Eacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngul

Feacutelagsfraeligethi iacuteslenskra kvikmynda

Benedikt Greacutetarsson

Lokaverkefni til BA-graacuteethu iacute feacutelagsfraeligethi

Feacutelagsviacutesindasvieth

Eacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngul

Feacutelagsfraeligethi iacuteslenskra kvikmynda

Benedikt Greacutetarsson

Lokaverkefni til BA-graacuteethu iacute feacutelagsfraeligethi

Leiethbeinandi Dr Helgi Gunnlaugsson

Feacutelags- og mannviacutesindadeild

Feacutelagsviacutesindasvieth Haacuteskoacutela Iacuteslands

Juacuteniacute 2011

Ritgereth thornessi er lokaverkefni til BA-graacuteethu iacute feacutelagsfraeligethi og er oacuteheimilt aeth afrita

ritgerethina aacute nokkurn haacutett nema meeth leyfi reacutetthafa

copy Benedikt Greacutetarsson 2011

Reykjaviacutek Iacutesland 2011

3

Efnisyfirlit

Uacutetdraacutettur 4

1 Iacuteslensk kvikmyndagereth 7

11 Afbrotafraeligethi almennings 8

Inngangur 11

2 Djoumlflaeyjan 12

21 Feacutelagsauethur 14

22 Jafningjahoacutepurinn 15

23 Stoumlethukreppa 15

24 Samfeacutelagsleg staetha 16

25 Feacutelagsleg oacutereietha 16

26 Lagskipting og oacuteliacutekur aethgangur 16

27 Afstaeligethur skortur og stimplun 17

28 Niethurlag 19

3 Veggfoacuteethur 20

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag 21

32 Ofbeldi menningarkima 22

33 Lagskipting Max Webers 23

34 Taacuteknraelign samskipti 26

35 Niethurlag 27

4 Myacuterin 28

41 THORNjoacuteethlega hetjan 29

42 Feacutelagslegur Darwinismi 29

43 Taumhald 30

44 Aeth setja sig iacute spor annarra 31

45 Fraacutevikshegethun 32

46 Niethurlag 33

5 Englar alheimsins 34

51 AEligethra hlutverkieth 35

52 Mannleg samkennd 35

53 Stofnanabundieth ofbeldi 36

54 Englar og postular 37

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof 37

56 Oumlreiginn 38

57 Niethurlag 39

Lokaoreth 40

Heimildaskraacute 41

4

Uacutetdraacutettur

Iacuteslensk kvikmyndagereth og iacuteslenskar kvikmyndir eiga seacuter langa og merkilega soumlgu Ekki

eru nema 34 aacuter siacuteethan fyrsta leikna al-iacuteslenska kvikmyndin (thorne iacuteslenskir leikarar og

iacuteslenskur leikstjoacuteri) iacute fullri lengd var frumsyacutend Saacute merki atburethur aacutetti seacuter staeth 12 mars

1977 og ber umraeligdd mynd heldur kuldalegan titil Morethsaga Kvikmyndaiethnaethurinn aacute

Iacuteslandi hefur aelig siacuteethan verieth virkur og aacute koumlflum afskaplega bloacutemlegur Eins og venjan er

meeth allar tegundir listgreina eru skiptar skoethanir um aacutegaeligti iacuteslenskra kvikmynda en thornaeligr

hafa iacute gegnum tiacuteethina farieth um viacuteethan voumlll iacute umfjoumlllunarefni siacutenu Iacute ritgereth thornessari veretha

skoethaethar fjoacuterar iacuteslenskar kvikmyndir Veggfoacuteethur (1992) Djoumlflaeyjan (1996) Englar

alheimsins (2000) og Myacuterin (2006)

Innan ramma kvikmynda er aeth finna oacutetal viethfangsefni og soumlgur sem haeliggt er aeth

greina iacute ljoacutesi feacutelagsfraeligethinnar THORNetta aacute vieth baeligethi iacute klassiacuteskum skilningi og einnig iacute

skyldum fraeligethum eins og afbrotafraeligethi Markmieth thornessarar ritgerethar er aeth tengja

ofangreint fraeligethiefni vieth fyrrnefndar kvikmyndir raeligetha thornaeth aacute fraeligethilegum grundvelli og

viacutesa iacute leiethinni til viethurkenndra rannsoacutekna aacute sviethi feacutelags- og afbrotafraeligethi Klassiacuteskar

kenningar fraacute fraeligethimoumlnnum aacute boreth vieth Emile Durkheim Max Weber og Karl Marx

veretha dregnar fram iacute soacutelarljoacutesieth og tengdar vieth iacuteslenska kvikmyndagereth Greining aacute

afbrotafraeligethi almennings (e popular criminology) kemur einnig vieth soumlgu en thornar veretha

skoethueth tengsl aacute milli fjoumllmiethla og hugmynda foacutelks um afbrot

5

THORNakkir

Oumlllum kennurum Haacuteskoacutela Iacuteslands sem hafa meeth smitandi aacutehuga siacutenum naacuteeth til miacuten og stuethlaeth

aeth skemmtilegu naacutemi faeligri eacuteg bestu thornakkir Umsjoacutenarkennari ritgeretharinnar Helgi

Gunnlaugsson faeligr seacuterstakar thornakkir fyrir jaacutekvaeligtt og hvetjandi viethhorf og oacutemissandi framlag

sitt vieth ritgeretharsmiacuteethina

Fjoumllskyldan faeligr thornakkir fyrir thornolinmaeligethina sem thornau hafa syacutent meacuter iacute naacutemi miacutenu Seacuterstakar

thornakkir faeligr konan miacuten Lilja Valdimarsdoacutettir fyrir aeth vera stoeth miacuten og stytta iacute gegnum naacutemieth

og ekki siacutest liacutefieth sjaacutelft

6

Eacuteg tileinka thornessa ritgereth drengjunum miacutenum sem hafa gert mig aeth betri manni

7

1 Iacuteslensk kvikmyndagereth

Iacuteslensk kvikmyndagereth aacute seacuter faeligethingarstaeth hjaacute brautryethjendum og hugsjoacutenamoumlnnum aacute

boreth vieth Loft Guethmundson og AEligvar Kvaran Fyrsta kvikmyndin sem gereth var aacute Iacuteslandi

var frumsyacutend 21 januacutear 1919 og bar danskt nafn Bjerg-Ejvind og hans husfru Ein af

thornekktari kvikmyndum iacuteslenskrar kvikmyndasoumlgu Siacuteethasti baeligrinn iacute dalnum var

frumsyacutend 10 mars 1950 iacute leikstjoacutern AEligvars Kvaran og var fylgt eftir aacuteri siacuteethar meeth

geysivinsaeliglli griacutenmynd Reykjarviacutekuraeligvintyacuteri Bakkabraeligethra (Kvikmyndamiethstoumleth

2010) Kvikmyndgereth aacute Iacuteslandi leieth fyrir skort aacute fjaacutermagni aacute siacutenum sokkabandsaacuterum en

stoacutert skref var stigieth aacuterieth 1978 thornegar kvikmyndasjoacuteethur var stofnaethur Iacute kjoumllfarieth fylgdi

tiacutemabil sem iacute daglegu tali er gjarnan nefnt bdquoiacuteslenska kvikmyndavoriethldquo en aacute thornviacute tiacutemabili

voru framleiddar margar af thorneim kvikmyndum sem enn sitja iacute thornjoacuteetharsaacutelinni Nokkrar af

fraeliggari kvikmyndum thornessa bloacutemaskeieths eru Land og synir (1980) Uacutetlaginn (1981)

Joacuten Oddur og Joacuten Bjarni (1981) og Meeth allt aacute hreinu (1982)

Taeligknivinnsla og almenn fagmennska jukust eftir thornviacute sem meira fjaacutermagn og fleiri

kvikmyndagerethamenn komu til soumlgunnar Haacutepunkti iacuteslenskrar kvikmyndasoumlgu naacuteethi

leikstjoacuterinn Friethrik THORNoacuter Friethriksson aacuterieth 1991 thornegar kvikmynd hans Boumlrn naacutettuacuterunnar

var tilnefnd til hinna virtu Oacuteskarsverethlauna Er thornetta iacute eina skiptieth sem iacuteslensk

kvikmynd hefur naacute sliacutekum haeligethum aacute althornjoacuteethavettvangi Iacuteslenskar kvikmyndir eru thornoacute tiacuteethir

gestir aacute hinum yacutemsu kvikmyndahaacutetiacuteethum og hafa aacute undanfoumlrnum aacuterum oumlethlast aacutegaeligtan

sess aacute althornjoacuteethamarkaethi Auethvitaeth eru gaeligethin mismikil en heilt yfir er oacutehaeligtt aeth segja aeth

iacuteslensk kvikmyndagereth hafi tekieth framfoumlrum undanfarin aacuter

Umfjoumlllunarefni iacuteslenskra kvikmynda getur talist nokkueth einhaeligft og syacutenir mynd 1

skiptinguna aacute thornviacute hvaeth iacuteslenskir kvikmyndageretharmenn eru aeth fjalla um Dramamyndir

og gamanmyndir eru nokkueth iacute seacuterflokki en ruacutemlega 80 iacuteslenskra kvikmynda falla

undir thornessa tvo flokka THORNetta proacutesentuhlutfall faeligr houmlfundur ritgerethar eftir aeth hafa ryacutent iacute

iacuteslenskar kvikmyndir fraacute tiacutemabilinu 1962 -2010 Aacutertalieth 1962 er haft sem upphafs-aacutertal

vegna thorness aeth 79 af stoumlethinni kom uacutet aacute thornviacute herrans aacuteri og markaethi tiacutemamoacutet iacute iacuteslenskri

kvikmyndagereth

8

Mynd 1 Umfjoumlllunarefni iacuteslenskra kvikmynda 1962-2010 (Kvikmyndamiethstoumleth 2010)

THORNaeth aeligtti ekki aeth koma aacute oacutevart aeth iacuteslenskar kvikmyndir leggi aacuteherslu aacute thornessa tvo thornaeligtti en

oftast spegla myndirnar iacuteslenskan veruleika Iacuteslenskt samfeacutelag staacutetar ekki af eins

miklum fjoumllbreytileika og tam bandariacuteskt samfeacutelag og thornviacute er thornaeth iacute sjaacutelfu seacuter ekkert

skryacutetieth aeth ekki seacute verieth aeth framleietha mikieth af myndum sem endurspegla aethrar tegundir

samfeacutelaga THORNaeth maacute reyndar benda aacute thornaacute staethreynd aeth iacute thornau oumlrfaacuteu skipti sem iacuteslenskar

kvikmyndir hafa reynt aeth fara bdquouacutet fyrir kassannldquo eru thornaeligr yfirleitt frekar furethuleg blanda

af hasarsenum af erlendum haeligtti og iacuteslenskum raunveruleika Haeliggt er aeth nefna myndir

aacute boreth vieth Foxtrot (1988) og Nei er ekkert svar (1995) sem aacutegaeligtis daeligmi um sliacutekan

gjoumlrning en athyglisvert er aeth sami maethurinn Joacuten Tryggvason leikstyacuterir thorneim baacuteethum

11 Afbrotafraeligethi almennings

Kvikmyndir eru oumlflugur fjoumllmiethill og geta moacutetaeth hugmyndir foacutelks um hvaeth seacute reacutett og

hvaeth seacute rangt Hetjur hviacuteta tjaldsins hafa iacute gegnum tiacuteethina aeth nokkru leyti styacutert

thornankagangi foacutelks og hvaetha viethbroumlgeth seacuteu vieth haeligfi iacute aacutekveethnum aethstaeligethum Aacutehorfendur

bandariacuteskra kvikmynda hafa oft heyrt fokreiethan loumlgreglustjoacutera segja vieth oacutestyacuterilaacutetan

undirmann sinn aeth bdquothornetta John Wayne bull seacute ekki aeth gangaldquo Sliacutekar setningar eru

mjoumlg greinilega aeth viacutesa til aacutekveethinnar hegethunarmynstra sem harethjaxlinn John Wayne

aacutetti til aeth syacutena iacute kvikmyndum siacutenum Fyrir utan augljoacutes aacutehrif aacute fatatiacutesku haacutergreiethslu

ofl eru thornaeligr persoacutenur sem vieth sjaacuteum iacute kvikmyndum oacutesjaldan aeth stjoacuterna hugmyndum

foacutelks um thornaeth hvernig liacutefieth gengur fyrir sig iacute hinum stoacutera heimi

Afbrot og glaeligpahegethun eru fyrirferethamikill thornaacutettur iacute kvikmyndaheiminum og

aacutehorfendur eru alltaf jafn aacutehugasamir aeth horfa aacute kvikmyndir sem fela iacute seacuter

48

35

710

Iacuteslenskar kvikmyndir 1962-2010

Drama

Gaman

Hasar

Annaeth

9

fraacutevikshegethun fraacute gildum samfeacutelagsins Iacutemynd afbrota felur iacute seacuter baraacutettu goacuteeths og ills

thornar sem aacutehorfendur eiga auethvelt meeth aeth finna til meeth foacuternarlambinu og fordaeligma

gerandann (Helgi Gunnlaugsson 2008) THORNannig afthornreyingarefni virethist alltaf eiga upp aacute

pallborethieth hjaacute aacutehorfendum sem finna fyrir aukinni spennu iacute liacutefi siacutenu iacute gegnum thornaacute

atburethi sem syacutendir eru aacute hviacuteta tjaldinu

Miethaeth vieth thornaacute miklu athygli sem afbrotahegethun iacute kvikmyndum hefur fengieth kemur thornaeth

ekki aacute oacutevart aeth nyacutett rannsoacuteknasvieth hefur orethieth til meethal afbrotafraeligethinga THORNetta nyacuteja

svieth maeligtti aacute iacuteslensku kalla greiningu aacute afbrotafraeligethi almennings (e popular

criminology)

Bandariacuteski afbrotafraeligethingurinn Nicole Rafter (2007) er frumkvoumlethull iacute thornessari nyacuteju

tegund afbrotafraeligethi og er reyndar suacute sem skyacuterethi greinina popular criminology Rafter

bendir aacute aeth hefethbundin afbrotafraeligethi fjallar ekki eins iacutetarlega um thornaeth efni sem

afbrotafraeligethi almennings geri Hin nyacuteja grein liacuteti aacute afbrot sem samtvinnun aacute

afbrotafraeligethi saacutelfraeligethi siethfraeligethi og heimspeki og geti iacute moumlrgum tilfellum varpaeth nyacuteju og

ferskara ljoacutesi aacute afbrotahegethun Rafter vill meina aeth afbrotafraeligethi almennings seacute aeth finna

iacute oumlllum tegundum fjoumllmiethla og meeth thornviacute aeth beita henni samhlietha klassiacuteskri afbrotafraeligethi

megi uppgoumltva nyacutejar lendur innan afbrotafraeligethinnar Aacutehorfendur og notendur

fjoumllmiethlaefnis eru svo oacutetal margir aeth hin nyacuteja grein hefur aacutekveethieth forskot aacute hefethbundna

afbrotafraeligethi THORNaeth sem skiptir meginmaacuteli aeth mati Rafter er aeth ef vieth kjoacutesum aeth

skilgreina afbrotafraeligethi sem rannsoacuteknir aacute glaeligpum og glaeligpamoumlnnum er thornaeth ljoacutest aeth

kvikmyndir eru ein helsta uppspretta hugmynda foacutelks um sliacutek maacutelefni

Aacutestaeligetha thorness aeth eacuteg kyacutes aeth nefna popular criminology iacute thornessari ritgereth er suacute aeth meeth

thornviacute aeth skoetha fyrrnefndar kvikmyndir meeth augum feacutelags- og afbrotafraeligethinnar er eacuteg iacute

raun aeth notast vieth svipaeth ferli og thorneir sem aethhyllast sliacutekar kenningar Eacuteg notast vieth

kvikmyndir til aeth skoetha tengsl thorneirra vieth feacutelagsfraeligethina og thornaeth er einmitt grunnhugmynd

popular criminology Myndirnar fjoacuterar innihalda allar afbrotahegethun og thornviacute liggur

beinast vieth aeth notast vieth thornessa hliethargrein afbrotafraeligethinnar sem grunn fyrir naacutelgun

miacutena Afbrotafraeligethi almennings hefur ekki verieth aacuteberandi iacute iacuteslenskum afbrotafraeligethum en

thornoacute beitir dr Helgi Gunnlaugsson sliacutekum aethferethum iacute greiningu sinni aacute ritverkum

Arnaldar Indriethasonar Iacute boacutek sinni Afbrot aacute Iacuteslandi notast houmlfundur vieth afbrotafraeligethi

almennings til aeth kryfja persoacutenur uacuter soumlgum Arnaldar (Helgi Gunnlaugsson 2008) og

10

varpa ljoacutesi aacute aacutekveethin minni og manngerethir sem haeliggt er aeth finna iacute thornessum voumlnduethu

metsoumlluboacutekum Arnaldar Indriethasonar

Hugmyndir um eethli afbrotamanna er mikilvaeliggur hluti iacute greiningu Helga og passa

vel vieth thornaeligr hugmyndir sem birtast iacute thornessari ritgereth Grunnhugmyndin aacute bak vieth

ritgerethina faeligddist aeth miklu leyti vegna aacuteethurnefndar umfjoumlllunar um baeligkur Arnaldar og

reyndust vel vieth skrif ritgeretharinnar

11

Inngangur

THORNegar kom aeth thorneirri stoacuteru aacutekvoumlrethun aeth skrifa BA-ritgereth var eacuteg nokkueth raacuteethviltur til aeth

byrja meeth Feacutelagsfraeligethin hefur naacuteeth aeth heilla mig aacute vissum sviethum en thornaeth verethur aeth

viethurkennast aeth aacutekveethnir hlutar hennar eru ekki mjoumlg spennandi Eacuteg var amk

algjoumlrlega viss um aeth eacuteg aeligtlaethi ekki aeth skrifa um eitthvaeth sem eacuteg hefethi takmarkaethan

aacutehuga aacute Vandamaacutelieth laacute iacute thornviacute aeth finna viethfangsefni sem vaeligri baeligethi froacuteethlegt og

skemmtilegt iacute senn THORNar sem fjoumllmiethlafraeligethi hefur alltaf verieth seacuterstakt aacutehugamaacutel hjaacute meacuter

toacutek eacuteg thornaacute aacutekvoumlrethun aeth skrifa um eitthvaeth sem tengist fjoumllmiethlun og afthornreyingarefni

Eacuteg mundi aeth kafli iacute boacutek dr Helga Gunnlaugssonar Afbrot aacute Iacuteslandi vaeligri baeligethi

aacutehugaverethur og meeth goacuteetha tengingu inn iacute afthornreyingarumhverfi fjoumllmiethla Hugmyndin aeth

skoetha iacuteslenskar kvikmyndir meeth feacutelagsfraeligethilegum hugmyndum kviknaethi skoumlmmu siacuteethar

og til allrar lukku reyndist umsjoacutenarkennari ritgeretharinnar aacuteethurnefndur Helgi

Gunnlaugsson jaacutekvaeligethur aacute sliacutekar hugmyndir

THORNegar kom aeth thornviacute aeth velja kvikmyndir iacute ritgerethina lenti eacuteg iacute smaacutevaeliggilegri

tilvistarkreppu Iacuteslenskar kvikmyndir eru margar hverjar gullnaacutemur fyrir foacutelk sem vill

skoetha feacutelagsleg vandamaacutel afbrot og almennan subbuskap Fljoacutetlega voru myndirnar

komnar niethur iacute tiacuteu stykki svo sex og aeth lokum endaethi eacuteg meeth thornaeligr fjoacuterar kvikmyndir

sem roumltuethu iacute ritgerethina

Kvikmyndirnar eru oacuteliacutekar aacute yfirborethinu en eiga samt yacutemislegt sameiginlegt

Djoumlflaeyjan er skemmtilegt tiacutemaflakk meeth feacutelagsleg vandamaacutel iacute hverju horni Veggfoacuteethur

er rannsoacutekn aacute siethblindu og aethloumlgunarhaeligfni Myacuterin er doumlkk og djuacutep eins og nafnieth gefur

til kynna og Englar alheimsins opnar glugga inn iacute heim einstaklinga sem eru ekki

syacutenilegir oumlllum Eacuteg var meethvitaethur um aeth hugsanlega vaeligri eacuteg aeth teygja mig fulllangt iacute

leit minni aeth tengingum kvikmyndanna vieth feacutelags- og afbrotafraeligethi og thornessar tengingar

virkuethu etv fjarstaeligethukenndar iacute augum annarra THORNaeth eina sem eacuteg gat gert iacute thorneirri stoumlethu

var aeth vera samkvaeligmur sjaacutelfum meacuter og laacuteta tilfinningu raacuteetha foumlr THORNaeth er svo annarra aeth

daeligma um hvort aeth vel hafi tekist til

Eacuteg vona aeth lesendur hafi baeligethi gagn og gaman af ritgereth thornessari Houmlfundur skemmti seacuter

amk pryacuteethilega vieth gereth hennar og gengur fraacute borethi reynslunni riacutekari

12

Frumsyacutend 3oktoacuteber 1996

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Baddi ndash Baltasar Kormaacutekur

Afi Toacutemas ndash Giacutesli Halldoacutersson

Amma Karoacuteliacutena ndash Sigurveig Joacutensdoacutettir

Danni ndash Sveinn Geirsson

2 Djoumlflaeyjan

Djoumlflaeyjan (e Devilacutes Island) er ein metnaetharfyllsta kvikmynd sem framleidd hefur

verieth aacute Iacuteslandi THORNegar myndin var gereth aacuterieth 1996 var leikstjoacuterinn Friethrik THORNoacuter

Friethriksson ennthornaacute aeth baetha sig iacute fraeliggetharljoacutemanum sem fylgdi kvikmynd hans Boumlrnum

naacutettuacuterunnar Suacute aacutegaeligta kvikmynd kom uacutet fimm aacuterum aacuteethur og naacuteethi thorneim merka aacutefanga

aeth vera uacutetnefnd til Oacuteskarsverethlauna sem besta erlenda kvikmynd aacutersins 1991 Friethrik

sparaethi ekkert til vieth kostnaeth Djoumlflaeyjunnar og byggethar voru mjoumlg iacutetarlegar

sviethsmyndir til thorness aeth thornaeligr aethstaeligethur sem foacutelk bjoacute vieth aacute thornessum tiacutema kaeligmust oumlrugglega

til skila aacute stoacutera tjaldinu Myndin kostaethi um 170 milljoacutenir kroacutena iacute framleiethslu en thornetta

var mesti kostnaethur sem lagethur hafethi verieth iacute iacuteslenska kvikmynd til thornessa Leikstjoacuterinn

leacutet hafa eftir seacuter aeth thornaeth vaeligri bdquokraftaverk aeth okkur toacutekst aeth faacute iacute hana 170 milljoacutenirldquo

(Morgunblaethieth 1996)

Kvikmyndin er byggeth aacute braggasoumlgum Einars Kaacuterasonar THORNar sem djoumlflaeyjan riacutes og

Gulleyjan Iacute boacutekunum fleacutettar Einar saman raunverulegum atburethum og skaacuteldskap meeth

miklum aacutegaeligtum en baacuteethar baeligkurnar nutu mikillar hylli Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest

um fjoumllskyldu sem byacuter iacute svokoumllluethu bdquobraggahverfildquo en sliacutek hverfi baacuteru oumlll einkenni

faacutetaeligktarhverfa Brotnar fjoumllskyldur meeth liacutetil fjaacuterraacuteeth fengu aeth notast vieth gamla

herbragga sem hernaacutemslieth Bandariacutekjamanna og Breta skildu eftir aacute Iacuteslandi eftir lok

seinni heimstriacuteethaldarinnar en allur aethbuacutenaethur var meeth versta moacuteti iacute thornessum hyacutebyacutelum Iacute

13

einum sliacutekum bragga buacutea allar okkar aethalsoumlguhetjur og reyna aeth takast aacute vieth liacutefieth hver

meeth siacutenum haeligtti

Aethalsoumlguhetjan er ungur maethur Baddi aeth nafni Hann er kynntur til soumlgunnar sem

baldinn unglingur sem hefur greinilega sterka glaeligpahneigeth iacute seacuter Baddi er rauethi

thornraacuteethurinn iacute gegnum myndina og er syacutendur sem sjaacutelfselskur alkahoacutelisti Hann veigrar seacuter

ekki vieth aeth misnota alla thornaacute goacuteethmennsku sem honum er syacutend en naeligr engu aeth siacuteethur aacute

undraverethan haacutett aeth spila sig sem foacuternarlamb Iacute flestum iacuteslenskum (sem og erlendum)

kvikmyndum er nauethsynlegt aeth hafa einhverskonar jin aacute moacuteti jang Fyrir hvern skiacutethaeligl

er yfirleitt haeliggt aeth finna eitt goacuteethmenni annars er jafnvaeliggi myndarinnar iacute haeligttu og

aacutehorfendur skildir eftir iacute oacutevissu Djoumlflaeyjan er fraacutebrugethin moumlrgum iacuteslenskum

kvikmyndum aeth thornviacute leyti aeth goacuteethu persoacutenurnar eru klaacuterlega iacute minnihluta og thornurfa oftar

en ekki aeth luacuteta iacute laeliggra haldi fyrir oacutethornokkunum

Afi Badda er sliacutek persoacutena harethduglegur verkamaethur sem elur thornaacute von iacute brjoacutesti seacuter aeth

niethjar hans eigi seacuter betra liacutef en hann sjaacutelfur THORNraacutett fyrir haacutelfgeretha kuacutegun inni aacute heimili

siacutenu er afinn aacuteminning til aacutehorfenda aeth thornraacutett fyrir aacutekaflega slaeligmar feacutelagslegar aethstaeligethur

er haeliggt aeth naacutelgast liacutefieth meeth von iacute brjoacutesti Eitt af sterkari atriethum myndarinnar snyacutest um

thornaacute toacutemleikatilfinningu sem griacutepur afann thornegar honum verethur ljoacutest aeth draumur hans er

horfinn Aacute thorneim tiacutemapunkti er ljoacutest aeth Baddi verethur aldrei neitt annaeth en siacutefullur

oacutenytjungur og Danni broacuteethir Badda er laacutetinn eftir houmlrmulegt flugslys Tengsl afans vieth

Danna eru ein af faacuteum tengingum vieth vaeligntumthornykju sem syacutend eru iacute myndinni en allur

liacutefskraftur gamla mannsins hverfur aacute augabragethi thornegar honum berast freacutettir af sviplegu

andlaacuteti Danna

Aethrar persoacutenur iacute Djoumlflaeyjunni skipta minna maacuteli Kvenpersoacutenur myndarinnar eru

ekki merkilegur pappiacuter og eru flestar leacutettvaeliggar persoacutenur Amma thorneirra braeligethra er

reyndar sterk persoacutena sem ber aacutekveethin merki geethveilu Amma Karoacuteliacutena er vaeliggast sagt

slaeligm fyrirmynd reykjandi og boumllvandi alla myndina iacute gegn Systir thorneirra er

taugasjuacuteklingur sem er iacute hjoacutenabandi meeth oacutettalegri mannleysu en reynir aeth komast iacute

burtu fraacute raunveruleikanum iacute oumlrskamma stund meeth erlendum glaeligsimoumlnnum iacute

einkennisbuacuteningum

Moacuteethir Badda er yfirborethskenndur daethrari og yrethi vaeligntanlega flokkueth sem

bdquokanamellaldquo Huacuten er samt aacute vissan haacutett sigurvegari myndarinnar thornar sem huacuten flyacutegur iacute

burtu fraacute iacuteslensku eymdinni iacute fangi bandariacutesks hermanns Loks ber aeth geta ungu

stuacutelkunnar sem flytur iacute hverfieth og er aacute tiacutemabili einn af ljoacutesari punktum tilverunnar Aeth

14

lokum er huacuten thornoacute komin iacute hjoacutenaband meeth hinum vafasama Badda Athyglisvert er aeth

fylgjast meeth persoacutenunni (sem ber hieth stoacuterkostlega iacuteslenska nafn Hveragerethur) missa oumlll

siacuten karaktereinkenni og hverfa inn iacute svartholieth sem umlykur thornann aacutegaeligta mann

21 Feacutelagsauethur

Ljoacutest er aeth persoacutenur Djoumlflaeyjunnar gliacutema vieth margviacutesleg feacutelagsleg vandamaacutel og varla

til saacute einstaklingur iacute myndinni sem sleppur vieth sliacutek oumlrloumlg Baddi er afureth taeligtingslegs

uppeldis moacuteethur sinnar sem klaacuterlega setur siacutena velfereth fram yfir velfereth barnsins THORNraacutett

fyrir jaacutekvaeligethar tilraunir afa hans liggur leieth Badda hratt niethur aacute vieth og aacutestaeligethan liggur iacute

thorneirri staethreynd aeth hann saacutervantar thorneacutettriethieth net feacutelagstengsla iacute kringum sig

Rannsoacuteknir bandariacuteska feacutelagsfraeligethingsins James Coleman (1988) hafa syacutent fram aacute

mikilvaeliggi feacutelagstengsla til aeth einstaklingar geti fallieth betur innan thorneirra viethmietha og

gilda sem eru samthornykkt iacute samfeacutelaginu Coleman kaus aeth notast vieth orethieth feacutelagsaueth (e

social capital) og bendir aacute aeth haeliggt seacute aeth horfa aacute feacutelagsaueth sem aacutekveethna tegund

auethlindar reacutett eins og efnislegan aueth (e physical capital) og mannaueth (e human

capital) THORNaeth er hinsvegar haacuteeth vali hvers einstaklings fyrir sig hvernig hann spilar uacuter

siacutenum spilum hvort aeth samfeacutelagieth iacute heild sinni seacute aeth hagnast aacute thorneim feacutelagsaueth sem eftir

hann liggur

Aacutefengisnotkun er aacuteberandi iacute myndinni en Baddi og feacutelagar hans eru drykkfelldir

ungir menn sem reyna aeth flyacuteja oumlmurlega tilveru siacutena iacute gegnum brenniviacutensfloumlsku Hefethi

myndin gerst 30 aacuterum siacuteethar er ekki oacuteliacuteklegt aeth straacutekagengieth hefethi verieth iacute houmlrethum

fiacutekniefnum iacute staeth aacutefengis en thornaeth eru hugleiethingar sem vieth faacuteum liacuteklega aldrei svoumlr vieth

Taumlaus drykkja Badda er hans leieth til aeth passa inn iacute thornau viethmieth (e norm) sem eru

riacutekjandi iacute liacutefi hans en thornau eru flest tilkomin vegna stoumlethu hans iacute thornjoacuteethfeacutelaginu Gildi (e

values) Badda eru gjoumlrsamlega oumlfugsnuacutein og aacute skjoumln vieth gildi og viethmieth bdquovenjulegsldquo

manns sem eru iacute flestum tilfellum fjoumllskylda atvinna og barnauppeldi

15

22 Jafningjahoacutepurinn

Baddi og Daniacuteel broacuteethir hans sveiflast aacute milli thorness aeth vera vieth botninn og aeth vera

vinsaeliglir Daniacuteel er endalaust iacute skugga broacuteethur siacutens sem thornykir mikill maethur innan thorness

hoacuteps sem hann tilheyrir Sliacutekur hoacutepur jafningja yfirleitt kallaethur jafningahoacutepur (e peer

group) er mjoumlg mikilvaeliggur iacute thornroacuteun einstaklinga og getur meeth athoumlfnum siacutenum styacutert

foacutelki inn aacute thornaeligr brautir sem thornykja aeligskilegar innan hoacutepsins Reacutett er aeth taka fram aeth thornetta

getur aacutett vieth alla jafningjahoacutepa iacute oumlllum steacutettum kynthornaacutettum osfrv

Toumlluvereth aacutehersla hefur verieth loumlgeth aacute aeth skyacutera mikilvaeliggi jafningjahoacutepa iacute tengingum

vieth afbrot og glaeligpahneigeth en thornryacutestingur jafningjahoacuteps (e peer pressure) er ekki siacuteethur

mikill iacute efri stigum samfeacutelagsins Syacutent hefur verieth fram aacute aeth foacutelk laeligrir aeth nota fiacutekniefni

fraacute jafningjum siacutenum hvernig aacute aeth tuacutelka aacutehrifin og hvernig er best aeth njoacuteta thorneirra

(Becker 1963) Baddi laeligrir meeth tiacutemanum iacute gegnum sinn jafningahoacutep aeth aacutekveethin

hegethun eigi aeth fylgja aacutekveethnum athoumlfnum og byacuter thornannig til siacuten eigin gildi

23 Stoumlethukreppa

Afbrotahegethun Badda og feacutelaga maacute aeth miklu leyti skyacutera meeth thornviacute aeth skoetha feacutelagslegan

uppruna thorneirra iacute staeth thorness aeth gefa seacuter aeth skyacuteringin liggi einfaldlega iacute laeliggri vitsmunum

thorneirra feacutelaga Albert Cohen (1955) rannsakaethi hversu sterk tengsl eru aacute milli feacutelagslegar

stoumlethu og afbrotahegethunar ungmenna iacute boacutek sinni Delinquent Boys

Cohen bendir aacute aeth feacutelagsleg umgjoumlreth skipti mestu thornegar afbrotahegethun er

rannsoumlkueth og thornau ungmenni sem eru stoumldd iacute slaeligmri feacutelagslegri umgjoumlreth hafa

takmarkaetha valkosti iacute liacutefinu Oacutejoumlfn staetha myndast aacute milli gilda thorneirra sem laeliggra eru

settir og thorneirra sem tilheyra svokallaethri millisteacutett Afleiethingarnar veretha gjarnan

svokoumlllueth stoumlethukreppa (e status frustration) thorneirra sem minna mega siacuten enda eru thorneir

ekki aeth falla aeth viethurkenndum gildum samfeacutelagsins Eina leiethin aeth mati Cohen fyrir

laacutegsteacutettarunglinga aeth oumlethlast viethurkenndan status er aeth snuacutea oumlllum gildum og viethmiethum

aacute haus og thornaacute oumlethlast saacute einstaklingur mestu virethinguna sem naeligr aeth ganga lengst iacute thornviacute aeth

brjoacuteta gildi og viethmieth miethsteacutettarinnar

16

24 Samfeacutelagsleg staetha

THORNaeth er haeliggt aeth sjaacute greinileg merki thorness aeth braeligethurnir eru meeth aacutekveethin hlutverk innan

fjoumllskyldu sinnar og ekki siacuteethur innan thorness samfeacutelags sem thorneir lifa iacute Munurinn aacute thorneim

braeligethrum liggur iacute thorneirri staethreynd aeth Daniacuteel bryacutest uacutet uacuter sinni fyrirfram aacutekveethnu

feacutelagslegu stoumlethu (e ascribed status) iacute samfeacutelaginu (sem er iacute thornessu tilfelli laacutegsteacutettarmaethur

meeth takmoumlrkueth taeligkifaeligri) og verethur virtur thornjoacuteethfeacutelagsthornegn flugmaethur og hetja THORNessi

nyacuteja feacutelagslega staetha hans er aacuteunnin (e achieved status) iacute gegnum mikla vinnu og

thornannig naeligr Daniacuteel aeth brjoacutetast uacutet uacuter doumlpru hlutskipti braggafoacutelksins Baddi er hinsvegar

fastur iacute thorneirri feacutelagslegu stoumlethu sem honum var uacutethlutaeth iacute barnaeligsku og syacutenir enga tilburethi

til thorness aeth reacutetta sinn hlut Feacutelagsleg staetha er thornviacute klaacuterlega eitthvaeth sem einstaklingur

getur breytt og haft aacutehrif aacute en til thorness thornurfa baeligethi hugur og hjarta aeth fylgja maacuteli

