jepte mundësi të zotëronte Ballkanin e të dilte në brigjet e Detit të Zi. Kjo ishte e papranueshme si për Austro-Hungarinë ashtu edhe për Anglinë. Në shkurt të vitit 1878, Britania e Madhe kishte dërguar luftanije në Dardanele dhe u duk se lufta ishte në prag. Një konflikt i armatosur do ta vinte Rusinë para një aleance të Austro-Hungarisë me Anglinë. Bismarku aspak në qejf për t`i ndërprerë pushimet, nuk pa rrugë tjetër, por të thërriste Kongresin e Berlinit, me qëllim që të rivendosej ekuilibri ndërmjet dy partnerëve të tij, monarkisë së dyfishtë dhe asaj të Rusisë.3

Zgjimi i Evropës dhe Kongresi i Berlinit

Kongresi i Berlinit ishte thirrur për t`ia ndal hovin Rusisë dhe për të anuluar vendimet e Traktatit të Shën Stefanit. Lëvizjet nacionaliste të popujve të Ballkanit kishin ngrit krye, ky proces kryengritjesh u parapri dhe u mbështet, politikisht, ushtarakisht si dhe nga pikëpamja diplomatike nga Rusia e cila e sponsorizoi fuqishëm atë. Rusia gjithashtu u dha ndihmë të madhe ushtarake popullsive sllave në Ballkan, sidomos Bullgarisë, Serbisë dhe Malit të Zi, si dhe vendosi në krye të tyre ushtarak të lartë rus. Rusia të gjitha këto i bënte për t`i hapur rrugë ndikimit të saj në Ballkanin e pas Perandorisë.4

Atë që bëri Rusia për krijimin e shteteve sllave të Ballkanit, të njëjtën gjë e bëri Gjermania me Anglinë për krijimin e pavarësisë së Greqisë. Ishte koha kur fuqitë e Mëdha po krijonin shtete satelite në Ballkan.

Në fjalimin hapës të Oto fon Bismarkut në Kongresin e Berlinit ai iu drejtua të pranishmëve me fjalët: “Evropa për mua është një nocion gjeografik me shumë probleme politike”, dhe Bismarku askund në fjalimin e tij nuk e përmendi Shqipërinë si nocion gjeografik.

Në Kongres merrnin pjesë fuqitë e Mëdha: Britania e Madhe, Franca, Gjermania, Rusia, Austro-Hungaria dhe Italia të cilat kishin të drejtën e vendimmarrjes me vote, dhe Perandoria Osmane e cila kishte të drejtë vote konsultative.5

Në Kongres u ftuan të merrnin pjesë për t`i parashtruar pretendimet e tyre edhe monarkitë ballkanike, Serbia, Mali i Zi, Rumania dhe Bullgaria. Po ashtu për t`i parashtruar kërkesat e tyre ishin ftuar përfaqësues nga Greqia si dhe një delegacion nga Shqipëria. Kongresi i Berlinit ishte një rishikim i Traktatit të Shën Stefanit.

Siç e cekëm edhe më lartë në hapje të Kongresit të Berlinit, Bismarku e quante ende të mundshme të deklaronte se “nuk ka një kombësi shqiptare”.6

Rusia dhe Turqia dy fuqitë e mëdha që kishin luftuar më 1877-1878 qenë të detyruara ta pranonin humbjen diplomatike; të parës iu desh të kapërdinte revizionimin e thellë të Traktatit të Shën Stefanit, kurse e dyta përkatësisht Turqia qe dëbuar e qe nxjerrë jashtë Evropës.

Në bazë të Kongresit të Berlinit shtrirja territoriale e tre shteteve sllave të Ballkanit zvogëlohej në krahasim me Traktatin e Shën Stefanit si vijon: Bullgaria nga 172.5 mijë km2 zbriste në 63.7 mijë km2, Mali i Zi nga 15.7 mijë km2 në 9.1 mijë km2, kurse Serbia nga 52.7 mijë km2 zbriste në 48.3 mijë km2. Megjithatë Serbia dhe Mali i Zi përfundimisht i zmadhuan territoret e tyre në krahasim me ç`kishin para luftës Ruso-Turke. Tabela e mëposhtme tregon ndryshimet territoriale të Serbisë dhe Malit të Zi sipas Traktatit të Shën Stefanit dhe Kongresit të Berlinit në krahasim me vitin 1877. Më 1877 Sipas Tr.të Sh. Stefanit Sipas Kongr. Të Berlinit Mali i Zi 4.7 mijë km2 15.7 mijë km2 9.1 mijë km2

Serbia 37.7 mijë km2 52.7 mijë km2 48.3 mijë km2.7

3 Misha Glenny “Histori e Ballkanit 1804-1999” - Tiranë, Toena 20074 Lisen Bashkurti “Diplomacia shqiptare” - Tiranë 2005, Vëll. i I-rë5 Lisen Bashkurti “Diplomacia shqiptare” - Tiranë 2005,Vëll. i I-rë6 Arben Puto “Historia diplomatike e çështjes shqiptare” - Tiranë 20037 Arben Puto “Historia diplomatike e çështjes shqiptare” - Tiranë 2003

Kong

resi

i B

erlin

it dh

e Çë

shtja

Shq

ipta

re |

PhD

Kan

dida

t Ram

iz B

ytyq

i

77Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Por të metat e Kongresit të Berlinit ishin se me vendimet që nxori dhe situatat që krijoi do të linte pas një situatë shumë të komplikuar në të gjithë Evropën përfshirë këtu edhe Perandorinë Osmane, Ballkanin dhe në mënyrë të veçantë çështja shqiptare ngeli e pazgjidhur.

Askush nuk u kënaq me vendimet e Kongresit të Berlinit as fuqitë e Mëdha, as Porta e Lartë dhe asnjë prej popujve të Ballkanit.

Për këtë arsye situatat që pasuan Kongresin e Berlinit erdhën duke i thelluar krizat brenda Perandorisë Osmane, paralajmëruan fundin e Koncertit të Evropës ndërmjet Fuqive të Mëdha të kohës dhe thelluan akoma më shumë konfliktet politike midis popujve dhe vendeve të Ballkanit.

Në këtë kuptim Kongresi i Berlinit jo vetëm që nuk e zgjidhi dot Krizën Lindore por përgatiti me vendimet e tij dhe situatat që krijoi përshkallëzimin e mëtejshëm të Krizës Lindore dhe çka është më e rëndësishmja provokoi shndërrimin e Krizës Lindore në Krizë Evropiane dhe më tej në krizë botërore.

Çështja shqiptare

Shqiptarët u gjendën në mes të dy Perandorive. Ata duhet te zgjidhnin midis aleancë me Perandorinë Osmane e cila ishte në rënie e sipër dhe të bëhej që të shuheshin shpresat për pavarësi ose të bënin aleancë me rusët dhe sllavët dhe të përfundonin nën robërim të sllavëve. Të gjendur në mes këtyre të këqijave të mëdha ata vendosën të qëndrojnë neutral nga viti 1876-1912. Gjatë gjithë kësaj periudhe fuqitë e mëdha nuk kishin ndonjë interesim të madh për shqiptarët.

Traktati i Shën Stefanit i kishte sakatosur shqiptarët, pasi Rusia aleatëve të vet të Ballkanit në luftën ruso-turke u kishte dhënë prioritet Serbisë, Malit të Zi dhe Bullgarisë. Dy të parat favorizoheshin me hapësira të mëdha territoriale dhe dalje në dete në kurriz të hapësirave shqiptare, kurse Bullgaria krijohej si një shtet i ri autonom. Sipas Traktatit të Shën Stefanit, Serbia do të përfshinte në hartën e saj viset veriore të Kosovës deri në afërsi të Mitrovicës, Mali i Zi do të përfshinte në hartën e tij krahinat shqiptare të Ulqinit, Krajës, Anamalit, Hotit, Grudës, Tuzit, Kelmendit, Gucisë, Plavës dhe Rugovës, ndërsa Bullgarisë që sapo formohej si shtet do t`i jepeshin Korça, Pogradeci, Struga, Dibra, Kërçova, Gostivari, Tetova, Kumanova dhe Kaçaniku.8

Pra shumica e aleatëve të Rusisë do të shpërbleheshin me troje shqiptare, pra Traktati i Shën Stefanit e injoroi tërësisht ekzistencën e kombit shqiptar.

Nga Traktati i Shën Stefanit doli e pakënaqur edhe pala greke e cila nuk mund të realizonte zgjerimin e Greqisë të pasqyruar në Megali-idenë e saj.

Shqiptarët pasi u përballën me sakatosjen e tyre nga Traktati i Shën Stefanit nuk pritën se do të ndodhte diçka më e mirë për ta në Kongresin e Berlinit, vendosën ti bashkonin radhët e tyre pasi duke ndjerë se vendi ishte në rrezik të copëtohej u mblodhën në Prizrenin e lashtë nga ku doli Lidhja e Prizrenit, organizimi i parë shtetformues pas Kuvendit të Lezhës 1444 të kohës së Skënderbeut, ku u mor një vendim gjithëkombëtar që me çdo çmim të mbroheshin tokat shqiptare.

Për sa i përket çështjes shqiptare ajo nuk u shqyrtua si e tillë në Kongres. Fuqitë e Mëdha nuk njihnin ende zyrtarisht një çështje shqiptare si problem të diplomacisë, ndaj edhe ajo nuk u përfshi në rendin e ditës të punimeve të Kongresit. Ajo nuk gjeti pasqyrim as në protokollet e Kongresit si një çështje me vete që kërkonte edhe një trajtim të veçantë.9 Për këtë Lidhja shqiptare reagoi duke i dërguar një mesazh Bikonsfildit, përfaqësuesit anglez në Kongresin e Berlinit, duke i kërkuar që t`i mbronte interesat shqiptare në atë mbledhje si “një kështjellë kundër sllavëve në Ballkan”. Lidhja nuk po rrezikonte aspak pasi siç e përmendëm edhe më lartë Traktati i Shën Stefanit i kishte shpërfillur shqiptarët dhe nuk kishte kurrfarë arsye të mendohej se në Berlin do të ndodhte ndryshe. Lidhja nisi organizimin e një ushtrie popullore të madhe për t`i bërë ballë cënimit të tokave shqiptare. Lidhja në të vërtetë nisi përgatitjet për të bërë një luftë mbrojtëse

8 Lisen Bashkurti “Diplomacia shqiptare” - Tiranë 2005,Vëll. i I-rë9 Arben Puto “Historia diplomatike e çështjes shqiptare” - Tiranë 2003

78 GLOBAL CHALLENGE

kundër serbo-malazezëve, bullgarëve dhe grekëve dhe në të njëjtën kohë ajo i dha një mesazh Stambollit se sistemi i mileteve kishte vdekur dhe se kishte lindur lëvizja kombëtare shqiptare.10

Por shqiptarët kishin një të metë në këtë situatë kaotike, ata ende nuk e kishin një platformë të qartë që të kërkonin autonomi apo pavarësi, pra mendimi shqiptar ishte ende i padefinuar. Një mendim ishte pro sulltanatit me autonomi, me tendencë që më vonë të shpallnin pavarësinë kurse mendimi tjetër ishte proeuropian, duke thënë “harrojeni Perandorinë Osmane”. Në një kohë kur shqiptarët nuk kishin një mendim të qartë rreth formimit të shtetit, vendet fqinje shkuan në Kongresin e Berlinit me pavarësi të shpallura të cilat i zyrtarizoi Kongresi i Berlinit.

Shqiptarët në Kongresin e Berlinit u përfaqësuan nga tre delegacione. Nëse ata do të shkonin me një platformë të përbashkët, efektet do të ishin më të mëdha.

Njëri delegacion ishte ai i Lidhjes shqiptare të Prizrenit që kryesohej nga Abdyl Bej Frashëri dhe Jani Vretua, delegacioni i II-të ishte ai i 11 intelektualëve të Stambollit, kurse i treti ishte ai i vandomëve të Mirditës kryesuar nga Prenk Bibë Doda.

Por delegacioni i vandomëve të Mirditës, kishte anën negative pasi kishte karakter regjional dhe synonin vetëm pavarësinë e Mirditës, kurse për pjesët e tjera të trojeve shqiptare thonin se janë tradhtar të Krishtit, pasi e kanë pranuar fenë islame.

Pra në Berlin shqiptarët shkuan me tri platforma dhe pa një unifikim të duhur, por para se gjithash delegacionet patën një ndikim pozitiv, pasi për herë të parë paraqitej në arenën ndërkombëtare një problem josllav.

Por shqiptarët më në fund e kuptuan se zgjidhja nuk vinte vetëm duke përdorur forcën e diplomacisë por duhej përdorur edhe politika e forcës. Në vitet 1910, 1911 dhe 1912 ata organizuan kryengritje të hatashme gjithëkombëtare dhe shekulli i XX-të ishte shekull i imponimit të forcave dhe forca respektohej nga Fuqitë e Mëdha. Ishte koha kur të gjitha ushtritë e rajonit shkonin në luftëra me para, ndërsa shqiptarët luftonin pa para. Brenda një nate formoheshin ushtri në të gjitha trevat shqiptare, vetëm Mehmet Shpendi kishte 12.000 ushtarë në Dukagjin dhe arritën që brenda 70 ditëve në periudhën midis dy luftërave ballkanike të shpallin Pavarësinë e Shqipërisë. Kjo pavarësi ishte e gjymtuar pasi 2/3 e vendit kishin mbetur nën sundimin e vendeve fqinje.

Përmbyllje

Më në fund mund të themi se Kongresi i Berlinit nuk e njohu kërkesën e shqiptarëve për pavarësi dhe autonomi por gjithsesi e njohu atë si një realitet ballkanik, dhe ndikoi që të konsiderohej i tillë si nga Rusia edhe nga monarkitë fqinje.

Po ashtu Kongresi i Berlinit nuk arriti të ruante tërësinë territoriale të shqiptarëve në Ballkanin perëndimor por e ruajti një pjesë të konsiderueshme të territoreve shqiptare larg lakmive dhe orekseve të monarkive shoviniste fqinje.

Gjithashtu ky kongres i faktorizoi edhe i ndërkombëtarizoi shqiptarët dhe kërkesat e tyre në arenën ndërkombëtare si dhe bëri presion mbi vendet fqinje të shqiptarëve dhe i kufizoi pretendimet e tyre tërësisht copëtuese për Shqipërinë dhe shqiptarët si dhe iu dha kohë shqiptarëve për të evoluar dhe unifikuar konceptet e tyre në të ardhmen e shtetit shqiptar në Ballkan.

BIBLIOGRAFIA

1. Stavro Skondi "Zgjimi kombëtar shqiptar 1878-1912" - Tiranë 2000.2. Sami Frashëri "Kush e prish paqen në Ballkan" - Pejë, Shtëpia botuese

"Dukagjini" 2000.3. Misha Glenny "Histori e Ballkanit 1804-1999" - Tiranë, Botimet Toena 2007.4. Lisen Bashkurti "Diplomacia shqiptare - Vëllimi I" - Tiranë 2005.5. Arben Puto “Historia diplomatike e çështjes shqiptare" – Tiranë 2003.

10 Misha Glenny “Histori e Ballkanit 1804-1999” - Tiranë, Toena 2007

Kong

resi

i B

erlin

it dh

e Çë

shtja

Shq

ipta

re |

PhD

Kan

dida

t Ram

iz B

ytyq

i

79Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Jugosllavia mbas dy luftërave botërore

Kur mbaroi Lufta e Parë Botërore ishin zhdukur tri Fuqi të Mëdha: Austro-Hungaria, në Rusi kishin hequr qafe carin, ndërsa në Bosfor nuk mbretëronte më një sulltan, por njëkohësisht lindi një krijesë e re shtetërore: shteti shumëpopujsh i Jugosllavisë.

”Mbretëria e Serbëve, Kroatëve e Sllovenëve” – e njohur si Jugosllavia në janar të vitit 1929, ishte realizimi i ëndrrës së një bashkimi shtetëror të popujve sllavojugor (me përjashtim të bullgarëve). Jugosllavia vendosi marrëdhënie të ngushta me ”Rajhun e Tretë”, ku Gjermania zinte vendin e parë në tregtinë me Jugosllavinë. Në pranverën e vitit 1941 Beogradit iu desh të pozicionohej midis Fuqive të Boshtit dhe Aleatëve, por duke iu përkulur trysnisë së Hitlerit, u anëtarësua në Paktin e Tri Fuqive. Ky grusht shteti i ndërmarrë në bashkëpunim të ngushtë me kundërzbulimin britanik e rrokullisi Jugosllavinë në luftë. Hitleri, sulmoi më 6 prill Jugosllavinë dhe e shpartalloi atë brenda njëmbëdhjetë ditëve.

Pas Luftës së Dytë Botërore, nga pikëpamja politike Jugosllavia nuk kishte më lidhje me të parën. Komunistët nën udhëheqjen e Titos e përzunë dinastinë dhe e integruan vendin

Ballkani pas rënies së murit të Berlinit. Jugosllavia, Epiqendër e Krizës Ballkanike

PhD Kandidat Fejzi Lila

80 GLOBAL CHALLENGE

në ”kampin socialist”. Nga konflikti i viteve 1948-49 midis Stalinit dhe Titos, Jugosllavia u përjashtua nga bashkësia e shteteve komuniste, por mbeti edhe më tej nën sundimin komunist. Tito ndoqi rrugën e shkëputjes nga Blloqet, krijoi një kamp midis Blloqeve të Mëdha, ku luajti rol të rëndësishëm.

Duke filluar nga gjysma e dytë e viteve gjashtëdhjetë deri mbas vdekjes së Titos në vitin 1980, Jugosllavia pati afrim me Evropën, më tepër me karakter ekonomik sesa politik. Pas vdekjes se Titos, bashkimi i të gjithë serbëve në një shtet ishte synimi që i vuri vetes Presidenti serb dhe më vonë jugosllav, Sllobodan Millosheviç, qoftë duke përdorur edhe dhunën dhe luftën. Kjo solli për pasojë shkatërrimin e Jugosllavisë, mbasi popujt e tjerë nuk deshën t’i nënshtroheshin Millosheviçit dhe politikës së tij serbomadhe dhe parapëlqyen pavarësinë. Jugosllavia nuk ka përbërë një faktor qëndrueshmërie, madje, më saktësisht, ka qenë një gabim i historisë.

Sipas mendimit të Mirko Tepavaçit, Ministrit të Jashtëm jugosllav të periudhës nga 1969 deri më 1972, i cili dha dorëheqje me nismën e tij, mbasi nuk qe në gjendje të ndiqte Titon. ”Jugosllavia nuk ka qenë një  gabim i historisë”, i ka thënë ai gjatë një bisede kryeredaktorit të gazetës ”Politika”, ”ajo ka qenë historia e gabimeve të bëra ndaj qytetërimit, tolerancës e kulturës”.

Fundi i Luftës së Ftohtë. Jugosllavia - “Shpërthimi ballkanik”

Rënia e sistemit komunist në ish Bashkimin Sovjetik e në vendet e Evropës Lindore do të sillte edhe fundin e Luftës së Ftohtë, pasojë e së cilës ishte edhe fillimi i shpërbërjes së ish-Jugosllavisë. Shpërbërja e Jugosllavisë filloi në vitin 1989, kur Beogradi, në mënyrë të paligjshme, revokoi autonominë e Kosovës dhe vendosi në vend të saj një sistem të sundimit të drejtpërdrejtë mbi baza etnike. Nacionalizmi i skajshëm shkatërroi një vend me komunitete të ndryshme etnike, duke i dhënë botës një term të ri, atë të “spastrimit etnik”. Shpërbërja e Jugosllavisë vazhdoi në vitin 1991 me luftën në Bosnjë - Hercegovinë (1992-1995) dhe ka si fazë fundore krizën kosovare. Në fakt, siç shkruan Henri Kissinger, Bosnja ishte një amalgame enigmatike që në krijimin e saj.

”Sa u shpall Bosnja shtet i pavarur, të gjitha kombësitë u hodhën në luftë kundër njëra – tjetrës për të dalë në krye dhe serbët për të larë hesape të vjetra në një mënyrë veçanërisht të egër”.1

Çështja kosovare ka qenë një ndër elementet shpërthyese të asaj shpërbërjeje, pasojë e strategjisë së Millosheviçit në marrëdhënie serbo-shqiptare. Në ”rilindjen” e mitit të ”Serbisë së Madhe”, Millosheviçi parimin etnik-nacionalist (panserb e pansllav) ai e bëri kriter të çdo marrëdhënie politike brenda Federatës, duke u përpjekur ta arrijë këtë objektiv nëpërmjet veprimit arbitrar politik, zëvendësimit të drejtuesve politik shqiptar, dhunimit të të drejtave të njeriut për të mbërritur te ndryshimet (1989) e Kushtetutës të 1974-s, deri te Kushtetuta e re Serbe e 1990-s. Platforma e kolonizimit të Kosovës u kthye ne politikë zyrtare, bazuar në memorandumin e Vasa Çubrilloviçit “Përzënia e Shqiptarëve”, i cili synonte përzënien me çdo mjet të shqiptarëve dhe futjen në vend të tyre të kolonëve serbë dhe malazezë. Çubrilloviçi madje përcaktonte edhe metodën e realizmit të projektit:

“... rruga për përzënien e shqiptarëve duhet të jetë forca brutale e makinerisë së organizuar shtetërore... shkatërrimi i fshatrave me armë, me dënime, burgosje, aplikimi i masave brutale policore, prerja e pyjeve, mohimi i dokumenteve të pronësisë, mbingarkesa me taksa të rënda, ndalimi i tyre për të shitur bagëtinë dhe sjellja brutale e ashpër kundër fëmijëve dhe grave të tyre...” 2

Lufta e Bosnjës, masakra e parë e Millosheviçit

Bosnjë Hercegovina ishte skena e parë e përbotshme e dhunës dhe e kësaj shpërbërjeje. Vetëm në Srebrenicë,  8000 myslimanë boshnjakë të të gjitha moshave janë therur, 62 varreza kolektive janë zbuluar dhe u deshën 8 vjet që Srebrenica të varrosë të vdekurit e saj. Luftërat e

1 Henry Kissinger, Diplomacia, fq 1952 Vasa Cubrilovic, The expulsion of Albanians, Memorandum presented on March 1937 in Belgrade, fq 11

Bal

lkan

i pas

rëni

es s

ë m

urit

të B

erlin

it. Ju

gosl

lavi

a, E

piqe

ndër

e K

rizës

Bal

lkan

ike

| PhD

Kan

dida

t Fej

zi L

ila

81Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

zhvilluara në ish–Jugosllavi i dhanë dorë lulëzimit të ideve shoviniste në vende të ndryshme. Vetë Millosheviçi do të kujtonte tetorin e vitit 1912 kur Greqia dhe Serbia sulmuan dhe pushtuan Maqedoninë sipas një plani që parashikonte krijimin e federatës greko-serbe, që ngeli një ëndërr e perspektivës. Serbët ndjeheshin më të humburit nga shpërbërja e ish-Jugosllavisë të cilën e identifikonin me Jugosllavinë, me arritjet e saj, më zhvillimin e saj, pasi ata kishin pozitat sunduese në drejtimin e vendit. Qënia e Milosheviçit në ato momente në krye të vendit i dha hov të madh nacionalizmit të verbër. Duke i dhënë luftës një pamje fetare, Serbia synoi të mbërthente në konflikt palë të tjera ballkanike më gjërë. Për masakrën e ’95–ës, në pushtimin e Srebrenicës u mobilizuan rreth 25 000 serbë, përfshirë këtu personel të ushtrisë, të ministrisë së Mbrojtjes, të Ministrisë së Jashtme etj. 

Lufta e Kosovës, fundi i Milosheviçit

Kriza e Kosovës kërcënonte jo vetëm paqen dhe stabilitetin në Kosovë, por në gjithë rajonin. Vitet ’98-’99 ishin të mbushura me ngjarje të rëndësishme, ndërsa në territorin e saj ushtronte veprimtarinë e saj edhe UÇK-ja, e cila, nga prezenca e saj në vitin 1997, kishte arritur të bëhej faktor dominues. Serbia e filloi luftën kundër shqiptarëve me një vendosmëri brutale ”shembullore”. Ajo arriti të realizojë spastrimin e përshpejtuar etnik të shqiptarëve nga Kosova, të turbullojë stabilitetet e brishta të vendeve fqinje me anë të një fluksi të pashembullt të deportuarish, të mbajë nën kontroll pothuajse të pandryshuar ushtarako-policor Kosovën, të tërheqë fuqimisht në lojën diplomatike aleatin e saj të sigurtë, Rusinë, të ndikojë për oportunizëm të Italisë dhe tërhequr mirë pas vehtes aleaten e saj, Greqinë.

Lufta e Kosovës filloi më 28 shkurt të vitit 1998, pas sulmit jugosllav në Drenicë të Kosovës. Nga 28 shkurti 1998 e deri më 23 mars 1999, lufta u zhvillua mes Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës dhe forcave jugosllave, ndërsa nga 24 marsi 1999 e deri më 10 qershor 1999, NATO, me bombardime të përditshme, me përkrahjen tokësore të UÇK-së, detyroi ushtrinë e Sllobodan Millosheviçit, të nënshkruajë kapitullimin në Kumanovë. Në këtë luftë u dëbuan 800,000 mijë shqiptarë, u vranë 15,000 persona, nga të cilët 2,400 luftëtarë të UÇK-së. Gjatë luftës janë zhdukur rreth 5.000 njerëz, fati i shumicës prej tyre është zbardhur deri në vitin 2007, por i madh ka mbetur numri i rasteve të pasqaruara. Janë përdhunuar afër 20 mijë femra shqiptare, janë rrëmbyer mbi 3 mijë shqiptarëve, ku pas luftës, një pjesë e tyre u gjetën nëpër varrezat masive në Serbi, por akoma nuk dihet për fatin e 2087 të tjerëve. Gjatë periudhës mars 1998 - qershor 1999, njësitë kriminale dhe artileria e rëndë sërbe kanë shkatërruar dhe djegur, pjesërisht ose tërësisht, rreth 1.100 vendbanime shqiptare, kanë plaçkitur, djegur e shkatërruar mbi 200.000 shtëpi, banesa, lokale afariste, punëtori zejtare, fabrika, shkolla, biblioteka, monumente kulturore-historike, objekte kulturore, shkencore, fetare.

Realitetet gjeopolitike dhe Shtetet e Ballkanit drejt së nesërmes

Shpërbërja e ish Jugosllavisë u shoqërua me konflikte dypalëshe e shumë palëshe, me luftëra rajonale e lokale, me përplasje politike e etnike. Këto sollën ndryshime edhe në hartën gjeopolitike të Ballkanit. Ndërhyrja aktive e faktorit ndërkombëtar në Ballkan, u duke qartë në luftën e Bosnje - Hercegovinës, Kosovës dhe Maqedonisë. Në rajonin e Ballkanit, nga 6 shtete që ishin pas Luftës së dytë botërore, u bënë 12 shtete mbas luftës së ftohtë. Shkëputja nuk u bë në rrugë demokratike, por me luftë, kjo përbën një karakteristikë kryesore.Faktorët që ndikuan në konfigurimin e ri gjeopolitik ishin:

Rënia e sistemit komunist, Përfundimi i Luftës së Ftohtë, Rënia e Murit të Berlinit, Nacionalizmi serb.Në Ballkan janë 4 shtete anëtare të BE-së, 5 anëtare të NATO-s, ndërkohë që të gjithë

dëshirojnë të jenë pjesë e organizmit më të fuqishëm Evropian në të gjithë historinë e kontinentit.

82 GLOBAL CHALLENGE

Shqipëria. Pas një gjysmë shekulli me një sistem qeverisës diktatorial shumë të centralizuar, lidhjet me pjesën tjetër të Botës ishin të reduktuara në minimumin absolut. Infrastruktura e varfër, trashëgimia e dobët ekonomike dhe krizat e ndryshme gjatë periudhës së tranzicionit u manifestuan në prekjen e kushteve të shoqërisë njerëzore. Gjatë dekadës së fundit, u bë një përparim në zbatimin e reformave strukturore dhe institucionale, të domosdoshme për ndërtimin e një ekonomie funksionuese tregu dhe krijimin e një sistemi qeverisës demokratik.

Roli i Shqipërisë në rrafshin rajonal është i rëndësishëm nga përhapja rajonale e popullsisë shqiptare dhe pozicioni gjeopolitik si një portë midis detit Adriatik dhe Gadishullit të Ballkanit, dhe së dyti, si modeli pozitiv i bashkekzistencës fetare, që ka zhvilluar historikisht shoqëria shqiptare duke nxitur në mënyrë konstante respektin ndaj grupeve të ndryshme fetare dhe etnike.

Mosha mesatare e popullsisë shqiptare është më e reja në kontinent. Rreth 60 % e popullsisë është nën moshën 27 vjeç. Ky fakt reflektohet, ndjeshëm, në dinamikën e lëvizjes dhe të emigracionit të kësaj popullsie. Faktorët demografikë të shqiptarëve janë ndikues në planin gjeopolitik, për të ardhmen e tyre dhe të popujve të tjerë në rajon.

Rumania. Rumania, (së bashku me Bullgarinë, Sllovakinë, Lituaninë e Letoninë) bën pjesë në grupin e dytë të vendeve të cilat hynë në BE, nga zgjerimi i Bashkimit Evropian në drejtim të Lindjes. Rumania ka filluar ndjekjen e pakushtëzuar të kursit të reformave në një periudhë relativisht të vonshme. Mbas shkrirjes së Paktit të Varshavës, Rumania qe i vetmi prej vendeve të Bllokut Lindor që lidhi me Bashkimin Sovjetik - asokohe ende ekzistues - një marrëveshje dypalëshe për “Bashkëpunimin, Fqinjësinë e Mirë dhe Miqësinë”. Rumania ishte shteti i parë evropianolindor i përfshirë në Partneritetin për Paqe të Nato-s dhe i anëtarësuar qysh më 1993 në Këshillin e Evropës.

Në Rumani ku punojnë ende 40 për qind e punonjësve në bujqësi (për krahasim: në Sllovaki numri i tyre ka mbetur vetëm 10 për qind), ka nevojë për një rregullim të ri e reforma të mëtejshme. Rumania përballet edhe me dy probleme të tjera, pozitën që zënë romët (ciganët endacakë), si dhe me numrin e madh të fëmijëve bredharakë e pa prindër, të cilët, duke lypur e vjedhur, si edhe të organizuar në banda kriminale,  përbëjnë një problem të rëndësisë parësore në rrafshin social e të politikës së sigurisë.

Bullgaria. Bullgaria është vendi që ka përmbushur në masën më të madhe kushtet paraprake sociale e ekonomike të kërkuara nga Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMI). Bullgaria - si edhe Rumania - i dhanë Nato-s të drejtën e fluturimeve mbi territoret e tyre dhe nuk pranuan të përkrahnin Rusinë gjatë konfliktit në Kosovë, prandaj Perëndimi ka detyrime morale dhe financiare ndaj tyre. Bullgaria ka një pakt sigurimi me Rumaninë, është marrë vesh në një farë mase me Turqinë përsa i përket çështjes së brishtë të pakicës turke në Bullgari dhe ka ndërmarrë disa përçapje për të rënë në ujdi me Republikën e Maqedonisë. 

Në marëdheniet bullgaro – maqedonase, Bullgaria pretendon se maqedonasit janë bullgarë dhe Maqedonia është pjesë e Bullgarisë, kurse maqedonasit pretendojnë se janë një komb i veçantë. Bullgaria pohon se kombi maqedonas kurrë nuk ka egzistuar, si dhe gjuha maqedonase është produkt artificial, variant rajonal i gjuhës bullgare.

Greqia. Antare e bllokut të NATO-s. Historikisht dy problemet kryesore të pazgjidhura me Turqinë janë problemi i Qipros dhe i hapësirës së detit Egje. Në muajin Korrik 1974, çështja e Qipros arriti kulmin e krizës kur Turqia ndërhyri me forca ushtarake dhe pushtoi rreth 40 % të teritorit të ishullit. Nga ana tjetër Greqia nuk pranon ndarjen në dy pjesë të detit Egje midis saj dhe Turqisë.

Mardhëniet greko - maqedonase janë karakterizuar dhe vazhdojnë të karakterizohen nga kontradita të thella për shkak të kundërshtimit të Greqisë për emrin e Maqedonisë që sipas saj përmban pretendime teritoriale. Kjo çoi deri aty sa Greqia vuri veton në mos pranimin e Maqedonisë në NATO. Por edhe Maqedonia ka pretendime për ekzistencën e pakicave maqedonase në Greqi të cilat qeveria greke nuk i njeh.

Turqia (Trakia). Popullsia si shtet 8 752 000, turqë në gjithë rajonin e Ballkanit. Për specifikat e dinamikës kontradiktore të zhvillimeve në Lindjen e Mesme, posaçërisht përgjatë kufirit politik të Turqisë, gjeopolitika ka fituar prioritetin themelor për Bashkimin Evropian lidhur

Bal

lkan

i pas

rëni

es s

ë m

urit

të B

erlin

it. Ju

gosl

lavi

a, E

piqe

ndër

e K

rizës

Bal

lkan

ike

| PhD

Kan

dida

t Fej

zi L

ila

83Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

me aderimin e Turqisë. Gjeopolitika e Turqisë diktohet nga pozicioni i saj gjeografik, nga shtetet që e përbëjnë kufirin e saj dhe orientimet e politikat e tyre.

Roli rajonal i Turqisë është i kufizuar nga dy faktorë kryesorë të dalë nga problemet e saj të brendshme: statusin akoma të paqartë të tragshimisë së Ataturkut.

A do ketë sukses Turqia në trasformimin e saj në një shtet shekullor evropian edhe pse shumica e popullsisë është mbizotëruese myslimane? ( synimi i Ataturkut).

Turqia ka bërë progres të konsiderueshëm, por deri më sot anëtarësimi i ardhshëm i saj në BE ( të cilën e kërkon në mënyrë aktive) mbetet i pasigurtë.

Pengesa e dytë është çështja e Kurdistanit. Një pjesë e rëndësishme e popullsisë 70 milionëshe të Turqisë përbëhet nga kurdët.

“Cilatdo qofshin faktet ekzistuese, problemi etnik kurd dhe problemi i mundshëm religjioz islamik mund ta shëndërrojë turqinë nga një rol konstruktiv si model rajonal në pjesë të dilemave themelore të rajonit”. 3

Sllovenia gjatë periudhës afro 12-të vjeçare si shtet i pavarur, ka qenë i suksesshëm në përmbushjen e kushteve të Asocimit, për të cilat kohët e fundit u pranua në NATO dhe në BE, ndërsa ka bërë një përparim të dukshëm në nivelin ekonomik e nivelin e jetesës. Është vendi me nivelin më të lartë ekonomik dhe infrastrukturor të Ballkanit. Gëzon mbështetjen politike të Gjermanisë dhe Austrisë.

Kroacia. Ka bërë një përparim të dukshëm në procesin e stabilizim-asocimit në Bashkimin Europian dhe u antarësua në NATO. Bashkëpunimi për kthimin e serbëve të shpërngulur gjatë konfliktit dhe gjesti simbolik i kërkimit të ndjesës ndërmjet Presidentëve Tadiç dhe Mesiç shënuan mbylljen formale të problemeve me fqinjët. Por ngjarjet e fundit treguan se sa të brishta janë këto marrëdhënie, (vizita e presidentit Mesiç në Kosovë, apo njohja dhe ndihma që ka dhënë Kroacia për Kosovën)

Mardhëniet kroato-sllovene. Problemi kryesor është mosmarrëveshja për kufirin mes Kroacisë dhe Sllovenisë shkak që kjo e fundit po ndikon në përparimin e Zagrebit për anëtarësimin në BE.

Bosnje-Hercegovina. Republika ku shpërtheu e gjithë urrejtja ndëretnike në gjirin e ish Jugosllavisë. Krimet e bëra gjatë luftës kanë krijuar shtrat të rrezikshëm për konflikte të reja në të ardhmen. Janë akoma mbi 600.000 mina, të cilat do duhen shumë që të hiqen, duke lënë pa përdorur rreth 15 % të tokës bujqësore.

Mjedisi i sigurisë së këtij vendi po përmirësohet pasi faktorët politikë po fokusohen më shumë politikisht mbi problemet e vendit se sa mbi baza etnike. Bashkëpunimi nga Republika Srpska me Gjykatën e Hagës, si dhe reformë më e gjërë në strukturat policore për përfshirjen më të ekulibruar të etnive, mbetën sfida të rëndësishme. Bazuar në marrëveshjen e paqes së Dejtonit të vitit1994 u krijua Institucioni i një Presidence të përbërë nga tre persona në rrotacion, me shpresën e vendosjes në kushtet e barabarta të të tre grupeve kryesore etnike; serbëve, myslimanëve dhe kroatëve.

Serbia. Qeveritarët serbë vazhdojnë të përpiqen ti bëjnë presion komunitetit ndërkombëtar, kjo për disa arsye:

Mos humbja e besimit nga populli i vet. Për t’i bërë presion komunitetit ndërkombëtar që ta pranoi në strukturat e saj dhe

ta ndihmoj ekonomikisht. Të bëjë lojë të dyfishtë me Rusinë dhe të shmangë një kërkesë të mundshme

shkëputje të trojeve shqiptare ne Jug të saj (Medvegjës, Bujanovcit dhe Preshevës) si dhe shmangien e konfliktit me Hungarinë për çështjen e Vojvodinës.

Në Sërbi akoma ka probleme etnike të cilat ushqehen negativisht nga rryma nacionaliste, si dhe nevojitet një punë e madhe dhe serioze në drejtim të forcimit të Institucioneve e të demokracisë. Nga dhjetori 2009 serbët lëvizin pa viza në Europë. Diplomacia serbe ka arritur sukses pasi nuk ju vu kusht që të njihte Kosovën në mënyrë që të integrohej në strukturat Evropiane.

3 Zbigniew Brzezinski, ”Dominim global apo udhëheqje globale”, fq 28

84 GLOBAL CHALLENGE

Mali i Zi. Popullsia si shtet 622 000 malazezë në gjithë rajonin e Ballkanit 533 800 banorë. Qeveria dhe populli malazez po lëvizin shumë shpejt në drejtim të integrimit euro-atlantik, “Momentalisht mund të thuhet se është shteti i cili ka marrëdhënie më të mira me shtetet e rajonit, duke theksuar në veçanti marrëdhëniet me Shqipërinë”. Mali i Zi ka aplikuar për të hyrë në BE. Nga dhjetori 2009 lëviz pa viza në Europë.

Kosova. Pozicioni i saj gjeopolitikë do të varet shumë nga proceset e zhvillimeve integruese në rajon dhe mandej ato vetë integruese ndërmjet Kombit Shqiptar. Tashmë aty janë ngritur e funksionojnë strukturat qeverisëse, u zhvilluan zgjedhjet e lira demokratike nën kujdesin e organizmave ndërkombëtare. Pavarësisht nga qëndrimet konstante tepër negative të Beogradit për të ardhmen e Kosovës, njohja e shtetit të Kosovës është e pashmangëshme dhe domosdoshmëri. Në këtë rast është kuptimplotë, përgjigja që i jep në vitin 2001, diplomati dhe politikani i shquar Amerikan, Henry Kissinger revistës Franceze ”Politique Internationale”, ku ndër të tjera thekson: “…Tashmë ne duhet të zgjedhim ndërmjet dy zgjidhjeve, ose të ndihmojmë Kosovën të bëhet e pavarur, ose të zgjasim protektoratin deri në pafundësi”.

Maqedonia. Maqedonia është një vend që aspiron në mbështetjen pozitive të Bashkimit Europian dhe SHBA-ve për inkuadrim në BE, si dhe futjen në Aleancën e NATO-s. Problemi i kufirit me Kosovën është pothuajse i zgjidhur me bisedimet ndërmjet Prishtinës (autoritetet lokale plus ndërkombëtare) dhe Shkupit. Nga dhjetori 2009 maqedonasit levizin pa viza në Europë.

Në Maqedoni, popullsia shqiptare e ka ndjerë veten si një popullsi me një status të qytetarit të klasit të dytë. Marrëveshja e Ohrit, ndërmjetësuar nga vendet Perëndimore, synoi të bënte korrigjime nëpërmjet reformave politike, duke përfshirë këtu një përdorim më të madh të gjuhës shqipe dhe zgjerim të të drejtave civile të shqiptarëve etnikë.

Konkluzione

“Kolapsi i Bashkimit Sovjetik në 1991 nuk mund të lexohet tjetër, veç si një ngjarje epokale, ka thënë historiani Eric Hobsbawm, që e përdor këtë datë për të shënuar fundin e asaj që ai e quan “Shekulli i shkurtër i XX”, shekull që filloi në Sarajevë, në 1914 dhe mbaroi në mënyrë ironike po atje ku filloi, pra, në Sarajevë.”

Gjatë dhjetëvjeçarit që pasoi vdekjen e Titos, si edhe atëherë kur u përmbys sistemi komunist në Evropën Lindore, në Serbi, në republikën më të rëndësishme dhe më të madhe jugosllave, sundimtarët komunistë mbetën në pushtet dhe u bashkuan në një “aleancë të kobshme nacionaliste” me antikomunistët dhe disidentët. Parulla e ditës ishte: më parë zgjidhja e çështjes serbe, pastaj demokratizimi; sepse, siç mendonin në radhë të parë nacionalistët serbë madje deri në qarqet më të ngritura intelektuale, Serbia dhe serbët ishin lënë pas dore në Jugosllavinë e Titos.

Shpërbërja e ish Jugosllavisë u shoqërua me konflikte dypalëshe e shumë palëshe, me luftëra rajonale e lokale, me përplasje politike e etnike. Këto sollën ndryshime edhe në hartën gjeopolitike të Ballkanit.

BIBLIOGRAFIA

1. Henry Kissinger, Diplomacia, Shtëpia botuese LAERT, Tiranë 1999. 2. Vasa Cubrilovic, The expulsion of Albanians, Memorandum presented on March 1937 in Belgrade.3. Zbigniew Brzezinski, ”Dominim global apo udhëheqje globale”.4. Lisen Bashkurti, Europa, Ballkani dhe Sfida e Kosovës, Shtëpia botuese GEER, Tiranë 2006.5. Gani Mehmetaj, Sfidat e pavarësisë, Shtëpia botuese DARDANIA, Prishtinë 2010.6. Lisen Bashkurti, Krizat Ndërkombëtare, Shtëpia botuese GEER, Tiranë 2008.7. Bashkim Rama, Faktori shqiptar dhe Siguria Rajonale, Shtëpia botuese GEER, Tiranë 2011.

Bal

lkan

i pas

rëni

es s

ë m

urit

të B

erlin

it. Ju

gosl

lavi

a, E

piqe

ndër

e K

rizës

Bal

lkan

ike

| PhD

Kan

dida

t Fej

zi L

ila

85Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Në veri të Mesdheut, nga pjesa juglindore e Evropës, shtrihet një vend i vogël por me vlera të mëdha - Kosova. Shteti më i ri i kontinentit të vjetër, i cili kufizohet me Shqipërinë, Malin e Zi, Maqedoninë dhe Serbinë, ka vetëm 10 mijë e 887 kilometra katrorë dhe rreth 2 milionë banorë.

Shtrirja në vijën që ndan Rajonin e Mesdheut me Evropën kontinentale, e bën Kosovën një vend gërshetimi të veçorive Euro-Mesdhetare. E ndarë padrejtësisht nga Shqipëria më 1913 1 dhe me historinë njëqind vjeçare të përpjekjeve për liri, “Kosova ishte ndër iniciatoret e universalizimit të parimeve dhe vlerave demokratike në Evropë”2. “Qysh herët, por sidomos në vitin 1981, kosovarët vendosën ta merrnin fatin e tyre në duart e veta dhe, të vetmuar por të vendosur, u nisën drejt Evropës”, vlerëson profesor Hoti.

Vlerësime të tilla që mund të kontekstualizohen me mendimin e studiuesit Alban Daci, sipas të cilit, në Mesdhe janë lindur e zhvilluar kulturat e mëdha që kanë dizajnuar identitetin e Evropës dhe vendeve të Afrikës së Veriut, janë të shumta. “Në këto toka ka gjetur forcën principi i një Zoti të vetëm, që bashkon të ndryshmit, kundërshtarët … në një Zot të aftë për të bashkuar ndjesitë e ndryshme arabe, hebraike, të krishtera: një Zot që mund të bënte të mundur mbretërimin e rregullit dhe të drejtësisë në Botë”, thotë ai.

Por, ajo që e bën më të qëndrueshëm epitetin gërshetues të Kosovës është gjeografia e saj.

1 Vendimet e Konferencës së Ambasadorëve të Fuqive të Mëdha në Londër, 1912-19132 Ukshin Hoti, Filozofia Politike e Çështjes Shqiptare, faqe 25 (Prishtinë, 1996)

Kosova – gërshetimi euro - Mesdhetar

PhD Kandidat Arben Fetoshi

86 GLOBAL CHALLENGE

“Kosova është e rrethuar me vargmale të larta. Në pjesën veriore shtrihen malet e Kopaonikut (mbi 2000 m) që janë karakterizuar nga një veprimtari abrazive, lumore dhe akullnajore. Në pjesët jugore dhe jug – perëndimore shtrihen malet e Sharrit (mbi 2500 m), ndërkaq në pjesën perëndimore shtrihen pjesë të Alpeve Shqiptare dhe Malet e Mokrës. Këto zona janë të karakterizuara nga materiale shkëmbore, male të larta dhe gryka të thella”3.

Me reliev kryesisht në trajtë të pellgut lumor, Kosova gjeografikisht është e ndarë në dy rrafshe: Rrafshin e Kosovës në lindje dhe atë të Dukagjinit në perëndim. Lartësia mbi nivelin e detit në rrafshe shkon nga 400 deri në 700 metra, derisa pika më e ulët prej 297 metrash ndodhet në Vërmicë, në kufi me Shqipërinë. Kurse sa i përket pasurive të nëntokës, ajo njihet për rezerva të mëdha të mineraleve si qymyri linjit, nikeli, plumbi, zinku, magnezi, kaolini, kromi, alumini, ari, argjendi, bakri, etj.

Klima kontinentale me verë të nxehtë e të thatë, pranverë e vjeshtë të freskët dhe me dimër të ftohtë e me reshje, takohet me klimën mesdhetare në vise dhe nivele të ndryshme mbidetare të Kosovës.

Ujërat

Thelbi i këtij punimi është hidrografia e Kosovës. Territori në veri të Rajonit të Mesdheut dhe që e lidh atë me Evropën Kontinentale, është njëri prej më të varfërve me ujëra në Evropë. Megjithatë, Kosova ka disa lumenj të rëndësishëm që derdhen në të gjitha detet e rajonit: Detin Adriatik, Detin Egje dhe Detin e Zi.

Pozita qendrore në Gadishullin Ballkanik, lartësia mesatare relativisht e madhe (811 m) dhe mbyllja e hapësirës kosovare me male të larta e të mesme në pjesët periferike, kanë ndikuar në formimin e nyjës hidrografike në Kosovë.

Pjesa më e madhe e territorit të Kosovës i takon ujëmbledhësit të Detit të Zi (50,7 %), pjesa tjetër (43,5 %) i takon ujëmbledhësit të Detit Adriatik dhe pjesa më e vogël prej (5,8 %) i takon ujëmbledhësit të detit Egje. Ujëmbledhësit të Detit të Zi i takojnë lumenjtë: Sitnica, Ibri, Drenica, Llapi, Morava e Binçës dhe Krivareka. Ujëmbledhësit të Detit Adriatik i takojnë lumenjtë: Drini i Bardhë me degët Lumi i Istogut, Pejës, Deçanit, Ereniku, Lumi i Prizrenit, Toplluha, Mirusha, Klina, Lumi i Plavës, dhe Restelicës në Opojë e Gorë, ndërsa ujëmbledhësit të Detit Egje i takojnë Lepenci dhe Nerodimja 4.

Në malin e Nerodimes (Suka e Dermanit 1364 m në gjerësinë gjeografike veriore 42°21'1'' dhe gjatësinë gjeografike lindore 20°85'49'') ujërat e Kosovës ndahen në tri pellgje, duke rrjedhur në drejtim të deteve. Sipërfaqja ujëmbledhëse topografike e Kosovës është 11.645 km katrorë, 6.8 % më e madhe se sa territori shtetëror, që tregon se pjesa dërmuese e ujërave krijohen brenda sipërfaqes së saj.

Raporti i Ministrisë së Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor për vitin 2010 mbi gjendjen e ujërave në Kosovë, konstaton se vendi ka rezerva të pamjaftueshme ujore dhe kjo sipas raportit, do të jetë faktor kufizues për zhvillimin ekonomik dhe shoqëror.

