1071

GALATA’NIN TÜRK DÖNEMİ ÖNCESİ ASKERÎ OLUŞUMLARI VE KENT DOKUSU İLİŞKİSİ

ÇÖL, Nilgün*

TÜRKİYE/ТУРЦИЯ

ABSTRACT

Military Formation of Galata Before Turkish Period and It’s Relationship with Urban Structure

A region from the brook of Kasımpaşa where is on the north of Golden Horn where is protected inner harbour of Istanbul to the Tophane in the Bosphorus is called as “Sykai” during the antiquity. “Sykai” has some similarities with historical peninsula.

The history of region as a settlement nearly has same data with historical peninsula. “Sykai” was an Administrative Region during the Roman period. Emperor I. Tiberius (VIth century) constructed two towers at the entrance of Golden Horn between historical peninsula and Galata. The two towers were linked to each other with a chain in order to protect the region against the attacks from the sea. This was the beginning of the military formation of Galata. After the city becoming Genovese colony, city wall had been widened and transformed high wall system.

Key Words: Golden Horn, Galata, Kasımpaşa.

---

7.5 km uzunluğunda bir koy olan Haliç, (Keras) Antik dünyanın en büyük doğal limanlarından biridir. Anadolu yarımadası ve Avrupa’nın birçok kolaylığı içinde barındıran bu kesişme noktası, tarih boyunca Haliç’in yarımada ile ilişkisi üzerine gözlemler ve yorumlara açık olur. Oysa Haliç’in kuzey kıyısı; hem mimari karakteri hem de ticari statüsü açısından dünya kentleri içinde kendine çok özel yer edinecektir. Tarihî süreçte üç kıta ve Akdeniz’in en önemli kara ve deniz bağlantı noktası olan Bizantion, Konstantinopolis

nihayetinde İstanbul, imparatorluklar başkenti statüsüne kavuşurken karşı kıyı Perama, gerek çeşitli inanç ve kültürlerden insanları daima cezbedip ticari başkent niteliğini kazanır, gerekse coğrafi konumunu askeri stratejilere ve oluşumlara sunar.

* Yrd. Doç. Dr., Anadolu Üniv. Edebiyat Fakültesi. Sanat Tarihi Bölümü. Yunusemre Kapusü, Eskişehir/TÜRKİYE. e-posta: colnilgun@yahoo.com

1072

Bölgenin coğrafi sınırları; Haliç’in kuzey sahilinde (Kozludere) Kasımpaşa deresi (Antik Çağ’da ismi Cibon) ile günümüzdeki Tophane arasında, yarımadanın benzeri yükseltilere sahip alanın (Beyoğlu-Taksim yükseltisi) Batıda Kasımpaşa, doğuda ise Dolmabahçe’ye inen vadilerle sınırlandığını görürüz. Taksim yükseltisi yaklaşık 80 metre civarındadır. Topoğrafik koşullar bu alanda Kuzey-Güney ekseninde yol yapımına uygundur. Bazı yerlerde sert eğimlere sahip bölge, Haliç kıyısına paralel olarak düzleşir.

Yerleşimin fetih öncesi konut alanlarının tepelik alanda yoğunlaştığı, kıyı düzlüğünün ise iskelelere bağlanan dükkân, depo, işlik, han gibi nitelikli yapılara ayrıldığı görülür.

İklim özellikleri, sert Boğaz rüzgârları nedeni ile zaman zaman yarımadadan farklılıklar ortaya koysada ılıman sayılabilecek özelliklerdir.