25 Feacutelagsleg oacutereietha

En hvers vegna eru persoacutenur Djoumlflaeyjunnar svona hrjuacutefar og skeytingarlausar um

umhverfi sitt Samkvaeligmt bandariacutesku feacutelagsfraeligethingunum Clifford Shaw og Henry

McKay (1942) eru viethbroumlgeth einstaklinga sem buacutea vieth sliacuteka feacutelagslega oacutereiethu sem

persoacutenur Djoumlflaeyjunnar buacutea vieth skiljanlegar og jafnvel nauethsynlegar til aeth lifa af iacute

erfiethu umhverfi THORNeir benda aacute aeth borgarhverfi meeth leacutelegt feacutelagslegt aethhald seacuteu uppfull

af foacutelki sem ekki telur thornaeth oacutemaksins virethi aeth eyetha tiacutema eetha orku iacute aeth halda thorneim vieth

Allir iacutebuacutearnir eru aeth leita aeth leieth uacutet uacuter thornessum baacutegu feacutelagslegu aethstaeligethum og eyetha thornviacute

engum tiacutema iacute aeth raeligkta umhverfi sitt Slaeligm efnahagsstaetha og oumlrar buacutesetubreytingar

einkenna thornessi hverfi og iacute sliacuteku bdquodog eat dogldquo umhverfi verethi foacutelk aeth snuacutea seacuter aeth hlutum

sem ekki thornykja aeligskilegir iacute oumlethrum hverfum Tilvera thornessara einstaklinga veltur aacute thornviacute aeth

geta aethlagast umhverfi siacutenu og thornaeth thornyacuteethir iacute moumlrgum tilfellum algjoumlrt skeytingarleysi

gagnvart loumlgum reglu og oumlethru foacutelki

26 Lagskipting og oacuteliacutekur aethgangur

Djoumlflaeyjan gerist aeth langmestu leyti iacute naacutenasta umhverfi aethalsoumlguhetjanna thorne iacute

broumlggunum alraeligmdu Vieth faacuteum oumlethru hverju aeth sjaacute liacutefieth fyrir utan braggamenninguna og

undantekningarlaust eru thornau atriethi aeth minna okkur aacute hversu miklu betra liacutefieth er annars

staethar Baddi talar um saeligluna iacute Bandariacutekjunum poumlrupiltarnar uacuter braggahverfinu elta

hoacutep af drengjum sem flyacuteja inn aacute riacutekmannlegt heimili sitt Baddi og vinur hans eiga eitt

17

saeliglukvoumlld aacute Hoacutetel Borg osfrv Vonin um betra liacutef skiacuten iacute gegn iacute moumlrgum senum

kvikmyndarinnar en persoacutenurnar hafa ekki meeth oumlrfaacuteum undantekningum getu eetha

aacutehuga til thorness aeth brjoacutetast til betra liacutefs Eina uacuterraeligethieth sem virethist vera fyacutesilegt iacute huga

bdquobraggafoacutelksinsldquo er liacuteferni sem einkennist af afbrotum og oacutereglu Bandariacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Robert K Merton bendir aacute aeth loumlglegar aethferethir til thorness aeth naacute

viethurkenndum markmiethum samfeacutelagsins seacuteu ekki iacute joumlfnum hlutfoumlllum meethal foacutelks

Merton segir aeth lagskipting samfeacutelagsins hindri thornaacute sem laeliggra eru settir iacute tilraunum

thorneirra aeth naacute samfeacutelagslega samthornykktum aacuterangri Richard Cloward og Lloyd Ohlin

(1960) thornroacuteuethu thornessar hugmyndir Mertons iacute boacutek sinni Delinquency and Opportunity

Iacute thorneirri boacutek benda thorneir einmitt aacute aeth einstaklingar hafa oacuteliacutekan aethgang (e differential

opportunity) aeth gaeligethum samfeacutelagsins og saeligkja thornal nauethsynlega virethingu stoumlrf og voumlld

til menningarhoacutepa sem gjarnan eru tengdir vieth afbrot Samfeacutelagieth yacutetir einstaklingunum

uacutet iacute sliacutekt liacuteferni meeth thornviacute aeth takmarka aethgang thorneirra aeth gaeligethum thorness

27 Afstaeligethur skortur og stimplun

Oumlnnur skyacutering aacute andfeacutelagslegri hegethun foacutelksins uacuter braggahverfinu getur legieth iacute thorneirri

staethreynd aeth allur samanburethur aacute liacutefsgaeligethum er thorneim oacutehagstaeligethur THORNessar hugmyndir eru

aacute svipaethri liacutenu og aacuteethurnefnd kenning Crawford og Ohlin um oacuteliacutekan aethgang einstaklinga

en taka aacute vissan haacutett meiri afstoumlethu til hoacutepa Hjoacutenin og fraeligethimennirnir Judith og Peter

Blau (1982) hafa iacute rannsoacuteknum og skrifum siacutenum unnieth meeth hugtak sem oftast er kennt

vieth thornau og er iacute daglegu maacuteli kallaeth kenningin um afstaeligethan skort (e relative deprivation

theory) Hjoacutenin rannsoumlkuethu glaeligpatiacuteethni iacute Bandariacutekjunum og ein af niethurstoumlethum

rannsoacutekna thorneirra var suacute aeth haeliggt vaeligri aeth tengja aukna afbrotatiacuteethni vieth viss hverfi og

aacutestaeligethur afbrota vaeligri ma haeliggt aeth uacutetskyacutera meeth fyrrnefndri kenningu Huacuten gengur iacute

stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute hugmynd aeth faacutetaeligk hverfi iacute naacutegrenni vieth riacutek hverfi fyllist reiethi hatri

og bitureth yfir samanburethinum Tilfinning fyrir oacutereacutettlaeligti skapast og leiethir af seacuter

afbrotahegethun og ofbeldi

Iacute riti thornyacuteska feacutelagsfraeligethingsins Karl Marx Wage-labour and capital (1891 2008)

maacute lesa hugleiethingar sem eru af svipuethum toga og kenning Blau-hjoacutenanna um afstaeligethan

skort Marx raeligethir thornar um thornau vandamaacutel sem geta litieth dagsins ljoacutes thornegar foacutelk thornarf

siacutefellt aeth lifa vieth oacutesanngjarnan samanbureth vegna steacutettarstoumlethu sinnar

18

Marx skrifaethi

bdquoHuacutes getur verieth stoacutert eetha liacutetieth en svo lengi sem oumlnnur huacutes iacute naeligsta

naacutegrenni eru soumlmu staeligrethar uppfyllir thornaeth allar feacutelagslegar

vaeligntingar til iacutebuacuteetharhuacutesnaeligethis En riacutesi houmlll iacute naeligsta naacutegrenni vieth litla

huacutesieth breytist thornaeth fljoacutett iacute kofa Litla huacutesieth og iacutebuacutear thorness hafa enga

eetha oacutemerkilega feacutelagslega stoumlethu og skyldi houmlllin riacutesa enn haeligrra iacute

framthornroacuteun siethmenningar er ljoacutest aeth oacutethornaeliggindi og oacuteaacutenaeliggja iacutebuacutea litla

huacutessins mun aukast aeth sama skapildquo

Braggafoacutelkieth iacute Djoumlflaeyjunni er stimplaeth sem uacuterhroumlk samfeacutelagsins og thornurfa aeth thornola

haacuteethsgloacutesur og yfirgang thorneirra sem ofar eru iacute virethingastiganum Stimplun einstaklinga er

vel thornekkt rannsoacuteknarefni innan feacutelagsfraeligethinnar og er aeth miklu leyti byggt aacute

hugmyndum feacutelagsfraeligethinga um taacuteknraelign samskipti Feacutelagsfraeligethingar aacute boreth vieth Charles

Horton Cooley og George Herbert Mead benda aacute aeth foacutelk hefur samskipti siacuten aacute milli meeth

margviacuteslegu samspili laacutetbrageths og oretha Tuacutelkun einstaklinga aacute thornessum samskiptum

moacutetar oumlethru fremur viethbroumlgeth thorneirra og hvernig thorneir sjaacute sjaacutelfan sig iacute samfeacutelaginu

Stimplunarkenning (e labeling theory) afbrotafraeligethi byggir aacute thornessum hugmyndum og

snyacutest um thornaeligr hugmyndir aeth samfeacutelagieth buacutei til fraacutevikshegethun meeth thornviacute aeth stimpla

aacutekveethna einstaklinga sem afbrotamenn (Siegel 2009) THORNegar stimplunin hefur aacute annaeth

boreth aacutett seacuter staeth reynist erfitt fyrir thornaacute sem eru stimplaethir aeth komast inn iacute eethlilegan

farveg aftur Stimpillinn fylgir foacutelki eftir iacute liacutefinu og aeth lokum fer thornaeth aeth skilgreina sig iacute

samraeligmi vieth hann

Aacutegaeligtis daeligmi um atvik sem skapaeth getur hatur og bitureth aacute oumlllu sem byacuter fyrir utan

braggahverfieth er atriethieth thornar sem braggadrengir halda iacute leiethangur til aeth hefna fyrir groacutefa

aacuteraacutes af voumlldum riacutekari krakka THORNraacutett fyrir aeth thorneir vaeligru upprunalegu foacuternarloumlmbin iacute thornessu

maacuteli endar thornetta meeth thornviacute loumlgreglan maeligtir aacute svaeligethieth og hlustar eingoumlngu aacute umkvartanir

aethila fraacute riacuteka hverfinu THORNannig styethur kerfieth vieth oacutereacutettlaeligtieth sem viethgengst greinilega iacute

lagskiptingu samfeacutelagsins

19

28 Niethurlag

Djoumlflaeyjan er fyrir margar sakir stoacutermerkileg kvikmynd Huacuten veitir goacuteetha innsyacuten inn iacute

liacutef thorneirra Iacuteslendinga sem ekki saacutetu vieth sama boreth og landar thorneirra og thornurftu af illri

nauethsyn aeth aethlagast oacutevinveittu umhverfi siacutenu Tilhneigingin hefur verieth aeth draga upp

glansmynd af Iacuteslandi fortiacuteethar seacuterstaklega aacuterunum eftir striacuteeth THORNaacute voru landsmenn

almennt iacute aacutekaflega goacuteethum maacutelum vegna yacutemis konar striacuteethsgroacuteetha og ekki siacutest iacute kjoumllfar

Marshall-aethstoetharinnar Togaraflotinn var endurnyacutejaethur landbuacutenaetharveacutelar keyptar

virkjanir og verksmiethjur byggethar osfrv (Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson 1996) Sagan

hefur hinsvegar kennt okkur aeth iacute oumlllum uppsveiflum eru til thornjoacuteethfeacutelagshoacutepar sem

einhverra hluta vegna faacute ekki sneieth af koumlkunni og Djoumlflaeyjan syacutenir okkur sliacutekan hoacutep

meeth eftirminnilegum haeligtti

Tengingar vieth afbrotafraeligethi hafa verieth aacuteberandi iacute thornessari umfjoumlllun um kvikmyndina

Djoumlflaeyjuna en aeth miacutenu mati laacute thornaeth beinast vieth thornegar efni hennar er skoethaeth ofan iacute

kjoumllinn Feacutelagslegar aethstaeligethur foacutelksins iacute kvikmyndinni eru aacute thornann veg aeth afbrot og

fraacutevikshegethun naacute foacutetfestu og eru iacute raun viethurkennd gildi innan thornessa hoacuteps THORNoacute eru

persoacutenur inni aacute milli sem naacute aeth riacutefa sig uacutet uacuter siacutenum aethstaeligethum en meirihlutinn heldur thornoacute

iacute thornau oumlfugsnuacutenu viethmieth sem styacutera liacutefinu iacute braggahverfinu

20

Frumsyacutend 6aacuteguacutest 1992

Leikstjoacuteri Juacuteliacuteus Kemp

Aethalhlutverk

Lass ndash Baltasar Kormaacutekur

Sveppi ndash Steinn Aacutermann Markuacutesson

Soacutel ndash Ingibjoumlrg Stefaacutensdoacutettir

Uggi ndash Ari Matthiacuteasson

3 Veggfoacuteethur

Kvikmyndin Veggfoacuteethur (e Wallpaper) vakti nokkra athygli thornegar huacuten kom uacutet aacuterieth 1992

Myndin toacutek aacute moumlrgum feacutelagslegum vandamaacutelum og syacutendi thornau meeth naacutelgun sem ekki

hafethi aacuteethur seacutest iacute iacuteslenskri kvikmynd bdquoAacuterekstrar landbuacutenaetharsamfeacutelags og

nuacutetiacutemathornjoacuteethfeacutelagsldquo soumlgufleacutettan sem hafethi seacutest iacute myndum aacute boreth vieth Land og synir og

Oacuteethal feethranna feacutekk nuacutetiacutemalega uppfaeligrslu aacutesamt goacuteethum skammti af siethblindu glaeligpum

og kynliacutefi THORNaeth var ekki siacutest vegna djarfra kynliacutefsatrietha sem myndin vakti athygli en

sjaacutelfsagt thornaeligttu thornessi tilteknu atriethi myndarinnar frekar saklaus iacute dag Juacuteliacuteus Kemp

leikstyacuterethi Veggfoacuteethri og feacutekk mikieth hroacutes fyrir aeth taeligkla viethkvaeligm maacutelefni aacuten tepruskapar

Juacuteliacuteus var aetheins 25 aacutera thornegar Veggfoacuteethur var frumsyacutend en hann naacuteethi aeth sannfaeligra allar

vinsaeliglustu hljoacutemsveitir Iacuteslands aacute thorneim tiacutema aeth koma fram iacute myndinni og er Veggfoacuteethur

thornviacute oft aacute tiacuteethum eins og toacutenlistarmyndband frekar en biacuteoacutemynd

Veggfoacuteethur er klassiacutesk saga um konu sem hittir mann thornau fella hugi saman en hann

thornarf aacute endanum aeth velja aacute milli hennar og besta vinar siacutens Soumlguhetjurnar thornrjaacuter eru

Lass drykkfelldur listamaethur Sveppi siethblindur og kynferethislega brenglaethur

eiturlyfjaneytandi og Soacutel saklaus sveitastuacutelka sem er aeth reyna aeth foacuteta sig iacute erfiethum

aethstaeligethum Sveitastuacutelkan blaacuteeygetha sest aacute traktorskerru og flytur iacute borgarliacutefieth thornar sem

huacuten faeligr vinnu hjaacute Sveppa aacute vinsaeliglum skemmtistaeth Sveppi og Lass gera meeth seacuter

veethmaacutel um hvor thorneirra verethi aacute undan aeth spilla sakleysingjanum og nota thorneir feacutelagar til

21

thorness yacutemis broumlgeth Lass verethur fljoacutetlega hrifinn af Soacutel fyrir alvoumlru og uppgjoumlr aacute milli vina

er oacuteumflyacuteanlegt ekki siacutest vegna thorneirra sjuacuteku hvata sem Sveppi hefur aeth geyma

Yacutemis atriethi iacute Veggfoacuteethri er haeliggt aeth skoetha meeth augum feacutelagsfraeligethinnar Soacutel flytur

buacuteferlum iacute upphafi myndarinnar og thornarf aeth takast aacute vieth thornaeth liacutef sem milljoacutenir manna uacuter

hefethbundnum baeligndasamfeacuteloumlgum hafa thornurft aeth gera fraacute tiacutemum iethnbyltingarinnar Iacute

borginni kemst Soacutel fljoacutetlega aeth thornviacute aeth viethmieth og gildi foacutelks eru fraacutebrugethin thornviacute sem huacuten

aacute aeth venjast uacuter sveitinni Einstaklingshyggja og hraethi einkenna borgarliacutefieth og vesalings

Soacutel veit varla iacute hvorn foacutetinn huacuten aacute aeth stiacutega Reyndar verethur aeth hroacutesa Soacutel fyrir

afskaplega mikla aethloumlgunarhaeligfni en undir lok myndarinnar er huacuten komin upp aacute svieth

meeth hljoacuteethnema iacute houmlnd alveg buacutein aeth hrista af seacuter sveitahrollinn

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag

Saacute munur sem syacutendur er aacute liacutefi borgarbuacutea annars vegar og sveitafoacutelks hins vegar er efni

sem feacutelagsfraeligethingar hafa rannsakaeth um aacuterabil Tengsl og thornaacutetttaka einstaklinga iacute

samfeacutelaginu er mismunandi eftir thorneim feacutelagslegu aethstaeligethum sem thorneir lifa vieth THORNyacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Ferdinand Toumlnnies (1963) skipti mannlegum tengslum niethur iacute tvaeligr

megingerethir og kallaethi thornaeligr gemeinschaft (samfeacutelag) og gesellschaft (thornjoacuteethfeacutelag)

Samkvaeligmt Toumlnnies er gemeinschaft suacute samfeacutelagsskipan sem felur iacute seacuter mikla

thornaacutetttoumlku einstaklinga og sameiginleg gildi Eining innan hoacutepsins er mikil og foacutelk leggur

sig fram fyrir heildina Toumlnnies leit aacute fjoumllskylduna sem fullkomieth daeligmi um

gemeinschaft og yfirleitt falla hefethbundin landbuacutenaetharsamfeacuteloumlg undir thornessa

skilgreiningu Hlutverk einstaklinga iacute samfeacutelaginu er meethfaeligtt og liacutetill feacutelagslegur

hreyfanleiki er til staethar Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum hefur svipaethan reynsluheim

Gesellschaft er aacute hinn boacuteginn skilgreint sem thornjoacuteethfeacutelag keyrt aacutefram aacute

einstaklingshyggju Hagur einstaklingsins er mikilvaeliggari en hagur heildarinnar og

thornegnarnir hafa fremur oacutepersoacutenuleg samskipti siacuten aacute milli Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum

oumlethlast aacuteunna stoumlethu td iacute gegnum vinnu siacutena naacutem eetha dugnaeth Einstaklingarnir gegna

oacuteliacutekum hlutverkum og eru iacute oacuteliacutekum stoumlethum THORNetta leiethir til thorness aeth reynsluheimur

foacutelksins verethur oacuteliacutekur og einstaklingurinn finnur ekki thornoumlrf hjaacute seacuter aeth vinna iacute thornaacutegu

heildarinnar Nuacutetiacutema fyrirtaeligki eins og NIKE vaeligri aacutegaeligtis daeligmi um gelleschaft

starfsmennirnir eru aeth reyna aeth thorneacutena sem mest iacute vinnu sinni en hafa etv engan

seacuterstakan aacutehuga aacute voumlrunni sem thorneir framleietha Endaframleiethslan verethur ekki aethalmaacutelieth

22

heldur hversu mikieth hagur einstaklingsins vaelignkast iacute thornviacute ferli sem framleiethslan er Mjoumlg

skyacuter munur er aacute thornessum tveimur atriethum iacute Veggfoacuteethri Soacutel verethur aeth gjoumlra svo vel aeth

takast aacute vieth siacutenar breyttu aethstaeligethur og breytast uacuter saklausri persoacutenu sem haeliggt vaeligri aeth

kenna vieth gemeinschaft iacute harethari persoacutenu sem feacutelli aeth stoacuteru leiti undir skilgreiningu

gesellschaft

32 Ofbeldi menningarkima

Drykkfelldi listamaethurinn Lass er iacute myndinni tengingin aacute milli sakleysis (Soacutel) og

uacuterkynjunar (Sveppi) Lass er syacutendur sem nokkueth viethkunnanlegur naacuteungi en algjoumlrlega

stefnulaus iacute liacutefinu Hann hefur greinilega haeligfileika aacute sviethi myndlistar en thornegar virkilega

reynir aacute er hann fljoacutetur aeth leita seacuter huggunar iacute faethmi Bakkusar Iacute einu atriethi

myndarinnar kemur thornaeth fram aeth Lass hefur enga foumlethuriacutemynd til aeth leita til enga

fyrirmynd Hann kemur heim til moacuteethur sinnar og finnur hana illa uacutetleikna eftir

bdquokoacutetilettukarlinnldquo sem er greinilega sambyacutelismaethur hennar en alls oacuteskyldur Lass THORNeir

feacutelagar hefna siacuten aacute ofbeldismanninum aacute thornann haacutett sem thorneir thornekkja best meeth

gegndarlausu ofbeldi Rannsoacuteknir Marvin Wolfgang og Franco Ferracuti (1967) hafa

syacutent fram aacute aeth foacutelk sem tilheyrir aacutekveethnum menningarkimum (e subculture) liacutetur aacute

ofbeldi sem eethlilega aethfereth til aeth leysa deilur Wolfgang og Ferracuti koumllluethu sliacuteka

hegethun ofbeldi menningarkima (e subculture of violence) en innan thorneirra er minnsta

oumlgrun litin alvarlegum augum THORNeir feacutelagar Lass og Sveppi tilheyra greinilega hoacutepi sem

er ekki mikieth iacute dagsljoacutesinu innan um venjulega borgara og thorneirra reynsluheimur er iacute

raun ein tegund menningarkima Groacutef ofbeldishegethun kynferethisleg brenglun og

greinileg siethblinda eru fylgifiskar Sveppa og thornaeth er vegna hans sem Lass fer niethur aacute laacutegt

plan Lass gengur tam svo langt aeth bera ljuacutegvitni fyrir vin sinn til aeth foretha honum fraacute

fangavist vegna meintrar nauethgunar

23

33 Lagskipting Max Webers

THORNeir kumpaacutenar Sveppi og Lass eru iacute slaeligmum maacutelum meeth sitt liacutefshlaup THORNeir tilheyra

ekki virtum thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi eru ekki efnaethir og hafa engin raunveruleg voumlld THORNaeth maacute

thornviacute segja aeth thorneir seacuteu iacute neethsta lagi samfeacutelagsins aacute moumlrgum sviethum Lagskipting

samfeacutelagsins er viethfangsefni sem hinn fraeliggi thornyacuteski feacutelagsviacutesindamaethur Max Weber

rannsakaethi og smiacuteethaethi kenningu siacutena um feacutelagslega lagskiptingu (Andersen amp Taylor

2007) Karl Marx hafethi aacuteethur komieth fram meeth thornaeligr hugmyndir aeth grundvoumlllur

steacutettarskiptingar hviacuteldi aacute efnahagsstoumlethu

Weber heacutelt thornviacute hinsvegar fram aeth skilningur Marx aacute steacutettum vaeligri of thornroumlngur sem

lyacutesing aacute hagsmunaaacuterekstrum og lagsskiptingu og aeth hugmynd Marx um hlutlaeligga

hagsmuni steacutetta vaeligri roumlng Weber vildi meina aeth aacutetakapunktar vaeligru mun fleiri og aeth

foacutelk yrethi aeth vera meethvitaeth um hagsmuni sinnar steacutettar til aeth haga seacuter aacute aacutekveethinn haacutett

Allir thornessir thornriacuter thornaeligttir sem Weber nefnir iacute kenningu sinni um lagskiptingu hafa aeth hans

mati uacuterslitaaacutehrif aacute liacutefsmoumlguleika einstaklinga og taeligkifaeligri thorneirra til aeth veretha nyacutetir

samfeacutelagsthornegnar

Efnahagsstaetha

Efnahagslegar aethstaeligethur foacutelks eru eitt aethalatriethieth iacute hugmyndum Webers Efnahagslegar

forsendur og moumlguleikar foacutelks aacute markaethinum stjoacuterni ma hvaetha steacutett thornuacute tilheyrir

Weber er meeth svipaethar hugmyndir og Karl Marx iacute thornessum maacutelum thorneas suacute skoethun aeth

eignahald aacute framleiethslutaeligkjum seacute lykilatriethi thornar sem eigendur thorneirra hafi voumlldin iacute

samfeacutelaginu

Weber bendir enn fremur aacute aeth oacutevenjulegar kringumstaeligethur iacute samfeacutelaginu thornurfi til aeth

foacutelk myndi einhverskonar samstoumlethu aacute grundvelli efnahagslegrar stoumlethu sinnar Foacutelk sem

stendur saman iacute verkfalli vaeligri td aeth falla aacutegaeligtlega aeth thornessum hugmyndum thorne foacutelk

sem myndar hoacutep sem hegethar seacuter meeth sameiginlegum haeligtti meeth hagsmuni hoacutepsins iacute

huga THORNessi sameiginlegi orsakavaldur byggist eingoumlngu aacute efnislegum hagsmunum er

varetha eignir og tekjumoumlguleika

Iacute Veggfoacuteethri eru persoacutenurnar ekki iacute goacuteethum maacutelum aacute efnahagssviethinu Lass og Sveppi

virethast eiga peninga til aeth fjaacutermagna drykkju eiturlyfjanotkun og almennt svall en eru

engu aeth siacuteethur staurblankir annar sem hinn klassiacuteski faacutetaeligki listamaethur og hinn geturvill

ekki borga foacutelki laun fyrir vinnu siacutena THORNaeth maacute thornviacute kannski segja aeth Lass seacute verkamaethur

24

iacute anda hugmynda Karl Marx thornar sem hann hefur ekkert til aeth selja aacute markaethi nema faeligrni

siacutena (listmaacutelun) Hann raeligethur ekki yfir fjaacutermagni neacute framleiethslutaeligkjum og thornarf thornviacute aeth

gerast launthornegi sem treystir aacute einhverskonar fjoumlldaframleiethslu Sveppi er hinsvegar aeth

passa aacutegaeligtlega vieth bdquoborgarasteacutettinaldquo sem Marx nefndi fjaacutermagnseigendur

vinnuveitendur og eigendur framleiethslutaeligkja

Sveppi er vissulega skiacutetblankur og thornviacute ekki alveg aeth falla inn iacute staethalmynd Marx af

sviacutenfeitum moldriacutekum kapitalistanum en hann er thornoacute eigandi naeligturkluacutebbs (sem getur iacute

viacuteethri merkingu verieth framleiethslutaeligki) og hann reynir vieth hvert taeligkifaeligri aeth hlunnfara

vinnuaflieth reacutett eins og goacuteethur siethur er aacute meethal kapitalista samkvaeligmt hugmyndafraeligethi

Karl Marx

Virething

Virething er aeth mati Webers tengd viethhorfum liacutefsstiacutel og neyslu hvers einstaklings Oumlfugt

vieth efnahagshugmyndir hans er ekki oacutealgengt aeth hoacutepur sem deilir soumlmu stoumlethu hagi seacuter

sem samfeacutelag Virething er metin af jaacutekvaeligethri eetha neikvaeligethri feacutelagslegum viethbroumlgethum og

liacutefsstiacutellinn sem thornuacute hefur valieth endurspeglar stoumlethu thorniacutena iacute samfeacutelaginu Efnahagurinn

snyacutest um framleiethslu en virethingin um neyslu

Daeligmi er um aeth foacutelk hafi mjoumlg haacutea virethingastoumlethu en tilheyri engu aeth siacuteethur laacutegri

efnahagslegri steacutett Gott daeligmi um einstakling meeth mikla virethingu vaeligri proacutefessor vieth

virtan haacuteskoacutela THORNessi aacutekveethni proacutefessor getur hins vegar verieth aacute frekar laacutegum launum og

tilheyrt laeliggri steacutettum thornjoacuteethfeacutelagsins iacute efnahagslegum skilningi thornraacutett fyrir alla thornaacute virethingu

sem hann hefur innan skoacutelans Haeliggt er aeth skoetha hugmyndir Webers um stoumlethu

einstaklinga iacute samfeacutelaginu iacute samhengi vieth goacuteethaeligrieth sem naacuteethi haacutemarki aacute Iacuteslandi aacute thornviacute

herrans aacuteri 2007 Iacute uacutetraacutes iacuteslenskra viethskiptamanna voru iacute forystu einstaklingar sem

houmlfethu ekki hefethbundna virethingastoumlethu iacute samfeacutelaginu THORNraacutett fyrir oumlll siacuten auethaeligvi og fraeliggu

vini voru thornessir menn jafnvel uppnefndir bdquogoumltustraacutekarldquo af aethilum sem litu niethur aacute thornaacute

vegna bakgrunns thorneirra Weber fjallaethi einmitt um muninn aacute virethingunni sem syacutend er

goumlmlum peningum og nyacutejum thorne nyacuteriacutekir einstaklingar njoacuteta ekki soumlmu virethingar og

thorneir sem hafa aacutett peninga iacute langan tiacutema Reacutett eins og blanki proacutefessorinn iacute daeligminu aeth

ofan eru riacutekir einstaklingar meeth bdquoranganldquo bakgrunn alltaf litnir hornauga af thorneim sem

eru meeth bdquoreacutettanldquo bakgrunn

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

Eacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngul

Feacutelagsfraeligethi iacuteslenskra kvikmynda

Benedikt Greacutetarsson

Lokaverkefni til BA-graacuteethu iacute feacutelagsfraeligethi

Leiethbeinandi Dr Helgi Gunnlaugsson

Feacutelags- og mannviacutesindadeild

Feacutelagsviacutesindasvieth Haacuteskoacutela Iacuteslands

Juacuteniacute 2011

Ritgereth thornessi er lokaverkefni til BA-graacuteethu iacute feacutelagsfraeligethi og er oacuteheimilt aeth afrita

ritgerethina aacute nokkurn haacutett nema meeth leyfi reacutetthafa

copy Benedikt Greacutetarsson 2011

Reykjaviacutek Iacutesland 2011

3

Efnisyfirlit

Uacutetdraacutettur 4

1 Iacuteslensk kvikmyndagereth 7

11 Afbrotafraeligethi almennings 8

Inngangur 11

2 Djoumlflaeyjan 12

21 Feacutelagsauethur 14

22 Jafningjahoacutepurinn 15

23 Stoumlethukreppa 15

24 Samfeacutelagsleg staetha 16

25 Feacutelagsleg oacutereietha 16

26 Lagskipting og oacuteliacutekur aethgangur 16

27 Afstaeligethur skortur og stimplun 17

28 Niethurlag 19

3 Veggfoacuteethur 20

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag 21

32 Ofbeldi menningarkima 22

33 Lagskipting Max Webers 23

34 Taacuteknraelign samskipti 26

35 Niethurlag 27

4 Myacuterin 28

41 THORNjoacuteethlega hetjan 29

42 Feacutelagslegur Darwinismi 29

43 Taumhald 30

44 Aeth setja sig iacute spor annarra 31

45 Fraacutevikshegethun 32

46 Niethurlag 33

5 Englar alheimsins 34

51 AEligethra hlutverkieth 35

52 Mannleg samkennd 35

53 Stofnanabundieth ofbeldi 36

54 Englar og postular 37

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof 37

56 Oumlreiginn 38

57 Niethurlag 39

Lokaoreth 40

Heimildaskraacute 41

4

Uacutetdraacutettur

Iacuteslensk kvikmyndagereth og iacuteslenskar kvikmyndir eiga seacuter langa og merkilega soumlgu Ekki

eru nema 34 aacuter siacuteethan fyrsta leikna al-iacuteslenska kvikmyndin (thorne iacuteslenskir leikarar og

iacuteslenskur leikstjoacuteri) iacute fullri lengd var frumsyacutend Saacute merki atburethur aacutetti seacuter staeth 12 mars

1977 og ber umraeligdd mynd heldur kuldalegan titil Morethsaga Kvikmyndaiethnaethurinn aacute

Iacuteslandi hefur aelig siacuteethan verieth virkur og aacute koumlflum afskaplega bloacutemlegur Eins og venjan er

meeth allar tegundir listgreina eru skiptar skoethanir um aacutegaeligti iacuteslenskra kvikmynda en thornaeligr

hafa iacute gegnum tiacuteethina farieth um viacuteethan voumlll iacute umfjoumlllunarefni siacutenu Iacute ritgereth thornessari veretha

skoethaethar fjoacuterar iacuteslenskar kvikmyndir Veggfoacuteethur (1992) Djoumlflaeyjan (1996) Englar

alheimsins (2000) og Myacuterin (2006)

Innan ramma kvikmynda er aeth finna oacutetal viethfangsefni og soumlgur sem haeliggt er aeth

greina iacute ljoacutesi feacutelagsfraeligethinnar THORNetta aacute vieth baeligethi iacute klassiacuteskum skilningi og einnig iacute

skyldum fraeligethum eins og afbrotafraeligethi Markmieth thornessarar ritgerethar er aeth tengja

ofangreint fraeligethiefni vieth fyrrnefndar kvikmyndir raeligetha thornaeth aacute fraeligethilegum grundvelli og

viacutesa iacute leiethinni til viethurkenndra rannsoacutekna aacute sviethi feacutelags- og afbrotafraeligethi Klassiacuteskar

kenningar fraacute fraeligethimoumlnnum aacute boreth vieth Emile Durkheim Max Weber og Karl Marx

veretha dregnar fram iacute soacutelarljoacutesieth og tengdar vieth iacuteslenska kvikmyndagereth Greining aacute

afbrotafraeligethi almennings (e popular criminology) kemur einnig vieth soumlgu en thornar veretha

skoethueth tengsl aacute milli fjoumllmiethla og hugmynda foacutelks um afbrot

5

THORNakkir

Oumlllum kennurum Haacuteskoacutela Iacuteslands sem hafa meeth smitandi aacutehuga siacutenum naacuteeth til miacuten og stuethlaeth

aeth skemmtilegu naacutemi faeligri eacuteg bestu thornakkir Umsjoacutenarkennari ritgeretharinnar Helgi