Karakteristikë kryesore hidrologjike në Kosovë është shpërndarja jo e barabartë dhe jo adekuate e resurseve ujore në krahasim me nevojat. Potenciali për energji ujore në Kosovë është shumë i vogël dhe deri më tani shfrytëzimi i saj është mjaft modest. Rezervat e ujërave nëntokësore janë të kufizuara dhe gjenden kryesisht në pjesën perëndimore të Kosovës, ku edhe rezervat e ujërave sipërfaqësore janë më të mëdha, në krahasim me pjesën lindore me rezerva të pakta dhe pjesën jug-lindore ku nevojat për ujë janë shumë të mëdha.5

Për dallim nga Kosova, Shqipëria ka situatë tjetër hidrografike. Ajo është e pasur me ujëra me mbi 1.5 herë më shumë se territori shtetëror (sipërfaqja hidrografike është 43 mijë e 305 km katror kurse territori 28 mijë e 550 km katror). Rrjeti hidrografik i Shqipërisë përbëhet nga 11 lumenj kryesorë, të cilët, së bashku me degët arrijnë në 152. Në pellgun ujëmbledhës të rrjetit

3 Gjeografia e Kosovës, www.wikipedia.org4 Gjeografia e Kosovës, www.wikipedia.org5 Raporti 2010, Gjendja e Ujërave në Kosovë, Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, fq. 16

Koso

va –

gër

shet

imi e

uro-

Mes

dhet

ar |

PhD

Kan

dida

t Arb

en F

etos

hi

87Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

hidrografik ndodhen edhe 247 liqene të përmasave të ndryshme, me një sipërfaqe të përgjithshme ujore prej 1210 km katror6.

Gjendjen hidrografike të Kosovës nuk e përmirësojnë as liqenet artificiale si Batllava, Gazivoda, Radoniqi, Përlepnica dhe Badovci. Shumica e këtyre liqeneve shfrytëzohen për ujësjellës në rajone të caktuara, si dhe për nevoja industriale. Për këtë arsye, institucione të ndryshme që merren me menaxhimin e ujërave si Agjencia për Mbrojtjen e Mjedisit, Ministria e Mjedisit dhe organizata të ndryshme joqeveritare, në vazhdimësi organizojnë fushata sensibilizuese sa i përket nevojës për kursimin e ujit.

Por, ndryshe paraqitet gjendja me ujërat termale dhe minerale. Kosova është e pasur me burime të këtyre ujërave, ndonëse deri më tani janë bërë shumë pak hulumtime për identifikimin dhe studimin e vlerave të këtyre burimeve.7

Sipas të dhënave, deri tani janë të regjistruara rreth 30 burime të këtyre ujërave. Hulumtime më të detajuara janë bërë vetëm për ujërat e Banjës së Pejës, të Kllokotit dhe të Banjskës, të cilat funksionojnë si banjë termale shëruese. Përveç aspektit shërues, ujërat termale të Kosovës mund të përdoren edhe për prodhimin e energjisë termike, mirëpo deri me tani ende nuk ka pasur ndonjë studim serioz për të analizuar potencialin prodhues të këtyre ujërave.

Në përgjithësi temperatura e ujërave termo-minerale të Kosovës sillet prej 17-54 gradë Celsius, ndërsa shkalla e mineralizimit prej 2-5 g/l. Burimet e ujërave termale dhe minerale në Kosovë kanë përmbajtje të sulfateve, hidrokarbureve, kalciumit dhe magnezit.8

Bifurkacioni

Ndonëse e varfër me burimet ujore, Kosova paraqet një vend me interes studimor dhe atraktiv për turizmin. Fenomeni i bifurkacionit që ndodh kur një lum ndahet në dy degë dhe derdhet në ujëmbledhës të ndryshëm detar, është i pranishëm në Kosovë dhe paraqet një kuriozitet natyror mjaft tërheqës për studiues dhe vizitorë dhe ka rëndësi të madhe edukative, shkencore e turistike.9

Kyçi hidrografik i Kosovës gjendet në Malet e Jezercit ku takohen ujëndarësi i Detit të Zi, Detit Adriatik dhe Detit Egje. Nga pika më e lartë e Maleve të Carralevës (Suka e Dermanit 1364 m) në perëndim rrjedh lumi Toplluha përmes Drinit të Bardhë në Detin Adriatik. Në drejtim të veriut lëshohet rrjedha lumore e Carralevës, e cila nëpërmjet Sitnicës dhe Ibrit derdhet në Detin e Zi. Kurse, në drejtim të jugut rrjedh lumi Nerodime, degë e Lepencit, i cili nëpërmjet Vardarit derdhet në Detin Egje. Nga Suka e Dermanit nga jugu, nëpër Malet e Sharrit, Bistrës dhe Pelisterit, shtrihet ujëndarësi në mes Detit Adriatik dhe Detit Egje, kurse nga lindja, shkon ujëndarësi në mes Ujëmbledhësit të Detit të Zi dhe Detit Egje. Në Fushën e Kosovës, jo larg Ferizajit, ujëndarësi zbret dhe paraqitet bifurkacioni i Nerodimes. Këtu lumi i Nerodimes ndahet dhe nje pjesë e këtij lumi vazhdon rrjedhën në lumin Lepenc, kurse pjesa tjetër në lumin Sitnica (degë e Ibrit) i cili i takon ujëmbledhësit të Detit të Zi. Nga Fusha e Kosovës, ujëndarësi ngritet në Malet e Karadakut e më pas zbret në Luginën e Preshevës (460 m). Këtu njëherit është edhe pika më e ulët e ujëndarësve të deteve në Gadishullin Ballkanik. Nga Lugina e Preshevës ujëndarësi vazhdon përmes maleve Rujen, Besna Kobilla dhe Stresher duke kaluar në territorin e Bullgarisë.

Lumi Nerodime paraqet një shembull unik në Evropë të derdhjes së një lumi në dy dete. Rasti tjetër i njohur në botë për fenomenin e bifurkacionit është lumi Orinoko në Amerikën Jugore (Brazil). Lumi buron në Bjeshkët e Jezercit dhe formohet prej dy degëve kryesore që bashkohen në fshatin Nerodime dhe vazhdojnë rrugëtimin deri te penda ku ndodh bifurkimi i parë. Bifurkacioni i Lumit Nerodime ndahet pakthyeshëm në dy degë, të cilat kanë derdhje në dy dete të ndryshme. Dega veriore (dega e majtë) derdhët në lumin Sitnicë dhe

6 Hidrografia, www.shqiperia.com7 Agjencia për Mbrojtjen e Mjedisit e Kosovës, Resurset Ujore të Kosovës, www.ammk-rks.net8 Agjencia për Mbrojtjen e Mjedisit e Kosovës, Resurset Ujore të Kosovës, www.ammk-rks.net9 Nastret Hasani, Vendet Turistike të Kosovës, Revista studentore II, Instituti për Studime i Shkencave Organizative

Aplikative “Pjetër Budi”, Prishtinë

88 GLOBAL CHALLENGE

vazhdon rrugëtimin në lumin Ibër, Moravë dhe përmes Danubit derdhet në Detin e Zi, ndërsa dega jugore (dega e djathtë ) bashkohet fillimisht me njërën degë të lumit Nerodime e cila ndahet tek penda e betonit (një distancë 1300 m) dhe së bashku vazhdojnë rrugëtimin në lumin Lepenc dhe përmes Vardarit derdhet në Detin Egje.

Ky fenomen, viteve të fundit, ka zgjuar interesimin e studiuesve, por edhe të institucioneve për të investuar në infrastrukturë, me qëllim të nxitjes së turizmit. Vendi i vogël në vijën veriore të Rajonit Mesdhetar ka potencial të madh turistik, por i cili ka nevojë për investime kapitale. Ndër vlerat më të spikatura janë: Brezovica, qendër e turizmit dimëror, Parku Kombëtar në Malet e Sharrit (39 mijë hektarë), 35 monumente natyrore, dy sipërfaqe të mbrojtura (1 mijë e 681 hektarë), si dhe 11 zona natyrore (698 hektarë).

BIBLIOGRAFIA

1. Vendimet e Konferencës së Ambasadorëve të Fuqive të Mëdha në Londër, 1912-19132. Ukshin Hoti, Filozofia Politike e Çështjes Shqiptare, faqe 25 (Prishtinë, 1996)3. Gjeografia e Kosovës, www.wikipedia.org4. Raporti 2010, Gjendja e Ujërave në Kosovë, Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor.5. Hidrografia, www.shqiperia.com6. Agjencia për Mbrojtjen e Mjedisit e Kosovës, Resurset Ujore të Kosovës, www.ammk-rks.net7. Nastret Hasani, Vendet Turistike të Kosovës, Revista studentore II, Instituti për Studime i

Shkencave Organizative Aplikative “Pjetër Budi”, Prishtinë

Koso

va –

gër

shet

imi e

uro-

Mes

dhet

ar |

PhD

Kan

dida

t Arb

en F

etos

hi

Hobsi si kritik i absolutizmit anglez duke u mbështetur tek teoria e njohjes së njeriut, vendi që ai i le lirisë dhe fesë. Republikat dhe ndikimi i tyre sipas Hobs

Msc. Luljeta Hasani

Hobs, kritik, mendimtar, prurës i ideve të filozofisë politike brenda së cilës ekzistonte frika. Në pamje të parë dukej sikur nuk kishim të bënim me ekzistencën e lidhjes së frikës dhe mendimit të ulët që kishte ai në realitetin anglez të periudhës absolutiste. Hobsi ndjek ngjarjet e Anglisë në përditshmëri, periudhën kur Anglia hyri në krizë. Ndjek zhvillimet e vitit 1603, me vdekjen e Elisabetës dhe emërimin e Xhejmsit të parë si mbret i Anglisë, si një sundimtar jo i guximshëm, ndonëse hiqej si njohës i mirë i filozofisë dhe teologjisë.

Zhvillimet, kundërshtimet midis realitetit dhe ekzistencës së ngjarjeve do ta çonin Anglinë padyshim në luftë civile në vitin 1640. Lufta civile, pasohet me krizën social-ekonomike dhe atë politike të cilat do të ishin faktorët bazë që do ta çonin drejt ekzekutimit mbretin e Anglisë dhe do të sillnin diktaturën e Kromuellit. Ekonomia dhe politika, ishin dy elemente të lidhur ngushtë me njëra-tjetrën rreth boshtit të të cilave Hobs hedh tezat e tij sociale. “Të gjithë njerëzit

90 GLOBAL CHALLENGE

veprojnë me arsye të ndryshme, me racionalitete që përfshijnë një fushë të gjerë veprimi shoqëror, por që janë diferente në pikëpamje të shumta.

Pasiguria intelektuale do ta shoqërojë Hobsin gjatë gjithë jetës së tij, pavarësisht tezave të ngritura dhe pikëpamjeve kritike që marrin ato. Kritiku i kohës do të gjejë një metodë vërtet shkencore ku bëri një ndërthurje mes arsyetimeve, përvojës dhe zbatimit të tyre në fushën e politikës. Ai në veprën e vet “Decive” argumenton dhe sjell shembuj në të cilat thekson se shoqëria civile duhet zbërthyer me të gjithë elementët e saj, divergjencat, natyrat e njerëzve, aftësinë e tyre për të drejtuar një shtet dhe për të formuar një trup të vetëm të Republikës. Ai u përkushtua drejt teorisë së njohjes së njeriut, zbuloi elementët bazë që përbëjnë themelet e jetës shoqërore duke vënë theksin tek “ndijimet” dhe duke bërë një krahasim të njeriut me një “makinë që dëshiron”. Në morinë e shpikjeve që mund të ekzistonin gjatë periudhës absolutiste, ai ngre fjalën në piedestalin e merituar si “shpikjen më fisnike dhe më të dobishme për njerëzimin”. Nëpërmjet saj kalon në zinxhirë të tjerë jetësorë duke këmbëngulur se fjala e përdorur në mënyrë të saktë, me rrjedhë logjike, të çon drejt mendimeve dhe veprimeve të drejta.

Hobs prek vuajtjet psikologjike, të cilat sipas tij, në njëfarë mënyre shkaktohen nga vetë dora njerëzore. Ambicia është rruga më e fuqishme drejt arritjeve të synuara dhe kritikon ata të cilët nuk i vërejnë asnjëherë aftësitë e tyre, duke u ndeshur kështu me pengesa të mëdha, duke mos u eliminuar kështu lufta me vetveten dhe lufta me njëri-tjetrin. Interesi vetjak, i çon njerëzit të shohin vetëm fitimet e tyre, kjo rrugë të çon vetëm drejt një rivaliteti të mundshëm. Siguria është ajo që “imponon” çdo njeri të ketë në vena ndjenjën e mosbesimit dhe arritjet, prestigji, posti të shpien tek krenaria, duke u vërejtur në këtë mënyrë dhe tre shkaqet kryesore të konflikteve sociale. Për të dalë nga kjo gjendje dhe për tu ndeshur me botën reale, njerëzit ballafaqohen nëpërmjet arsyes. Secili ecën me llogarinë për të kënaqur dëshirat e veta, për të plotësuar pasionet si pjesa themelore e natyrës njerëzore. Formimi i shoqërisë politike, merr spunto nga lloje të ndryshme pasionesh dhe ndjesish të cilat mund të cilësohen pozitive.

Drejtësia, maturia, mëshira, altruizmi, të cilat veprojnë bashkërisht për të ndryshuar dhe për të dalë nga gjendja njerëzore. Hobsi e lidhte situatën me pushtetin. Një pushtet është i domosdoshëm, një Republikë është e nevojshme. Një pushtet qeveritar do të jepte forcë ligjore, nga ana tjetër forca e arsyes do të bënte të mundur njohjen, pranimin dhe zbatimin e ligjeve, për të rregulluar në këtë mënyrë shoqërinë civile. Forca e këtij pushteti padyshim ti besohet një kuvendi apo një anëtari të atij kuvendi, i cili do të kishte aftësinë dhe fuqinë e duhur për të drejtuar dhe për të mbledhur mendimet dhe vullnetet e të gjithëve, të zbatojë këtë pushtet duke e parë vetëm si një njeri, një njeri që drejton një shtet, një republikë, e gjitha kjo për të mbrojtur gjendjen natyrore. Republika, doemos e ka një sundimtar, një drejtues ose një kuvend të zgjedhur nga shtetasit. Sipas Hobsit janë dy lloj republikash, njëra e themeluar me një marrëveshje dhe tjetra një republikë më uzurpuese, duke qenë se vjen nga forca e marrjes së pushtetit. Jemi të ballafaquar me një realitet të përsosur kur bëhet fjalë për diskutimin e çështjes së sovranitetit shtetëror. Sovraniteti përbën esencën themelore të një shteti, një sovranitet i plotë logjikisht nuk do të lejonte vendin të kthehej në gjendjen e natyrshme, në atë gjendje ku populli nuk njeh forcën e ligjit dhe veprimet janë të pakontrolluara.

Në republikë, asnjë shtetas nuk mund të lirohet nga pushteti dhe të shkelë marrëveshjet që detyrohen sipas vendimeve ligjore. Tezat herë herë plotësisht absurde të Tomas Hobsit mbi faktin sesi sovranit i lejohet çdo gjë (madje të bëhet edhe despot) dhe sesi njëmend shumë më mirë është që pushtetin kryesor ta mbajë monarku dhe parlamenti.

Pushteti i plotë dhe i pakufizuar, i përfaqësuar nga sundimtari i tij, mbart aktet që rregullojnë sigurinë, qëndrueshmërinë e të drejtave ndaj gjithçkaje që zotëron. Njohja e mirë e ligjit dhe pushtetit nga ana e shtetasve do të bënte që vetë pushteti me një sundimtar në krye, apo kuvendin, do të jetë më i butë, më i kuptueshëm dhe i pranueshëm në mënyrë më të lehtë nga populli.

Hobsi ka pranuar një sovranitet me kusht që veçoria absolute e tij të mos përfundonte

Hob

si s

i krit

ik i

abso

lutiz

mit

angl

ez d

uke

u m

bësh

tetu

r tek

teor

ia e

njo

hjes

së

njer

iut,

vend

i që

ai i

le li

risë

dhe

fesë

. Rep

ublik

at d

he n

diki

mi i

tyre

sip

as H

obs

| Msc

. Lul

jeta

Has

ani

91Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

me ndarjen e pushteteve. Nga ana tjetër ai zbërthen llojet e qeverisjeve ndërmjet monarkisë, aristokracisë dhe demokracisë, për të bërë një vlerësim të arritjeve të tyre, pse jo, për të vënë në dukje dhe të metat e tyre. Regjimi për të cilin ai do të fliste në mënyrën më pozitive dhe do ta mbështeste fort me mundësitë e veta, ishte monarkia. Monarkia sipas tij, ka aftësinë të garantojë siguri, stabilitet dhe qëndrueshmëri shtetërore në krahasim me dy regjimet e tjera politike.

Sido që të jetë në Anglinë e periudhës absolutiste, sovraniteti kuptohej vetëm si absolut i mirëfilltë. Në qoftë se në regjimin monark pushteti është në dorë të një njeriu, në republikë ekziston një kuvend dhe pushteti zgjerohet më tepër. Ndërkohë që kritiku i absolutizmit anglez, vendos në qendër të themelimit të republikës, frikën si në një republike të përvetësuar ashtu dhe në një republikë të themeluar. Të dy tipat e republikave që ka njëjtësuar Hobs, janë bazuar tek frika e mungesës së ligjeve ndërmjet njerëzve, mungesë kjo e cila do të bënte të mundur dominimin e pasigurisë dhe konflikteve sociale. Mbi të gjitha, arsyetimi për një shtet të sigurt, të organizuar, me stabilitet politiko-ekonomik, duhet të ekzistojë si tek një monark ashtu dhe tek një republikan apo aristokrat. Në të kundërt është populli ai që do të ndjekë rrugë të tjera, pa dyshim të paligjshme por të detyruara nga rrethanat. Nëpërmjet kryengritjeve ata të kujtojnë se duhet ndryshuar organizimi shtetëror me qëllim garantimin e sigurisë jetësore. Hobsi i bën një vend dhe lirisë, duke parë origjinën e ardhjes së saj, si një element me baza të forta dhe tejet i domosdoshëm. Ai bën një lidhje midis lirisë dhe ligjeve civile duke vënë në pikëpyetje rëndësinë e ligjeve civile në tërësinë e jetës së individëve. Ai është shprehur se këto ligje nuk e rregullojnë jetën e njerëzve, pasi individët mund të veprojnë sipas lirisë së tyre, por kjo nuk do të thotë ata do të lejohen të lirohen nga ligjet. Kjo do të përbënte absurditet. Por, nga ana tjetër sundimtari nuk mund të detyrojë shtetasit të heqë dorë nga jeta e tyre, në kuptimin më të thjeshtë, që të heqë dorë nga përdorimi i gjërave me të cilat ata jetojnë.

Njerëzit kanë parime, dhe ndjekja e tyre do të përbënte përparësi si në jetën e tyre ashtu edhe në zbatimin e ligjeve shtetërore dhe natyrore. Në rast të shkeljes së tyre, apo arritjes më në ekstremitet, p.sh kryerjes së një krimi, përsëri është e drejta e tyre për tu mbrojtur. Pushteti ka vendosur ligjin e mbrojtjes, ndaj dhe shtetasit kanë të drejtë të kërkojnë ndihmë kundër “pushtetit”. Ajo që në një republikë, duhet të zërë vend parësor është sovraniteti, madje thuhet se sovraniteti është shpirti i republikës. Në ekzistencën e këtij sovraniteti, padyshim ekziston mbrojtja kundër një nënshtrimi të vetëm.

Në qeveri, në politikë, nuk kanë rëndësi idetë apo qëllimet për veprimet që kryhen. Meqenëse në administrate shtetërore, organizatat qeveritare, në tërësinë e politikës së mirëfilltë, ekzistojnë ligjet civile, janë ato të cilat ndëshkojnë, detyrojnë dhe përcjellin një frikë që ligjet natyrore nuk janë të afta ta bëjnë. Në politikë, nuk ndryshojnë asgjë këto ligje natyrore, është një hendek që bën ndarjen e dy grupimeve ligjore dhe atyre civile e natyrore. Sipas kritikut të shquar të absolutizmit anglez, ekziston dhe një marrëdhënie midis shtetit dhe fesë, kjo duket në gjykimet e sundimtarit mbi doktrinat fetare. Sundimtari ndalon ato doktrina që nuk janë të përshtatshme për njerëzit dhe lejon të tjerat që të kenë akses midis shtetasve. Për të pasur një cilësi absolute të sovranitetit, vetë nëpunësit e shërbimeve fetare nuk duhet të zgjidhen nga një pushtet i huaj.

Në shekullin e XVII vepra e Hobsit duket si mbrojtëse e pushtetit civil, por hobizmi sulmohet, kundërshtohet ashtu si makiavelizmi. Shekujt në vijim duke filluar nga shekulli i XVIII, do të sjellin një vizion tjetër mbi shoqërinë, ide të tjera mbi pushtetin dhe organizimin e tij, madje kritikë të tjerë kanë kundërshtuar Hobsin për idetë e një sundimtari i cili nënshtron. Nënshtrimi i plotë ndaj sundimtarit më vonë do të bëhej i papranueshëm. Në mes të shekullit XVII, mendimet e ajkës së shoqërisë evropiane ishin pushtuar kryesisht nga dy përvoja historike. Nga njëra anë bëhej fjalë për tmerrin e luftërave të fesë, që kishin shkatërruar vendet si pasojë e Reformës, nga viti 1562 deri më 1598 për Francën, nga viti 1642 deri më 1646 për Anglinë dhe nga viti 1618 deri më 1648 për mbarë Evropën Qendrore me luftën e llahtarshme të Tridhjetë Viteve. Nga ana tjetër, ishin zhvillimet shumë të mëdha që shkencat e natyrës arritën kudo, falë metodave matematikore me të cilat punojnë tashmë. Këto dy përvoja erdhën dhe u bashkuan në veprën e Tomas Hobsit, në

92 GLOBAL CHALLENGE

gjirin e një sistemi mekanist, që përfshinte sa njohjen e natyrës aq edhe atë të njeriut, dhe shtetit.Ndodh që fuqia shtetërore të jetë në duart e një uzurpatori. I tillë ishte Oliver Kromuelli,

“prijësi” i revolucionit anglez, nën tiraninë e të cilit u botua vepra e Hobsit e titulluar ”Leviathan”. Me këtë vepër ai themeloi filozofinë shtetërore të kohës së re.

BIBLIOGRAFIA

1. Meinecke2. Mac Pherson, The Pliticial Theory of Possesive Individualism.From Hobbs to 1962.3. Hobbs, Le Citoyen Paris 1983 parathenia.4. Leo Strauss.5. R.Polin, Hobss, Dieu et les homms Paris P.U.F 1971.

Hob

si s

i krit

ik i

abso

lutiz

mit

angl

ez d

uke

u m

bësh

tetu

r tek

teor

ia e

njo

hjes

së

njer

iut,

vend

i që

ai i

le li

risë

dhe

fesë

. Rep

ublik

at d

he n

diki

mi i

tyre

sip

as H

obs

| Msc

. Lul

jeta

Has

ani

93Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Abstrakt

Çështjet e pazgjidhura rajonale, pas përfundimit të konflikteve në Ballkanin Perëndimor, mbesin tema preokupimi për analistë dhe shkencëtarë. Ato vazhdojnë të trajtohen në vazhdimësi, duke paraqitur qëndrime dhe forma të tjera të zgjidhjeve të problemeve me të cilat preokupohen vendet e ndryshme të rajonit. Më të goditura në këtë plan mbesin Bosnja e Hercegovina dhe Republika e Kosovës.

Përderisa në Bosnjë e Hercegovinë, u krijua Distrikti i Bërçkos si element për të lënë pezull për një kohë të caktuar, zgjidhjen e çështjes së këtij rajoni, në Kosovë u la pjesa veriore dhe qyteti i Mitrovicës i ndarë gjeografikisht nga tërësia territoriale e Kosovës, që do të shërbente po ashtu si element i mosfunksionimit të shtetit të ri si tërësi gjeografike e politike.

Në këtë analizë do të paraqes disa segmente të rëndësishme që ndikuan në një ndarje të tillë të Kosovës, tendencat për mbajtje gjallë të këtij funksionimi të pa bazë, heshtja e strukturave vendore e ndërkombëtare, deri tek “harresa” e ekzistimit të një problemi të tillë. Po ashtu, përveç krahasimit me Distriktin e Bërçkos, si një paralelizëm funksional, Veriu i Kosovës përfshinë jo vetëm qytetin e ndarë të Mitrovicës, por edhe disa qytete të tjera të veriut të Kosovës, që dallon

Çështja e veriut të Mitrovicës (Kosovës) dhe refleksionet rajonale e ndërkombëtare

PhD Kandidat Shaban Arifaj

94 GLOBAL CHALLENGE

nga Bërçko, do paraqiten edhe disa nga format e zgjidhjes së këtij problemi të vonuar për zgjidhje, si dhe deklarata të ndryshme që kanë të bëjnë me Mitrovicën e ndarë. Ato ballafaqohen me argumente dhe parashikime të zgjidhjes së këtij problemi që ka ngelur si “gangrenë” në shtetin e Kosovës.

Hyrje

Luftërat që i nisi Serbia në një pjesë të Ballkanit Perëndimor, duke pretenduar të përvetësojë territore për vete sikur në kohën e Car Dushanit, e shpërbën ndryshe gjeografinë ballkanike. Jo ashtu siç e kishte menduar dhe paraparë Serbia, me një Memorandum të Akademisë serbe të shkencave. Historia politike e Evropës nisi të ndryshojë, ç’është e vërteta, qysh më 1989 kur ra Muri i Berlinit. Komunizmi po hynte në fazën e agonisë si sistem ideologjik e politik, pikërisht me këtë Mur të rrëzuar ideologjik.

Shtetet e Evropës Lindore e Juglindore, më vonë edhe ato të Ballkanit, nisën një epokë të re, duke shembur sistemet ideologjike dhe një partiake, të cilat, që të gjitha pothuajse merrnin infuzione nga Moska për të shtypur liritë dhe demokracitë që dukeshin akoma si nëpër mjegull në qiellin evropian lindor. Dihet si përfunduan revolucionet në disa shtete fqinje. Modeli i Polonisë dhe më vonë ai i Çekisë dhe Sllovakisë u treguan më të suksesshëm, ndërkaq tepër shtrenjtë u pagua liria dhe demokracia në Rumani. Shqipëria mezi i shpëtoi një vëllavrasjeje tragjike, sado që disa lëvizje atje nuk u pëlqyen aspak nga bota, në kohën derisa po bëhej tranzicioni nga një sistem diktatorial në një demokraci të paprovuar dhe të re në Tiranë.

Ish Jugosllavia është tregim tjetër, i lexuar deri atëherë me dioptri të ndryshme nga qendrat e vendosjes ndërkombëtare. Ai shtet përbëhej nga 5 republika dhe dy krahina autonome, që të gjitha pjesë konstitutive të një Federate, të cilat, vetëm fal çudisë dhe një procesi të gjatë të inercionit, akoma të pastudiuar si e sa duhet, jetonin nën një emër që quhej Federatë. Të gjitha ato shtete , qysh kur vdiq Titoja, nuk duroheshin ndërmjet veti, por shtyhej disi me zor çasti i shpërthimit. Tashmë secila nga 5 republikat që përbënin një federatë të qelqtë, dhe dy krahinat që po kështu ishin elemente konstituive të pashmangshme të asaj federate, e shihnin veten shtete të pavarura, vetëm pritej koha dhe mënyra për të arritur deri tek ajo pikë. Sllovenia dhe Kroacia, që ishin republika më të zhvilluara, nisën të parat ta bojkotojnë federatën, ndërkaq Bosnja dhe Mali i Zi, meqë kishin popullatë të përzier dhe ishin më fuqishëm nën tutelën e Beogradit, ndiheshin ende të pafuqishme për të nisur rrugën e tyre. Maqedonia priste në shtrojerë momentin e vet. Kosova ishte, si atëherë, ashtu edhe më vonë, një rast “sui generis”.

Ky cilësim “sui generis”, është interesant se do ta përcjellë Kosovën gjatë gjithë viteve e në vijim, deri në shpalljen e pavarësisë së saj, më 2008, madje –madje, duke mos qenë histori e përfunduar shtetërore akoma edhe sot, prapë ka elemente të një gjendjeje shtet ndërtuese “sui generis”. Pse mund të thuhet kështu?

Së pari, duke e hetuar se Jugosllavia e deri atëhershme nuk mund të qëndronte shumë gjatë si e tërë, meqë aspiratat e Kroacisë dhe Sllovenisë rriteshin akoma për ditë e më shumë për t’u ndarë. Serbia nacionaliste e me një udhëheqje hegjemoniste, u ngut që qysh në mars të vitit 1989 ta fus nën sundimin e vet juridik, pa zgjedhur mënyra dhe forma, Kosovën, duke ia marrë me dhunë dhe me tanke autonominë që e kishte në Federatën Jugosllave, por të mjaftueshme që Serbia të mos mund të shtrijë pushtetin e saj absolut për shkak të pengesave kushtetuese të asaj kohe.

Beogradi, në një mbledhje të parlamentit më 28 mars 1989, ia hoqi Kushtetutën Kosovës dhe e futi tërësisht nën juridiksionin serb. “Nga pikëpamja ekonomike, vjen gjithashtu në ndihmë fakti se një Kosovë pa status të qartë nuk do të kishte zhvillim ekonomik” 1.

Kosova më nuk mundi të marrë frymë institucionalisht dhe në mënyrë autonome dhe as ekonomikisht. U detyrua që të krijojë një sistem paralel të organeve të saj , në kuadër të shtetit, dhe shqiptarët, si popullatë shumicë, iu nënshtruan, që nga viti 1990, jo organeve serbe, por organeve paralele shqiptare, që quhen organe para shtetërore të shqiptarëve.

1 Bytyçi Enver:”E drejta e vetëvendosjes:Rasti i Kosovës, Koha Tiranë 2007, faqe 295.

Çësh

tja e

ver

iut t

ë M

itrov

icës

(Kos

ovës

) dhe

refle

ksio

net r

ajon

ale

e nd

ërko

mbë

tare

| Ph

D k

andi

dat S

haba

n Ar

ifaj

95Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Së dyti, Kosova meqë duket se “u hoq” nga qafa e Serbisë, së paku në pikëpamje të një pushtimi klasik juridik dhe me ligje, Serbia zgjeroi aspiratat kah Kroacia dhe Sllovenia. Atje ajo nisi një luftë të veten duke llogaritur se është pasuesja e vetme e federatës jugosllave dhe se ushtrinë do ta kishte tërësisht të veten. Luftërat sollën hartë tjetër gjeografike dhe politike në Evropë. Sllovenia shpëtoi shumë lehtë, ndërsa Kroacia dhe më vonë Bosnja e në fund, edhe Kosova i paguan shtrenjtë pavarësitë e tyre shtetërore. Duke parë gjendjen në Bosnjë, sekretarja amerikane e shtetit kishte deklaruar: “Nuk kemi ndërmend të rrimë duarkryq e të presim sa autoritetet serbe të bëjnë në Kosovë, atë që nuk e bënë dot në Bosnje”2.

Sikundër që në Bosnjë u la Bërçko si mjet për pazare, në Kosovë, edhe pas kërcënimeve të tilla, u la Mitrovica po për pazare të mëvonshme.

Mitrovica e ndarë dhe refleksionet e saj për zgjidhje. Mitrovica, qytet i ndarë, aktualisht pa mundësi integrimi nga asnjëra palë, e mveshur me petkun e pritjes e ankthit, e pritjes dhe heshtjes, e një sigurie të brishtë, e mos durimit ndërnacional, e pa perspektivës vendore e rajonale, e një Distrikti të pa shpallur, vazhdon të jetë preokupim për vendorë e ndërkombëtarë, për të gjithë ata që e krijuan këtë problem, por edhe më gjerë. Ata që e krijuan një problem të tillë të paqenë, as vet nuk kanë besuar se zhvillimet e tilla do të marrin përmasa të paparashikueshme si rrjedhojë e pritjeve dhe durimit të pakufishëm të strukturave qeverisëse vendore dhe indiferencës ndërkombëtare, në dëm të zgjidhjes së problemit kaq të koklavitur. Ky problem, që tashmë është shndërruar në një gangrenë ballkanike, po reflektohet edhe në përmasa ndërkombëtare duke marrë shtrirje gjithandej në skenën politike ndërkombëtare. Duke i reflektuar energjitë negative në këtë skenë, energjitë pozitive të drejtuara për zgjidhjen e kësaj çështjeje të Kosovës, e në veçanti ato për njohjen e saj, po humbasin peshën e tyre duke u “djegur” në kërkim të një zgjidhjeje afatgjate për Veriun e Mitrovicës. Kjo në mënyrë që njëherë e përgjithmonë, barra që rëndon mbi dy qeveri dhe dy shtete, por edhe në skenën politike e ushtarake ndërkombëtare, të zgjidhet në mënyrë paqësore, sepse luftërat tashmë kanë përfunduar. “Nuk ka zgjidhje ushtarake për veriun e Kosovës, ka thënë në Prishtinë, sekretari i përgjithshëm i NATO-s Anders Fog Rasmusen”3. Ekzistimi i dy sistemeve paralele në qytetin e ndarë, nuk mund të funksionojë gjatë. Këto dy sisteme drejtuese në pjesën veriore, por, tashmë edhe hapja e Zyrës Civile të Republikës së Kosovës në këtë rajon, dhe funksionimi i strukturave paralele serbe, paralajmërojnë një rrjedhë të vështirë të ngjarjeve. Përderisa Qeveria e Kosovës mban një numër të policëve për ruajtjen e rendit dhe qetësisë publike, Serbia ka të angazhuara rreth 1000-2000 agjentë policor të cilët janë në gatishmëri të plotë për çfarëdo ndërmarrje. Kjo u pa edhe me rastin e marrjes nën kontroll të pikave 1 e 31 në veri të vendit, (Bërnjak e Jarinje), nga njësitë speciale të Kosovës, ROSU më 26 korrik të vitit 2011, ku njësitet agjenturiale serbe kishin vrarë pjesëtarin e ROSU-së, Enver Zymberin. Pas këtij aksioni situata mbeti sërish e paqartë. Sepse, sipas burimeve të RTK-së (Radio Televizionit të Kosovës) brenda KFOR -it, ishte arritur marrëveshje në mes të kryeministrit Hashim Thaçi dhe negociatorit në bisedime me Kosovën, Borko Stefanoviq për tërheqjen e forcave speciale të policisë (ROSU) nga postblloku në Jarinje. Ndërkaq, sekretari i Përgjithshëm i Kombeve të Bashkuara Ban Ki Moon kishte kërkuar që: “Oficerët ndërkombëtar të doganave, të emëruar në përputhje me Rezolutën 1244 të Këshillit të Sigurimit të OKB-së (1999), do të rikthehen në Portat 1 dhe 31” 4.

Por edhe vet kërkesat e strukturave më të larta ndërkombëtare për bisedime në nivelin më të lartë midis dy vendeve, të shtruara vazhdimisht e më të theksuara ditëve të fundit, paralajmëron

2 Albright Madelene: Zonja sekretare-Autobiografi, Dudaj 2006, faqe 444.3 http://www.sot.com.al/index.php?option=com_content&view=article&id=38417:rasmusen-s-ka-zgjidhje-

ushtarake-per-veriun-vetem-politike&catid=225:rajon-gazeta&Itemid=484, 17.07.2012.4 http://www.kohajone.com/html/artikull_34126.html, 21.08.2012.

96 GLOBAL CHALLENGE

një rrjedhë të nxehtë politike e me gjuhë të matur diplomatike. Sepse:”Gjuha diplomatike ka një rol të jashtëzakonshëm në kuadër të komunikimit ndërkombëtar”5.

Gjeneza e problemit, artificiale apo reale?

Strukturat drejtuese të vendit dhe spektri i gjerë politik, në mënyrë të heshtur kanë pranuar, ndarjen e Mitrovicës. Që nga gjeneza e problemit, që u krijua, jo vetëm nga vendorët, por edhe nga strukturat e ndryshme ndërkombëtare, Veriu i Mitrovicës, apo Veriu i Kosovës, ngelën nën mëshirën e askujt, pa ndikim strukturash vendore, por me një ndikim të drejtpërdrejt të Beogradit, megjithatë, jo të plotë. Kjo pjesë e Kosovës, fillimisht u pranua si e tillë me vendosjen e kufirit midis dy pjesëve të qytetit nga forcat ndërkombëtare dhe me pamundësi të ndryshimit të gjendjes së mëtutjeshme, pas kontrollit të hekurt dhe të ndarjes me vijë demarkacioni të qytetit, deri atëherë të pandarë. Që nga lëvizja e popullsisë serbe bashkë me tërheqjen e forcave serbe nga territori i Kosovës, dhe vendosja e lirshme e tyre në pjesën veriore të Mitrovicës, si dhe indiferenca ndërkombëtare në këtë rrjedhë, pasqyruan një ardhmëri të zymtë të kësaj pjese të Kosovës. Forcat policore e ushtarake serbe, të shtrënguara nga presioni ushtarak i NATO-s, lëvizën në drejtim të Mitrovicës për në Serbi. Pjesa policore e pa uniformuar, bashkë me popullatën e shumtë nga vise të ndryshme të Kosovës, u vendosën në banesat dhe shtëpitë e shqiptarëve në pjesën veriore të qytetit, ndërkohë që në pjesën jugore në banesat apo shtëpitë serbe, po ashtu u vendos popullsia shqiptare e zhvendosur nga pjesa veriore nën presionin policor serb.

Lëvizja e popullsisë u bë nën mbikëqyrjen dhe vëzhgimin e forcave ushtarake ndërkombëtare, që në dukje nuk i ngjante ndonjë skenari të përgatitur paraprakisht, por në esencë, kjo dukej së është zier në një nga kuzhinat evropiane, në mënyrë që Kosova të mbetej me një “plagë” afatgjate dhe të pashërueshme, në mënyrë që në momente të caktuara të shërbente si kushtëzim për të dyja palët për gjëra më të komplikuara dhe që kërkonin qasje afatgjate të zgjidhjes siç janë p.sh. pjesëmarrja në zgjedhjet e Kosovës të komunave me shumicë serbe, decentralizimi etj. Gjeneza e problemit të krijuar, në dukje të parë artificialisht, e në veçanti në përpjekjet për të krijuar një Bërçko të dytë në rajon, është një lojë e rrezikshme, tashmë pasi kjo do të krijonte precedentë të tjerë në rajon, i hapur për konflikte të ngjashme.

Cili ishte qëllimi i ndarjes së qytetit, krahasimi me Bërçkon.

Me krijimit e atmosferës për pengimin e lëvizjes së lirë të njerëzve e mallrave, të barrikadimeve gjithandej pjesës veriore, ndarjes territoriale e fizike të qytetit, u pa se qëllimi final ishte mos funksionimi i qytetit të Mitrovicës si tërësi. Dialogu politik nuk shihej. Plani i Ahtisarit lejonte serbët e Kosovës të kenë institucionet e tyre lokale brenda kornizës së Kosovës multi etnike, por në lidhje të vazhdueshme me Serbinë.

Këto të drejta përfshinin shëndetësinë, çështjet sociale, arsimin dhe zgjedhjen e kryeshefit të policisë lokale, shumë e ngjashme me vendosjen e Tribunalit Arbitrar Ndërkombëtarë për Bërçkon në gusht të vitit 1999, si pjesë e Marrëveshjes Paqësore të Dejtonit.

Pikërisht faktori ndërkombëtar, krijoj distriktin e Bërçkos. Bërçko, që ndodhej në trekëndëshin: Bosnje Hercegovinë-Kroaci-Republika Serbe, konsiderohej në këtë mënyrë si faktor stabiliteti për Bosnjën dhe rajonin. Ndërkaq, serbët e konsideronin Bërçkon si vend ku shkëputet kontinuiteti i Republikës Serbe. Veriu i Mitrovicës dallon me Bërçkon, veç tjerash edhe në nenin 6.2 të Planit të Ahtisaarit. Përderisa...”në rastet kur vendimet komunale nuk shkelin standardet evropiane, dhe kur vendimet nuk kanë ndikim të drejtpërdrejt mbi kufijtë komunal, vendimi nga Kuvendi Komunal është final”

5 Prof.dr. Eqrem Zenelaj:”Bazat e diplomacisë” Faik Konica, Prishtinë 2012, faqe 370.

Çësh

tja e

ver

iut t

ë M

itrov

icës

(Kos

ovës

) dhe

refle

ksio

net r

ajon

ale

e nd

ërko

mbë

tare

| Ph

D k

andi

dat S

haba

n Ar

ifaj

97Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

6. Tek rasti i Bërçkos, rreth kësaj problematike vendos Qeveria qendrore e vendit (BeH). Kështu, “Plani i Ahtisarit mbetet kornizë e mirë për zgjidhjen e konfliktet rreth veriut dhe ruajtjen e integritetit territorial dhe politik të Kosovës, derisa statusi mbetet i kontestueshëm” 7, por dallimet me Bërçkon në këtë plan janë megjithatë të dallueshme. Këto pika që konsiderohen si pjesë të programit të decentralizimit, në fakt u zbatuan në të gjitha komunat në jugun e Kosovës dhe tashmë po funksionojnë si duhet, ua kënda strukturave të vendit, apo jo. Por çfarë do të ndodhë me Planin e Ahtisarit kur Kuvendi i Kosovës do të votojë ndryshimet kushtetuese në përmbylljen e mbikëqyrjes së pavarësisë,kur ky plan juridikisht do të zhvlerësohej.

Vet përpjekjet e strukturave ndërkombëtare, që konsiderohen se e krijuan këtë problem, po përpiqen që të gjejnë metoda për zgjidhjen e tij para përfundimit të procesit të mbikëqyrjes së pavarësisë, synim ky jo aq real. Prandaj këtu edhe del konstatimi se qëllimi i ndarjes së Mitrovicës, ishte përpjekja që krahas procesit të njohjeve, vëmendja të përqendrohet edhe në diçka tjetër, siç ngeli veriu i Kosovës, dhe vet procesi i njohjeve të mos merrte dinamikën e dëshiruar, kurse pala serbe të kënaqej me këtë gjendje dhe të kishte se çka të fliste para opinionit të saj. Sepse, ngelja e status kuos për këtë qytet është pikërisht moszgjidhja e çështjes së tij dhe e pjesës veriore të Kosovës që është një barrë e rëndë jo vetëm për Kosovën e për Serbinë, por edhe për Bashkësinë Ndërkombëtare.

Këmbimi i territoreve dhe pasojat rajonale.

Opsionet e përmendura si nga pala shqiptare e po ashtu nga ajo serbe për këmbime territoresh, po ashtu do të krijonin hapësira tjera manovrimi e manipulimi për krijime tjera kufijsh artificial por me përmasa të mëdha destruktiviteti, jo shtet formimi por shtet shkatërrimi.

Akademiku Rexhep Qosja ka sugjeruar se: “Ne do t’ju mundësojmë veriun ta marrin Serbia, por edhe Serbia duhet mundësuar që Lugina e Preshevës t’i bashkëngjitet shtetit të Kosovës” 8. Qëndrim tjetër për këtë çështje ka shkrimtari ynë i njohur Ismail Kadare:” Nga ana tjetër, le të themi me trishtim por me qartësi se shqiptarët e Luginës së Preshevës, pavarësisht se si u gatua kjo punë që nga Kongresi i Berlinit e këndej, sot përbëjnë një minoritet shqiptar brenda shtetit serb. Të tillë, si minoriteti serb në Kosovë, si minoriteti grek në Shqipëri e kështu me radhë si gjithë minoritetet në Evropë”9

Ndërkaq i ashtuquajturi baba i kombit serb Dobrica Qosiq, lidhur me ndarjen e Kosovës ka thënë: “Nuk e kuptoj pse më keq citojnë gazetat, keqinterpretojnë deklaratën time, nxjerrin një gjysmë fjalie nga ajo që kam thënë, dhe më pas vazhdojnë të gënjejnë në emrin tim. Ideja ime e vjetër ka qenë ndarja e Kosovës, të cilën e ka përkrahur më pas edhe ish-kryeministri i vrarë Zoran Gjingjiq, më konkretisht ndarje midis Serbisë dhe Shqipërisë, por kjo nuk do të thotë dorëzim as tregti me Kosovën”10. Një tjetër Plan të ndarjes ka paraqitur edhe ish presidenti serb Boris Tadiç. Çështja e fundit e këtyre pikave siç është, zgjidhja e veçantë për veriun e Kosovës, sepse serbët e veriut nuk dëshirojnë të jetojnë nën administrimin e Prishtinës, është thirrje klasike për ndarje territoresh. “Plani i Tadiçit, prej katër pikash, paraqet strategjinë e daljes së Serbisë nga pozicioni me Bashkimin Evropian” 11, vlerëson dr. Neven Cvetiçanin nga Instituti i Shkencave Shoqërore. Por një qëndrim i tillë është i pa pranueshëm për Kosovën.

Nga ana tjetër, edhe struktura të ndryshme ndërkombëtare janë shprehur në mënyrë decizive se nuk favorizojnë ndarjen e Kosovës, duke këmbëngulur në mos ndryshueshmërinë e

6 http://www.transconflict.com/think/policy/ahtisaari-plan-north-kosovo/plani-i-ahtisarit-dhe-veriu-i- kosoves/13.07.2012.

7 http://www.transconflict.com/think/policy/ahtisaari-plan-north-kosovo/plani-i-ahtisarit-dhe-veriu-i- kosoves/13.07.2012.

8 http://www.preshevajone.com/akademik-rexhep-qosja-lugina-e-presheves-me-kosove-veriu-me- serbi/21.08.2012.

9 Kadare Ismail: “Shqiptarët në kërkim të një fati të ri” Onufri Tiranë, 2005 faqe 31.10 http://www.sot.com.al/index.php?option=com_content&view=article&id=38417:rasmusen-s-ka-zgjidhje-

ushtarake-per-veriun-vetem-politike&catid=225:rajon-gazeta&Itemid=484, 17.07.2012.11 http://www.dw.de/dw/article/0,,15686478,00.html, 17.07.2012.

98 GLOBAL CHALLENGE

kufijve të Kosovës. Pala serbe këtë planin e ndarjes ndërkaq e konsideron si hapje e mundësisë së fillimit të dialogut, por për qeverinë në Prishtinë, ky plan largon pozicionet dialoguese. “Serbia natyrisht do të negociojë largimin e saj nga Veriu dhe do të kërkojë që kjo çështje të trajtohet në bisedime të mirëfillta politike, ku më nuk do të bisedohej për statusin e Kosovës në jug të lumit Ibër, apo për statusin e Kosovës si të tillë (e di edhe Beogradi që kjo gjë ka marrë fund), por për statusin e Veriut të Kosovës që do të thotë në fakt për statusin e përhershëm të Serbisë në kuadër të shtetit të Kosovës, nëse veriu i Kosovës nuk mund t’i bashkohet Serbisë” 12.

Tashmë Serbia, e cila që nga viti 1999, nuk ka kurrfar sovraniteti mbi Kosovën, do përpiqet, që duke mbajtur peng Veriun e Kosovës, të paraqes kushte për dilalogun e ardhëshëm midis dy vendeve. Plani tjetër gjashtë pikësh i Sekretarit të Përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara Ban Ki Moon i cili është hartuar edhe në Marrëveshje me ish-presidentin serb Boris Tadiç, nuk është pranuar si i tillë nga autoritetet në Prishtinë, edhe pse sipas Moon-it një pjesë e këtyre pikave tashmë është realizuar në Kosovë. Plani gjashtë pikësh i zotit Ban Ki Moon, i miratuar nga KS i OKB-së, përfshinë: Policinë, Doganat, Drejtësinë, Transportin dhe Infrastrukturën, Kufijtë dhe Trashëgiminë serbe në Kosovë. Ky është dokumenti i tretë sipas të cilit do të duhej të funksiononin institucionet e Kosovës, duke përfshirë këtu edhe Kushtetutën e Kosovës dhe Pakon e Ahtisaarit. Ish-Ministri i Jashtëm i Kosovës, Skënder Hyseni pati theksuar se Kosova e ka dhënë qëndrimin e vet që më 18 nëntor, duke e refuzuar planin 6 pikesh në tërësi. Ndërkohë që ish-shefi i diplomacisë serbe, Vuk Jeremiç, kishte kërkuar që Prishtina të njohë planin 6-pikësh të prezantuar nga Moon, pasi Serbia, edhe ashtu, nuk do ta njohë kurrë pavarësinë e Kosovës. Siç shihet edhe nga ky konstatim, pra pala serbe nuk është aq e interesuar për zgjidhjen e çështjes së veriut, sepse edhe në këtë rast ajo del me kushtëzime e kërkesa që janë larg miratimit nga Prishtina zyrtare. Marrë përgjithësisht, dhe duke paraqitur qëndrimet e të dyja palëve, as këto Plane e as ndarja e as këmbimi i territoreve, që do të ishte me pasoja për rajonin, aktualisht nuk paraqesin zgjidhje për Veriun e Kosovës.

Shteti në Mitrovicë, apo Mitrovica në Shtet?

Dy çështje duhet shtruar në këtë rast. Asnjëra palë nuk kanë ingerenca të plota mbi territorin e ndarë dhe jo funksional të Mitrovicës. Asnjëra palë, pra as Kosova e as Serbia nuk mund të mburren se kanë zgjidhur përfundimisht këtë çështje në favorin e tyre.