Önemli imar faaliyetleri ile gözlemlediğimiz imparatorlar genelde Galata’yı ihmal eder bir tutum sergilerler. Latin kolonisi olmasının bunda rolü olduğu muhakkaktır. Strabon’a göre Galata’ya Sykai (İncirlik) dendiği esas şehirden Haliç nedeni ile ayrı olduğu ve Perama (Karşısı) olarak nitelendirildiğini eski kaynaklardan. (Gyllius, 1997; 194-195) öğrenmekteyiz. Constantinios döneminde XIII. Bölge (Regio) olarak kentin yönetsel alanı olduğu ama imar faaliyetleri açısından pek gözönüne alınmadığı görülür. İmparator I. Justinianos (528)de bölgede gerçekleştirdiği bazı imar faaliyetleri sonrası kendi adını vererek “Justinianai” diye bilinmesine yol açar. Bölgenin isimlerinin kökenleri tartışmalıdır. Yine Galatia kelimesinin İtalyanca “iskeleye inen merdivenli yol” anlamına ve Perasmas kelimesinin geçit, iskele anlamına geldiğini söyleyen kaynaklar mevcuttur. Bölgenin Galata olarak, Haliç’e inen yamaçlarının Pera olarak adlandırılması zaman içinde gerçekleşir.

Galata’nın I. Constantinus döneminde (324-337) sur içine alındığı kilise, forum, hamamlar, tiyatro ve liman gibi kentsel elemanlara sahip olduğu bilinir. Ancak sınırları hakkında bilgi yoktur. I. Justinianos’un 528’de gerçekleştirdiği imar çalışmaları ise biraz daha netleştirir kent dokusunu. Tahkimatı kuvvetlendirilen surlar, tiyatro ve St. Irene kilisesini inşa ettirip, kent statüsüne ismini vererek yükseltir.

İmparator II. Theodosios ise Yahudi cemaatini Pera’ya yerleşmeye zorunlu kılar. Yahudilerin deri tabaklama ve gemi ile ilgili işleri yapmalarını da gerekli görür. Bölgenin kentsel yerleşiminin biçimlenmesinde ana rolü oynayan Cenevizliler İmparator I. Manuel Komnenos zamanında (1143-1180) Bizans’tan imtiyazlar elde etmeye başlayan Cenevizliler 1204 Latin istilası sırasında Venediklilerden oldukça sıkıntılı saldırılara maruz kalmışlardır. Büyük İtalyan Cemaatine ve diğer Latin topluluklara tahsis edilen topraklar genelde Haliç kıyısında ticari iskelelerle bağlantılı idi. Fakat Venedikliler kendilerine tahsis edilen alanı Venedik toprağı

1073

olarak kabul ettirerek Konstantinapoliste askerî ve siyasi dengeleri kökten etkileyecek toplumsal farklılaşmanın başlamasına yol açacaklardı. (Benjamin, 2001: 43)

IV. Haçlı Seferi Pera bölgesi için sarsıcı sonuçlara yol açar. 1203’te Pera’yı ateşe veren Haçlılar aynı zamanda Konstantinapolis’te de büyük yıkım gerçekleştirirler. (Ducallier-Balard, 2002: 172)

1204-1302 yılları arasında kenti Latin istilasında kurtarmak, bazende ortak düşman haline gelen Venediğe karşı olabilmek için Cenova ile yapılan anlaşmalar neredeyse Galata’nın tamamını Cenova’ya vergi muafiyeti, ticaret önceliği gibi haklarla verilmesine neden olacaktır. II. Andronikos’un devletin savunmasını Cenova’lıların Galata’daki imtiyazlarına âdeta ayrı bir kent statüsünde devam etmelerine neden olur. Zira Galata’daki koloninin etrafı son derece sağlam surlarla çevrelenecektir. (Demirkent, 2005: 101, 102-110)

XIII. yüzyılda IV. Haçlı seferinin tarihçisi olan Geoffroi de Villehardoin Altın Boynuza girişi kapatan büyük zinciri gördüğünü belirtir. (Gielot, 1998: 31)

Haliç’in ağzını iki hisar arasına gerilerek kapatan bu kalın zincirin I. Tiberios zamanında (578-582) inşa edildiği sanılan “Kastellion ton Galatou” denilen hisara bağlandığını ve 717 de İslam ordusu kenti kuşattığında bu hisarın mevcut olduğunu belirten kaynaklar vardır. (Eberso, 1996: 31) Osmanlı Döneminde Kurşunlu Mahzen ya da Mahzen-i Sultani olarak bilinen bu yapı günümüzde sadece Yer altı Camii diye tanınan yapıyla kesinleşmeyen ilişkisi ile yansır.