Gunnlaugsson faeligr seacuterstakar thornakkir fyrir jaacutekvaeligtt og hvetjandi viethhorf og oacutemissandi framlag

sitt vieth ritgeretharsmiacuteethina

Fjoumllskyldan faeligr thornakkir fyrir thornolinmaeligethina sem thornau hafa syacutent meacuter iacute naacutemi miacutenu Seacuterstakar

thornakkir faeligr konan miacuten Lilja Valdimarsdoacutettir fyrir aeth vera stoeth miacuten og stytta iacute gegnum naacutemieth

og ekki siacutest liacutefieth sjaacutelft

6

Eacuteg tileinka thornessa ritgereth drengjunum miacutenum sem hafa gert mig aeth betri manni

7

1 Iacuteslensk kvikmyndagereth

Iacuteslensk kvikmyndagereth aacute seacuter faeligethingarstaeth hjaacute brautryethjendum og hugsjoacutenamoumlnnum aacute

boreth vieth Loft Guethmundson og AEligvar Kvaran Fyrsta kvikmyndin sem gereth var aacute Iacuteslandi

var frumsyacutend 21 januacutear 1919 og bar danskt nafn Bjerg-Ejvind og hans husfru Ein af

thornekktari kvikmyndum iacuteslenskrar kvikmyndasoumlgu Siacuteethasti baeligrinn iacute dalnum var

frumsyacutend 10 mars 1950 iacute leikstjoacutern AEligvars Kvaran og var fylgt eftir aacuteri siacuteethar meeth

geysivinsaeliglli griacutenmynd Reykjarviacutekuraeligvintyacuteri Bakkabraeligethra (Kvikmyndamiethstoumleth

2010) Kvikmyndgereth aacute Iacuteslandi leieth fyrir skort aacute fjaacutermagni aacute siacutenum sokkabandsaacuterum en

stoacutert skref var stigieth aacuterieth 1978 thornegar kvikmyndasjoacuteethur var stofnaethur Iacute kjoumllfarieth fylgdi

tiacutemabil sem iacute daglegu tali er gjarnan nefnt bdquoiacuteslenska kvikmyndavoriethldquo en aacute thornviacute tiacutemabili

voru framleiddar margar af thorneim kvikmyndum sem enn sitja iacute thornjoacuteetharsaacutelinni Nokkrar af

fraeliggari kvikmyndum thornessa bloacutemaskeieths eru Land og synir (1980) Uacutetlaginn (1981)

Joacuten Oddur og Joacuten Bjarni (1981) og Meeth allt aacute hreinu (1982)

Taeligknivinnsla og almenn fagmennska jukust eftir thornviacute sem meira fjaacutermagn og fleiri

kvikmyndagerethamenn komu til soumlgunnar Haacutepunkti iacuteslenskrar kvikmyndasoumlgu naacuteethi

leikstjoacuterinn Friethrik THORNoacuter Friethriksson aacuterieth 1991 thornegar kvikmynd hans Boumlrn naacutettuacuterunnar

var tilnefnd til hinna virtu Oacuteskarsverethlauna Er thornetta iacute eina skiptieth sem iacuteslensk

kvikmynd hefur naacute sliacutekum haeligethum aacute althornjoacuteethavettvangi Iacuteslenskar kvikmyndir eru thornoacute tiacuteethir

gestir aacute hinum yacutemsu kvikmyndahaacutetiacuteethum og hafa aacute undanfoumlrnum aacuterum oumlethlast aacutegaeligtan

sess aacute althornjoacuteethamarkaethi Auethvitaeth eru gaeligethin mismikil en heilt yfir er oacutehaeligtt aeth segja aeth

iacuteslensk kvikmyndagereth hafi tekieth framfoumlrum undanfarin aacuter

Umfjoumlllunarefni iacuteslenskra kvikmynda getur talist nokkueth einhaeligft og syacutenir mynd 1

skiptinguna aacute thornviacute hvaeth iacuteslenskir kvikmyndageretharmenn eru aeth fjalla um Dramamyndir

og gamanmyndir eru nokkueth iacute seacuterflokki en ruacutemlega 80 iacuteslenskra kvikmynda falla

undir thornessa tvo flokka THORNetta proacutesentuhlutfall faeligr houmlfundur ritgerethar eftir aeth hafa ryacutent iacute

iacuteslenskar kvikmyndir fraacute tiacutemabilinu 1962 -2010 Aacutertalieth 1962 er haft sem upphafs-aacutertal

vegna thorness aeth 79 af stoumlethinni kom uacutet aacute thornviacute herrans aacuteri og markaethi tiacutemamoacutet iacute iacuteslenskri

kvikmyndagereth

8

Mynd 1 Umfjoumlllunarefni iacuteslenskra kvikmynda 1962-2010 (Kvikmyndamiethstoumleth 2010)

THORNaeth aeligtti ekki aeth koma aacute oacutevart aeth iacuteslenskar kvikmyndir leggi aacuteherslu aacute thornessa tvo thornaeligtti en

oftast spegla myndirnar iacuteslenskan veruleika Iacuteslenskt samfeacutelag staacutetar ekki af eins

miklum fjoumllbreytileika og tam bandariacuteskt samfeacutelag og thornviacute er thornaeth iacute sjaacutelfu seacuter ekkert

skryacutetieth aeth ekki seacute verieth aeth framleietha mikieth af myndum sem endurspegla aethrar tegundir

samfeacutelaga THORNaeth maacute reyndar benda aacute thornaacute staethreynd aeth iacute thornau oumlrfaacuteu skipti sem iacuteslenskar

kvikmyndir hafa reynt aeth fara bdquouacutet fyrir kassannldquo eru thornaeligr yfirleitt frekar furethuleg blanda

af hasarsenum af erlendum haeligtti og iacuteslenskum raunveruleika Haeliggt er aeth nefna myndir

aacute boreth vieth Foxtrot (1988) og Nei er ekkert svar (1995) sem aacutegaeligtis daeligmi um sliacutekan

gjoumlrning en athyglisvert er aeth sami maethurinn Joacuten Tryggvason leikstyacuterir thorneim baacuteethum

11 Afbrotafraeligethi almennings

Kvikmyndir eru oumlflugur fjoumllmiethill og geta moacutetaeth hugmyndir foacutelks um hvaeth seacute reacutett og

hvaeth seacute rangt Hetjur hviacuteta tjaldsins hafa iacute gegnum tiacuteethina aeth nokkru leyti styacutert

thornankagangi foacutelks og hvaetha viethbroumlgeth seacuteu vieth haeligfi iacute aacutekveethnum aethstaeligethum Aacutehorfendur

bandariacuteskra kvikmynda hafa oft heyrt fokreiethan loumlgreglustjoacutera segja vieth oacutestyacuterilaacutetan

undirmann sinn aeth bdquothornetta John Wayne bull seacute ekki aeth gangaldquo Sliacutekar setningar eru

mjoumlg greinilega aeth viacutesa til aacutekveethinnar hegethunarmynstra sem harethjaxlinn John Wayne

aacutetti til aeth syacutena iacute kvikmyndum siacutenum Fyrir utan augljoacutes aacutehrif aacute fatatiacutesku haacutergreiethslu

ofl eru thornaeligr persoacutenur sem vieth sjaacuteum iacute kvikmyndum oacutesjaldan aeth stjoacuterna hugmyndum

foacutelks um thornaeth hvernig liacutefieth gengur fyrir sig iacute hinum stoacutera heimi

Afbrot og glaeligpahegethun eru fyrirferethamikill thornaacutettur iacute kvikmyndaheiminum og

aacutehorfendur eru alltaf jafn aacutehugasamir aeth horfa aacute kvikmyndir sem fela iacute seacuter

48

35

710

Iacuteslenskar kvikmyndir 1962-2010

Drama

Gaman

Hasar

Annaeth

9

fraacutevikshegethun fraacute gildum samfeacutelagsins Iacutemynd afbrota felur iacute seacuter baraacutettu goacuteeths og ills

thornar sem aacutehorfendur eiga auethvelt meeth aeth finna til meeth foacuternarlambinu og fordaeligma

gerandann (Helgi Gunnlaugsson 2008) THORNannig afthornreyingarefni virethist alltaf eiga upp aacute

pallborethieth hjaacute aacutehorfendum sem finna fyrir aukinni spennu iacute liacutefi siacutenu iacute gegnum thornaacute

atburethi sem syacutendir eru aacute hviacuteta tjaldinu

Miethaeth vieth thornaacute miklu athygli sem afbrotahegethun iacute kvikmyndum hefur fengieth kemur thornaeth

ekki aacute oacutevart aeth nyacutett rannsoacuteknasvieth hefur orethieth til meethal afbrotafraeligethinga THORNetta nyacuteja

svieth maeligtti aacute iacuteslensku kalla greiningu aacute afbrotafraeligethi almennings (e popular

criminology)

Bandariacuteski afbrotafraeligethingurinn Nicole Rafter (2007) er frumkvoumlethull iacute thornessari nyacuteju

tegund afbrotafraeligethi og er reyndar suacute sem skyacuterethi greinina popular criminology Rafter

bendir aacute aeth hefethbundin afbrotafraeligethi fjallar ekki eins iacutetarlega um thornaeth efni sem

afbrotafraeligethi almennings geri Hin nyacuteja grein liacuteti aacute afbrot sem samtvinnun aacute

afbrotafraeligethi saacutelfraeligethi siethfraeligethi og heimspeki og geti iacute moumlrgum tilfellum varpaeth nyacuteju og

ferskara ljoacutesi aacute afbrotahegethun Rafter vill meina aeth afbrotafraeligethi almennings seacute aeth finna

iacute oumlllum tegundum fjoumllmiethla og meeth thornviacute aeth beita henni samhlietha klassiacuteskri afbrotafraeligethi

megi uppgoumltva nyacutejar lendur innan afbrotafraeligethinnar Aacutehorfendur og notendur

fjoumllmiethlaefnis eru svo oacutetal margir aeth hin nyacuteja grein hefur aacutekveethieth forskot aacute hefethbundna

afbrotafraeligethi THORNaeth sem skiptir meginmaacuteli aeth mati Rafter er aeth ef vieth kjoacutesum aeth

skilgreina afbrotafraeligethi sem rannsoacuteknir aacute glaeligpum og glaeligpamoumlnnum er thornaeth ljoacutest aeth

kvikmyndir eru ein helsta uppspretta hugmynda foacutelks um sliacutek maacutelefni

Aacutestaeligetha thorness aeth eacuteg kyacutes aeth nefna popular criminology iacute thornessari ritgereth er suacute aeth meeth

thornviacute aeth skoetha fyrrnefndar kvikmyndir meeth augum feacutelags- og afbrotafraeligethinnar er eacuteg iacute

raun aeth notast vieth svipaeth ferli og thorneir sem aethhyllast sliacutekar kenningar Eacuteg notast vieth

kvikmyndir til aeth skoetha tengsl thorneirra vieth feacutelagsfraeligethina og thornaeth er einmitt grunnhugmynd

popular criminology Myndirnar fjoacuterar innihalda allar afbrotahegethun og thornviacute liggur

beinast vieth aeth notast vieth thornessa hliethargrein afbrotafraeligethinnar sem grunn fyrir naacutelgun

miacutena Afbrotafraeligethi almennings hefur ekki verieth aacuteberandi iacute iacuteslenskum afbrotafraeligethum en

thornoacute beitir dr Helgi Gunnlaugsson sliacutekum aethferethum iacute greiningu sinni aacute ritverkum

Arnaldar Indriethasonar Iacute boacutek sinni Afbrot aacute Iacuteslandi notast houmlfundur vieth afbrotafraeligethi

almennings til aeth kryfja persoacutenur uacuter soumlgum Arnaldar (Helgi Gunnlaugsson 2008) og

10

varpa ljoacutesi aacute aacutekveethin minni og manngerethir sem haeliggt er aeth finna iacute thornessum voumlnduethu

metsoumlluboacutekum Arnaldar Indriethasonar

Hugmyndir um eethli afbrotamanna er mikilvaeliggur hluti iacute greiningu Helga og passa

vel vieth thornaeligr hugmyndir sem birtast iacute thornessari ritgereth Grunnhugmyndin aacute bak vieth

ritgerethina faeligddist aeth miklu leyti vegna aacuteethurnefndar umfjoumlllunar um baeligkur Arnaldar og

reyndust vel vieth skrif ritgeretharinnar

11

Inngangur

THORNegar kom aeth thorneirri stoacuteru aacutekvoumlrethun aeth skrifa BA-ritgereth var eacuteg nokkueth raacuteethviltur til aeth

byrja meeth Feacutelagsfraeligethin hefur naacuteeth aeth heilla mig aacute vissum sviethum en thornaeth verethur aeth

viethurkennast aeth aacutekveethnir hlutar hennar eru ekki mjoumlg spennandi Eacuteg var amk

algjoumlrlega viss um aeth eacuteg aeligtlaethi ekki aeth skrifa um eitthvaeth sem eacuteg hefethi takmarkaethan

aacutehuga aacute Vandamaacutelieth laacute iacute thornviacute aeth finna viethfangsefni sem vaeligri baeligethi froacuteethlegt og

skemmtilegt iacute senn THORNar sem fjoumllmiethlafraeligethi hefur alltaf verieth seacuterstakt aacutehugamaacutel hjaacute meacuter

toacutek eacuteg thornaacute aacutekvoumlrethun aeth skrifa um eitthvaeth sem tengist fjoumllmiethlun og afthornreyingarefni

Eacuteg mundi aeth kafli iacute boacutek dr Helga Gunnlaugssonar Afbrot aacute Iacuteslandi vaeligri baeligethi

aacutehugaverethur og meeth goacuteetha tengingu inn iacute afthornreyingarumhverfi fjoumllmiethla Hugmyndin aeth

skoetha iacuteslenskar kvikmyndir meeth feacutelagsfraeligethilegum hugmyndum kviknaethi skoumlmmu siacuteethar

og til allrar lukku reyndist umsjoacutenarkennari ritgeretharinnar aacuteethurnefndur Helgi

Gunnlaugsson jaacutekvaeligethur aacute sliacutekar hugmyndir

THORNegar kom aeth thornviacute aeth velja kvikmyndir iacute ritgerethina lenti eacuteg iacute smaacutevaeliggilegri

tilvistarkreppu Iacuteslenskar kvikmyndir eru margar hverjar gullnaacutemur fyrir foacutelk sem vill

skoetha feacutelagsleg vandamaacutel afbrot og almennan subbuskap Fljoacutetlega voru myndirnar

komnar niethur iacute tiacuteu stykki svo sex og aeth lokum endaethi eacuteg meeth thornaeligr fjoacuterar kvikmyndir

sem roumltuethu iacute ritgerethina

Kvikmyndirnar eru oacuteliacutekar aacute yfirborethinu en eiga samt yacutemislegt sameiginlegt

Djoumlflaeyjan er skemmtilegt tiacutemaflakk meeth feacutelagsleg vandamaacutel iacute hverju horni Veggfoacuteethur

er rannsoacutekn aacute siethblindu og aethloumlgunarhaeligfni Myacuterin er doumlkk og djuacutep eins og nafnieth gefur

til kynna og Englar alheimsins opnar glugga inn iacute heim einstaklinga sem eru ekki

syacutenilegir oumlllum Eacuteg var meethvitaethur um aeth hugsanlega vaeligri eacuteg aeth teygja mig fulllangt iacute

leit minni aeth tengingum kvikmyndanna vieth feacutelags- og afbrotafraeligethi og thornessar tengingar

virkuethu etv fjarstaeligethukenndar iacute augum annarra THORNaeth eina sem eacuteg gat gert iacute thorneirri stoumlethu

var aeth vera samkvaeligmur sjaacutelfum meacuter og laacuteta tilfinningu raacuteetha foumlr THORNaeth er svo annarra aeth

daeligma um hvort aeth vel hafi tekist til

Eacuteg vona aeth lesendur hafi baeligethi gagn og gaman af ritgereth thornessari Houmlfundur skemmti seacuter

amk pryacuteethilega vieth gereth hennar og gengur fraacute borethi reynslunni riacutekari

12

Frumsyacutend 3oktoacuteber 1996

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Baddi ndash Baltasar Kormaacutekur

Afi Toacutemas ndash Giacutesli Halldoacutersson

Amma Karoacuteliacutena ndash Sigurveig Joacutensdoacutettir

Danni ndash Sveinn Geirsson

2 Djoumlflaeyjan

Djoumlflaeyjan (e Devilacutes Island) er ein metnaetharfyllsta kvikmynd sem framleidd hefur

verieth aacute Iacuteslandi THORNegar myndin var gereth aacuterieth 1996 var leikstjoacuterinn Friethrik THORNoacuter

Friethriksson ennthornaacute aeth baetha sig iacute fraeliggetharljoacutemanum sem fylgdi kvikmynd hans Boumlrnum

naacutettuacuterunnar Suacute aacutegaeligta kvikmynd kom uacutet fimm aacuterum aacuteethur og naacuteethi thorneim merka aacutefanga

aeth vera uacutetnefnd til Oacuteskarsverethlauna sem besta erlenda kvikmynd aacutersins 1991 Friethrik

sparaethi ekkert til vieth kostnaeth Djoumlflaeyjunnar og byggethar voru mjoumlg iacutetarlegar

sviethsmyndir til thorness aeth thornaeligr aethstaeligethur sem foacutelk bjoacute vieth aacute thornessum tiacutema kaeligmust oumlrugglega

til skila aacute stoacutera tjaldinu Myndin kostaethi um 170 milljoacutenir kroacutena iacute framleiethslu en thornetta

var mesti kostnaethur sem lagethur hafethi verieth iacute iacuteslenska kvikmynd til thornessa Leikstjoacuterinn

leacutet hafa eftir seacuter aeth thornaeth vaeligri bdquokraftaverk aeth okkur toacutekst aeth faacute iacute hana 170 milljoacutenirldquo

(Morgunblaethieth 1996)

Kvikmyndin er byggeth aacute braggasoumlgum Einars Kaacuterasonar THORNar sem djoumlflaeyjan riacutes og

Gulleyjan Iacute boacutekunum fleacutettar Einar saman raunverulegum atburethum og skaacuteldskap meeth

miklum aacutegaeligtum en baacuteethar baeligkurnar nutu mikillar hylli Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest

um fjoumllskyldu sem byacuter iacute svokoumllluethu bdquobraggahverfildquo en sliacutek hverfi baacuteru oumlll einkenni

faacutetaeligktarhverfa Brotnar fjoumllskyldur meeth liacutetil fjaacuterraacuteeth fengu aeth notast vieth gamla

herbragga sem hernaacutemslieth Bandariacutekjamanna og Breta skildu eftir aacute Iacuteslandi eftir lok

seinni heimstriacuteethaldarinnar en allur aethbuacutenaethur var meeth versta moacuteti iacute thornessum hyacutebyacutelum Iacute

13

einum sliacutekum bragga buacutea allar okkar aethalsoumlguhetjur og reyna aeth takast aacute vieth liacutefieth hver

meeth siacutenum haeligtti

Aethalsoumlguhetjan er ungur maethur Baddi aeth nafni Hann er kynntur til soumlgunnar sem

baldinn unglingur sem hefur greinilega sterka glaeligpahneigeth iacute seacuter Baddi er rauethi

thornraacuteethurinn iacute gegnum myndina og er syacutendur sem sjaacutelfselskur alkahoacutelisti Hann veigrar seacuter

ekki vieth aeth misnota alla thornaacute goacuteethmennsku sem honum er syacutend en naeligr engu aeth siacuteethur aacute

undraverethan haacutett aeth spila sig sem foacuternarlamb Iacute flestum iacuteslenskum (sem og erlendum)

kvikmyndum er nauethsynlegt aeth hafa einhverskonar jin aacute moacuteti jang Fyrir hvern skiacutethaeligl

er yfirleitt haeliggt aeth finna eitt goacuteethmenni annars er jafnvaeliggi myndarinnar iacute haeligttu og

aacutehorfendur skildir eftir iacute oacutevissu Djoumlflaeyjan er fraacutebrugethin moumlrgum iacuteslenskum

kvikmyndum aeth thornviacute leyti aeth goacuteethu persoacutenurnar eru klaacuterlega iacute minnihluta og thornurfa oftar

en ekki aeth luacuteta iacute laeliggra haldi fyrir oacutethornokkunum

Afi Badda er sliacutek persoacutena harethduglegur verkamaethur sem elur thornaacute von iacute brjoacutesti seacuter aeth

niethjar hans eigi seacuter betra liacutef en hann sjaacutelfur THORNraacutett fyrir haacutelfgeretha kuacutegun inni aacute heimili

siacutenu er afinn aacuteminning til aacutehorfenda aeth thornraacutett fyrir aacutekaflega slaeligmar feacutelagslegar aethstaeligethur

er haeliggt aeth naacutelgast liacutefieth meeth von iacute brjoacutesti Eitt af sterkari atriethum myndarinnar snyacutest um

thornaacute toacutemleikatilfinningu sem griacutepur afann thornegar honum verethur ljoacutest aeth draumur hans er

horfinn Aacute thorneim tiacutemapunkti er ljoacutest aeth Baddi verethur aldrei neitt annaeth en siacutefullur

oacutenytjungur og Danni broacuteethir Badda er laacutetinn eftir houmlrmulegt flugslys Tengsl afans vieth

Danna eru ein af faacuteum tengingum vieth vaeligntumthornykju sem syacutend eru iacute myndinni en allur

liacutefskraftur gamla mannsins hverfur aacute augabragethi thornegar honum berast freacutettir af sviplegu

andlaacuteti Danna

Aethrar persoacutenur iacute Djoumlflaeyjunni skipta minna maacuteli Kvenpersoacutenur myndarinnar eru

ekki merkilegur pappiacuter og eru flestar leacutettvaeliggar persoacutenur Amma thorneirra braeligethra er

reyndar sterk persoacutena sem ber aacutekveethin merki geethveilu Amma Karoacuteliacutena er vaeliggast sagt

slaeligm fyrirmynd reykjandi og boumllvandi alla myndina iacute gegn Systir thorneirra er

taugasjuacuteklingur sem er iacute hjoacutenabandi meeth oacutettalegri mannleysu en reynir aeth komast iacute

burtu fraacute raunveruleikanum iacute oumlrskamma stund meeth erlendum glaeligsimoumlnnum iacute

einkennisbuacuteningum

Moacuteethir Badda er yfirborethskenndur daethrari og yrethi vaeligntanlega flokkueth sem

bdquokanamellaldquo Huacuten er samt aacute vissan haacutett sigurvegari myndarinnar thornar sem huacuten flyacutegur iacute

burtu fraacute iacuteslensku eymdinni iacute fangi bandariacutesks hermanns Loks ber aeth geta ungu

stuacutelkunnar sem flytur iacute hverfieth og er aacute tiacutemabili einn af ljoacutesari punktum tilverunnar Aeth

14

lokum er huacuten thornoacute komin iacute hjoacutenaband meeth hinum vafasama Badda Athyglisvert er aeth

fylgjast meeth persoacutenunni (sem ber hieth stoacuterkostlega iacuteslenska nafn Hveragerethur) missa oumlll

siacuten karaktereinkenni og hverfa inn iacute svartholieth sem umlykur thornann aacutegaeligta mann

21 Feacutelagsauethur

Ljoacutest er aeth persoacutenur Djoumlflaeyjunnar gliacutema vieth margviacutesleg feacutelagsleg vandamaacutel og varla

til saacute einstaklingur iacute myndinni sem sleppur vieth sliacutek oumlrloumlg Baddi er afureth taeligtingslegs

uppeldis moacuteethur sinnar sem klaacuterlega setur siacutena velfereth fram yfir velfereth barnsins THORNraacutett

fyrir jaacutekvaeligethar tilraunir afa hans liggur leieth Badda hratt niethur aacute vieth og aacutestaeligethan liggur iacute

thorneirri staethreynd aeth hann saacutervantar thorneacutettriethieth net feacutelagstengsla iacute kringum sig

Rannsoacuteknir bandariacuteska feacutelagsfraeligethingsins James Coleman (1988) hafa syacutent fram aacute

mikilvaeliggi feacutelagstengsla til aeth einstaklingar geti fallieth betur innan thorneirra viethmietha og

gilda sem eru samthornykkt iacute samfeacutelaginu Coleman kaus aeth notast vieth orethieth feacutelagsaueth (e

social capital) og bendir aacute aeth haeliggt seacute aeth horfa aacute feacutelagsaueth sem aacutekveethna tegund

auethlindar reacutett eins og efnislegan aueth (e physical capital) og mannaueth (e human

capital) THORNaeth er hinsvegar haacuteeth vali hvers einstaklings fyrir sig hvernig hann spilar uacuter

siacutenum spilum hvort aeth samfeacutelagieth iacute heild sinni seacute aeth hagnast aacute thorneim feacutelagsaueth sem eftir

hann liggur

Aacutefengisnotkun er aacuteberandi iacute myndinni en Baddi og feacutelagar hans eru drykkfelldir

ungir menn sem reyna aeth flyacuteja oumlmurlega tilveru siacutena iacute gegnum brenniviacutensfloumlsku Hefethi

myndin gerst 30 aacuterum siacuteethar er ekki oacuteliacuteklegt aeth straacutekagengieth hefethi verieth iacute houmlrethum

fiacutekniefnum iacute staeth aacutefengis en thornaeth eru hugleiethingar sem vieth faacuteum liacuteklega aldrei svoumlr vieth

Taumlaus drykkja Badda er hans leieth til aeth passa inn iacute thornau viethmieth (e norm) sem eru

riacutekjandi iacute liacutefi hans en thornau eru flest tilkomin vegna stoumlethu hans iacute thornjoacuteethfeacutelaginu Gildi (e

values) Badda eru gjoumlrsamlega oumlfugsnuacutein og aacute skjoumln vieth gildi og viethmieth bdquovenjulegsldquo

manns sem eru iacute flestum tilfellum fjoumllskylda atvinna og barnauppeldi

15

22 Jafningjahoacutepurinn

Baddi og Daniacuteel broacuteethir hans sveiflast aacute milli thorness aeth vera vieth botninn og aeth vera

vinsaeliglir Daniacuteel er endalaust iacute skugga broacuteethur siacutens sem thornykir mikill maethur innan thorness

hoacuteps sem hann tilheyrir Sliacutekur hoacutepur jafningja yfirleitt kallaethur jafningahoacutepur (e peer

group) er mjoumlg mikilvaeliggur iacute thornroacuteun einstaklinga og getur meeth athoumlfnum siacutenum styacutert

foacutelki inn aacute thornaeligr brautir sem thornykja aeligskilegar innan hoacutepsins Reacutett er aeth taka fram aeth thornetta

getur aacutett vieth alla jafningjahoacutepa iacute oumlllum steacutettum kynthornaacutettum osfrv

Toumlluvereth aacutehersla hefur verieth loumlgeth aacute aeth skyacutera mikilvaeliggi jafningjahoacutepa iacute tengingum

vieth afbrot og glaeligpahneigeth en thornryacutestingur jafningjahoacuteps (e peer pressure) er ekki siacuteethur

mikill iacute efri stigum samfeacutelagsins Syacutent hefur verieth fram aacute aeth foacutelk laeligrir aeth nota fiacutekniefni

fraacute jafningjum siacutenum hvernig aacute aeth tuacutelka aacutehrifin og hvernig er best aeth njoacuteta thorneirra

(Becker 1963) Baddi laeligrir meeth tiacutemanum iacute gegnum sinn jafningahoacutep aeth aacutekveethin

hegethun eigi aeth fylgja aacutekveethnum athoumlfnum og byacuter thornannig til siacuten eigin gildi

23 Stoumlethukreppa

Afbrotahegethun Badda og feacutelaga maacute aeth miklu leyti skyacutera meeth thornviacute aeth skoetha feacutelagslegan

uppruna thorneirra iacute staeth thorness aeth gefa seacuter aeth skyacuteringin liggi einfaldlega iacute laeliggri vitsmunum

thorneirra feacutelaga Albert Cohen (1955) rannsakaethi hversu sterk tengsl eru aacute milli feacutelagslegar

stoumlethu og afbrotahegethunar ungmenna iacute boacutek sinni Delinquent Boys

Cohen bendir aacute aeth feacutelagsleg umgjoumlreth skipti mestu thornegar afbrotahegethun er

rannsoumlkueth og thornau ungmenni sem eru stoumldd iacute slaeligmri feacutelagslegri umgjoumlreth hafa

takmarkaetha valkosti iacute liacutefinu Oacutejoumlfn staetha myndast aacute milli gilda thorneirra sem laeliggra eru

settir og thorneirra sem tilheyra svokallaethri millisteacutett Afleiethingarnar veretha gjarnan

svokoumlllueth stoumlethukreppa (e status frustration) thorneirra sem minna mega siacuten enda eru thorneir

ekki aeth falla aeth viethurkenndum gildum samfeacutelagsins Eina leiethin aeth mati Cohen fyrir

laacutegsteacutettarunglinga aeth oumlethlast viethurkenndan status er aeth snuacutea oumlllum gildum og viethmiethum

aacute haus og thornaacute oumlethlast saacute einstaklingur mestu virethinguna sem naeligr aeth ganga lengst iacute thornviacute aeth

brjoacuteta gildi og viethmieth miethsteacutettarinnar

16

24 Samfeacutelagsleg staetha

THORNaeth er haeliggt aeth sjaacute greinileg merki thorness aeth braeligethurnir eru meeth aacutekveethin hlutverk innan

fjoumllskyldu sinnar og ekki siacuteethur innan thorness samfeacutelags sem thorneir lifa iacute Munurinn aacute thorneim

braeligethrum liggur iacute thorneirri staethreynd aeth Daniacuteel bryacutest uacutet uacuter sinni fyrirfram aacutekveethnu

feacutelagslegu stoumlethu (e ascribed status) iacute samfeacutelaginu (sem er iacute thornessu tilfelli laacutegsteacutettarmaethur

meeth takmoumlrkueth taeligkifaeligri) og verethur virtur thornjoacuteethfeacutelagsthornegn flugmaethur og hetja THORNessi

nyacuteja feacutelagslega staetha hans er aacuteunnin (e achieved status) iacute gegnum mikla vinnu og

thornannig naeligr Daniacuteel aeth brjoacutetast uacutet uacuter doumlpru hlutskipti braggafoacutelksins Baddi er hinsvegar

fastur iacute thorneirri feacutelagslegu stoumlethu sem honum var uacutethlutaeth iacute barnaeligsku og syacutenir enga tilburethi

til thorness aeth reacutetta sinn hlut Feacutelagsleg staetha er thornviacute klaacuterlega eitthvaeth sem einstaklingur

getur breytt og haft aacutehrif aacute en til thorness thornurfa baeligethi hugur og hjarta aeth fylgja maacuteli

25 Feacutelagsleg oacutereietha

En hvers vegna eru persoacutenur Djoumlflaeyjunnar svona hrjuacutefar og skeytingarlausar um

umhverfi sitt Samkvaeligmt bandariacutesku feacutelagsfraeligethingunum Clifford Shaw og Henry

McKay (1942) eru viethbroumlgeth einstaklinga sem buacutea vieth sliacuteka feacutelagslega oacutereiethu sem

persoacutenur Djoumlflaeyjunnar buacutea vieth skiljanlegar og jafnvel nauethsynlegar til aeth lifa af iacute

erfiethu umhverfi THORNeir benda aacute aeth borgarhverfi meeth leacutelegt feacutelagslegt aethhald seacuteu uppfull

af foacutelki sem ekki telur thornaeth oacutemaksins virethi aeth eyetha tiacutema eetha orku iacute aeth halda thorneim vieth

Allir iacutebuacutearnir eru aeth leita aeth leieth uacutet uacuter thornessum baacutegu feacutelagslegu aethstaeligethum og eyetha thornviacute

engum tiacutema iacute aeth raeligkta umhverfi sitt Slaeligm efnahagsstaetha og oumlrar buacutesetubreytingar

einkenna thornessi hverfi og iacute sliacuteku bdquodog eat dogldquo umhverfi verethi foacutelk aeth snuacutea seacuter aeth hlutum

sem ekki thornykja aeligskilegir iacute oumlethrum hverfum Tilvera thornessara einstaklinga veltur aacute thornviacute aeth

geta aethlagast umhverfi siacutenu og thornaeth thornyacuteethir iacute moumlrgum tilfellum algjoumlrt skeytingarleysi

gagnvart loumlgum reglu og oumlethru foacutelki

26 Lagskipting og oacuteliacutekur aethgangur

Djoumlflaeyjan gerist aeth langmestu leyti iacute naacutenasta umhverfi aethalsoumlguhetjanna thorne iacute

broumlggunum alraeligmdu Vieth faacuteum oumlethru hverju aeth sjaacute liacutefieth fyrir utan braggamenninguna og

undantekningarlaust eru thornau atriethi aeth minna okkur aacute hversu miklu betra liacutefieth er annars

staethar Baddi talar um saeligluna iacute Bandariacutekjunum poumlrupiltarnar uacuter braggahverfinu elta

hoacutep af drengjum sem flyacuteja inn aacute riacutekmannlegt heimili sitt Baddi og vinur hans eiga eitt

17

saeliglukvoumlld aacute Hoacutetel Borg osfrv Vonin um betra liacutef skiacuten iacute gegn iacute moumlrgum senum

kvikmyndarinnar en persoacutenurnar hafa ekki meeth oumlrfaacuteum undantekningum getu eetha

aacutehuga til thorness aeth brjoacutetast til betra liacutefs Eina uacuterraeligethieth sem virethist vera fyacutesilegt iacute huga

bdquobraggafoacutelksinsldquo er liacuteferni sem einkennist af afbrotum og oacutereglu Bandariacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Robert K Merton bendir aacute aeth loumlglegar aethferethir til thorness aeth naacute

viethurkenndum markmiethum samfeacutelagsins seacuteu ekki iacute joumlfnum hlutfoumlllum meethal foacutelks

Merton segir aeth lagskipting samfeacutelagsins hindri thornaacute sem laeliggra eru settir iacute tilraunum

thorneirra aeth naacute samfeacutelagslega samthornykktum aacuterangri Richard Cloward og Lloyd Ohlin

(1960) thornroacuteuethu thornessar hugmyndir Mertons iacute boacutek sinni Delinquency and Opportunity

Iacute thorneirri boacutek benda thorneir einmitt aacute aeth einstaklingar hafa oacuteliacutekan aethgang (e differential

opportunity) aeth gaeligethum samfeacutelagsins og saeligkja thornal nauethsynlega virethingu stoumlrf og voumlld

til menningarhoacutepa sem gjarnan eru tengdir vieth afbrot Samfeacutelagieth yacutetir einstaklingunum

uacutet iacute sliacutekt liacuteferni meeth thornviacute aeth takmarka aethgang thorneirra aeth gaeligethum thorness