Sipas rrjedhës së ngjarjeve, as popullata e të dyja vendeve, nuk është e kënaqur me qëndrimet apo vendimet e qeverive respektive. Loja me fjalët e të dyja palëve se shteti në veri funksionon sipas kuteve të tyre, nuk paraqet realitetin aktual. Pikërisht për këto deklarata, drejtuesit më të lartë vendor të të dyja vendeve, kishin humbur besimin tek popullata përkatëse, sipas sondazheve të pavarura të të dyja vendeve. Pra, asnjëra palë nuk ishte e kënaqur me gjendjen në terren.

Rezultati i Sondazhit: Sa i mbështesni institucionet e Kosovës?

Plotësisht 107 40.38%

Pjesërisht 44 16.60%

Jam zhgënjyer disi 48 18.11%

Nuk i mbështes fare 66 24.91%Votues: 265.; http://www.forumishqiptar.com/showthread.php?t=79080

Shihej qartë se deklaratat e pa mbuluara materialisht, ndikonim në mosbesimin e popullit rreth zgjidhjeve të çështjeve të caktuara por përgjithësisht edhe të vet çështjes së Veriut

12 Shala Blerim: “Shteti i shkelur” Koha Prishtinë 2012 faqe 63.

Çësh

tja e

ver

iut t

ë M

itrov

icës

(Kos

ovës

) dhe

refle

ksio

net r

ajon

ale

e nd

ërko

mbë

tare

| Ph

D k

andi

dat S

haba

n Ar

ifaj

99Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

të Mitrovicës. Ndoshta për momentin, në dukje të parë, strukturat paralele serbe funksionojnë me më pak probleme se sa institucionet e Kosovës. Prandaj, shtrohet edhe çështja e funksionimit të shtetit të Kosovës në Veriun e Mitrovicës. Pra a funksionon shteti në Mitrovicë dhe a është Mitrovica në shtet. Përgjigja për të dyja rastet, për momentin është negative.

Një prej përpjekjeve të funksionimit të shtetit të Kosovës në Veri, është hapja e Zyrës Civile të Republikës së Kosovës. Megjithatë, ajo nuk i përmbushë kërkesat e nevojshme për një funksionim të plotë të shtetit në këtë pjesë, territorialisht të saj, dhe funksionalisht të Serbisë me strukturat paralele. Nga ana tjetër, kjo Zyrë që përmbushë vetëm disa kërkesa të zgjidhjeve të çështjeve të caktuara administrative, nuk mund të përmbushë atë thelbësoren, mbajtjen e zgjedhjeve, sepse pa mbajtjen e zgjedhjeve nën juridiksionin e Prishtinës, nuk mund të ketë as zgjidhje dhe as dialog të mirëfilltë për problemin e veriut.

Bisedimet dhe dialogu në nivel më të lartë

Shtyrja e dialogut edhe ashtu të vonuar për veriun po merr konotacione të paparashikueshme. Shtyrja e bisedimeve të Serbisë me BE-në, nënkupton intensifikimin e bisedimeve midis Prishtinës e Beogradit në nivelin më të lartë, pikërisht për çështjen e Veriut të Kosovës. Se këto bisedime do të jenë të nxehta të shoqëruara edhe me lëvizje apo protesta nga të dyja palët, nënkupton edhe dërgimin shtesë të forcave të KFOR-it nga Gjermania e Austria në një numër prej 700 vetash. Ky konfirmim i fund gushtit paralajmëron dinamikë të përgjithshme në nivel lokal, rajonal e ndërkombëtarë, por nuk mund të mos ketë edhe ndonjë ndërhyrje ushtarako-policore ndërkombëtare, përmasash më të mëdha, për të mënjanuar çdo lloj forme presioni që do të shërbente si kushtëzim eventual për barrikadimet e mëtejshme.

Disa nga piketimet që do të duhej të ishin të parashikuara në bisedimet, përkatësisht dialogun e vonuar, do të ishin, liria e lëvizjes, përkatësisht vendosja e lirë e popullatës të të dyja nacionaliteteve, atje ku ata dëshirojnë të jetojnë, e serbëve në jug të Mitrovicës, apo e shqiptarëve në veri të Mitrovicës, zgjidhja e problemit të doganës, e çështjes së Trepçës, e shfrytëzimit të Gazivodës etj. “Realiteti është se Serbia nuk ka juridiksion në Jug të Ibrit, ndërsa Prishtina nuk ka në veri. Realiteti është se asnjë politikan serb nuk mund të pranojë atë që kërkon Administrata Amerikane, sepse ai do t’i ekspozohej një ndjekjeje penale, sepse në Kushtetutë (serbe, vërejtja ime), shkruhet se cili është statusi i Kosovës. Kjo nyje është e pazgjidhshme dhe e tillë do të mbetet”13. Kështu ka thënë gazetari i përjavshmes “Vreme” për Radion Evropa e Lirë, Millan Milosheviç.

Nga ana tjetër ambasadori francez në Beograd Xavier Deniau, ka deklaruar se ngritja e nivelit të dialogut midis Beogradit dhe Prishtinës do të ishte e dobishme për të siguruar realizimin e marrëveshjeve të arritura. Ringjallja, përkatësisht riaktualizimi i dialogut midis dy vendeve, tash për tash mbetet i vetmi synim për realizimin, në mënyrë paqësore, të objektivave të të dyja vendeve. Pajtueshmëria e arritur midis Prishtinës dhe Beogradit për një proces të ri bisedimesh përkatësisht dialog të pakushtëzuar e arritur me konkluzione të përbashkëta me ndihmën në Bruksel e Uashington, dëshmon se problemi duhet të zgjidhet para fillimit të bisedimeve të Serbisë me Brukselin, të cilat u shtynë për fundin e vitit 2013. Kjo dëshmon për kohëzgjatjen dhe peshën e këtyre bisedimeve. Ndërkaq forcat radikale të të dyja vendeve, sugjerojnë zgjidhje ushtarake. Dy gjera të tjera ngelin për tu zbërthyer dhe zgjidhur: “Nuk do të ketë as ndarje të Kosovës dhe as status të veçantë për veriun”14, ka thënë raportuesja për Kosovën në PE, Ulrike Lunaçek. Ndërkaq një studim i publikuar nga KIPRED dhe i kryer nga Instituti për Hartimin e Politikave në Prishtinë, thekson:”...se problemi i veriut të Kosovës, për t’i dhënë këtij rajoni një autonomi shtesë, do të zgjidhet në bisedimet e ardhshme politike në mes të Kosovës dhe Serbisë”15.

13 Epoka e re nr.3734, 14.07.2012, faqe 2.14 http://www.sot.com.al/index.php?option=com_content&view=article&id=27223:lunacek-nuk-do-te-kete-

as-ndarje-te-kosoves-dhe-as-status-te-vecante-per-veriun&catid=157&Itemid=484.15 http://www.zeriamerikes.com/content/kosova-north-kipred/1382650.html, 17.07.2012.

100 GLOBAL CHALLENGE

Të dyja palët vlerësojnë se së pari duhet të përmbushet realizimi i marrëveshjeve të arritura, për çështjet konkrete midis dy vendeve, por ngecjet e krijuara në veçanti nga pala serbe në realizimin e këtyre marrëveshjeve, dëshmon për një përgatitje jo të plotë në rinisjen e dialogut, tashmë në nivelin më të lartë qeveritar.

Nga ana tjetër, Qeveria e Kosovës, po përpiqet për ri formatimin e një qeverie të spektrit të gjerë politik, për të marrë për sipër një zgjidhje që mund të mos përmbushë kërkesën e plotë të shtetit për Veriun. Njëherësh, kjo nënkupton që edhe përgjegjësia eventuale për përfundimin e dialogut, të mos bie barrë e dy apo tri subjekteve, por ajo të ketë një shtrirje më të gjerë. Veriu i Mitrovicës përkatësisht veriu i Kosovës, mbeten të barrikaduar dhe e ndarë siç ka deklaruar edhe vet komandanti gjerman i KFOR-it, Erhard Drews, të cilit i vjen turp për ekzistencën e barrikadës mbi lumit Ibër në Mitrovicë, deklaratë e cila në mediat gjermane është komentuar si një dorëzim i trupave te NATO-s përballë realitetit ne terren. Derisa këmbëngulej jo vetëm nga vendoret, por edhe nga ndërkombëtarët, se nuk do të ketë dialog politik për veriun e në veçanti për ndonjë status të veçantë apo ndarje, tashmë dialogu do të ndodhë. Atë po e mbështetë edhe SHBA-ja, prandaj edhe konstatimi se nuk do të ketë zgjidhje të Veriut pa dialog politik midis dy vendeve, tashmë është e qartë. Tashmë pas kthimit në pushtet të ultranacionalistëve serb, megjithatë dialogu mund të ketë prolongim ose kushtëzime tjera, siç ndodhë në vendet që vazhdojnë të kenë ndikim nga diktatura totalitare.”Në një diktaturë totalitare, udhëheqësit kanë pushtet të plotë mbi shoqërinë”16. Kjo tashmë është e qartë edhe tek strukturat paralele serbe në veri, të cilat vazhdimisht punojnë dhe veprojnë sipas urdhrave të Beogradit. Pavarësisht deklaratave të ndryshme që dalin si rrjedhojë e moszgjidhjes së statusit të Veriut të Kosovës e në këtë kuadër edhe të Veriut të Mitrovicës, ngelin shumë probleme për t’u zgjidhur dhe për të filluar dialogu midis dy vendeve, që tashmë, megjithatë, shihet në horizont. Ai, praktikisht dihet se kur do të filloj por nuk dihet se kur do të përfundoj.

Faqe interneti:

1- http://www.sot.com.al/index.php?option=com_content&view=article&id=38417:rasmusen-s-ka-zgjidhje-ushtarake-per-veriun-vetem-politike&catid=225:rajon-gazeta&Itemid=484, 17.07.2012.

2- http://www.transconflict.com/think/policy/ahtisaari-plan-north-kosovo/plani-i-ahtisarit-dhe-veriu-i-kosoves/13.07.2012.

3- http://www.transconflict.com/think/policy/ahtisaari-plan-north-kosovo/plani-i-ahtisarit-dhe-veriu-i-kosoves/13.07.2012.

4- http://www.preshevajone.com/akademik-rexhep-qosja-lugina-e-presheves-me-kosove-veriu-me-serbi/21.08.2012.

5- http://www.sot.com.al/index.php?option=com_content&view=article&id=38417:rasmusen-s-ka-zgjidhje-ushtarake-per-veriun-vetem-politike&catid=225:rajon-gazeta&Itemid=484, 17.07.2012.

6- http://www.forumishqiptar.com/showthread.php?t=79080.7- http://www.sot.com.al/index.php?option=com_content&view=article&id=27223:lunac

ek-nuk-do-te-kete-as-ndarje-te-kosoves-dhe-as-status-te-vecante-per-veriun&catid=157&Itemid=484;21.08.2012.

16 Kval-Mellbye-Tranoy:”Politika dhe demokracia” Rozafa Prishtinë 2006, faqe 18.

Çësh

tja e

ver

iut t

ë M

itrov

icës

(Kos

ovës

) dhe

refle

ksio

net r

ajon

ale

e nd

ërko

mbë

tare

| Ph

D k

andi

dat S

haba

n Ar

ifaj

101Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Media:

1- RTK.2- Koha Ditore.3- Zëri.4- http://www.zeriamerikes.com/content/kosova-north-kipred/1382650.html,

17.07.2012.5- http://www.dw.de/dw/article/0,,15686478,00.html, 17.07.2012.6- http://www.kohajone.com/html/artikull_34126.html, 21.08.2012.7- Epoka e re nr. 3734, 14.07.2012, faqe 2.

BIBLIOGRAFIA

1- Kadare Ismail: “Shqiptarët në kërkim të një fati të ri”, Onufri Tiranë, 2005 faqe 31. 2- Zenelaj prof.dr.Eqrem:”Bazat e diplomacisë” Faik Konica, Prishtinë 2012, faqe 370.3- Shala Blerim: “Shteti i shkelur” Koha Prishtinë 2012 faqe 63.4- Kval-Mellbye-Tranoy:”Politika dhe demokracia” Rozafa Prishtinë 2006, faqe 18.5- Albright Madelene: Zonja sekretare-Autobiografi, Dudaj 2006, faqe 444.6- Bytyçi Enver:”E drejta e vetëvendosjes:Rasti i Kosovës, Koha Tiranë 2007, faqe 295.

102 GLOBAL CHALLENGE

Hyrje

Në momentin kur dëgjojmë fjalën pakicë na përkon në një sasi të vogël a numër të vogël njerëzish, sendesh në krahasim me shumicën. Një përgjigje të njëjtë do të marrim edhe nëse hapim fjalorin e gjuhës së sotme shqipe.

Në teori kjo fjalë është aq e ngurtë, por praktika e ka dëshmuar të kundërtën. Shumë popuj apo grupe jo dominante që kanë poseduar specifika të veçanta fetare, gjuhësore, kulturore, etnike etj, e që janë dalluar nga popullata shumicë janë etiketuar si pakica. E pikërisht ky etiketim ka bërë që shekuj me radhë këto pakica tu nënshtrohen segregracioneve dhe diskriminimeve nga më të rëndat.

Pra shtrohet pyetja, e pse ka ndodhur kjo? Pse një pjesë e popullatës konsiderohet shumicë e tjetra pakicë? Pse u mohohen të drejtat pakicave, përfshirë këtu edhe atë për jetë? Pse shumë pakica u janë nënshtruar ndjekjeve me dhunë që të bëjnë shpërngulje, asimilim por edhe shfarosjen e tyre. Përgjigjet janë nga më të ndryshmet, varësisht nga specifikat që kanë grupi apo populli i quajtur si pakicë.

Përgjigje të ndryshme janë dhënë edhe për vetë nocionin pakicë, që ka paraqitur problem për definim. Shumë mendime janë dhënë por të pakta ato që kanë qenë adekuate. Fat të njëjtë për tu konsideruar pakicë ka pasur edhe populli shqiptar që jeton në Maqedoni. Për gati dy dekada, pas formimit të Maqedonisë si shtet, por edhe para kësaj shqiptarëve u janë mohuar shumë të drejta. Çka është më e keqja pikërisht konsiderimi i shqiptarëve pakicë kombëtare në Maqedoni, do të sillte shumë pasoja, deri edhe te një konflikt më 2001.

Të drejtat e pakicave në Maqedoni

PhD Kandidate Fjonida KushovaTë

dre

jtat e

pak

icav

e në

Maq

edon

i | P

hD K

andi

date

Fjo

nida

Kus

hova

103Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Përkufizimi i pakicave

Çka janë pakicat? Kush i përkufizon pakicat? Kush përfiton nga të drejtat e pakicave? Këto pyetje dhe përgjigjet e tyre kanë qenë objekt studimi në një numër punimesh nga ekspertë dhe në debate të gjata në shumë forume në të cilat është trajtuar mbrojtja e pakicave. Nuk janë gjetur përgjigje përkatëse dhe asnjë përkufizim universal i termit “pakicë” nuk është treguar i pranueshëm.

Vështirësia në gjetjen e një përkufizimi të pranueshëm qëndron në shumicën e situatave, në të cilat pakicat ekzistojnë. Disa jetojnë në territore të përkufizuara mirë, të ndara prej popullatës shumicë, ndërsa të tjerët janë të shpërndara përbrenda komunitetit shtetëror (popullsisë shumicë). Disa pakica e bazojnë ndjenjën e fortë të identitetit kolektiv në një histori të mbajtur mend apo të regjistruar, të tjerët e ruajnë vetëm një ide të fragmentuar të trashëgimisë së përbashkët. Disa grupe minoritare mund të kenë nevojë për mbrojtje më të madhe se të tjerët, sepse kanë jetuar për një kohë më të gjatë në një vend apo kanë vullnet më të fortë për të ruajtur dhe zhvilluar karakteristikat e veta 1.

Përpjekjet për definimin e pakicave më së shpeshti lidhen me veprimtarinë e Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë. Gjykata kishte theksuar elementet themelore që do të mund të inkorporoheshin në definicionin e pakicave. Sipas Gjykatës pakicë është:

- grup i veçantë-pakicë reale-grupi natyror, fetar ose gjuhësor i ndryshueshëm nga shumica-grupi që karakterizon ndjenjën e solidaritetit.

- grupi që dëshiron t’i ruaj karakteristikat dalluese 2.Të gjitha diskutimet lidhur me përkufizimin e pakicave kanë treguar se formulimi i

çfarëdo definicioni që do të pranohej përgjithësisht është detyrë shumë komplekse dhe e vështirë.Diskutimet kanë paraqitur qartë qasje se mund të përcaktohen me mjaft siguri disa nga

elementet ose kriteret themelore që duhet pasur parasysh në çdo rast kur flitet për pakica. Këto kritere mund të sistematizohen në dy grupe: kritere objektive dhe kritere subjektive. Në grupin e parë të kritereve për përcaktimin e pakicave rregullisht përmendet se pakicat janë : grupe te veçanta; madhësia numerike-pozita jo dominante, dhe shtetësia e shtetit.

Grupin e dytë ose kriterin subjektiv e bënë dëshira e anëtarëve të grupit që t’i ruajnë karakteristikat e veta e jo të asimilohet në popullsinë tjetër.3

Nga shumë propozime, projekte dhe mendime të doktrinarëve mund të nxjerrim karakteristikat kryesore të përmbajtjes të nocionit “pakicë”. Shumë autorë - pakicat i konsiderojnë si grupe qytetarësh numerikisht jo dominant në një shtet dhe të cilat posedojnë specifika të veçanta etnike, fetare, gjuhësore, racore, kulturore etj, të cilat i dallojnë nga popullata shumicë, si dhe të cilat disponojnë me ndonjë dhe nevojë kolektive për respektim të këtyre veçorive.4

Historiku i shkurtër i mbrojtjes së pakicave.

Shumica dërmuese e shteteve në botë kanë strukturë heterogjene etnike, pra janë të banuara me bashkësi të cilat dallohen me specifika të ndryshme (etnike, kulturore, fetare, gjuhësore, racore etj). Disa shtete kanë tentuar përmes ndërtimit të nocionit popull, të neutralizojnë heterogjenitetin e vet multi etnik. Kjo u tregua si e pa suksesshme, kështu që shtetet moderne vazhdimisht ndërtohen duke respektuar veçoritë e bashkësive të ndryshme që jetojnë në to.

Të drejtat e pakicave janë të kondicionuara nga përbërja kombëtare e përzier, karakteristike për shumë shtete në botë.5 Çështja e mbrojtjes së pakicave imponohet edhe sot për shkak se numri i shteteve me popullsi të përzier në pikëpamje etnike,racore, fetare ose gjuhësore është shumë i madh.

1 Grup autorësh,” Të drejtat e pakicave “, Prishtinë 2000, fq. 22.2 Bashkim Selmani, “E drejta e të drejtave të njeriut”, Shkup 2008, fq. 226.3 Zejnullah Gruda, “ Mbrojtja ndërkombëtare e të drejtave të njeriut”, Prishtinë 2001, fq.170.4 Mersel Bilalli, “ E drejta ndërkombëtare publike”, Shkup 2008, fq.202.5 Kurtesh Saliu, “ E drejta kushtetuese”, Tetovë 2002, fq. 149.

104 GLOBAL CHALLENGE

Diferencimi i pakicave, së pari, ka filluar në raport me pakicat-grupet fetare. Lidhur me mbrojtjen e pakicave fetare vlen të përmenden ediktet,si akte të brendshme (si ai i Nantit në Francë në vitin 1598), ndërsa në të Drejtën ndërkombëtare Traktati i Paqes i Vestfalisë (1648), me të cilin protestantëve në Gjermani u garantohet liria e barabartë me atë të katolikëve. Problemi i pakicave është shtruar edhe gjatë dhe pas Luftës së Parë Botërore.6

Përpjekjet për përmirësimin e pozitës së pakicave janë të vjetra disa shekuj dhe më së shumti lidhen me shekullin e VII dhe me Traktatin e Osnabrykut. Siç shihet traktatet e para që kishin dispozita për sigurimin e mbrojtjes së grupeve të ndryshme specifike,kishin të bëjnë me pjesëtarët e pakicave fetare që ishin viktima të shpeshta të intolerancës dhe ndjekjeve.

Fatkeqësisht, përkundër asaj që proklamohet,ekzistonte një kontrast i madh ndërmjet parimeve të tolerancës dhe jo diskriminimit që ishin të përbashkëta për të gjitha fetë dhe realitetit dramatik të ndjekjeve,si shprehje e qartë e jo tolerancës, me ç’rast pjesëtarët e pakicave fetare ishin rregullisht viktima.

Me Traktatin e Osnabrykut (Vestfalisë 1648) me të cilin i jepej fund Luftës tridhjetëvjeçare, proklamohej barazia në të drejtat ndërmjet shumicës katolike në Evropë dhe pakicës protestante. Përpjekje të këtilla kishte edhe me parë, kurse në literaturën e të drejtës ndërkombëtare përmendet se madje afro 100 vjet para Traktatit të Osnabrykut është lidhur një traktat ndërmjet Francës dhe Turqisë i quajtur Kapitulacion, me të cilin parashihej liria e fesë për shtetas francezë në Turqi. E drejta e mbrojtjes me këto kapitulacione ka pasur të bëjë fillimisht vetëm me krishterët që ishin shtetas të shteteve krishtere në Perandorinë Osmane, dmth me mbrojtjen e të huajve por jo edhe të krishterëve që ishin shtetas të Portës, por që nga kapitulacioni i 1673, Francës i pranohet e drejta e mbrojtjes së të gjithë katolikëve, qofshin ata shtetas francez apo të mbrojtur dhe të gjithë atyre që janë në mbrojtjen e saj, çfarëdo qofshin.

Të gjitha traktatet e lidhura deri në fund të shek XIX kishin për qellim te siguronin mbrojtjen e pakicave fetare e jo edhe të pakicave kombëtare ose etnike dhe gjuhësore. Por edhe mbrojtja e pakicave fetare kishte të meta që kishin të bënin para së gjithash me implementimin e detyrimeve të parashikuara. Shtetet evropiane kanë intervenuar ose janë përmbajtur nga intervenimi varësisht nga interesat e veta e në shumë raste kur ndjekjet dhe krimet tronditnin tërë botën, ato manifestonin një indiferentizëm të mjerë që e dëshmojnë jo vetëm ngjarjet nga e kaluara më e largët por edhe disa nga ditët e sotme, gjë që e vërteton lufta në Bosnjë (1992-1995) dhe gjenocidi mbi myslimanët boshnjakë por edhe ndjekjet dhe krimet e tmerrshme kundër shqiptarëve në Kosovë që bëhen mbi baza kombëtare, politike dhe fetare.

Traktatet e para kishin dispozita për sigurimin e mbrojtjes së grupeve të ndryshme specifike, kishin të bëjnë me pjesëtarët e pakicave fetare, që ishin viktima të shpeshta të intolerancës dhe ndjekjeve. Fatkeqësisht, përkundër asaj që proklamohej, ekzistonte një kontrast i madh ndërmjet parimeve të tolerancës dhe jo diskriminimit që ishin të përbashkëta për të gjitha fetë dhe realitetit dramatik të ndjekjeve, si shprehje e qartë e jo tolerancës, me ç’rast pjesëtarët e pakicave fetare ishin rregullisht viktima 7.

Pakicave trajtim më i madh u përkushtohet pas Luftës së Parë Botërore, kur Liga e Kombeve në mënyrë të qartë bëri mbikëqyrjen dhe garantimin e të drejtave të tyre. Madje, gjatë anëtarësimit në Ligën e Kombeve, disa shtete kanë nënshkruar deklarata të veçanta për mbrojtjen e pakicave – Finlanda më 1921, Shqipëria po të njëjtin vit, Letonia dhe Estonia (1923) etj. Fakt është se pakicat në të kaluarën, por edhe tani u janë nënshtruar segregracioneve dhe diskriminimeve të shumta, siç janë- mospërfillja e gjuhës së tyre në jetën publike, ndalimi i predikimeve të ndryshme kulturore e fetare, diskriminimi në pjesëmarrje dhe administrim në jetën publike, diskriminimet ekonomike, sociale dhe kulturore, presionet e ndryshme për shpërnguljen e tyre, tentimet për asimilim etj. Kemi pasur raste kur ndaj pakicave është ushtruar edhe gjenocid. Konventa mbi pengimin dhe dënimin e krimeve të gjenocidit (1948), gjenocidin e definon si- vrasje të pjesëtarëve të grupit në kushte të vështira jete me qëllim të asgjësimit të tyre, apo zhvendosjen e tyre.

Për dallim nga Liga e Kombeve, Karta e Kombeve të Bashkuara nuk përmban dispozita

6 Grup autorësh,” Të drejtat e pakicave “, Prishtinë 2000, fq. 31.7 Zejnullah Gruda, “ Mbrojtja ndërkombëtare e të drejtave të njeriut”, Prishtinë 2001, fq.126-127.

Të d

rejta

t e p

akic

ave

në M

aqed

oni |

PhD

Kan

dida

te F

joni

da K

usho

va

105Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

që u referohen drejtpërdrejt pakicave, kështu që mbrojtjen e të drejtave të tyre e ka vënë në kontekst të mbrojtjes së përgjithshme të lirive dhe të drejtave njerëzore, pa dallime në baza etnike, racore, gjuhësore, fetare etj.

Disa autorë janë të mendimit se të drejtat e pakicave mund të realizohen duke u respektuar liritë dhe të drejtave njerëzore.

Megjithatë, praktika ka treguar, se pa mbrojtje të veçantë aktive, vështirë se mund të efektizohen të drejtat e pakicave. Natyrisht se të drejtat e pakicave bëjnë pjesë në korpusin e të drejtave njerëzore kolektive. Megjithatë pa mbrojtje të veçantë të këtyre të drejtave kolektive, këtij korpusi të drejtash do ti mbeteshe vetëm mbrojtja pasive e të drejtave të pjesëtarëve të pakicave. Tani sërish në rajone të ndryshme të botës sjellin dokumente dhe akte të veçanta për pakicat. Në këtë drejtim, në veçanti meriton të përmenden angazhimet në kuadër të institucioneve evropiane.

Kështu, Këshilli i Evropës më 15 mars 1988 miraton Kartën për gjuhët rajonale dhe të pakicave. Po ashtu në kuadër të kësaj organizate miratohet edhe Konventa kornizë për të drejtat e pakicave. ( Që të dy këto akte janë të ratifikuara nga Parlamenti i Maqedonisë, si kusht për anëtarësimin e saj në Këshillin e Evropës dhe strukturave tjera evropiane.). Mbrojtja ndërkombëtare e pakicave realizohet edhe përmes akteve të OSBE-së, ku në veçanti duhet përmendur aktet përfundimtare të Vjenës (1986) dhe të Helsinkit (1992). Për dallimin prej popujve, pakicave nuk u është pranuar e drejta e vetëvendosjes. Megjithatë, pakicat në kuadër të mundësive objektive u pranohet e ashtuquajtura “vetëvendosje e brendshme”, që nënkupton mundësinë që pakicat të kenë autonomi politiko-territoriale, autonomi kulturore ose personale 8.

Roli i organizatave joqeveritare në mbrojtjen e pakicave

Organizatat joqeveritare ndërkombëtare luajnë rol të rëndësishëm në avancimin dhe në mbrojtjen e të drejtave të personave që u përkasin pakicave. Ato janë në mënyrë direkte apo përmes degëve të tyre, afër situatave të tensionuara dhe burimeve të mundshme të konflikteve. Ato janë shpesh të involvuara në ndërmjetësim dhe janë në gjendje për ta sensibilizuar opinionin publik vendor dhe ndërkombëtar kur të drejtat e pakicave lihen pas dore apo shkelen.

OJQ-të mund të kenë ndikim të madh në fushën e mbrojtjes së pakicave përmes punës kërkimore, publikimit të raporteve dhe duke shërbyer si kanale dhe platforma për grupe minoritare si dhe duke siguruar informata faktike e me kohë për organet qeveritare dhe ndërqeveritare mbi situatat që kanë të bëjnë me pakicat.9Si mund t’i kontribuojnë OJQ-të punës së Kombeve të Bashkuara? Organizatat joqeveritare mund të marrin pjesë në numrin më të madh të takimeve në Kombet e Bashkuara, përfshirë edhe sesionet e trupave konvencionale, gupet punuese, Komisionin për të Drejtat e Njeriut dhe Nënkomisionin për Parandalimin e Diskriminimit dhe Mbrojtjen e Pakicave. Përcjellja dhe pjesëmarrja në takime janë të mundshme pas marrjes së statusit konsultativ në Këshillin Ekonomik dhe Social (ECOSOC). Megjithatë, Grupi Punues për Pakicat është i hapur për pjesëmarrjen e të gjitha OJQ-ve të angazhuara në mbrojtjen e pakicave, pa marrë parasysh se a kanë status konsultativ. OJQ-të kanë potencial të konsiderueshëm për të kontribuar në fushat e mëposhtme:

-OJQ-të të mund ta inkurajojnë marrjen e masave në nivel kombëtar për t’i implementuar në mënyrë efektive dispozitat e instrumenteve relevante ndërkombëtare: në veçanti të drejtat speciale për pakica dhe parimet në Deklaratën e Kombeve të Bashkuara mbi të drejtat e personave që u përkasin pakicave kombëtare, etnike, fetare dhe gjuhësore;

-OJQ-të mund të sigurojnë informata mbi shkeljet e të drejtave të personave që u përkasin pakicave duke ua paraqitur ato mekanizmave të ndryshëm të Kombeve të Bashkuara për të drejtat e njeriut: në veçanti , Komisionit për të Drejtat e Njeriut dhe Nënkomisionin për parandalimin e diskriminimit dhe mbrojtjen e pakicave;

8 Mersel Bilalli, “ E drejta ndërkombëtare publike”, Shkup 2008, fq. 202-203.9 Grup autorësh,” Të drejtat e pakicave “, Prishtinë 2000, fq. 28.

106 GLOBAL CHALLENGE

-OJQ-të mund t’i kontribuojnë implementimit në nivel lokal, kombëtar dhe rajonal të rezolutave të veçanta për pakica të miratuara nga organet dhe trupat e ndryshme të Kombeve të Bashkuara, në veçanti Komisioni për të Drejtat e Njeriut dhe Nënkomisionin për Parandalimin e Diskriminimit dhe Mbrojtjen e Pakicave si dhe implementimit të rekomandimeve relevante të trupave konvencionale, raportuesve special dhe grupeve punuese për pakicat;

-OJQ-të mund ta përkrahin Grupin Punues të Kombeve të Bashkuara për Pakicat duke: marrë pjesë aktive në këshillime t e tij; duke siguruar informata të sakta, objektive dhe konstruktive mbi situatat që kanë të bëjnë me pakicat, mekanizmat për pajtim dhe mënyrat si mund të forcohet mbrojtja e pakicave; dhe duke i kontribuar për dialog mes pakicave dhe qeverive;

-OJQ-të mund të kontribuojnë raporteve të shteteve palë në instrumentet relevante ndërkombëtare duke siguruar informata të sakta dhe objektive që duhet të përfshihen në raporte. Për më tepër, OJQ-të mund të luajnë rol me rendësi gjatë shqyrtimit të raporteve të shteteve palë duke nxjerrë në dritë informatat mbi situatat serioze që kërkojnë vëmendjen e trupave konvenciale relevante; ato, gjithashtu, mund të kontribuojnë në implementimin, e vendimeve dhe rekomandimeve.

Të drejtat e pakicave në Maqedoni.

Fati i shqiptarëve në Maqedoni për shumë vite u është nënshtruar ndjekjeve, shpërnguljeve, burgosjeve, dhunës e terrorit të përjetuar. Shovinizmi kundër shqiptar serb e ka frymëzuar edhe shovinizmin kundër shqiptar maqedonas dhe malazias! Serbia gjithmonë është përpjekur që në qerren e politikës së saj kundër shqiptarë t’i lidhë edhe Maqedoninë dhe Malin e Zi, dhe këtij qëllimi, mjerisht, gjithmonë ia ka arritur 10. Shqiptarët e Maqedonisë për periudhë të gjatë kohore kanë pasur një pozitë denigruese.Për një kohë të gjatë shqiptarët në Maqedoni ushqyen iluzionin se bashkësia ndërkombëtare do ta detyronte shtetin maqedon që të respektonte të drejtat e shqiptarëve,në këtë kohë kjo bashkësi nuk u interesua shumë në lidhje me çështjen shqiptare në këtë shtet ballkanik. Për më shumë se një dekadë demokratura maqedone do të ushtronte terror të paparë policor me ekspedita ndëshkimore kundër shqiptareve të pambrojtur.

Për t’i frikësuar që të heqin dorë nga kërkesat e tyre të ligjshme për liri dhe të drejta kombëtare, shqiptarët e kësaj ane nga demokracia e re maqedone mbi kurrizin e saj do të provojë të gjitha mjetet represive të aparati represiv policor siç janë:torturat dhe keqtrajtimet, arrestimet arbitrare dhe burgosjet me motive politike. I tërë ky arsenal represiv antishqiptar u bë para syve të bashkësisë ndërkombëtare. Pra,në emër të ruajtjes së paqes në Ballkan duhej bërë kurban shqiptarët! 11.

Deklarimi i pavarësisë së Maqedonisë ndodhi pa u sqaruar pozicioni i etnikumit shqiptar dhe pjesëmarrja e tij në rregullimin kushtetues të këtij vendi, pra pa u përkufizuar premisat dhe raportet brendapërbrenda formacionit të ri shoqëror. Për pasojë, regjimi sllavo-maqedonas nuk ndërtoi një qëndrim të drejtë ndaj shqiptarëve etnikë, duke mos ngritur një mekanizëm konsensual që do të mund të ndalonte mundësinë e majorizimit të shqiptarëve dhe të të drejtave të tyre që, formalisht, u njiheshin më parë, me gjithë pamundësinë e realizimit të tyre në praktikë.

Në këtë mënyrë, Kushtetuta e Maqedonisë e vitit 1991 u bë gjeneratori themelor i krizës në raportet shqiptaro- sllavo-maqedonase, për shkak të pozitës denigruese kushtetuese –juridike të shqiptarëve në të, në mënyrë të veçantë për shkak të trajtimit të tyre si pakicë kombëtare. Bashkësia ndërkombëtare u angazhua për një “marrëveshje historike” ndërmjet shqiptarëve dhe sllavo-maqedonasve që, megjithatë, qoftë me parimet dhe zgjidhjet dhe në mënyrë të veçantë, me zbatimin e tyre në praktikë, nuk arsyetoi kualifikimin qe iu dha.

Dalja në skenë e UÇK-së ishte rezultat i pakënaqësisë dhe pozitës inferiore të shqiptarëve në këtë vend. Për palën maqedone ndryshimet në kushtetutë përbënin një sakrilegj dhe si e tillë kjo

10 Rexhep Qosja, “Mbi çështjen shqiptare”, Intervista, Prishtinë, shkurt 1991, fq. 98.11 http://www.vendlindja.com.

Të d

rejta

t e p

akic

ave

në M

aqed

oni |

PhD

Kan

dida

te F

joni

da K

usho

va

107Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

kushtetutë s’duhej prekur. U desh lufta e armatosur për ti detyruar pushtetarët maqedon të bëjnë disa ndryshime formale siç parashihej në Marrëveshjen e Ohrit.

Marrëveshja e Ohrit nuk i promovoi shqiptarët si popull autokton, me tiparet e theksuara demografike të numrit të tyre dhe të koncentrimit të lartë dhe të gjerë në trojet e veta etnike, si dhe të përbashkëta jetësore në këtë republikë dhe, mbi këtë bazë, konservoi për ta statusin e denigrues të “pakicës kombëtare”, madje pa i përmendur fare, përveç se në kuadër të “bashkësive” që përbëjnë “shtetin shumetnik”, edhe pse shqiptarët, në fakt, përbëjnë grupin më të shquar etnik tek i cili është rritur vetëdija se ai është subjekt politik që, si krejtësisht i barabartë me popullin maqedonas, ka të drejtë të jetë bartës i sovranitetit dhe shtet- formues, kështu që Marrëveshja e Ohrit nuk e eliminoi shkaktarin themelor të krizës në Maqedoni-trajtimin e shqiptareve si minoritet.

Ajo që duhet ta kuptojmë të gjithë, pa marrë parasysh se a i pëlqen dikujt apo jo, duhet të dihet se Republika e Maqedonisë, pas Marrëveshjes Kornizë të Ohrit juridikisht, por edhe faktikisht, në aspektin institucional, nuk është shtet vetëm i popullit maqedonas. Duhet të kuptojmë dhe të pranojmë se Maqedonia na takon të gjithëve njëlloj dhe se askush nuk ka të drejtë ekskluzive për ta konsideruar atë si pronë të vetën 12.

Në decenien e fundit pozita e shqiptarëve ka ndryshuar si në aspektin juridik, ashtu edhe në atë politik. Këtu me rëndësi është ndryshimi i mënyrës së të menduarit dhe të vepruarit të vetë shqiptarëve për të siguruar një pozitë të barabartë me maqedonasit 13.

E ardhmja e Maqedonisë mund të ndërtohet vetëm me përkufizimin e saj si shtet i popujve që nënkupton njohjen e subjektivitetit shtet-formues dhe kushtetues – juridik të barabartë të popullit shqiptar.

Në Maqedoni duhet të vendoset një koncept i ri shtetëror “që pamundëson dominimin sistemor të një etnikumi mbi tjetrin” dhe që i cilëson shqiptarët si popull autokton, si pjesë integrale e popullit shqiptar në Ballkan, në hapësirën kontinuele gjeografike ku ai jeton në shumicë etnike, pra që nuk i cilëson si “pakicë kombëtare”, por si popull me të drejtën e vazhdueshme dhe të pashteruar të vetëvendosjes kombëtare. Avancimi i statusit kushtetues- juridik i shqiptareve në Maqedoni ka mbështetje në shumë argumente e fakte të pakontestueshme historike, politike dhe kushtetuese – juridike, nga të cilat po përmendim: se shqiptarët në Maqedoni kanë qenë gjithmonë, pra historikisht, element konstitutiv i shtetësisë së Maqedonisë, nga Republika e Krushevës (1903), ASNOM-i (1944) dhe Kushtetuta e Maqedonisë (1974).

Se ata jetojnë në trojet e veta etnike dhe se janë popull autokton në ato troje; se ata i veçon kompaktësia e tyre etnike, territoriale,historike,kulturore dhe gjuhësore; se ata në trojet e veta etnike janë popull shumicë dhe se ata nuk mund të trajtohen si “pakicë kombëtare”: as për nga numri i popullsisë së përgjithshme, as për nga shkalla e vetëdijes dhe as për nga zhvillimi shpirtëror dhe kulturor i tyre. Se shqiptarët në Maqedoni përbëjnë një grup të shquar etnik dhe vetëdija e tyre mbi përkatësinë e asaj bashkësie të vjetër etnike nuk mund të injorohet njëanshëm.

Republika e Maqedonisë pas përfundimit të luftës shqiptaro-maqedonase dhe pas Marrëveshjes së arritur në Ohër, duhej më guximshëm të lëvizte drejt implementimit të marrëveshjes, që të krijohen kushtet reale për lëvizje, drejtë shteteve që kanë demokraci të zhvilluar, për një shtet, ku shumica e qytetarëve të saj duhet të kenë një mirëqenie sociale dhe ekonomike, ku jeta ka kuptim, komunikimi është efikas dhe ka nxitje pozitive që qytetarët do të mësohen të jetojnë me ndryshime progresive.14

Përfundime

Nga gjithë kjo që cekëm në këtë punim mund të dalim në përfundim se pakicat kombëtare kanë qenë por shumica e tyre edhe sot e kësaj dite vazhdojnë të jenë në një gjendje shumë të vështirë.

12 Ruhi Bakiu, “Maqedonia dhe subjekti politik shqiptar”, Revista VIZIONE 2/3, fq. 57.13 Po aty, fq. 58.14 Nazmi Maliqi, “Implementimi i marrëveshjes së Ohrit-nxitje e ndërvarshmërisë shqiptare-

maqedonase në krijimin e ambijentit të përshtatshëm politik”, Revista VIZIONE, fq. 71-72.

108 GLOBAL CHALLENGE

Në të njëjtën gjendje është edhe populli shqiptar në Maqedoni, edhe përkundër faktit se konflikti më 2001 dhe Marrëveshja Kornizë e Ohrit solli disa ndryshime por akoma mbetet copa letre të zverdhura nëpër sirtarët e qeverisë dhe partive politike. Por, partitë, qeveritë dhe kushtetutat nuk janë të pathyeshme, i pathyeshëm dhe i pamposhtur është vetëm populli!

BIBLIOGRAFIA

1- Zejnullah Gruda, “Mbrojtja ndërkombëtare e të drejtave të njeriut”, Prishtinë 2001.2- Grup autorësh, “Të drejtat e pakicave “, Prishtinë 2000.3- Bashkim Selmani, “E drejta e të drejtave të njeriut”, Shkup 2008.4- Kurtesh Saliu, “E drejta kushtetuese”, Tetovë 2002.5- Mersel Bilalli, “E drejta ndërkombëtare publike”, Shkup 2008.6- Rexhep Qosja, “Mbi çështjen shqiptare”, Intervista, Prishtinë, shkurt 1991.7- VIZIONE, nr.2/3.8- Forumi multi etnik, nr.4, shtator 2002.9- Forumi multi etnik, nr. 9, nëntor 2002.10-Forumi multi etnik, nr. 12, gusht 2003.11- http://www.vendlindja.com.

Të d

rejta

t e p

akic

ave

në M

aqed

oni |

PhD

Kan

dida

te F

joni

da K

usho

va

109Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Abstrakt

Pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës (17 shkurt 2008), u krijua një situatë e re politike e juridike. U themeluan institucionet e reja dhe u fuqizuan ato ekzistuese: Kuvendi, Presidenca, Qeveria dhe institucionet e tjera qendrore e lokale dolën nga zgjedhjet e lira e të mbikëqyrura. Protektorati ndërkombëtare, i instaluar nga viti 1999, kur u dëbuan forcat e ushtrisë e të policisë serbe, humbi fuqinë juridike e politike, UNIMK-u deri atëherë qeveria qendrore mori rolin më shumë të monitoruesit dhe të rregullimit të raporteve në veriun e Mitrovicës, duke humbur fuqinë juridike e politike që pati dhjetë vjet, KFOR-i dhe Polica ndërkombëtare morën detyrën vetëm të sigurimit të kufijve, ndërsa Policia e Kosovës dhe Forcat e Sigurisë morën rolin kryesor në sigurimin e brendshëm të shtetit të ri, i cili ndërkohë u pranua nga 100 shtete të ndryshme, pjesa më e madhe e shteteve të Bashkimit Evropian, SHBA-të, Japonia, Kanadaja etj. Por disa nga organet e OKB-së u zëvendësuan me organe të Bashkimit Evropian (Zyra Civile Ndërkombëtare dhe EULEX-it) që u angazhuan në luftimin e krimit të organizuar, korrupsionit dhe paligjshmërie me pasoja të mëdha. Krahas kësaj në Kushtetutën e Kosovës u inkuadruan edhe shumë elemente të Paketës së Ahtisarit.

Pavarësi e mbikëqyrur dhe pavarësia e kushtëzuar

Kosova ka pavarësi të mbikëqyrur, ku faktorët ndërkombëtar kanë ndikim të fuqishëm me organet mbikëqyrëse. Zyra Civile ndërkombëtare (shefi i kësaj zyre njëkohësisht është edhe përfaqësues special i Bashkimit Evropian) dhe EULEX-i që ka kompetenca speciale në luftimin e krimit të organizuar dhe të krimeve të rënda. Ndërsa Kosova ka pavarësi të kushtëzuar, sepse

Sfidat e shtetformimit të Kosovës

PhD Kandidat Gani Mehmetaj

110 GLOBAL CHALLENGE

mori një varg obligimesh para faktorëve ndërkombëtar, ose faktori ndërkombëtar ia diktoi një varg të kushteve, të paraqitura në Pakon e Ahtisarit dhe në udhëzimet e tjera1, që janë inkuadruara në Kushtetutën e Kosovës.

Pakoja e Ahtisarit dhe obligimet ndërkombëtare nënkuptojnë edhe diskriminimin pozitiv, sikurse quhet me eufemizëm privilegjimi i minoritetit serb. Në fakt Kosova e ka pavarësinë e mbikëqyrur dhe të kushtëzuar dyfish: në bazë të Pakos së Ahtisarit, pjesë të mëdha të së cilës janë inkorporuar në Kushtetutën e Republikës, duke u kushtëzuar me plotësimin e standardëve për minoritetin serb, krijimin e kushteve të përcaktuara, formimin e komunave të reja, në bazë të ligjit mbi decentralizimin, përkatësisht administrimin e komunave, karriget e rezervuara në Kuvendin e Kosovës, punësimin me përqindje në institucionet shtetërore dhe në institucionet publike 2.

Në Kushtetutën e Kosovës përcaktohet se në disa institucione të Kosovës përqindja e serbëve të punësuar në pozita kyçe duhet të bëhet në 15 për qind: “të paktën (15 %) e gjyqtarëve të Gjykatës Supreme, por jo më pak se tre (3) gjyqtarë, do të jenë nga radhët e komuniteteve që nuk janë shumicë në Kosovë 3, sikurse një punësim i këtillë parashikohet edhe në pikën 5 të të njëjtit nen, ku thuhet: të paktën (15%) e gjyqtarëve nga cilado gjykatë tjetër, e themeluar me juridiksionin e apelit, por jo më pak se dy (2) gjyqtarë do të jenë nga radhët e komuniteteve që nuk janë shumicë në Kosovë 4.

Sipas të dhënave statistikore të regjistrimit që u bë me 2011 përqindja e komuniteteve që nuk janë shumicë është 6 %, ndërsa serbët e regjistruar, pa ata të veriut të Mitrovicës janë 1.6 %. Përderisa shqiptarët kanë pasur rezervat dhe rezistencën e tyre ndaj pavarësisë së mbikëqyrur dhe pavarësisë së kushtëzuar, përfaqësuesit e tyre kompromiset i kanë bërë në mënyrë të vetëdijshme.

Megjithatë sipas Radio Dojçe Wele, ndryshe nga qëndrimi i shumicës së shteteve të Bashkimit Evropian e SHBA-ve, shtet formimin në Kosovë e trajton autori gjerman Hannes Hofbaur në librin: “Eksperimenti Kosova-kthim në Kolonializëm”: “Perëndimi është duke krijuar mekanizma koloniale në Kosovë 5.

Mirëpo me gjithë rrymimet e ndryshme në planin ndërkombëtar, ka mbizotëruar rryma për pavarësi të kushtëzuar apo të mbikëqyrur, ajo prapë mund të konsiderohet pavarësi. Sepse, edhe shtetet e rajonit të cilat pretendojnë të hyjnë në BE patën një varg kushtëzimesh, dhe kërkesa që duhej plotësuar. Disa i plotësuan këto kërkesa dhe hynë në BE, disa nga shtetet e tjera ballkanike janë të dera e Brukselit, ndërsa BE-ja pret t’i plotësojnë këto kërkesa dhe të bëhen pjesëtarë të Bashkimit Evropian.

Më së miri esencën e pavarësisë së Kosovës e përshkruan shkrimtari i famshëm, Ismail Kadare. “Sfidat janë të mëdha padyshim. Por mendoj se sfida të tilla, përpara se të jenë shqetësuese, janë të gëzueshme. Sfidat, në këtë rast, lidhen me një zbërthim të madh energjish. Çdo popull ka të tilla rezerva, të cilat, ngjarjet si kjo i zbërthejnë gjerësisht. Jeta në pavarësi nuk është aspak shesh me lule. Problemet janë të shumta, të ngutshme. Por cili vend është zhvilluar pa to? Në fund të fundit “zhvillim” do të thotë zgjidhje e pafund problemesh 6.

Gjatë kësaj kohe të shkurtër Kosova ka kaluar nëpër një varg peripecish, kryesisht nëpër vështirësitë të cilat e ndjekin çdo shtet të ri, duke filluar nga infrastruktura ligjore, mungesa e përvojës shtetërore, raporti i pazgjidhur me veriun e Mitrovicës, zhvillimi ekonomik etj.

1 Shih detyrat dhe obligimet nga pakoja e Ahtisarit në ueb faqen e Kuvendit të Kosovës, dokumente.2 10.2 % e të punësuarve në institucionet e Kosovës janë pjesëtarë të minoriteteve, shumica nga të cilët

serbë (4. Bajram Kosumi: Një vit vendimtar, Toena, Tiranë 2005, faqe 46 “Minoritetet”, B. Kosumi ishte kryeministër i Kosovës me 2005-vërejtja jona).