XV. yüzyılda Floransalı Christophare Boundelmanti hem yarımadayı hem Galata’yı detaylı biçimde anlatır ve yine aynı yüzyılda bölgeyi “Pera” olarak tanımlayan İspanyol elçi Ruy Gonzales de Claviyo’nun anlattıkları ile örtüşen bilgiler verir. Bu bilgiler doğrultusunda Galata’nın yarımadaya göre farklı bir kentsel yapılanma gösterdiği fark edilir.

Kentin ticaret merkezinin Galata olduğu ve küçük, büyük gemilerin buraya getirdikleri malların dağıtım ve alım satımını yaptıklarını, çok kalabalık, denize çok yakın evlerde varlıklı tüccarların yaşadığı, surların kıyı boyunca devam ettiğini sonra bir tepeye ulaşıp burada bulunan kuleye bağlandığını, bu kulenin tüm Galata’ya hâkim “Mesih Kulesi” diye bilindiğini seyahat notlarında belirten Claviyo, Haliç’in hem İstanbul’un hem Galata bölgesinin limanı olduğunu, dar bir geçit olduğunu Cenevizlilerin buraya Galata, İstanbulluların “Perauma” dediklerini iki manastır (St. Paul ve St. Francise) bulunduğunu anlatır. (Calavijo, 2007: 49-50)

Bizans’ın XIII. Yönetim alanı olan Galata’ya önce Venediklilerin yerleştiğini fakat daha sonra Bizans’a yaptıkları yardımlardan ötürü Cenovalılara verildiğini ve bölgede hendeklerle surlar inşa eden Cenova’lıların Bizans’ın burada bulunan

1074

ve Haliç’i kapatan zincirin ucunu bağladıkları burç ya da kaleyi (ki eski kemer civarında olduğu) sur sınırlarını ona göre belirleyerek Galata Kulesini inşa ettiklerini yine kaynaklar belirtiyor. (Arseven, 1989; 68-70)

Şehri Latinlerden geri alarak tekrar Bizans idaresini kuran İmparator VIII. Mihael (1261-1282), 1260’ta imzalanan Nimfaion anlaşması ile Cenevizlilere Bizans’ta ticaret loncası, konsolosluk hukuku, serbest ticaret gibi son derece önemli imtiyazlar tanıyordu. Fakat Cenevizliler Bizans aleyhine hazırlıklara girince surları yıktırılır.

1260’da Venedik donanmasının saldırısı sonucu ancak Cenevizliler Galata’daki yerleşimlerinin etrafı 60 arşınlık boş arazi bırakılmak kaydıyla, ve deniz ile arası boş kalmak suretiyle özellikle Galata Kastrumu’nun deniz tarafı açık olmak kaydıyla sadece hendek kazma izni kazanırlar.

Konstantinopolis, Orta Çağ’da yalnızca büyük bir kent değil, aynı zamanda tüm Akdeniz havzasının en büyük kenti ve üretim merkezi idi. Ticari potansiyeli, Venedik deniz tacirlerinin doğu ve batı arasında güçlü ekonomik yapılanmayı koordine etmesi ile tüm eski dünyada ön plana çıkmıştı. Orta Çağ’da Venedik ardılları Amalfi, Pisa, Cenova Konstantinopolis’te iş yapma ortamını keşfetmekte gecikmezler.

Orta Çağ İtalya Cumhuriyetleri arasındaki kavga ticaret hayatlarında kazandıkları güçle orantılı oluyordu. (Pirenne, 2003: 68-73)