27 Afstaeligethur skortur og stimplun

Oumlnnur skyacutering aacute andfeacutelagslegri hegethun foacutelksins uacuter braggahverfinu getur legieth iacute thorneirri

staethreynd aeth allur samanburethur aacute liacutefsgaeligethum er thorneim oacutehagstaeligethur THORNessar hugmyndir eru

aacute svipaethri liacutenu og aacuteethurnefnd kenning Crawford og Ohlin um oacuteliacutekan aethgang einstaklinga

en taka aacute vissan haacutett meiri afstoumlethu til hoacutepa Hjoacutenin og fraeligethimennirnir Judith og Peter

Blau (1982) hafa iacute rannsoacuteknum og skrifum siacutenum unnieth meeth hugtak sem oftast er kennt

vieth thornau og er iacute daglegu maacuteli kallaeth kenningin um afstaeligethan skort (e relative deprivation

theory) Hjoacutenin rannsoumlkuethu glaeligpatiacuteethni iacute Bandariacutekjunum og ein af niethurstoumlethum

rannsoacutekna thorneirra var suacute aeth haeliggt vaeligri aeth tengja aukna afbrotatiacuteethni vieth viss hverfi og

aacutestaeligethur afbrota vaeligri ma haeliggt aeth uacutetskyacutera meeth fyrrnefndri kenningu Huacuten gengur iacute

stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute hugmynd aeth faacutetaeligk hverfi iacute naacutegrenni vieth riacutek hverfi fyllist reiethi hatri

og bitureth yfir samanburethinum Tilfinning fyrir oacutereacutettlaeligti skapast og leiethir af seacuter

afbrotahegethun og ofbeldi

Iacute riti thornyacuteska feacutelagsfraeligethingsins Karl Marx Wage-labour and capital (1891 2008)

maacute lesa hugleiethingar sem eru af svipuethum toga og kenning Blau-hjoacutenanna um afstaeligethan

skort Marx raeligethir thornar um thornau vandamaacutel sem geta litieth dagsins ljoacutes thornegar foacutelk thornarf

siacutefellt aeth lifa vieth oacutesanngjarnan samanbureth vegna steacutettarstoumlethu sinnar

18

Marx skrifaethi

bdquoHuacutes getur verieth stoacutert eetha liacutetieth en svo lengi sem oumlnnur huacutes iacute naeligsta

naacutegrenni eru soumlmu staeligrethar uppfyllir thornaeth allar feacutelagslegar

vaeligntingar til iacutebuacuteetharhuacutesnaeligethis En riacutesi houmlll iacute naeligsta naacutegrenni vieth litla

huacutesieth breytist thornaeth fljoacutett iacute kofa Litla huacutesieth og iacutebuacutear thorness hafa enga

eetha oacutemerkilega feacutelagslega stoumlethu og skyldi houmlllin riacutesa enn haeligrra iacute

framthornroacuteun siethmenningar er ljoacutest aeth oacutethornaeliggindi og oacuteaacutenaeliggja iacutebuacutea litla

huacutessins mun aukast aeth sama skapildquo

Braggafoacutelkieth iacute Djoumlflaeyjunni er stimplaeth sem uacuterhroumlk samfeacutelagsins og thornurfa aeth thornola

haacuteethsgloacutesur og yfirgang thorneirra sem ofar eru iacute virethingastiganum Stimplun einstaklinga er

vel thornekkt rannsoacuteknarefni innan feacutelagsfraeligethinnar og er aeth miklu leyti byggt aacute

hugmyndum feacutelagsfraeligethinga um taacuteknraelign samskipti Feacutelagsfraeligethingar aacute boreth vieth Charles

Horton Cooley og George Herbert Mead benda aacute aeth foacutelk hefur samskipti siacuten aacute milli meeth

margviacuteslegu samspili laacutetbrageths og oretha Tuacutelkun einstaklinga aacute thornessum samskiptum

moacutetar oumlethru fremur viethbroumlgeth thorneirra og hvernig thorneir sjaacute sjaacutelfan sig iacute samfeacutelaginu

Stimplunarkenning (e labeling theory) afbrotafraeligethi byggir aacute thornessum hugmyndum og

snyacutest um thornaeligr hugmyndir aeth samfeacutelagieth buacutei til fraacutevikshegethun meeth thornviacute aeth stimpla

aacutekveethna einstaklinga sem afbrotamenn (Siegel 2009) THORNegar stimplunin hefur aacute annaeth

boreth aacutett seacuter staeth reynist erfitt fyrir thornaacute sem eru stimplaethir aeth komast inn iacute eethlilegan

farveg aftur Stimpillinn fylgir foacutelki eftir iacute liacutefinu og aeth lokum fer thornaeth aeth skilgreina sig iacute

samraeligmi vieth hann

Aacutegaeligtis daeligmi um atvik sem skapaeth getur hatur og bitureth aacute oumlllu sem byacuter fyrir utan

braggahverfieth er atriethieth thornar sem braggadrengir halda iacute leiethangur til aeth hefna fyrir groacutefa

aacuteraacutes af voumlldum riacutekari krakka THORNraacutett fyrir aeth thorneir vaeligru upprunalegu foacuternarloumlmbin iacute thornessu

maacuteli endar thornetta meeth thornviacute loumlgreglan maeligtir aacute svaeligethieth og hlustar eingoumlngu aacute umkvartanir

aethila fraacute riacuteka hverfinu THORNannig styethur kerfieth vieth oacutereacutettlaeligtieth sem viethgengst greinilega iacute

lagskiptingu samfeacutelagsins

19

28 Niethurlag

Djoumlflaeyjan er fyrir margar sakir stoacutermerkileg kvikmynd Huacuten veitir goacuteetha innsyacuten inn iacute

liacutef thorneirra Iacuteslendinga sem ekki saacutetu vieth sama boreth og landar thorneirra og thornurftu af illri

nauethsyn aeth aethlagast oacutevinveittu umhverfi siacutenu Tilhneigingin hefur verieth aeth draga upp

glansmynd af Iacuteslandi fortiacuteethar seacuterstaklega aacuterunum eftir striacuteeth THORNaacute voru landsmenn

almennt iacute aacutekaflega goacuteethum maacutelum vegna yacutemis konar striacuteethsgroacuteetha og ekki siacutest iacute kjoumllfar

Marshall-aethstoetharinnar Togaraflotinn var endurnyacutejaethur landbuacutenaetharveacutelar keyptar

virkjanir og verksmiethjur byggethar osfrv (Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson 1996) Sagan

hefur hinsvegar kennt okkur aeth iacute oumlllum uppsveiflum eru til thornjoacuteethfeacutelagshoacutepar sem

einhverra hluta vegna faacute ekki sneieth af koumlkunni og Djoumlflaeyjan syacutenir okkur sliacutekan hoacutep

meeth eftirminnilegum haeligtti

Tengingar vieth afbrotafraeligethi hafa verieth aacuteberandi iacute thornessari umfjoumlllun um kvikmyndina

Djoumlflaeyjuna en aeth miacutenu mati laacute thornaeth beinast vieth thornegar efni hennar er skoethaeth ofan iacute

kjoumllinn Feacutelagslegar aethstaeligethur foacutelksins iacute kvikmyndinni eru aacute thornann veg aeth afbrot og

fraacutevikshegethun naacute foacutetfestu og eru iacute raun viethurkennd gildi innan thornessa hoacuteps THORNoacute eru

persoacutenur inni aacute milli sem naacute aeth riacutefa sig uacutet uacuter siacutenum aethstaeligethum en meirihlutinn heldur thornoacute

iacute thornau oumlfugsnuacutenu viethmieth sem styacutera liacutefinu iacute braggahverfinu

20

Frumsyacutend 6aacuteguacutest 1992

Leikstjoacuteri Juacuteliacuteus Kemp

Aethalhlutverk

Lass ndash Baltasar Kormaacutekur

Sveppi ndash Steinn Aacutermann Markuacutesson

Soacutel ndash Ingibjoumlrg Stefaacutensdoacutettir

Uggi ndash Ari Matthiacuteasson

3 Veggfoacuteethur

Kvikmyndin Veggfoacuteethur (e Wallpaper) vakti nokkra athygli thornegar huacuten kom uacutet aacuterieth 1992

Myndin toacutek aacute moumlrgum feacutelagslegum vandamaacutelum og syacutendi thornau meeth naacutelgun sem ekki

hafethi aacuteethur seacutest iacute iacuteslenskri kvikmynd bdquoAacuterekstrar landbuacutenaetharsamfeacutelags og

nuacutetiacutemathornjoacuteethfeacutelagsldquo soumlgufleacutettan sem hafethi seacutest iacute myndum aacute boreth vieth Land og synir og

Oacuteethal feethranna feacutekk nuacutetiacutemalega uppfaeligrslu aacutesamt goacuteethum skammti af siethblindu glaeligpum

og kynliacutefi THORNaeth var ekki siacutest vegna djarfra kynliacutefsatrietha sem myndin vakti athygli en

sjaacutelfsagt thornaeligttu thornessi tilteknu atriethi myndarinnar frekar saklaus iacute dag Juacuteliacuteus Kemp

leikstyacuterethi Veggfoacuteethri og feacutekk mikieth hroacutes fyrir aeth taeligkla viethkvaeligm maacutelefni aacuten tepruskapar

Juacuteliacuteus var aetheins 25 aacutera thornegar Veggfoacuteethur var frumsyacutend en hann naacuteethi aeth sannfaeligra allar

vinsaeliglustu hljoacutemsveitir Iacuteslands aacute thorneim tiacutema aeth koma fram iacute myndinni og er Veggfoacuteethur

thornviacute oft aacute tiacuteethum eins og toacutenlistarmyndband frekar en biacuteoacutemynd

Veggfoacuteethur er klassiacutesk saga um konu sem hittir mann thornau fella hugi saman en hann

thornarf aacute endanum aeth velja aacute milli hennar og besta vinar siacutens Soumlguhetjurnar thornrjaacuter eru

Lass drykkfelldur listamaethur Sveppi siethblindur og kynferethislega brenglaethur

eiturlyfjaneytandi og Soacutel saklaus sveitastuacutelka sem er aeth reyna aeth foacuteta sig iacute erfiethum

aethstaeligethum Sveitastuacutelkan blaacuteeygetha sest aacute traktorskerru og flytur iacute borgarliacutefieth thornar sem

huacuten faeligr vinnu hjaacute Sveppa aacute vinsaeliglum skemmtistaeth Sveppi og Lass gera meeth seacuter

veethmaacutel um hvor thorneirra verethi aacute undan aeth spilla sakleysingjanum og nota thorneir feacutelagar til

21

thorness yacutemis broumlgeth Lass verethur fljoacutetlega hrifinn af Soacutel fyrir alvoumlru og uppgjoumlr aacute milli vina

er oacuteumflyacuteanlegt ekki siacutest vegna thorneirra sjuacuteku hvata sem Sveppi hefur aeth geyma

Yacutemis atriethi iacute Veggfoacuteethri er haeliggt aeth skoetha meeth augum feacutelagsfraeligethinnar Soacutel flytur

buacuteferlum iacute upphafi myndarinnar og thornarf aeth takast aacute vieth thornaeth liacutef sem milljoacutenir manna uacuter

hefethbundnum baeligndasamfeacuteloumlgum hafa thornurft aeth gera fraacute tiacutemum iethnbyltingarinnar Iacute

borginni kemst Soacutel fljoacutetlega aeth thornviacute aeth viethmieth og gildi foacutelks eru fraacutebrugethin thornviacute sem huacuten

aacute aeth venjast uacuter sveitinni Einstaklingshyggja og hraethi einkenna borgarliacutefieth og vesalings

Soacutel veit varla iacute hvorn foacutetinn huacuten aacute aeth stiacutega Reyndar verethur aeth hroacutesa Soacutel fyrir

afskaplega mikla aethloumlgunarhaeligfni en undir lok myndarinnar er huacuten komin upp aacute svieth

meeth hljoacuteethnema iacute houmlnd alveg buacutein aeth hrista af seacuter sveitahrollinn

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag

Saacute munur sem syacutendur er aacute liacutefi borgarbuacutea annars vegar og sveitafoacutelks hins vegar er efni

sem feacutelagsfraeligethingar hafa rannsakaeth um aacuterabil Tengsl og thornaacutetttaka einstaklinga iacute

samfeacutelaginu er mismunandi eftir thorneim feacutelagslegu aethstaeligethum sem thorneir lifa vieth THORNyacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Ferdinand Toumlnnies (1963) skipti mannlegum tengslum niethur iacute tvaeligr

megingerethir og kallaethi thornaeligr gemeinschaft (samfeacutelag) og gesellschaft (thornjoacuteethfeacutelag)

Samkvaeligmt Toumlnnies er gemeinschaft suacute samfeacutelagsskipan sem felur iacute seacuter mikla

thornaacutetttoumlku einstaklinga og sameiginleg gildi Eining innan hoacutepsins er mikil og foacutelk leggur

sig fram fyrir heildina Toumlnnies leit aacute fjoumllskylduna sem fullkomieth daeligmi um

gemeinschaft og yfirleitt falla hefethbundin landbuacutenaetharsamfeacuteloumlg undir thornessa

skilgreiningu Hlutverk einstaklinga iacute samfeacutelaginu er meethfaeligtt og liacutetill feacutelagslegur

hreyfanleiki er til staethar Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum hefur svipaethan reynsluheim

Gesellschaft er aacute hinn boacuteginn skilgreint sem thornjoacuteethfeacutelag keyrt aacutefram aacute

einstaklingshyggju Hagur einstaklingsins er mikilvaeliggari en hagur heildarinnar og

thornegnarnir hafa fremur oacutepersoacutenuleg samskipti siacuten aacute milli Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum

oumlethlast aacuteunna stoumlethu td iacute gegnum vinnu siacutena naacutem eetha dugnaeth Einstaklingarnir gegna

oacuteliacutekum hlutverkum og eru iacute oacuteliacutekum stoumlethum THORNetta leiethir til thorness aeth reynsluheimur

foacutelksins verethur oacuteliacutekur og einstaklingurinn finnur ekki thornoumlrf hjaacute seacuter aeth vinna iacute thornaacutegu

heildarinnar Nuacutetiacutema fyrirtaeligki eins og NIKE vaeligri aacutegaeligtis daeligmi um gelleschaft

starfsmennirnir eru aeth reyna aeth thorneacutena sem mest iacute vinnu sinni en hafa etv engan

seacuterstakan aacutehuga aacute voumlrunni sem thorneir framleietha Endaframleiethslan verethur ekki aethalmaacutelieth

22

heldur hversu mikieth hagur einstaklingsins vaelignkast iacute thornviacute ferli sem framleiethslan er Mjoumlg

skyacuter munur er aacute thornessum tveimur atriethum iacute Veggfoacuteethri Soacutel verethur aeth gjoumlra svo vel aeth

takast aacute vieth siacutenar breyttu aethstaeligethur og breytast uacuter saklausri persoacutenu sem haeliggt vaeligri aeth

kenna vieth gemeinschaft iacute harethari persoacutenu sem feacutelli aeth stoacuteru leiti undir skilgreiningu

gesellschaft

32 Ofbeldi menningarkima

Drykkfelldi listamaethurinn Lass er iacute myndinni tengingin aacute milli sakleysis (Soacutel) og

uacuterkynjunar (Sveppi) Lass er syacutendur sem nokkueth viethkunnanlegur naacuteungi en algjoumlrlega

stefnulaus iacute liacutefinu Hann hefur greinilega haeligfileika aacute sviethi myndlistar en thornegar virkilega

reynir aacute er hann fljoacutetur aeth leita seacuter huggunar iacute faethmi Bakkusar Iacute einu atriethi

myndarinnar kemur thornaeth fram aeth Lass hefur enga foumlethuriacutemynd til aeth leita til enga

fyrirmynd Hann kemur heim til moacuteethur sinnar og finnur hana illa uacutetleikna eftir

bdquokoacutetilettukarlinnldquo sem er greinilega sambyacutelismaethur hennar en alls oacuteskyldur Lass THORNeir

feacutelagar hefna siacuten aacute ofbeldismanninum aacute thornann haacutett sem thorneir thornekkja best meeth

gegndarlausu ofbeldi Rannsoacuteknir Marvin Wolfgang og Franco Ferracuti (1967) hafa

syacutent fram aacute aeth foacutelk sem tilheyrir aacutekveethnum menningarkimum (e subculture) liacutetur aacute

ofbeldi sem eethlilega aethfereth til aeth leysa deilur Wolfgang og Ferracuti koumllluethu sliacuteka

hegethun ofbeldi menningarkima (e subculture of violence) en innan thorneirra er minnsta

oumlgrun litin alvarlegum augum THORNeir feacutelagar Lass og Sveppi tilheyra greinilega hoacutepi sem

er ekki mikieth iacute dagsljoacutesinu innan um venjulega borgara og thorneirra reynsluheimur er iacute

raun ein tegund menningarkima Groacutef ofbeldishegethun kynferethisleg brenglun og

greinileg siethblinda eru fylgifiskar Sveppa og thornaeth er vegna hans sem Lass fer niethur aacute laacutegt

plan Lass gengur tam svo langt aeth bera ljuacutegvitni fyrir vin sinn til aeth foretha honum fraacute

fangavist vegna meintrar nauethgunar

23

33 Lagskipting Max Webers

THORNeir kumpaacutenar Sveppi og Lass eru iacute slaeligmum maacutelum meeth sitt liacutefshlaup THORNeir tilheyra

ekki virtum thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi eru ekki efnaethir og hafa engin raunveruleg voumlld THORNaeth maacute

thornviacute segja aeth thorneir seacuteu iacute neethsta lagi samfeacutelagsins aacute moumlrgum sviethum Lagskipting

samfeacutelagsins er viethfangsefni sem hinn fraeliggi thornyacuteski feacutelagsviacutesindamaethur Max Weber

rannsakaethi og smiacuteethaethi kenningu siacutena um feacutelagslega lagskiptingu (Andersen amp Taylor

2007) Karl Marx hafethi aacuteethur komieth fram meeth thornaeligr hugmyndir aeth grundvoumlllur

steacutettarskiptingar hviacuteldi aacute efnahagsstoumlethu

Weber heacutelt thornviacute hinsvegar fram aeth skilningur Marx aacute steacutettum vaeligri of thornroumlngur sem

lyacutesing aacute hagsmunaaacuterekstrum og lagsskiptingu og aeth hugmynd Marx um hlutlaeligga

hagsmuni steacutetta vaeligri roumlng Weber vildi meina aeth aacutetakapunktar vaeligru mun fleiri og aeth

foacutelk yrethi aeth vera meethvitaeth um hagsmuni sinnar steacutettar til aeth haga seacuter aacute aacutekveethinn haacutett

Allir thornessir thornriacuter thornaeligttir sem Weber nefnir iacute kenningu sinni um lagskiptingu hafa aeth hans

mati uacuterslitaaacutehrif aacute liacutefsmoumlguleika einstaklinga og taeligkifaeligri thorneirra til aeth veretha nyacutetir

samfeacutelagsthornegnar

Efnahagsstaetha

Efnahagslegar aethstaeligethur foacutelks eru eitt aethalatriethieth iacute hugmyndum Webers Efnahagslegar

forsendur og moumlguleikar foacutelks aacute markaethinum stjoacuterni ma hvaetha steacutett thornuacute tilheyrir

Weber er meeth svipaethar hugmyndir og Karl Marx iacute thornessum maacutelum thorneas suacute skoethun aeth

eignahald aacute framleiethslutaeligkjum seacute lykilatriethi thornar sem eigendur thorneirra hafi voumlldin iacute

samfeacutelaginu

Weber bendir enn fremur aacute aeth oacutevenjulegar kringumstaeligethur iacute samfeacutelaginu thornurfi til aeth

foacutelk myndi einhverskonar samstoumlethu aacute grundvelli efnahagslegrar stoumlethu sinnar Foacutelk sem

stendur saman iacute verkfalli vaeligri td aeth falla aacutegaeligtlega aeth thornessum hugmyndum thorne foacutelk

sem myndar hoacutep sem hegethar seacuter meeth sameiginlegum haeligtti meeth hagsmuni hoacutepsins iacute

huga THORNessi sameiginlegi orsakavaldur byggist eingoumlngu aacute efnislegum hagsmunum er

varetha eignir og tekjumoumlguleika

Iacute Veggfoacuteethri eru persoacutenurnar ekki iacute goacuteethum maacutelum aacute efnahagssviethinu Lass og Sveppi

virethast eiga peninga til aeth fjaacutermagna drykkju eiturlyfjanotkun og almennt svall en eru

engu aeth siacuteethur staurblankir annar sem hinn klassiacuteski faacutetaeligki listamaethur og hinn geturvill

ekki borga foacutelki laun fyrir vinnu siacutena THORNaeth maacute thornviacute kannski segja aeth Lass seacute verkamaethur

24

iacute anda hugmynda Karl Marx thornar sem hann hefur ekkert til aeth selja aacute markaethi nema faeligrni

siacutena (listmaacutelun) Hann raeligethur ekki yfir fjaacutermagni neacute framleiethslutaeligkjum og thornarf thornviacute aeth

gerast launthornegi sem treystir aacute einhverskonar fjoumlldaframleiethslu Sveppi er hinsvegar aeth

passa aacutegaeligtlega vieth bdquoborgarasteacutettinaldquo sem Marx nefndi fjaacutermagnseigendur

vinnuveitendur og eigendur framleiethslutaeligkja

Sveppi er vissulega skiacutetblankur og thornviacute ekki alveg aeth falla inn iacute staethalmynd Marx af

sviacutenfeitum moldriacutekum kapitalistanum en hann er thornoacute eigandi naeligturkluacutebbs (sem getur iacute

viacuteethri merkingu verieth framleiethslutaeligki) og hann reynir vieth hvert taeligkifaeligri aeth hlunnfara

vinnuaflieth reacutett eins og goacuteethur siethur er aacute meethal kapitalista samkvaeligmt hugmyndafraeligethi

Karl Marx

Virething

Virething er aeth mati Webers tengd viethhorfum liacutefsstiacutel og neyslu hvers einstaklings Oumlfugt

vieth efnahagshugmyndir hans er ekki oacutealgengt aeth hoacutepur sem deilir soumlmu stoumlethu hagi seacuter

sem samfeacutelag Virething er metin af jaacutekvaeligethri eetha neikvaeligethri feacutelagslegum viethbroumlgethum og

liacutefsstiacutellinn sem thornuacute hefur valieth endurspeglar stoumlethu thorniacutena iacute samfeacutelaginu Efnahagurinn

snyacutest um framleiethslu en virethingin um neyslu

Daeligmi er um aeth foacutelk hafi mjoumlg haacutea virethingastoumlethu en tilheyri engu aeth siacuteethur laacutegri

efnahagslegri steacutett Gott daeligmi um einstakling meeth mikla virethingu vaeligri proacutefessor vieth

virtan haacuteskoacutela THORNessi aacutekveethni proacutefessor getur hins vegar verieth aacute frekar laacutegum launum og

tilheyrt laeliggri steacutettum thornjoacuteethfeacutelagsins iacute efnahagslegum skilningi thornraacutett fyrir alla thornaacute virethingu

sem hann hefur innan skoacutelans Haeliggt er aeth skoetha hugmyndir Webers um stoumlethu

einstaklinga iacute samfeacutelaginu iacute samhengi vieth goacuteethaeligrieth sem naacuteethi haacutemarki aacute Iacuteslandi aacute thornviacute

herrans aacuteri 2007 Iacute uacutetraacutes iacuteslenskra viethskiptamanna voru iacute forystu einstaklingar sem

houmlfethu ekki hefethbundna virethingastoumlethu iacute samfeacutelaginu THORNraacutett fyrir oumlll siacuten auethaeligvi og fraeliggu

vini voru thornessir menn jafnvel uppnefndir bdquogoumltustraacutekarldquo af aethilum sem litu niethur aacute thornaacute

vegna bakgrunns thorneirra Weber fjallaethi einmitt um muninn aacute virethingunni sem syacutend er

goumlmlum peningum og nyacutejum thorne nyacuteriacutekir einstaklingar njoacuteta ekki soumlmu virethingar og

thorneir sem hafa aacutett peninga iacute langan tiacutema Reacutett eins og blanki proacutefessorinn iacute daeligminu aeth

ofan eru riacutekir einstaklingar meeth bdquoranganldquo bakgrunn alltaf litnir hornauga af thorneim sem

eru meeth bdquoreacutettanldquo bakgrunn

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

Ritgereth thornessi er lokaverkefni til BA-graacuteethu iacute feacutelagsfraeligethi og er oacuteheimilt aeth afrita

ritgerethina aacute nokkurn haacutett nema meeth leyfi reacutetthafa

copy Benedikt Greacutetarsson 2011

Reykjaviacutek Iacutesland 2011

3

Efnisyfirlit

Uacutetdraacutettur 4

1 Iacuteslensk kvikmyndagereth 7

11 Afbrotafraeligethi almennings 8

Inngangur 11

2 Djoumlflaeyjan 12

21 Feacutelagsauethur 14

22 Jafningjahoacutepurinn 15

23 Stoumlethukreppa 15

24 Samfeacutelagsleg staetha 16

25 Feacutelagsleg oacutereietha 16

26 Lagskipting og oacuteliacutekur aethgangur 16

27 Afstaeligethur skortur og stimplun 17

28 Niethurlag 19

3 Veggfoacuteethur 20

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag 21

32 Ofbeldi menningarkima 22

33 Lagskipting Max Webers 23

34 Taacuteknraelign samskipti 26

35 Niethurlag 27

4 Myacuterin 28

41 THORNjoacuteethlega hetjan 29

42 Feacutelagslegur Darwinismi 29

43 Taumhald 30

44 Aeth setja sig iacute spor annarra 31

45 Fraacutevikshegethun 32

46 Niethurlag 33

5 Englar alheimsins 34

51 AEligethra hlutverkieth 35

52 Mannleg samkennd 35

53 Stofnanabundieth ofbeldi 36

54 Englar og postular 37

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof 37

56 Oumlreiginn 38

57 Niethurlag 39

Lokaoreth 40

Heimildaskraacute 41

4

Uacutetdraacutettur

Iacuteslensk kvikmyndagereth og iacuteslenskar kvikmyndir eiga seacuter langa og merkilega soumlgu Ekki

eru nema 34 aacuter siacuteethan fyrsta leikna al-iacuteslenska kvikmyndin (thorne iacuteslenskir leikarar og

iacuteslenskur leikstjoacuteri) iacute fullri lengd var frumsyacutend Saacute merki atburethur aacutetti seacuter staeth 12 mars

1977 og ber umraeligdd mynd heldur kuldalegan titil Morethsaga Kvikmyndaiethnaethurinn aacute

Iacuteslandi hefur aelig siacuteethan verieth virkur og aacute koumlflum afskaplega bloacutemlegur Eins og venjan er

meeth allar tegundir listgreina eru skiptar skoethanir um aacutegaeligti iacuteslenskra kvikmynda en thornaeligr

hafa iacute gegnum tiacuteethina farieth um viacuteethan voumlll iacute umfjoumlllunarefni siacutenu Iacute ritgereth thornessari veretha

skoethaethar fjoacuterar iacuteslenskar kvikmyndir Veggfoacuteethur (1992) Djoumlflaeyjan (1996) Englar

alheimsins (2000) og Myacuterin (2006)

Innan ramma kvikmynda er aeth finna oacutetal viethfangsefni og soumlgur sem haeliggt er aeth

greina iacute ljoacutesi feacutelagsfraeligethinnar THORNetta aacute vieth baeligethi iacute klassiacuteskum skilningi og einnig iacute

skyldum fraeligethum eins og afbrotafraeligethi Markmieth thornessarar ritgerethar er aeth tengja

ofangreint fraeligethiefni vieth fyrrnefndar kvikmyndir raeligetha thornaeth aacute fraeligethilegum grundvelli og

viacutesa iacute leiethinni til viethurkenndra rannsoacutekna aacute sviethi feacutelags- og afbrotafraeligethi Klassiacuteskar

kenningar fraacute fraeligethimoumlnnum aacute boreth vieth Emile Durkheim Max Weber og Karl Marx

veretha dregnar fram iacute soacutelarljoacutesieth og tengdar vieth iacuteslenska kvikmyndagereth Greining aacute

afbrotafraeligethi almennings (e popular criminology) kemur einnig vieth soumlgu en thornar veretha

skoethueth tengsl aacute milli fjoumllmiethla og hugmynda foacutelks um afbrot

5

THORNakkir

Oumlllum kennurum Haacuteskoacutela Iacuteslands sem hafa meeth smitandi aacutehuga siacutenum naacuteeth til miacuten og stuethlaeth

aeth skemmtilegu naacutemi faeligri eacuteg bestu thornakkir Umsjoacutenarkennari ritgeretharinnar Helgi

Gunnlaugsson faeligr seacuterstakar thornakkir fyrir jaacutekvaeligtt og hvetjandi viethhorf og oacutemissandi framlag

sitt vieth ritgeretharsmiacuteethina

Fjoumllskyldan faeligr thornakkir fyrir thornolinmaeligethina sem thornau hafa syacutent meacuter iacute naacutemi miacutenu Seacuterstakar

thornakkir faeligr konan miacuten Lilja Valdimarsdoacutettir fyrir aeth vera stoeth miacuten og stytta iacute gegnum naacutemieth

og ekki siacutest liacutefieth sjaacutelft

6

Eacuteg tileinka thornessa ritgereth drengjunum miacutenum sem hafa gert mig aeth betri manni

7

1 Iacuteslensk kvikmyndagereth

Iacuteslensk kvikmyndagereth aacute seacuter faeligethingarstaeth hjaacute brautryethjendum og hugsjoacutenamoumlnnum aacute

boreth vieth Loft Guethmundson og AEligvar Kvaran Fyrsta kvikmyndin sem gereth var aacute Iacuteslandi

var frumsyacutend 21 januacutear 1919 og bar danskt nafn Bjerg-Ejvind og hans husfru Ein af

thornekktari kvikmyndum iacuteslenskrar kvikmyndasoumlgu Siacuteethasti baeligrinn iacute dalnum var

frumsyacutend 10 mars 1950 iacute leikstjoacutern AEligvars Kvaran og var fylgt eftir aacuteri siacuteethar meeth

geysivinsaeliglli griacutenmynd Reykjarviacutekuraeligvintyacuteri Bakkabraeligethra (Kvikmyndamiethstoumleth

2010) Kvikmyndgereth aacute Iacuteslandi leieth fyrir skort aacute fjaacutermagni aacute siacutenum sokkabandsaacuterum en

stoacutert skref var stigieth aacuterieth 1978 thornegar kvikmyndasjoacuteethur var stofnaethur Iacute kjoumllfarieth fylgdi

tiacutemabil sem iacute daglegu tali er gjarnan nefnt bdquoiacuteslenska kvikmyndavoriethldquo en aacute thornviacute tiacutemabili

voru framleiddar margar af thorneim kvikmyndum sem enn sitja iacute thornjoacuteetharsaacutelinni Nokkrar af

fraeliggari kvikmyndum thornessa bloacutemaskeieths eru Land og synir (1980) Uacutetlaginn (1981)

Joacuten Oddur og Joacuten Bjarni (1981) og Meeth allt aacute hreinu (1982)

Taeligknivinnsla og almenn fagmennska jukust eftir thornviacute sem meira fjaacutermagn og fleiri

kvikmyndagerethamenn komu til soumlgunnar Haacutepunkti iacuteslenskrar kvikmyndasoumlgu naacuteethi

leikstjoacuterinn Friethrik THORNoacuter Friethriksson aacuterieth 1991 thornegar kvikmynd hans Boumlrn naacutettuacuterunnar

var tilnefnd til hinna virtu Oacuteskarsverethlauna Er thornetta iacute eina skiptieth sem iacuteslensk

kvikmynd hefur naacute sliacutekum haeligethum aacute althornjoacuteethavettvangi Iacuteslenskar kvikmyndir eru thornoacute tiacuteethir

gestir aacute hinum yacutemsu kvikmyndahaacutetiacuteethum og hafa aacute undanfoumlrnum aacuterum oumlethlast aacutegaeligtan

sess aacute althornjoacuteethamarkaethi Auethvitaeth eru gaeligethin mismikil en heilt yfir er oacutehaeligtt aeth segja aeth

iacuteslensk kvikmyndagereth hafi tekieth framfoumlrum undanfarin aacuter

Umfjoumlllunarefni iacuteslenskra kvikmynda getur talist nokkueth einhaeligft og syacutenir mynd 1

skiptinguna aacute thornviacute hvaeth iacuteslenskir kvikmyndageretharmenn eru aeth fjalla um Dramamyndir

og gamanmyndir eru nokkueth iacute seacuterflokki en ruacutemlega 80 iacuteslenskra kvikmynda falla

undir thornessa tvo flokka THORNetta proacutesentuhlutfall faeligr houmlfundur ritgerethar eftir aeth hafa ryacutent iacute

iacuteslenskar kvikmyndir fraacute tiacutemabilinu 1962 -2010 Aacutertalieth 1962 er haft sem upphafs-aacutertal

vegna thorness aeth 79 af stoumlethinni kom uacutet aacute thornviacute herrans aacuteri og markaethi tiacutemamoacutet iacute iacuteslenskri

kvikmyndagereth

8

Mynd 1 Umfjoumlllunarefni iacuteslenskra kvikmynda 1962-2010 (Kvikmyndamiethstoumleth 2010)

THORNaeth aeligtti ekki aeth koma aacute oacutevart aeth iacuteslenskar kvikmyndir leggi aacuteherslu aacute thornessa tvo thornaeligtti en

oftast spegla myndirnar iacuteslenskan veruleika Iacuteslenskt samfeacutelag staacutetar ekki af eins

miklum fjoumllbreytileika og tam bandariacuteskt samfeacutelag og thornviacute er thornaeth iacute sjaacutelfu seacuter ekkert

skryacutetieth aeth ekki seacute verieth aeth framleietha mikieth af myndum sem endurspegla aethrar tegundir

samfeacutelaga THORNaeth maacute reyndar benda aacute thornaacute staethreynd aeth iacute thornau oumlrfaacuteu skipti sem iacuteslenskar

kvikmyndir hafa reynt aeth fara bdquouacutet fyrir kassannldquo eru thornaeligr yfirleitt frekar furethuleg blanda

af hasarsenum af erlendum haeligtti og iacuteslenskum raunveruleika Haeliggt er aeth nefna myndir

aacute boreth vieth Foxtrot (1988) og Nei er ekkert svar (1995) sem aacutegaeligtis daeligmi um sliacutekan

gjoumlrning en athyglisvert er aeth sami maethurinn Joacuten Tryggvason leikstyacuterir thorneim baacuteethum