3 Neni 103, pika 3 (Organizimi dhe Juridiksioni i Gjykatave) nga Kushtetuta e Kosovës.4 Kushtetuta e Republikës së Kosovë, aprovuar me qershor të vitit 2008 nga Kuvendi i Kosovës.5 dw.vele.de, 24 tetor 2008: “Eksperimenti është duke u bërë kryesisht nga institucionet e mëdha

perëndimore, si për shembull OKB dhe NATO e BE. Teza ime është se eksperimenti është duke u zhvilluar në drejtim të kthimit të Kosovës në shtet me pavarësi të kontrolluar, siç thuhet edhe zyrtarisht, pra duke mos i dhënë Kosovës pavarësinë e vërtetë, por duke ngritur atje një sistem sipas modeleve të protektoratit ose të kolonializmit. Nuk duhet harruar për shembull se Camp Boldsteel është kampi më i madh amerikan jashtë territoreve të SHBA-së. Nuk duhet harruar që Kosova është një shtet që ndodhet midis Gjermanisë, Italisë dhe Lindjes së Mesme, qendër e interesave ushtarake dhe politike amerikane. Por pas statusit kolonial të Kosovës unë do të shihja edhe interesa ekonomike, nëse për shembull kihen parasysh lëndët e para në Trepçe dhe qymyret në Kosovë, pra interesa që kanë pozicionime ekonomike.

6 Ismail Kadare, Kosova e pavarur, një lajm i jashtëzakonshëm, Albatlanta.com, transmetuar sipas intervistës dhënë gazetës Illyria”, Nju- Jork.

Sfida

t e s

htet

form

imit

të K

osov

ës |

PhD

Kan

dida

t Gan

i Meh

met

aj

111Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Kushtëzimet kalimtare

Grupi Ndërkombëtar Drejtues (GND), ku bëjnë pjesë të gjitha vendet e Bashkimit Evropian që e kanë njohur pavarësinë e Kosovës dhe SHBA e Turqia, vendosi që në shtator t’i jepet fund fazës së mbikëqyrjes së pavarësisë së shtetit më të ri në Evropë 7 .

Edhe kushtetuta e re, në përpilim e sipër do të inkorporoj shumë elemente të reja të cilat përjashtojnë disa kushtëzime të fazës së parë, duke filluar nga pjesë të Paketës së Ahtisarit, karrigeve të rezervuara. Ndërkaq, EULEXI-do ta vazhdojë mandatin deri më 2014.

Është më shumë rëndësi se si do të bëhen institucionet gjatë procesit të shtetformimit. Kjo është faza më e ndjeshme e konsolidimit dhe e ngjizjes së shtetit të ri, si në raportet e brendshme, ashtu edhe në ato ndërkombëtare. Disa nga shtetet që morën pjesë në çlirimin e Kosovës dhe që pastaj ndihmuan në konsolidimin e institucioneve e të ekonomisë, ku bëjnë pjesë shumica e shteteve të Bashkimit Evropian dhe SHBA e Japonia, i inkurajojnë përfaqësuesit e institucioneve të ecin më shpejt dhe pa ngurrime më tutje “Ndërtimi i shtetit është krijimi i institucioneve të reja qeverisëse dhe fuqizimi i atyre ekzistuese” 8.

Fukuyama duke trajtuar problemet e shteteve të reja apo ato që dalin nga lufta (ndërsa edhe Kosova është shtet i ri dhe që doli nga një luftë shkatërrimtare), mendon se shtetet e dobëta apo të dështuara janë burimet e shumta prej problemeve më serioze të botës 9 (po aty, faqe 17). Një mendim të ngjashëm ka edhe studiuesi gjerman Holm Sundhaussen, i cili përqendrohet vetëm në rastin e Kosovës, duke bërë krahasime nga e kaluara dhe e tashmja 10.

Por në Gadishullin Ballkanik, pra edhe në Kosovë, problemet më të mëdha të shteteve që u formuan nga ish-Jugosllavia (më përjashtim të Sllovenisë) janë korrupsioni, krimi i organizuar, gjykatat jo efikase dhe ndërhyrja e kohë pas kohëshme e shtetit në organet e pavarura. Varësisht çfarë autoriteti gëzojnë institucionet dhe përfaqësuesit e tyre brenda shtetit, ashtu do ta çmojnë shtetin edhe në raportet ndërkombëtare, sikurse po në këtë mënyrë do ta çmojnë edhe shtetet veç e veç. “Pavarësia ka qenë shpërblesa më e mirë e shtetit dhe vetë qytetarëve të Kosovës, të cilët janë zhvilluar në një demokraci të re multi etnike11.

Roli i UNMIK-ut dhe EULEX-it

Po ashtu, nuk mund t’u imponohesh dot të tjerëve, pa fuqinë ekonomike, pa stabilitetin politik e të sigurisë dhe pa krijimin e standardeve të cilat i përfillin rregullat e avancuara tashmë të vëna në vendet e demokracive me traditë. Në këto përpjekje ka edhe bredhje, vendnumërim, por edhe dështime, të cilat e vonojnë Kosovë për t’u inkuadruar në mekanizmat ndërkombëtare dhe ato të Bashkim Evropian 12.

Që nga shpallja e pavarësisë më 17 shkurt 2008 janë bërë përpjekje që të vihet në dyshim pavarësia e shtetit të ri, duke nxjerr në pah mangësitë e ndryshme, vështirësitë e shumta dhe disa çështje të pazgjidhura sipas standardeve ndërkombëtare, sikurse që janë bërë përpjekje për të ndikuar në ato shtete, të cilat e kanë pranuar mëvetësinë e Kosovës, ta ndryshojnë mendimin, apo ta zhvlerësojnë aktin e tyre. Mëvetësinë askush nuk mund të na e kthejë prapa13. Përpjekjet për ta kthyer gjendjen prapa apo historinë atje ku ishte, janë të kota.

Pavarësimi i Kosovës krijoi situatë dhe realitet krejtësisht tjetër në krahasim me atë të para dy vjetësh, a me atë të para disa vjetësh. Disa organizma morën legjitimim menjëherë

7 Besnik Mustafaj, ish ministër shqiptar i punëve të jashtme: “Në kujtim të pavarësisë së kushtëzuar”, Koha ditore, faqe 12, dt, 18, 19 gusht 2012, Prishtinë.

8 Francis Fukuyama: State –Bulding: Governance and World order in the 21 st century. Publishedf by: Cornel University Press.

9 Po aty fq 17.10 Holm Sundhaussen: Jugoslawien und seine nachfolgestaaten 1943-2001, Eine ungewohnliche geschihte

des gevohmlinechen, sipas përkthimit shqip të Enver Robelit: Një histori e pazakonshme e të zakonshmes, botoi në vazhdime Koha ditore 3 korrik- 4 gusht, 2012, Prishtinë

11 Hilari Klinton, Sekretare Amerikane e shtetit, www. floart-press, 27 shkurt 2009.12 Progress raport / MADE IN KOSOVA / 2011, Editor: Friedrich-Ebert-Stiftung.13 Amerikanët janë të bindur se ky proces është mbyllur, ndërsa disa pohojnë se ende nuk ka përfunduar.

Personalisht mendoj se ky vendim është i pakthyeshëm”, Daniel Server VOA.

112 GLOBAL CHALLENGE

pas 17 shkurtit, disa të tjera po pas kësaj date e humbën këtë legjitimitet, duke rrezikuar që të shndërrohen në institucione penguese e anakronike, në mekanizma pezull, por edhe më keq, as me shqiptarë as me serbë: për shqiptarët janë institucionet e zgjedhura ato që e kanë legjitimitetin, për serbët UNMIK-u ishte i huaj që nga fillimi.

Kështu, përderisa EULEX-i disa kohë pasi u shpall Kosova më vete, u bë organizata kryesore dhe më e fuqishme, duke qenë njëkohësisht përfaqësuese e Bashkimit Evropian, UNMIK-u, dikur qeveria më e fuqishme ndërkombëtare në Kosovë, përkatësisht përfaqësuesja kryesore dhe më e rëndësishmja e OKB-së, me ditën e shpalljes së pavarësisë së Kosovës, humbi pjesën më të madhe të pushtetit moral, pushtetin formal e pati deri në qershor të vitit 2008.

Kompromisi dhe gatishmëria për të bashkëpunuar me Zyrën Civile ndërkombëtare dhe me EULEX-in është e arsyeshme edhe për faktin se përfaqësuesit e institucioneve dhe klasa politike e Kosovës pret se Brukseli prej nga rekrutohen nëpunësit e ZC-së, do të duhej që përmes këtyre nëpunësve, ose përmes kësaj armata, ta bëjë terrenin e gatshëm dhe të krijojë atmosferën e duhur për inkuadrim të Kosovës në organizmat ndërkombëtare dhe në Bashkimin Evropian. Kosova do të bëhet pjesë përbërëse e të gjitha këtyre strukturave; mund të zvarritet kjo gjë, mund të ketë vonesa të arsyeshme e të paarsyeshme, mund të ketë pengesa të qëllimshme e të paqëllimshme, mirëpo se ky brez do të jetë dëshmitar dhe pjesëmarrës i pranimit të Kosovës në BE, e vlerësojnë të arsyeshme shumë analistë vendës e ndërkombëtar.

Edhe zyrtarët e Bashkimit Evropian, megjithëse nuk caktojnë afate, e thonë vazhdimisht se Kosova do të inkuadrohet në BE dhe në organizmat e tjera ndërkombëtar.

Për një gjë të këtillë, janë përgjegjës krahas institucioneve shtetërore e jo shtetërore të Kosovës, edhe institucionet ndërkombëtare. Vetëm se kësaj radhe, edhe shteti i ri duhet të jetë shumë më i kujdesshëm dhe më i përgjegjshëm në raport me këto organizma dhe të jetë njëkohësisht shumë më bashkëpunues. Natyrisht duhet të jetë edhe kritik e i zhurmshëm nëse EULEX-i merret me veten dhe nuk merret me luftimin e krimit të organizuar. Ndërkaq, fati i mëtutjeshëm i zhvillimit të institucioneve të Kosovës dhe i pranimit ndërkombëtar do të varet edhe nga bisedimet me Serbinë për çështjen e veriut të Mitrovicës, ku ende nuk është shtrirë autoriteti i institucioneve të Kosovës dhe ligjshmëria, sepse sikurse thuhet kontrabanda dhe krimi i organizuar janë tejet të pranishme.

Problemi i veriut të Mitrovicës, ku popullata serbe nuk e pranon shtetin e ri dhe institucionet e reja, ende është problemi më i mprehtë që pret të zgjidhet në një afat sa më të afërt. Bashkësia Ndërkombëtare kërkon nga qeveritarët e Kosovës që të bisedojnë me Beogradin për këtë problem, ndërsa opozita brenda shtetit të ri është kundër këtyre bisedimeve, sidomos është kundër opsionit që serbëve të veriut të Mitrovicës t’u jepet një status i veçantë. Ndërkaq, Kosova dhe Serbia e kanë kusht për t’u inkuadruar në mekanizmat ndërkombëtare, pra Bashkimin Evropian zgjidhjen e këtij problemi, sipas marrëveshjes dypalëshe, ku BE-ja ka rol të veçantë.

BIBLIOGRAFIA

1. Francis Fukuyama: State–Building: Governance and World order in the 21-st century. Published by: Cornel University Press.

2. Holm Sundhaussen: Jugoslawien und seine nachfolgestaaten 1943-2001, Eine ungewohnliche geschihte des gevohmlinechen, sipas përkthimit shqip të Enver Robelit: Një histori e pazakonshme e të zakonshmes, botoi në vazhdim Koha ditore 3 korrik- 4 gusht, 2012, Prishtinë.

3. Bajram Kosumi: Një vit vendimtar, Toena, Tiranë 2005.4. Webfaqja e Kuvendit të Kosovës.5. Kushtetuta e Kosovës, 2008.6. Ismail Kadare: “Kosova e pavarur, një lajm i jashtëzakonshëm”, Albatlanta.com, transmetuar

sipas intervistës dhënë gazetës Illyria”, Nju- Jork.7. Besnik Mustafaj, “Në kujtim të pavarësisë së kushtëzuar”, Koha ditore, faqe 12, dt, 18, 19 gusht

2012, Prishtinë.8. Hilari Klinton, Sekretare Amerikane e shtetit, www. floart-press.com, 27 shkurt 2009.9. PROGRESS REPORT/MADE IN KOSOVA/2011, Editor: Friedrich-Ebert-Stiftung Daniel Server: VOA.

Sfida

t e s

htet

form

imit

të K

osov

ës |

PhD

Kan

dida

t Gan

i Meh

met

aj

113Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Artet dhe në veçanti letërsia, përveç të tjerave, palcën kryesore që i mban gjallë nga epoka në epokë e kanë pikërisht komunikimin mes veti, marrëdhënia që ato krijojnë me njëra – tjetrën. Secili krijim i ri është i mbështetur në “shpatullat” e një të vjetëri, pavarësisht mënyrës së trajtimit, estetikës apo poetikës që i përket, si dhe pavarësisht mënyrës origjinale që i jep secili autor. Mënyrë e cila mundëson edhe diferencimin e veprës prej të tjerave, duke krijuar origjinalitetin krijues të autorit, ku ky i fundit, sipas Horacit “...nuk qëndron në risinë e argumentit, por në proprie dicere (shprehjen e posaçme) në njoftimin origjinal, pra të ri, me karakteristika personale.”1 Po të kujtojmë veprat më të lashta “Iliada” “Odisea” “Edipi Mbret” “Medea” “Eneida” etj, do të vërejmë se të gjitha kanë “pirë ujë” tek një burim paraekzistues, tek mitet. Po të kalojmë më pas në kohë, kemi veprat e mesjetës dhe fillimit të Rilindjes, të cilat i shfrytëzojnë tekstet para tyre, por jo vetëm tekstet artistike, edhe ato fetare e biblike, kemi këtu rastin e “Komedisë Hyjnore” të Dante Aligerit. Po kështu duket qartë ky komunikim në periudhën e klasicizmit, ku krejt tragjedianët e shfrytëzuan antikën për tematikat, motivet e personazhet në veprat e tyre. Për të ardhur pastaj në modernizëm

1 Shih: Horaci, Arti Poetik, Përkth. Engjëll Sedaj, Buzuku, Prishtinë 2000, f. 27.

Intertekstualiti dhe origjinaliteti.(Vëzhgim i kësaj dukurie tek romani “Oh” i Anton Pashkut)

Ma. Manjola Brahaj

114 GLOBAL CHALLENGE

e postmodernizëm, ku të parët e vazhduan këtë rrugë të komunikimit mes teksteve në shërbim të teksteve të reja, të krijimeve aq sa mund të quhen “origjinale”, në modernizëm si pjesë integrale e krijimtarisë e në postmodernizëm si tipar dallues i tij. Kjo për vetë faktin se në postmodernizëm kemi vetëdijesimin2 për këtë dukuri, ashtu siç shprehet dhe kulturologu rus Sergej Averincjev: “Ne jemi në një epokë ku të gjitha fjalët tashmë janë thënë”3 dhe në këtë periudhë nuk ndodh asgjë e re, thjesht i jepet përparësi këtij efekti, natyrisht, duke u rifunksionalizuar, gjë e cila e bën diferencën, përveç dominancës së saj, në shërbim të estetikës postmoderniste, e cila e përvetëson si tipar të saj. Kështu pra e kemi të qartë se në secilën vepër të secilës epokë mund të gjejmë dukuri të tipit: Palimpsest, Citim, Referencë, Parodi, Pastish etj. Një dukuri të tillë e kanë pranuar edhe vetë shkrimtarët e poetët pasi teknika të ndryshme, lëndë në dukje të huaja, po që arketipi i bashkon, janë ato që na pohojnë dhe njëherë dukurinë e intertekstualitetit4 (ndërtekstorësisë) dhe se veprat e reja lindin nga brumi i të vjetrave, siç ka thënë dhe poeti Lasgush Poradeci “KRIJIM I RI RELEVON poeti! Krijim i ri, prej lëndës së vjetër…” 5

Nëse ndalemi tek Anton Pashku do të gjejmë dukuri të tilla intertekstuale disa llojesh, si paratekstin, aluzionin historik, mitet e përrallat dhe aluzionet biblike, të cilat arrijnë gati – gati të bëhen tipar i prozës së tij.

Shtresëzime biblike

Shtresëzimet biblike tek romani “Oh” i Anton Pashkut janë të realizuara nëpërmjet teknikës së aluzionit, që është ndër teknikat më pak të dukshme dhe të kapshme të intertekstualitetit “sepse ai nuk është as i mirëfilltë as i hapur, por mund të ngjajë më i fshehtë dhe më i hollë.” 6 Mirëpo ai është edhe ndër dukuritë më interesante dhe që kërkon vëmendje të posaçme nga ana e lexuesit, por edhe përgatitje me dije enciklopedike nga ana e tij, pasi aluzioni konsiston në “bërjen për të ndjerë lidhjen e një gjëje që themi me një tjetër që nuk e themi, dhe që idenë e së cilës e zgjon vetë kjo lidhje.” 7 Siç na bën të kuptojmë dhe vëzhgimi ynë mbi tekstin e Pashkut, kjo lidhje nuk përfshin vetëm tekstet letrare, por i kapërcen ato, është një komunikim i nënkuptuar mes llojeve të ndryshme të teksteve. Këtë dukuri në tekstin e Pashkut e gjejmë dy formash, të paktën kështu kemi menduar që ta përcaktojmë.

Në romanin “Oh” mund të flasim për “personazhe biblike”. Po të nisemi nga personazhi i Plakut, i cili ravijëzohet si figurë me anë të kujtesës së tij, gjë të cilën na e pohon biseda që ai zhvillon me dy personazhet e tjerë, Ai dhe Ajo. Plaku në roman na del edhe si simbol i dijes, duke dhënë ngjarje simbolike e duke vlerësuar të kaluarën, por thelbi i kësaj figure është ideja parake dhe ngjashmëria biblike gjë e cila ia motivon krejt atë dijen e tij, kujtesën e stërlashtë dhe paralajmërimet në formën e parabolave. Ndërkohë idenë e të qenit dhe të funksionuarit si figurë biblike ia mundëson veprimi. Ai ka 100 dele dhe gjithmonë i humbet një, gjithmonë mbetet në kërkim të njërës dhe humb të gjitha të tjerat. Ky kërkim përcakton edhe rrugëtimin ideor përgjatë romanit.

“Paj, kurrë nuk po i kam bashkë të gjithë delet. Gjithmonë po më humb nga nji. Qe, edhe tash më ka humbë nji. S’e din, s’ka llugë ku nuk e kam lypë.” 8

Ai nga nuk e kërkon, nuk ndalet, aq sa kërkimi i tij merr përmasa historike. Përveç këtij përkimi analogjik që na bën ta shikojmë atë si personazh biblik e universal në të njëjtën kohë, ai del edhe si bariu i mirë, si Krishti që sakrifikon. Delja humb vazhdimisht dhe kërkimi vazhdon përsëri e pafundësisht.

2 Shih: Agim Vinca, Postmodernizmi dhe teoria e intertekstualitetit, Seminari XX/ 2, Prishtinë 2001, f. 136. 3 Shih: Agron Tufa, Një vështrim mbi zhvillimet moderniste e avanguardiste të shek XX, në Fenomeni i

Avangardës në letërsinë shqipe, (Aktet e Seminarit Shkencor), Arbëria, Tiranë 2004, f. 239 – 240. 4 Shenim: Sa herë që do t’i referohemi në tekstin tonë kësaj dukurie (ndërtekstorësisë) do ta përmendim me

këtë emër (intertekstualitet), duke ndjekur të njejtën rrugë që është ndjekur edhe nga përkthyesit që e kanë sjellë në shqip, dhe sidomos duke qenë se është një term i përdorur ndërkombëtarisht në këtë formë.

5 Shih: Lasgush Poradeci, Poezi et coetera…,Vepra 2, “Onufri”, Tiranë 1999, f.13.6 Shih: Nathalie Piegay – Gros, Poetika e intertekstualitetit, përkth. Urim Nerguti, Parnas, Prishtinë 2011, f. 74. 7 Shih: Po aty, f. 74. 8 Shih: Anton Pashku, “Oh” , Botimi i 4, Rilindja, Prishtinë 1990, f. 26.

Inte

rtek

stua

liti

dhe

orig

jinal

iteti.

(Vëz

hgim

i kë

saj d

ukur

ie te

k ro

man

i “O

h” i

Anto

n Pa

shku

t) | M

a. M

anjo

la B

raha

j

115Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

“ Gjithmonë mungon nji dele. Qe, tash mungon larëzeza. Sa herë humb kjo larëzeza, mue më bien kambët tue kërkue nëpër mal. Asht çudë si humb kjo larëzeza! Aty e sheh, aty s’e sheh! Aty asht bashkë me të tjerat, aty humb si shurra e pulës!”9

Siç shihet dhe në tekst Pashku, jo vetëm i mëshon humbjes së deles, por edhe tregon se cila ishte kjo, është larëzeza. Ajo është e shënjuar simbolikisht, është e veçantë. Por më me rëndësi është, se kjo humbje e papritur, e pakuptuar, (si shurra e pulës) vulos dhe fatin e figurës në fjalë, pasi ajo është simbol, jo vetëm i daljes nga rruga, i humbjes, por edhe i një çrregullimi dhe prishjeje të lidhjes fillestare, e cila nuk mund të ndreqet më. Plaku braktis 99 delet që ka, vetëm për të gjetur të humburën, e cila është ikja nga grupi, por edhe simbol i të qenit ndryshe, të gjitha këto tipare të dukurisë biblike të mëkatit, siç edhe e gjejmë tek Bibla. “Kini kujdes se mos përçmoni ndonjërin prej të vegjëlve, sepse po ju them se engjëjt e tyre në qiej shikojnë gjithnjë fytyrën e Atit tim që është në qiej. Si mendoni? Nëse njëri ka njëqind dele dhe njëra prej tyre humb rrugën, a nuk do t’i lërë ai të nëntëdhjetë e nëntat në male për të kërkuar atë që humbi rrugën? Dhe nëse e gjen, me të vërtetë po ju them se ai gëzohet më shumë për të sesa për nëntëdhjetë e nëntat, që nuk e kishin humbur rrugën.” 10

Kështu gjejmë analogji mes plakut biblik të Anton Pashkut dhe Biblës, por në roman vetëm hidhet aluzioni dhe lexuesi duhet të arrijë të gjejë lidhjen konkrete, duke qenë se kemi të bëjmë me një dukuri intertekstuale “të fshehur” , jo “të deklaruar”. Në Bibël kjo dukuri ekziston edhe në këtë formë.

...“Atëherë Jezui u tregoi këtë shëmbëlltyrë: “Cili nga ju nëse ka njëqind dele dhe njëra prej tyre i humb, nuk i lë të nëntëdhjetë e nëntat në shkretëtirë për ta kërkuar atë që ka humbur, derisa ta gjejë? Dhe kur e gjen, e ngarkon mbi shpatulla i gëzuar. Pasi kthehet, mbledh miqtë e vet e të afërmit e u thotë: “Gëzohuni me mua, se e gjeta delen e humbur”. Unë po ju them se kështu ndodh në qiell. Aty ka më shumë gëzim për një mëkatar që pendohet sesa për nëntëdhjetë e nëntë të drejtë që nuk kanë nevojë të pendohen.” 11

Kjo formë e dytë dhe e gjithë kjo dukuri vërteton shtresëzimet biblike në veprën e Pashkut, gjë të cilën e ka vënë re dhe përmendur Femi Cakolli, i cili e shpjegon praninë e deleve kështu: “Dhentë janë lënda që biblikisht shpreh turmën e butë, por dhe të pambrojtur, ku si në tekstin e biblës, ashtu dhe në veprën “Oh” merr dimensionin e aktuales, pra të kohës së tashme”12 Interpretim ky që është i mundshëm dhe jep insinuata për gjendjen aktuale të popullit të Kosovës, çka vërteton edhe teknikën e procedimin e Pashkut, që me anë të së shkuarës dëshiron të tregojnë gjendjen e së tashmes e sidomos të paralajmërojë për të ardhmen e rrezikuar. Në këtë mënyrë, ky personazh del si një personazh me tipare biblike, jo vetëm me dimensione të gjera, por edhe me polifunksionalitet. Ai bën thirrjen për shpëtim dhe lufton për ndreqjen e gabimit, të një gabimi fillestar, që ka kaluar nga individi tek familja, për të shkaktuar dëmin në shoqëri e në kombin (etni). Ky gabim është me përmasa të mëdha dhe me pasoja fatale sepse përfshin një komunitet të tërë siç është kombi, e ç’është më e keqja, është pikërisht përsëritja e vazhdueshme, ndonëse në kohë të tjera, sepse duket sikur gabimi fillestar, që këtu simbolizohet me delen e humbur, kthehet në formën e një mallkimi me gjithë dimensionet e tij. Është ideja fikse e tradhtisë në të kaluarën që vazhdon të përsëritet, si humbja e deles, ashtu si dhe kërkimi i lirisë që populli shqiptar ka qenë gjithmonë në kërkim të saj, pavarësisht se ajo gjithmonë i ka ikur. Nga ana tjetër, mund të interpretohet edhe si një shpresë e pa realizuar, që gjithnjë kërkohet e që nuk gjendet. Mirëpo shtresëzimi biblik që i jep edhe universalizimin ideo – kuptimor veprës së Pashkut nuk mbaron vetëm me personazhin e Plakut dhe këtë analogji që ne bëmë të ditur më sipër, ka edhe personazhe të tjerë që në sajë të funksionimit dhe rolit që kanë në roman mund të shihen si analogë me figura të tjera biblike. Këtu e kemi fjalën për dyshen vëllazërore në roman Plator – Gent, e cila është analoge me dyshen biblike në Bibël, Abel – Kain, ku i dyti tek të dy dyshet është vrasës i të parit. Në roman dy figurat historike, ilirët Gent dhe Plator janë vëllezër dhe në roman futen si personazhe historikë, të realizuar artistikisht dhe jo vetëm në suazën e figurave historike, dhe mënyra sesi ato paraqiten e vijnë në roman, nuk është e drejtpërdrejtë, por nëpërmjet personazheve të tjerë (Pirustit dhe Desidiatit), të cilët flasin

9 Shih: Po aty, f 26. 10 Shih: Dhjata e Re, Shoqëria Biblike Ndërkonfesionale e Shqipërisë, Tiranë 2008, Mateu 18, f. 65.11 Shih: Po aty, Luka 14 – 15 f. 243-244. 12 Shih: Fehmi Cakolli, Hiperteksti biblik në letërsinë e Kosovës, Tenda, Prishtinë 2007, f.124.

116 GLOBAL CHALLENGE

për to në vetën e tretë dhe rrëfejnë ngjarjet, sekretet e intrigat, që ndodhin mes tyre. Platori ka grua Etlevën e bukur, por ka dhe pushtetin, ndërkohë që Genti nuk ka as dashurinë, (ndonjë femër të bukur si i vëllai), as pushtetin, gjë që e bën të ndihet i veçuar, i pafat, dhe që për më tepër e bën të lakmojë atë që s’është e tij. Ai fillon të dojë Etlevën, e më shumë akoma pushtetin, ndjenjat e lakmisë dhe zilisë e çojnë atë drejt krimit. “ Paj, Genti lakmonte shumë për vete.

Ndoshta, nuk e di. Ai ishte i çartun ndaj vëllaut. Me të vëllanë, Platorin, shkonte si eshka me zjarrin. Ashtu, pse? Filloi me Etlevën, por gurin e gjuente gjetiu.”13

Kështu ai vret të vëllain dhe merr pushtetin, me pretekstin, siç na tregohet në roman, se dashuron Etlevën e bukur.

“T’i sulet Platorit. Për Etlevën. T’i sulet e të derdhet gjaku....Klithje e randë ishte ajo e Platorit. Klith, dhe? Vdes. E vret?Genti, me dorë të vet.Për Etlevën?Po, për Etlevën! Thotë pirusti. Vetëm se, kujtoj, dardanja ishte vegzë, vetëm vegzë.” 14 Kjo pjesë e romanit është, jo vetëm e mbështetur mbi të dhënat historike, por edhe

shëmbëlltyrë e ngjashme e vëllezërve biblikë, pasi siç e dimë në Bibël Kaini vret Abelin pikërisht sepse lakmon admirimin që ka Zoti ndaj atij dhe se Zoti vlerëson më shumë flinë e tij sesa të Kainit, e nga ky gjest ai mendon se i vëllai është i preferuari, e ky vetë i veçuari. Këto ndjenja të lakmisë, të zilisë dhe të inferioritetit e shtyjnë drejt krimit, pikërisht ashtu siç i pamë edhe tek romani, ndaj vret të vëllain. Këtë gjë në Bibël e gjejmë kështu: “...Abeli ishte bari dhensh, kurse Kaini bujk. Pas do kohe Kaini i kushtoi Zotit fli prej frytëve të tokës. Po ashtu edhe Abeli kushtoi prej të parëlindurve të grigjës së vet bashkë me dhjamin e tyre. Zoti e pëlqeu Abelin dhe flinë e tij, kurse as Kaini e as flinë e tij s’e pëlqeu fare. Kaini u zemërua për së tepërmi dhe u çart në fytyrë. Zoti i tha: “ Përse je zemëruar dhe rri kokulur? Sepse, nëse vepron mirë, a nuk do ta mbash kryet lart? E po s’veprove mirë, në pritë te dera e ke mëkatin; ai të lakmon ty; porse ti duhesh ta mbizotërosh.” Kaini i tha vëllait të vet Abelit: “Të dalim jashtë!” Kur u gjetën në fushë, Kaini u hodh në vëllanë e vet Abelin dhe e mbyti.”15

Pra, siç shihet nga ballafaqimi i teksteve duket qartas analogjia, jo vetëm tekstore, por edhe ideore e këtyre dysheve. Edhe kuptimisht atë peshë morale dhe paralajmëruese që ka ndodhia në Bibël, për mos përsëritjen e mëkatit, po atë peshë ka edhe ai tek romani. Ky është paralajmërim se akti i mëkatit fillestar shkakton çoroditjen dhe shkatërrimin e krejt një sistemi shoqëror e kombëtar, sepse deri sa familja ka krimin brenda në rrënjët e saj, nuk mund të jetë bazë e shëndoshë për krijimin e një kombi dhe ky komb e ka fatin të kërcënuar. Kjo e keqe që ka ndodhur në parahistori (në Iliri) mund të përsëritet, sepse ka shenjën e mallkimit, duke qenë se është një krim brenda të njëjtit gjak. Kjo mënyrë e shkrimit dhe e krijimit i jep përmasa e vlera estetike më të mëdha romanit “Oh”.

BIBLIOGRAFIA

1. Apolloni, Ag: Parabola Postmoderne, Instituti Alabanologjik, Prishtinë 2010.2. Bibla, Besëlidhja e vjetër dhe Besëlidhja e re, përkth: Dom Simon Filipaj, Konferenca Ipeshkvore

e Shqipërisë, Tiranë 2011.3. Cakolli, Fehmi: Hiperteksti biblik në letërsinë e Kosovës, Tenda, Prishtinë 2007.4. Dhjata e Re, Shoqëria Biblike Ndërkonfesionale e Shqipërisë, Tiranë 2008.

13 Shih: Anton Pashku, Oh, Botim i 4, Rilindja, Prishtinë 1990, f. 50. 14 Shih: Po aty, f. 51. 15 Shih: Bibla, Besëlidhja e vjetër dhe Besëlidhja e re, përkth: Dom Simon Filipaj, Konferenca Ipeshkvore e

Shqipërisë, Tiranë 2011, Zanafilla 4 , f. 22 – 23.

Inte

rtek

stua

liti

dhe

orig

jinal

iteti.

(Vëz

hgim

i kë

saj d

ukur

ie te

k ro

man

i “O

h” i

Anto

n Pa

shku

t) | M

a. M

anjo

la B

raha

j

117Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

5. Fenomeni i Avangardës në letërsinë shqipe, (Aktet e Seminarit Shkencor), Arbëria, Tiranë 2004. 6. Gros – Nathalie Piegay: Poetika e intertekstualitetit, përkth. Urim Nerguti, Parnas, Prishtinë 2011. 7. Horaci: Arti Poetik, Përkth. Engjëll Sedaj, Buzuku, Prishtinë 2000. 8. Pashku,Anton: Oh, Botim i 4, Rilindja, Prishtinë 1990.9. Poradeci, Lasgush: Poezi et coetera…,Vepra 2, “Onufri”, Tiranë 1999. 10. Rrahmani, Kujtim: Intertekstualiteti dhe Oraliteti, Kapitulli III “Nga interteksti në tekst”, AKID,

Prishtinë 2002. 11. Ukaj, Ndue: Diskursi biblik në letërsinë shqipe, Raportet interletrare mes “Oh”-ut të Anton

Pashkut dhe diskursit biblik, AKID, Prishtinë 2004. 12. Vinca, Agim: Postmodernizmi dhe teoria e intertekstualitetit, Seminari XX/ 2, Prishtinë 2001.13. Zhmegaç, Viktor: Tipat e intertekstualitetit dhe funksioni i tyre, në Jeta e Re, nr.1, Prishtinë 2012, f.

282.

118 GLOBAL CHALLENGE

Abstrakt

Në këtë punim janë analizuar kapacitetet ekzistuese turistike në Republikën e Kosovës nën prizmin e zhvillimit të formave të reja të turizmit për të avancuar ofertën turistike, gjithnjë duke pasur parasysh kushtet dhe rrethanat e Kosovës me qëllim të ngritjes së standardeve turistike në nivelin e Regjionit, e që do të reflektoj domosdoshmërisht në rritjen ekonomike në të ardhmen.

Hyrje

Turizmi realisht është një nga industritë e cila viteve te fundit ka shënuar një rritje më të shpejtë në botë. Një zhvillim i tillë i shpejtë ka rezultuar në krijimin e fitimeve të larta nga eksporti i shërbimeve turistike, duke ndikuar kështu në rritjen ekonomike të vendeve të ndryshme. Turizmi si degë e ekonomisë gjeneron shitjet, prodhimin, punësimin, pagat, dhe taksat. Kosova ka

Kapacitetet turistike aktuale dhe mundësit për të zhvilluar forma të reja të Turizmit në Republikën e Kosovës

PhD Kandidat Halil HaliliKa

paci

tete

t tur

istik

e ak

tual

e dh

e m

undë

sit p

ër të

zhv

illua

r for

ma

të re

ja të

Tur

izm

it në

Rep

ublik

ën e

Kos

ovës

| Ph

D K

andi

dat H

alil

Hal

ili

119Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

potenciale të ndryshme dhe të bollshme të cilat ofrojnë bazën për zhvillimin e Turizmit. Zhvillimi i Turizmit në Republikën e Kosovës duhet të përmbushë dy objektiva kryesorë:

1. Të përmirësoj kushtet e jetesës së qytetarëve / objektivi socio-ekonomik.2. Të krijojë një zhvillim të qëndrueshëm.

Përmirësimi kushteve të jetës së qytetarëve është objektiv socio-ekonomik, i cili kërkon supozime të caktuara si:

• Rritja e të ardhurave nga turizmi, e cila do të lejonte më shumë investime në zhvillim. Angazhimet imediate duhet të jenë në drejtim të avancimit të produktit turistik në mënyrë që të krijojmë kushtet që kapacitetet ekzistuese të jenë të plotësuara gjatë tërë vitit. Ky segment mund të arrihet në turizmin balnear dhe turizmin malor, nëpërmjet programeve plotësuese p.sh. fitnes, piknikë, gjueti, peshkim, manifestime te ngjashme.

• Produkte të Reja Turistike, promovim në tregun e brendshëm dhe në vendet fqinje. Në vazhdimësi preokupim për të rritur investimet në kapacitete të reja për të krijuar kushtet për një vëllim më të madh të fluksit turistik dhe fitime të reja. Posaçërisht fokusim në rritjen e IHD-së (Investimet e Huaja Direkte dhe ID-së (Investime nga Diaspora).

• Përmirësimi i sistemeve informative turistike në mënyrë që ata të rrisin turizmin në destinacionet turistike.

Zhvillimi i Qëndrueshmërisë është një qëllim gjithëpërfshirës, i cili nënkupton qëndrueshmërinë e mjedisit si dhe të të gjitha funksioneve ekonomike dhe jo-ekonomike në një zonë rekreative. Përfshin drejtimin e programeve zhvillimore të aktiviteteve ekonomike dhe jo-ekonomike në mënyrë të rregullt ligjore, në përputhje me planin e zhvillimit hapësinor të Republikës së Kosovës, planeve hapësinore komunale dhe planeve urbanistike dhe rregulluese. Parimet e Qëndrueshmërisë i referohen aspekteve mjedisore, ekonomike dhe socio-kulturore të zhvillimit të turizmit, si dhe një ekuilibri të përshtatshëm që duhet të jetë i vendosur në mes të këtyre tri dimensione për të garantuar qëndrueshmërinë afatgjatë të zhvillimit të turizmit. Turizmi i qëndrueshëm mund të përkufizohet si: 1 Turizëm që merr plotësisht parasysh ndikimet ekonomike, sociale dhe mjedisore, aktualisht dhe në të ardhmen, duke adresuar nevojat e vizitorëve, industrisë, komunitetit dhe mjedisit mikpritës».

Kështu, turizmi i qëndrueshëm duhet të:• Mundësoj përdorimin optimal të burimeve mjedisore që përbëjnë një element kyç në

zhvillimin e turizmit, duke ruajtur proceset thelbësore ekologjike dhe duke ndihmuar për të ruajtur trashëgiminë natyrore dhe biodiversitetin.

• Respektoj veçorit socio-kulturore të komuniteteve pritëse, konservoj objektet e tyre dhe trashëgiminë kulturore, mënyrën e jetesës dhe vlerat tradicionale, dhe të kontribuojë në mirëkuptimin dhe tolerancës ndër-kulturore.

• Siguroj zbatueshmërinë, afat-gjatë të operacioneve ekonomike, siguroj që përfitimet socio-ekonomike të shpërndahen në mënyrë të drejtë për të gjithë stakeholders-at, duke përfshirë punësimin e qëndrueshëm dhe mundësin për të fituar të ardhura si dhe shërbime sociale për të gjithë komunitetin, dhe duke kontribuar në zbutjen e varfërisë 2.

Zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit kërkon pjesëmarrje aktive të të gjithë faktorëve relevantë, si dhe të një udhëheqje të fortë politike për të siguruar pjesëmarrje të gjerë dhe ndërtimi të konsensusit. Arritjet e turizmit të qëndrueshëm janë proces i vazhdueshëm dhe kjo kërkon

1 http://sdt.unwto.org/en/content/about-us-5.2 http://sdt.unwto.org/en/content/about-us-5.

monitorim konstant të ndikimeve, duke futur masa parandaluese ose korrigjuese kur është e nevojshme.

Llojet e Turizmit

Në bazë të disa hulumtimeve të bëra për mundësit, strukturën, karakteristikat, veçoritë dhe ofertën turistike, Republika e Kosovës ka potencial për zhvillimin e këtyre formave të turizmit:

• Turizmi Transit• Turizmi Malor• Turizmi Balnear• Turizmi Event• Turizmi i gjuetisë dhe peshkimit• Eko Turizmi• Turizmi në Qytete• Turizmi Rural• Turizmi Fetar

Turizmi Transit

Turizmi Transit është një nga format më të veçanta të turizmit. Sot në botën bashkëkohore turizmit transit po i kushtohet gjithnjë e më shumë vëmendje. Turistët janë duke u bërë më të lëvizshëm, edhe si rezultat i zhvillimit teknologjik të transportit, por edhe për shkak të natyrës të turistëve modern, të cilët kanë nevojë për të vizituar sa më shumë vendeve, për kohë sa më të shkurtër.

Turistët në rrugën drejt destinacionit përfundimtar të tyre, varësisht nga gjatësia e rrugës, mjeteve që përdoren gjatë transportit, motivet turistike dhe afërsisë së rrugëve transite, bëjnë një numër të ndaljeve. Ndalesat mund të jenë të motivuara nga disa faktorë: ndaljet për pushim dhe ushqim, marrje e karburanteve, riparim të automjeteve (ndalimin shërbim) dhe të ngjashme. Ndalesa janë në funksion të «konsumimit» të produkteve të turizmit gjatë lëvizjes në rrugë. Çdo ndalje tërheq shpenzim të parasë. Realisht efektet ekonomike të turizmit transit kanë nxitur zhvillimin e infrastrukturës rrugore (transite) linjat për (motele, bujtina, restorante, shërbime servisi, stacionet e gazit, qendra tregtare etj). Parakusht për zhvillimin e turizmit transit në Republikën e Kosovës është pozita e saj transite, ndërmjet qendrave të rajonit dhe destinacionit të tyre, kryesisht në mes të vendeve të Evropës Lindore (Rumani, Bullgari, Serbi dhe bregdetit të Adriatikut dhe Egjeut, Shqipëri.

Drejtimi i parë transit i preferuar për të zhvilluar destinacionet turistike është në korridorin nga është duke u ndërtuar autostrada Mendare – Morinë e cila vazhdon për Kukës dhe ndahet në Milot, ndërsa i dyti – preferon zhvillimin e destinacioneve turistike përgjatë rrugës Novi Pazar - Mitrovicë - Pejë – Deçan – Prizren – Morinë dhe Mitrovicë – Vushtrri – Prishtinë – Ferizaj – Shkup dhe drejtimi i tretë, Bujanovc - Gjilan - Ferizaj – Shtime – Therandë – Prizren – Morinë.

Cilësia e transportit (lëvizshmëria, siguria, infrastruktura, shërbimet ...) janë një faktor i rëndësishëm në zhvillimin e turizmit transit. Situata aktuale, në të gjitha parametrat, nuk i plotëson standardet e nevojshme. Modernizimi i korridoreve të tranzitit, standarde më të larta në industrinë e turizmit dhe marketing cilësor, janë parakushte thelbësore për efekte dhe hapësirë më të konsiderueshme të turizmit transit. Marketingu i destinacioneve turistike transite mund të kontribuojë në masë të madhe në vëllimin e fluksit turistik. Gjithashtu mungojnë edhe qendrat informative turistike. Vëmendje të veçantë nga marketingu u duhet dhënë vlerave etnike, eko-turizmit dhe vlerave kulturore të korridoreve tranzite.

Kapa

cite

tet t

uris

tike

aktu

ale

dhe

mun

dësi

t për

të z

hvill

uar f

orm

a të

reja

të T

uriz

mit

në R

epub

likën

e K

osov

ës |

PhD

Kan

dida

t Hal

il H

alili

Turizmi Malor

Shumë vende të botës, të ardhurat më të mëdha nga Turizmi i realizojnë pikërisht nga Turizmin Malor. Turizmi Malor në Republikën e Kosovës ka kushte të favorshme natyrore të zhvillimit:

Malet e larta, të mesme dhe të ulëta mundësojnë zhvillimin e llojeve të ndryshme të turizmit malor dhe atë (sportiv, shëndetësor, ekologjik, gjueti, peshkim, shkencor, arsimor ...). Për shembull: Alpet Shqiptare, Malet e Sharrit , Malet e Hasit me Pashtrikun, Malet lindore të Gallapit, Caraleva, Lipovica, Jezerci, Qyqavica, Gajraku etj.

Klimë e gjithanshme, Kosova ndahet ne tre zona klimatike: Zona klimatike e Kosovës -Rrafshi i Kosovës, zona klimatike e Dukagjinit - Rrafshi i Dukagjinit dhe zona klimatike e maleve dhe e pjesëve te pyllëzuara3. Këto kushte klimatike janë predispozitë për zhvillimin e disa llojeve të ndryshme të turizmit malor (veror dhe dimëror), dhe të motiveve të ndryshme të lëvizjes turistike / shëndetësore, kohë të lirë, rekreative, sportive, arsimore etj.

Forma të ndryshme të ujërave sipërfaqësorë (liqene natyrore dhe liqene artificiale, Liqeni i Gazivodes, Batllaves, Radoniqit, Badovcit, Breznës etj, lumenj, përrenjtë, burimet konstante, burime periodike (pothuajse të gjitha malet);

Realitete natyrore bimore dhe të kafshëve, (sidomos në Malet e Sharrit); Bazuar në studimet e deri tashme në Republikën e Kosovës, ekzistojnë kushte shumë

të mira për zhvillimin posaçërisht të Turizmit malor dimëror sportiv. Prandaj është me prioritet ngritja e qendrave turistike për turizmin dimëror – sportiv. Rajoni turistik i Alpeve Shqiptare dhe rajoni i Sharrit janë dy rajone që kanë mundësi me te mira për zhvillimin e këtij lloj turizmi. Në Alpet Shqiptare mund te ngiten Qendra turistike - sportive me kapacitet te tërësishëm prej 129000 vizitor në vit, ndërsa rajoni turistik i Sharrit 113000 vizitor në vit 4.

Turizmi Balnear

Turizmi Balnear është i bazuar në përdorimin e ujërave termike, termikominerale dhe minerale, me qëllime të mjekimit, rehabilitimit dhe rekreacionit. Kosova është e njohur si për ujërat e shumta minerale, ashtu dhe për banjat e saj termale. Republika e Kosovës ka në disponim 55 burime termominerale, të cilat ende nuk shfrytëzohen në mënyrë racionale dhe shfrytëzimi i tyre do te ndikonte në përfitime ekonomike për popullatën vendore5. Banjat më njohura janë: Banja e Kllokotit, e Pejës, Banja Nana Naile, Banja e Mitrovicës, Malishevës, Sallabanjat ne Podujeve, Baja e Dobërqanit, etj. Në Banja zhvillohet turizmi shëndetësor, rekreativ dhe sportive, mirëpo duke marrë për bazë tërësinë e infrastrukturës, gjithnjë e më shumë po zhvillohen edhe ngjarje tjera si kongrese, manifestime, Trajnime etj. Në këtë mënyrë, Banjat në Republikën Kosovës bëhen Qendra stabile të turizmit, ku sezoni turistik zgjat gjatë gjithë vitit. Duke pasur parasysh resurset e bollshme, strukturën e turizmit dhe Traditën, Turizmi balnear është një nga gjeneratorët e zhvillimit të industrisë së turizmit Kosovar.

Turizmi Event

Eventet/Ngjarjet/Manifestimet janë baza e Turizmit Event. Ky lloj i turizmit përfshin një seri të ngjarjeve të planifikuara kulturore, sportive, politike, shkencore, artistike, nga ngjarjet e mëdha ndërkombëtare, panaire, festivale deri te ngjarjet të qyteteve, të rëndësisë lokale. Turizmi Event përfshin «segmente të tregut të turizmit në të cilën njerëzit udhëtojnë për të

3 http://www.kosovo-mining.org/kosovoweb/al/kosovo/climate.html.4 Strategjia dhe Plani i Veprimit për Biodiversitetin 2011-2020, Departamenti Mbrojtja e Mjedisit, Republika e

Kosovës, Qeveria, Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor.5 B. Millaku: Tema e magjistraturës: Shqyrtimi teorik-operativ dhe analitik e turizmit, funksionet në segmentin

balnear të banjave: Banka e Pejes, Kllokotit dhe ujërave termominerale të Kosovës. Fq.158 Prishtin 2008.

122 GLOBAL CHALLENGE

marrë pjesë në ngjarje, ose janë të motivuar për të vizituar ngjarjen 6. Ngjarjet/Manifestimet në disa vende përfaqësojnë ofertën e tyre turistike ndërkombëtare, kanë një domethënie të madhe propagandistike ngase pasurojnë jetën kulturore, ndikojnë në zgjatjen e qëndrimit turistik, dhe janë të bazuara në vlerat e ngjarjeve. Shfrytëzimi Turistik i manifestimeve paraqet një shkallë të lartë të zhvillimit ekonomik dhe zhvillimit të turizmit. Ngjarjet/Manifestimet në Republikën e Kosovës kanë një traditë të lashtë dhe të larmishme, ato mund të jenë artistike, sportive, kulturore, shkencore, politike, dhe të tjerët duke pasur parasysh trashëgiminë e pasur kulturore dhe historike të Republikës së Kosovës. Në Republikën e Kosovës mbahen një seri të ngjarjeve kulturore, artistike dhe sportive, folklorit, si p.sh. Festivali i filmit dokumentar dhe atyre të metrazhit të shkurtër DokuFest në Prizren (Në vitin 2011, kishte mbi 10.000 vizitor 7), Etnofesti- Kukaj, Festivali folklorik «I Këndojmë Lirisë», «Flakadani i Karadakut» , Panairi i Librit, Panairet e tjera të veprimtarive të ndryshme ekonomike dhe shërbimeve etj.

Turizmi i gjuetisë dhe peshkimit

Turizmi i gjuetisë dhe peshkimit mund të përkufizohet si një shërbim për personat e interesuar për udhëtim të organizuar në teren të gjuetisë me qëllim të gjuajtjes (marrjes së trofeve të dëshiruar të gjuetisë), për të vëzhguar kafshë të egra apo edhe për të fotografuar për një tarifë të caktuar. Zhvillimi i Turizmit te gjuetisë përfshin një nivel të lartë të shërbimit dhe të ndërtimit të objekteve alternative turistike që mundësojnë një qëndrim të gjatë. Turizmi i gjuetisë në Republikën e Kosovës ka një traditë të gjatë, mirëpo tani gjithnjë e me shumë është duke u zhvilluar edhe peshkimi si në formë të aktiviteteve Sportive, ashtu edhe si rekreacion dhe pushim. Turizmi i gjuetisë është i bazuar në një faunë të pasur dhe të ndryshme dhe një zonë të madhe të gjuetisë (afro 900.000 ha. Mjedis ku ka kafshë të egra dhe mund te zhvillohet gjuetia8).