Galata bölgesinde kensel doku biçimsel olarak yarımadadan farklıdır. Zira kentsel dokunun sınırları limana bağımlı biçimlenir. 12. yüzyılda İtalyan denizci toplulukların kazandıkları güç, gittikleri yerlerde edindikleri imtiyazlı konumlarına yol açar ve yerleşkelerinde öncelikle amaçlarına uygun yapıları barındıran koloni kentleri oluştururlar. Geleneksel tuğla malzemeli, birden fazla kata sahip mimari formlar ilk dikkati çeken özelliklerdir. Fakat asıl önemli unsur limana bağlanan dik yokuşların merdivenli düzenlendiği, topografyanın taraçalar oluşturarak kullanıldığı kentsel biçimlemenin; Akdeniz’de Geç Antik Çağ’dan itibaren liman kentlerinde görülen tarzda gelişmesidir. 1160’lı yıllarda Tudela’lı Benjamin Yahudi cemaatinin Pera’daki yerleşimlerini anlatırken Galata’nın en yüksek noktasında tahkim bir kule bulunduğunu ve bu kuleye göre biçimlenen surların tamamen kapalı bir biçimde kenti sardığı gözlemlerini aktarır. Liman ise, yükseltiden deniz kapıları ve iskelelere açılımı olan yapıların son birleşme hattıdır. İtalyan halklarının Antik Çağ’dan beri gemi yapımı konusunda, özellikle mal taşıyabilecek gemi tasarımı konusunda ustalaştıkları ticaret bağlantılı limanlarda gemilerin bakım-onarım için düzenlenen bölümler oluşturdukları görülür. Liman kentlerinin kendi yönetim ve yargı kurumları oluşmuştur.

Yasaları, armaları, bayrakları mevcuttur. Bununla kalmaz, kent dokusunu oluşturan savunma sistemleri, inanç yapıları ve kamu yapıları gerek inşa alanları

1075

gerekse mimari biçimleri ile geleneksel yerel mimariden farklılık gösterir. Özellikle Akdeniz liman kentlerinde bu çok rahat gözlemlenir. Liman koruyucuları mendirekler, limanın çalışma alanı rıhtımlar liman kentlerinde farklı mimari oluşturmuşlardır. (Matvejevic, 1999: 29-33)

Kentin denizle bağlantı noktası olan Haliç hem Galata, hem ana kent için ne yazık ki sadece olumlu veriler barındırmıyordu. Aynı zamanda tehlikelerin kolayca gelebileceği zayıf noktadır. 11 km uzunluğundaki bu korunaklı liman XIV. yüzyıla kadar zincirle kapatılarak korunma yoluna gidildi.

Galata bölgesinin tüm kentsel dokunun oluşum ve gelişimi ilk bakışta liman ve deniz ticaretine bağımlı gibi görünse de asıl sistemi koruyacak oluşumlar kentin biçimlenişini etkileyecektir. Öncelikle kent savunmasının vazgeçilmezi surlar (portus) kapılarını doğrudan limana ve üretim-ticaret alanlarına açar. Cenova’nın Galata hâkimiyetini kurmasından önce Bizans’ın zincir kulesi, ardından bölgenin iç ve dış surları ve hendekleri nihayetinde en yüksek noktada inşa edilen İsa Kulesi (Galata) kentin günümüze kadar süregelen oluşumunu biçimlendirecektir.

Bu savunma ve koruma oluşumlarının sadece Galata’nın değil, hatta yarıma-danın savunmasında da önemli rol oynadığını görmekteyiz.

Galata’nın askeri fetih öncesi oluşumlarını çoğunlukla Bizans kaynaklarından edindiğimiz bilgilerle tanımlayabiliriz. Bazı Konstantinopolis tasvirleri ve seyyahların notları ile ana özelliklerini inceleyebildiğimiz surlar, kapılar, kule ne yazık ki günümüzde hem çevre dokularının çok tahribatı, hem tarihsel süreçte yaşadıkları saldırı, deprem, yangın ve kentsel mirası kullanamama gibi nedenlerle olumsuz anlamda tamamen değişmiş, hatta yok olmuşlardır.

İtalyanca “Embolosˮ: “Gemilerin yanaşabileceği ambarları olan iskele.” anlamına gelir. Galata’nın Portus Embolosları yani iskele kapıları günümüzde isimleriyle de olsa bize yerleri ile ilgili ipuçları verir. Kireç Kapısı, Eğri Kapı, Yenikapı, Kurşunlu, Mahzen Kapısı, Kürkçü Kapı, Azap Kapı Küçük Kule Kapı gibi isimler Galata Surlarının limana açılan kapılarının günümüzde ismi ile süregelenleridir.