11 Afbrotafraeligethi almennings

Kvikmyndir eru oumlflugur fjoumllmiethill og geta moacutetaeth hugmyndir foacutelks um hvaeth seacute reacutett og

hvaeth seacute rangt Hetjur hviacuteta tjaldsins hafa iacute gegnum tiacuteethina aeth nokkru leyti styacutert

thornankagangi foacutelks og hvaetha viethbroumlgeth seacuteu vieth haeligfi iacute aacutekveethnum aethstaeligethum Aacutehorfendur

bandariacuteskra kvikmynda hafa oft heyrt fokreiethan loumlgreglustjoacutera segja vieth oacutestyacuterilaacutetan

undirmann sinn aeth bdquothornetta John Wayne bull seacute ekki aeth gangaldquo Sliacutekar setningar eru

mjoumlg greinilega aeth viacutesa til aacutekveethinnar hegethunarmynstra sem harethjaxlinn John Wayne

aacutetti til aeth syacutena iacute kvikmyndum siacutenum Fyrir utan augljoacutes aacutehrif aacute fatatiacutesku haacutergreiethslu

ofl eru thornaeligr persoacutenur sem vieth sjaacuteum iacute kvikmyndum oacutesjaldan aeth stjoacuterna hugmyndum

foacutelks um thornaeth hvernig liacutefieth gengur fyrir sig iacute hinum stoacutera heimi

Afbrot og glaeligpahegethun eru fyrirferethamikill thornaacutettur iacute kvikmyndaheiminum og

aacutehorfendur eru alltaf jafn aacutehugasamir aeth horfa aacute kvikmyndir sem fela iacute seacuter

48

35

710

Iacuteslenskar kvikmyndir 1962-2010

Drama

Gaman

Hasar

Annaeth

9

fraacutevikshegethun fraacute gildum samfeacutelagsins Iacutemynd afbrota felur iacute seacuter baraacutettu goacuteeths og ills

thornar sem aacutehorfendur eiga auethvelt meeth aeth finna til meeth foacuternarlambinu og fordaeligma

gerandann (Helgi Gunnlaugsson 2008) THORNannig afthornreyingarefni virethist alltaf eiga upp aacute

pallborethieth hjaacute aacutehorfendum sem finna fyrir aukinni spennu iacute liacutefi siacutenu iacute gegnum thornaacute

atburethi sem syacutendir eru aacute hviacuteta tjaldinu

Miethaeth vieth thornaacute miklu athygli sem afbrotahegethun iacute kvikmyndum hefur fengieth kemur thornaeth

ekki aacute oacutevart aeth nyacutett rannsoacuteknasvieth hefur orethieth til meethal afbrotafraeligethinga THORNetta nyacuteja

svieth maeligtti aacute iacuteslensku kalla greiningu aacute afbrotafraeligethi almennings (e popular

criminology)

Bandariacuteski afbrotafraeligethingurinn Nicole Rafter (2007) er frumkvoumlethull iacute thornessari nyacuteju

tegund afbrotafraeligethi og er reyndar suacute sem skyacuterethi greinina popular criminology Rafter

bendir aacute aeth hefethbundin afbrotafraeligethi fjallar ekki eins iacutetarlega um thornaeth efni sem

afbrotafraeligethi almennings geri Hin nyacuteja grein liacuteti aacute afbrot sem samtvinnun aacute

afbrotafraeligethi saacutelfraeligethi siethfraeligethi og heimspeki og geti iacute moumlrgum tilfellum varpaeth nyacuteju og

ferskara ljoacutesi aacute afbrotahegethun Rafter vill meina aeth afbrotafraeligethi almennings seacute aeth finna

iacute oumlllum tegundum fjoumllmiethla og meeth thornviacute aeth beita henni samhlietha klassiacuteskri afbrotafraeligethi

megi uppgoumltva nyacutejar lendur innan afbrotafraeligethinnar Aacutehorfendur og notendur

fjoumllmiethlaefnis eru svo oacutetal margir aeth hin nyacuteja grein hefur aacutekveethieth forskot aacute hefethbundna

afbrotafraeligethi THORNaeth sem skiptir meginmaacuteli aeth mati Rafter er aeth ef vieth kjoacutesum aeth

skilgreina afbrotafraeligethi sem rannsoacuteknir aacute glaeligpum og glaeligpamoumlnnum er thornaeth ljoacutest aeth

kvikmyndir eru ein helsta uppspretta hugmynda foacutelks um sliacutek maacutelefni

Aacutestaeligetha thorness aeth eacuteg kyacutes aeth nefna popular criminology iacute thornessari ritgereth er suacute aeth meeth

thornviacute aeth skoetha fyrrnefndar kvikmyndir meeth augum feacutelags- og afbrotafraeligethinnar er eacuteg iacute

raun aeth notast vieth svipaeth ferli og thorneir sem aethhyllast sliacutekar kenningar Eacuteg notast vieth

kvikmyndir til aeth skoetha tengsl thorneirra vieth feacutelagsfraeligethina og thornaeth er einmitt grunnhugmynd

popular criminology Myndirnar fjoacuterar innihalda allar afbrotahegethun og thornviacute liggur

beinast vieth aeth notast vieth thornessa hliethargrein afbrotafraeligethinnar sem grunn fyrir naacutelgun

miacutena Afbrotafraeligethi almennings hefur ekki verieth aacuteberandi iacute iacuteslenskum afbrotafraeligethum en

thornoacute beitir dr Helgi Gunnlaugsson sliacutekum aethferethum iacute greiningu sinni aacute ritverkum

Arnaldar Indriethasonar Iacute boacutek sinni Afbrot aacute Iacuteslandi notast houmlfundur vieth afbrotafraeligethi

almennings til aeth kryfja persoacutenur uacuter soumlgum Arnaldar (Helgi Gunnlaugsson 2008) og

10

varpa ljoacutesi aacute aacutekveethin minni og manngerethir sem haeliggt er aeth finna iacute thornessum voumlnduethu

metsoumlluboacutekum Arnaldar Indriethasonar

Hugmyndir um eethli afbrotamanna er mikilvaeliggur hluti iacute greiningu Helga og passa

vel vieth thornaeligr hugmyndir sem birtast iacute thornessari ritgereth Grunnhugmyndin aacute bak vieth

ritgerethina faeligddist aeth miklu leyti vegna aacuteethurnefndar umfjoumlllunar um baeligkur Arnaldar og

reyndust vel vieth skrif ritgeretharinnar

11

Inngangur

THORNegar kom aeth thorneirri stoacuteru aacutekvoumlrethun aeth skrifa BA-ritgereth var eacuteg nokkueth raacuteethviltur til aeth

byrja meeth Feacutelagsfraeligethin hefur naacuteeth aeth heilla mig aacute vissum sviethum en thornaeth verethur aeth

viethurkennast aeth aacutekveethnir hlutar hennar eru ekki mjoumlg spennandi Eacuteg var amk

algjoumlrlega viss um aeth eacuteg aeligtlaethi ekki aeth skrifa um eitthvaeth sem eacuteg hefethi takmarkaethan

aacutehuga aacute Vandamaacutelieth laacute iacute thornviacute aeth finna viethfangsefni sem vaeligri baeligethi froacuteethlegt og

skemmtilegt iacute senn THORNar sem fjoumllmiethlafraeligethi hefur alltaf verieth seacuterstakt aacutehugamaacutel hjaacute meacuter

toacutek eacuteg thornaacute aacutekvoumlrethun aeth skrifa um eitthvaeth sem tengist fjoumllmiethlun og afthornreyingarefni

Eacuteg mundi aeth kafli iacute boacutek dr Helga Gunnlaugssonar Afbrot aacute Iacuteslandi vaeligri baeligethi

aacutehugaverethur og meeth goacuteetha tengingu inn iacute afthornreyingarumhverfi fjoumllmiethla Hugmyndin aeth

skoetha iacuteslenskar kvikmyndir meeth feacutelagsfraeligethilegum hugmyndum kviknaethi skoumlmmu siacuteethar

og til allrar lukku reyndist umsjoacutenarkennari ritgeretharinnar aacuteethurnefndur Helgi

Gunnlaugsson jaacutekvaeligethur aacute sliacutekar hugmyndir

THORNegar kom aeth thornviacute aeth velja kvikmyndir iacute ritgerethina lenti eacuteg iacute smaacutevaeliggilegri

tilvistarkreppu Iacuteslenskar kvikmyndir eru margar hverjar gullnaacutemur fyrir foacutelk sem vill

skoetha feacutelagsleg vandamaacutel afbrot og almennan subbuskap Fljoacutetlega voru myndirnar

komnar niethur iacute tiacuteu stykki svo sex og aeth lokum endaethi eacuteg meeth thornaeligr fjoacuterar kvikmyndir

sem roumltuethu iacute ritgerethina

Kvikmyndirnar eru oacuteliacutekar aacute yfirborethinu en eiga samt yacutemislegt sameiginlegt

Djoumlflaeyjan er skemmtilegt tiacutemaflakk meeth feacutelagsleg vandamaacutel iacute hverju horni Veggfoacuteethur

er rannsoacutekn aacute siethblindu og aethloumlgunarhaeligfni Myacuterin er doumlkk og djuacutep eins og nafnieth gefur

til kynna og Englar alheimsins opnar glugga inn iacute heim einstaklinga sem eru ekki

syacutenilegir oumlllum Eacuteg var meethvitaethur um aeth hugsanlega vaeligri eacuteg aeth teygja mig fulllangt iacute

leit minni aeth tengingum kvikmyndanna vieth feacutelags- og afbrotafraeligethi og thornessar tengingar

virkuethu etv fjarstaeligethukenndar iacute augum annarra THORNaeth eina sem eacuteg gat gert iacute thorneirri stoumlethu

var aeth vera samkvaeligmur sjaacutelfum meacuter og laacuteta tilfinningu raacuteetha foumlr THORNaeth er svo annarra aeth

daeligma um hvort aeth vel hafi tekist til

Eacuteg vona aeth lesendur hafi baeligethi gagn og gaman af ritgereth thornessari Houmlfundur skemmti seacuter

amk pryacuteethilega vieth gereth hennar og gengur fraacute borethi reynslunni riacutekari

12

Frumsyacutend 3oktoacuteber 1996

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Baddi ndash Baltasar Kormaacutekur

Afi Toacutemas ndash Giacutesli Halldoacutersson

Amma Karoacuteliacutena ndash Sigurveig Joacutensdoacutettir

Danni ndash Sveinn Geirsson

2 Djoumlflaeyjan

Djoumlflaeyjan (e Devilacutes Island) er ein metnaetharfyllsta kvikmynd sem framleidd hefur

verieth aacute Iacuteslandi THORNegar myndin var gereth aacuterieth 1996 var leikstjoacuterinn Friethrik THORNoacuter

Friethriksson ennthornaacute aeth baetha sig iacute fraeliggetharljoacutemanum sem fylgdi kvikmynd hans Boumlrnum

naacutettuacuterunnar Suacute aacutegaeligta kvikmynd kom uacutet fimm aacuterum aacuteethur og naacuteethi thorneim merka aacutefanga

aeth vera uacutetnefnd til Oacuteskarsverethlauna sem besta erlenda kvikmynd aacutersins 1991 Friethrik

sparaethi ekkert til vieth kostnaeth Djoumlflaeyjunnar og byggethar voru mjoumlg iacutetarlegar

sviethsmyndir til thorness aeth thornaeligr aethstaeligethur sem foacutelk bjoacute vieth aacute thornessum tiacutema kaeligmust oumlrugglega

til skila aacute stoacutera tjaldinu Myndin kostaethi um 170 milljoacutenir kroacutena iacute framleiethslu en thornetta

var mesti kostnaethur sem lagethur hafethi verieth iacute iacuteslenska kvikmynd til thornessa Leikstjoacuterinn

leacutet hafa eftir seacuter aeth thornaeth vaeligri bdquokraftaverk aeth okkur toacutekst aeth faacute iacute hana 170 milljoacutenirldquo

(Morgunblaethieth 1996)

Kvikmyndin er byggeth aacute braggasoumlgum Einars Kaacuterasonar THORNar sem djoumlflaeyjan riacutes og

Gulleyjan Iacute boacutekunum fleacutettar Einar saman raunverulegum atburethum og skaacuteldskap meeth

miklum aacutegaeligtum en baacuteethar baeligkurnar nutu mikillar hylli Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest

um fjoumllskyldu sem byacuter iacute svokoumllluethu bdquobraggahverfildquo en sliacutek hverfi baacuteru oumlll einkenni

faacutetaeligktarhverfa Brotnar fjoumllskyldur meeth liacutetil fjaacuterraacuteeth fengu aeth notast vieth gamla

herbragga sem hernaacutemslieth Bandariacutekjamanna og Breta skildu eftir aacute Iacuteslandi eftir lok

seinni heimstriacuteethaldarinnar en allur aethbuacutenaethur var meeth versta moacuteti iacute thornessum hyacutebyacutelum Iacute

13

einum sliacutekum bragga buacutea allar okkar aethalsoumlguhetjur og reyna aeth takast aacute vieth liacutefieth hver

meeth siacutenum haeligtti

Aethalsoumlguhetjan er ungur maethur Baddi aeth nafni Hann er kynntur til soumlgunnar sem

baldinn unglingur sem hefur greinilega sterka glaeligpahneigeth iacute seacuter Baddi er rauethi

thornraacuteethurinn iacute gegnum myndina og er syacutendur sem sjaacutelfselskur alkahoacutelisti Hann veigrar seacuter

ekki vieth aeth misnota alla thornaacute goacuteethmennsku sem honum er syacutend en naeligr engu aeth siacuteethur aacute

undraverethan haacutett aeth spila sig sem foacuternarlamb Iacute flestum iacuteslenskum (sem og erlendum)

kvikmyndum er nauethsynlegt aeth hafa einhverskonar jin aacute moacuteti jang Fyrir hvern skiacutethaeligl

er yfirleitt haeliggt aeth finna eitt goacuteethmenni annars er jafnvaeliggi myndarinnar iacute haeligttu og

aacutehorfendur skildir eftir iacute oacutevissu Djoumlflaeyjan er fraacutebrugethin moumlrgum iacuteslenskum

kvikmyndum aeth thornviacute leyti aeth goacuteethu persoacutenurnar eru klaacuterlega iacute minnihluta og thornurfa oftar

en ekki aeth luacuteta iacute laeliggra haldi fyrir oacutethornokkunum

Afi Badda er sliacutek persoacutena harethduglegur verkamaethur sem elur thornaacute von iacute brjoacutesti seacuter aeth

niethjar hans eigi seacuter betra liacutef en hann sjaacutelfur THORNraacutett fyrir haacutelfgeretha kuacutegun inni aacute heimili

siacutenu er afinn aacuteminning til aacutehorfenda aeth thornraacutett fyrir aacutekaflega slaeligmar feacutelagslegar aethstaeligethur

er haeliggt aeth naacutelgast liacutefieth meeth von iacute brjoacutesti Eitt af sterkari atriethum myndarinnar snyacutest um

thornaacute toacutemleikatilfinningu sem griacutepur afann thornegar honum verethur ljoacutest aeth draumur hans er

horfinn Aacute thorneim tiacutemapunkti er ljoacutest aeth Baddi verethur aldrei neitt annaeth en siacutefullur

oacutenytjungur og Danni broacuteethir Badda er laacutetinn eftir houmlrmulegt flugslys Tengsl afans vieth

Danna eru ein af faacuteum tengingum vieth vaeligntumthornykju sem syacutend eru iacute myndinni en allur

liacutefskraftur gamla mannsins hverfur aacute augabragethi thornegar honum berast freacutettir af sviplegu

andlaacuteti Danna

Aethrar persoacutenur iacute Djoumlflaeyjunni skipta minna maacuteli Kvenpersoacutenur myndarinnar eru

ekki merkilegur pappiacuter og eru flestar leacutettvaeliggar persoacutenur Amma thorneirra braeligethra er

reyndar sterk persoacutena sem ber aacutekveethin merki geethveilu Amma Karoacuteliacutena er vaeliggast sagt

slaeligm fyrirmynd reykjandi og boumllvandi alla myndina iacute gegn Systir thorneirra er

taugasjuacuteklingur sem er iacute hjoacutenabandi meeth oacutettalegri mannleysu en reynir aeth komast iacute

burtu fraacute raunveruleikanum iacute oumlrskamma stund meeth erlendum glaeligsimoumlnnum iacute

einkennisbuacuteningum

Moacuteethir Badda er yfirborethskenndur daethrari og yrethi vaeligntanlega flokkueth sem

bdquokanamellaldquo Huacuten er samt aacute vissan haacutett sigurvegari myndarinnar thornar sem huacuten flyacutegur iacute

burtu fraacute iacuteslensku eymdinni iacute fangi bandariacutesks hermanns Loks ber aeth geta ungu

stuacutelkunnar sem flytur iacute hverfieth og er aacute tiacutemabili einn af ljoacutesari punktum tilverunnar Aeth

14

lokum er huacuten thornoacute komin iacute hjoacutenaband meeth hinum vafasama Badda Athyglisvert er aeth

fylgjast meeth persoacutenunni (sem ber hieth stoacuterkostlega iacuteslenska nafn Hveragerethur) missa oumlll

siacuten karaktereinkenni og hverfa inn iacute svartholieth sem umlykur thornann aacutegaeligta mann

21 Feacutelagsauethur

Ljoacutest er aeth persoacutenur Djoumlflaeyjunnar gliacutema vieth margviacutesleg feacutelagsleg vandamaacutel og varla

til saacute einstaklingur iacute myndinni sem sleppur vieth sliacutek oumlrloumlg Baddi er afureth taeligtingslegs

uppeldis moacuteethur sinnar sem klaacuterlega setur siacutena velfereth fram yfir velfereth barnsins THORNraacutett

fyrir jaacutekvaeligethar tilraunir afa hans liggur leieth Badda hratt niethur aacute vieth og aacutestaeligethan liggur iacute

thorneirri staethreynd aeth hann saacutervantar thorneacutettriethieth net feacutelagstengsla iacute kringum sig

Rannsoacuteknir bandariacuteska feacutelagsfraeligethingsins James Coleman (1988) hafa syacutent fram aacute

mikilvaeliggi feacutelagstengsla til aeth einstaklingar geti fallieth betur innan thorneirra viethmietha og

gilda sem eru samthornykkt iacute samfeacutelaginu Coleman kaus aeth notast vieth orethieth feacutelagsaueth (e

social capital) og bendir aacute aeth haeliggt seacute aeth horfa aacute feacutelagsaueth sem aacutekveethna tegund

auethlindar reacutett eins og efnislegan aueth (e physical capital) og mannaueth (e human

capital) THORNaeth er hinsvegar haacuteeth vali hvers einstaklings fyrir sig hvernig hann spilar uacuter

siacutenum spilum hvort aeth samfeacutelagieth iacute heild sinni seacute aeth hagnast aacute thorneim feacutelagsaueth sem eftir

hann liggur

Aacutefengisnotkun er aacuteberandi iacute myndinni en Baddi og feacutelagar hans eru drykkfelldir

ungir menn sem reyna aeth flyacuteja oumlmurlega tilveru siacutena iacute gegnum brenniviacutensfloumlsku Hefethi

myndin gerst 30 aacuterum siacuteethar er ekki oacuteliacuteklegt aeth straacutekagengieth hefethi verieth iacute houmlrethum

fiacutekniefnum iacute staeth aacutefengis en thornaeth eru hugleiethingar sem vieth faacuteum liacuteklega aldrei svoumlr vieth

Taumlaus drykkja Badda er hans leieth til aeth passa inn iacute thornau viethmieth (e norm) sem eru

riacutekjandi iacute liacutefi hans en thornau eru flest tilkomin vegna stoumlethu hans iacute thornjoacuteethfeacutelaginu Gildi (e

values) Badda eru gjoumlrsamlega oumlfugsnuacutein og aacute skjoumln vieth gildi og viethmieth bdquovenjulegsldquo

manns sem eru iacute flestum tilfellum fjoumllskylda atvinna og barnauppeldi

15

22 Jafningjahoacutepurinn

Baddi og Daniacuteel broacuteethir hans sveiflast aacute milli thorness aeth vera vieth botninn og aeth vera

vinsaeliglir Daniacuteel er endalaust iacute skugga broacuteethur siacutens sem thornykir mikill maethur innan thorness

hoacuteps sem hann tilheyrir Sliacutekur hoacutepur jafningja yfirleitt kallaethur jafningahoacutepur (e peer

group) er mjoumlg mikilvaeliggur iacute thornroacuteun einstaklinga og getur meeth athoumlfnum siacutenum styacutert

foacutelki inn aacute thornaeligr brautir sem thornykja aeligskilegar innan hoacutepsins Reacutett er aeth taka fram aeth thornetta

getur aacutett vieth alla jafningjahoacutepa iacute oumlllum steacutettum kynthornaacutettum osfrv

Toumlluvereth aacutehersla hefur verieth loumlgeth aacute aeth skyacutera mikilvaeliggi jafningjahoacutepa iacute tengingum

vieth afbrot og glaeligpahneigeth en thornryacutestingur jafningjahoacuteps (e peer pressure) er ekki siacuteethur

mikill iacute efri stigum samfeacutelagsins Syacutent hefur verieth fram aacute aeth foacutelk laeligrir aeth nota fiacutekniefni

fraacute jafningjum siacutenum hvernig aacute aeth tuacutelka aacutehrifin og hvernig er best aeth njoacuteta thorneirra

(Becker 1963) Baddi laeligrir meeth tiacutemanum iacute gegnum sinn jafningahoacutep aeth aacutekveethin

hegethun eigi aeth fylgja aacutekveethnum athoumlfnum og byacuter thornannig til siacuten eigin gildi

23 Stoumlethukreppa

Afbrotahegethun Badda og feacutelaga maacute aeth miklu leyti skyacutera meeth thornviacute aeth skoetha feacutelagslegan

uppruna thorneirra iacute staeth thorness aeth gefa seacuter aeth skyacuteringin liggi einfaldlega iacute laeliggri vitsmunum

thorneirra feacutelaga Albert Cohen (1955) rannsakaethi hversu sterk tengsl eru aacute milli feacutelagslegar

stoumlethu og afbrotahegethunar ungmenna iacute boacutek sinni Delinquent Boys

Cohen bendir aacute aeth feacutelagsleg umgjoumlreth skipti mestu thornegar afbrotahegethun er

rannsoumlkueth og thornau ungmenni sem eru stoumldd iacute slaeligmri feacutelagslegri umgjoumlreth hafa

takmarkaetha valkosti iacute liacutefinu Oacutejoumlfn staetha myndast aacute milli gilda thorneirra sem laeliggra eru

settir og thorneirra sem tilheyra svokallaethri millisteacutett Afleiethingarnar veretha gjarnan

svokoumlllueth stoumlethukreppa (e status frustration) thorneirra sem minna mega siacuten enda eru thorneir

ekki aeth falla aeth viethurkenndum gildum samfeacutelagsins Eina leiethin aeth mati Cohen fyrir

laacutegsteacutettarunglinga aeth oumlethlast viethurkenndan status er aeth snuacutea oumlllum gildum og viethmiethum

aacute haus og thornaacute oumlethlast saacute einstaklingur mestu virethinguna sem naeligr aeth ganga lengst iacute thornviacute aeth

brjoacuteta gildi og viethmieth miethsteacutettarinnar

16

24 Samfeacutelagsleg staetha

THORNaeth er haeliggt aeth sjaacute greinileg merki thorness aeth braeligethurnir eru meeth aacutekveethin hlutverk innan

fjoumllskyldu sinnar og ekki siacuteethur innan thorness samfeacutelags sem thorneir lifa iacute Munurinn aacute thorneim

braeligethrum liggur iacute thorneirri staethreynd aeth Daniacuteel bryacutest uacutet uacuter sinni fyrirfram aacutekveethnu

feacutelagslegu stoumlethu (e ascribed status) iacute samfeacutelaginu (sem er iacute thornessu tilfelli laacutegsteacutettarmaethur

meeth takmoumlrkueth taeligkifaeligri) og verethur virtur thornjoacuteethfeacutelagsthornegn flugmaethur og hetja THORNessi

nyacuteja feacutelagslega staetha hans er aacuteunnin (e achieved status) iacute gegnum mikla vinnu og

thornannig naeligr Daniacuteel aeth brjoacutetast uacutet uacuter doumlpru hlutskipti braggafoacutelksins Baddi er hinsvegar

fastur iacute thorneirri feacutelagslegu stoumlethu sem honum var uacutethlutaeth iacute barnaeligsku og syacutenir enga tilburethi

til thorness aeth reacutetta sinn hlut Feacutelagsleg staetha er thornviacute klaacuterlega eitthvaeth sem einstaklingur

getur breytt og haft aacutehrif aacute en til thorness thornurfa baeligethi hugur og hjarta aeth fylgja maacuteli

25 Feacutelagsleg oacutereietha

En hvers vegna eru persoacutenur Djoumlflaeyjunnar svona hrjuacutefar og skeytingarlausar um

umhverfi sitt Samkvaeligmt bandariacutesku feacutelagsfraeligethingunum Clifford Shaw og Henry

McKay (1942) eru viethbroumlgeth einstaklinga sem buacutea vieth sliacuteka feacutelagslega oacutereiethu sem

persoacutenur Djoumlflaeyjunnar buacutea vieth skiljanlegar og jafnvel nauethsynlegar til aeth lifa af iacute

erfiethu umhverfi THORNeir benda aacute aeth borgarhverfi meeth leacutelegt feacutelagslegt aethhald seacuteu uppfull

af foacutelki sem ekki telur thornaeth oacutemaksins virethi aeth eyetha tiacutema eetha orku iacute aeth halda thorneim vieth

Allir iacutebuacutearnir eru aeth leita aeth leieth uacutet uacuter thornessum baacutegu feacutelagslegu aethstaeligethum og eyetha thornviacute

engum tiacutema iacute aeth raeligkta umhverfi sitt Slaeligm efnahagsstaetha og oumlrar buacutesetubreytingar

einkenna thornessi hverfi og iacute sliacuteku bdquodog eat dogldquo umhverfi verethi foacutelk aeth snuacutea seacuter aeth hlutum

sem ekki thornykja aeligskilegir iacute oumlethrum hverfum Tilvera thornessara einstaklinga veltur aacute thornviacute aeth

geta aethlagast umhverfi siacutenu og thornaeth thornyacuteethir iacute moumlrgum tilfellum algjoumlrt skeytingarleysi

gagnvart loumlgum reglu og oumlethru foacutelki

26 Lagskipting og oacuteliacutekur aethgangur

Djoumlflaeyjan gerist aeth langmestu leyti iacute naacutenasta umhverfi aethalsoumlguhetjanna thorne iacute

broumlggunum alraeligmdu Vieth faacuteum oumlethru hverju aeth sjaacute liacutefieth fyrir utan braggamenninguna og

undantekningarlaust eru thornau atriethi aeth minna okkur aacute hversu miklu betra liacutefieth er annars

staethar Baddi talar um saeligluna iacute Bandariacutekjunum poumlrupiltarnar uacuter braggahverfinu elta

hoacutep af drengjum sem flyacuteja inn aacute riacutekmannlegt heimili sitt Baddi og vinur hans eiga eitt

17

saeliglukvoumlld aacute Hoacutetel Borg osfrv Vonin um betra liacutef skiacuten iacute gegn iacute moumlrgum senum

kvikmyndarinnar en persoacutenurnar hafa ekki meeth oumlrfaacuteum undantekningum getu eetha

aacutehuga til thorness aeth brjoacutetast til betra liacutefs Eina uacuterraeligethieth sem virethist vera fyacutesilegt iacute huga

bdquobraggafoacutelksinsldquo er liacuteferni sem einkennist af afbrotum og oacutereglu Bandariacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Robert K Merton bendir aacute aeth loumlglegar aethferethir til thorness aeth naacute

viethurkenndum markmiethum samfeacutelagsins seacuteu ekki iacute joumlfnum hlutfoumlllum meethal foacutelks

Merton segir aeth lagskipting samfeacutelagsins hindri thornaacute sem laeliggra eru settir iacute tilraunum

thorneirra aeth naacute samfeacutelagslega samthornykktum aacuterangri Richard Cloward og Lloyd Ohlin

(1960) thornroacuteuethu thornessar hugmyndir Mertons iacute boacutek sinni Delinquency and Opportunity

Iacute thorneirri boacutek benda thorneir einmitt aacute aeth einstaklingar hafa oacuteliacutekan aethgang (e differential

opportunity) aeth gaeligethum samfeacutelagsins og saeligkja thornal nauethsynlega virethingu stoumlrf og voumlld

til menningarhoacutepa sem gjarnan eru tengdir vieth afbrot Samfeacutelagieth yacutetir einstaklingunum

uacutet iacute sliacutekt liacuteferni meeth thornviacute aeth takmarka aethgang thorneirra aeth gaeligethum thorness

27 Afstaeligethur skortur og stimplun

Oumlnnur skyacutering aacute andfeacutelagslegri hegethun foacutelksins uacuter braggahverfinu getur legieth iacute thorneirri

staethreynd aeth allur samanburethur aacute liacutefsgaeligethum er thorneim oacutehagstaeligethur THORNessar hugmyndir eru

aacute svipaethri liacutenu og aacuteethurnefnd kenning Crawford og Ohlin um oacuteliacutekan aethgang einstaklinga

en taka aacute vissan haacutett meiri afstoumlethu til hoacutepa Hjoacutenin og fraeligethimennirnir Judith og Peter

Blau (1982) hafa iacute rannsoacuteknum og skrifum siacutenum unnieth meeth hugtak sem oftast er kennt

vieth thornau og er iacute daglegu maacuteli kallaeth kenningin um afstaeligethan skort (e relative deprivation

theory) Hjoacutenin rannsoumlkuethu glaeligpatiacuteethni iacute Bandariacutekjunum og ein af niethurstoumlethum

rannsoacutekna thorneirra var suacute aeth haeliggt vaeligri aeth tengja aukna afbrotatiacuteethni vieth viss hverfi og

aacutestaeligethur afbrota vaeligri ma haeliggt aeth uacutetskyacutera meeth fyrrnefndri kenningu Huacuten gengur iacute

stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute hugmynd aeth faacutetaeligk hverfi iacute naacutegrenni vieth riacutek hverfi fyllist reiethi hatri

og bitureth yfir samanburethinum Tilfinning fyrir oacutereacutettlaeligti skapast og leiethir af seacuter

afbrotahegethun og ofbeldi

Iacute riti thornyacuteska feacutelagsfraeligethingsins Karl Marx Wage-labour and capital (1891 2008)

maacute lesa hugleiethingar sem eru af svipuethum toga og kenning Blau-hjoacutenanna um afstaeligethan

skort Marx raeligethir thornar um thornau vandamaacutel sem geta litieth dagsins ljoacutes thornegar foacutelk thornarf

siacutefellt aeth lifa vieth oacutesanngjarnan samanbureth vegna steacutettarstoumlethu sinnar

18

Marx skrifaethi

bdquoHuacutes getur verieth stoacutert eetha liacutetieth en svo lengi sem oumlnnur huacutes iacute naeligsta

naacutegrenni eru soumlmu staeligrethar uppfyllir thornaeth allar feacutelagslegar

vaeligntingar til iacutebuacuteetharhuacutesnaeligethis En riacutesi houmlll iacute naeligsta naacutegrenni vieth litla

huacutesieth breytist thornaeth fljoacutett iacute kofa Litla huacutesieth og iacutebuacutear thorness hafa enga

eetha oacutemerkilega feacutelagslega stoumlethu og skyldi houmlllin riacutesa enn haeligrra iacute

framthornroacuteun siethmenningar er ljoacutest aeth oacutethornaeliggindi og oacuteaacutenaeliggja iacutebuacutea litla

huacutessins mun aukast aeth sama skapildquo

Braggafoacutelkieth iacute Djoumlflaeyjunni er stimplaeth sem uacuterhroumlk samfeacutelagsins og thornurfa aeth thornola

haacuteethsgloacutesur og yfirgang thorneirra sem ofar eru iacute virethingastiganum Stimplun einstaklinga er

vel thornekkt rannsoacuteknarefni innan feacutelagsfraeligethinnar og er aeth miklu leyti byggt aacute

hugmyndum feacutelagsfraeligethinga um taacuteknraelign samskipti Feacutelagsfraeligethingar aacute boreth vieth Charles

Horton Cooley og George Herbert Mead benda aacute aeth foacutelk hefur samskipti siacuten aacute milli meeth

margviacuteslegu samspili laacutetbrageths og oretha Tuacutelkun einstaklinga aacute thornessum samskiptum

moacutetar oumlethru fremur viethbroumlgeth thorneirra og hvernig thorneir sjaacute sjaacutelfan sig iacute samfeacutelaginu

Stimplunarkenning (e labeling theory) afbrotafraeligethi byggir aacute thornessum hugmyndum og

snyacutest um thornaeligr hugmyndir aeth samfeacutelagieth buacutei til fraacutevikshegethun meeth thornviacute aeth stimpla

aacutekveethna einstaklinga sem afbrotamenn (Siegel 2009) THORNegar stimplunin hefur aacute annaeth

boreth aacutett seacuter staeth reynist erfitt fyrir thornaacute sem eru stimplaethir aeth komast inn iacute eethlilegan

farveg aftur Stimpillinn fylgir foacutelki eftir iacute liacutefinu og aeth lokum fer thornaeth aeth skilgreina sig iacute

samraeligmi vieth hann

Aacutegaeligtis daeligmi um atvik sem skapaeth getur hatur og bitureth aacute oumlllu sem byacuter fyrir utan

braggahverfieth er atriethieth thornar sem braggadrengir halda iacute leiethangur til aeth hefna fyrir groacutefa

aacuteraacutes af voumlldum riacutekari krakka THORNraacutett fyrir aeth thorneir vaeligru upprunalegu foacuternarloumlmbin iacute thornessu

maacuteli endar thornetta meeth thornviacute loumlgreglan maeligtir aacute svaeligethieth og hlustar eingoumlngu aacute umkvartanir

aethila fraacute riacuteka hverfinu THORNannig styethur kerfieth vieth oacutereacutettlaeligtieth sem viethgengst greinilega iacute

lagskiptingu samfeacutelagsins

19

28 Niethurlag

Djoumlflaeyjan er fyrir margar sakir stoacutermerkileg kvikmynd Huacuten veitir goacuteetha innsyacuten inn iacute

liacutef thorneirra Iacuteslendinga sem ekki saacutetu vieth sama boreth og landar thorneirra og thornurftu af illri

nauethsyn aeth aethlagast oacutevinveittu umhverfi siacutenu Tilhneigingin hefur verieth aeth draga upp

glansmynd af Iacuteslandi fortiacuteethar seacuterstaklega aacuterunum eftir striacuteeth THORNaacute voru landsmenn

almennt iacute aacutekaflega goacuteethum maacutelum vegna yacutemis konar striacuteethsgroacuteetha og ekki siacutest iacute kjoumllfar