Si vend gjuetie me rendësi të veçantë janë Blinaja dhe Duboqaku. Në ujërat e Kosovës, Drini i bardh, Ibri, Lepeci, Sitnica, Morava e Bisneces, Lumbardhi Pejës, dhe Deqanit, Liqenet e Batllaves, Badovcit, Radoniqit, te cilët janë të pasur me peshq mund te zhvillohet turizmi i peshkatarisë. Zhvillimi i turizmit të gjuetisë në Republikën e Kosovës kërkon që krahas lejimit të gjuetisë për arritjen e efekteve ekonomik, menaxhim të duhur dhe të kujdesshëm të gjuetisë për të shmangur rrezikimin e disa specieve të rrezikuar, autoktone siç janë dhia e egër, rrëqebulli, ujku, ariu, pula e madhe e egër, etj. Në varësi të ciklit natyror të ripërtëritjes së kafshëve të egra ekzistojnë ndalesa, sezon e mbyllur për specie të mbrojtura, kështu duke rezultuar në një cikël të duhur të rinovimit. Gjuetia në Republikën e Kosovës i ka të gjitha parakushtet dhe paraqet potencial të rëndësishëm në industrinë e turizmit. Mund të zhvillohet në të gjitha fushat duke u kombinuar me turizmin rural hotelierik, etno-turizmin, turizmin malor dhe formave të tjera të turizmit.

Eko Turizmi

Puna gjithnjë me e madhe, stresi, dinamika e jetës urbane, tensionet kanë rritur nevojën për pushim, për ruajtjen e stabilitetit mendor dhe fizik, duke rritur kërkesën për pushime në një mjedis të ruajtur natyror. Eko-turizmi ngërthen në vete të gjitha llojet e turizmit dhe për bazë ka qëndrueshmërinë e turizmit si aktivitet i njeriut i cili afron mundësi për realizimin e të hyrave gjatë vitit me ndikim minimal në mjedis9. Eko-turizmi është përkufizuar si «udhëtim i përgjegjshëm në zonat natyrore që janë mjedis i mbrojtur dhe përmirëson mirëqenien e banorëve lokalë.» (Ties,

6 Getz, D:Event Management & Event Tourism, Cognizant Communication Corporation, New York, 1997. 7 Gap/Analizë: Impakti Ekonomik i DokuFest, për periudhën 2011- 2014, Shkurt 2011.8 Strategjia dhe Plani i Veprimit për Biodiversitetin 2011-2020, Departamenti Mbrojtja e Mjedisit, Republika e

Kosovës, Qeveria, Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapsinor.9 Strategjia dhe Plani i Veprimit për Biodiversitetin 2011-2020, Departamenti Mbrojtja e Mjedisit, Republika e

Kosovës, Qeveria, Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapsinor.

Kapa

cite

tet t

uris

tike

aktu

ale

dhe

mun

dësi

t për

të z

hvill

uar f

orm

a të

reja

të T

uriz

mit

në R

epub

likën

e K

osov

ës |

PhD

Kan

dida

t Hal

il H

alili

123Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

1990)10. Bazuar në analizën e tendencave të turizmit në këtë treg, destinacion turistik i suksesshme është ai që ofron një ofertë të ndryshme dhe tërheqëse, mundësi të jetës ndryshe nga stili i jetës së përditshme, në një zonë aktive, një përvojë unike dhe mundësi për të fituar përvoja të reja. Parimet e Eko-turizmit janë: Eko-turizmi është për ruajtje të mjedisit, mbrojtje të komunitetit dhe udhëtim të qëndrueshëm. Është parashikuar që rritjet më të mëdha nga fusha e turizmit në botë vijnë nga destinacionet turistike ekologjikisht të shëndetshme. Eko-turizmi është një ofertë turistike që po pëson një rritje të shpejtë. Bazën Natyrore për zhvillimin e eko-turizmit në Republikën e Kosovës e përbëjnë zonat e mbrojtura natyrore, të tilla si Parku Kombëtar “Mali i Sharrit ( 39.000 ha.) dhe Parku Kombëtar ‘Bjeshkët e Nemuna”, Ujëvarat e Mirushës etj. Përveç zonave të mbrojtura, potencial për zhvillimin e eko-turizmit kanë edhe zonat me karakteristika te veçanta etnografike, historike, etj. Eko-turizmi në Republikën e Kosovës ka mundësi shumë të favorshme për zhvillim ( eko- parqet, seminare dhe shkolla në natyrë, udhëtime arsimore, eko festë, kolonitë eko, kampe eko, eko safaris, argëtimi dhe rekreacioni eko, turizmi i fshatit eko, festat ushqimore - eko etj.

Turizmi në Qytete

Turizmi në qytete bazohet në vlerat kulturore e turistike dhe në infrastrukturën e nevojshme bazë për të siguruar produkte turistike me cilësi të lartë dhe vëllim të fluksit turistik. Turizmi në qytete Kosovare është i bazuar në një qëndrim relativisht të shkurtër.

Sipas të dhënave zyrtare vërejmë se gjithsejtë numrin e vizitoreve nëpër Qytetet e Kosovës gjatë vitit 2008 – 2011. më së shumti i ka pasur kryeqyteti i Kosovës, Prishtina me 32.246 vizitor 11.

Turizmi Rural (në Fshat)

Turizmi rural është duke u bërë gjithnjë e më aktual dhe duke fituar vend të rëndësishëm në zhvillimet turistike, veçanërisht në vendet e zhvilluara të botës. Turizmi rural fokusohet në pjesëmarrje në mënyrën e jetesës në zonat rurale (Fshat)12. Zhvillimi i turizmit rural ka një ndikim të rëndësishëm në transformimin e strukturës ekonomike, sociale, funksionale dhe fizionomike të zonave rurale, siç dëshmohet nga shembujt e disa vendeve evropiane (Franca, Austria, Italia, Zvicra, Sllovenia ), për shkak të rolit të saj në rivitalizimin e zonave rurale, si një lloj i veçantë i turizmit. Me termin Turizëm rural përfshihen një numër të formave të veçanta të turizmit në zonat rurale, si: Turizmi në fermat e fshatit, eko-turizmi, Turizmi rezidencial, rekreativ-sportiv, aventurier, shëndetësorë, arsimor, transit, kampingjet, ngjarjet kulturore, fetare, dhe forma të tjera të veçanta apo të kombinuara. Turizmi rural në Republikën e Kosovës, sidomos turizmi në ferma të Fshatit, është në fillimin e tij dhe si i tillë përfaqëson një potencialin që është duke pritur për kushte më të mira. Republika e Kosovës është zonë kryesisht rurale me një rrjet të dendur të fshatrave (rreth 1636), duke përfaqësuar afro rreth 50% të popullsisë së përgjithshme. Një numër kaq i madh i fshatrave afron mundësi reale për zhvillimin e turizmit rural.

Turizmi Fetar

AlphaNë botën bashkëkohore turizmi fetar po fiton në rëndësi gjithnjë e më shumë. Turizmi

Fetar është një formë e organizuar mirë dhe e zhvilluar e turizmit që kohë të fundit po gjen rritje edhe në Republikës e Kosovës. Sipas disa vlerësimeve nga numri i përgjithshëm i turistëve të

10 http://www.ecotourism.org/what-is-ecotourism11 Seria 3; Statistikat Ekonomike, Statistikat e Hotelerisë, TM1 – 2012, Enti I Statistikave të Kosovës.12 http://en.wikipedia.org/wiki/Rural_tourism.

124 GLOBAL CHALLENGE

huaj afër 20%, janë nga pelegrinazhet ose ardhje për te vizituar Objektet e Kultit13. Vizitat në vendet e adhurimit/Kultit dhe marrja pjesë në ngjarjet fetare, janë baza e zhvillimit të turizmit fetar. Produkti turistik i destinacionit të caktuar fetar, kryesisht plotësohet edhe nga oferta shtesë/ produkte ushqimore, pije, ikona, rekuizite, botime letrare etj. Qëllimi i turizmit fetar është të promovoj te gjitha vlerat fetare, si ato Muslimane, Ortodokse, Katolike e dhe të feve të tjera, Protestante dhe grupeve tjera si dhe tarikatet e fes Islame etj.). Potenciali i turistik i Turizmit Fetar në Republikën e Kosovës ende nuk është i njohur dhe i vlerësuar sa duhet. Organizimi i Pelegrinazheve, seminareve, kurseve (nga historia kombëtare, etnologjia dhe kultura, mjekësia tradicionale...), koloni arti, dhe së dyti, duke respektuar specifikat e institucioneve fetare, janë vetëm disa nga mundësitë e shumta për përmirësimin e produktit turistik dhe për të forcuar rolin e turizmit fetar në turizmin e përgjithshme në Republikën e Kosovës.

Vlerësimi i Gjendjes dhe problemet kyçe të Turizmit në Republikën e Kosovës.

Kosova disponon me potenciale te shumta turistike te cilat premtojnë perspektiv të zhvillimit të ofertës turistike megjithatë Kosova ka ende për të bërë ngase:

• Republika e Kosovës është ende zonë e pazhvilluar Turistike ngase pjesëmarrja e Turizmit në GDP e Republikën e Kosovës është e vogël, / 1.0 %, viti 201014.

• Në strukturën e përgjithshme të punësimit, Turizmi dhe akomodimi merr pjesë vetëm me 6%, viti 201115.

• Volumin më të madh të fluksit turistik, bazuar në numrin e vizitoreve, e realizojnë turistët vendas / 58 % / , viti 2011, gjithsejtë 42044 vizitor 16.

• Turistët e huaj, bazuar në numrin e vizitoreve, marrin 42 % të xhiros totale në Republikën e Kosovës, gjithsejtë 30349 vizitor, viti 2011, 17.

• Investimet e Huaj Direkte (FDI- Foreign Direct Investments) në turizëm janë modeste.

• Republika e Kosovës nuk ka staf të përshtatshëm për industrinë e turizmit, kuadri institucional i turizmit nuk është i plotë, mungon nivelin organizativ rajonal.

• Ende në Kosovë mbretëron një standard i ulët në turizëm, Infrastruktura Turistike, e veçanërisht trafiku nuk i përmbushin kërkesat moderne.

• Gjithashtu Infrastruktura Komuna është modeste.

• Ndihet mungesa e kapaciteteve akomoduese në turizmin malor dhe balnear dhe produkte jo të Plota turistike, zakonisht ka mungesë të programeve turistike shtesë.

• Zhvillimi i sistemit te Turizmit sipas standardit “all inclusive”, e cila formë ka bëre kthesë të mahnitshme në zhvillimin e turizmit ne vendet e Mesdheut , p.sh. Turqi, në Kosovë është ende në fillet e saja;

• Pamjaftueshmëria afirmuese dhe valorizuese e potencialit në sferën e turizmit fetar dhe turizmit rural, të cilët praktikisht janë në fillimet e tyre.

13 http://en.wikipedia.org/wiki/Religious_tourism.14 Seria 3; Statistikat Ekonomike, Bruto Produkti Vendor sipas aktiviteteve ekonomike, Enti I Statistikave të

Kosovës.15 Raporti I Zhvillimit Njerëzor në Kosovë 2012, Sektori Privat dhe Punësimi, ENDP, Empowered lives. Resilient

nations.16 Seria 3; Statistikat Ekonomike, Statistikat e Hotelerisë, TM1 – 2012, Enti I Statistikave të Kosovës.17 Po aty.

Kapa

cite

tet t

uris

tike

aktu

ale

dhe

mun

dësi

t për

të z

hvill

uar f

orm

a të

reja

të T

uriz

mit

në R

epub

likën

e K

osov

ës |

PhD

Kan

dida

t Hal

il Ka

ndid

at H

alil

Hal

ili

125Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Gjithashtu duhet potencuar edhe sfida e ardhshme në zhvillimi turizmit p.sh. Si do të ndikojnë kufizimet në hyrje, në rritjen e turizmit? (Aplikimi i sistemit të vizave për 86 shtete) 18. Republika e Kosovës do të aplikoj sistemin e vizave nga 1 janari 2013. Cilat janë përfitimet ekonomike dhe kostot e ndalimit apo legalizimit të lojërave të fatit apo edhe e veprimtarive të tjera si prostitucioni etj? Si mund të tërhiqen Investimet e Huaj Direkte (FDI- Foreign Direct Investments) në turizëm, të cila konsiderohen se janë shumë të ulëta 19, dhe si mund të zbatohet partneriteti publik-privat në sferën e Turizmit?

BIBLIOGRAFIA

1. Prof. Dr. Musa Gashi: “Bazat e turizmit” Universiteti i Kosovës, Prishtinë, 1986.2. Prof. Dr. Musa Gashi: “Vlerat turistike në Kosovë”, Plani regjional hapësinor i KSAK, Prishtinë

1969.3. N. Muhaxheri: “Ekonomike dhe Menaxhmenti në Turizëm” – Prishtinë 2005.4. http://sdt.unwto.org/en/content/about-us-.5. Strategjia dhe Plani i Veprimit për Biodiversitetin 2011-2020, Departamenti Mbrojtja e Mjedisit,

Republika e Kosovës, Qeveria, Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapsinor;6. B. Millaku: Tema e magjistraturës: Shqyrtimi teorik-operativ dhe analitik e turizmit, funksionet

ne segmentin balnear te banjave: Banka e Pejes, Kllokotit dhe ujërave termominerale të Kosovës. Fq.158 Prishtin 2008.

7. Getz, D: “Event Management & Event Tourism, Cognizant Communication Corporation”, New York, 1997.

8. http://en.wikipedia.org/wiki/Religious_tourism.9. http://www.ecotourism.org/what-is-ecotourism.10. http://en.wikipedia.org/wiki/Rural_tourism.11. Seria 3; Statistikat Ekonomike, Bruto Produkti Vendor sipas aktiviteteve ekonomike, Enti i

Statistikave të Kosovës.12. Raporti i Zhvillimit Njerëzor në Kosovë 2012, Sektori Privat dhe Punësimi, UNDP, Empowered lives.

Resilient nations.13. Seria 3; Statistikat Ekonomike, Statistikat e Hotelerisë, TM1 – 2012, Enti I Statistikave të Kosovës.14. http://www.koha.net/?page=1,13,99893.15. The impact of foreign direct investment in the truism development in Kosovo, Msc. Valdete

Rexhepi, Universities of Prishtine, faculty of Applied Science of Business in Peja.16. http://www.kosovo-mining.org/kosovoweb/al/kosovo/climate.html.17. Wikimedia Commons, Geographic map of Kosovo.18. Gap/Analizë: Impakti Ekonomik i DokuFest, për periudhën 2011- 2014, Shkurt 2011.19. http://en.wikipedia.org/wiki/Religious_tourism.

18 http://www.koha.net/?page=1,13,99893.19 The impact of foreign direct investment in the truism development in Kosovo, Msc. Valdete Rexhepi, Universities

of Prishtine, faculty of Applied Science of Business in Peja.

126 GLOBAL CHALLENGE

Pas gjithë asaj që kemi theksuar për të drejtën e UE-së, mënyrën e ndërtimit juridik, specifikat dhe strukturën, do të na duhet tani të përcaktojmë vendin e kësaj të drejte në rendin juridik në përgjithësi dhe në raport me të drejtën e brendshme të shteteve anëtare.

Që në fillim, më duhet të theksoj se do të ishte e pa arsyeshme qasja e ithtarëve të doktrinës klasike që e sheh të drejtën e UE-së si shtojcë e sistemeve juridike kombëtare apo si një përmbledhje e marrëveshjeve ndërkombëtare. Kjo qasje do të ishte e gabuar që në krye të herës sepse rendi juridik i komunitetit gëzon një autonomi të gjerë dhe Shtetet Anëtare me “dëshirë” e kanë kufizuar sovranitetin e tyre ligjvënës dhe kanë krijuar një sistem të ligjeve të pavarur që është detyrues ndaj tyre, qytetarëve të tyre dhe gjykatave të tyre.

Në vazhdim do t’i shtjellojmë problematikat kryesore që lidhen me relacionet ndërmjet të drejtës së UE-së dhe të drejtës së brendshme të shteteve kombëtare. Në rend të parë logjikisht do të ishte e udhës të trajtojmë problemin e supranacionalitetit. Kjo çështje vazhdon të mbetet më e diskutuara. Teoricienët e së drejtës mbesin të ndarë 1 sa i përket ekzistimit apo mosekzistimit të

1 Për më tepër: M. Van Schendelen, The council Decides: Does the Council Decide, 1996. Sipas Paul Craige, Grainne de Burca në librin, The evolution of EU Law, Oxford, 1999, Page 22.

E drejta e Unionit Evropian-raportet me të drejtën e vendeve anëtare

PhD Kandidat Arben MuhametiE

drej

ta e

Uni

onit

Evro

pian

-rap

orte

t me

të d

rejtë

n e

vend

eve

anët

are

| PhD

Kan

dida

t Arb

en M

uham

eti

127Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

së drejtës së UE-së si e drejtë supranacionale. Kritikuesit e supranacionalitetit i përkasin ithtarëve të doktrinës klasike, sipas të cilëve UE-së i mungon sovraniteti legjitim që buron nga demokracia përfaqësuese, ndërkaq mbrojtësit e supranacionalitetit e kundërshtojnë konceptin e tillë të doktrinës klasike të demokracisë të shekullit XVIII-XIX.

Ky nocion mendoj se konsiston më shumë si metodë e vendimmarrjes në komunitetin shumëkombësh politik, ku pushteti edhe drejtësia janë transferuar apo deleguar në një autoritet të vetëm nga qeveritë e shteteve anëtare. Kemi cekur edhe në njësinë rreth kuptimit të së drejtës së UE-së, se kritikuesit e saj rrjedhimisht edhe të supranacionalitetit, janë ithtarë të teorisë klasike, të cilët në esencë mendojnë se UE-ja nuk është shtet, nuk ka sovranitetin legjitim, andaj nuk mund të nxjerrë e as ta vë në jetë të drejtën 2. Ndërkohë, mbrojtësit e këtij koncepti arsyetimin e tyre në mbrojtje të legjitimitetit e bazojnë në atë se koha ka sjellë ndryshimet e nevojshme për rinovimin e koncepteve të vjetra klasike 3, që bazohen ekskluzivisht në demos. Mbrojtësit e konceptit të supranacionalitetit në përgjithësi dhe të legjitimitetit të së drejtës së UE-së në veçanti, ofrojnë alternativat e legjitimitetit “elitist”, “konkurrues” apo “etatik”, si një legjitimitet bashkëkohor i ndërvarur nga shumë aktorë dhe nivele të vendosjes, si bazë për nxjerrjen e të drejtës së UE-së, me efekt supranacional 4.

Autonomia e rendit juridik të UE-së është e një rëndësie themelore për natyrën e komunitetit evropian. Me ketë garanci të ruajtjes së autonomisë krijohet bindja se kjo e drejtë nuk do të dobësohet nga ndërveprimi me të drejtën kombëtare dhe do të zbatohet njësoj në të gjithë komunitetin. Konceptet e së drejtës së UE-së interpretohen në frymën e qëllimeve të rendit juridik të vetë komunitetit. Ky interpretim i veçantë është i domosdoshëm pasi që, vetëm në këtë mënyrë garantohet uniformiteti aq i nevojshëm në zbatimin e kësaj të drejte nga shtetet anëtare. Pa këtë parim, do të rrezikohej e drejta e UE-së pasi që shtetet anëtare të ndryshme do të fillonin me siguri interpretimin individual e të lirë dhe sipas rastit të kësaj të drejte.

Por, nisur mbi bazën e këtij koncepti, çfarë janë marrëdhëniet e të drejtës së UE-së dhe të drejtës kombëtare, gjithmonë mbi bazën e konceptit të autonomisë së rendit juridik të UE-së?

Kemi theksuar se e drejta e UE-së përben një rend juridik që është i pavarur në relacion me rendet juridike të Shteteve Anëtare, por unë mendoj se këto dy rende juridike nuk i imponohen njeri-tjetrit, pasi që në fund të fundit, gjithnjë bëhet fjalë se aplikohen ndaj njerëzve që janë në të njëjtën kohë edhe qytetarë të shtetit kombëtar edhe të UE-së.

Kjo qasje e mos imponimit e injoron edhe faktin se e drejta e UE-së mund të bëhet operacionale vetëm nëse bëhet pjesë përbërëse e rendeve juridike të shteteve anëtare 5. Në këtë kontekst, do të ishte mirë t’i shihnim marrëdhëniet e këtyre dy të drejtave në situata të aplikimit të instrumenteve të ndryshme juridike nga UE si dhe ndërveprimin e konfliktin e mundshëm në mes të këtyre dy rendeve juridike.

Aplikimi i drejtpërdrejtë i të drejtës së UE-së

Aplikimi i drejtpërdrejtë i të drejtës së UE-së nënkupton që kjo e drejtë u akordon të drejta dhe u imponon detyrime drejtpërdrejtë, jo vetëm institucioneve dhe shteteve anëtare, por edhe vetë qytetarëve të komunitetit evropian. Kjo doktrinë e re u ngrit në bazë të praktikës gjyqësore të Gjykatës Evropiane të së Drejtës. Esenca e këtij koncepti të jashtëzakonshëm qëndron në të ashtuquajturën doktrinë e efektit të drejtpërdrejtë të së drejtës së komunitetit ndaj të drejtave kombëtare të shteteve anëtare. Ky precedent filloi me rastin e mirënjohur Vand Gend and Loos 6,

2 Paul Craig and Grainne de Burca, The evolution of EU Law, Oxford, 1999, Page 32.3 Ibid, Page 32. 4 J. Schempeter, Capitalism, socialism and Democracy, sipas P. Craige and G. de Burrca, The evolution of EU Law,

Oxford, 1999. Page 22 and 62.5 Klaus Dieter Borchardt, faqe 94.6 Case 26\62; 1963. Judgement of the Court of 5 February 1963-NV Algemene Transport-en Expeditie

Onderneming van Gend &Loos v Netherlands Inland Revenue Administration. -Reference for a preliminary ruling: Tariefcommissie. -Pays-Bas. -Case 26-62. Numri i dosjes 61962J0026. Vendim i shkarkuar nga www. eur-lex-europa. Eu.

128 GLOBAL CHALLENGE

kur kjo kompani ndërmori procedura në gjykatë kundër autoriteteve doganore holandeze, të cilat i kishin ngarkuar një taksë të rritur doganore për një produkt të importuar. Pa hyrë në detaje të tjera, ky kontest kishte kaluar në ECJ, e cila në përgjigjen e saj kishte konstatuar pak a shumë se UEE po e konstituonte një rend të ri juridik, dhe se subjekt i këtij rendi juridik nuk janë vetëm shtetet anëtare por edhe individët.

Pavarësisht nga legjislacionet kombëtare, e drejta e UEE-së (atëbotë) i mbronte të drejtat e tyre. Kjo përgjigje nxiti dhe promovoi konceptin e aplikimit direkt të normave juridike të komunitetit ndaj shteteve anëtare. Ky vendim i guximshëm, megjithatë edhe pse nuk precizoi në atë kohë se cilat dispozita janë të zbatueshme në mënyrë të drejtpërdrejtë, la të kuptohej se individët mund t’i nënshtrohen direkt të gjitha dispozitave të marrëveshjeve themeluese. Gjykata Evropiane e të drejtës ka adoptuar qartë pikëpamjen e Van Gend, sipas të cilës të drejtat sovrane të shteteve anëtare kanë qenë të kufizuara nga Traktati i UEE-së. Kjo do të thotë se e drejta e UE-së është superiore ndaj të drejtës kombëtare 7.

Raste të tjera ku mund të shihet zbatimi i drejtpërdrejtë i dispozitave të UE-së, kanë të bëjnë me lirinë e lëvizjes, lirinë e vendosjes dhe qëndrimit dhe lirinë e dhënies së shërbimeve. Vendimi i Gjykatës Evropiane të Drejtësisë në lidhje me rastin Van Dyun 8, është një shembull në lidhje me zbatimin e drejtpërdrejtë të së drejtës së UE-së. Subjekt i këtij vendimi ishte rasti i zonjës Van Duyn e që do të ishin në kundërshtim me të drejtën e UE-së.

Supremacia e të drejtës së UE-së

Parimi i supremacisë (përparësisë) të së drejtës së UE-së mbi të drejtën nacionale të shteteve anëtare, asnjëherë nuk ishte trajtuar në traktatet për themelimin e KE-së dhe as në ndryshimet dhe plotësimet e tyre. Gjithashtu e drejta e UE-së nuk përfshin dispozita të posaçme që do ta rregullonin apo përkufizonin supremacinë. Megjithatë, parimi i supremacisë është rregull e pashkruar e UE-së dhe e promovuar nga Gjykata Evropiane e Drejtësisë e cila me vendimet e veta krijoi një sistem në të cilin e drejta e UE-së merr përparësi mbi të drejtën e shtetit anëtar, dhe si rezultat i kësaj gjykatat nacionale obligohen që të sigurojnë efikasitet praktik të supremacisë në shtetet anëtare 9. Meqenëse, supremacia e kësaj të drejte u krijua nëpërmjet praktikës së Gjykatës Evropiane të Drejtësisë, atëherë do të përpiqem që ketë fenomen ta analizoj nëpërmjet disa vendimeve të njohura të Gjykatës Evropiane të Drejtësisë.

Rasti Costa v. Enel 10 është rasti më tipik që pasqyron çështjen e supremacisë. Pak a shumë problemi që shtrohej në rastin në fjalë kishte të bënte me ndjekjen penale nga Gjykata e Milanos të qytetarit Costa, me profesion avokat, sepse nuk kishte paguar faturën e dritave. Costa refuzonte t’i paguante faturat e energjisë elektrike. Justifikimi i tij ishte se kompania ENEL që furnizonte me energji elektrike ishte bërë shtetërore në vitin 1962 nga shteti italian në kundërshtim me Traktatin e KE-së, nenet 102 (93), 3 (53) dhe 37 (2). E drejta kushtetuese italiane zbatoi rregullin “lex posterior derogat priori”. Pas këtij kontestimi u krijua një situatë interesante që do të ballafaqonte edhe njëherë të drejtën e komunitetit me të drejtën e vendeve anëtare 11. Pas një ndeshjeje të gjatë konceptesh dhe përplasjesh ndërmjet qeverisë italiane e cila pretendonte se kërkesa e gjykatësit të Milanos ishte absolutisht e papranueshme, duke qenë se si një gjykatë kombëtare, e cila ishte

7 James D. Dimgge and John Murphy, The constitution of the European Union, Anderson Publishing, Cinicinati, 1996, Faqe 86.

8 Case 41/74 Van Duyn v. Home Office. Judgement of the Court of 4 December 1974. Yvonne van Duyn v. Homme office (Preliminary ruling requested by the Chancery Division of the High Court of Justice). Vendim i shkarkuar nga European Navigator-The authoritative multimedia reference on the history of Europe. www. ena. lu.

9 Simonetta Gerli, Stefania Golisciani, Compendio di Diritto dell Unione Europea - Aspetti istituzionali e politiche dell Unione, Grupo editoriale Esselibri-Simone, Romë, 2010, Page 158.

10 Rasti 6\64 Costa\ENEL. Judgement of Court of 15 july 1964. Referenece for a preliminary ruling: Giudice conciliatore di Milano. Numri i dosjes 61964J0006.Vendim i shkarkuar nga webfaqja www. eur- lex. europe. eu.

11 (Për më tepër shih përshkrimin në vendimin e Gjykatës Evropiane të së Drejtës: Judgement of the Court of 15 July 1964. – Flaminio Costa v E. N. E. L. . -Reference for a preliminary rulin: Giudice concillatore di Milano-Italy-case 6\64, numri i dosjes 61964J0006).

E dr

ejta

e U

nion

it Ev

ropi

an-r

apor

tet m

e të

dre

jtën

e ve

ndev

e an

ëtar

e | P

hD K

andi

dat A

rben

Muh

amet

i

129Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

e detyruar të zbatojë një ligj kombëtar, nuk mund të shfrytëzojë nenin 177. Gjykata italiane më në fund kërkoi mendim në lidhje me çështjen paraprake nga Gjykata Evropiane e Drejtësisë. Në opinionin e vet Gjykata e Drejtësisë theksoi se ekziston komuniteti me kohëzgjatje të pakufizuar, i cili ka institucione të veta, kapacitetet juridike dhe fuqi të posaçme reale e cila buron nga kufizimi i sovranitetit ose transferimit të fuqisë nga shtetet anëtare në Komunitetin Evropian. Si rezultat i kësaj erdhi në përfundim se:

1. E drejta e Komunitetit nuk mund të shtypet nga dispozitat juridike vendore dhe të vihet në pyetje ekzistimi i saj;

2. Bartja e të drejtave dhe obligimeve nga sistemet nacionale, rrjedh nga traktatet që kufizojnë të drejtën sovrane të shteteve anëtare në llogari të ekzistimit të supremacisë të së drejtës së komunitetit;

3. Integrimi i dispozitave të së drejtës së komunitetit në të drejtën e çdo shteti anëtar nuk lejon që shtetet t’i japin përparësi masave të mëvonshme në sistemin e tyre juridik12.

Si konkluzion doli se Traktati që ka krijuar KEE, ka krijuar urdhrin e vet i cili është integruar në urdhrin kombëtar të shteteve anëtare në momentin që Traktati ka hyrë në fuqi. Duke krijuar një komunitet me një kohëzgjatje pa afat, që ka institucionet e veta, personalitetin e vet dhe kapacitetet e veta ligjore, përveçse ka një pozicion ndërkombëtar dhe veçanërisht fuqi reale që rezulton nga një kufizim i kompetencave ose transferim i fuqive nga shtetet në Komunitet, vendet anëtare, edhe pse brenda sferash të kufizuara, kanë shtrënguar të drejtat e tyre sovrane duke krijuar një organizëm ligjor të zbatueshëm për shtetasit e tyre, ashtu edhe për vete.

Inkorporimi i dispozitave që kanë një burim komunitar brenda ligjeve të shteteve anëtare dhe veçanërisht të termave dhe frymës së Traktatit, ka si konkluzion pamundësinë për vendet anëtare që të parapëlqejnë një masë të njëanshme dhe pasuese kundër një urdhri ligjor të pranuar nga ata në bazë të ndërsjellë 13.Pra, fuqia ekzekutive e ligjeve komunitare nuk mund të ndryshojë nga një shtet në një tjetër në favor të ligjeve të brendshme. Në çdo rast detyrimet e marra në bazë të traktateve që kanë krijuar Bashkimin Evropian, nuk do të ishin të pakushtëzuara nëse do të prekeshin nga akte legjislative pasuese të nënshkruesve të Traktatit. Gjithashtu sa herë që shteteve anëtare i lejohet e drejta e nxjerrjes së ligjeve në mënyrë të njëanshme, kjo ndodh në bazë të një dispozite të caktuar dhe të veçantë 14.

Ndër të tjera, përparësia e ligjit të komunitetit konfirmohet nga neni 189, i cili parashikon se rregullat e komunitetit janë të “detyrueshme” dhe janë “drejtpërdrejtë të zbatueshme brenda çdo shteti anëtar” 15. Të drejtat dhe detyrimet e krijuara nga traktatet, nuk mund të kundërshtohen në rrugë juridike nga asnjë ligj i brendshëm, cilido që të jetë ai. Kjo sepse traktatet themeltare janë aktet më të larta juridike, ndryshe quhen edhe “Kushtetuta” të Unionit, sepse për herë të parë në historinë juridike një sovranitet mbi kombëtar nxirrte norma juridike të karakterit konstitucional, të cilat u nënshtrohen detyrimisht shtetet anëtare, dhe në këtë kuptim traktatet themeltare janë instrumentet kryesore që e formalizoi këtë epërsi legale të komuniteteve evropiane mbi të drejtën kombëtare 16. Transferimi, nga shtetet anëtare, nga urdhri i tyre kombëtar në favor të urdhrit komunitar të të drejtave dhe detyrimeve mbart mbi vete një kufizim të qartë të së drejtës së tyre sovrane mbi të cilën një ligj pasues i njëanshëm, që nuk përputhet me qëllimet e komunitetit, nuk mund të mbizotërojë 17.

Në këtë kontekst dilet në përfundim se e drejta e UE-së, e krijuar në pajtim me fuqinë e krijuar në traktate, ka prioritet mbi të drejtën e çdo shteti anëtar që është në konflikt me të.

Vlen të theksohet se rezistenca e vendeve anëtare ndaj kësaj doktrine, përkatësisht ndaj

12 Simonetta Gerli and Stefania Golisciani, Compendio di Diritto dell Unione Europea-aspetti istituzionali e politiche dell Unione, Page 163-164.

13 James D. Dimage, John Murphy, The constitutional Law of the European Union, Anderson Publishing, Cinicinati, 1996, Page 91.

14 Shiko p. sh. nenet 15, 93, 223, 224, 225 të Traktatit të B. E. E.15 Darinka Piqani, Supremacy of European Law revisted: New developments in the contest of the Treaty Establishing a Constitution for Europe, Prezentim i mbajtur në Central European University, Budapest

(Hungari), 2008, Page 5.16 Për më tepër: Rod Hague, Martin Harrop and Shaun Bresli, Comparative Government and politics, 1993, Faqe 7. 17 James D. Dimage, John Murphy, The constitutional Law of the European Union, Anderson Publishing, 1996, Cinici-

nati, Page 92.

130 GLOBAL CHALLENGE

detyrimit që e drejta e komunitetit kishte epërsi ndaj të drejtës së brendshme kombëtare, madje sipas tyre kishte superioritetin absolut mbi ligjin kombëtar, ishte mjaft e madhe dhe për një kohë të gjatë nuk ekzistonte gatishmëria për t’u pajtuar lehtë me këtë koncept 18.

Në përputhje me doktrinën e efektit direkt ishte edhe dimensioni i supremacisë së vendimeve gjyqësore të Gjykatës Evropiane të së Drejtës, me të cilat theksohej qartë se do të ishin të pavlefshme ligjet kombëtare 19 të shteteve anëtare, në rast se ishin në konflikt me të drejtën e UEE-së.

Konflikti ndërmjet të drejtës së UE-së dhe të drejtës kombëtare.

Theksuam se marrëdhëniet në mes të drejtës së UE-së në rastin tonë me të drejtën e vendeve anëtare, karakterizohen me “ndeshje” të kohëpaskohshme ose të themi kushtimisht me një konflikt ndërmjet rendit juridik të UE-së dhe rendeve juridike të shteteve anëtare. Gjithmonë një gjendje e tillë vjen kur një normë apo dispozitë e të drejtës së komunitetit, u jep të drejta dhe imponon detyrime qytetareve të UE-së, ndërkohë që përmbajtja e saj bie ndesh me një normë të së drejtës kombëtare. Prapa këtij problemi qëndrojnë dy çështje themelore që janë shtylla të komunitetit evropian; aplikimi i drejtpërdrejtë i të drejtës së komunitetit dhe supremacia e të drejtës së komunitetit ndaj të drejtës konfliktuoze kombëtare.

Për të parën kemi folur më lart, ndërkohë që për supremacinë do të kemi disa fjalë pasi të marrim dy shembuj nga një konflikt ndërmjet këtyre normave. Njeri rast trajton shkurtimisht rastin italian, ku ka pasur një histori konflikti të gjatë ndërmjet Gjykatave dhe Gjykatës Kushtetuese italiane dhe tjetri kur kishte një konflikt midis një norme të komunitetit dhe dispozitave të Kushtetutës gjermane. Në rastin e shtetit italian, traktatet u futën në fuqi me miratimin e parlamentit me anë të një ligji të zakonshëm ku u realizua ratifikimi i traktateve përkatëse. Çfarëdolloj norme e traktateve dhe çfarëdolloj akti i së drejtës se derivuar kishin fuqinë e një ligji të zakonshëm dhe mund të ndryshoheshin nga çdo ligj tjetër i zakonshëm në bazë të parimit të vazhdimësisë së ligjeve në kohë, në bazë të së cilës një ligj pasardhës kufizon fuqinë e ligjit paraardhës në kontrast me atë të fundit. Problemi lindte pra jo për një normë të traktateve të komunitetit që pasonte një normë të nxjerrë nga institucionet italiane (që gjente një rrugëzgjidhje në bazë të parimit të vazhdimësisë së ligjeve në kohë) por për një normë italiane pasuese të normës komunitare.

Në vendimin e gjyqit Costa contro Enel, Gjykata tha që Traktati kishte krijuar një organizëm juridik të vetin dhe që shtetet anëtare nuk mund t’i kundërvinin vlefshmërisht të drejtës së komunitetit ligjet e brendshme pasuese kundërshtuese me to dhe në këtë rast normativa e brendshme nuk kishte asnjë vlefshmëri. Gjykata kushtetuese italiane gradualisht i është ofruar pikëpamjes për supremacinë e të drejtës së komunitetit me një seri vendimesh 20, ndërsa në fund me vendimin “Granital” të vitit 1984 Gjykata Kushtetuese ka pranuar qëndrimin në përkrahje të faktit se gjykatësi kombëtar përpara një konflikti të mundshëm në mes të normave, duhet ta shfuqizonte normën italiane në kundërshtim me atë komunitare, qoftë ajo paraardhëse apo pasardhëse me këtë të fundit.

Në rastin e shtetit Gjerman 21, kemi gjendjen kur paraqitet konflikti midis një norme komunitare dhe dispozitave të Kushtetutës Gjermane. Paditësi në një gjykatë gjermane argumentoi se norma shkelte parimin e proporcionalitetit të përcaktuar në Kushtetutën gjermane. Dhe sipas legjislacionit gjerman ishte i pavlefshëm, përderisa kushtetuta ka epërsi mbi ligjin e statutin. Në

18 T. C. Hartley, The foundations of European Community Law, Faqe 22419 Ralph Folsom, European Union Law, St. Paul, 1999, Page 67.20 Rastet “Frontini” (1973), Industrie Chimiche (1975). Burimi: Fato Diritto Dispositivo, sentenza 183\1973. Giudizio di

Legittimita Costituzionale in case Frontini Franco Renato ed altri ed il Ministro delle Finanze ed altri. Pubblicazione in Gazzeta Ufficiale n. 2 del 2 gennaio 1974. Kopje elektronike e aktvendimit shkarkuar nga www. eur-lex. europe. eu.

21 Është fjala për rastin Internationale Handelgesellschaft GmbH-und Vorratsstelle furGetride und Futtermittel, 11\70, ECR 1125CMLR Case 11/70 Judgment of the Court of 17 december 1970 Internationale Handelsgesellschaft mbH v Ein-fuhr- und Vorratsstelle für Getreide und Futtermittel (Reference for a preliminary ruling by the Verëaltungsgericht Frankfurt). Vendim i shkarkuar nga www. eur-lex. europe. Eu.

E dr

ejta

e U

nion

it Ev

ropi

an-r

apor

tet m

e të

dre

jtën

e ve

ndev

e an

ëtar

e | P

hD K

andi

dat A

rben

Muh

amet

i

131Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

këtë rast nuk ekzistonte asnjë dispozitë në kushtetutë që thotë se kushtetuta mund të shkelej nga ligji i komunitetit. Kur gjykatësi gjerman i drejtoi ECJ-së pyetjen se cili ligj duhet të mbizotërojë, përgjigjja e Gjykatës Evropiane e të Drejtës ishte e qartë dhe këmbëngulëse.

Gjykata në qëndrimin e saj shprehte pikëpamjen se çdo ligj i komunitetit është drejtpërdrejt i zbatueshëm, cilido të jetë karakteri i tij, ka prioritet mbi çdo ligj konfliktual kombëtar, qoftë ky parësor ose pasues i të drejtës komunitare. Në rastin Internationale Handelsgesellschaft, shprehet tendenca klasike 22 e supremacisë të së drejtës së UE-së. Gjykata përcaktoi se e drejta e UE-së duhet të ketë përparësi mbi të gjitha dispozitat e së drejtës nacionale, qofshin ato edhe dispozita kushtetuese nacionale. Gjykata Kushtetuese Gjermane ka vazhduar të shprehë shqetësim 23 rreth procedurave demokratike dhe garancive të të drejtave individuale në nivelin e komunitetit. Madje në gjykimin e saj 24 mbi përputhshmërinë e Traktatit të Mastrihtit me Kushtetutën gjermane, gjykata e bëri të qartë se asnjë transferim i mëvonshëm i fuqive sovrane në Komunitet nga Gjermania nuk do të bëhej pa një përforcim domethënës të fuqive të Parlamentit Evropian25.

Mund të themi se e drejta e UE-së duhet të ketë fuqi mbi të drejtën nacionale në rast konflikti, në të kundërtën shtetet anëtare mund t’i anashkalojnë normat që nuk janë në favor të interesave të tyre. Në anën tjetër rendi juridik i UE-së është ngritur nga përparësia e së drejtës së UE-së.

Ndërveprimi në mes të së drejtës së UE-së dhe të drejtës kombëtare.

Përveç konfliktit, kur është fjala për një sistem mbi kombëtar dhe shumë sisteme juridike të shteteve sovrane, me siguri kemi edhe një ndërveprim në mes të këtyre të drejtave. Ky ndërveprim bazohet në nenin 10 të marrëveshjes së KE-së. Shtetet anëtare duhet të pranojnë që, megjithatë, rendi juridik i Komunitetit nuk është një sistem “i huaj” dhe lidhjet ndërmjet tyre dhe institucioneve të komunitetit janë të pandashme në mes vete për arritjen e qëllimeve të përbashkëta 26.

Përveç tjerash, direktiva paraqet shembullin më të mirë se si rendet juridike të komunitetit dhe të shteteve anëtare harmonizohen dhe e plotësojnë njëra-tjetrën. Në fushën e gjyqësisë të dy sistemet harmonizohen nëpërmjet procedurës së vendimeve paraprake. Në këtë kontekst të ndërveprimit, dy gjëra janë të qarta; së pari, gjykatat në shtetet anëtare janë të detyruara që ta jetësojnë të drejtën e komunitetit, dhe e dyta; interpretimi dhe çështja e vlefshmërisë të së drejtës së komunitetit janë kompetencë vetëm e Gjykatës së Drejtësisë.

Në rastet kur ka zbrazëtira në të drejtën e komunitetit, kjo e fundit i referohet rregullave ekzistuese të së drejtës kombëtare për t’i kompletuar rregullat që i përcakton vetë. Në këtë rast autoritetet kombëtare e zbatojnë të drejtën e UE-së nëpërmjet dispozitave të sistemit të tyre juridik. Mirëpo vetëm me një kusht: duhet qëndruar besnik ndaj zbatimit uniform të së drejtës së komunitetit.

Nga e gjithë kjo njësi e shqyrtimit të relacioneve ndërmjet të drejtës së UE-së dhe të drejtës së vendeve anëtare mund të nxjerrim konkluzionet e mëposhtme:

- E drejta e UE-së është një sistem i normave juridike i pavarur që nxirret nga një autoritet mbi kombëtar.

- Kjo e drejtë ka epërsi ndaj të drejtës së brendshme të shteteve anëtare. Si e tillë në rast konflikti të ligjeve, e drejta kombëtare që është në kundërshtim me të drejtën e UE-së, pushon së aplikuari dhe asnjë legjislacion i ri kombëtar që nuk është në pajtueshmëri 27 me të drejtën e UE-së nuk mund të vihet në jetë.

22 Renata Juzikiene, The Supremacy of the EU Law as a challenge to national Constitution, paper prepared for the International seminar: ‘The European integration process as a challenge to national Constitutional Law’, held in cologne, Germany – October, 18 th-21st 2006, Page 2.

23 Paul Craig, EU administrative Law, Page 289.24 Behet fjalë për gjykimin e datës: 12, Tetor, 1993.25 Sipas James D. Dimage dhe John Murphy, The constitutional Law of the European Union, Page 93 dhe 159. 26 Klaus Dieter Borchardt, ABC-ja e të drejtës së komunitetit, Faqe 95.27 Unioni Europian ka përcaktuar rregulla të posaqme për vendet që janë të interesuara për anëtarësim. Ato përveq

tjerash duhet të kajojnë nëpërmjet një procesi të mundimshem të harmonizimit dhe adoptimit të legjislacionit të të tyre me të drejtën e UE-së. Bëhet fjalë per qindramijera faqe tekst.

132 GLOBAL CHALLENGE

- Përveç konfliktit midis këtyre të drejtave, ekziston dhe aplikohet çdo herë e më tepër bashkëveprimi apo ndërveprimi.

- Gjykatat Kushtetuese 28 në disa vende anëtare fillimisht refuzuan me këmbëngulje supremacinë e të drejtës së komunitetit ndaj të drejtave kombëtare.

Në fund theksojmë se UE-ja dhe e drejta e saj e veçantë mund të mbijetojnë vetëm nëse mbrojtja e këtij rendi juridik garantohet nga dy shtylla: aplikimi i drejtpërdrejtë i së drejtës së UE-së dhe supremacia e kësaj të drejte ndaj të drejtës kombëtare. Këto dy parime garantojnë paprekshmërinë e autonomisë së kësaj të drejte, uniformitetin dhe aplikimin parësor të së drejtës së UE-së në të gjitha vendet anëtare.

Përgjegjësia e shteteve anëtare për shkeljet e të drejtës së UE-së.

Përgjegjësia e shteteve anëtare për dëmin e pësuar nga individët si pasojë e shkeljes së të drejtës së Komunitetit nga shteti respektiv, është rrënjosur në parim nga Gjykata Evropiane e Drejtësisë me aktvendimet e saj në rastet e bashkuara “Brasserie du Pecheur” dhe “Factortame” 29 të vitit 1996. Ky akt vendim precedent-bërës bëri të mundur që të instalojë parimin i cili në mënyrë të konsiderueshme i përparon mundësitë për individin që t’i detyrojë organet shtetërore të tri niveleve (legjislativit, ekzekutivit dhe gjyqësorit) që të sillen në kompatibilitet të plotë me të drejtën e komunitetit evropian. Këto akt vendime ishin një zhvillim i mëtejshëm i vendimeve në rastet “Frankovitch” dhe “Bonifaci”.

Përgjegjësia e gjykatave për shkeljen e të drejtës së komunitetit.

Është shumë e qartë se Gjykata Evropiane e Drejtësisë në parimet e rrënjosura nga ajo, për ta përcaktuar përgjegjësinë, vlejnë edhe për nivelin e tretë - gjyqësorin. Akt vendimet e saj nuk i nënshtrohen vetëm rishikimit në fazat e ankesës: nëse ato janë sjellë duke anashkaluar ose shkelur të drejtën e Komunitetit, atëherë mund t’i nënshtrohen edhe masave për dëmtime në gjykatat kompetente të shteteve anëtare. Gjykatës së Drejtësisë duhet t’i referojnë gjykatat kompetente kombëtare në çështjet e interpretimit ose vlefshmërisë të dispozitave të komunitetit dhe të përputhshmërisë së regjimeve përgjegjëse kombëtare me të drejtën e komunitetit, dhe po të njëjtës çështje mund t’i referohen sipas procedurës së vendimeve paraprake 30.

Procesi i përafrimit të legjislacionit

Me nocionin harmonizim nënkuptojmë përshtatshmërinë e të drejtës nacionale me ‘Acquis Communautaire’, që përfshijnë të drejtat dhe detyrimet e shteteve anëtare, parimet dhe objektivat politike në bazë të traktateve themeluese, marrëveshjet ndërkombëtare, praktika gjyqësore e Gjykatës Evropiane të Drejtësisë dhe aktet e tjera juridike.

Harmonizimi si nocion në kuptimin e tij të gjerë nënkupton kryesisht adoptimin dhe miratimin e së drejtës së Unionit Evropian në sistemin juridik nacional si proces nëpërmjet të cilit ai bëhet pjesë përbërëse e rendit të brendshëm juridik dhe në kuptim të ngushtë përfshin përafrimin

28 Kujto këtu sidomos rezistencen e gjykatave në Itali dhe Gjermani. Sipas T. C. Hartley në librin, The foundations of European Community Law, Oxford University Press, 1981, Faqe 224, në njesinë kur trajton ‘Reagimet Kombëtare’ ndaj të drejtes së komunitetit europian.

29 Case 46\93 Brasserie du Pecheur SA v Federal Republic of Germany and Case 48\93 The Queen v Secretary of State for Transport ex parte Factortame Ltd and Others. References for a preliminary ruling from the Bundesgerichtshof and the High Court of Justice, Queens bench Division, Diviisional Court. (Principle of Member State liability for damage caused to individuals by breaches of Community Law attributable to the State-Breaches attributable to the national legislature-Conditions for State liability-Extent of Reparation). Judgement of Court, 5 march 1996. Vendim i shkarkuar nga adresa elektronike www. eur-lex. europa. eu.