İtalyan kolonilerinin yönetimi merkezden gönderilen birçok yetki ile donatılmış “Podesta” adı verilen yöneticilere teslim edilirdi. Ve bu kişilerin âdeta bir dükalık gibi Galata’da güç ve imtiyaz kazandıklarını iç surların koruduğu alanda bir sarayları olduğunu kaynaklar belirtir. Palazzo Comminale diye bilinen bu saray bölgedeki mimari karekteri tanıtması açısından da önemli idi. (Eyice, 1995: 30) Fakat ne yazıkki bugün kalıntı denecek kadar arka duvarı kalmıştır. Yine bulunduğu yer Bankalar Caddesi, diye bilinen Voyvoda Caddesi’nin Pera yönünde açılımıdır.

Günümüzün Karaköy bölümü Galata’nın en geniş düzlüğü olup “Piezzetta” yani meydan olarak geçer kaynaklarda. Bu özellik Akdeniz liman kentlerindeki geleneksel kentsel düzenlemeye birebir örnektir.

1076

Galata’nın korunaklı iç surlarının savunduğu “Palazzo del Commune” yani yönetsel bina hemen kontrol alanındaki “Piezzetta” ve iskele Sur kapısı bağlantıları kentin askerî, ticari ve yönetsel dinamiğinin sınırlarını da verir bize. Yine koloninin en önemli kilisesi Saint Michele (Osmanlı Dönemi’nde Rüstem Paşa Hanı inşa edililir.) ve hemen yakınındaki Lonca binası kentsel düzeni tamamlar.

Galata’nın kentsel dokusunun oluşum ve gelişiminde, liman ve deniz ticareti ana faktör olup inşa edilen dinsel, askerî ve kamu yapılarında liman-ticaret alanı bağlantısının ön planda tutulmasının yanısıra bölge topografyasının gerek yapı biçimini gerekse kentsel düzeni etkilediği görülür. Kaynaklarda Ceneviz mahallelerinde kürek ve bazı gemi malzemelerinin imal edildiği imalathaneler olduğu yazılıdır. Buda çok mantıklıdır, zira fetih sonrası Kasımpaşa’da inşasına başlanan tersanenin muhakkakki bu denli gemi trafiğinin yoğun olduğu alanda bir öncesi olması gerekir. Surlar ile deniz arasında uzanan “Via publica” (ana cadde) boyunca yakınlarındaki önemli bir yapı ya da Pazaryeri ismi ile ilişkilenen iskeleler bulunuyordu. (Wiener, 1998: 24)

Galata’nın günümüzde varlığını tespit edebildiğimiz askeri oluşumlarının başında surları gelir. Azapkapı civarından yukarı çıkan ve Galata Kulesi en tepe noktasında yer alan surlar, Tophane düzlüğüne bağlanacak şekilde yamaçtan iner. Cenova idaresinde her onarım ve değişiklik surlara mermer kitabelerle işlenir. Yine Podesta’nın arması ve ana kent Cenova arması çeşitli Cenova soylularının armaları (ki bunlar surlarda yapılan onarımlara katkıda bulunan kişilerdir.) surlarda bulunmaktaydı. Bu armaların bazıları İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde bulunuyor.

Galata surları ve üzerindeki kuleler 37 hektarlık bir alanı kaplamaktadır. Uzunluğu yaklaşık 4 km, ortalama 2 m bulan kalınlıkları ile moloz taş ve tane kumlu harçla yer yer devşirme malzeme ile inşa edilmişlerdir. Surların iskele bağlantısı ve iç surun dışarı açılmaları kemerli kapılar olarak düzenlenmiştir.

Günümüzde Saint George Kilisesi’nin yakınındaki sur parçası ve Harip Kapı diye bilinen yerdeki örülerek kapatılmış kemerli kalıntı en erken dönem surlarına örnektir. Yine Kuledibi-Yanık Kapı, diye bilinen yerde 200 m kadar sur, Yeraltı Camii civarındaki sur duvarları Cenova surlarının günümüze gelebilmiş örnekleridir. (Ertuğrul, 1997: 15) 1304-104 arasında gerek sur inşası, gerekse hendekler ve kulelerle ilgili yapılanmalar süreklilik gösterir. Bu süre aynı zamanda Cenova kolonisinin ekonomik açıdan neredeyse Bizans kadar güçlendiği bir dönemdir.