Marshall-aethstoetharinnar Togaraflotinn var endurnyacutejaethur landbuacutenaetharveacutelar keyptar

virkjanir og verksmiethjur byggethar osfrv (Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson 1996) Sagan

hefur hinsvegar kennt okkur aeth iacute oumlllum uppsveiflum eru til thornjoacuteethfeacutelagshoacutepar sem

einhverra hluta vegna faacute ekki sneieth af koumlkunni og Djoumlflaeyjan syacutenir okkur sliacutekan hoacutep

meeth eftirminnilegum haeligtti

Tengingar vieth afbrotafraeligethi hafa verieth aacuteberandi iacute thornessari umfjoumlllun um kvikmyndina

Djoumlflaeyjuna en aeth miacutenu mati laacute thornaeth beinast vieth thornegar efni hennar er skoethaeth ofan iacute

kjoumllinn Feacutelagslegar aethstaeligethur foacutelksins iacute kvikmyndinni eru aacute thornann veg aeth afbrot og

fraacutevikshegethun naacute foacutetfestu og eru iacute raun viethurkennd gildi innan thornessa hoacuteps THORNoacute eru

persoacutenur inni aacute milli sem naacute aeth riacutefa sig uacutet uacuter siacutenum aethstaeligethum en meirihlutinn heldur thornoacute

iacute thornau oumlfugsnuacutenu viethmieth sem styacutera liacutefinu iacute braggahverfinu

20

Frumsyacutend 6aacuteguacutest 1992

Leikstjoacuteri Juacuteliacuteus Kemp

Aethalhlutverk

Lass ndash Baltasar Kormaacutekur

Sveppi ndash Steinn Aacutermann Markuacutesson

Soacutel ndash Ingibjoumlrg Stefaacutensdoacutettir

Uggi ndash Ari Matthiacuteasson

3 Veggfoacuteethur

Kvikmyndin Veggfoacuteethur (e Wallpaper) vakti nokkra athygli thornegar huacuten kom uacutet aacuterieth 1992

Myndin toacutek aacute moumlrgum feacutelagslegum vandamaacutelum og syacutendi thornau meeth naacutelgun sem ekki

hafethi aacuteethur seacutest iacute iacuteslenskri kvikmynd bdquoAacuterekstrar landbuacutenaetharsamfeacutelags og

nuacutetiacutemathornjoacuteethfeacutelagsldquo soumlgufleacutettan sem hafethi seacutest iacute myndum aacute boreth vieth Land og synir og

Oacuteethal feethranna feacutekk nuacutetiacutemalega uppfaeligrslu aacutesamt goacuteethum skammti af siethblindu glaeligpum

og kynliacutefi THORNaeth var ekki siacutest vegna djarfra kynliacutefsatrietha sem myndin vakti athygli en

sjaacutelfsagt thornaeligttu thornessi tilteknu atriethi myndarinnar frekar saklaus iacute dag Juacuteliacuteus Kemp

leikstyacuterethi Veggfoacuteethri og feacutekk mikieth hroacutes fyrir aeth taeligkla viethkvaeligm maacutelefni aacuten tepruskapar

Juacuteliacuteus var aetheins 25 aacutera thornegar Veggfoacuteethur var frumsyacutend en hann naacuteethi aeth sannfaeligra allar

vinsaeliglustu hljoacutemsveitir Iacuteslands aacute thorneim tiacutema aeth koma fram iacute myndinni og er Veggfoacuteethur

thornviacute oft aacute tiacuteethum eins og toacutenlistarmyndband frekar en biacuteoacutemynd

Veggfoacuteethur er klassiacutesk saga um konu sem hittir mann thornau fella hugi saman en hann

thornarf aacute endanum aeth velja aacute milli hennar og besta vinar siacutens Soumlguhetjurnar thornrjaacuter eru

Lass drykkfelldur listamaethur Sveppi siethblindur og kynferethislega brenglaethur

eiturlyfjaneytandi og Soacutel saklaus sveitastuacutelka sem er aeth reyna aeth foacuteta sig iacute erfiethum

aethstaeligethum Sveitastuacutelkan blaacuteeygetha sest aacute traktorskerru og flytur iacute borgarliacutefieth thornar sem

huacuten faeligr vinnu hjaacute Sveppa aacute vinsaeliglum skemmtistaeth Sveppi og Lass gera meeth seacuter

veethmaacutel um hvor thorneirra verethi aacute undan aeth spilla sakleysingjanum og nota thorneir feacutelagar til

21

thorness yacutemis broumlgeth Lass verethur fljoacutetlega hrifinn af Soacutel fyrir alvoumlru og uppgjoumlr aacute milli vina

er oacuteumflyacuteanlegt ekki siacutest vegna thorneirra sjuacuteku hvata sem Sveppi hefur aeth geyma

Yacutemis atriethi iacute Veggfoacuteethri er haeliggt aeth skoetha meeth augum feacutelagsfraeligethinnar Soacutel flytur

buacuteferlum iacute upphafi myndarinnar og thornarf aeth takast aacute vieth thornaeth liacutef sem milljoacutenir manna uacuter

hefethbundnum baeligndasamfeacuteloumlgum hafa thornurft aeth gera fraacute tiacutemum iethnbyltingarinnar Iacute

borginni kemst Soacutel fljoacutetlega aeth thornviacute aeth viethmieth og gildi foacutelks eru fraacutebrugethin thornviacute sem huacuten

aacute aeth venjast uacuter sveitinni Einstaklingshyggja og hraethi einkenna borgarliacutefieth og vesalings

Soacutel veit varla iacute hvorn foacutetinn huacuten aacute aeth stiacutega Reyndar verethur aeth hroacutesa Soacutel fyrir

afskaplega mikla aethloumlgunarhaeligfni en undir lok myndarinnar er huacuten komin upp aacute svieth

meeth hljoacuteethnema iacute houmlnd alveg buacutein aeth hrista af seacuter sveitahrollinn

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag

Saacute munur sem syacutendur er aacute liacutefi borgarbuacutea annars vegar og sveitafoacutelks hins vegar er efni

sem feacutelagsfraeligethingar hafa rannsakaeth um aacuterabil Tengsl og thornaacutetttaka einstaklinga iacute

samfeacutelaginu er mismunandi eftir thorneim feacutelagslegu aethstaeligethum sem thorneir lifa vieth THORNyacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Ferdinand Toumlnnies (1963) skipti mannlegum tengslum niethur iacute tvaeligr

megingerethir og kallaethi thornaeligr gemeinschaft (samfeacutelag) og gesellschaft (thornjoacuteethfeacutelag)

Samkvaeligmt Toumlnnies er gemeinschaft suacute samfeacutelagsskipan sem felur iacute seacuter mikla

thornaacutetttoumlku einstaklinga og sameiginleg gildi Eining innan hoacutepsins er mikil og foacutelk leggur

sig fram fyrir heildina Toumlnnies leit aacute fjoumllskylduna sem fullkomieth daeligmi um

gemeinschaft og yfirleitt falla hefethbundin landbuacutenaetharsamfeacuteloumlg undir thornessa

skilgreiningu Hlutverk einstaklinga iacute samfeacutelaginu er meethfaeligtt og liacutetill feacutelagslegur

hreyfanleiki er til staethar Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum hefur svipaethan reynsluheim

Gesellschaft er aacute hinn boacuteginn skilgreint sem thornjoacuteethfeacutelag keyrt aacutefram aacute

einstaklingshyggju Hagur einstaklingsins er mikilvaeliggari en hagur heildarinnar og

thornegnarnir hafa fremur oacutepersoacutenuleg samskipti siacuten aacute milli Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum

oumlethlast aacuteunna stoumlethu td iacute gegnum vinnu siacutena naacutem eetha dugnaeth Einstaklingarnir gegna

oacuteliacutekum hlutverkum og eru iacute oacuteliacutekum stoumlethum THORNetta leiethir til thorness aeth reynsluheimur

foacutelksins verethur oacuteliacutekur og einstaklingurinn finnur ekki thornoumlrf hjaacute seacuter aeth vinna iacute thornaacutegu

heildarinnar Nuacutetiacutema fyrirtaeligki eins og NIKE vaeligri aacutegaeligtis daeligmi um gelleschaft

starfsmennirnir eru aeth reyna aeth thorneacutena sem mest iacute vinnu sinni en hafa etv engan

seacuterstakan aacutehuga aacute voumlrunni sem thorneir framleietha Endaframleiethslan verethur ekki aethalmaacutelieth

22

heldur hversu mikieth hagur einstaklingsins vaelignkast iacute thornviacute ferli sem framleiethslan er Mjoumlg

skyacuter munur er aacute thornessum tveimur atriethum iacute Veggfoacuteethri Soacutel verethur aeth gjoumlra svo vel aeth

takast aacute vieth siacutenar breyttu aethstaeligethur og breytast uacuter saklausri persoacutenu sem haeliggt vaeligri aeth

kenna vieth gemeinschaft iacute harethari persoacutenu sem feacutelli aeth stoacuteru leiti undir skilgreiningu

gesellschaft

32 Ofbeldi menningarkima

Drykkfelldi listamaethurinn Lass er iacute myndinni tengingin aacute milli sakleysis (Soacutel) og

uacuterkynjunar (Sveppi) Lass er syacutendur sem nokkueth viethkunnanlegur naacuteungi en algjoumlrlega

stefnulaus iacute liacutefinu Hann hefur greinilega haeligfileika aacute sviethi myndlistar en thornegar virkilega

reynir aacute er hann fljoacutetur aeth leita seacuter huggunar iacute faethmi Bakkusar Iacute einu atriethi

myndarinnar kemur thornaeth fram aeth Lass hefur enga foumlethuriacutemynd til aeth leita til enga

fyrirmynd Hann kemur heim til moacuteethur sinnar og finnur hana illa uacutetleikna eftir

bdquokoacutetilettukarlinnldquo sem er greinilega sambyacutelismaethur hennar en alls oacuteskyldur Lass THORNeir

feacutelagar hefna siacuten aacute ofbeldismanninum aacute thornann haacutett sem thorneir thornekkja best meeth

gegndarlausu ofbeldi Rannsoacuteknir Marvin Wolfgang og Franco Ferracuti (1967) hafa

syacutent fram aacute aeth foacutelk sem tilheyrir aacutekveethnum menningarkimum (e subculture) liacutetur aacute

ofbeldi sem eethlilega aethfereth til aeth leysa deilur Wolfgang og Ferracuti koumllluethu sliacuteka

hegethun ofbeldi menningarkima (e subculture of violence) en innan thorneirra er minnsta

oumlgrun litin alvarlegum augum THORNeir feacutelagar Lass og Sveppi tilheyra greinilega hoacutepi sem

er ekki mikieth iacute dagsljoacutesinu innan um venjulega borgara og thorneirra reynsluheimur er iacute

raun ein tegund menningarkima Groacutef ofbeldishegethun kynferethisleg brenglun og

greinileg siethblinda eru fylgifiskar Sveppa og thornaeth er vegna hans sem Lass fer niethur aacute laacutegt

plan Lass gengur tam svo langt aeth bera ljuacutegvitni fyrir vin sinn til aeth foretha honum fraacute

fangavist vegna meintrar nauethgunar

23

33 Lagskipting Max Webers

THORNeir kumpaacutenar Sveppi og Lass eru iacute slaeligmum maacutelum meeth sitt liacutefshlaup THORNeir tilheyra

ekki virtum thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi eru ekki efnaethir og hafa engin raunveruleg voumlld THORNaeth maacute

thornviacute segja aeth thorneir seacuteu iacute neethsta lagi samfeacutelagsins aacute moumlrgum sviethum Lagskipting

samfeacutelagsins er viethfangsefni sem hinn fraeliggi thornyacuteski feacutelagsviacutesindamaethur Max Weber

rannsakaethi og smiacuteethaethi kenningu siacutena um feacutelagslega lagskiptingu (Andersen amp Taylor

2007) Karl Marx hafethi aacuteethur komieth fram meeth thornaeligr hugmyndir aeth grundvoumlllur

steacutettarskiptingar hviacuteldi aacute efnahagsstoumlethu

Weber heacutelt thornviacute hinsvegar fram aeth skilningur Marx aacute steacutettum vaeligri of thornroumlngur sem

lyacutesing aacute hagsmunaaacuterekstrum og lagsskiptingu og aeth hugmynd Marx um hlutlaeligga

hagsmuni steacutetta vaeligri roumlng Weber vildi meina aeth aacutetakapunktar vaeligru mun fleiri og aeth

foacutelk yrethi aeth vera meethvitaeth um hagsmuni sinnar steacutettar til aeth haga seacuter aacute aacutekveethinn haacutett

Allir thornessir thornriacuter thornaeligttir sem Weber nefnir iacute kenningu sinni um lagskiptingu hafa aeth hans

mati uacuterslitaaacutehrif aacute liacutefsmoumlguleika einstaklinga og taeligkifaeligri thorneirra til aeth veretha nyacutetir

samfeacutelagsthornegnar

Efnahagsstaetha

Efnahagslegar aethstaeligethur foacutelks eru eitt aethalatriethieth iacute hugmyndum Webers Efnahagslegar

forsendur og moumlguleikar foacutelks aacute markaethinum stjoacuterni ma hvaetha steacutett thornuacute tilheyrir

Weber er meeth svipaethar hugmyndir og Karl Marx iacute thornessum maacutelum thorneas suacute skoethun aeth

eignahald aacute framleiethslutaeligkjum seacute lykilatriethi thornar sem eigendur thorneirra hafi voumlldin iacute

samfeacutelaginu

Weber bendir enn fremur aacute aeth oacutevenjulegar kringumstaeligethur iacute samfeacutelaginu thornurfi til aeth

foacutelk myndi einhverskonar samstoumlethu aacute grundvelli efnahagslegrar stoumlethu sinnar Foacutelk sem

stendur saman iacute verkfalli vaeligri td aeth falla aacutegaeligtlega aeth thornessum hugmyndum thorne foacutelk

sem myndar hoacutep sem hegethar seacuter meeth sameiginlegum haeligtti meeth hagsmuni hoacutepsins iacute

huga THORNessi sameiginlegi orsakavaldur byggist eingoumlngu aacute efnislegum hagsmunum er

varetha eignir og tekjumoumlguleika

Iacute Veggfoacuteethri eru persoacutenurnar ekki iacute goacuteethum maacutelum aacute efnahagssviethinu Lass og Sveppi

virethast eiga peninga til aeth fjaacutermagna drykkju eiturlyfjanotkun og almennt svall en eru

engu aeth siacuteethur staurblankir annar sem hinn klassiacuteski faacutetaeligki listamaethur og hinn geturvill

ekki borga foacutelki laun fyrir vinnu siacutena THORNaeth maacute thornviacute kannski segja aeth Lass seacute verkamaethur

24

iacute anda hugmynda Karl Marx thornar sem hann hefur ekkert til aeth selja aacute markaethi nema faeligrni

siacutena (listmaacutelun) Hann raeligethur ekki yfir fjaacutermagni neacute framleiethslutaeligkjum og thornarf thornviacute aeth

gerast launthornegi sem treystir aacute einhverskonar fjoumlldaframleiethslu Sveppi er hinsvegar aeth

passa aacutegaeligtlega vieth bdquoborgarasteacutettinaldquo sem Marx nefndi fjaacutermagnseigendur

vinnuveitendur og eigendur framleiethslutaeligkja

Sveppi er vissulega skiacutetblankur og thornviacute ekki alveg aeth falla inn iacute staethalmynd Marx af

sviacutenfeitum moldriacutekum kapitalistanum en hann er thornoacute eigandi naeligturkluacutebbs (sem getur iacute

viacuteethri merkingu verieth framleiethslutaeligki) og hann reynir vieth hvert taeligkifaeligri aeth hlunnfara

vinnuaflieth reacutett eins og goacuteethur siethur er aacute meethal kapitalista samkvaeligmt hugmyndafraeligethi

Karl Marx

Virething

Virething er aeth mati Webers tengd viethhorfum liacutefsstiacutel og neyslu hvers einstaklings Oumlfugt

vieth efnahagshugmyndir hans er ekki oacutealgengt aeth hoacutepur sem deilir soumlmu stoumlethu hagi seacuter

sem samfeacutelag Virething er metin af jaacutekvaeligethri eetha neikvaeligethri feacutelagslegum viethbroumlgethum og

liacutefsstiacutellinn sem thornuacute hefur valieth endurspeglar stoumlethu thorniacutena iacute samfeacutelaginu Efnahagurinn

snyacutest um framleiethslu en virethingin um neyslu

Daeligmi er um aeth foacutelk hafi mjoumlg haacutea virethingastoumlethu en tilheyri engu aeth siacuteethur laacutegri

efnahagslegri steacutett Gott daeligmi um einstakling meeth mikla virethingu vaeligri proacutefessor vieth

virtan haacuteskoacutela THORNessi aacutekveethni proacutefessor getur hins vegar verieth aacute frekar laacutegum launum og

tilheyrt laeliggri steacutettum thornjoacuteethfeacutelagsins iacute efnahagslegum skilningi thornraacutett fyrir alla thornaacute virethingu

sem hann hefur innan skoacutelans Haeliggt er aeth skoetha hugmyndir Webers um stoumlethu

einstaklinga iacute samfeacutelaginu iacute samhengi vieth goacuteethaeligrieth sem naacuteethi haacutemarki aacute Iacuteslandi aacute thornviacute

herrans aacuteri 2007 Iacute uacutetraacutes iacuteslenskra viethskiptamanna voru iacute forystu einstaklingar sem

houmlfethu ekki hefethbundna virethingastoumlethu iacute samfeacutelaginu THORNraacutett fyrir oumlll siacuten auethaeligvi og fraeliggu

vini voru thornessir menn jafnvel uppnefndir bdquogoumltustraacutekarldquo af aethilum sem litu niethur aacute thornaacute

vegna bakgrunns thorneirra Weber fjallaethi einmitt um muninn aacute virethingunni sem syacutend er

goumlmlum peningum og nyacutejum thorne nyacuteriacutekir einstaklingar njoacuteta ekki soumlmu virethingar og

thorneir sem hafa aacutett peninga iacute langan tiacutema Reacutett eins og blanki proacutefessorinn iacute daeligminu aeth

ofan eru riacutekir einstaklingar meeth bdquoranganldquo bakgrunn alltaf litnir hornauga af thorneim sem

eru meeth bdquoreacutettanldquo bakgrunn

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

3

Efnisyfirlit

Uacutetdraacutettur 4

1 Iacuteslensk kvikmyndagereth 7

11 Afbrotafraeligethi almennings 8

Inngangur 11

2 Djoumlflaeyjan 12

21 Feacutelagsauethur 14

22 Jafningjahoacutepurinn 15

23 Stoumlethukreppa 15

24 Samfeacutelagsleg staetha 16

25 Feacutelagsleg oacutereietha 16

26 Lagskipting og oacuteliacutekur aethgangur 16

27 Afstaeligethur skortur og stimplun 17

28 Niethurlag 19

3 Veggfoacuteethur 20

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag 21

32 Ofbeldi menningarkima 22

33 Lagskipting Max Webers 23

34 Taacuteknraelign samskipti 26

35 Niethurlag 27

4 Myacuterin 28

41 THORNjoacuteethlega hetjan 29

42 Feacutelagslegur Darwinismi 29

43 Taumhald 30

44 Aeth setja sig iacute spor annarra 31

45 Fraacutevikshegethun 32

46 Niethurlag 33

5 Englar alheimsins 34

51 AEligethra hlutverkieth 35

52 Mannleg samkennd 35

53 Stofnanabundieth ofbeldi 36

54 Englar og postular 37

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof 37

56 Oumlreiginn 38

57 Niethurlag 39

Lokaoreth 40

Heimildaskraacute 41

4

Uacutetdraacutettur

Iacuteslensk kvikmyndagereth og iacuteslenskar kvikmyndir eiga seacuter langa og merkilega soumlgu Ekki

eru nema 34 aacuter siacuteethan fyrsta leikna al-iacuteslenska kvikmyndin (thorne iacuteslenskir leikarar og

iacuteslenskur leikstjoacuteri) iacute fullri lengd var frumsyacutend Saacute merki atburethur aacutetti seacuter staeth 12 mars

1977 og ber umraeligdd mynd heldur kuldalegan titil Morethsaga Kvikmyndaiethnaethurinn aacute

Iacuteslandi hefur aelig siacuteethan verieth virkur og aacute koumlflum afskaplega bloacutemlegur Eins og venjan er

meeth allar tegundir listgreina eru skiptar skoethanir um aacutegaeligti iacuteslenskra kvikmynda en thornaeligr

hafa iacute gegnum tiacuteethina farieth um viacuteethan voumlll iacute umfjoumlllunarefni siacutenu Iacute ritgereth thornessari veretha

skoethaethar fjoacuterar iacuteslenskar kvikmyndir Veggfoacuteethur (1992) Djoumlflaeyjan (1996) Englar

alheimsins (2000) og Myacuterin (2006)

Innan ramma kvikmynda er aeth finna oacutetal viethfangsefni og soumlgur sem haeliggt er aeth

greina iacute ljoacutesi feacutelagsfraeligethinnar THORNetta aacute vieth baeligethi iacute klassiacuteskum skilningi og einnig iacute

skyldum fraeligethum eins og afbrotafraeligethi Markmieth thornessarar ritgerethar er aeth tengja

ofangreint fraeligethiefni vieth fyrrnefndar kvikmyndir raeligetha thornaeth aacute fraeligethilegum grundvelli og

viacutesa iacute leiethinni til viethurkenndra rannsoacutekna aacute sviethi feacutelags- og afbrotafraeligethi Klassiacuteskar

kenningar fraacute fraeligethimoumlnnum aacute boreth vieth Emile Durkheim Max Weber og Karl Marx

veretha dregnar fram iacute soacutelarljoacutesieth og tengdar vieth iacuteslenska kvikmyndagereth Greining aacute

afbrotafraeligethi almennings (e popular criminology) kemur einnig vieth soumlgu en thornar veretha

skoethueth tengsl aacute milli fjoumllmiethla og hugmynda foacutelks um afbrot

5

THORNakkir

Oumlllum kennurum Haacuteskoacutela Iacuteslands sem hafa meeth smitandi aacutehuga siacutenum naacuteeth til miacuten og stuethlaeth

aeth skemmtilegu naacutemi faeligri eacuteg bestu thornakkir Umsjoacutenarkennari ritgeretharinnar Helgi

Gunnlaugsson faeligr seacuterstakar thornakkir fyrir jaacutekvaeligtt og hvetjandi viethhorf og oacutemissandi framlag

sitt vieth ritgeretharsmiacuteethina

Fjoumllskyldan faeligr thornakkir fyrir thornolinmaeligethina sem thornau hafa syacutent meacuter iacute naacutemi miacutenu Seacuterstakar

thornakkir faeligr konan miacuten Lilja Valdimarsdoacutettir fyrir aeth vera stoeth miacuten og stytta iacute gegnum naacutemieth

og ekki siacutest liacutefieth sjaacutelft

6

Eacuteg tileinka thornessa ritgereth drengjunum miacutenum sem hafa gert mig aeth betri manni

7

1 Iacuteslensk kvikmyndagereth

Iacuteslensk kvikmyndagereth aacute seacuter faeligethingarstaeth hjaacute brautryethjendum og hugsjoacutenamoumlnnum aacute

boreth vieth Loft Guethmundson og AEligvar Kvaran Fyrsta kvikmyndin sem gereth var aacute Iacuteslandi

var frumsyacutend 21 januacutear 1919 og bar danskt nafn Bjerg-Ejvind og hans husfru Ein af

thornekktari kvikmyndum iacuteslenskrar kvikmyndasoumlgu Siacuteethasti baeligrinn iacute dalnum var

frumsyacutend 10 mars 1950 iacute leikstjoacutern AEligvars Kvaran og var fylgt eftir aacuteri siacuteethar meeth

geysivinsaeliglli griacutenmynd Reykjarviacutekuraeligvintyacuteri Bakkabraeligethra (Kvikmyndamiethstoumleth

2010) Kvikmyndgereth aacute Iacuteslandi leieth fyrir skort aacute fjaacutermagni aacute siacutenum sokkabandsaacuterum en

stoacutert skref var stigieth aacuterieth 1978 thornegar kvikmyndasjoacuteethur var stofnaethur Iacute kjoumllfarieth fylgdi

tiacutemabil sem iacute daglegu tali er gjarnan nefnt bdquoiacuteslenska kvikmyndavoriethldquo en aacute thornviacute tiacutemabili

voru framleiddar margar af thorneim kvikmyndum sem enn sitja iacute thornjoacuteetharsaacutelinni Nokkrar af

fraeliggari kvikmyndum thornessa bloacutemaskeieths eru Land og synir (1980) Uacutetlaginn (1981)

Joacuten Oddur og Joacuten Bjarni (1981) og Meeth allt aacute hreinu (1982)

Taeligknivinnsla og almenn fagmennska jukust eftir thornviacute sem meira fjaacutermagn og fleiri

kvikmyndagerethamenn komu til soumlgunnar Haacutepunkti iacuteslenskrar kvikmyndasoumlgu naacuteethi

leikstjoacuterinn Friethrik THORNoacuter Friethriksson aacuterieth 1991 thornegar kvikmynd hans Boumlrn naacutettuacuterunnar

var tilnefnd til hinna virtu Oacuteskarsverethlauna Er thornetta iacute eina skiptieth sem iacuteslensk

kvikmynd hefur naacute sliacutekum haeligethum aacute althornjoacuteethavettvangi Iacuteslenskar kvikmyndir eru thornoacute tiacuteethir

gestir aacute hinum yacutemsu kvikmyndahaacutetiacuteethum og hafa aacute undanfoumlrnum aacuterum oumlethlast aacutegaeligtan

sess aacute althornjoacuteethamarkaethi Auethvitaeth eru gaeligethin mismikil en heilt yfir er oacutehaeligtt aeth segja aeth

iacuteslensk kvikmyndagereth hafi tekieth framfoumlrum undanfarin aacuter

Umfjoumlllunarefni iacuteslenskra kvikmynda getur talist nokkueth einhaeligft og syacutenir mynd 1

skiptinguna aacute thornviacute hvaeth iacuteslenskir kvikmyndageretharmenn eru aeth fjalla um Dramamyndir

og gamanmyndir eru nokkueth iacute seacuterflokki en ruacutemlega 80 iacuteslenskra kvikmynda falla

undir thornessa tvo flokka THORNetta proacutesentuhlutfall faeligr houmlfundur ritgerethar eftir aeth hafa ryacutent iacute

iacuteslenskar kvikmyndir fraacute tiacutemabilinu 1962 -2010 Aacutertalieth 1962 er haft sem upphafs-aacutertal

vegna thorness aeth 79 af stoumlethinni kom uacutet aacute thornviacute herrans aacuteri og markaethi tiacutemamoacutet iacute iacuteslenskri

kvikmyndagereth

8

Mynd 1 Umfjoumlllunarefni iacuteslenskra kvikmynda 1962-2010 (Kvikmyndamiethstoumleth 2010)

THORNaeth aeligtti ekki aeth koma aacute oacutevart aeth iacuteslenskar kvikmyndir leggi aacuteherslu aacute thornessa tvo thornaeligtti en

oftast spegla myndirnar iacuteslenskan veruleika Iacuteslenskt samfeacutelag staacutetar ekki af eins

miklum fjoumllbreytileika og tam bandariacuteskt samfeacutelag og thornviacute er thornaeth iacute sjaacutelfu seacuter ekkert

skryacutetieth aeth ekki seacute verieth aeth framleietha mikieth af myndum sem endurspegla aethrar tegundir

samfeacutelaga THORNaeth maacute reyndar benda aacute thornaacute staethreynd aeth iacute thornau oumlrfaacuteu skipti sem iacuteslenskar

kvikmyndir hafa reynt aeth fara bdquouacutet fyrir kassannldquo eru thornaeligr yfirleitt frekar furethuleg blanda

af hasarsenum af erlendum haeligtti og iacuteslenskum raunveruleika Haeliggt er aeth nefna myndir

aacute boreth vieth Foxtrot (1988) og Nei er ekkert svar (1995) sem aacutegaeligtis daeligmi um sliacutekan

gjoumlrning en athyglisvert er aeth sami maethurinn Joacuten Tryggvason leikstyacuterir thorneim baacuteethum

11 Afbrotafraeligethi almennings

Kvikmyndir eru oumlflugur fjoumllmiethill og geta moacutetaeth hugmyndir foacutelks um hvaeth seacute reacutett og

hvaeth seacute rangt Hetjur hviacuteta tjaldsins hafa iacute gegnum tiacuteethina aeth nokkru leyti styacutert

thornankagangi foacutelks og hvaetha viethbroumlgeth seacuteu vieth haeligfi iacute aacutekveethnum aethstaeligethum Aacutehorfendur

bandariacuteskra kvikmynda hafa oft heyrt fokreiethan loumlgreglustjoacutera segja vieth oacutestyacuterilaacutetan

undirmann sinn aeth bdquothornetta John Wayne bull seacute ekki aeth gangaldquo Sliacutekar setningar eru

mjoumlg greinilega aeth viacutesa til aacutekveethinnar hegethunarmynstra sem harethjaxlinn John Wayne

aacutetti til aeth syacutena iacute kvikmyndum siacutenum Fyrir utan augljoacutes aacutehrif aacute fatatiacutesku haacutergreiethslu

ofl eru thornaeligr persoacutenur sem vieth sjaacuteum iacute kvikmyndum oacutesjaldan aeth stjoacuterna hugmyndum

foacutelks um thornaeth hvernig liacutefieth gengur fyrir sig iacute hinum stoacutera heimi

Afbrot og glaeligpahegethun eru fyrirferethamikill thornaacutettur iacute kvikmyndaheiminum og

aacutehorfendur eru alltaf jafn aacutehugasamir aeth horfa aacute kvikmyndir sem fela iacute seacuter

48

35

710

Iacuteslenskar kvikmyndir 1962-2010

Drama

Gaman

Hasar

Annaeth

9

fraacutevikshegethun fraacute gildum samfeacutelagsins Iacutemynd afbrota felur iacute seacuter baraacutettu goacuteeths og ills

thornar sem aacutehorfendur eiga auethvelt meeth aeth finna til meeth foacuternarlambinu og fordaeligma

gerandann (Helgi Gunnlaugsson 2008) THORNannig afthornreyingarefni virethist alltaf eiga upp aacute

pallborethieth hjaacute aacutehorfendum sem finna fyrir aukinni spennu iacute liacutefi siacutenu iacute gegnum thornaacute

atburethi sem syacutendir eru aacute hviacuteta tjaldinu

Miethaeth vieth thornaacute miklu athygli sem afbrotahegethun iacute kvikmyndum hefur fengieth kemur thornaeth

ekki aacute oacutevart aeth nyacutett rannsoacuteknasvieth hefur orethieth til meethal afbrotafraeligethinga THORNetta nyacuteja

svieth maeligtti aacute iacuteslensku kalla greiningu aacute afbrotafraeligethi almennings (e popular

criminology)

Bandariacuteski afbrotafraeligethingurinn Nicole Rafter (2007) er frumkvoumlethull iacute thornessari nyacuteju

tegund afbrotafraeligethi og er reyndar suacute sem skyacuterethi greinina popular criminology Rafter

bendir aacute aeth hefethbundin afbrotafraeligethi fjallar ekki eins iacutetarlega um thornaeth efni sem

afbrotafraeligethi almennings geri Hin nyacuteja grein liacuteti aacute afbrot sem samtvinnun aacute

afbrotafraeligethi saacutelfraeligethi siethfraeligethi og heimspeki og geti iacute moumlrgum tilfellum varpaeth nyacuteju og

ferskara ljoacutesi aacute afbrotahegethun Rafter vill meina aeth afbrotafraeligethi almennings seacute aeth finna

iacute oumlllum tegundum fjoumllmiethla og meeth thornviacute aeth beita henni samhlietha klassiacuteskri afbrotafraeligethi

megi uppgoumltva nyacutejar lendur innan afbrotafraeligethinnar Aacutehorfendur og notendur

fjoumllmiethlaefnis eru svo oacutetal margir aeth hin nyacuteja grein hefur aacutekveethieth forskot aacute hefethbundna

afbrotafraeligethi THORNaeth sem skiptir meginmaacuteli aeth mati Rafter er aeth ef vieth kjoacutesum aeth

skilgreina afbrotafraeligethi sem rannsoacuteknir aacute glaeligpum og glaeligpamoumlnnum er thornaeth ljoacutest aeth

kvikmyndir eru ein helsta uppspretta hugmynda foacutelks um sliacutek maacutelefni

Aacutestaeligetha thorness aeth eacuteg kyacutes aeth nefna popular criminology iacute thornessari ritgereth er suacute aeth meeth

thornviacute aeth skoetha fyrrnefndar kvikmyndir meeth augum feacutelags- og afbrotafraeligethinnar er eacuteg iacute

raun aeth notast vieth svipaeth ferli og thorneir sem aethhyllast sliacutekar kenningar Eacuteg notast vieth

kvikmyndir til aeth skoetha tengsl thorneirra vieth feacutelagsfraeligethina og thornaeth er einmitt grunnhugmynd

popular criminology Myndirnar fjoacuterar innihalda allar afbrotahegethun og thornviacute liggur

beinast vieth aeth notast vieth thornessa hliethargrein afbrotafraeligethinnar sem grunn fyrir naacutelgun

miacutena Afbrotafraeligethi almennings hefur ekki verieth aacuteberandi iacute iacuteslenskum afbrotafraeligethum en

thornoacute beitir dr Helgi Gunnlaugsson sliacutekum aethferethum iacute greiningu sinni aacute ritverkum

Arnaldar Indriethasonar Iacute boacutek sinni Afbrot aacute Iacuteslandi notast houmlfundur vieth afbrotafraeligethi

almennings til aeth kryfja persoacutenur uacuter soumlgum Arnaldar (Helgi Gunnlaugsson 2008) og