30 Klaus Dieter Borchardt, ABC-ja e të drejtës së Komunitetit Komisioni Europian, Prishtinë, 2003, Faqe 92.

E dr

ejta

e U

nion

it Ev

ropi

an-r

apor

tet m

e të

dre

jtën

e ve

ndev

e an

ëtar

e | P

hD K

andi

dat A

rben

Muh

amet

i

133Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

e rregullave nacionale juridike me të drejtën e UE-së 31. Ndërkohë që përafrimi i ndërsjellë i akteve të shteteve, me të cilin nuk arrihet shkalla e unifikimit të plotë të normave, nënkupton harmonizim të legjislacionit. Duhet të theksojmë se harmonizimi zakonisht bëhet nëpërmjet ndonjë norme me të cilën duhet të përshtaten ligjet nacionale, ndërsa nëse me harmonizim të tillë arrijnë shkallë të barazimit të plotë, atëherë flitet për unifikim. Në shtetet anëtare, harmonizimi nënkupton përafrim të sistemeve juridike në fusha të cilat nuk janë në kompetencë të veçantë të UE-së dhe ku ekziston prioritet dhe zbatim i drejtpërdrejtë i të drejtës së UE-së. Fushat ku kemi të bëjmë me unifikim të së drejtës, përkatësisht zbatim të rregullave të njëjta në të gjitha shtetet anëtare, janë traktatet themeluese, rregulloret dhe në disa raste edhe direktivat.

Dallojmë disa lloje të harmonizimit, si harmonizimin pasiv që nënkupton jetësimin e akteve komunitare me sjelljen e akteve të reja nacionale ose ndërrimin e akteve ekzistuese. Ndërsa pranimi i veprimit të drejtpërdrejtë të dispozitave të UE-së me të cilat shteteve anëtare u ndalohet diçka (rasti i dispozitave me detyrime negative) atëherë kemi të bëjmë me harmonizim pasiv.

Përafrimi i legjislacionit parashikohet në dispozitat e traktateve themeluese. Në Traktatin e Romës sipas versionit fillestar, termi përafrim është përdorur në mjaft nene (nenet 3\h, 27, 100, 101, 102 dhe 117). Ky Traktat përdor gjithashtu edhe termat bashkërendim (nenet 56, 57) dhe harmonizim (nenet 112, 117). Ndërsa, sa i përket termit unifikim, nuk mund ta gjejmë të përdorur në asnjë prej neneve të Traktateve. Në këtë shumëllojshmëri termash dhe pa ndonjë shpjegim ose rend të qartë nga ana e Traktateve, konfuzioni duket qartë 32. Traktati i Unionit Evropian parashikon harmonizim të masave ligjore, nënligjore dhe administrative, të cilat kanë ndikim të drejtpërdrejtë në funksionimin e tregut të përbashkët 33. Harmonizimit të legjislacionit i kushtohet kapitulli V 34, ndërsa në nenet 94-97 parashihet që për harmonizimin e ligjeve të përdoren direktivat e Këshillit, të cilat duhet të përdorin të drejtën nacionale për të arritur rezultatin e duhur. Për këtë mjafton të përmendim se përafrimi ose harmonizimi i rregullave kombëtare, me qëllimin e nxitjes së realizimit të vazhdueshëm të tregut unik evropian përbën edhe vetë thelbin dhe arsyen e veprimit normativ komunitar 35.

Duhet theksuar se në ketë shumëllojshmëri termash për të përshkruar këtë proces, termi përafrim është konsideruar nga doktrina si më i përgjithshmi ndërmjet gjithë të tjerëve të përdorur në këtë fushë. Ai duket së përfshin të gjitha teknikat dhe termat e lartpërmendur 36.

Me traktatin e Mastrihtit 37, përveç shtyllës së parë, harmonizimi duhet të bëhet edhe në shtyllën e tretë ku parashihet detyrim për shtetet anëtare të harmonizojnë legjislacionin për frenimin e terrorizmit, trafikut të qenieve njerëzore, të armëve, drogës, korrupsionit dhe mashtrimet financiare. Për sa i përket shteteve kandidate për anëtarësim në UE, harmonizimi përfshin ngritjen e rregullave të së drejtës së UE-së në të drejtën nacionale në procedurë të posaçme. Përafrimi i legjislacionit nacional me të drejtën e UE-së është hap i patjetërsueshëm për çdo shtet që dëshiron anëtarësim të plotë. Ky është edhe një nga kriteret e Kopenhagës. Në fakt për shtetet kandidate, harmonizimi ka për qëllim të reformojë sistemet juridike dhe t’i përafrojë ato me të drejtën e UE-së dhe sistemet e shteteve anëtare.

31 Abdulla Azizi, Bashkimi Europian - e drejta, institucionet dhe politikat, Universiteti i EJL-së, Tetovë, 2010. Faqe 103.

32 Ledi Bianku, Përafrimi i legjislacionit shqiptar me legjislacionin komunitar-proces vendimtar për integrimin europian, botoi revista: ‘E drejta parlamentare dhe politikat ligjore’, Tiranë, 2001, Faqe 28.

33 Madje në nenin 3 të Traktatit përmendet si njëri nga instrumentet për realizimin e objektivave edhe “harmonizimi i legjislacionit të shtetëve anëtare, në masen e nevojshme për funksionimin e panderprerë të tregut të përbashkët.

34 Kapitulli V me titullin përkatës, Harmonizimi i rregullave juridike, nenet, 100-102.35 Përkufizim i shprehur nga Komisioni Europian në Librin e Bardhë për ‘Realizimin e Tregut Unik’, 1985, paragrafi:61. 36 Giannatonio Enacchio, Diritto privato della Comunita Europea-Fonti, modelli, regole, Cedam, Padova, 1998, Faqe

14.37 Kjo parashihet në kapitullin VI të Traktatit të Mastrihtit (1993).

134 GLOBAL CHALLENGE

BIBLIOGRAFIA

1. M. Van Schendelen, The council Decides: Does the Council Decide, 1996. Sipas Paul Craige, Grainne de Burca në librin, “The evolution of EU Law”, Oxford, 1999.

2. J. Schempeter, Capitalism, socialism and Democracy, sipas P. Craige and G. de Burrca, “The evolution of EU Law”, Oxford, 1999.

3. James D. Dimage and John Murphy, “The constitution of the European Union”, Anderson Publishing, Cinicinati, 1996.

4. Ramona Delia Popescu, “The relationship national Law, European Law and international Law in a multilevel governance system”, prezantim i mbajtur në University of Buchurest, Romania 2009.

5. Simonetta Gerli, Stefania Golisciani, “Compendio di Diritto dell Unione Europea - Aspetti istituzionali e politiche dell Unione”, Grupo editoriale Esselibri-Simone, Romë, 2010.

6. Judgement of the Court of 15 July 1964. – Flaminio Costa v E. N. E. L -Reference for a preliminary rulin: Giudice concillatore di Milano-Italy-case 6\64, numri i dosjes 61964J0006).

7. Simonetta Gerli and Stefania Golisciani, “Compendio di Diritto dell Unione Europea-aspetti istituzionali e politiche dell Unione”.

8. James D. Dimage, John Murphy, “The constitutional Law of the European Union”, Anderson Publishing, Cinicinati, 1996.

9. Darinka Piqani, Supremacy of European Law revisted: “New developments in the contest of the Treaty Establishing a Constitution for Europe”, Prezentim i mbajtur në Central European University, Budapest (Hungari), 2008.

10. Rod Hague, Martin Harrop and Shaun Bresli, “Comparative Government and politics”, 1993. 11. T. C. Hartley, “The foundations of European Community Law”.12. Ralph Folsom, “European Union Law”, St. Paul, 1999.13. Renata Juzikiene, “The Supremacy of the EU Law as a challenge to national Constitution”, paper

prepared for the International seminar: ‘The European integration process as a challenge to national Constitutional Law’, held in cologne, Germany – October, 18 th-21st 2006.

14. Paul Craig, “EU administrative Law”.15. Klaus Dieter Borchardt, ABC-ja e të drejtës së komunitetit.16. T.C.Hartley në librin, “The foundations of European Community Law, Oxford University Press.17. Abdulla Azizi, “Bashkimi Europian - e drejta, institucionet dhe politikat”, Universiteti i EJL-së,

Tetovë, 2010. 18. Ledi Bianku, Përafrimi i legjislacionit shqiptar me legjislacionin komunitar-proces vendimtar për

integrimin europian, botoi revista: “E drejta parlamentare dhe politikat ligjore”, Tiranë, 2001.19. Përkufizim i shprehur nga Komisioni Europian në Librin e Bardhë për ‘Realizimin e Tregut Unik’,

1985, paragrafi: 61. 20. Giannatonio Enacchio, “Diritto privato della Comunita Europea-Fonti”, modelli, regole, Cedam,

Padova, 1998, Faqe 14.

E dr

ejta

e U

nion

it Ev

ropi

an-r

apor

tet m

e të

dre

jtën

e ve

ndev

e an

ëtar

e | P

hD K

andi

dat A

rben

Muh

amet

i

135Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Abstrakti

Gjatë këtij punimi shkencor kam trajtuar kontributin e madh të Klementit XI, i cili me veprat e tij, siç janë: “Kuvendi i Arbërit” dhe “Iliricum Sacrum”, ka shkruar për të parët tanë. Ky personalitet i shquar shqiptar kontribuoj shumë në ndërkombëtarizimin e çështjes shqiptare, ku kjo ishte një fitore e madhe për kombin dhe kulturën shqiptare, mbasi që klerikët katolik ishin të parët që filluan të shkruanin në gjuhën shqipe dhe të krijonin monumentet e para të letërsisë shqiptare.

Hyrje

Historia e diplomacisë shqiptare është e lidhur ngushtë me vetë historinë e popullit shqiptar dhe të institucioneve të krijuara në shekuj. Ajo është gjithashtu e lidhur dhe e kushtëzuar nga historia dhe diplomacia e kontinentit Evropian dhe Ballkanit dhe ka kontribuar për to.

Historia e diplomacisë shqiptare ka patur, gjithashtu lidhje, kushtëzime dhe ndikime

Kontributi i Papë Klementit të XI në diplomacinë Evropiane

PhD Kandidat Nijazi Halili

136 GLOBAL CHALLENGE

reciproke edhe nga historia e botës dhe diplomacia ndërkombëtare, posaçërisht nga historia dhe diplomacia e Fuqive të Mëdha tradicionale dhe moderne. Kështu që, studimi i historisë së diplomacisë shqiptare nuk mund të bëhët i plotë dhe i saktë pa një kuadër të gjerë analize historike të Ballkanit, të Evropës, të Botës dhe posaçërisht të historisë së Fuqive të Mëdha tradicionale dhe moderne si dhe të diplomacisë së tyre.

Jeta dhe verpimtaria e Papë Klementit të XI Papa Klementi XI, ose ndryshe Gjon Françesk Albani u lind në Urbino (Itali) më 23 korrik 1649. Më 9 tetor 1700 fillon detyrën e Papës. Papa Klementi XI Albani vdiq më 19 mars 1721 pasi e udhëhoqi kishën katolike për 21 vjet rresht dhe rreshtohet i katërti, për nga vitet, në krye të Kishës Katolike pas Shën Pjetrit me 35 vjet, Papa Pio IX me 31 vjet, Papa Gjon Palit me 26 vjet. Që në fëmijëri, në moshën 11 vjeçare familja e dërgoi Gjovani Francesko Albanin në studime në Kolegjin Roman. Në kolegj përvetësoi në mënyrë të shkëlqyer shkencat humanitare, sidomos jurisprudencën dhe teologjinë dhe në moshën tetëmbëdhjetë vjeçare u bë i njohur si një përkthyes i shkëlqyer në gjuhët Greke dhe Latine. Fama e tij shkoi deri te Mbretëresha Suedeze Kristina, e cila e përfshiu atë në Akademinë e saj ekskluzive. Në moshën e pjekur mbrojti Doktoratën për ligjet themelore dhe civile, çka do t’i siguronte atij një progres të shpejtë në Oborrin e Papatit, ku njerëzit e ditur çmoheshin mbi të gjithë. Në moshën njëzet e tetë vjeçare, Albani u bë Prelat dhe drejtoi me sukses në Rieti, Sabiba dhe Orvieto, ku fitoi reputacion të madh për dy tiparet e tij kryesore: drejtësinë dhe maturinë. Pas pak vitesh Albani u kërkua në Romë, ku u emërua Vikar i Shën Pjetrit, dhe më vonë zëvendësoi Kardinal Slision në postin e lartë të Sekretarit të Papatit. Këtë post, Albani e mbajti trembëdhjetë vjet. Në shkurt të vitit 1960, Albani fitoi Titullin e Shën Silvestros. Rruga e Albanit drejt Papatit, po shkurtohej. Kështu, në vitin 1700, pas dyzet e gjashtë ditëve të pritjes, Kolegji i Kurorëzimit (Sacred College) zgjodhi në mënyrë unanime, Kardinal Albanin, virtytet dhe ekuilibrin e shkëlqyer të të cilit kishin kapërcyer pengesën e moshës së tij të re, vetëm pesëdhjetë e një vjeçare. Koha kur kardinali Albani u kurorëzua ishte shumë kritike për Evropën dhe vetë Papatin. Pikërisht në atë periudhë vdiq Karli II, i fundit i Habsburgve Spanjoll vdekja e të cilit u përcoll me ambicie të shumta midis francezëve dhe austriakëve. Në këtë periudhë politika dhe ana diplomatike e Papë Albanit luajti rol shumë të rëndësishëm dhe delikat, i cili me kujdes dhe me shumë fshehtësi, me qëllim që të mos ngjallte kundërshtarët e askujt për kandidimin e tij të ardhshëm. Në nëntor 1700 nga ai moment u zgjodh Papë Klementi i XI-të, kurse më 18 dhjetor Albani kurërzohet papë në Lateran të Romës.U prit nga të gjitha anët e Evropës zgjidhja e tij Papë, mandej edhe nga reformistët protestantë. Ai, nuk ishte i zhgënjyer nga mbështetësit e tij Evropian dhe ndërmorri reforma mbi principatat e larta morale, siç ishin: mënjanimi i autoritarizmit, nepotizmit dhe i burokratizmit në krye të Qeverisë së Vatikanit. Papë Albani gjithnjë ishte në krahë të popullsisë së varfër. U përmirësuan kushtet e jetës nëpër burgje dhe mënyra e trajtimit u ofrua me siguri më të madhe për të pastrehët, u ofrua ushqimi për shtresat e ulëta te popullsisë. Papa Klementi XI mbeti një mbështetës i artit të madh dhe të shkencës, duke lënë anash shumë vite kryqëzatat dhe inkuizicionesh të ndërmarra nga Kisha kundër tyre. U organizuan iniciativa dhe u hapën ekspozita artesh figurative dhe iniciativa shkencore nga ana e Papë Klementi XI. Papa Klementi XI çmohej nga bashkëkohësit dhe bibliografet e tij si një prej udhëheqësve të Vatikanit, i cili flinte më pak dhe ushqehej më pak. Ishte një qenie, të cilin Zoti e kishte dhënë vetëm për punë në dobi të njerëzimit. Modestia dhe vullneti i madh dominuan tërë veprimtarinë

Kont

ribut

i i P

apë

Klem

entit

të X

I në

dipl

omac

inë

Evro

pian

e | P

hD K

andi

dat N

ijazi

Hal

ili

137Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

e tij. Papa Klementi XI, drejtoi në një periudhë shumë të komplikuar në Evropë dhe u mundua të ishte sa më neutral ndërmjet Mbretërve dhe Perandorive të kohës, duke e ruajtur me prestigj e moral të drejtën sublime të lartë të Vatikanit, mbi të gjithë të krishterët e Evropës. Rënia e shqiptarëve nën sundimin otoman, kolonizimi i një pjese të konsiderueshme të territoreve të tyre nga Anadolli, islamizmi i dhunshëm dhe nën presion i një pjese të madhe të popullsisë shqiptare gjatë shekujve XVI-XIX solli zhvendosje të pandërprerë të shqiptarëve përtej Adriatikut, kryesisht drejt qyteteve italiane. Vlen të theksohet largimi i familjeve aristokrate, të cilët merrnin me vete vlerat kulturore, materiale e intelektuale si dëshmi e lidhjeve me dheun amë dhe nevojën për të ruajtur kontinuitetin etnokulturor në mërgim. Pasi që, rrethanat brenda vendit të tyre nuk i lejonin më shqiptarët e shquar të luanin rol të konsiderueshëm në përputhje me vlerat e kapacitetet e tyre, atëherë shumë prej tyre mërguan dhe filluan të ndikonin në mjedisin ndërkombëtar të ndryshëm ose të zënë vend influencial në administratën Osmane. Prandaj prania dhe roli i shqiptarëve në diplomacinë e kohës vijoi të ndjehej, ndonëse jashtë territorit të shtetit amë dhe nëpërmjet shteteve e institucioneve të huaja.

Arritjet kryesore të Papë Klementit të XI

Ndikimi individual i shqiptarëve në qendrat e mëdha Evropiane, ka qenë i hershëm dhe ka vijuar gjatë gjithë kohës, deri në ditën tona. Nga lashtësia deri në Rilindjen Evropiane, krahas shtatë Perandorive të Perandorisë Romake me origjinë shqiptare i dhanë Romës edhe udhëheqës të shquar të Vatikanit, ndërmjet të cilëve një vend të veçantë zë Papa Klementi XI. U organizuan iniciativa dhe u hapën ekspozita artesh figurative dhe iniciativa shkencore nga ana e Papë Klementi XI. Aftësitë më të mëdha intelektuale dhe morale të Klementit XI Albani,sipas mendimit të Pasorit, ishin “sjelljet e përpikëta dhe të shkëlqyeshme, dinjitteti i jashtëm, përvoja e gjatë në zbatimin jo vetëm të së drejtës kanunore, por edhe të gjitha disiplinave të tjera kishtare, njohja shumë e thelluar e situatës politike, sikur të kishte drejtimin në shumicën e nunciatorëve, pastaj aftësia e formulimeve me shkrim dhe me gojë të qëndrimeve, puna e palodhshme, temperamenti jashtëzakonisht i përzemërt dhe kujdesi i shtuar ndaj të varfërve dhe skamnorëve”3.

Aftësia diplomatike ishte një nga tiparet më individuale të Papë Klementi XI. Midis asaj që po ndodhte në Evropë lidhur me krijimin e shteteve nacionale dhe atë që dëshironte Papa XI kishte një hendek të madh. Ky hendek do të kapërcehej kryesisht me diplomaci.

Hapi i parë i Papës: ishte kundër të zgjedhurit të Brandenburgut si Mbret i Prusisë. Papa Klementi XI, reagoi fuqishëm dhe publikisht, sepse për një titull të tillë varej vetë nga papa i cili ishte kompetent.

Papa, ishte njohës i mirë i vlerave dhe titullit të tij, çka provokoi reaksione të mëdha nga Perandori Leopold. U tensionuan marrëdhëniet në mes të papës dhe Austrisë dhe kështu e sulmuan shtetin e Vatikanit, i cili ra nën sundimin Austriak. Në këtë kohë Papa Klementi XI, me një zhdërvjelltësi diplomatike të rrallë, vuri në lojë mekanizma të tjerë, me anë të të cilave ju ofroi protestantëve çdo gjë që ata kërkonin në këmbim të ruajtjes së vlerave, institucioneve dhe të prestigjit botëror të Vatikanit.

Shumë vite jetë dhe energji i kushtuan Papë Klementit XI, marrëdhëniet rivalizuese ndërmjet francezëve, austriakëve, spanjollëve dhe italianëve.

Qëllimi i Papatit ishte të ruante interesat politike dhe integritetin e institucionit të Vatikanit dhe prestigjin ndërkombëtar të tij. Ai luftoi shumë në aspektin diplomatik dhe politik kundër perandorisë Osmane, duke i mbështetur me ndihma, para, ushtarë dhe armë, gjithë Mbretërit e Evropës.

Papa Klementi XI ndërtoi marrëdhënie shumë të mira me Anglinë si dhe çmoi shumë diplomacinë si mjetin më të mirë dhe më të drejt për zgjidhjen e çdo mosmarrëveshje në botë. Ai e zhvilloi shumë teorinë dhe praktikën diplomatike.

Papa Klementi XI themeloi Akademinë Diplomatike të Vatikanit në vitin 1702, duke krijuar kështu të parin institucion akademik diplomatik në botë.

138 GLOBAL CHALLENGE

Nëse zoti do të kishte bashkuar aftësitë diplomatike të Papë Klementit XI me aftësitë ushtarake strategjike të Skënderbeut, atëherë me siguri që Osmanët do të mbeteshin përtej Bosforit dhe do të ishin strukur në Azinë e Vogël.

Veprimtaria teorike, akademike, praktike dhe diplomatike e Papa Klementi XI pasoi drejtpërdrejtë diplomacinë e Kardinalit Rishelje, themeluesit të shkollës Evropiane të ekuilibrit të forcave, apo ndryshe krijuesi i sistemit Vestfalian të Marrëdhënieve Ndërkombëtare.

Ndryshe nga Kardinali Rishelje, i cili zhvilloi doktrinën e ekuilibrit të forcave për interesat kombëtare të francezëve, Papa Klementi XI u përpoq që të arrinte dhe të përdorte ekuilibrin e forcave për të ruajtur ekuilibrin e krishterë (kristian) në Evropën e trazuar nga rivalitetet e procesit të krijimit të shteteve nacionale.

Ngjashmëritë ndërmjet Kardinalit Rishelje dhe Papë Klementit XI qëndronin se të dy zhvilluan teorinë dhe praktikën e ekuilibrit të forcave në Marrëdhëniet Ndërkombëtare për arritjen e qëllimeve ndërkombëtare.

Ndryshimi midis Kardinalit Rishelje dhe Papë Klementi XI në planin diplomatik qëndron në faktin se, ndërsa Kardinali Rishelje e përdorte ekuilibrin e forcave për të realizuar interesat nacionale të francezëve kundër Gjermanisë, Papa Klementi XI e përdorte ekuilibrin e forcave për të ruajtur paqen dhe mirëkuptimin mbarë krishterë (Kristian) në Evropë. Pra, të dy kishin mjetin e njëjtë, por qëllimet e ndryshme.

Kardinali Rishelje vinte politikën mbi krishtërimin, kurse Papa Klementi XI vinte krishtërimin mbi politikën.

I pari çmonte interesat e Francës, ndërsa i dyti çmonte vlerat e Krishtit.I pari ishte nacionalist, kurse i dyti ishte universal.I pari ishte pranë realitetit, kurse i dyti pranë zotit.I pari ishte në tokë, ndërsa i dyti ishte hyjnor.I pari ishte i politizuar, i dyti ishte politikan i hyjnizuar.

Papa Klementi XI punoi shumë për të shtrirë veprimtarinë e kishës katolike nëpër botë.Ai e shtriu ndikimin shpirtëror dhe gjeopolitik të Vatikanit në nivele globale. Prandaj,

Papa Klementi XI ngelet ndër figurat më të rëndësishme të Kishës Katolike të Romës dhe të civilizimit modern. Papa Klementi vdiq në mars të vitit 1721.

U vendos në Katedralen e Shën Pjetërit në Vatikan. Veprat e tij janë ruajtur me epitet nga nipi i tij, Kardinal Anibali Albani me dy volume të posaçme gjatë viteve 1722 - 1724.

Ndërsa, shqiptarët në trojet e veta kishin humbur nën mugëtërinë Osmane dhe civilizimin islam, bijtë e tyre ruanin dhe zhvillonin vlerat e civilizimit eurokristian përtej Adriatikut.

Atë, që shqiptarët nuk e bënë në trojet e veta të lashta e bënë në emigracion. Atë që nuk e bënë dot si popull, e bënë si individ të veçantë. Gjithsesi, kontributi i shqiptarëve për Evropën mbeti i njëjtë, progresiv dhe i pa ndërprerë.

Papë Klementi i XI dhe “Illircum Sacrum”

Një nga pjesët më interesante të librit “Illyricum Sacrum”, është ajo ku flitet për interesimin që tregoi Papa Klementi XI (Kelmendi), për mbledhjen e përpunimin e Historisë së Shqipërisë, gjë e cila nuk u bë plotësisht sepse një pjesë e madhe e atyre arkivave, humbën teksa qerrja që transportonte ato për në Venedik, u mbyt duke kaluar Lumin e Drinit në pjesën e Zadrimës. Lidhur me këtë, në faqen 221-222 shkruhet:

“Papa Klementi XI, Gian Francesco Albani, nga Urbino me prejardhje shqiptare, kur ishte prift i ri filloi të mbledhë lëndë për historinë kishtare ilire. I penguar nga detyrat kishtare qe shkuan për t’ja shtuar lartësimin e tij deri në selinë papnore u detyrua të ndërpresë punimet e veta historike”. Në fillim të pontifikatit të vet, mblodhi Këshillin e parë të Arbenit në kryesinë e arqipeshkvit të Tivarit, Vinçenc Zmajeviç dhe dha urdhërin që aktet e Këshillit të përktheheshin në gjuhën shqipe”.

Kont

ribut

i i P

apë

Klem

entit

të X

I në

dipl

omac

inë

Evro

pian

e | P

hD K

andi

dat N

ijazi

Hal

ili

139Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Në atë kohë qendra e kishave ilire ishte Raguza (Dubrovniku i sotëm) ku mbaheshin këshillat kishtare të Ilirisë. Pasi që patën qenë mbytur në det ipeshkvinjtë shqiptarë duke u kthyer nga mbledhja, Klementi XI vendosi që mbledhjet në dioqezat shqiptare tani e tutje të mbaheshin në tokën shqiptare. Qendra e parë e kishave ilire ka qenë Akuileja, mandej Gradoi, e pastaj selia patriarkale ilire u bart në Venedik. Për arsye praktike u caktua Raguza si qendër pasi ishte më e përshtatshme edhe gjeografikisht. Pasi selia patriarkale e ilirëve u bart në Venedik, aty u grumbulluan gjatë shekujve dokumente, libra, monumente edhe për Ilirinë, duke qenë se Venediku kishte edhe Institute e njerëz të përshtatshëm për historiografi, Papa Klementi i XI e bisedoi këtë çështje me Jezuitët e Venedikut e këta dërguan në Romë at Filip Riceputtin i cili mori në dorëzim nga Papa shqiptar lëndën historike të tij, planin e hartimit të historisë kishtare të ilirëve, e me ndihmën financiare për të përballuar shpenzimet e duhura për atë punë.

At Filip Riceputti me një barkë të Venedikut i ra për gjatë bregut të Adriatikut duke u ndalur në të gjitha qendrat ku kishte lëndë për punën e vet, e nga këto qendra bregdetare dërgoheshin njerëz të tjerë për kërkime historike në qendrat e brendshme të vendit, prej nga i dërgohej lënda e duhur në breg të detit. Këtë punë e vazhdoi deri në qytetin e Tivarit. Prej Tivarit u dërguan lajmëtarë në të gjithë qendrat kishtare të Shqipërisë të cilat iu përgjigjën duke i dërguar secila ndihmën e vet historike të shtruarjes së ardhshme të kishave ilire.

Riceputti e ndau të gjithë lëndën e historisë kishtare ilire në katër pjesë me nënndarjet e renditjet përkatëse sipas skemës që kishte përpiluar Klementi XI. Pas vdekjes së tij, At Riceputti me zell e kujdes përfundoi të katër pjesët e historisë kishtare ilire, e kur i pat gati për shtyp, mbaruan ditët e jetës së tij e vdiq. Jezuitët, siç e kanë zakon kur vdes çdo anëtar i shoqërisë së tyre që ka në dorë çdo punë të rëndësishme, ngarkuan që të kujdesej për shtypin e dorëshkrimeve të Riceputtit njeriun e tyre më të aftë për historiografi, At Daniel Farlatin. Ky pasi studioi të gjithë veprën e Riceputt-it, u raportoi eprorëve të vet se historinë kishtare të shkruar nga At Filip Receputti, kishte punë me kritere historike të vjetërsuara. Pasi u studjua mirë çështja dhe rezultoi siç kishte raportuar At Daniel Farlati, eprorët ngarkuan këtë të niste punën përsëri sipas kritereve historike moderne të kohës.

At Daniel Farlati shkroi, shtypi e botoi katër vëllimet e para të veprës “Illyricum Sacrum” dhe më në fund ndërroi jetë 1.

“Illyricum Sacrum” është një vepër enciklopedike me 5500 faqe, e ndarë në nëntë vëllime. Në të flitet për historinë e ilirëve, domethënë për historinë e shqiptarëve që kanë jetuar në faqen perëndimore të Ballkanit, ku shtriheshin fiset ilire. “Illyricum Sacrum” përmban gjithashtu harta, skica dhe ilustrime të shumta për të parët tanë, të cilat nuk gjenden askund veç në këtë vepër të madhe. Sipas prof. Aleksandër Stipçeviç, vepra “Illyricum Sacrum” është një arritje kapitale e historisë evropiane. Ajo ka rëndësi të dorës së parë si burim të dhënash për historinë mesjetare të Ballkanit Perëndimor.

Vëllimi i parë ka dalë në vitin 1751, kurse i fundit në vitin 1909. Shtatë vëllimet e para janë përgatitur nga Daniele Farlati, kurse dy vëllimet e fundit nga Jakobo Coleti.

Ndikimi i Papë Klementit të XI në historinë e Shqipërisë

Në historinë shqiptare, si dhe në fusha të tjera studimore albanologjike emri i Papa Klementit XI-Albani, përmendet si Papë me “gjak shqiptar”, si një Papë me “origjinë shqiptare” si Papa që ka thirrur Kuvendin e Arbërit më 1703 dhe se ka pasur plot merita të tjera për çështjen shqiptare. Emri i tij nga disa studiues është përmendur sikur ai të ishte larg botës shqiptare dhe sikur ti takonte një bote që nuk ishte në lidhje të vazhdueshme me shqiptarët dhe Shqipërinë. Në këtë mënyrë, kësaj figure madhështore të popullit shqiptar nuk i është kushtuar një kapitull i domosdoshëm në historinë e Shqipërisë. Krenaria e origjinës shqiptare e papës së ri u shfaq edhe në atë moment kur u zgjodh papë, nga se nuk u hamend fare që emrit të tij të papënisë, që asocionte emrin e lëvdishëm të fisit

1 AQSHF.1069 D.40 fq.22.

140 GLOBAL CHALLENGE

shqiptar të Kelmendit-Klementit 2 (Lat.Clemens), t’ia shtonte edhe mbiemrin e vet Albani,për t’u dalluar para botës se është shqiptar. Megjithatë i rëndësishëm është fakti se në asnjë rast nuk shpërfillet prejardhja e tij shqiptare nga autorë të huaj, por përkundrazi theksohet “krenaria” e tij shqiptare dhe veprimtaria e tij për çështjen Shqiptare, e cila gjithkund formulohet si një veprimtari atdhetare. Papa Klementi XI Albani e dinte fort mirë atë fjalën ungjillore “se çdo pemë njihet dhe dallohet nga frytet e saj”. Ashtu si çdo shqiptar, veçanërisht në shtet të huaj, Papa Klementi XI dallohet për shqiptarizmin e tij, nga veprat që ai kreu në dobi të çështjes kombëtare dhe të jetës së shqiptarëve. Kështu që edhe për Papë Klementin XI Albani mund të thuhet se më mirë e dinë të huajt shqiptarizmin e tij se sa e dinë në të vërtetë vetë shqiptaret, të cilët në tjetërsimin e tyre gjatë sundimeve të huaja janë larguar pak a shumë nga traditat evropiane. Qëndrimet politike dhe origjina e tij shqiptare do të ndikonin që Kardinal Françesk Albani të zgjidhet Papë, për të dhënë një kontribut më të madh edhe në jetën politike në ato vite, kur Evropës po i kërcënohej rreziku nga Perandoria Osmane, e cila mbante nën sundim gati të gjithë Evropën Juglindore. Kohët e fundit e sidomos nga autoritetet më të larta të Kishës Katolike, është përmendur emri i Papë Klementit XI Albani, nëpërmjet lëvizjeve më të mira të së kaluarës së lavdishme të shqiptarëve dhe të luftës së popullit shqiptar për liri dhe pavarësi. Kështu p.sh: Papa Pali i VI, më 17 Janar 1968, me rastin e përkujtimit të 500 vjetorit të vdekjes së heroit tonë Kombëtar Gjergj Kastrioti Skënderbeut., ndër të tjera ka shpallur: “Ndër ata, që hupën mbi katedrën e Shën Pjetrit, me kënaqësi po e kujtojmë paraardhësin tonë Klementin XI Albani, i cili mburrej për rrjedhën e tij të moçme shqiptare.” Ndërsa, Papa Gjon Pali i II gjatë vizitës që bëri në Shkodër, më 25 Prill 1993 dhe në intervistat që i parapriu kësaj vizite, disa herë e ka përmendur emrin e Papë Klementit XI Albani, duke theksuar lidhjet e tij, madje edhe në formë të ngushtë, në mes të Vatikanit dhe Shqipërisë, lidhje këto që ishin të vazhdueshme dhe gjithmonë të mira për udhëheqësit popullor shqiptar. Si dallim nga Papët e tjerë, autori gjerman, (mbase më i njohur i historisë së Papëve) L. B. Von Pastor, pikërisht Papa Klementit XI Albanit, i ka kushtuar hapësirën më të madhe në një vëllim, çka do të thotë se edhe nga aspekti bashkëkohor, Papa Klementi XI Albani konsiderohet Papë “i madh”, që ka lënë gjurmë të thella në Kishën Katolike dhe në jetën politike evropiane. Epiteti “i madh” zakonisht përdoret për ata Papë, që kishin sukses në organizimin kishtar, në jetën politike, etj. Prandaj dhe trupi i tij i shenjtëruar gjendet sot, sipas radhës, në anën e djathtë në pjesën lart të Bazilikës se Shën Pjetërit në Vatikan, kurse portretet dhe bustet e tij janë të shumta, si në Romë ashtu edhe në Urbino, në vendin e lindjes, e në vende të tjera. Krenaria e origjinës Shqiptare e Papës Klementi XI Albani u shfaq edhe në çastin kur u zgjodh Papë. Mbas emrit Papnor, ai vendosi dhe mbiemrin e vetë Albani, për tu dalluar përpara botës se është shqiptar. Në këtë mënyrë, ai vazhdimisht emrin Alban e ka motivuar me botën Shqiptare. Në historinë e gjatë të Papatit, që së bashku me Papën Gjon Pali i II, bëhen 263, ky rast do të ishte ndoshta i vetmi, që Papa paraqitet me mbiemrin e vet karakteristik të kombësisë se tij. Edhe biografi francez i Klementit XI Albani, M. Reoule e ka theksuar këtë çast të pa kujdesur të Papës për çështjen kombëtare, duke thënë: “Gjon Françesk Albani, që kishte prejardhje shqiptare, u kujdes posaçërisht për fatin e Kishës në vendin e paraardhësve të tij. Me nismën e tij u mblodh Kuvendi i Ipeshkvinjëve katolik të Ballkanit (14-15 Janar 1703). Kjo ishte një fitore e madhe për kulturën dhe kombësinë shqiptare, mbasi që klerikët ishin të parët, që filluan të shkruanin në gjuhën shqipe dhe të krijonin përmendoret e para të letërsisë shqipe”. Shpresa e qëndrueshme e Klementit XI (Gian Francesco Albani: lindur më 1649, 1700 - 1721), solli rezultate të dukshme në Shqipëri, ku Kishat Katolike dhe Orthodokse qëndruan për një kohë sëbashku. Klementi XI, duke e shpallur veten shqiptar, u interesua shumë për rilindjen politike dhe fetare të mëmëdheut. U zhvillua aso kohe “Koncili i parë kombëtar” (1703), që përcaktoi mënyrën e sjelljes së klerit në çështjet dogmatike, morale kanonike e baritore. Ndërkohë edhe në mjedisin ortodoks ishte vërtetuar një gjendje e re. Kërkesat e ndryshme të prelatëve ortodoksë të Shqipërisë për të siguruar mbrojtjen politike të Papës, kishin çuar, së pari, në njëfarë bashkimi, pastaj, duke mos u arritur ajo që pritej në këtë drejtim, me krijimin e selive arqipeshkvore

2 Marin Bici, në realacionin e tij, dërguar më 11.12.1618, Kongegratës në Romë.

Kont

ribut

i i P

apë

Klem

entit

të X

I në

dipl

omac

inë

Evro

pian

e | P

hD K

andi

dat N

ijazi

Hal

ili

141Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

për latinët e Ohrit dhe të Shkupit. Një mision i ritit bizantin kishte vepruar tashmë në Himarë që nga viti 1628. Përveç kësaj, në shekullin XVIII, në shumë krahina verilindore dhe qendrore u shfaq fenomeni i kriptokristianizmit që zgjati deri në ditët tona (veçanërisht në periudhën enveriste), nga ana tjetër shumë prej atyre që kishin përqafuar islamin, parapëlqyen sekte më eterodokse dhe më pak larg kristianizmit, siç ishte ai i bektashizmit, i dërguar në Pesaro dhe Urbin. Familja Albani u shua më 1852 me Filipin. Është për t’u shënuar se si në Orient, një tjetër familje e madhe vezirësh shqiptarë drejtonte në të njëjtën kohë me Albanët, fatet e Perandorisë Otomane në shekujt XVII-XVIII: Qyprilinjtë. Historianët e shkencëtaret kanë e do kenë mjaft dokumente, fakte e ngjarje që dëshmojnë në këtë drejtim. Unë, do të ndalem këtë radhë vetëm në një këndvështrim për të ilustruar sa thashë më lart. Po ndalem që të shohim identitetin evropian të Shqipërisë dhe shqiptarëve në një tjetër këndvështrim, duke përshkruar shkurt rrugën e marrëdhënieve të Shqipërisë e Shqiptareve, me Vatikanin e Papatin e Romës. Pra: Vatikani-Papati-Shqipëria dihet tash historikisht e me fakte të bollshme, si dhe dëshmitë e vetë Shën Palit me letrat e tij, se Shqipëria e shqiptarët u bënë të krishterë edhe para vetë Romës pagane e qytetarëve të saj. Fakti që Shkodra mbahet si “Roma e Ballkanit” që mjerisht, e padrejtësisht i ka vrarë veshin ndonjë “të konvertuarit “ të mëvonshëm e dritëpak, ka kuptimin e ndihmesën e vet në këtë drejtim. Është e tillë, jo “për inat” të të konvertuarve më pas në mysliman, të cilët padyshim ishin dhe janë vëllezërit tanë, dhe që e kanë dëshmuar me tolerancën shembullore e vëllazërore ndër fetare. Nuk gjen tjetër qytet e trevë në Ballkan, që ashtu si edhe vetë Roma, e ka ruajtur për 2000 vjet, pa ndërprerje e shkëputje, deri në ditët e sotme, këtë besim me institucionet e saj, madje shpeshherë, deri në rrafsh Ipeshkvi. Edhe kur Perandori Romak Teodosi, mbrojtës i Krishtërimit ndau për dy djemtë e tij Lindjen e Perëndimin e krishterë, trevat veriore, ku lindi dhe u rrit, heroi ynë Kombëtar, Skënderbeu, ruajtën e kultivuan lidhjen e mbështetjen me Romën, Evropën e Perëndimin. Urdhërat dhe rendet kishtare evropiane, si Basilianët, Benediktinët, Dominikanët, Françeskanët etj., në periudha të rrezikshme historike u bënë vazhdimisht ura lidhjesh të Shqipërisë dhe shqiptarëve me Evropën dhe krishterimin e saj. Le të hedhim një vështrim të shkurtë dhe të shohim në përgjithësi cili ka qenë raporti i Vatikanit dhe Papatit me Shqipërinë, papët që patën marrëdhënie në lidhje të drejte për drejta me Shqipërinë e heroin e saj kombëtar- Skënderbeun, si dhe papët e shekullit të fundit në veçanti, roli i tyre në historinë botërore dhe asaj shqiptare. Nuk mund të mos ndalemi posaçërisht tek një papë. Ai i 261- Klementi XI, që mbretëroi në vitet 1700-1721. Në fushatën ushtarake të Skënderbeut në Itali, bënte pjesë edhe Mihill Laçi, i cili u vendos në Urbino. Kjo familje dha një dinasti të shquar prelatësh, një papë dhe disa kardinalë, si dhe një radhë politikanësh. Për rolin e saj të madh në histori emri i kësaj familjeje dhe pjesëtarëve të veçantë të saj është i përmendur ndër enciklopeditë e shumta botërore. Pjesëtar i denjë i saj është edhe një papë. Papa Klementi XI Gjon Francesk Albani, papa shqiptar që i përket dinastisë shqiptare Albani në Itali i cili lindi në Urbino, më 23 korrik 1623 dhe vdiq në Romë, më 19 mars 1721. Ai qendroi në postin e Papës nga 6 dhjetor 1700 deri me 19 mars 1721. Papa Klementi XI qe me kulturë të gjerë, filozof, teolog, jurist, njeri i letrave dhe njohës i disa gjuhëve klasike. Nuk e pranoi fronin papnor me argumentin se nuk i kishte kaluar të gjitha shkallët e hierarkisë kishtare. Pas mbledhjes së gjatë të Asamblesë së Kardinalëve, që zgjati 46 ditë, në mes të kundërshtive midis francezëve dhe austriakëve, që kërkonin një Papë, i cili të interesohej vetëm për çështjet e fesë më në fund ai u zgjodh Papë. Ai u shfaq si padron i artit, pasuroi bibliotekën e Vatikanit me shkrime orientale dhe zbulime arkeologjike të katakombeve. Krijoi një akademi në pikturë dhe skulpturë dhe u interesua për mbrojtjen e veprave artistike. La gjurmë edhe në fushën e ndërtimeve: ndërtoi kullën e

142 GLOBAL CHALLENGE

famshme në kishën e Shën Marisë së Ëngjëjve, një obelisk në sheshin e Panteonit dhe një tjetër në portin Ripeta mbi Tiber. Gjithashtu riparoi ujësjellësin e Civita Vecchia dhe ndërtoi një tjetër ujësjellës në Civita Castellana. Tregoi kujdes të veçantë për qytetin e tij të lindjes Urbino ku ndërtoi shkollën për të rinjtë, riparoi arqipeshkvinë dhe pallatin e Dukës, krijoi bibliotekën e qytetit, e njohur deri më sot në gjithë Italinë.

Kujdes të veçantë u kushtoi bashkatdhetarëve të vet që vuanin nën sundimin turk. Në aspektin historik ,nga ky vend,situata mund të kundrohet edhe në bazë të relacioneve (të obligueshme) të kohës ,sikundër edhe në bazë të materialit”Lajmet e gjendjes së Shqipërisë dhe të veprimtarisë së imzot Vinçec Zmajeviqit e përpunuar në Kongregatën e Propagandës ,të vitit 1703-1704” 3.

Ç’është e vërteta, politika e Papës më këtë s,kishte të bënte asgjë me ndonjë ideologjizëm ose pushtim të ndonjë hapsire të re,por kryesisht me kultivimin dhe ruajten e vlerave të dëmtuara dhe ekzistuese shqiptare etnike dhe religjioze.

Në fakt ka këto materiale shfaqen përcaktimet e papës, si në planin e jashtëm,ashtu edhe në atë të brendshëm. Ky përcaktim konkretizohej në formulimin që të mbronte krishtërimin dhe civilizimin e tij nga turqit, përkatësisht nga rreziku i përhapjes me dhunë të islamizmit 4 që s’do mend, ishte në lidhje të ngushtë me mbrotjen e interesave shqiptare.

Siç dihet, në dokumentet e Kuvendit të Arbënit theksohen elementet më vitale etnike,siç janë ,gjua,zakonet dhe feja ,dhe ato merren në mbrotje, ngase në këtë kohë feja dhe kombi ishin dy terma që mbulonin, pak a shumë ,të njejtin nocion,përball shiqptarëve të islamizuar,të cilët kishin kaluar në taborrin e armikut dhe për çështjen shqiptare pothuajse nuk ndërmerrnin asgjë,ani pse përbënin pjesën më të previligjuar të popullsisë.Ata kishin ndërruar emrin dhe (në materialet e Kuvendit) quheshin (me mburrje) turq, kurse arbëneshët, që ishin qytetarë të rendit të dytë ,vuanin persekutimet pikërisht pse ruanin vlerat më të mëdha kombëtare.Këto vlera ishte e mundshme të ruheshin më së miri duke praktikuar traditën fetare,spepse në të kundërtën, siç veprohej pothuajse në gjithë Gadishullin Ballkanik, ndërrimi i fesë dhe kalimi në islam nënkuptonte turqizmin.

Një qëndrim të këtill e bënte shumë bindës fakti se edhe i pari i katolikëve ,papa,ishte shqiptar 5.

Me nismën e tij u mbajt koncili Kombëtar më 1703 ku si detyrë parësore u vu përhapja e gjuhës dhe kulturës shqiptare në masën e gjerë të popullsisë.

Pontifikati i tij qe periudhë afrimi midis të krishterëve katolikë dhe ortodoksë. Ortodoksët shqiptarë kërkuan mbrojtjen e Papës. Për hërë të parë në kohën e tij u ngrit arqipeshkvija për katolikët e Prizrenit dhe të Shkupit.

Konkluzione

Këtë konsolidim të harmonishëm në bashkimin pothuajse të të gjitha vlerave etnike të popullit shqiptar dhe në avancimin e tyre në një shkallë botërore, me siguri nuk do ta kishte arritur Klementi XI Albani pa një formim të drejtë dhe të gjthanshëm, si klerik, si intelektual dhe si patriot i zjarrtë i tokës dhe i gjuhës arbërore. As suksesin në planin kombëtar nuk do të kishte arritur ky papë po të mos kishte qenë klerik i mirë dhe i devotshëm, i dashur dhe i respektuar nga të gjithë, i dijshëm dhe dinjitoz, siç i kishte hije trashëgimtarit të Shën Pjetrit. Këto virtyte të larta të tij do të manifestohen edhe në ditët e fundit të jetës së tij të lumnueshme e të bardhë.

Duke përfunduar këtë paraqitje të shkurtër mbi jetën dhe veprimatrinë e tij, duhet thënë se ditët e fundit të jetës Klementi XI, pra në pleqëri, vuante nga sëmundja e astmës, prej të cilës në fillim të dimrit të vitit 1720 iu keqësua gjendja shëndetësore.

Ky dobësim i trupit nuk ia kishte humbur vetëdijen aspak, por me shpresë të gjallë në jetën e pasosur, ai kishte kaluar edhe në planin praktik të amaneteve dhe të testamenteve konkrete.

3 Sipas pastorit (p.11), këtë emër Albani e pëlqeu sepse edhe në qytetin e vendlindjes së tij në Urbino, nderohej shën Klementi martir. Biblioteca Vaticana, Barb. L. 126.

4 Pastor, pp. 85.5 Koncili i dheut, pp. 19.

Kont

ribut

i i P

apë

Klem

entit

të X

I në

dipl

omac

inë

Evro

pian

e | P

hD K

andi

dat N

ijazi

Hal

ili

143Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Kështu,biblioteken e vet, të zgjedhur e të çmueshme,ua la me testament nipave, kardinalëve Albani, dhe bashkë me të edhe një epigram, që duhet të ishte i shkruar në një përmendore në bazilikën e Shën Pjetrit, në të cilë shkruante:”Klementi XI Albani,Papë,më parë vikar, e pastaj kanonik i kësaj bazilike,vdiq...pas një pontifikati....Lutuni për të” 9.

Këtë vlerë të madhe dhe këtë dimension ekumenik do ta çmojnë dhe kultivojnë papët e mëvonshëm, sidomos Gjoni XXIII dhe Gjon Pali II, i cili me vizitën e tij, më 25 prill 1993 në Shqipëri ka ndikuar në integrimin evropian të shqiptarëve dhe me disa përcaktime të rëndësishme programore të raporteve konfesionale në Evropën Juglindore, duke pasur shëmbëlltyrë në shumë pikëpamje pikërishtë Klementin XI dhe veprimtarinë e tij në mbrojtjen e fesë dhe të kulturës nga sulmet aziatike në këtë pjesë të botës.Turqit ishin armiqtë më të mëdhenj të fesë dhe të kombit të Klementit XI Albani,kështu që pikërisht këto dy vlera, fenë e krishterë dhe kulturën evropiane, ky papë i madh shqiptar i kishte mbrojtur më së tepërmi, për t’u bërë simbol i rezistencës në një periudhë të historisë, kur populli shqiptar po përejtonte persekutimet më të mëdha për idealet e fesë dhe të kombit. Pastori, që në monografinë e tij ka paraqitur gati të gjitha aspektet e pontifikatit të Klementit XI, e përfundon librin me mendimin e nje besimtari protestant të asaj kohe, i cili kishte deklaruar se “pavdekshmëria e këtij pape qëndron në aktivitetin e tij të vazhdueshëm kundër turqve, e për mbrojtjen e krishtërimit” 6.