Galata’nın surları ile beraber inşa edilen koruyucu hendeklerden günümüze sadece Galata Kulesi yanındaki “Büyük Hendekˮ sokak ismi ve “Lüleli Hendek” sokak ismi kalmıştır. Fakat Galata Kulesi’nin yanındaki hendek, 1860’lı yılların bir fotoğrafında hâlâ görülmektedir.

1077

Özellikle kule yakınındaki hendekler civara yerleşen Yahudilerin uğraştıkları dericilik için uygun alan olarak karşımıza çıkar ve buradan bir yokuş Kürkçü Kapı İskelesine bağlanır.

Surların kapılarının zaman içinde kimilerinin örülerek kapatıldığı gibi yeni kapıların da açılabildiği görülmektedir.

Bu kapılardan günümüze yeri değişmeden üzerindeki arması ile gelebilen tek kapı Harip Kapı’dır. Dikdörtgen mermer taşın içine yanyana üç arma kalkanı yerleşmiş ortada Ceneviz haçı bulunur. Armalar Ceneviz Doju De Merude, kanatlarını açmış kartal ve Podesta De Auria’nın olmak üzere dizilidir ama tarih belirtilmez. (Ertuğrul, 1997: 18)

Galata adıyla bilinen gayet sağlam bir hisara bağlanan limanı koruyan bir zincirden birçok kaynakta söz edilir. Boundelmonti’nin Konstantinopolis tasvirlerinde de bu görülür. “Kastel ton Galatau” diye bilinen zincirin Galata bölgesindeki bağlandığı hisarın (Kuban, 1996: 172-173) II. Tiberios (578-582) tarafından inşa edildiği ve günümüzde Kurşunlu Mahzen ya da Yeraltı Camii diye bilinen yapı ile örtüşen bir konumda olduğu görülür. Castel de Pera diye de bilinen hisar İslam ordusu kenti kuşattığında mevcuttur. Fetihten sonra hisar yıkılmış ve barut mahzeni olarak kullanılmaya başlanmış, XVIII. yüzyıldan buyana “Yeraltı Camisi” olarak bilinir. Kapısının üzerinde eski surlardan bir parça bulunur.

Galata’nın Bizans kaynaklarında “Büyük Burç (Megolas Purgos)”, Ceneviz kaynaklarında ise “İsa Kulesi (Christea Torris)” olarak adlandırılan kule 1349’ da inşa edilir. Kulenin orijinal halini ancak bazı tasvirlere bakarak betimleyebiliyoruz. Zira günümüze gelen geçirdiği onarımlar sonucu tamamen değişmiştir. Ancak Akdeniz’de özellikle deniz ticareti ile ön plana çıkan kentlerde limanı kontrol altında tutma gereksinimi yüksek, silindir gövdeli, yüksek burç şeklinde yapılar inşa etme özelliği ortaya çıkarır.

Galata Kulesi kayalık zemin üzerine masif taş duvar olarak örülmüş, giriş duvarında etrafını saran hendeği aşmaya yarayan açılıp kapanabilen bir köprü olma ihtimalini gösteren izler mevcuttur. Duvar kalınlığı 3.75 metredir. Yüksekliği külaha kadar 60 metredir. Kule, zindan, gözetleme kulesi, yangın kulesi olarak kullanılmıştır. Orta Çağ askerî mimarisine uygun inşa edilen kulenin çevresini yine ayrı bir sur duvarının çevirdiği ve oluşan avlunun Büyük ve Küçük Kule kapıları ile şehre bağlandığı biliniyor. Kuleye su getirdiğini düşündüren bir kanal, zeminde bulunmuştur. (Eyice, 1994: 360)

Galata’nın fetih öncesi kent dokusunu biçimlendiren yapılarından askerî amaçlı olan surlar, kapılar, Galata Kulesi, Yer Altı Cami’nin kuruluş alanlarının stratejik açıdan ne kadar önemli olduğunu bu özelliklerini Türk döneminde de kaybetmediğini bilakis Osmanlı imparatorluğunun en büyük tersanesini bu bölgede inşa etmesi, yine Osmanlı ordusunun en büyük top dökümhanesi ve