10

varpa ljoacutesi aacute aacutekveethin minni og manngerethir sem haeliggt er aeth finna iacute thornessum voumlnduethu

metsoumlluboacutekum Arnaldar Indriethasonar

Hugmyndir um eethli afbrotamanna er mikilvaeliggur hluti iacute greiningu Helga og passa

vel vieth thornaeligr hugmyndir sem birtast iacute thornessari ritgereth Grunnhugmyndin aacute bak vieth

ritgerethina faeligddist aeth miklu leyti vegna aacuteethurnefndar umfjoumlllunar um baeligkur Arnaldar og

reyndust vel vieth skrif ritgeretharinnar

11

Inngangur

THORNegar kom aeth thorneirri stoacuteru aacutekvoumlrethun aeth skrifa BA-ritgereth var eacuteg nokkueth raacuteethviltur til aeth

byrja meeth Feacutelagsfraeligethin hefur naacuteeth aeth heilla mig aacute vissum sviethum en thornaeth verethur aeth

viethurkennast aeth aacutekveethnir hlutar hennar eru ekki mjoumlg spennandi Eacuteg var amk

algjoumlrlega viss um aeth eacuteg aeligtlaethi ekki aeth skrifa um eitthvaeth sem eacuteg hefethi takmarkaethan

aacutehuga aacute Vandamaacutelieth laacute iacute thornviacute aeth finna viethfangsefni sem vaeligri baeligethi froacuteethlegt og

skemmtilegt iacute senn THORNar sem fjoumllmiethlafraeligethi hefur alltaf verieth seacuterstakt aacutehugamaacutel hjaacute meacuter

toacutek eacuteg thornaacute aacutekvoumlrethun aeth skrifa um eitthvaeth sem tengist fjoumllmiethlun og afthornreyingarefni

Eacuteg mundi aeth kafli iacute boacutek dr Helga Gunnlaugssonar Afbrot aacute Iacuteslandi vaeligri baeligethi

aacutehugaverethur og meeth goacuteetha tengingu inn iacute afthornreyingarumhverfi fjoumllmiethla Hugmyndin aeth

skoetha iacuteslenskar kvikmyndir meeth feacutelagsfraeligethilegum hugmyndum kviknaethi skoumlmmu siacuteethar

og til allrar lukku reyndist umsjoacutenarkennari ritgeretharinnar aacuteethurnefndur Helgi

Gunnlaugsson jaacutekvaeligethur aacute sliacutekar hugmyndir

THORNegar kom aeth thornviacute aeth velja kvikmyndir iacute ritgerethina lenti eacuteg iacute smaacutevaeliggilegri

tilvistarkreppu Iacuteslenskar kvikmyndir eru margar hverjar gullnaacutemur fyrir foacutelk sem vill

skoetha feacutelagsleg vandamaacutel afbrot og almennan subbuskap Fljoacutetlega voru myndirnar

komnar niethur iacute tiacuteu stykki svo sex og aeth lokum endaethi eacuteg meeth thornaeligr fjoacuterar kvikmyndir

sem roumltuethu iacute ritgerethina

Kvikmyndirnar eru oacuteliacutekar aacute yfirborethinu en eiga samt yacutemislegt sameiginlegt

Djoumlflaeyjan er skemmtilegt tiacutemaflakk meeth feacutelagsleg vandamaacutel iacute hverju horni Veggfoacuteethur

er rannsoacutekn aacute siethblindu og aethloumlgunarhaeligfni Myacuterin er doumlkk og djuacutep eins og nafnieth gefur

til kynna og Englar alheimsins opnar glugga inn iacute heim einstaklinga sem eru ekki

syacutenilegir oumlllum Eacuteg var meethvitaethur um aeth hugsanlega vaeligri eacuteg aeth teygja mig fulllangt iacute

leit minni aeth tengingum kvikmyndanna vieth feacutelags- og afbrotafraeligethi og thornessar tengingar

virkuethu etv fjarstaeligethukenndar iacute augum annarra THORNaeth eina sem eacuteg gat gert iacute thorneirri stoumlethu

var aeth vera samkvaeligmur sjaacutelfum meacuter og laacuteta tilfinningu raacuteetha foumlr THORNaeth er svo annarra aeth

daeligma um hvort aeth vel hafi tekist til

Eacuteg vona aeth lesendur hafi baeligethi gagn og gaman af ritgereth thornessari Houmlfundur skemmti seacuter

amk pryacuteethilega vieth gereth hennar og gengur fraacute borethi reynslunni riacutekari

12

Frumsyacutend 3oktoacuteber 1996

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Baddi ndash Baltasar Kormaacutekur

Afi Toacutemas ndash Giacutesli Halldoacutersson

Amma Karoacuteliacutena ndash Sigurveig Joacutensdoacutettir

Danni ndash Sveinn Geirsson

2 Djoumlflaeyjan

Djoumlflaeyjan (e Devilacutes Island) er ein metnaetharfyllsta kvikmynd sem framleidd hefur

verieth aacute Iacuteslandi THORNegar myndin var gereth aacuterieth 1996 var leikstjoacuterinn Friethrik THORNoacuter

Friethriksson ennthornaacute aeth baetha sig iacute fraeliggetharljoacutemanum sem fylgdi kvikmynd hans Boumlrnum

naacutettuacuterunnar Suacute aacutegaeligta kvikmynd kom uacutet fimm aacuterum aacuteethur og naacuteethi thorneim merka aacutefanga

aeth vera uacutetnefnd til Oacuteskarsverethlauna sem besta erlenda kvikmynd aacutersins 1991 Friethrik

sparaethi ekkert til vieth kostnaeth Djoumlflaeyjunnar og byggethar voru mjoumlg iacutetarlegar

sviethsmyndir til thorness aeth thornaeligr aethstaeligethur sem foacutelk bjoacute vieth aacute thornessum tiacutema kaeligmust oumlrugglega

til skila aacute stoacutera tjaldinu Myndin kostaethi um 170 milljoacutenir kroacutena iacute framleiethslu en thornetta

var mesti kostnaethur sem lagethur hafethi verieth iacute iacuteslenska kvikmynd til thornessa Leikstjoacuterinn

leacutet hafa eftir seacuter aeth thornaeth vaeligri bdquokraftaverk aeth okkur toacutekst aeth faacute iacute hana 170 milljoacutenirldquo

(Morgunblaethieth 1996)

Kvikmyndin er byggeth aacute braggasoumlgum Einars Kaacuterasonar THORNar sem djoumlflaeyjan riacutes og

Gulleyjan Iacute boacutekunum fleacutettar Einar saman raunverulegum atburethum og skaacuteldskap meeth

miklum aacutegaeligtum en baacuteethar baeligkurnar nutu mikillar hylli Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest

um fjoumllskyldu sem byacuter iacute svokoumllluethu bdquobraggahverfildquo en sliacutek hverfi baacuteru oumlll einkenni

faacutetaeligktarhverfa Brotnar fjoumllskyldur meeth liacutetil fjaacuterraacuteeth fengu aeth notast vieth gamla

herbragga sem hernaacutemslieth Bandariacutekjamanna og Breta skildu eftir aacute Iacuteslandi eftir lok

seinni heimstriacuteethaldarinnar en allur aethbuacutenaethur var meeth versta moacuteti iacute thornessum hyacutebyacutelum Iacute

13

einum sliacutekum bragga buacutea allar okkar aethalsoumlguhetjur og reyna aeth takast aacute vieth liacutefieth hver

meeth siacutenum haeligtti

Aethalsoumlguhetjan er ungur maethur Baddi aeth nafni Hann er kynntur til soumlgunnar sem

baldinn unglingur sem hefur greinilega sterka glaeligpahneigeth iacute seacuter Baddi er rauethi

thornraacuteethurinn iacute gegnum myndina og er syacutendur sem sjaacutelfselskur alkahoacutelisti Hann veigrar seacuter

ekki vieth aeth misnota alla thornaacute goacuteethmennsku sem honum er syacutend en naeligr engu aeth siacuteethur aacute

undraverethan haacutett aeth spila sig sem foacuternarlamb Iacute flestum iacuteslenskum (sem og erlendum)

kvikmyndum er nauethsynlegt aeth hafa einhverskonar jin aacute moacuteti jang Fyrir hvern skiacutethaeligl

er yfirleitt haeliggt aeth finna eitt goacuteethmenni annars er jafnvaeliggi myndarinnar iacute haeligttu og

aacutehorfendur skildir eftir iacute oacutevissu Djoumlflaeyjan er fraacutebrugethin moumlrgum iacuteslenskum

kvikmyndum aeth thornviacute leyti aeth goacuteethu persoacutenurnar eru klaacuterlega iacute minnihluta og thornurfa oftar

en ekki aeth luacuteta iacute laeliggra haldi fyrir oacutethornokkunum

Afi Badda er sliacutek persoacutena harethduglegur verkamaethur sem elur thornaacute von iacute brjoacutesti seacuter aeth

niethjar hans eigi seacuter betra liacutef en hann sjaacutelfur THORNraacutett fyrir haacutelfgeretha kuacutegun inni aacute heimili

siacutenu er afinn aacuteminning til aacutehorfenda aeth thornraacutett fyrir aacutekaflega slaeligmar feacutelagslegar aethstaeligethur

er haeliggt aeth naacutelgast liacutefieth meeth von iacute brjoacutesti Eitt af sterkari atriethum myndarinnar snyacutest um

thornaacute toacutemleikatilfinningu sem griacutepur afann thornegar honum verethur ljoacutest aeth draumur hans er

horfinn Aacute thorneim tiacutemapunkti er ljoacutest aeth Baddi verethur aldrei neitt annaeth en siacutefullur

oacutenytjungur og Danni broacuteethir Badda er laacutetinn eftir houmlrmulegt flugslys Tengsl afans vieth

Danna eru ein af faacuteum tengingum vieth vaeligntumthornykju sem syacutend eru iacute myndinni en allur

liacutefskraftur gamla mannsins hverfur aacute augabragethi thornegar honum berast freacutettir af sviplegu

andlaacuteti Danna

Aethrar persoacutenur iacute Djoumlflaeyjunni skipta minna maacuteli Kvenpersoacutenur myndarinnar eru

ekki merkilegur pappiacuter og eru flestar leacutettvaeliggar persoacutenur Amma thorneirra braeligethra er

reyndar sterk persoacutena sem ber aacutekveethin merki geethveilu Amma Karoacuteliacutena er vaeliggast sagt

slaeligm fyrirmynd reykjandi og boumllvandi alla myndina iacute gegn Systir thorneirra er

taugasjuacuteklingur sem er iacute hjoacutenabandi meeth oacutettalegri mannleysu en reynir aeth komast iacute

burtu fraacute raunveruleikanum iacute oumlrskamma stund meeth erlendum glaeligsimoumlnnum iacute

einkennisbuacuteningum

Moacuteethir Badda er yfirborethskenndur daethrari og yrethi vaeligntanlega flokkueth sem

bdquokanamellaldquo Huacuten er samt aacute vissan haacutett sigurvegari myndarinnar thornar sem huacuten flyacutegur iacute

burtu fraacute iacuteslensku eymdinni iacute fangi bandariacutesks hermanns Loks ber aeth geta ungu

stuacutelkunnar sem flytur iacute hverfieth og er aacute tiacutemabili einn af ljoacutesari punktum tilverunnar Aeth

14

lokum er huacuten thornoacute komin iacute hjoacutenaband meeth hinum vafasama Badda Athyglisvert er aeth

fylgjast meeth persoacutenunni (sem ber hieth stoacuterkostlega iacuteslenska nafn Hveragerethur) missa oumlll

siacuten karaktereinkenni og hverfa inn iacute svartholieth sem umlykur thornann aacutegaeligta mann

21 Feacutelagsauethur

Ljoacutest er aeth persoacutenur Djoumlflaeyjunnar gliacutema vieth margviacutesleg feacutelagsleg vandamaacutel og varla

til saacute einstaklingur iacute myndinni sem sleppur vieth sliacutek oumlrloumlg Baddi er afureth taeligtingslegs

uppeldis moacuteethur sinnar sem klaacuterlega setur siacutena velfereth fram yfir velfereth barnsins THORNraacutett

fyrir jaacutekvaeligethar tilraunir afa hans liggur leieth Badda hratt niethur aacute vieth og aacutestaeligethan liggur iacute

thorneirri staethreynd aeth hann saacutervantar thorneacutettriethieth net feacutelagstengsla iacute kringum sig

Rannsoacuteknir bandariacuteska feacutelagsfraeligethingsins James Coleman (1988) hafa syacutent fram aacute

mikilvaeliggi feacutelagstengsla til aeth einstaklingar geti fallieth betur innan thorneirra viethmietha og

gilda sem eru samthornykkt iacute samfeacutelaginu Coleman kaus aeth notast vieth orethieth feacutelagsaueth (e

social capital) og bendir aacute aeth haeliggt seacute aeth horfa aacute feacutelagsaueth sem aacutekveethna tegund

auethlindar reacutett eins og efnislegan aueth (e physical capital) og mannaueth (e human

capital) THORNaeth er hinsvegar haacuteeth vali hvers einstaklings fyrir sig hvernig hann spilar uacuter

siacutenum spilum hvort aeth samfeacutelagieth iacute heild sinni seacute aeth hagnast aacute thorneim feacutelagsaueth sem eftir

hann liggur

Aacutefengisnotkun er aacuteberandi iacute myndinni en Baddi og feacutelagar hans eru drykkfelldir

ungir menn sem reyna aeth flyacuteja oumlmurlega tilveru siacutena iacute gegnum brenniviacutensfloumlsku Hefethi

myndin gerst 30 aacuterum siacuteethar er ekki oacuteliacuteklegt aeth straacutekagengieth hefethi verieth iacute houmlrethum

fiacutekniefnum iacute staeth aacutefengis en thornaeth eru hugleiethingar sem vieth faacuteum liacuteklega aldrei svoumlr vieth

Taumlaus drykkja Badda er hans leieth til aeth passa inn iacute thornau viethmieth (e norm) sem eru

riacutekjandi iacute liacutefi hans en thornau eru flest tilkomin vegna stoumlethu hans iacute thornjoacuteethfeacutelaginu Gildi (e

values) Badda eru gjoumlrsamlega oumlfugsnuacutein og aacute skjoumln vieth gildi og viethmieth bdquovenjulegsldquo

manns sem eru iacute flestum tilfellum fjoumllskylda atvinna og barnauppeldi

15

22 Jafningjahoacutepurinn

Baddi og Daniacuteel broacuteethir hans sveiflast aacute milli thorness aeth vera vieth botninn og aeth vera

vinsaeliglir Daniacuteel er endalaust iacute skugga broacuteethur siacutens sem thornykir mikill maethur innan thorness

hoacuteps sem hann tilheyrir Sliacutekur hoacutepur jafningja yfirleitt kallaethur jafningahoacutepur (e peer

group) er mjoumlg mikilvaeliggur iacute thornroacuteun einstaklinga og getur meeth athoumlfnum siacutenum styacutert

foacutelki inn aacute thornaeligr brautir sem thornykja aeligskilegar innan hoacutepsins Reacutett er aeth taka fram aeth thornetta

getur aacutett vieth alla jafningjahoacutepa iacute oumlllum steacutettum kynthornaacutettum osfrv

Toumlluvereth aacutehersla hefur verieth loumlgeth aacute aeth skyacutera mikilvaeliggi jafningjahoacutepa iacute tengingum

vieth afbrot og glaeligpahneigeth en thornryacutestingur jafningjahoacuteps (e peer pressure) er ekki siacuteethur

mikill iacute efri stigum samfeacutelagsins Syacutent hefur verieth fram aacute aeth foacutelk laeligrir aeth nota fiacutekniefni

fraacute jafningjum siacutenum hvernig aacute aeth tuacutelka aacutehrifin og hvernig er best aeth njoacuteta thorneirra

(Becker 1963) Baddi laeligrir meeth tiacutemanum iacute gegnum sinn jafningahoacutep aeth aacutekveethin

hegethun eigi aeth fylgja aacutekveethnum athoumlfnum og byacuter thornannig til siacuten eigin gildi

23 Stoumlethukreppa

Afbrotahegethun Badda og feacutelaga maacute aeth miklu leyti skyacutera meeth thornviacute aeth skoetha feacutelagslegan

uppruna thorneirra iacute staeth thorness aeth gefa seacuter aeth skyacuteringin liggi einfaldlega iacute laeliggri vitsmunum

thorneirra feacutelaga Albert Cohen (1955) rannsakaethi hversu sterk tengsl eru aacute milli feacutelagslegar

stoumlethu og afbrotahegethunar ungmenna iacute boacutek sinni Delinquent Boys

Cohen bendir aacute aeth feacutelagsleg umgjoumlreth skipti mestu thornegar afbrotahegethun er

rannsoumlkueth og thornau ungmenni sem eru stoumldd iacute slaeligmri feacutelagslegri umgjoumlreth hafa

takmarkaetha valkosti iacute liacutefinu Oacutejoumlfn staetha myndast aacute milli gilda thorneirra sem laeliggra eru

settir og thorneirra sem tilheyra svokallaethri millisteacutett Afleiethingarnar veretha gjarnan

svokoumlllueth stoumlethukreppa (e status frustration) thorneirra sem minna mega siacuten enda eru thorneir

ekki aeth falla aeth viethurkenndum gildum samfeacutelagsins Eina leiethin aeth mati Cohen fyrir

laacutegsteacutettarunglinga aeth oumlethlast viethurkenndan status er aeth snuacutea oumlllum gildum og viethmiethum

aacute haus og thornaacute oumlethlast saacute einstaklingur mestu virethinguna sem naeligr aeth ganga lengst iacute thornviacute aeth

brjoacuteta gildi og viethmieth miethsteacutettarinnar

16

24 Samfeacutelagsleg staetha

THORNaeth er haeliggt aeth sjaacute greinileg merki thorness aeth braeligethurnir eru meeth aacutekveethin hlutverk innan

fjoumllskyldu sinnar og ekki siacuteethur innan thorness samfeacutelags sem thorneir lifa iacute Munurinn aacute thorneim

braeligethrum liggur iacute thorneirri staethreynd aeth Daniacuteel bryacutest uacutet uacuter sinni fyrirfram aacutekveethnu

feacutelagslegu stoumlethu (e ascribed status) iacute samfeacutelaginu (sem er iacute thornessu tilfelli laacutegsteacutettarmaethur

meeth takmoumlrkueth taeligkifaeligri) og verethur virtur thornjoacuteethfeacutelagsthornegn flugmaethur og hetja THORNessi

nyacuteja feacutelagslega staetha hans er aacuteunnin (e achieved status) iacute gegnum mikla vinnu og

thornannig naeligr Daniacuteel aeth brjoacutetast uacutet uacuter doumlpru hlutskipti braggafoacutelksins Baddi er hinsvegar

fastur iacute thorneirri feacutelagslegu stoumlethu sem honum var uacutethlutaeth iacute barnaeligsku og syacutenir enga tilburethi

til thorness aeth reacutetta sinn hlut Feacutelagsleg staetha er thornviacute klaacuterlega eitthvaeth sem einstaklingur

getur breytt og haft aacutehrif aacute en til thorness thornurfa baeligethi hugur og hjarta aeth fylgja maacuteli

25 Feacutelagsleg oacutereietha

En hvers vegna eru persoacutenur Djoumlflaeyjunnar svona hrjuacutefar og skeytingarlausar um

umhverfi sitt Samkvaeligmt bandariacutesku feacutelagsfraeligethingunum Clifford Shaw og Henry

McKay (1942) eru viethbroumlgeth einstaklinga sem buacutea vieth sliacuteka feacutelagslega oacutereiethu sem

persoacutenur Djoumlflaeyjunnar buacutea vieth skiljanlegar og jafnvel nauethsynlegar til aeth lifa af iacute

erfiethu umhverfi THORNeir benda aacute aeth borgarhverfi meeth leacutelegt feacutelagslegt aethhald seacuteu uppfull

af foacutelki sem ekki telur thornaeth oacutemaksins virethi aeth eyetha tiacutema eetha orku iacute aeth halda thorneim vieth

Allir iacutebuacutearnir eru aeth leita aeth leieth uacutet uacuter thornessum baacutegu feacutelagslegu aethstaeligethum og eyetha thornviacute

engum tiacutema iacute aeth raeligkta umhverfi sitt Slaeligm efnahagsstaetha og oumlrar buacutesetubreytingar

einkenna thornessi hverfi og iacute sliacuteku bdquodog eat dogldquo umhverfi verethi foacutelk aeth snuacutea seacuter aeth hlutum

sem ekki thornykja aeligskilegir iacute oumlethrum hverfum Tilvera thornessara einstaklinga veltur aacute thornviacute aeth

geta aethlagast umhverfi siacutenu og thornaeth thornyacuteethir iacute moumlrgum tilfellum algjoumlrt skeytingarleysi

gagnvart loumlgum reglu og oumlethru foacutelki

26 Lagskipting og oacuteliacutekur aethgangur

Djoumlflaeyjan gerist aeth langmestu leyti iacute naacutenasta umhverfi aethalsoumlguhetjanna thorne iacute

broumlggunum alraeligmdu Vieth faacuteum oumlethru hverju aeth sjaacute liacutefieth fyrir utan braggamenninguna og

undantekningarlaust eru thornau atriethi aeth minna okkur aacute hversu miklu betra liacutefieth er annars

staethar Baddi talar um saeligluna iacute Bandariacutekjunum poumlrupiltarnar uacuter braggahverfinu elta

hoacutep af drengjum sem flyacuteja inn aacute riacutekmannlegt heimili sitt Baddi og vinur hans eiga eitt

17

saeliglukvoumlld aacute Hoacutetel Borg osfrv Vonin um betra liacutef skiacuten iacute gegn iacute moumlrgum senum

kvikmyndarinnar en persoacutenurnar hafa ekki meeth oumlrfaacuteum undantekningum getu eetha

aacutehuga til thorness aeth brjoacutetast til betra liacutefs Eina uacuterraeligethieth sem virethist vera fyacutesilegt iacute huga

bdquobraggafoacutelksinsldquo er liacuteferni sem einkennist af afbrotum og oacutereglu Bandariacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Robert K Merton bendir aacute aeth loumlglegar aethferethir til thorness aeth naacute

viethurkenndum markmiethum samfeacutelagsins seacuteu ekki iacute joumlfnum hlutfoumlllum meethal foacutelks

Merton segir aeth lagskipting samfeacutelagsins hindri thornaacute sem laeliggra eru settir iacute tilraunum

thorneirra aeth naacute samfeacutelagslega samthornykktum aacuterangri Richard Cloward og Lloyd Ohlin

(1960) thornroacuteuethu thornessar hugmyndir Mertons iacute boacutek sinni Delinquency and Opportunity

Iacute thorneirri boacutek benda thorneir einmitt aacute aeth einstaklingar hafa oacuteliacutekan aethgang (e differential

opportunity) aeth gaeligethum samfeacutelagsins og saeligkja thornal nauethsynlega virethingu stoumlrf og voumlld

til menningarhoacutepa sem gjarnan eru tengdir vieth afbrot Samfeacutelagieth yacutetir einstaklingunum

uacutet iacute sliacutekt liacuteferni meeth thornviacute aeth takmarka aethgang thorneirra aeth gaeligethum thorness

27 Afstaeligethur skortur og stimplun

Oumlnnur skyacutering aacute andfeacutelagslegri hegethun foacutelksins uacuter braggahverfinu getur legieth iacute thorneirri

staethreynd aeth allur samanburethur aacute liacutefsgaeligethum er thorneim oacutehagstaeligethur THORNessar hugmyndir eru

aacute svipaethri liacutenu og aacuteethurnefnd kenning Crawford og Ohlin um oacuteliacutekan aethgang einstaklinga

en taka aacute vissan haacutett meiri afstoumlethu til hoacutepa Hjoacutenin og fraeligethimennirnir Judith og Peter

Blau (1982) hafa iacute rannsoacuteknum og skrifum siacutenum unnieth meeth hugtak sem oftast er kennt

vieth thornau og er iacute daglegu maacuteli kallaeth kenningin um afstaeligethan skort (e relative deprivation

theory) Hjoacutenin rannsoumlkuethu glaeligpatiacuteethni iacute Bandariacutekjunum og ein af niethurstoumlethum

rannsoacutekna thorneirra var suacute aeth haeliggt vaeligri aeth tengja aukna afbrotatiacuteethni vieth viss hverfi og

aacutestaeligethur afbrota vaeligri ma haeliggt aeth uacutetskyacutera meeth fyrrnefndri kenningu Huacuten gengur iacute

stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute hugmynd aeth faacutetaeligk hverfi iacute naacutegrenni vieth riacutek hverfi fyllist reiethi hatri

og bitureth yfir samanburethinum Tilfinning fyrir oacutereacutettlaeligti skapast og leiethir af seacuter

afbrotahegethun og ofbeldi

Iacute riti thornyacuteska feacutelagsfraeligethingsins Karl Marx Wage-labour and capital (1891 2008)

maacute lesa hugleiethingar sem eru af svipuethum toga og kenning Blau-hjoacutenanna um afstaeligethan

skort Marx raeligethir thornar um thornau vandamaacutel sem geta litieth dagsins ljoacutes thornegar foacutelk thornarf

siacutefellt aeth lifa vieth oacutesanngjarnan samanbureth vegna steacutettarstoumlethu sinnar

18

Marx skrifaethi

bdquoHuacutes getur verieth stoacutert eetha liacutetieth en svo lengi sem oumlnnur huacutes iacute naeligsta

naacutegrenni eru soumlmu staeligrethar uppfyllir thornaeth allar feacutelagslegar

vaeligntingar til iacutebuacuteetharhuacutesnaeligethis En riacutesi houmlll iacute naeligsta naacutegrenni vieth litla

huacutesieth breytist thornaeth fljoacutett iacute kofa Litla huacutesieth og iacutebuacutear thorness hafa enga

eetha oacutemerkilega feacutelagslega stoumlethu og skyldi houmlllin riacutesa enn haeligrra iacute

framthornroacuteun siethmenningar er ljoacutest aeth oacutethornaeliggindi og oacuteaacutenaeliggja iacutebuacutea litla

huacutessins mun aukast aeth sama skapildquo

Braggafoacutelkieth iacute Djoumlflaeyjunni er stimplaeth sem uacuterhroumlk samfeacutelagsins og thornurfa aeth thornola

haacuteethsgloacutesur og yfirgang thorneirra sem ofar eru iacute virethingastiganum Stimplun einstaklinga er

vel thornekkt rannsoacuteknarefni innan feacutelagsfraeligethinnar og er aeth miklu leyti byggt aacute

hugmyndum feacutelagsfraeligethinga um taacuteknraelign samskipti Feacutelagsfraeligethingar aacute boreth vieth Charles

Horton Cooley og George Herbert Mead benda aacute aeth foacutelk hefur samskipti siacuten aacute milli meeth

margviacuteslegu samspili laacutetbrageths og oretha Tuacutelkun einstaklinga aacute thornessum samskiptum

moacutetar oumlethru fremur viethbroumlgeth thorneirra og hvernig thorneir sjaacute sjaacutelfan sig iacute samfeacutelaginu

Stimplunarkenning (e labeling theory) afbrotafraeligethi byggir aacute thornessum hugmyndum og

snyacutest um thornaeligr hugmyndir aeth samfeacutelagieth buacutei til fraacutevikshegethun meeth thornviacute aeth stimpla

aacutekveethna einstaklinga sem afbrotamenn (Siegel 2009) THORNegar stimplunin hefur aacute annaeth

boreth aacutett seacuter staeth reynist erfitt fyrir thornaacute sem eru stimplaethir aeth komast inn iacute eethlilegan

farveg aftur Stimpillinn fylgir foacutelki eftir iacute liacutefinu og aeth lokum fer thornaeth aeth skilgreina sig iacute

samraeligmi vieth hann

Aacutegaeligtis daeligmi um atvik sem skapaeth getur hatur og bitureth aacute oumlllu sem byacuter fyrir utan

braggahverfieth er atriethieth thornar sem braggadrengir halda iacute leiethangur til aeth hefna fyrir groacutefa

aacuteraacutes af voumlldum riacutekari krakka THORNraacutett fyrir aeth thorneir vaeligru upprunalegu foacuternarloumlmbin iacute thornessu

maacuteli endar thornetta meeth thornviacute loumlgreglan maeligtir aacute svaeligethieth og hlustar eingoumlngu aacute umkvartanir

aethila fraacute riacuteka hverfinu THORNannig styethur kerfieth vieth oacutereacutettlaeligtieth sem viethgengst greinilega iacute

lagskiptingu samfeacutelagsins

19

28 Niethurlag

Djoumlflaeyjan er fyrir margar sakir stoacutermerkileg kvikmynd Huacuten veitir goacuteetha innsyacuten inn iacute

liacutef thorneirra Iacuteslendinga sem ekki saacutetu vieth sama boreth og landar thorneirra og thornurftu af illri

nauethsyn aeth aethlagast oacutevinveittu umhverfi siacutenu Tilhneigingin hefur verieth aeth draga upp

glansmynd af Iacuteslandi fortiacuteethar seacuterstaklega aacuterunum eftir striacuteeth THORNaacute voru landsmenn

almennt iacute aacutekaflega goacuteethum maacutelum vegna yacutemis konar striacuteethsgroacuteetha og ekki siacutest iacute kjoumllfar

Marshall-aethstoetharinnar Togaraflotinn var endurnyacutejaethur landbuacutenaetharveacutelar keyptar

virkjanir og verksmiethjur byggethar osfrv (Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson 1996) Sagan

hefur hinsvegar kennt okkur aeth iacute oumlllum uppsveiflum eru til thornjoacuteethfeacutelagshoacutepar sem

einhverra hluta vegna faacute ekki sneieth af koumlkunni og Djoumlflaeyjan syacutenir okkur sliacutekan hoacutep

meeth eftirminnilegum haeligtti

Tengingar vieth afbrotafraeligethi hafa verieth aacuteberandi iacute thornessari umfjoumlllun um kvikmyndina

Djoumlflaeyjuna en aeth miacutenu mati laacute thornaeth beinast vieth thornegar efni hennar er skoethaeth ofan iacute

kjoumllinn Feacutelagslegar aethstaeligethur foacutelksins iacute kvikmyndinni eru aacute thornann veg aeth afbrot og

fraacutevikshegethun naacute foacutetfestu og eru iacute raun viethurkennd gildi innan thornessa hoacuteps THORNoacute eru

persoacutenur inni aacute milli sem naacute aeth riacutefa sig uacutet uacuter siacutenum aethstaeligethum en meirihlutinn heldur thornoacute

iacute thornau oumlfugsnuacutenu viethmieth sem styacutera liacutefinu iacute braggahverfinu

20

Frumsyacutend 6aacuteguacutest 1992

Leikstjoacuteri Juacuteliacuteus Kemp

Aethalhlutverk

Lass ndash Baltasar Kormaacutekur

Sveppi ndash Steinn Aacutermann Markuacutesson

Soacutel ndash Ingibjoumlrg Stefaacutensdoacutettir

Uggi ndash Ari Matthiacuteasson

3 Veggfoacuteethur

Kvikmyndin Veggfoacuteethur (e Wallpaper) vakti nokkra athygli thornegar huacuten kom uacutet aacuterieth 1992

Myndin toacutek aacute moumlrgum feacutelagslegum vandamaacutelum og syacutendi thornau meeth naacutelgun sem ekki

hafethi aacuteethur seacutest iacute iacuteslenskri kvikmynd bdquoAacuterekstrar landbuacutenaetharsamfeacutelags og

nuacutetiacutemathornjoacuteethfeacutelagsldquo soumlgufleacutettan sem hafethi seacutest iacute myndum aacute boreth vieth Land og synir og

Oacuteethal feethranna feacutekk nuacutetiacutemalega uppfaeligrslu aacutesamt goacuteethum skammti af siethblindu glaeligpum

og kynliacutefi THORNaeth var ekki siacutest vegna djarfra kynliacutefsatrietha sem myndin vakti athygli en

sjaacutelfsagt thornaeligttu thornessi tilteknu atriethi myndarinnar frekar saklaus iacute dag Juacuteliacuteus Kemp

leikstyacuterethi Veggfoacuteethri og feacutekk mikieth hroacutes fyrir aeth taeligkla viethkvaeligm maacutelefni aacuten tepruskapar

Juacuteliacuteus var aetheins 25 aacutera thornegar Veggfoacuteethur var frumsyacutend en hann naacuteethi aeth sannfaeligra allar

vinsaeliglustu hljoacutemsveitir Iacuteslands aacute thorneim tiacutema aeth koma fram iacute myndinni og er Veggfoacuteethur

thornviacute oft aacute tiacuteethum eins og toacutenlistarmyndband frekar en biacuteoacutemynd

Veggfoacuteethur er klassiacutesk saga um konu sem hittir mann thornau fella hugi saman en hann

thornarf aacute endanum aeth velja aacute milli hennar og besta vinar siacutens Soumlguhetjurnar thornrjaacuter eru

Lass drykkfelldur listamaethur Sveppi siethblindur og kynferethislega brenglaethur

eiturlyfjaneytandi og Soacutel saklaus sveitastuacutelka sem er aeth reyna aeth foacuteta sig iacute erfiethum

aethstaeligethum Sveitastuacutelkan blaacuteeygetha sest aacute traktorskerru og flytur iacute borgarliacutefieth thornar sem

huacuten faeligr vinnu hjaacute Sveppa aacute vinsaeliglum skemmtistaeth Sveppi og Lass gera meeth seacuter

veethmaacutel um hvor thorneirra verethi aacute undan aeth spilla sakleysingjanum og nota thorneir feacutelagar til

21

thorness yacutemis broumlgeth Lass verethur fljoacutetlega hrifinn af Soacutel fyrir alvoumlru og uppgjoumlr aacute milli vina

er oacuteumflyacuteanlegt ekki siacutest vegna thorneirra sjuacuteku hvata sem Sveppi hefur aeth geyma

Yacutemis atriethi iacute Veggfoacuteethri er haeliggt aeth skoetha meeth augum feacutelagsfraeligethinnar Soacutel flytur

buacuteferlum iacute upphafi myndarinnar og thornarf aeth takast aacute vieth thornaeth liacutef sem milljoacutenir manna uacuter

hefethbundnum baeligndasamfeacuteloumlgum hafa thornurft aeth gera fraacute tiacutemum iethnbyltingarinnar Iacute

borginni kemst Soacutel fljoacutetlega aeth thornviacute aeth viethmieth og gildi foacutelks eru fraacutebrugethin thornviacute sem huacuten

aacute aeth venjast uacuter sveitinni Einstaklingshyggja og hraethi einkenna borgarliacutefieth og vesalings

Soacutel veit varla iacute hvorn foacutetinn huacuten aacute aeth stiacutega Reyndar verethur aeth hroacutesa Soacutel fyrir

afskaplega mikla aethloumlgunarhaeligfni en undir lok myndarinnar er huacuten komin upp aacute svieth

meeth hljoacuteethnema iacute houmlnd alveg buacutein aeth hrista af seacuter sveitahrollinn