LITERATURË:

1. Prof. Dr. Lisen Bashkurti, “Diplomacia shqiptare”, Tiranë, GEER 2004.2. Prof. Dr. Lisen Bashkurti, “Identiteti-Imazhi-Diplomacia”, Vëllimi I - Tiranë 2004.3. Libri “Kuvendi i Arbënit”, Prof. Dr. Engjell Sedaj, Prishtinë, 1998.4. Dr. Aleksander Stipçeviç ,”Ilirët”-Rilindja , Prishtinë, 1978.5. sq.wikipedia.org/wiki/Papa_Klementi_XI.6. http://www.shqiperia.com/lajme/lajm/nr/1054/Papa-shqiptar-Klementi-XI-dhe-

familja-Albani.7. http://www.newadvent.org/cathen/04029a.htm.8. http://www.77news.al/index.php?fq=brenda&m=shfaqart&gj=gj1&aid=42159. http://sq.radiovaticana.va/articolo.asp?c=572608.10. http://www.standard.al/index.php/kulture/4193-1464-historia-shqiptare-si-u-ble-nga-

arkivi-sekret-i-vatikanit.

6 Pastori,vepër e cituar, pp. 405.

144 GLOBAL CHALLENGE

Negociatat Kosovë – Serbi

Nga përfundimi i luftës në vitin 1999 e deri me sot zhvillimet politike në Kosovë i ka përcjellur edhe një histori negociatash që po vazhdojnë edhe sot në vitin 20121. Në këtë punim jam munduar që në mënyrë kronologjike të paraqes këtë histori negociatash në mes të dy vendeve Kosovës dhe Serbisë. Është shumë me interes të analizohet dhe të përshkruhen këto zhvillime duke e ditur edhe historinë e konfliktit e që ishte lufta e viti 1999 mes Ushtrisë Jugosllave dhe Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, luftë e cila përfundoi me marrëveshjen e 10 Qershorit në Kumanovë dhe që njihet edhe si Marrëveshja e Kumanovës në mes të Ushtrisë Jugosllave - përkatësisht Qeverisë së Sllobodan Millosheviçit dhe Ushtrisë së NATO-s.

Pa dashur të merrem me gjithë historinë e problemit të negociatave në vazhdim po përmend temat që do jenë edhe boshte të këtij shkrimi si: fillimi i negociatave në mes të Kosovës dhe Serbisë, kuptimi i këtyre negociatave, qëllimi i negociatave. Plani i Ahtisaari, etj.

Para fillimit të negociatave me Serbinë popullit të Kosovës iu soll një plan që njihej

1 Dialogu për çështje teknike si para loj për një proces Negociatash Politike.

Historia e Negociatave për Pavarësinë e Kosovës

PhD Kandidat Fatmir KrasniqiH

isto

ria e

Neg

ocia

tave

për

Pav

arës

inë

e Ko

sovë

s | P

hD K

andi

dat F

atm

ir Kr

asni

qi

145Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

me emrin standardet para statusit nga bashkësia ndërkombëtare. Ata gjithë kohën pohonin se ende është herët që të zgjidhet çështja e Kosovës pasi që ende ka probleme mes tjerash me respektimin e të drejtave të njeriut dhe pakicave. Në dhjetor 2003 bashkësia ndërkombëtare (BE, OKB) përmes “Përfaqësuesit Special të Sekretarit të Përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara” Harri Holker i dorëzoi autoriteteve kosovare dokumentin “Standardet për Kosovën”. Dokumenti përmbante detyrat kryesore që Kosova duhej t’i realizonte deri në vitin 2005, në mënyrë që pastaj të vlerësoheshin arritjet dhe nëse gjykohet se “standardet janë përmbushur”, do të iniciohej faza e ardhshme e përcaktimit të statusit final të Kosovës.

Tani të gjitha kërkesat për zgjidhjen e statusit nga ndërkombëtarët përgjigjeshin me “standardet para statusit”. Pra bashkësia ndërkombëtare tha se ju duhet të plotësoni standarde në mënyrë që të jeni të gatshëm që të bisedoni me Serbinë. Këto nuk ishin standarde para pavarësisë që edhe ashtu do të ishin të padrejta por ishin kusht nga bashkësia ndërkombëtare për bisedime. Në anën tjetër edhe Serbia vendosi kushtet e saja para fillimit të bisedimeve. Mund të bisedojmë për statusin e Kosovës vetëm pasi të arrihet marrëveshja për decentralizimin dhe eksterritorialitetin e kishave dhe manastireve ortodokse në Kosovë. Serbia pra që ishte agresor në Kosovë vendoste kushte kurse politikanët e Kosovës si gjithnjë nuk dinë të thonë jo, ata pranojnë gjithë çka që ju thuhet, natyrisht pa asnjë kusht të vetëm.  

Për statusin duhet të përmbusheshin tetë standarde 2 të poshtë përmendura: 1. Institucione demokratike funksionale.2. Sundimi i ligjit. 3. Liria e lëvizjes. 4. Kthimet e qëndrueshme dhe të drejtat e bashkësive dhe të pjesëtarëve të tyre. 5. Ekonomia.6. Të drejtat pronësore. 7. Dialogu. 8. Trupat Mbrojtëse të Kosovës.Në anën tjetër këto standarde edhe pse ishin të padrejta sepse i ishin vendosur një vendi

që nuk qeverisej vetëm por në pozitat kyçe vendim marrëse ishin ende ndërkombëtarët me influencë të jashtëzakonshme, ishin vënë që të mos mund të plotësohen. Plotësimi apo jo i këtyre standardeve nuk varej nga institucionet vendore të cilat i kishte krijuar UNMIK – u.3 Që të gjitha këto tetë standarde për tu plotësuar vareshin nga mekanizma të cilat ishin fusha të rezervuara për UNMIK -un. Funksionimi i institucioneve demokratike ishte e rezervuar për OSBE -në, sundimi i ligjit dhe liria e lëvizjes vareshin nga shtylla e parë e UNMIK-ut ku edhe policia e edhe gjyqësia ishin pjesë e saj. Natyrisht në vendet demokratike kjo nuk mund të ndodhë kurrsesi, sepse nuk munden që edhe policia edhe gjyqësia të udhëhiqen nga i njëjti njeri.

Pra procesin e trajtimit të Qeverisjes së brendshme në Kosovë ishin mbjell praktika jodemokratike dhe i gjithë procesi ishte i imponuar. Përveç institucioneve formale nuk kishte pasur një qasje përmbajtsore dhe gjithë përfshirëse për qytetarët e Kosovës dhe asnjëherë ata nuk ishin deklaruar për vendimet që lidheshin me fatin e vendit dhe fatin e tyre. Kthimi i qëndrueshëm, ekonomia, të drejtat pronësore e dialogu gjithashtu ishin kompetenca të rezervuara të UNMIK-ut. Edhe standardi i tetë që kishte të bënte me TMK-në varej nga UNMIK -u. Ekziston zyra e koordinatorit midis TMK-së dhe UNMI- ut ku p.sh. pjesëtarët e TMK – së për të shkruar në një akademi përkujtimore për shokët e tyre të vrarë në luftë duhet të marrin leje nga zyra e koordinatorit të TMK-së. Pra një qasje kufizuese e padrejtë dhe penguese për një komunikim normal.

Raporti i të dërguarit special të sekretarit të OKB –së për vlerësimin e standardeve Kai Eide. Kai Eide detyrën mbi vlerësimin e standardeve në Kosovë e mori nga sekretari gjeneral i OKB – së më 14 qershor të vitit 2005, ndërsa e përfundoi dhe e dorëzoi në Këshillin e Sigurimit të OKB – së më 7 tetor të vitit 2005.

Raporti mbi vlerësimin e standardeve para statusit i cili do të jetë bazë për fillimin e negociatave me Serbinë përmban 86 pika. Ky raport parasheh që zgjidhja e statusit të Kosovës

2 Dokumenti ”Standardet për Kosovën” Publikim i Kuvendit të Kosovës, dhjetor 2003.3 UNMIK-ku është misioni i OKB në Kosovë i cili ishte vendosur me rezolutën 1244.

146 GLOBAL CHALLENGE

të jetë në përputhje me rezolutën 1244, parasheh lidhjet horizontale ndërmjet komunave me shumicë serbe si dhe lidhjen vertikale me pushtetin e Beogradit. Është përshëndetur si raport pozitiv nga të gjithë liderët politik e institucional të Kosovës. Ky raport i hap rrugën fillimit të negociatave në mes delegacionit të Prishtinës dhe atij të Beogradit. A do të vlerësoheshin pozitivisht standardet varej nga ajo se a ishin pjekur kushtet për fillimin e negociatave e jo nga ajo se realisht a ishin plotësuar standardet. Pra raporti ishte pozitiv për standardet sepse tani po fillonin negociatat. Përmes këtij raporti sekretari i përgjithshëm i OKB-së Kofi Anan e dha dritën e gjelbër për fillimin e negociatave në seancën e Këshillit të Sigurimit të OKB – së më 24 tetor të vitit 2005. Dhe më 7 tetor 2005, Parimet udhëheqëse të Grupit të Kontaktit për zgjidhjen e statusit të Kosovës. Në hyrje të dokumentit thuhet se duhet nisur procesin e përcaktimit të statusit të Kosovës në pajtim me Rezolutën 1244 të Këshillit të Sigurimit të OKB-së.

Takimet parapërgatitore për fillimin e negociatave.

Më 16-09-2005 Ministri i pushtetit lokal të Kosovës Lutfi Haziri dhe ministri i pushtetit lokal të Serbisë Zoran Lonçar, u takuan në Vjenë dhe biseduan lidhur me decentralizimin në Kosovë dhe çështje të tjera teknike që lidhen me pozitën e pakicës serbe në Kosovë dhe më 23 shtator 2005, Ministrat e kulturës të Serbisë dhe Kosovës Dragan Kojadinovic dhe Astrit Haraqija u takuan në Beograd dhe biseduan rreth përparimit në rindërtimin e kishave dhe manastireve të shkatërruara gjatë marsit 2004.  

Pastaj me 28 shtator 2005, miratohet vendimi për formimin e grupit të unitetit nga parlamenti i Kosovës pas propozimit të presidentit Rugova. Anëtarët e Grupit të Unitetit ishin: Ibrahim Rugova, Bajram Kosumi, Negjat Daci, Hashim Thaçi dhe Veton Surroi.  Deklarimi i nënsekretarit amerikan të shtetit, Nikolas Bërns tha se rezultati i statusit të Kosovës do të jetë kompromisi.  Më 14 tetor 2005, në Vjenë takohen Ibrahim Rugova e Negjat Daci me Zoran Zhivkoviqin e Nebojsha Qoviqin. 

Dhe më 24 tetor 2005, Këshilli i Sigurimit (KS) i Organizatës së Kombeve të Bashkuara mbështeti rekomandimin e Sekretarit të përgjithshëm të OKB-së, Kofi Annan, për fillimin e menjëhershëm të bisedimeve për statusin politik të Kosovës dhe kërkoi nga ai caktimin e një të dërguari të posaçëm për ndërmjetësimin e këtij procesi.

Menjëherë pas përfundimit të takimit në KS të OKB-së Kofi Annan, tha se kandidatura më e mundshme për të drejtuar procesin negociator për statusin e Kosovës është ish presidenti finlandez Martti Ahtisaari.

I dërguari i Sekretarit të përgjithshëm të OKB-së, Kofi Annan, për vlerësimin e shkallës së përmbushjes së standardeve dhe situatës së përgjithshme në Kosovë, Kai Eide tha gjatë seancës për Kosovën në KS të OKB-së se është koha që të hapet procesi i përcaktimit të statusit politik të Kosovës. Më 10 nëntor 2005, Këshilli i Sigurimit i OKB-së aprovon emërimin e Martti Ahtisaarit nga sekretari gjeneral Kofi Annan, si përfaqësues special për statusin e ardhshëm të Kosovës. Zëvendës i Ahtisaari emërohet austriaku, Albert Rohan. Më 21 nëntor 2005, Martti Ahtisaari viziton Kosovën për herë të parë që nga emërimi si përfaqësues special për statusin e ardhshëm të Kosovës. Ai bën takime me krye administratorin e OKB-së, Soren Jessen-Petersen, presidentin Ibrahim Rugova, kryeministrin Bajram Kosumi dhe përfaqësues të opozitës dhe minoritetit serb. Në të njëjtën ditë Lëvizja Vetëvendosja 4 organizoi një aksion protestues kundër vizitës së Ahtisaarit në Prishtinë dhe kundër fillimit të negociatave me Serbinë.  

Në ndërkohë më 21 janar 2006  vdes Ibrahim Rugova dhe shtyhet fillimi i negociatave. Grupi i Unitetit pësoi ndryshime sepse ndryshimet pati edhe në kreun e institucioneve të Kosovës. Grupi i Unitetit pati këtë përbërje: Fatmir Sejdiu, Agim Çeku, Kolë Berisha, Hashim Thaçi dhe Veton Surroin. Më 13 shkurt 2006. Ekipi Negociator i Kosovës, për herë të parë nën udhëheqjen e kryetarit të ri të Kosovës, Fatmir Sejdiu, miratoi në parim dokumentin për reformimin e pushtetit lokal. Raundi i parë i bisedimeve në Vjenë u mbajt më 20 shkurt 2006 5.

4 Lëvizja Vetëvendosja është lëvizje politike që ka kundërshtuar fuqishëm gjithë procesin e negociatave midis Kosovës dhe Serbisë.

5 Koha DITORE- Gazetë e përditshme dhe informative. Datë 21 shkurt 2006.

His

toria

e N

egoc

iata

ve p

ër P

avar

ësin

ë e

Koso

vës

| PhD

Kan

dida

t Fat

mir

Kras

niqi

147Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Beogradi dhe Prishtina, me bisedimet mbi kompetencat e komunave të reja, formalisht në Vjenë filluan negociatat mbi statusin e ardhshëm të Kosovës. Shefi i UNMIK-ut Soren-Jessen Petersen tha se takimi i Vjenës është rast i mirë për të treguar se Kosova ka kuptuar mesazhin e ecjes përpara, kurse kryetari Fatmir Sejdiu dhe kryeministri Bajram Kosumi ditën e fillimit të negociatave në Vjenë e cilësuan datë historike për Kosovën. Më 17 mars 2006, nisi raundi i dytë i bisedimeve në Vjenë. Raundi i dytë i bisedimeve midis Prishtinës dhe Beogradit rreth decentralizmit në Kosovë ka filluar rreth orës 10 në Pallatin vjenez “Auersperg”. Ekipi Negociator i Kosovës kryesohej nga Hashim Thaçi. 

Më 3 prill 2006., nisi Raundi i tretë i bisedimeve, ku vazhduan negociatat e drejtpërdrejta në mes Prishtinës dhe Beogradit mbi decentralizimin e pushtetit në Kosovë. Ky raund mbi decentralizimin në Kosovë nuk solli përparim konkret apo përafrim domethënës të qëndrimeve midis Prishtinës dhe Beogradit. Më 4 maj 2006 nisi raundi i katërt, ku anëtari i delegacionit serb për negociata mbi decentralizimin në Kosovë Goran Bogdanoviq tha se oferta e Beogradit për 13 komuna të reja me shumicë serbe në Kosovë është plotësisht reale. 

Raundi i katërt u pasua nga raundi i pestë më 23 maj 2006., ku zëvendës krye negociatori ndërkombëtar për Kosovën, Albert Rohan tha se raundi i pestë ka qenë i dobishëm, por ka cekur se tek të dy palët ekzistojnë dallimet në konceptet e mbrojtjes së trashëgimisë fetare dhe kulturore në Kosovë. Anëtarët e delegacionit të Kosovës, që morën pjesë në bisedat për trashëgiminë kulturore dhe fetare, deklaruan se këto negociata ishin frytdhënëse. Këshilltari i kryetarit të Serbisë Leon Koen tha se gjatë bisedimeve në Vjenë ka pasur dallime lidhur me madhësinë e zonave mbrojtëse rreth objekteve të trashëgimisë kulturore dhe fetare në Kosovë.  Raundi i gjashtë u mbajt më 31 maj 2006, në të cilin u bisedua për çështjet ekonomike. Ky raund u shoqërua nga raundi i shtatë më 19-20 korrik 2006, ku delegacionet e Kosovës dhe të Serbisë, vazhduan negociatat për trashëgiminë kulturore kurse të nesërmen biseduan për decentralizimin.

Ekipi negociator  i Kosovës ka rritur ofertën nga 3+1 në 5+1 komuna të reja, ndërsa, pala serbe ka paraqitur planin e saj, që në Kosovë statusin e komunës ta marrin rreth 18 vende me shumicë serbe. Më 24 korrik 2006, në Vjenë u takuan delegacionet e Prishtinës dhe Beogradit në nivelet më të larta. Në Prishtinë Lëvizja Vetëvendosja së bashku me subjekte të tjera politike e jo politike mbajti protestë.

Por më 27 korrik 2006, ultranacionalisti, Tomislav Nikolic, lider i Partisë Radikale të Serbisë, kërcënoi me luftë nëse Kosova do merrte pavarësinë. Në raundin e tetë të bisedimeve më 9 gusht 2006, kryesues i delegacionit të Kosovës në bisedime rreth çështjes së të drejtave të pakicave ishte Veton Surroi. Më 22 gusht 2006, Ekipi Negociator dhe ai Strategjiko-Politik i Kosovës në një takim të përbashkët të mbajtur, arritën në kompromisin që Graçanicës dhe Artanës, t’i shtohen edhe tri zona kadastrale, por nuk pranuan që të  lëvizin nga oferta e mëparshme e decentralizimit 5+1 komuna të reja.  Vizita e Marti Ahtisaari në Kosovë, më 23 gusht 2006, mblodhi  Anëtarët e Ekipit Negociator të Kosovës, në një takim urgjent, për të shqyrtuar propozimet që ai solli, por nuk u bë asnjë deklaratë lidhur me propozimet konkrete. Në raundin e tetë të bisedimeve më 9 shtator 2006, delegacioni kosovar deklaroi se Prishtina dhe Beogradi janë afër marrëveshjes mbi trashëgiminë kulturore, por dallojnë shumë sa i përket decentralizimit dhe të drejtave të komuniteteve.

Në raundin e dhjetë më 15 shtator 2006, Mitrovica ishte në fokus të takimit. Delegacioni i Kosovës kishte shkuar me propozimin e Bajram Rexhepit për ndarjen e qytetit të Mitrovicës në dy komuna e të cilat do e kishin një bord të përbashkët udhëheqës. Në këtë mënyrë edhe zyrtarisht legalizohej ndarja e qytetit të Mitrovicës 6. Më 27 shtator 2006-Kryetari i Kosovës, Fatmir Sejdiu, konsideroi se të gjitha mundësitë për t’i vazhduar bisedimet me palën serbe për zgjidhjen përfundimtare të statusit të Kosovës janë shterur, pas ofertës që ka dhënë delegacioni i Prishtinës në takimin e Vjenës. Pastaj më 25 tetor 2006, Ekipi Negociator i Kosovës vendosi që anëtarët e saj të dilnin nëpër qendra të ndryshme të Kosovës dhe t’i informonin qytetarët me rrjedhën e procesit të statusit, ndërkohë që u bë e ditur se pala kosovare kishte plane rezervë nëse ndodhte të shtyhej përcaktimi i statusit të vendit. 

Më 28 dhe 29 tetor 2006, u bë Referendumi në Serbi për kushtetutën e re që u hartua

6 Koha Ditore, Shtator 2006.

148 GLOBAL CHALLENGE

brenda disa muajve pa debate publike. Në kushtetutë nënvizohej se Kosova është “pjesë e pandarë e Serbisë” 7. Pas kësaj caktohet Marti Ahtisaari sepse ishte njeriu që bëri marrëveshje me Millosheviçin që të ndaleshin bombardimet e NATO-s në vitin 1999. Millosheviçi nuk e humbi luftën por nënshkroi marrëveshje duke e pranuar Rambujenë pas ndryshimeve që kërkoi ai. Ai kërkoi që në Kosovë të kishte një mision të OKB-së dhe forcat e NATO-s të vendoseshin vetëm në Kosovë por jo edhe në Serbi. Këto u pranuan nga Ahtisaari dhe Qernomirdini dhe më 3 qershor 1999 parlamenti i Serbisë e miratoi marrëveshjen prej 10 pikave ku pika e tretë e marr parasysh plotësisht ishte marrëveshja e Rambujesë, kurse më 9 qershor u bë marrëveshja tekniko ushtarake e Kumanovës në mes NATO-s dhe armatës Jugosllave.

Decentralizimi si boshti i Negociatave

Serbia historikisht ka pasur qasje ekspansioniste, pra qëllimi i saj ka qenë zgjerimi i territorit të saj. Serbia gjithmonë problemin e mendon vetëm territorialisht. Serbia ende vazhdon ta shohë problemin nga prizmi i saj si çështje në diskutim. Ajo ende në parambulën e Kushtetutës, Kosovën e trajton si provincë të saj.8Serbia pranoi që të fillojnë bisedimet në Vjenë për statusin e Kosovës vetëm nëse paraprakisht zhvillohen negociata për procesin e decentralizimit dhe statusit eksterritorial të kishave dhe manastireve ortodokse. Këshilltari i kryeministrit serb Sllobodan Samargjiq në pyetjen se cila do të jetë zgjidhja për statusin politik të Kosovës i është përgjigjur se zgjidhja e statusit të Kosovës do të jetë decentralizimi. Por decentralizimi në Kosovë i kishte ikur tashmë qëllimit demokratik për vetëqeverisje e administrim më afër njerëzve. Decentralizimi i propozuar ishte etnik dhe kënaqte interesat vetëm të një grupi etnik ,Serbëve në Kosovë.

Negociatat në Këshillin e Sigurimit të OKB-së.

Më 10 shkurt 2007, Lëvizja Vetëvendosja, organizoi demonstratë në Prishtinë kundër pakos së Ahtissarit. Policia u përgjigj me dhunë ndaj demonstruesve paqësorë. Ata përdorën gazin lotsjellës si dhe në drejtim të demonstruesve gjuajtën me plumba gome me sfera metalike brenda. Këto armë u përdorën nga distanca shumë të afërta dhe drejtë e në gjymtyrët e sipërme të demonstruesve. Si pasojë e këtyre plumbave humbën jetën dy demonstrues dhe u plagosen 82 të tjerë. Të vrarët në demonstratë ishin Arben Xheladini dhe Mon Balaj. më 12 shkurt 2007, Ministri Brendshëm i Kosovës, Fatmir Rexhepi, jep dorëheqje pas dhunës në protestat e 10 shkurtit. Dhe më 14 shkurt 2007, Stephen Curtis, shef i policisë ndërkombëtare në Kosovë, jep dorëheqje pas kërkesës së kryeadministratorit Joachim Ruecker.

Më 10 mars 2007, Në Vjenë të Austrisë mbarojnë bisedimet për statusin përfundimtar të Kosovës mes shqiptarëve dhe serbëve pa marrëveshje. Të pranishëm ishin krerët e Kosovës (Fatmir Sejdiu, Agim Ceku, Kolë Berisha dhe të tjerë) dhe Serbisë (Boris Tadic, Vojislav Kostunica dhe të tjerë) si dhe i dërguari i OKB-së për statusin, Martti Ahtisaari. Ahtissari shprehu keqardhje që nuk u arrit asnjë marrëveshje. Ai edhe njoftoi se dokumenti përfundimtar për statusin e Kosovës do ti dërgohet Këshillit të Sigurimit të OKB-së në fund të këtij muaji. Dhe më 15 mars 2007, Albert Rohan, bashkëpunëtor i Martti Ahtisaari i dorëzon OKB-së propozimin e Ahtisaarit për statusin e Kosovës. Sipas burimeve të agjencisë së lajmeve, Reuters, plani direkt propozoi pavarësi të mbikëqyrur për Kosovën. Pastaj me 26 mars 2007, Martti Ahtisaari i dërgon raportin përfundimtar Këshillit të Sigurimit të OKB-së ku ai e ndanë rekomandimin dhe pakon.

Rekomandimi i tij është që Kosova duhet të ketë pavarësi të mbikëqyrur. Fillon shqyrtimi i planit të Ahtisaarit në Këshillin e Sigurimit të OKB-së. Pas dyerve të mbyllura është dëgjuar i dërguari special për Kosovën Marti Ahtisari duke shpalosur planin që pritet t’i jap Kosovës një pavarësi të mbikëqyrur. Ishte planifikuar që edhe Fatmir Sejdiu të merrte fjalën por pas protestave të Serbisë dhe Rusisë u vendos që ai të mos flas dhe fjalimin e tij ta lexoj PSSP-ja Joachim Ruecker. Kryeministri nacionalist i Serbisë, Vojislav Kostunica, kundërshtoi planin dhe kërkoi

7 Kushtetuta e Republikës së Serbisë - Parambula. 8 www.predsednik.rs/mwc/epic/doc/ConstitutionofSerbia.pdf, 20.08.2012.

His

toria

e N

egoc

iata

ve p

ër P

avar

ësin

ë e

Koso

vës

| PhD

Kan

dida

t Fat

mir

Kras

niqi

149Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

negociata dhe kryenegociatorë të ri. Shtete perëndimore si SHBA, Britania e Madhe, Franca po përkrahin planin e Ahtisaarit. Më 5 prill 2007, Kuvendi i Kosovës miraton një deklaratë për përcaktimin e statusit të Kosovës ku mbështetet propozimi i kryenegociatorit Martti Ahtisaari. Këshilli i Sigurimit i OKB-së njoftoi se kishte vendosur të dërgonte në Kosovë në fund të prillit një mision fakte mbledhës pas kërkesës së Rusisë që ka të drejtë votojë në këtë këshill.

Misioni fakte mbledhës që përbëhet nga 15 ambasadorët/zëvendës ambasadorët për në OKB të shteteve anëtare të Këshillit të Sigurimit arriti në Bruksel ku pati takime mes tjerash me sekretarin gjeneral të NATO- s Jaap de Hoop Scheffer dhe zyrtar të Bashkimit Evropian. Ambasadorët erdhën në Kosovë pas kërkesës së Rusisë që ka të drejtë votojë në KS të OKB-së, për tu njoftuar më afër me gjendjen e minoriteteve. Pjesëmarrës ishin ambasadorët e këtyre shteteve: SHBA-së, Francës, Britanisë së Madhe, Kinës, Kongos, Ganës, Afrikës së Jugut, Katarit, Indonezisë, Sllovakisë, Panamasë, Rusisë, Belgjikës, Italisë dhe Perusë. Më 26 prill 2007, misioni fakte mbledhës arrin në Beograd ku pati një takim me presidentin dhe kryeministrin e Serbisë, Boris Tadic dhe Vojislav Kostunica. Serbia kundërshtoi planin e Ahtisaarit dhe propozoi për Kosovën ”autonomi të mbikëqyrur”. Si gjithmonë nuk mungojnë ankesat për të drejtat e njeriut. Disa mijëra serb që gjoja lëshuan Kosovën para luftës mblidhen afër kufirit me Kosovën për të protestuar për kthimin e tyren në Kosovë. Në mbrëmje po këtë ditë arrijnë në Kosovë ambasadorët e Këshillit të Sigurimit që priten në Aeroportin e Prishtinës nga presidenti dhe kryeministri i Kosovës, Fatmir Sejdiu dhe Agim Çeku, si dhe nga PSSP-ja Joachim Ruecker.

Në prill të vitit 2007, Ambasadorët mbajtën takime me zyrtarët më të lartë të Kosovës: Presidentin, krye parlamentarin dhe kryeministrin. Autoritetet kosovare prezantuan të gjitha të arriturat e tyre posaçërisht në të arriturat që kanë të bëjnë me minoritetet. Pas takimeve ambasadori amerikan, Zalmay Khalilzad, dhe ai francez, Jean Marc de La Sablier, u shprehën të kënaqur me përparimet në Kosovë, edhe kur janë në pyetje minoritetet. Në orët e pasdites ambasadorët u takuan me përfaqësues serb dhe vizituan vendbanime serbe. Misioni fakte mbledhës vizitoi fshatin Krushë e Vogël ku gjatë luftës në 1999 u vranë 103 meshkuj (70 % e meshkujve të fshatit). Banorët u treguan se aty kishte ndodhur diçka e ngjashme me Srebrenicën. Misioni edhe vizitoi disa vendbanime serbe. Më vonë udhëtuan për në Vjenë ku takuan Martti Ahtisaarin, më pas ata udhëtuan për në New York.

Një rezolutë e hartuar nga SHBA-të ju shpërndanë shteteve anëtare të Këshillit të Sigurimit të OKB-së. “Teksti i draft rezolutës, të cilin Shtetet e Bashkuara të Amerikës me partnerët evropianë ia kanë prezantuar Këshillit të Sigurimit, nuk përmban fjalën pavarësi. Mirëpo, baza e këtij drafti është plani i Ahtisaarit.

Më 7 qershor 2007, në takimin e G8 në Heiligendamm në Gjermani presidenti i porsazgjedhur francez Nichola Sarkozy propozon që zgjidhja përfundimtare e statusit të Kosovës të shtyhet me gjashtë muaj me kusht që Rusia të mos bllokoj rezolutën për Kosovën nëse një kompromis midis Prishtinës dhe Beogradit nuk gjendet brenda këtyre gjashtë muajve dhe më 8 qershor 2007, përfundoi takimi i G8ku nuk u arrit marrëveshje për Kosovën. Pas kësaj Presidenti amerikan, George W. Bush, vizitoi Tiranën, hera parë që Shqipëria vizitohet nga një president amerikan. Ai thotë se Kosova do ta marr pavarësinë 9.

Më 13 qershor 2007, Ekipi i Unitetit shpalli konkursin 15 ditor për flamurin dhe stemën e Kosovës ku thuhet se “secili propozim duhet ti përmbahet frymës dhe përmbajtjes së Propozimit gjithëpërfshirës për zgjidhjen e statusit të Kosovës”. Më pas shkruhej se nuk duhet të përdoret cilido simbol shqiponje dhe se nuk duhet përdorur ngjyrat kuq e zi (për shkak të flamurit të Shqipërisë) dhe kuq, kaltër dhe bardh (flamuri i Serbisë). Në një projekt rezolutë të paraqitur para disa ditëve në Këshillin e Sigurimit të OKB-së propozohej që vendimi për statusin të shtyhej me 4 muaj, dhe nëse gjatë këtyre katër muajve nuk gjendet zgjidhje atëherë plani i Ahtisaarit të zbatohet automatikisht. Rusia dhe Serbia kanë kundërshtuar rezolutën. Nga disa pritet një zhbllokim i procesit pas takimit mes presidentëve Bush dhe Putin. Pas dështimit të negociatave me Rusinë për një rezolutë në Këshillin e Sigurimit, çështja e statusit ju dërgua Grupit të Kontaktit që do të ndërmjetësoj në negociatat shtesë prej 120 ditëve midis Prishtinës dhe Beogradit. Shqiptarët vazhdojnë të jenë kategorik në kërkesën e tyre për pavarësi.

9 Koha është tani për Pavarësi të Kosovës , George. W. Bush, Shqipëri, 10 Qershor 2007.

150 GLOBAL CHALLENGE

Ndërkohë u caktua treshja ndërkombëtare për ndërmjetësimin e negociatave shtesë ndërmjet Prishtinës dhe Beogradit. Frank Wisner si përfaqësues i SHBA-së, Aleksandër Harqenko si përfaqësues i Rusisë dhe Wolfgang Ischinger si përfaqësues i Bashkimit Evropian. Treshja ndërkombëtare e ka mandatin deri më 10 dhjetor kur edhe duhet që të dërgojnë një raport sekretarit të përgjithshëm të OKB-së Ban Ki Moon. Treshja publikoi një dokument 14 pikësh i cili paraqet pikat për të cilat janë pajtuar palët. Ndërkohë dolën disa propozime për statusin e Kosovës si modeli i Hong Kongut, modeli i ishujve Alande, statusi neutral, ngrirje e statusit për 20 vjet etj.

Dhe pas gjithë këtyre raundesh të Negociatave midis Kosovës dhe Serbisë pasoi shpallja e një anshme e pavarësisë. Pavarësia e Kosovës u shpall njëanshëm nga Kosova duke i marr të gjitha obligimet që kishin dal nga Pakoja e Atisarit.10 Pras siç shihet ishte një rrugë e vështirë e Negociatave.

Pas gjithë këtyre mund të konkludoj se punimi im është më shumë një përshkrim historik i negociatave se sa ndonjë qasje personale për problemin. Në gjithë punimin kam provuar të jem kronologjikisht i saktë pasi kam përshkruar një mori ngjarjesh historike që kishin dhe kanë ndikim në jetën e shume njerëzve dhe vendeve. Ky proces negociator i paraqitur në këtë punim përfundon me pavarësinë e mbikëqyrur të Kosovës. Por edhe pas 4 viteve të Shpalljes së Pavarësisë Kosova dhe Serbia ende nuk kanë arritur të përfundojnë Negociatat dhe po lëvizin herë pas here nga një negociatë te tjetra.

Pra nga gjithë çka u tha për Negociatat në mes të këtyre dy vendeve duke i llogaritur edhe ato të Rambujesë e kanë kaluar një dekadë kohe, më shumë se 10 vite negociata. As ky punim nuk ka shpjeguar gjithçka për këto Negociata, por jam munduar që në formë kronologjike të jap disa nga momentet më interesante të procesit.

BIBLIOGRAFIA

1. Dokumenti ”Standardet për Kosovën” Publikim i Kuvendit të Kosovës, dhjetor 2003.2. Koha DITORE- Gazet e përditshme dhe informative. Datë 21 shkurt 2006.3. www.unosek.org/unosek/al/statusproposal.html.4. http://www.assembly-kosova.org.5. www.predsednik.rs/mwc/epic/doc/ConstitutionofSerbia.pdf.6. Koha është tani për Pavarësi të Kosovës , George W.Bush, Shqipëri, 10 Qershor 2007.7. Kushtetuta e Republikës së Serbisë - Parambula.8. Koha Ditore, Shtator 2006.9. “Ahtisaari’s proposal unacceptable and illegitimate for Serbia”, Government of the

Republic of Serbia website, Belgrade, 7 February 2007.10. EU Presidency Statement on the Kosovo status proposals to be presented today by Martti

Ahtisaari in Belgrade and Pristina, 2 February 200711. “Statement by the Contact Group on the Future of Kosovo “, Washington, DC, 31 January

2006.12. Negotiating the final status of Kosovo, by Marc Weller, Chaillot Paper No. 114, December

2008, European Union Institute for Security Studies.

10 www.unosek.org/unosek/al/statusproposal.html

His

toria

e N

egoc

iata

ve p

ër P

avar

ësin

ë e

Koso

vës

| PhD

Kan

dida

t Fat

mir

Kras

niqi

151Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Abstrakt:

Është fakt se opinioni publik shqiptar nuk është shumë i familjarizuar me Bursën, konceptin për të dhe avantazhet që ky institucion i krijon ekonomisë së një vendi. Në Shqipëri, termi “Bursë” nënkupton ngushtësisht vetëm këmbimin e valutave të huaja kundrejt LEK-ut shqiptar, ndërkohë që Bursa është një koncept më i gjerë.. Konceptimi i ngushtë i “Bursës” si tregu i zi i shkëmbimit të valutës jashtë konceptit të një tregu ligjor dhe zyrtar, mbetet akoma një veprues i dëmshëm.

Historiku i bursave

Nuk është e lehtë të saktësohet çasti kur filloi të funksionojë formalisht bursa e parë e letrave me vlerë. Mendohet se bursat e para kanë qenë me origjinë italiane. Disa gojëdhëna sugjerojnë se origjina e termit “bourse” vjen nga fjala latine bursa ,që do të thotë çantë (torbë). Aty rreth vitit 1400, në Venedik bëhej tregtimi i borxheve publike dhe

Bursa: Një mundësi e mirë zhvillimi për tregun e kapitalit në Shqipëri

PhD Kandidat Margarita Muho

152 GLOBAL CHALLENGE

hartohej një listë për këtë qëllim. Në vazhdim, gjenovezët dhe milanezët i dhanë një shtytje të madhe panaireve të këmbimit.

Ndërkohë, që në vitin 1531, në Anversë Belgjikë, lindi e para bursë e madhe e letrave me vlerë. Por, duhej pritur viti 1785 që bursa e Amsterdamit (Hollandë), të ishte e organizuar zyrtarisht. Sot në botë, kemi mbërritur në një numër shumë të madh bursash, ku ndër më të rëndësishmet mund të përmendim bursat ndërkombëtare, si atë të New York-ut (NYSE), atë të NASDAQ, atë të Tokios (TSE), Bursën e Londrës (LSE), atë të Frankfurtit etj. Këto bursa quhen ndërkombëtare për shkak të numrit të madh të shoqërive aksionere të listuara nga e gjithë bota, shtrirjes gjeografike të këtyre kompanive, klientelës së ndryshme të blerësve dhe shitësve që përdorin tregun.

Bursa e Tiranës është e para bursë e krijuar në Shqipëri. Ajo u krijua fillimisht si departament i Bankës së Shqipërisë, me qëllimin për ta shkëputur atë pas një periudhe tranzitore disavjeçare. Ajo u organizua si treg i drejtuar nga porosia, dhe aktiviteti i saj bazë konsistoi në tregtimin sekondar të bonove të thesarit dhe të 5 obligacioneve qeveritare. Sesionet e tregtimit u zhvilluan fillimisht dy herë në javë, por pas tetorit 1997, sesionet filluan të kryheshin çdo ditë pune dhe si instrumente tregtimi u pranuan bonot e thesarit 3 dhe 6 mujore. Ajo vuri në funksionim dhe tregun primar të bonove të thesarit deri në 1 gusht 1998. Pas kësaj date e në vijim, ankandet kryhen pranë Departamentit të Operacioneve Monetare të Bankës së Shqipërisë.

 Bursa e Tiranës u shkëput përfundimisht nga Banka e Shqipërisë në 1 korrik 2002, për të vijuar me organizimin dhe funksionimin e saj si shoqëri aksionare. Ajo mori liçensën përfundimtare si treg titujsh në 1 korrik 2003, nga Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare. Kjo liçensë u rinovua përsëri në vitin 2005 për një afat 2-vjeçar. Në vitin 2007, Bursa e Tiranës u liçensua nga  Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare për një afat të pacaktuar.

Misioni i Bursës së Tiranës është organizimi dhe zhvillimi i tregut të titujve në Shqipëri, duke krijuar kushtet më të favorshme për emetuesit, investitorët dhe ndërmjetësit financiarë, për shfrytëzimin sa më efiçent të tregut të kapitaleve 1.

Rëndësia e bursave

Subjektet të cilët kërkojnë që letrat e tyre me vlerë të listohen në bursë (shoqëritë aksionere, qeveria etj.), duhet të plotësojnë disa kritere paraprake kualifikuese, që quhen kritere listimi. Gjithashtu dhe subjektet që i tregtojnë ato duhet të plotësojnë disa kritere që quhen kritere anëtarësimi. Në bursat (tregjet) e letrave me vlerë tregtohen kryesisht aksione dhe obligacione të shoqërive aksionere me kapital privat ose shtetëror, por tregtohen gjithashtu edhe letra me vlerë të qeverisë qendrore dhe asaj lokale etj.

Bursat luajnë role të rëndësishme në ekonomitë e vendeve (shteteve) të ndryshme. Bursa në vetvete nuk administron asnjë portofol letrash me vlerë, pra vetë as blen, as shet, as zotëron dhe as vendos çmime për letrat me vlerë. Ajo që Bursa ofron janë kushtet dhe lehtësitë për tregtimin e këtyre letrave me vlerë në mënyrë të organizuar dhe të rregullt. Ç’është më e rëndësishmja, ato inkurajojnë investimet nëpërmjet sigurimit të një vendi në të cilin shitësit dhe blerësit mund të tregtojnë me lehtësi instrumente financiare. Investimet, nga ana tjetër, u japin mundësi kompanive të sigurojnë fonde për zgjerimin e biznesit të tyre.

Kompanitë emëtojnë letra të reja me vlerë në atë që njihet si tregu primar, zakonisht me ndihmën e bankierëve investues (ndërmjetës të tregut primar; si dealer-at). Bankieri investues nënshkruan (blen) emetimin fillestar të letrave me vlerë, nga kompania, me një çmim të negociueshëm dhe më pas i vë letrat me vlerë në dispozicion të klientëve dhe investitorëve të tjerë nëpërmjet një oferte publike fillestare (IPO-initial public offering). Në tregun primar kompanitë përfitojnë të ardhura nga shitja e letrave me vlerë. Pas kësaj oferte fillestare instrumentet financiare blihen dhe shiten në tregun sekondar. Kompanitë nuk janë zakonisht të përfshira në tregëtimin e këtyre instrumenteve në këtë treg. Për sa i përket Metodave të Emëtimit të letrave me vlerë më të përhapurat janë:

1 http://sq.wikipedia.org/wiki/Bursa_e_Tiran%C3%ABs.

Bur

sa: N

jë m

undë

si e

mirë

zhv

illim

i për

treg

un e

kap

italit

në

Shqi

përi

| PhD

Kan

dida

t Mar

garit

a M

uho

153Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

1. Emëtimi publik - Aksionet i ofrohen publikut për blerje me anë të një Oferte Publike Fillestare ( O.P .F ).

2. Vendosja - Shoqëritë aksionere emëtuese të letrave me vlerë ose ndërmjetësit financiarë të përcaktuar prej saj , u shesin aksione vetëm klientëve të tyre, pra transferimi i kapitalit bëhet nëpërmjet marrëveshjes midis palëve.

3. Emëtimi në grup - Ndërmjetësit financiarë të përcaktuar nga shoqëria aksionere emëtuese, organizojnë një grup bankash të cilat marrin një pjesë të emëtimit dhe ua shesin këto letra me vlerë klientëve të tyre.

Bursat në thelb funksionojnë si tregje sekondare. Në Bursë, letrat me vlerë shiten dhe blihen me një çmim të caktuar për secilën. Çmimet e letrave me vlerë pësojnë luhatje të shpeshta, që vijnë si pasojë e ecurisë ekonomike dhe planeve të zhvillimit të shoqërive të kuotuara në Bursë, të politikës qeveritare, të normës së interesit bankar si dhe nga kërkesa e oferta e tregut për kapitale.

Ekzistojnë dy lloj strukturash organizimi të tregut sekondar. Këto njihen si tregu i drejtuar nga porosia dhe tregu i drejtuar nga çmimi.

Në tregun e drejtuar nga porosia – çdo shitës dhe blerës letrash me vlerë ka një broker (ndërmjetës) që vepron për llogari të tij. Roli i brokerit që vepron për një blerës në këtë treg, është të gjejë një shitës me të cilin të realizojë transaksionet e urdhëruara nga klienti.

Një model i tillë tregu karakterizohet nga fakti që në treg luajnë rolin e ndërmjetësve financiarë vetëm brokerat të cilët bien dakord me njëri-tjetrin për sasinë dhe çmimin e letrave me vlerë që duan të shesin apo të blejnë. Në tregun e drejtuar nga porosia mungojnë ndërmjetësit financiarë të quajtur “krijues tregu” , të cilët kuotojnë si çmime blerje ashtu edhe çmime shitjeje për një letër me vlerë të caktuar duke krijuar një treg të përhershëm në çfarëdo lloj kushtesh.

Ndërsa në tregun e drejtuar nga çmimi – gjenden ndërmjetës të quajtur “krijues të tregut”, roli i të cilëve është të blejnë dhe shesin nën të gjitha kushtet e tregut. Këta ndërmjetës, kuotojnë (caktojnë) gjithmonë një çmim për blerje dhe një çmim për shitje (si psh. kambistët në tregun e lire valutor ose bankat në sportelet e tyre ). Dhe në këtë rast, shitësit dhe blerësit kanë përsëri brokerat që veprojnë në emër të tyre, por në vend që të gjejë palën tjetër, brokeri e rregullon transaksionin me një “krijues të tregut”.

Bursa ndihmon në funksionimin e tregut primar, nëpërmjet mundësisë që u jep investitorëve për tregtimin e letrave me vlerë në të. Kjo marrëveshje e bënë të lehtë për kompanitë shtimin e fondeve të nevojshme për ndërtimin dhe zgjerimin e bizneseve të tyre. Edhe pse kompanitë nuk përfitojnë drejtpërsëdrejti nga transaksionet në tregun sekondar, manaxherët e një kompanie monitorojnë nga afër çmimin e aksionit në tregun sekondarë. Një arsye e këtij preokupimi është kostoja e krijimit të fondeve të reja për zgjerimin e mëtejshëm të biznesit. Çmimi i aksionit në tregun sekondar influencon shumën e fondeve që mund të krijohen nga emetimi i aksioneve shtesë në tregun primar.

Manaxherët e kompanive gjithashtu i kushtojnë rëndësi çmimit të aksionit në tregun sekondar pasi ai ndikon në pasurinë financiare të pronarëve të kompanisë. N.q.s një masë e madhe aksionerësh janë të pakënaqur nga rënia e çmimit të aksionit, atëherë ata mund të vendosin zëvendësojnë manaxherët e kompanisë. Shumë manaxherëve u jepet mundësia të blejnë aksione të kompanisë për të cilën punojnë, me një çmim të përzgjedhur, në mënyrë që ata të jenë të motivuar të rrisin çmimin e aksionit në tregun sekondar.

Bursa inkurajon investimet nëpërmjet ofrimit të këtij tregu sekondar. Por bursa inkurajon investimet dhe në mënyra të tjera. Ajo mbron investitorët duke vendosur rregulla dhe rregullore, të cilat sigurojnë blerësin se do të trajtohet ndershmërisht dhe se do të marrë ekzaktësisht atë për të cilën ai ka paguar. Bursat gjithashtu mbështesin teknologjinë më të avancuar dhe aktivitetin e brokerimit (ndërmjetësimit). Kjo mbështetje ndihmon tregtarët të blejnë dhe të shesin shpejt dhe në mënyrë efiçente. Sigurisht, të jesh i aftë të shesësh një titull financiar në tregun sekondarë rrit sigurinë relative të investimit, sepse investitorët mund të kërkojnë të shesin një titull që mund të jetë në rënie ose që paraqet një të ardhme jo fort të sigurt 2.

2 http://www.meta-formula.com/stockandsbonds-21.html

154 GLOBAL CHALLENGE

Rëndësia e Tregut Sekondar

Funksioni më i rëndësishëm i këtij tregu është se u siguron likuiditete investitorëve. Tregu primar përfiton shumë nga likuiditeti që prodhon tregu sekondar, pasi investitorët do të hezitonin të blinin letra me vlerë në tregun primar, në qoftë se nuk do të kishin mundësi t’i shisnin ato në treg sekondar .

Në tregun sekondar bëhet vlerësimi transparent i ecurisë së shoqërive aksionere të kuotuara. Siç u tha më lart, luhatjet e çmimeve vijnë jo vetëm nga loja e tregut, por edhe nga shkalla e ecurisë të këtyre shoqërive të listuara, pra kjo tregon suksesin ose mossuksesin e aktivitetit të tyre. Në tregun sekondar, investitorët kanë mundësi të reagojnë ndaj të gjithë informacionit të marrë mbi shoqëritë, aksionet e të cilave ato duan të blejnë. Në rast mungese të një tregu sekondar aktiv, emëtuesit potencialë të aksioneve ose obligacioneve duhet të paguajnë një normë kthimi (përqindje fitimi) më të lartë, me qëllim që të kompensojnë investitorët për rrezikun e likuiditetit. Emëtimet e reja të letrave me vlerë në tregun primar bazohen në çmimet dhe në përqindjet e fitimit (yield-et) në tregut sekondar 3.

Bursa kryen dhe një sërë funksionesh ndër të cilat përmendim:

Rritja e kapitalit për bizneset – Bursa iu ofron kompanive lehtësira për të rritur kapitalin nëpërmjet shitjes së aksioneve tek publiku investues.

Mobilizimi i kursimeve për investim – Kur njerëzit tërheqin kursimet e tyre dhe investojnë në aksione, kjo sjell një alokim më racional të burimeve, sepse fondet, të cilat mund të ishin konsumuar apo mbyllur në një depozitë joaktive në bankë, mobilizohen dhe rishpërndahen për të promovuar biznese në shumë sektorë ekonomik, si në : bujqësi, tregti dhe industri.

Të ndihmojnë kompanitë në rritje – Kompanitë i shohin përvetësimet si një mundësi për zgjerimin e linjave të produktit, për shtimin e kanaleve të shpërndarjes, për mbrojtjen kundër devijimit standard (riskut), për rritjen e kuotave në treg apo për të siguruar asete të tjera të nevojshme për biznes. Një ofertë gllabëruese apo një marrëveshje shkrirjeje nëpërmjet bursës është mënyra më e thjeshtë dhe më e zakonshme për kompanitë që rriten nga përvetësimi apo shkrirja.

Rishpërndarja e pasurisë – Duke i dhënë një spektri të gjerë njerëzish mundësinë për të blerë aksione dhe si pasojë mundësinë për t’u bërë bashkëpronar të ndërmarrjeve fitimprurëse, bursa ndihmon në reduktimin e pabarazive të mëdha në të ardhura, sepse shumë njerëz kanë mundësinë të marrin pjesë në fitimet e aktivitetit, të cilët janë krijuar nga njerëz të tjerë, nëpërmjet rritjes së çmimit të aksionit dhe dividentëve.