1078

ona bağlı kışlanın bu bölgede faaliyet göstermesi Galata’nın sadece bir Akdeniz ticareti kolonisi olmadığını çok önemli bir askerî kent oluşumuna dönüştüğü görülür. Fetih sonrasında Galata tarafsız kalma düşüncesinde oldu. Fatih Sultan Mehmed eski imtiyazlarını sadece ticaret serbestliği olarak tanıdı. Galata halkı zımmi statüsünde tanındı ve bir kadı atanarak doğrudan Osmanlı idaresine alındı. Böylece Fatih’in bölgeye ne kadar önem verdiği Türk-Müslüman nüfusun artması konusunda aldığı kararların uygulanması ile ortaya çıkar.

Galata’da Türk döneminde yönetici sınıfın konutları yer almaz. Yine yabancı tüccar ve elçilerin gerek ticaret yapıları, gerekse ikametgahları burada artarak bulunmaya devam eder. Günümüze değin süregelen kozmopolit sosyal yapısını yoğun ticaret ortamına bağlamak yanlış olmaz. Önce Amalfi, Pisa, Venedik ve Cenovalılarla başlayan çeşitli inanç ve kültürden insanların burayı tercihi, Türk döneminde Frenk tabir edilen ve hemen hemen tamamı ticaret bağlantılı yerleşenlerle devam eder.

Doğu-Batı ilişkisini kuruluşundan itibaren kendine has formlarla yansıtan Galata simgesel yapısı olan Haliç, Marmara, ve Anadolu’ya hâkim kulesi ile kent panoramasını biçimlendirir. Geleneksel İtalyan limanlarının, limana inen dar, bazen merdivenli yolları, sur duvarları ile kıymetli ticari materyallerin konduğu ve korunduğu depo-ambar binalarının duvarları kesişen özelliği Galata’da karşımıza çıkar. Kule, Akdenizli görünümü kazandıran en önemli kentsel mimari özelliğidir.

Galata’nın sınırlarını liman ve topoğrafik özellikleri belirlemiştir. Aynı biçimlenişi Napoli ve Cenova kentlerinde de görmek mümkündür. Özellikle XIII. yüzyılda Cenova’lıların sistematik ızgara plana göre tasarlanmış iç bölgede korunaklı bir alanı yaratmış, liman ve kenti kule ile kontrol altına almış limana endeksli dar ve dik inen merdivenli yollar, bu yolların iki yanında Cenova geleneği yüksek taş ve tuğladan inşa edilen yapıları ile yeni bir Cenova yaratıldığı muhakkaktır. Cenova iç bölgelerle hemen hiç bağlantısı bulunmayan ince uzun kıyı şeridinde bir liman ve ona bağlı gelişen yapıları ile kente dönüştü. Roma döneminin bir kale kenti olduğu ama izlerine ulaşmak yoğun iskân alanı altında mümkün görünmez. 864’te yapılan surları Castello tepesinden limana 22 hektarlık alanı çevreliyordu. Limandan tepeye üç kapı açılırdı. Surların en önemli işlevi limana bağlı yönetim ve ticaret yapılarını savunmak. Cenova’nın ticari ve askeri açıdan kentsel dokusunun gelişmesi 14. yüzyılda gerçekleşir. Bu yüzyılda tersanenin inşası 1543’te Lanterna Kulesi’ni inşası neredeyse Galata ile eşdeğer zamanlarda, benzer kentsel gelişimle karşımıza çıkar. (Benevolo, 1995: 56-57)

Tüm bu kentsel değerler Cenova ve Galata’nın deniz ticareti nedeniyle biçimlenen kentsel dokusunun benzerliklerini ortaya koymaktadır. Her iki yerleşimin gerek askeri gerekse diğer kentsel birimleri aslında ticari fonksiyonların güçlü biçimlendirilmesi ile oluşmıuştur.

1079

KAYNAKÇA

Arseven, C. E., (1989), Eski İstanbul (Abidat ve Mebanisi), Dilek Yelkenci (Yay. Haz.), İstanbul: Çelik Gülersoy Vakfı-İstanbul Kütüphanesi Yayınları.

Benjamin, T. Ve Ratisbonlu Petachia, (2001),Orta Çağda İki Yahudi Seyyahın Avrupa, Asya ve Afrika Gözlemleri, İstanbul: Kaknüs Yayınları.

Bonevolo, L., (1995), Avrupa Tarihinde Kentler, Nur Nirven (Çev.), İstanbul: Afa Yayınları.

Clavijo, R.G., (2007), Timur Devrinde Kadis’ten Semerkant’a Seyahat, Ömer Rıza Doğrul (Çev.), İstanbul: Kesit Yayınları.

Demirkent, I., (2005), Bizans Tarihi Yazıları, İstanbul: Dünya Kitapları.

Duallier, A., Michel Balard, (2002), Konstantinopolis 1054-1261, İstanbul: İletişim Yayınları.

Ebersolt, J., (1996), Bizans İstanbul’u ve Doğu Seyyahları, İlhan Arda (Çev.), İstanbul: Pera Yayıncılık.

Ertuğrul, Ö.,(1997), “Sur içi Galata”, Arkitekt, Eylül, İstanbul.

Eyice, S., (1995), İstanbul Armağanı Fetih ve Fatih, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları.

Eyice, S., (1994), “Galata Kullesi Maddesi”, İslam Ansiklopedisi, C.3, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları

Gielot, J., (1998), İstanbul Seyahatnamesi, Maide Selen (Çev.), İstanbul: Pera Yayıncılık.

Gyllıus, P.,(1997), İstanbul’un Tarihi Eserleri, Erendiz Özbayoğlu (Çev.), İstanbul: Eren Yayınevi.

Kuban, D., (1996), İstanbul Bir Kent Tarihi, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları.

Pirenne, H., (2003), Orta Çağ Kentleri, Şadan Karadeniz (Çev.), İstanbul: İletişim Yayınları.

Predrag, Matvejeviç, (1999), Akdeniz’in Kitabı, Tolga Esmer (Çev.), İstanbul:Y.K.Y.

Wiener, W. M., (1998), Bizans’tan Osmanlı’ya istanbul Limanı, İstanbul: Tarih Vakfı yurt Yayınları.:

1080

RESİMLER (Renkli resimler: Resim 5,6,7,8 için bkz.: s. 1548-1550)

Resim 1: Galat Bölgesi Genel Yerleşim ve Surları(Wolfgang Müller Wiener, (2001); İstanbul’un Tarihsel Topografyası, İstanbul: Y.K.Y.)

1110

Resim 1: Galat Bölgesi Genel Yerleşim ve Surları(Wolfgang Müller Wiener, (2001); İstanbul’un Tarihsel Topografyası, İstanbul: Y.K.Y.)

Resim 2: XV. Yüzyılda Ana Kent ve Galata Tahta Oyma Gravür (Hartman Schedel, Wolfgang Müller Wiener, (2001); İstanbul’un Tarihsel

Topografyası, İstanbul: Y.K.Y.) Resim 2: XV. Yüzyılda Ana Kent ve Galata Tahta Oyma Gravür (Hartman

Schedel, Wolfgang Müller Wiener, (2001); İstanbul’un Tarihsel Topografyası, İstanbul: Y.K.Y.)

1111

Resim 3: (1890 Abdullah Biraderler, Sur, Kemer Kubbe Osmanlı, İstanbul: Pera Müzesi Yayınları)

1081

1111

Resim 3: (1890 Abdullah Biraderler, Sur, Kemer Kubbe Osmanlı, İstanbul: Pera Müzesi Yayınları)

Resim 3: (1890 Abdullah Biraderler, Sur, Kemer Kubbe Osmanlı, İstanbul: Pera Müzesi Yayınları)

1112

Resim 4: Galata Kulesi ve Palazzo de Commune (Eroğlu, S. (2003), Arkitekt, İstanbul Özel Sayısı)

Resim 4: Galata Kulesi ve Palazzo de Commune (Eroğlu, S. (2003), Arkitekt, İstanbul Özel Sayısı)

1082