Të përmirësojë qeverisjen e korporatave – Duke qenë se pronarët kanë qëllime të shumta dhe të ndryshme, kompanitë përgjithësisht tentojnë të përmirësojnë standardet e tyre manaxheriale dhe të jenë më efiçent, me qëllim që të kënaqin kërkesat e këtyre aksionerëve. Evident është fakti që përgjithësisht kompanitë publike priren të kenë të dhëna manaxheriale më të mira sesa kompanitë private.

Krijon mundësi investimi për investitorët e vegjël – Në ndryshim nga bizneset e tjera që kërkojnë një kapital investues të stërmadh, investimi në aksione është i hapur për të gjithë investitorët e titujve të mëdhenj e të vegjël, sepse çdo individ blen numrin e aksioneve për të cilat ka mundësi financiare. Pra, bursa siguron një fond shtesë të ardhurash për kursimtarët e vegjël.

Rritja e kapitalit shtetëror për projektet e zhvillimit – Qeveria dhe autoritetet lokale të tilla si bashkitë mund të vendosin të huazojnë para me qëllim financimin e projekteve të mëdha në infrastrukturë të tilla si; kanalizimi i ujërave të zeza dhe ujit të pishëm ose të sigurojnë prona nga shitja e obligacioneve. Kur Qeveria apo Këshilli Bashkiak zgjedh këtë burim alternative fondesh, ai nuk e ka më të nevojshme të mbingarkojë me taksa individët me qëllim që të financojë zhvillimin.

Barometër i ekonomisë – Në bursë, rritja dhe rënia e çmimit të aksionit varet gjerësisht nga tregu. Çmimet e aksioneve tentojnë të rriten apo të qëndrojnë stabël, kur kompanitë dhe ekonomia në përgjithësi tregojnë shenja stabiliteti. Pra, lëvizja e çmimeve të aksioneve mund të jetë një tregues i tendencës së përgjithshme në ekonomi.

3 http://finance.iwebslog.info/2008/02/role-of-secondary-market.html.

Bur

sa: N

jë m

undë

si e

mirë

zhv

illim

i për

treg

un e

kap

italit

në

Shqi

përi

| PhD

Kan

dida

t Mar

garit

a M

uho

155Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Funksioni i likuiditetit - garanton tregtimin e rregullt dhe sipas standardeve të caktuara të letrave me vlerë zyrtarisht të kuotueshme dhe rrjedhimisht u siguron zotëruesve të këtyre letrave me vlerë (investitorëve ) mundësinë e kthimit në likuiditet të investimeve të tyre në rast nevoje në mënyrë të shpejtë dhe të lehtë 4.

Bursa dhe transaksionet në të

Bursa është një treg i organizuar dhe i rregulluar ku kryet shit-blerja e instrumenteve financiarë, të cilët përfshijnë : aksione, obligacione ,opsione dhe kontrata të ardhme. Një bursë është një shoqëri aksionere ose një organizatë e përbashkët, e cila i siguron lehtësira agjentëve të bursës në tregtimin e aksioneve apo titujve të tjerë financiarë të kompanive të ndryshme. Shumë bursa kanë vende specifike në të cilat kryhen tregëtimet. Që aksioni i një kompanie të tregtohet në Bursë,ai duhet të jetë i listuar dhe që të jetë i listuar, kompania duhet të përmbush disa kërkesa. Por jo të gjitha aksionet blihen dhe shiten në një vend të caktuar, këto aksione nuk janë të listuara. Këto aksione tregtohen në tregun mbi banak (OTC) – nëpërmjet telefonit apo kompjuterit.

Bursat tregtojnë të gjitha tipet e titujve financiarë. Operacionet e përgjithshme të bursës zbatohen mbi të gjithë titujt financiarë të tregëtueshëm, megjithatë ekzistojnë disa ndryshime. Në veçanti, tregëtimet e titujve jo aksioner, si obligacionet apo opsionet, manaxhohen zakonisht nga ndërmjetës financiarë të tjerë të ndryshëm nga brokerat.

Transaksionet në Bursë lehtësohen nga pjesëmarrja e broker-ve dhe dealer-ve. Broker-at (ndërmjetës) kryejnë veprime ne interes të klientëve dhe përfitojnë komisione dhe kuota (anëtarësie) në këmbimim të ndërmjetësimit që kryejnë. Shpesh komisionet janë të bazuara tek çmimi i aksionit. Dealer-at (investitor) blejnë dhe shesin për të plotësuar portofolin e tyre. Dealer-at përfitojnë të ardhura nga shitja e instrumenteve financiarë me një çmim më të lartë se çmimi me të cilin ata e kanë blerë atë instrument. Disa ndërmjetës i kryejnë të dyja rolet. Këta dealer-broker njëherë veprojnë krejtësisht në interes të klientit dhe ndonjë herë tjetër blejnë dhe shesin për qëllime të tyre investuese.

Bursa limiton numrin e vendeve disponibël për anëtarët dhe kosto e çdo vendi është e lartë. Firmat e brokerimit që kanë fituar një vend nuk kryejnë vetëm tregëtime në dyshemenë e bursës, por gjithashtu kanë të drejtë vote në politikat e bursës.

Firmat e brokerimit janë të gatshme të paguajnë çmime të larta për një vend në bursë për shkak të mundësive përfituese që vihen në dispozicion të një anëtari të bursës. Fitimet mund të gjenerohen nga fondet e angazhuara (investuara) për shit-blerjen e titujve, ashtu si dhe nga tregëtimi për llogari të vetë firmës. Megjithatë ekzistojnë risqe, që lidhen me aktivitetin e firmave të brokerimit. Firmat e brokerimit mund të humbasin para n.q.s klientët e tyre nuk paguajnë këstet e huave (principal + interes)- hua të marra për blerjen e titujve 5.

Kushtet për zhvillimin e tregut të kapitaleve në Shqipëri

Çdo treg i ri kapitalesh kërkon përmbushjen e një numri kushtesh të rëndësishme, me qëllim të sigurimit të një zhvillimi efektiv të tij,si më poshtë:

Zhvillimi i përgjithshëm ekonomik: Kjo nënkupton krijimin e një klime tërheqëse për investime dhe për zhvillimin e sektorit privat, veçanërisht për ndërmarrjet e mesme dhe të vogla (SME-të), të cilat janë baza për sigurimin e zhvillimit ekonomik dhe të punësimit. Shqipëria sot ndeshet me probleme të ndryshme të infrastrukturës, si: ndërprerje të energjisë elektrike, kufizime në fumizimin me ujë, penetrim të ulët dhe kosto të lartë telekomunikacioni.

Kërkesa për letra me vlerë: Kursimet private në Shqipëri janë rritur ndjeshëm. Megjithëse rritja e huave të dhëna është shumë e vogël, ajo nuk justifikon rritjen e kursimeve private.

4 http://kalyan-city.blogspot.com/2010/11/functions-of-stock-exchange-main.html5 http://www.scribd.com/doc/50695443/The-Concept-and-Classification-of-Stock-Exchange-Transactions

156 GLOBAL CHALLENGE

Investitorët Institucionalë: Aktualisht në Shqipëri, përveç bankave të nivelit të dytë që investojnë në bono thesari, nuk ka investitorë institucionalë që investojnë në letra me vlerë të tillë si: fondet e investimeve, fondet e pensioneve, si dhe shoqëritë e sigurimeve. Këto të fundit mund t’u ofrojnë investitorëve potencialë, produkte investimi që lidhen ngushtë me policat e sigurimeve.

Investitorët institucionalë normalisht krijojnë horizonte dhe strategji investimesh afatgjata në tregjet e letrave me vlerë në dallim nga investitorët individualë, të cilët preferojnë më shumë horizontet afatshkurtra duke ndihmuar kështu në stabilitetin e tregut dhe reduktimin e luhatjeve të çmimit të letrave me vlerë. Aktualisht, nuk ekzistojnë fondet e investimeve apo fondet private te pensioneve.

Sektori i sigurimeve mbetet ende i pazhvilluar, përsa i përket aktivitetit të sigurimit të jetës. Rritja e aktivitetit të sigurimit të jetës do të thotë se shoqëritë e sigurimeve do të fillojnë të kërkojnë mjete (asete) më afatgjata, për të përballuar detyrimet e ardhshme.

Megjithëse aktualisht kontributi që mund të japë sektori i sigurimit të jetës në kërkesën e përgjithshme për letra me vlerë, është i ulët, ky kontribut pritet të rritet gjatë gjithë viteve në vazhdim. Aktualisht në Shqipëri, shumica e shoqërive të sigurimeve zhvillojnë biznes të zakonshëm, ku elementi më i ndeshur është sigurimi (i detyrueshëm) i makinave (mbi 80% e primeve të sigurimit).

Oferta e Letrave me Vlerë – Aktualisht në Shqipëri nuk kryhen emëtime publike të letrave me vlerë, qofshin këto letra me vlerë borxhi afatshkurtër, afatgjatë ose të pronësisë. Pa patur një ofertë produktesh për klientët dhe konsumatorët, nuk mund të pretendohet ekzistenca e ndonjë tregu. Burimet kryesore të ofertës së letrave me vlerë janë; biznesi (sektori) privat, Qeveria qendrore dhe qeverisja vendore 6.

Mundësitë për zhvillimin e tregut të kapitaleve

Ekzistojnë pesë opsione për zhvillimin e tregut të kapitaleve në Shqipëri:

1. Treg informal i tipit ‘’mbi-banak’’

Sipas këtij opsioni, do të mund të zhvillohej një treg joformal, i tipit ‘’mbi-banak’’ (OTC), i cili do të ishte shumë i ngjashëm me tregun e bonove të privatizimit, që mori jetë në Shqipëri gjatë 1995. Ky treg do të ishte i parregulluar dhe do t’i mungonte transparenca. Në këtë mënyrë do të ishte tepër e vështirë të manaxhohej besueshmëria si e investitorëve ashtu dhe e emetuesve, e për rrjedhojë, nuk do të arrihej asnjë nga përfitimet e shtjelluara mësipër. Sipas këtij opsioni, Bursa e Tiranës duhet të mbyllet, por ndërmarrja e këtij opsioni do të nënkuptonte kosto politike dhe ekonomike për Qeverinë.

2. Treg ndërinstitucional pa një bursë fizike, ku brokerat (ndërmjetësit financiarë) janë të lidhur me njëri-tjetrin nëpërmjet një rrjeti elektronik.

Sipas kësaj mundësie, brokerat lidhen me njëri-tjetrin nëpërmjet një sistemi elektronik, duke krijuar kështu një treg ndërinstitucional. Një variant mund të jetë që, brokerat të mund të lidhen me një treg më të zhvilluar në rajon, si psh, Bursën e Lubjanës në Slloveni. Problemi që ka ky model është mungesa e brokerave, bankave dhe ndërmjetësve të tjerë financiarë seriozë dhe të besueshëm, të aftë për të ruajtur konfidencialitetin e klientit dhe informacione të tjera që kanë ndikim mbi çmimet e letrave me vlerë.

3. Bursa e Tiranës bëhet degë e një Burse më të zhvilluar në Rajon.

Bursa të tilla si ajo e Athinës, Milanos ose e Lubjanës janë bursa të zhvilluara dhe mund

6 http://www.bankofalbania.org/web/pub/fatos_drini_136_1.pdf

Bur

sa: N

jë m

undë

si e

mirë

zhv

illim

i për

treg

un e

kap

italit

në

Shqi

përi

| PhD

Kan

dida

t Mar

garit

a M

uho

157Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

të ofrojnë një platformë tregtimi, pastrimi & rregullimi llogarish, për letrat me vlerë shqiptare. Ndër avantazhet kryesore të kësaj mundësie do të ishin një likuiditet më i madh, krahasuar me mundësinë e një burse kombëtare shqiptare, efiçiencë më e lartë e përpunimit të të dhënave, e për rrjedhojë, kosto më të ulta për pjesëmarrësit e tregut, të kombinuara këto me një transparencë më të madhe, veçanërisht në termat e një zbulimi real të çmimeve të letrave me vlerë. Argumenti, ose avantazhi i likuiditetit nuk është i realizueshëm, të paktën në një periudhë afatshkurtër, sepse minimalisht, investitorëve në Bursën e Athinës apo të Milanos, i duhet kohë të informohen mbi letrat me vlerë shqiptare dhe të kuptojnë rreziqet dhe fitimet respektive që lidhen me to.

Një problem tjetër është ai i përshtatjes së ligjit shqiptar të letrave me vlerë dhe rregulloreve e praktikave të Bursës së Titanës, me kuadrin ligjor të këtyre bursave të huaja, me të cilat ajo mund të lidhet.

Edhe nëse rregullat e Bursës së Tiranës do të ishin konform atyre të një burse të huaj dhe nëse emëtuesit e mundshëm arrijnë t’i përmbushin standardet e kësaj të fundit,nuk është e sigurtë nëse ndonjë subjekt në ndonjë vend jashtë Shqipërisë do të kishte ndonjë interes real për të përmbushur dhe mbështetur nevojat e pjesëmarrësve nga një treg i vogël, me interes jo të madh strategjik. Në këtë rast, bursa e huaj do të kërkonte të vendoste komisione më të larta për ta listuar këtë emëtues,e për rrjedhojë, të eklipsonte tërësisht një nga qëllimet dhe përfitimet kryesore të këtij opsioni.

4. Bursa e Tiranës t‘i bashkohet një Burse Rajonale Ballkanike.

Si alternativë e katërt për zhvillimin e tregut të kapitaleve në Shqipëri do të ishte që, të pritej derisa të zhvillohej një bursë ballkanike ose një bursë rajonale e ngjashme me të. Në këtë bursë mund të inkuadroheshin Bursa e Lubjanës, Bursa e Zagrebit, Bursa Maqedonase, si dhe Bursa e Tiranës. Ky opsion është tërheqës në disa aspekte - por sigurisht në teori. Sikundër dhe në rastin e alternatives së lidhjes së Bursës së Tiranës me një bursë të huaj më të zhvilluar, ekzistenca e një burse rajonale duhet domosdoshmërisht të sigurojë përfitime të tilla si: likuiditet më i madh, akses për një bazë më të gjerë investitorësh (veçanërisht ata që kanë njohuri dhe interesa specifike rajonale), kosto më të ulta transaksionesh, që rrjedhin nga ekonomia e shkallës, dhe mundësisht një gamë më e gjerë ndërmjetësish të tregut, të cilët mund të sigurojnë një konkurrencë më të madhe, që favorizon investitorët.

5. Zhvillimi i Bursës së Tiranës.

Një alternativë tjetër është zhvillimi i tregut të kapitaleve në Shqipëri, bazuar në zhvillimin e Bursës së Tiranës. Ky opsion siguron disa përfitime dhe avantazhe:

a. Ekzistenca e një burse shqiptare letrash me vlerë mbron më mirë interesat kombëtare. b. Bursa e Tiranës, aktualisht është një institucion i ngritur, ka një status ligjor, staf

punonjësish si dhe është i vetmi treg i liçencuar. Për rrjedhojë, mund të thuhet që, Bursa e Tiranës përfaqëson qartësisht opsionin më të shpejtë për ngritjen dhe funksionimin e tregut të kapitaleve në Shqipëri.

c. Bursa e Tiranës ofron opsionin e një tregu të mirë rregulluar, në kontrast të thellë kjo me opsionin e parë të bazuar vetëm në një “treg-mbi-banak’’.

d. Emëtuesit dhe investitorët vendas mund të jenë më të gatshëm të përdorin shërbimet e tregut shqiptar të kapitaleve, sesa ato të një burse të huaj.

e. Me kalimin e kohës, Bursa e Tiranës mund të ofrojë mundësi për krijimin e një segmenti të veçantë për listimin e shoqërive shqiptare me kapitalizim të vogël; pa ekzistencën e Bursës së Tiranës këto shoqëri rrezikojnë të mos përdorin shërbimet dhe lehtësitë që u ofron tregu i kapitaleve.

f. Zhvillimi i Bursës së Tiranës do t’i mundësojë stafit të saj dhe Komisionit të Letrave me Vlerë të fitojnë eksperiencë të vlefshme, në drejtim të funksionimit dhe rregullimit të tregut të kapitaleve. Përveç përfitimeve që ka tregu shqiptar, ky fakt do të forcojë pozitën negociuese të Shqipërisë, kur të fillojnë përpjekjet për t’u lidhur dhe bashkuar

158 GLOBAL CHALLENGE

me bursat e tjera. Opsioni i zhvillimit të Bursës së Tiranës i lë të hapura mundësitë për krijimin e këtyre lidhjeve.

Nga sa më lartë konkludohet se, Shqipërisë i nevojitet tregu i kapitaleve. Vendit tonë i nevojitet gjithashtu dhe një treg i mirë rregulluar, i cili mund të minimizojë rreziqet e abuzimeve të ndryshme në të. Zhvillimi i tregut kombëtar të kapitaleve në Shqipëri, bazuar në Bursën e Tiranës, jo vetëm që paraqet opsionin më të shpejtë, por edhe opsionin që përmbush më mirë kushtet dhe kërkesat e brendshme (vendase).

LITERATURA

1. www.tse.com.al.2. http://www.tse.com.al/?fq=brenda&gj=gj1&kid=8.3. http://sq.wikipedia.org/wiki/Bursa_e_Tiran%C3%ABs.4. http://sq.wikipedia.org/wiki/Ekonomia_e_Shqip%C3%ABris%C3%AB.5. http://sq.wikipedia.org/wiki/Lista_e_bursave_evropiane.6. www.minfin.gov.al7. en.wikipedia.org.8. www.bankofalbania.org/.9. http://revistamapo.com/lexo.php?id=1167.10. http://www.kohajone.com/artikull_print.php?idm=9583.11. http://lajme.shqiperia.com/lajme/artikull/iden/1046841863/titulli/Funksionimi-i-

Burses-se-Tiranes-qeveria-synon-ta-ngreje-per-ta-privatizuar.12. http://www.scribd.com/doc/54073572/BURSA-E-TIRANES.13. http://lajme.parajsa.com/Biznesi/id_51921/.14. http://www.usab-al.it.15. http://lajme.shqiperia.com/lajme/artikull/iden/1047055768/titulli/Bursa-e-Tiranes-

jofunksionale-flet-drejtoresha-Fureraj.16. http://uk.advfn.com/StockExchanges.html.17. http://online.wsj.com/mdc/public/page/2_3022-intlstkidx.html.18. http://www.meta-formula.com/stockandsbonds-21.html19. http://kalyan-city.blogspot.com/2010/11/functions-of-stock-exchange-main.html.20. http://www.scribd.com/doc/50695443/The-Concept-and-Classification-of-Stock-

Exchange-Transactions.21. http://finance.iwebslog.info/2008/02/role-of-secondary-market.html.22. http://www.bankofalbania.org/web/pub/fatos_drini_136_1.pdf.

Bur

sa: N

jë m

undë

si e

mirë

zhv

illim

i për

treg

un e

kap

italit

në

Shqi

përi

| PhD

Kan

dida

t Mar

garit

a M

uho

159Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Ballkani midis urrjetjes së vjetër, nacionalizmit dhe përspektivës për stabilitet e siguri në të ardhmen!

PhD Kandidat Agim Neza

Ballkani gjatë shekujsh është karakterizuar nga konfliktet dhe përçarjet. Për perëndimin Ballkani ka qenë dhe mbetët edhe në ditët e sotme një ‘zonë e nxehtë’.

Konfliktet dhe përçarjet në Rajonin e Ballkanit janë komplekse. Kjo për faktin se Rajoni i Ballkanit ka si memorie psikologjinë ataviste: “Mos harro kurrë, mos fal kurrë”. Në këtë kuadër, nga njëra anë, tipike e rajonit të Ballkanit është se çdo armiqësi e së kaluarës vazhdon të përjetohet. Nga ana tjetër, dy makineri të mrekullueshme siç janë SHBA dhe BE, janë duke punuar shumë për të harruar armiqësitë e së kaluarës dhe për një të ardhme të shndritshme.

Identiteti i Ballkanit është i dominuar nga pozicioni gjeografik, i njohur historikisht si një zone e kulturave të ndryshme.

Kjo ka qenë një nyje midis trevave Ilire, Latine, Greke e Perandorisë Romake, si dhe një destinacion i një fluksi masiv i kombësive paganë, një zonë ku mysliman, ortodoks dhe katolik u takuan. Gjithashtu Ballkani ka qenë edhe si pika e takimit mes Islamit dhe Krishterimit.

160 GLOBAL CHALLENGE

Në periudhën para-klasike dhe antikitetin klasik, ky rajon ishte vendbanimi i Ilirëve, Grekëve, Dakëve, dhe grupe të tjera të lashta. Më vonë Perandoria Romake pushtoi shumicën e rajonit dhe përhapi kulturën romake. Gjatë Mesjetës, Ballkani u bë terren për një seri luftërash midis perandorive bizantine, bullgare dhe serbe.

Nga fundi i shekullit të XVI-të, Perandoria Otomane ishte bërë forcë kontrolluese në rajon, edhe pse ajo ishte përqendruara rreth Anadollit. Në luftërat që bënë popujt e Ballkanit kundër Perandorisë Turke u bënë të njohur emra heronjsh si Gjergj Kastrioti Skënderbeu për shqiptarët, ndërsa për Kroatët Nikola Šubić Zrinski dhe Petar Kružić, për Serbët Milush Kopiliqi dhe car Llazari, për Maqedonasit etnik Nikolla Karev, për Boshnjakët Husein Gradaščević dhe për Bullgarët Vasil Levski, Georgi Sava Rakovski dhe Hristo Botev. Si rezultat i luftërave në shekujt e kaluar, Ballkani ka qenë pjesa më pak e zhvilluar e Evropës.

Vendet e Ballkanit filluan të rifitonin pavarësinë e tyre në shekullin e XIX-të (Greqia, Serbia, Bullgaria, Mali i Zi), ndërsa krijimi i Ligës të Ballkanit (1912-1913) reduktoi forcën e Turqisë duke e detyruar atë të tërhiqet në territorin e vet.

Pas Luftës së Dytë Botërore, Bashkimi Sovjetik dhe komunizmi kanë dominuar në Ballkan.

Ballkani gjatë shekujsh është karakterizuar nga konfliktet. Faktorë të ndryshëm të konflikteve janë:

-Gadishulli i Ballkanit historikisht ka pasur rëndësi strategjike.-Si rezultat i thyerjes gjeografike të gadishullit dhe klimës së ashpër, jeta politike në

Ballkan, historikisht nuk ka qenë e qëndrueshme. - Fakti që shtetet e Ballkanit pothuajse gjithmonë rezultonin të cenueshme nga

perandoritë e huaja të cilat ishin në garë për të ndikuar dhe përfituar në rajon nënkuptonte se banorët vendas përfitonin rrallë nga burimet natyrore.

-Ndarja gjeografike midis bregdetit dhe zonave malore kishte pasoja ekonomike. -Ekonomia e shteteve të Ballkanit kryesisht mbeti bujqësore gjer në shekullin e XX-të.

- Sa është real “urrejtja e vjetër” dhe “nacionalizmi i liderëve”?- Pse gjithë këto luftëra në Ballkan?

Analistët e Ballkanit në analizën e tyre theksojnë se popujt e Ballkanit kanë shfaqur një karakteristikë të përbashkët:

-Një sens pasionant, krenarie të fortë në grup.- Dentiteti i Ballkanasve bazohej në faktorët fetar, emocionalitetin etnik dhe mungesën

e arsyes”.Asnjë nga shtetet e Ballkanit nuk mbeti i kënaqur nga Kongresi i Berlinit. Ekzistenca e

Ballkanit varej nga Fuqitë e mëdha të Evropës dhe jo nga vetë shtetet e Ballkanit. Ballkani për një periudhë të gjatë u kontrollua nga dy shtete perandorake – Otomanet

dhe Habsburgët (Austri).Pasi kongresi i Berlinit konfirmoi ekzistencën e shteteve të Ballkanit si “kombe”, të

gjitha këto shtete në mënyrë të ndërgjegjshme e identifikonin veten e tyre sipas feve të ndryshme, Ortodoks, Kristian, Mysliman, etj. Shumica e tyre e përfshirë në lëvizjet çlirimtare kombëtare në Ballkan e kuptonin luftën para së gjithash si qëllim etnik. Pasojat do të ishin të paimagjinueshme, mijëra të Krishterë u vranë dhe nga ana tjetër mbi një milion Mysliman u vranë ose u detyruan të largoheshin nga rajonet e Greqisë, Serbisë, Bullgarisë në vitin 1878.

Mbas Kongresit të Berlinit udhëheqësit e shteteve të Ballkanit u përpoqën të kontrollonin çdo territor që ata e konsideronin jetësor për të vërtetuar “kombin” e tyre të vërtet. Disa lider të Ballkanit u bazuan në emocionet nacionaliste dhe etnike, duke synuar të përfshinin edhe territore të kombeve të tjera brenda territorit të tyre. Kështu Serbia dëshironte të përfshinte në territorin e saj Bosnje-Hercegovinën, Kosovën, Maqedoninë dhe pjesë të Shqipërisë së veriut me dalje në detin Adriatik. Greqia kërkonte që kufiri i saj të përfshinte pjesën jugore të Shqipërisë dhe një pjesë të madhe të Maqedonisë, duke përfshirë edhe disa ishuj në Mesdhe. Nacionalistët

Bal

lkan

i mid

is u

rrje

tjes

së v

jetë

r, n

acio

naliz

mit

dhe

përs

pekt

ivës

për

sta

bilit

et e

sig

uri n

ë të

ard

hmen

! | P

hD K

andi

dat A

gim

Nez

a

161Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Bullgarë kërkonin të rifitonin pjesët që ishin vendosur në traktatin e Shën Stefanit, siç ishin pjesë të Maqedonisë, pjesë të Dobruzhës, etj. të cilat i ishin shkëputur në Kongresin e Berlinit. Ndërsa liderët e Malit të Zi pretendonin të merrnin Hercegovinën, veriun e Shqipërisë dhe Sanxhakun e Novi Pazarit.

Synimi i gjithë liderëve të Ballkanit ishte të arrinin qëllimet e tyre nacionaliste dhe këtë synonin ta arrinin duke përdorur forcën e armëve.

Një arsye tjetër e luftërave në Ballkan, krahas kontradiktave dhe nacionalizmit midis vetë vendeve të Ballkanit kanë qenë edhe dëshira e fuqive të mëdha për të pushtuar vendet e Ballkanit ose për të dominuar në këto territore. Kjo ka bërë që këto shtete të kishin kontradikta ndërmjet tyre për të pasur sa më shumë pjesë të territoreve të Ballkanit. Në këtë aspekt vëmë re kontradiktat midis Habsburgëve Austro-Hungarez dhe Rusëve për të dominuar dhe kontrolluar Ballkanin dhe aleancat e këtyre dy fuqive siç ishin aleancat e Kancelarit Gjerman Bismarku me Austro-Hungarezët, apo Francezët me Rusët.

Udhëheqësit kombëtar të popullsisë Ortodokse të Ballkanit, që në kohët e lashta vinin nga radhët e klerikëve ose nga klasa e mesme, ndërsa në pjesën e popullsisë Katolike tek Perandoria Habsburge (siç ishin Kroatët) dhe Principatën Ortodokse Rumune, ekzistonte një klasë aristokrate e cila siguronte lider me reputacion dhe njohuri të gjëra. Ndërsa popullsia e tyre ishte kryesisht fshatare dhe analfabete. Të gjithë shtetet e Ballkanit ishin kryesisht bujqësor dhe që shfrytëzoheshin nga ana ekonomike nga fuqitë e mëdha.

Të gjithë sunduesit e Ballkanit kishin një ambicie politike të përbashkët: • Të përqendronin sa më shumë autoritet në duart e tyre. • Faktorët ekonomik dhe kulturor ndikuan në një ndarje më të madhe të udhëheqësve politik nga masat.

Ndërsa partitë politike të shteteve të Ballkanit publikisht përkrahnin pikëpamjet (konservatore, liberale, demokratike, agrare, etj), në praktikë ato përgjithësisht përfaqësonin interesat e grupeve të individëve me influencë dhe karizmatik, ku ambicia e tyre personale vendoste për politiken e partisë. Sundimtar të tillë të fuqishëm në Ballkan ishin Milan dhe Mihajlo Obrenoviç apo Petër Karaxhorxheviç në Serbi, George I në Greqi, Carol I në Rumani, dhe Ferdinand I në Bullgari, të cilët tërhiqnin mbështetës, krijonin simpati tek popullsia fshatare dhe kishin aftësi të manipulonin konfliktet partiake dhe ti kthenin në avantazhin e tyre. Politikat personale të këtyre liderëve ndikonin tek regjimet qeverisëse duke i dobësuar dhe duke i bërë ato të paqëndrueshme. Këta politikanë e përdornin pozicionin e tyre për përfitime personale, duke pretenduar se po përdornin forma të drejtimit demokratik, ku në praktikë mungonte demokracia.

Shtetet e Ballkanit duke pasur një ekonomi të prapambetur pas kongresit të Berlinit iu drejtuan shteteve Perëndimore për ndihmë për të zhvilluar ekonomitë e tyre. Perëndimi këtë ndihmë e dha nëpërmjet huave për zhvillimin e infrastrukturës dhe industrisë. Prioriteti i çdo shteti të Ballkanit ishte ekspansioni komb-shtet, ku shumica e ndihmave të huaja, përdorej për ushtrinë. Përmirësimi i industrisë dhe infrastrukturës u vunë në shërbim të kërkesave ushtarake. Në këtë periudhë u ndërtuan shumë hekurudha, të cilat i shërbenin qëllimeve të mëtejshme ekspansioniste ushtarake të qeverive të Ballkanit

Hendeku politik dhe ekonomik ishte i madh midis atyre “që kishin” dhe atyre “që nuk kishin”.

Elita udhëheqëse e secilit shtet në mënyrë të vazhdueshme theksonte domosdoshmërinë e faktorit të bashkimit të masave nën drejtimin e tyre me pikëpamjen e nacionalizmit Komb-Shtet.

Qëllimet e nacionalistëve Romantik të shekullit të XIX-të ishte të transformonin grupet etnike në “komb” unik nga ana kulturore, historike dhe gjeografike dhe pastaj t’iu siguronte shtetin për të përfaqësuar dhe mbrojtur sovranitetin politikisht, ekonomikisht dhe nga ana sociale, me kufij që përcaktojnë “atdheun” – “komb-shtetin”.

Ndërmjet viteve 1878 dhe 1914 shtetet e Ballkanit janë karakterizuar nga konflikte duke intensifikuar lëvizjet nacionaliste. Pas kongresit të Berlinit, marrëdhëniet ndërballkanike u fokusuan në zotërimin apo ndarjen e Maqedonisë. Nacionalistët Bullgarë pretendonin se rajoni ishte pjesë e Bullgarisë të mesjetës, si vendi i parë i pavarur i ceremonive Sllave. Nacionalistët Serb e konsideronin Maqedoninë si zemrën e perandorisë së mesjetës të Stefan Dushanit. Grekët përdornin argumente të historisë klasike siç ishin Filipi II (356-37B.C.E) dhe Aleksandri III i

162 GLOBAL CHALLENGE

Madhi (337-23 B.C.E të Maqedonisë) të cilët përkrahnin pretendimet e “Idesë së Madhe” të rajonit duke synuar të rivendosnin territoret e Bizantit si një e drejtë e shtetit dhe kombit Grek.

Në Serbi, koncepti i “Serbisë së Madhe” i nacionalistit Nikola Pashiç dhe partisë së tij Radikale parashikonte një komb-shtet Serb që përfshinte të gjithë territoret ku banonin Serbët duke përfshirë pjesët ku kultura dominohej nga të Krishterët Ortodoks dhe ku flitej gjuha serbe. Bosnje-Hercegovina ishte në veçanti e rëndësishme për “Serbinë e Madhe” duke qenë se ofronte një dalje në Adriatik.

Fushatat e ashpra fetaro-kombëtare degjeneruan në dhunë dhe gjakderdhje.Qeveritë e shteteve të Ballkanit u përqendruan në modernizimin dhe rritjen e forcës

ushtarake. Liderët Ballkanas e konceptonin dhe shumica e tyre vazhdojnë ta konceptojnë edhe sot detyrën e tyre në qeverisje si mundësi për përfitime personale dhe jo si detyrë për të bërë më të mirën për qytetarët e tyre. Korrupsioni gërryen pothuajse të gjitha nivelet e administratës të vendeve të Ballkan.

Pas Luftës së Dytë Botërore, Ideologjia komuniste dominonte ish Jugosllavinë (Republikat e Serbisë, Malit të Zi, Kroacisë, Sllovenisë, Bosnje-Hercegovinës, Maqedonisë), krahinat autonome të Kosovës dhe Vojvodinës. Komunistët sundonin shtetin, ndërsa Tito dhe më vonë Millosheviçi sundonin komunistët në ish Jugosllavi dhe në Serbi. I njëjti fenomen ishte edhe në Shqipëri ku dominonte ideologjia komuniste. Kundërshtarët politik arrestoheshin, dënoheshim me dënime të gjata, madje edhe pushkatoheshin. Ideologjia komuniste nuk lejonte hapësira për zhvillimin e demokracisë. Pothuajse të gjitha vendet e Ballkanit lindor ndoqën Ideologjinë Komuniste Sovjetike. Sipas autorit të librit “Ballkani” Dennis P. Hupchick, ideologjia komunist Sovjetike bazohej në parimin: “Një Zot (Marks, Lenin, Stalin), një perandor (Udhëheqësi i Partisë Komuniste Sovjetike), një perandori (Bashkimi Sovjetik).” Nëse u referohemi konkretisht vendeve të Ballkanit, “Zot“ kishin ideologjinë komuniste, “perandor“ ishin udhëheqësit që dominonin gjithë politikën dhe zhvillimin e vendit.

Në studimet për Ballkanin vëmë re një fenomen interesant, nëse Ballkanasit ndaj njeri tjetrit nuk kanë qenë tolerant, ndryshe ka ndodhur gjatë shekullit të XX-të, ku shtetet e Ballkanit kanë demonstruar një tolerancë për Çifutët, një qëndrim ky, tërësisht ndryshe nga vendet e tjera të Evropës.

Jacob Gould Schurman në librin e tij “Luftërat Ballkanike” (1912-1913) thekson: “Sikur aleatët ballkanik, pas ngadhënjimit të tyre mbi Turqinë, të mos ishin drejtuar kundër njëri-tjetrit, sikur të mos kishte pasur Luftë të Dytë Ballkanike në vitin 1913, sikur provincat turke të dala nga ndikimi i Portës përmes armëve të bashkuara të Bullgarisë, Greqisë, Serbisë dhe Malit të Zi të ishin ndarë me njëra-tjetrën si fitimtare me diplomaci apo me një drejtësi arbitrare thelbësore, atëherë asnjëra prej tyre nuk do të ishte poshtëruar dhe vetëpërmbajtja e marrëveshja mund të kishin bërë që arritjet e tyre të lavdëroheshin nga Fuqitë e Mëdha.” 1.

Gjendja tragjike e popujve të Ballkanit është si rezultat i mëkateve politike të vetë kombeve të Ballkanit. Këto mëkate janë ato të komuniteteve krejtësisht të pazhvilluara politike, ku natyre elementare njerëzore nuk është disiplinuar kurrë dhe nuk ka kaluar nëpër shkollën e jetës dhe përvojës paqësore politike. Sipas studiuesit amerikan Schurman: “Secili për vete, pa e vrarë mendjen për tjetrin ose pa menduar për ditën e ardhme të llogarisë - kjo duket se është mënyra e sjelljes kombëtare mes popujve të Ballkanit. Shpirti i konfliktit dhe i ndarjes mbizotëron aty; ata janë të sunduar nga një instinkt i pakontrolluar i egoizmit kombëtar dhe lakmisë.” Shembulli më konkret është Lufta e Dytë Ballkanike, si në origjinë, vijimin e saj dhe në përmbyllje ku u shfaqën qartë pasionet primitive të mbushura me urrejtje.

Inati, indinjata dhe tmerri u bashkuan me synimet nacionaliste dhe interesat territoriale dhe i ngritën në këmbë popujt e gjunjëzuar të shteteve të rajonit. Kështu në tetor 1912, Bullgaria, Serbia, Mali i Zi dhe Greqia i shpallën luftë Turqisë. Kombet ballkanase, për herë të parë në historinë e tyre, i lanë mënjanë kundërshtitë e tyre dhe bashkëpunuan për një çështje të përbashkët. Ky bashkëpunim dhe bashkim shënon fillimin e mençurisë politike. Por kjo mençuri politike do të ishte e përkohshme. Me sa duket mençuria politike ishte si rezultat i aftësisë së udhëheqëseve

1 “Luftërat Ballkanike“(19912-1913) Jacob Gould Schurman

Bal

lkan

i mid

is u

rrje

tjes

së v

jetë

r, n

acio

naliz

mit

dhe

përs

pekt

ivës

për

sta

bilit

et e

sig

uri n

ë të

ard

hmen

! | P

hD K

andi

dat A

gim

Nez

a

163Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

ballkanik të asaj periudhe. Më vonë kjo mençuri do të kishte zigzaget e saj, uljet dhe ngritjet, bashkëpunimin dhe armiqësitë, miqësitë midis popujve sllavë, intrigat, dhunën dhe gjakderdhjen, përpjekjet për liri e pavarësi.

Një ndër këshillat më të çmuara për popujt e Ballkanit sipas mendimit tim e ka dhënë Jakob Gould Schurman që në vitin 1916, kur thekson se: “Popujt e Ballkanit mund të mësojnë, duke mbrojtur secili interesat e tij dhe duke përparuar drejt begatisë së vet, që t’i kushtojnë kujdes tepër të madh të drejtave dhe kërkesave të tjetrit dhe të bashkëpunojnë me mençuri për të mirën e përbashkët, me shpirtin e besimit të ndërsjellë dhe vullnetit të mirë.”

Për shumë kohë vesi fatal i kombeve të Ballkanit ka qenë mungesa e tolerancës dhe mosmarrja parasysh e të drejtave të të tjerëve.

Çështjet Nacionaliste predominuan veprimet e Millosheviçit, të cilat u shprehen fillimisht ne përvjetorin e Betejës së Kosovës në qershor 1989. Nacionalizmi dhe jo komunizmi, mbizotëroj politikën Jugosllave. Ndryshimi i emrit në Parti Socialiste (1990) nuk kishte pothuajse asnjë rendësi krahasuar me ndikimin emocional nacionalist që predominonte tek Millosheviçi dhe mbështetësit e tij, të cilët më vonë do të bëheshin nxitësit dhe aktorët kryesor të luftës dhe gjenocidit në Ballkan (Kroaci, Bosnje, Kosovë).

Jacob Gould Schurman tek libri “Luftërat ballkanike“ thekson:“Ajo që thotë Lord Bajroni për individët është më shumë e vërtetë për kombet: çmenduria e njërit është fati i një tjetri, dhe nga asgjë nuk përfitohet më tepër sesa nga gabimet e tjetrit.”

Të gjitha argumentet e mësipërme se Ballkani karakterizohet nga hakmarrja, urrejtja e vjetër dhe nacionalizmi duket se përforcohet edhe nga shkrimtari shqiptar Ismail Kadare, i cili në librin “Mosmarrëveshja“ shkruan: “Mëngjeset e lirisë janë ato kur lahen llogaritë e vjetra, mëritë, smira e zezë. E Ballkanasit ishin të shquar për kësi dufesh.“

Shekulli i XX-të do të karakterizohej nga konfliktet në Ballkan. Megjithëse pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik gjatë viteve 1989-1991, të gjithë shpresonin se në Ballkan do të mbizotëronte paqja, në fakt ndodhi e kundërta. Konfliktet në Ballkan ishin nga më të ashprat, duke habitur aktorët ndërkombëtar.

Sipas zotit Carl Bildt, i Dërguari Special i Sekretarit të Përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara: “Gjatë Luftës në Bosnje kishte dy mendime për situatën e krijuar, njëra që theksonte se: “Urrejtja e vjetër” (që nënkuptonte urrejtja e Ballkanasve ndaj njëri tjetrit - shënim i imi) dhe mendimi i dytë se shkaktar për gjithçka ishte Sllobodan Millosheviçi.”

I Dërguar Special z. Carl Bildt, këtë argument, krahas eksperiencës së tij e bazonte edhe në konkluzionin që kishte arritur Departamenti i Shteteve të Bashkuara, i cili ishte prononcuar nëpërmjet Zëdhënësit të Departamentit z. James Rubin se “Millosheviç nuk ishte pjesë e problemit të rajonit, por në fakt ishte ‘problemi’ i cili duhej ndaluar në këtë pjesë të Evropës” 2.

Ajo që thekson Departamenti i Shteteve të Bashkuara tregon qartë se sa i rrezikshëm mund të bëhet një lider si rezultat i “urrejtjes së vjetër” ballkanase. Roli negative i liderit vihet re nëse marrim si shembull Sarajevën. Para vitit 1992, Sarajeva ishte simbol i harmonisë të kulturave të ndryshme. Pasojat kanë qenë të llahtarshme si rezultat i ringjalljes së urrejtjes së vjetër të një lideri dhe mbështetësve të tij, siç ishte ‘problemi’ Millosheviç, duke u kthyer në një despot për të gjithë rajonin..

Konkluzioni është se:

-Popujt e Ballkanit kanë shfaqur një karakteristikë të përbashkët: Një sens pasionant, krenari të fortë në grup.

-Identiteti i Ballkanasve bazohej në faktorët fetar, emocionalitetin etnik dhe mungesën e arsyes”.

-“Urrejtja e vjetër” dhe nacionalizmi etnik i liderëve, siç ishte rasti i Millosheviçit, ishin shkak i trazirave dhe përçarjes në Ballkan.

2 “Sfidat e Sigurisë në Ballkan” (“Security challenges in the Balkans through 2010”

164 GLOBAL CHALLENGE

-Ekzistenca e Ballkanit varej nga Fuqitë e mëdha të Evropës dhe jo nga vetë shtetet e Ballkanit.

-Shumica e tyre e përfshirë në lëvizjet çlirimtare kombëtare në Ballkan e kuptonin luftën para së gjithash si qëllim etnik, duke ndikuar emocionalisht tek popullsia dhe duke shkaktuar luftëra me karakter fetar.

-Disa lider të Ballkanit u bazuan në emocionet nacionaliste dhe etnike, duke synuar të përfshinin edhe territore të kombeve të tjera brenda territorit të tyre.

-Synimi i gjithë liderëve të Ballkanit ishte të arrinin qëllimet e tyre nacionaliste dhe këtë synonin ta arrinin duke përdorur forcën e armëve.

-Një arsye tjetër e luftërave në Ballkan, krahas kontradiktave dhe nacionalizmit midis vetë vendeve të Ballkanit kanë qenë edhe dëshira e fuqive të mëdha për të pushtuar vendet e Ballkanit ose për të dominuar në këto territore.

-Të gjithë sunduesit e Ballkanit kishin një ambicie politike të përbashkët: • Të përqendronin sa më shumë autoritet në duart e tyre. • Faktorët ekonomik dhe kulturor ndikuan në një ndarje më të madhe të udhëheqësve politik nga masat.

-Qeveritë e shteteve të Ballkanit u përqendruan në modernizimin dhe rritjen e forcës ushtarake. Liderët Ballkanas e konceptonin dhe shumica e tyre vazhdojnë ta konceptojnë edhe sot detyrën e tyre në qeverisje si mundësi për përfitime personale dhe jo si detyrë për të bërë më të mirën për qytetarët e tyre. Korrupsioni gërryen pothuajse të gjitha nivelet e administratës të vendeve të Ballkanit.

-Ballkanasit karakterizoheshin në parimin “secili për vete, pa e vrarë mendjen për tjetrin ose pa menduar për ditën e ardhme”. Shpirti i konfliktit dhe i ndarjes mbizotëronte në Ballkan; Ballkanasit kanë qenë të sunduar nga një instinkt i pakontrolluar i egoizmit kombëtar dhe lakmisë.

-“Urrejtja e vjetër” e ballkanasve midis njëri tjetrit dhe “nacionalizmi dhe kryeneçësia e liderëve” është duke u zëvendësuar gradualisht nga bashkëjetesa, mirëkuptimi si dhe plotësimi i standardeve demokratike si rezultat i angazhimit të faktorit Euro-Atlantik në rajonin tonë.

Si mund të arrihet Stabiliteti dhe Siguria e plotë në Ballkan?

Stabiliteti dhe siguria në Ballkan është një kompleksitet elementesh. Elementët kryesorë janë:

-Vendosja e bashkëpunimit të rajonit të Evropës Jug-Lindore.-Krijimi i mekanizmave për të zgjidhur konfliktet ndëretnike dhe konfliktet politike të

cilat ndikojnë në sigurinë e rendit.-Shtetet e rajonit duhet të bashkëpunojnë duke pasur qëllim thelbësor eliminimin e

konflikteve.-Shtetet e Ballkanit duhet të fokusohen në këto fusha: zhvillimin ekonomik, edukimin,

luftën kundër krimit të organizuar, luftën kundër korrupsionit, në mbështetjen dhe krijimin e shoqërive të hapura dhe pluraliste, në përkrahjen për të drejtat e njeriut dhe të drejtat e minoriteteve, krijimin dhe mbështetjen për median e lirë dhe të pavarur, forcimin e bashkëpunimit të strukturave të sigurisë.

Çështjet kyçe për Sigurinë e Rajonit

Integrimi në NATO dhe BE.-Zhvillimi ekonomik - Sistemi i fortë i drejtësisë - Forcimi i demokracisë dhe mbrojtja

e të drejtave të njeriut. - Marrëdhëniet me institucionet juridike ndërkombëtare. - Ristrukturimi i forcave të armatosura. - Lufta kundër terrorizmit, krimit të organizuar, trafikut të drogës, - Kërcënimet ekologjike (në veçanti pasi janë kryer operacione ushtarake).

Bal

lkan

i mid

is u

rrje

tjes

së v

jetë

r, n

acio

naliz

mit

dhe

përs

pekt

ivës

për

sta

bilit

et e

sig

uri n

ë të

ard

hmen

! | P

hD K

andi

dat A

gim

Nez

a

165Nr. 2 / 2012

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Elementët që ndikojnë në Perspektiven e Sigurisë -Ritmi i Ndryshimit-Uniteti Kombëtar-Atmosfera e Sigurisë Evropiane

BIBLIOGRAFI

1. “Security challenges in the Balkans through 2010”, botim i “EastWest Institute and Geneva Centre for Democratic Control and Armed Forces”.

2. Statement of UN, Neë York 1.11.20103. Carl Bildt, I Dërguari Special i Sekretarit të Përgjithshëm të Kombëve të Bashkuara:

“Security challenges in the Balkans”.4. “Speech by NATO Secretary General, Lord Robertson”, Rome, 26 maj 2001 5. “Sfidat Politike të Sigurisë” nga z. Leonard Demi, Kryetar i Komisionit të Sigurisë

Kombëtare. Korrik 2008.6. Fjalim i Presidentit Barack Obama në “Këshillin për Strategjinë e Sigurisë”(Barack

Obama, Speech: “National Security Strategy”, May 2010) 7. “The Balkans. From Constantinople to Communism”, nga Dennis P. Hupchick, 2002 8. The scope of homeland security. United States. Committee on Homeland Security of the

House of Representatives. (2008), Ëashington D.C.9. “The Balkans From Constantinople to Communism”, Dennis P. Hupchick, 10. Prabhakaran Paleri (Studius i Ceshtjeve të Sigurisë-Indi),"Siguria Kombëtare:

Domosdoshmëria dhe Sfidat" ("National Security: Imperatives and Challenges"), botuar ne vitin 2008.

11. Marrëdhëniet e Shqipërisë më NATO-n (Informacion i Ministrisë së Jashtme, 13 korrik 2010.)

12. “Luftërat Ballkanike“(19912-1913), Jacob Gould Schurman. 13. Boutros Boutros-Ghali, “Preventing Diplomacy. Stopping Wars before they start”.14. Burimi: Joschka Fischer, Fedral Minister of Foreign Affairs, “Policy Statement on the

Stability Pact for South Eastern Europe”, Berlin 27 January, 2000.

166 GLOBAL CHALLENGE

Çmimi 1500 Lekë

Kontribuan në këtë botim

Prof. Dr. Lisen BashkurtiProf. Dr. Bashkim Rama PhD Candidate Alban PërmetiPHD Dorina NdrekaPhD Bajram IbrajDoc. Dr. Astrit MemiaDr. Lavdosh AhmetajPhD Kandidat Arbër Bashkurti

PhD kandidat Ruzhdi JashariStudente Lina VasoPhD Kandidat Ramiz BytyqiPhD Kandidat Fejzi LilaPhD Kandidat Arben Fetoshi Msc. Luljeta HasaniPhD kandidat Shaban ArifajPhD Kandidate Fjonida Kushova

PhD Kandidat Gani Mehmetaj Ma. Manjola BrahajPhD Kandidat Halil HaliliPhD Kandidat Arben MuhametiPhD Kandidat Nijazi HaliliPhD Kandidat Fatmir KrasniqiPhD Kandidat Margarita MuhoPhD Kandidat Agim Neza