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag

Saacute munur sem syacutendur er aacute liacutefi borgarbuacutea annars vegar og sveitafoacutelks hins vegar er efni

sem feacutelagsfraeligethingar hafa rannsakaeth um aacuterabil Tengsl og thornaacutetttaka einstaklinga iacute

samfeacutelaginu er mismunandi eftir thorneim feacutelagslegu aethstaeligethum sem thorneir lifa vieth THORNyacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Ferdinand Toumlnnies (1963) skipti mannlegum tengslum niethur iacute tvaeligr

megingerethir og kallaethi thornaeligr gemeinschaft (samfeacutelag) og gesellschaft (thornjoacuteethfeacutelag)

Samkvaeligmt Toumlnnies er gemeinschaft suacute samfeacutelagsskipan sem felur iacute seacuter mikla

thornaacutetttoumlku einstaklinga og sameiginleg gildi Eining innan hoacutepsins er mikil og foacutelk leggur

sig fram fyrir heildina Toumlnnies leit aacute fjoumllskylduna sem fullkomieth daeligmi um

gemeinschaft og yfirleitt falla hefethbundin landbuacutenaetharsamfeacuteloumlg undir thornessa

skilgreiningu Hlutverk einstaklinga iacute samfeacutelaginu er meethfaeligtt og liacutetill feacutelagslegur

hreyfanleiki er til staethar Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum hefur svipaethan reynsluheim

Gesellschaft er aacute hinn boacuteginn skilgreint sem thornjoacuteethfeacutelag keyrt aacutefram aacute

einstaklingshyggju Hagur einstaklingsins er mikilvaeliggari en hagur heildarinnar og

thornegnarnir hafa fremur oacutepersoacutenuleg samskipti siacuten aacute milli Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum

oumlethlast aacuteunna stoumlethu td iacute gegnum vinnu siacutena naacutem eetha dugnaeth Einstaklingarnir gegna

oacuteliacutekum hlutverkum og eru iacute oacuteliacutekum stoumlethum THORNetta leiethir til thorness aeth reynsluheimur

foacutelksins verethur oacuteliacutekur og einstaklingurinn finnur ekki thornoumlrf hjaacute seacuter aeth vinna iacute thornaacutegu

heildarinnar Nuacutetiacutema fyrirtaeligki eins og NIKE vaeligri aacutegaeligtis daeligmi um gelleschaft

starfsmennirnir eru aeth reyna aeth thorneacutena sem mest iacute vinnu sinni en hafa etv engan

seacuterstakan aacutehuga aacute voumlrunni sem thorneir framleietha Endaframleiethslan verethur ekki aethalmaacutelieth

22

heldur hversu mikieth hagur einstaklingsins vaelignkast iacute thornviacute ferli sem framleiethslan er Mjoumlg

skyacuter munur er aacute thornessum tveimur atriethum iacute Veggfoacuteethri Soacutel verethur aeth gjoumlra svo vel aeth

takast aacute vieth siacutenar breyttu aethstaeligethur og breytast uacuter saklausri persoacutenu sem haeliggt vaeligri aeth

kenna vieth gemeinschaft iacute harethari persoacutenu sem feacutelli aeth stoacuteru leiti undir skilgreiningu

gesellschaft

32 Ofbeldi menningarkima

Drykkfelldi listamaethurinn Lass er iacute myndinni tengingin aacute milli sakleysis (Soacutel) og

uacuterkynjunar (Sveppi) Lass er syacutendur sem nokkueth viethkunnanlegur naacuteungi en algjoumlrlega

stefnulaus iacute liacutefinu Hann hefur greinilega haeligfileika aacute sviethi myndlistar en thornegar virkilega

reynir aacute er hann fljoacutetur aeth leita seacuter huggunar iacute faethmi Bakkusar Iacute einu atriethi

myndarinnar kemur thornaeth fram aeth Lass hefur enga foumlethuriacutemynd til aeth leita til enga

fyrirmynd Hann kemur heim til moacuteethur sinnar og finnur hana illa uacutetleikna eftir

bdquokoacutetilettukarlinnldquo sem er greinilega sambyacutelismaethur hennar en alls oacuteskyldur Lass THORNeir

feacutelagar hefna siacuten aacute ofbeldismanninum aacute thornann haacutett sem thorneir thornekkja best meeth

gegndarlausu ofbeldi Rannsoacuteknir Marvin Wolfgang og Franco Ferracuti (1967) hafa

syacutent fram aacute aeth foacutelk sem tilheyrir aacutekveethnum menningarkimum (e subculture) liacutetur aacute

ofbeldi sem eethlilega aethfereth til aeth leysa deilur Wolfgang og Ferracuti koumllluethu sliacuteka

hegethun ofbeldi menningarkima (e subculture of violence) en innan thorneirra er minnsta

oumlgrun litin alvarlegum augum THORNeir feacutelagar Lass og Sveppi tilheyra greinilega hoacutepi sem

er ekki mikieth iacute dagsljoacutesinu innan um venjulega borgara og thorneirra reynsluheimur er iacute

raun ein tegund menningarkima Groacutef ofbeldishegethun kynferethisleg brenglun og

greinileg siethblinda eru fylgifiskar Sveppa og thornaeth er vegna hans sem Lass fer niethur aacute laacutegt

plan Lass gengur tam svo langt aeth bera ljuacutegvitni fyrir vin sinn til aeth foretha honum fraacute

fangavist vegna meintrar nauethgunar

23

33 Lagskipting Max Webers

THORNeir kumpaacutenar Sveppi og Lass eru iacute slaeligmum maacutelum meeth sitt liacutefshlaup THORNeir tilheyra

ekki virtum thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi eru ekki efnaethir og hafa engin raunveruleg voumlld THORNaeth maacute

thornviacute segja aeth thorneir seacuteu iacute neethsta lagi samfeacutelagsins aacute moumlrgum sviethum Lagskipting

samfeacutelagsins er viethfangsefni sem hinn fraeliggi thornyacuteski feacutelagsviacutesindamaethur Max Weber

rannsakaethi og smiacuteethaethi kenningu siacutena um feacutelagslega lagskiptingu (Andersen amp Taylor

2007) Karl Marx hafethi aacuteethur komieth fram meeth thornaeligr hugmyndir aeth grundvoumlllur

steacutettarskiptingar hviacuteldi aacute efnahagsstoumlethu

Weber heacutelt thornviacute hinsvegar fram aeth skilningur Marx aacute steacutettum vaeligri of thornroumlngur sem

lyacutesing aacute hagsmunaaacuterekstrum og lagsskiptingu og aeth hugmynd Marx um hlutlaeligga

hagsmuni steacutetta vaeligri roumlng Weber vildi meina aeth aacutetakapunktar vaeligru mun fleiri og aeth

foacutelk yrethi aeth vera meethvitaeth um hagsmuni sinnar steacutettar til aeth haga seacuter aacute aacutekveethinn haacutett

Allir thornessir thornriacuter thornaeligttir sem Weber nefnir iacute kenningu sinni um lagskiptingu hafa aeth hans

mati uacuterslitaaacutehrif aacute liacutefsmoumlguleika einstaklinga og taeligkifaeligri thorneirra til aeth veretha nyacutetir

samfeacutelagsthornegnar

Efnahagsstaetha

Efnahagslegar aethstaeligethur foacutelks eru eitt aethalatriethieth iacute hugmyndum Webers Efnahagslegar

forsendur og moumlguleikar foacutelks aacute markaethinum stjoacuterni ma hvaetha steacutett thornuacute tilheyrir

Weber er meeth svipaethar hugmyndir og Karl Marx iacute thornessum maacutelum thorneas suacute skoethun aeth

eignahald aacute framleiethslutaeligkjum seacute lykilatriethi thornar sem eigendur thorneirra hafi voumlldin iacute

samfeacutelaginu

Weber bendir enn fremur aacute aeth oacutevenjulegar kringumstaeligethur iacute samfeacutelaginu thornurfi til aeth

foacutelk myndi einhverskonar samstoumlethu aacute grundvelli efnahagslegrar stoumlethu sinnar Foacutelk sem

stendur saman iacute verkfalli vaeligri td aeth falla aacutegaeligtlega aeth thornessum hugmyndum thorne foacutelk

sem myndar hoacutep sem hegethar seacuter meeth sameiginlegum haeligtti meeth hagsmuni hoacutepsins iacute

huga THORNessi sameiginlegi orsakavaldur byggist eingoumlngu aacute efnislegum hagsmunum er

varetha eignir og tekjumoumlguleika

Iacute Veggfoacuteethri eru persoacutenurnar ekki iacute goacuteethum maacutelum aacute efnahagssviethinu Lass og Sveppi

virethast eiga peninga til aeth fjaacutermagna drykkju eiturlyfjanotkun og almennt svall en eru

engu aeth siacuteethur staurblankir annar sem hinn klassiacuteski faacutetaeligki listamaethur og hinn geturvill

ekki borga foacutelki laun fyrir vinnu siacutena THORNaeth maacute thornviacute kannski segja aeth Lass seacute verkamaethur

24

iacute anda hugmynda Karl Marx thornar sem hann hefur ekkert til aeth selja aacute markaethi nema faeligrni

siacutena (listmaacutelun) Hann raeligethur ekki yfir fjaacutermagni neacute framleiethslutaeligkjum og thornarf thornviacute aeth

gerast launthornegi sem treystir aacute einhverskonar fjoumlldaframleiethslu Sveppi er hinsvegar aeth

passa aacutegaeligtlega vieth bdquoborgarasteacutettinaldquo sem Marx nefndi fjaacutermagnseigendur

vinnuveitendur og eigendur framleiethslutaeligkja

Sveppi er vissulega skiacutetblankur og thornviacute ekki alveg aeth falla inn iacute staethalmynd Marx af

sviacutenfeitum moldriacutekum kapitalistanum en hann er thornoacute eigandi naeligturkluacutebbs (sem getur iacute

viacuteethri merkingu verieth framleiethslutaeligki) og hann reynir vieth hvert taeligkifaeligri aeth hlunnfara

vinnuaflieth reacutett eins og goacuteethur siethur er aacute meethal kapitalista samkvaeligmt hugmyndafraeligethi

Karl Marx

Virething

Virething er aeth mati Webers tengd viethhorfum liacutefsstiacutel og neyslu hvers einstaklings Oumlfugt

vieth efnahagshugmyndir hans er ekki oacutealgengt aeth hoacutepur sem deilir soumlmu stoumlethu hagi seacuter

sem samfeacutelag Virething er metin af jaacutekvaeligethri eetha neikvaeligethri feacutelagslegum viethbroumlgethum og

liacutefsstiacutellinn sem thornuacute hefur valieth endurspeglar stoumlethu thorniacutena iacute samfeacutelaginu Efnahagurinn

snyacutest um framleiethslu en virethingin um neyslu

Daeligmi er um aeth foacutelk hafi mjoumlg haacutea virethingastoumlethu en tilheyri engu aeth siacuteethur laacutegri

efnahagslegri steacutett Gott daeligmi um einstakling meeth mikla virethingu vaeligri proacutefessor vieth

virtan haacuteskoacutela THORNessi aacutekveethni proacutefessor getur hins vegar verieth aacute frekar laacutegum launum og

tilheyrt laeliggri steacutettum thornjoacuteethfeacutelagsins iacute efnahagslegum skilningi thornraacutett fyrir alla thornaacute virethingu

sem hann hefur innan skoacutelans Haeliggt er aeth skoetha hugmyndir Webers um stoumlethu

einstaklinga iacute samfeacutelaginu iacute samhengi vieth goacuteethaeligrieth sem naacuteethi haacutemarki aacute Iacuteslandi aacute thornviacute

herrans aacuteri 2007 Iacute uacutetraacutes iacuteslenskra viethskiptamanna voru iacute forystu einstaklingar sem

houmlfethu ekki hefethbundna virethingastoumlethu iacute samfeacutelaginu THORNraacutett fyrir oumlll siacuten auethaeligvi og fraeliggu

vini voru thornessir menn jafnvel uppnefndir bdquogoumltustraacutekarldquo af aethilum sem litu niethur aacute thornaacute

vegna bakgrunns thorneirra Weber fjallaethi einmitt um muninn aacute virethingunni sem syacutend er

goumlmlum peningum og nyacutejum thorne nyacuteriacutekir einstaklingar njoacuteta ekki soumlmu virethingar og

thorneir sem hafa aacutett peninga iacute langan tiacutema Reacutett eins og blanki proacutefessorinn iacute daeligminu aeth

ofan eru riacutekir einstaklingar meeth bdquoranganldquo bakgrunn alltaf litnir hornauga af thorneim sem

eru meeth bdquoreacutettanldquo bakgrunn

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

4

Uacutetdraacutettur

Iacuteslensk kvikmyndagereth og iacuteslenskar kvikmyndir eiga seacuter langa og merkilega soumlgu Ekki

eru nema 34 aacuter siacuteethan fyrsta leikna al-iacuteslenska kvikmyndin (thorne iacuteslenskir leikarar og

iacuteslenskur leikstjoacuteri) iacute fullri lengd var frumsyacutend Saacute merki atburethur aacutetti seacuter staeth 12 mars

1977 og ber umraeligdd mynd heldur kuldalegan titil Morethsaga Kvikmyndaiethnaethurinn aacute

Iacuteslandi hefur aelig siacuteethan verieth virkur og aacute koumlflum afskaplega bloacutemlegur Eins og venjan er

meeth allar tegundir listgreina eru skiptar skoethanir um aacutegaeligti iacuteslenskra kvikmynda en thornaeligr

hafa iacute gegnum tiacuteethina farieth um viacuteethan voumlll iacute umfjoumlllunarefni siacutenu Iacute ritgereth thornessari veretha

skoethaethar fjoacuterar iacuteslenskar kvikmyndir Veggfoacuteethur (1992) Djoumlflaeyjan (1996) Englar

alheimsins (2000) og Myacuterin (2006)

Innan ramma kvikmynda er aeth finna oacutetal viethfangsefni og soumlgur sem haeliggt er aeth

greina iacute ljoacutesi feacutelagsfraeligethinnar THORNetta aacute vieth baeligethi iacute klassiacuteskum skilningi og einnig iacute

skyldum fraeligethum eins og afbrotafraeligethi Markmieth thornessarar ritgerethar er aeth tengja

ofangreint fraeligethiefni vieth fyrrnefndar kvikmyndir raeligetha thornaeth aacute fraeligethilegum grundvelli og

viacutesa iacute leiethinni til viethurkenndra rannsoacutekna aacute sviethi feacutelags- og afbrotafraeligethi Klassiacuteskar

kenningar fraacute fraeligethimoumlnnum aacute boreth vieth Emile Durkheim Max Weber og Karl Marx

veretha dregnar fram iacute soacutelarljoacutesieth og tengdar vieth iacuteslenska kvikmyndagereth Greining aacute

afbrotafraeligethi almennings (e popular criminology) kemur einnig vieth soumlgu en thornar veretha

skoethueth tengsl aacute milli fjoumllmiethla og hugmynda foacutelks um afbrot

5

THORNakkir

Oumlllum kennurum Haacuteskoacutela Iacuteslands sem hafa meeth smitandi aacutehuga siacutenum naacuteeth til miacuten og stuethlaeth

aeth skemmtilegu naacutemi faeligri eacuteg bestu thornakkir Umsjoacutenarkennari ritgeretharinnar Helgi

Gunnlaugsson faeligr seacuterstakar thornakkir fyrir jaacutekvaeligtt og hvetjandi viethhorf og oacutemissandi framlag

sitt vieth ritgeretharsmiacuteethina

Fjoumllskyldan faeligr thornakkir fyrir thornolinmaeligethina sem thornau hafa syacutent meacuter iacute naacutemi miacutenu Seacuterstakar

thornakkir faeligr konan miacuten Lilja Valdimarsdoacutettir fyrir aeth vera stoeth miacuten og stytta iacute gegnum naacutemieth

og ekki siacutest liacutefieth sjaacutelft

6

Eacuteg tileinka thornessa ritgereth drengjunum miacutenum sem hafa gert mig aeth betri manni

7

1 Iacuteslensk kvikmyndagereth

Iacuteslensk kvikmyndagereth aacute seacuter faeligethingarstaeth hjaacute brautryethjendum og hugsjoacutenamoumlnnum aacute

boreth vieth Loft Guethmundson og AEligvar Kvaran Fyrsta kvikmyndin sem gereth var aacute Iacuteslandi

var frumsyacutend 21 januacutear 1919 og bar danskt nafn Bjerg-Ejvind og hans husfru Ein af

thornekktari kvikmyndum iacuteslenskrar kvikmyndasoumlgu Siacuteethasti baeligrinn iacute dalnum var

frumsyacutend 10 mars 1950 iacute leikstjoacutern AEligvars Kvaran og var fylgt eftir aacuteri siacuteethar meeth

geysivinsaeliglli griacutenmynd Reykjarviacutekuraeligvintyacuteri Bakkabraeligethra (Kvikmyndamiethstoumleth

2010) Kvikmyndgereth aacute Iacuteslandi leieth fyrir skort aacute fjaacutermagni aacute siacutenum sokkabandsaacuterum en

stoacutert skref var stigieth aacuterieth 1978 thornegar kvikmyndasjoacuteethur var stofnaethur Iacute kjoumllfarieth fylgdi

tiacutemabil sem iacute daglegu tali er gjarnan nefnt bdquoiacuteslenska kvikmyndavoriethldquo en aacute thornviacute tiacutemabili

voru framleiddar margar af thorneim kvikmyndum sem enn sitja iacute thornjoacuteetharsaacutelinni Nokkrar af

fraeliggari kvikmyndum thornessa bloacutemaskeieths eru Land og synir (1980) Uacutetlaginn (1981)

Joacuten Oddur og Joacuten Bjarni (1981) og Meeth allt aacute hreinu (1982)

Taeligknivinnsla og almenn fagmennska jukust eftir thornviacute sem meira fjaacutermagn og fleiri

kvikmyndagerethamenn komu til soumlgunnar Haacutepunkti iacuteslenskrar kvikmyndasoumlgu naacuteethi

leikstjoacuterinn Friethrik THORNoacuter Friethriksson aacuterieth 1991 thornegar kvikmynd hans Boumlrn naacutettuacuterunnar

var tilnefnd til hinna virtu Oacuteskarsverethlauna Er thornetta iacute eina skiptieth sem iacuteslensk

kvikmynd hefur naacute sliacutekum haeligethum aacute althornjoacuteethavettvangi Iacuteslenskar kvikmyndir eru thornoacute tiacuteethir

gestir aacute hinum yacutemsu kvikmyndahaacutetiacuteethum og hafa aacute undanfoumlrnum aacuterum oumlethlast aacutegaeligtan

sess aacute althornjoacuteethamarkaethi Auethvitaeth eru gaeligethin mismikil en heilt yfir er oacutehaeligtt aeth segja aeth

iacuteslensk kvikmyndagereth hafi tekieth framfoumlrum undanfarin aacuter

Umfjoumlllunarefni iacuteslenskra kvikmynda getur talist nokkueth einhaeligft og syacutenir mynd 1

skiptinguna aacute thornviacute hvaeth iacuteslenskir kvikmyndageretharmenn eru aeth fjalla um Dramamyndir

og gamanmyndir eru nokkueth iacute seacuterflokki en ruacutemlega 80 iacuteslenskra kvikmynda falla

undir thornessa tvo flokka THORNetta proacutesentuhlutfall faeligr houmlfundur ritgerethar eftir aeth hafa ryacutent iacute

iacuteslenskar kvikmyndir fraacute tiacutemabilinu 1962 -2010 Aacutertalieth 1962 er haft sem upphafs-aacutertal

vegna thorness aeth 79 af stoumlethinni kom uacutet aacute thornviacute herrans aacuteri og markaethi tiacutemamoacutet iacute iacuteslenskri

kvikmyndagereth

8

Mynd 1 Umfjoumlllunarefni iacuteslenskra kvikmynda 1962-2010 (Kvikmyndamiethstoumleth 2010)

THORNaeth aeligtti ekki aeth koma aacute oacutevart aeth iacuteslenskar kvikmyndir leggi aacuteherslu aacute thornessa tvo thornaeligtti en

oftast spegla myndirnar iacuteslenskan veruleika Iacuteslenskt samfeacutelag staacutetar ekki af eins

miklum fjoumllbreytileika og tam bandariacuteskt samfeacutelag og thornviacute er thornaeth iacute sjaacutelfu seacuter ekkert

skryacutetieth aeth ekki seacute verieth aeth framleietha mikieth af myndum sem endurspegla aethrar tegundir

samfeacutelaga THORNaeth maacute reyndar benda aacute thornaacute staethreynd aeth iacute thornau oumlrfaacuteu skipti sem iacuteslenskar

kvikmyndir hafa reynt aeth fara bdquouacutet fyrir kassannldquo eru thornaeligr yfirleitt frekar furethuleg blanda

af hasarsenum af erlendum haeligtti og iacuteslenskum raunveruleika Haeliggt er aeth nefna myndir

aacute boreth vieth Foxtrot (1988) og Nei er ekkert svar (1995) sem aacutegaeligtis daeligmi um sliacutekan

gjoumlrning en athyglisvert er aeth sami maethurinn Joacuten Tryggvason leikstyacuterir thorneim baacuteethum

11 Afbrotafraeligethi almennings

Kvikmyndir eru oumlflugur fjoumllmiethill og geta moacutetaeth hugmyndir foacutelks um hvaeth seacute reacutett og

hvaeth seacute rangt Hetjur hviacuteta tjaldsins hafa iacute gegnum tiacuteethina aeth nokkru leyti styacutert

thornankagangi foacutelks og hvaetha viethbroumlgeth seacuteu vieth haeligfi iacute aacutekveethnum aethstaeligethum Aacutehorfendur

bandariacuteskra kvikmynda hafa oft heyrt fokreiethan loumlgreglustjoacutera segja vieth oacutestyacuterilaacutetan

undirmann sinn aeth bdquothornetta John Wayne bull seacute ekki aeth gangaldquo Sliacutekar setningar eru

mjoumlg greinilega aeth viacutesa til aacutekveethinnar hegethunarmynstra sem harethjaxlinn John Wayne

aacutetti til aeth syacutena iacute kvikmyndum siacutenum Fyrir utan augljoacutes aacutehrif aacute fatatiacutesku haacutergreiethslu

ofl eru thornaeligr persoacutenur sem vieth sjaacuteum iacute kvikmyndum oacutesjaldan aeth stjoacuterna hugmyndum

foacutelks um thornaeth hvernig liacutefieth gengur fyrir sig iacute hinum stoacutera heimi

Afbrot og glaeligpahegethun eru fyrirferethamikill thornaacutettur iacute kvikmyndaheiminum og

aacutehorfendur eru alltaf jafn aacutehugasamir aeth horfa aacute kvikmyndir sem fela iacute seacuter

48

35

710

Iacuteslenskar kvikmyndir 1962-2010

Drama

Gaman

Hasar

Annaeth

9

fraacutevikshegethun fraacute gildum samfeacutelagsins Iacutemynd afbrota felur iacute seacuter baraacutettu goacuteeths og ills

thornar sem aacutehorfendur eiga auethvelt meeth aeth finna til meeth foacuternarlambinu og fordaeligma

gerandann (Helgi Gunnlaugsson 2008) THORNannig afthornreyingarefni virethist alltaf eiga upp aacute

pallborethieth hjaacute aacutehorfendum sem finna fyrir aukinni spennu iacute liacutefi siacutenu iacute gegnum thornaacute

atburethi sem syacutendir eru aacute hviacuteta tjaldinu

Miethaeth vieth thornaacute miklu athygli sem afbrotahegethun iacute kvikmyndum hefur fengieth kemur thornaeth

ekki aacute oacutevart aeth nyacutett rannsoacuteknasvieth hefur orethieth til meethal afbrotafraeligethinga THORNetta nyacuteja

svieth maeligtti aacute iacuteslensku kalla greiningu aacute afbrotafraeligethi almennings (e popular

criminology)

Bandariacuteski afbrotafraeligethingurinn Nicole Rafter (2007) er frumkvoumlethull iacute thornessari nyacuteju

tegund afbrotafraeligethi og er reyndar suacute sem skyacuterethi greinina popular criminology Rafter

bendir aacute aeth hefethbundin afbrotafraeligethi fjallar ekki eins iacutetarlega um thornaeth efni sem

afbrotafraeligethi almennings geri Hin nyacuteja grein liacuteti aacute afbrot sem samtvinnun aacute

afbrotafraeligethi saacutelfraeligethi siethfraeligethi og heimspeki og geti iacute moumlrgum tilfellum varpaeth nyacuteju og

ferskara ljoacutesi aacute afbrotahegethun Rafter vill meina aeth afbrotafraeligethi almennings seacute aeth finna

iacute oumlllum tegundum fjoumllmiethla og meeth thornviacute aeth beita henni samhlietha klassiacuteskri afbrotafraeligethi

megi uppgoumltva nyacutejar lendur innan afbrotafraeligethinnar Aacutehorfendur og notendur

fjoumllmiethlaefnis eru svo oacutetal margir aeth hin nyacuteja grein hefur aacutekveethieth forskot aacute hefethbundna

afbrotafraeligethi THORNaeth sem skiptir meginmaacuteli aeth mati Rafter er aeth ef vieth kjoacutesum aeth

skilgreina afbrotafraeligethi sem rannsoacuteknir aacute glaeligpum og glaeligpamoumlnnum er thornaeth ljoacutest aeth

kvikmyndir eru ein helsta uppspretta hugmynda foacutelks um sliacutek maacutelefni

Aacutestaeligetha thorness aeth eacuteg kyacutes aeth nefna popular criminology iacute thornessari ritgereth er suacute aeth meeth

thornviacute aeth skoetha fyrrnefndar kvikmyndir meeth augum feacutelags- og afbrotafraeligethinnar er eacuteg iacute

raun aeth notast vieth svipaeth ferli og thorneir sem aethhyllast sliacutekar kenningar Eacuteg notast vieth

kvikmyndir til aeth skoetha tengsl thorneirra vieth feacutelagsfraeligethina og thornaeth er einmitt grunnhugmynd

popular criminology Myndirnar fjoacuterar innihalda allar afbrotahegethun og thornviacute liggur

beinast vieth aeth notast vieth thornessa hliethargrein afbrotafraeligethinnar sem grunn fyrir naacutelgun

miacutena Afbrotafraeligethi almennings hefur ekki verieth aacuteberandi iacute iacuteslenskum afbrotafraeligethum en

thornoacute beitir dr Helgi Gunnlaugsson sliacutekum aethferethum iacute greiningu sinni aacute ritverkum

Arnaldar Indriethasonar Iacute boacutek sinni Afbrot aacute Iacuteslandi notast houmlfundur vieth afbrotafraeligethi

almennings til aeth kryfja persoacutenur uacuter soumlgum Arnaldar (Helgi Gunnlaugsson 2008) og

10

varpa ljoacutesi aacute aacutekveethin minni og manngerethir sem haeliggt er aeth finna iacute thornessum voumlnduethu

metsoumlluboacutekum Arnaldar Indriethasonar

Hugmyndir um eethli afbrotamanna er mikilvaeliggur hluti iacute greiningu Helga og passa

vel vieth thornaeligr hugmyndir sem birtast iacute thornessari ritgereth Grunnhugmyndin aacute bak vieth

ritgerethina faeligddist aeth miklu leyti vegna aacuteethurnefndar umfjoumlllunar um baeligkur Arnaldar og

reyndust vel vieth skrif ritgeretharinnar

11

Inngangur

THORNegar kom aeth thorneirri stoacuteru aacutekvoumlrethun aeth skrifa BA-ritgereth var eacuteg nokkueth raacuteethviltur til aeth

byrja meeth Feacutelagsfraeligethin hefur naacuteeth aeth heilla mig aacute vissum sviethum en thornaeth verethur aeth

viethurkennast aeth aacutekveethnir hlutar hennar eru ekki mjoumlg spennandi Eacuteg var amk

algjoumlrlega viss um aeth eacuteg aeligtlaethi ekki aeth skrifa um eitthvaeth sem eacuteg hefethi takmarkaethan

aacutehuga aacute Vandamaacutelieth laacute iacute thornviacute aeth finna viethfangsefni sem vaeligri baeligethi froacuteethlegt og

skemmtilegt iacute senn THORNar sem fjoumllmiethlafraeligethi hefur alltaf verieth seacuterstakt aacutehugamaacutel hjaacute meacuter

toacutek eacuteg thornaacute aacutekvoumlrethun aeth skrifa um eitthvaeth sem tengist fjoumllmiethlun og afthornreyingarefni

Eacuteg mundi aeth kafli iacute boacutek dr Helga Gunnlaugssonar Afbrot aacute Iacuteslandi vaeligri baeligethi

aacutehugaverethur og meeth goacuteetha tengingu inn iacute afthornreyingarumhverfi fjoumllmiethla Hugmyndin aeth

skoetha iacuteslenskar kvikmyndir meeth feacutelagsfraeligethilegum hugmyndum kviknaethi skoumlmmu siacuteethar

og til allrar lukku reyndist umsjoacutenarkennari ritgeretharinnar aacuteethurnefndur Helgi

Gunnlaugsson jaacutekvaeligethur aacute sliacutekar hugmyndir

THORNegar kom aeth thornviacute aeth velja kvikmyndir iacute ritgerethina lenti eacuteg iacute smaacutevaeliggilegri

tilvistarkreppu Iacuteslenskar kvikmyndir eru margar hverjar gullnaacutemur fyrir foacutelk sem vill

skoetha feacutelagsleg vandamaacutel afbrot og almennan subbuskap Fljoacutetlega voru myndirnar

komnar niethur iacute tiacuteu stykki svo sex og aeth lokum endaethi eacuteg meeth thornaeligr fjoacuterar kvikmyndir

sem roumltuethu iacute ritgerethina

Kvikmyndirnar eru oacuteliacutekar aacute yfirborethinu en eiga samt yacutemislegt sameiginlegt

Djoumlflaeyjan er skemmtilegt tiacutemaflakk meeth feacutelagsleg vandamaacutel iacute hverju horni Veggfoacuteethur

er rannsoacutekn aacute siethblindu og aethloumlgunarhaeligfni Myacuterin er doumlkk og djuacutep eins og nafnieth gefur

til kynna og Englar alheimsins opnar glugga inn iacute heim einstaklinga sem eru ekki

syacutenilegir oumlllum Eacuteg var meethvitaethur um aeth hugsanlega vaeligri eacuteg aeth teygja mig fulllangt iacute

leit minni aeth tengingum kvikmyndanna vieth feacutelags- og afbrotafraeligethi og thornessar tengingar

virkuethu etv fjarstaeligethukenndar iacute augum annarra THORNaeth eina sem eacuteg gat gert iacute thorneirri stoumlethu

var aeth vera samkvaeligmur sjaacutelfum meacuter og laacuteta tilfinningu raacuteetha foumlr THORNaeth er svo annarra aeth

daeligma um hvort aeth vel hafi tekist til

Eacuteg vona aeth lesendur hafi baeligethi gagn og gaman af ritgereth thornessari Houmlfundur skemmti seacuter

amk pryacuteethilega vieth gereth hennar og gengur fraacute borethi reynslunni riacutekari

12

Frumsyacutend 3oktoacuteber 1996

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Baddi ndash Baltasar Kormaacutekur

Afi Toacutemas ndash Giacutesli Halldoacutersson

Amma Karoacuteliacutena ndash Sigurveig Joacutensdoacutettir

Danni ndash Sveinn Geirsson

2 Djoumlflaeyjan

Djoumlflaeyjan (e Devilacutes Island) er ein metnaetharfyllsta kvikmynd sem framleidd hefur

verieth aacute Iacuteslandi THORNegar myndin var gereth aacuterieth 1996 var leikstjoacuterinn Friethrik THORNoacuter

Friethriksson ennthornaacute aeth baetha sig iacute fraeliggetharljoacutemanum sem fylgdi kvikmynd hans Boumlrnum

naacutettuacuterunnar Suacute aacutegaeligta kvikmynd kom uacutet fimm aacuterum aacuteethur og naacuteethi thorneim merka aacutefanga

aeth vera uacutetnefnd til Oacuteskarsverethlauna sem besta erlenda kvikmynd aacutersins 1991 Friethrik

sparaethi ekkert til vieth kostnaeth Djoumlflaeyjunnar og byggethar voru mjoumlg iacutetarlegar

sviethsmyndir til thorness aeth thornaeligr aethstaeligethur sem foacutelk bjoacute vieth aacute thornessum tiacutema kaeligmust oumlrugglega

til skila aacute stoacutera tjaldinu Myndin kostaethi um 170 milljoacutenir kroacutena iacute framleiethslu en thornetta

var mesti kostnaethur sem lagethur hafethi verieth iacute iacuteslenska kvikmynd til thornessa Leikstjoacuterinn

leacutet hafa eftir seacuter aeth thornaeth vaeligri bdquokraftaverk aeth okkur toacutekst aeth faacute iacute hana 170 milljoacutenirldquo

(Morgunblaethieth 1996)

Kvikmyndin er byggeth aacute braggasoumlgum Einars Kaacuterasonar THORNar sem djoumlflaeyjan riacutes og

Gulleyjan Iacute boacutekunum fleacutettar Einar saman raunverulegum atburethum og skaacuteldskap meeth

miklum aacutegaeligtum en baacuteethar baeligkurnar nutu mikillar hylli Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest

um fjoumllskyldu sem byacuter iacute svokoumllluethu bdquobraggahverfildquo en sliacutek hverfi baacuteru oumlll einkenni

faacutetaeligktarhverfa Brotnar fjoumllskyldur meeth liacutetil fjaacuterraacuteeth fengu aeth notast vieth gamla

herbragga sem hernaacutemslieth Bandariacutekjamanna og Breta skildu eftir aacute Iacuteslandi eftir lok

seinni heimstriacuteethaldarinnar en allur aethbuacutenaethur var meeth versta moacuteti iacute thornessum hyacutebyacutelum Iacute

13

einum sliacutekum bragga buacutea allar okkar aethalsoumlguhetjur og reyna aeth takast aacute vieth liacutefieth hver

meeth siacutenum haeligtti

Aethalsoumlguhetjan er ungur maethur Baddi aeth nafni Hann er kynntur til soumlgunnar sem

baldinn unglingur sem hefur greinilega sterka glaeligpahneigeth iacute seacuter Baddi er rauethi

thornraacuteethurinn iacute gegnum myndina og er syacutendur sem sjaacutelfselskur alkahoacutelisti Hann veigrar seacuter

ekki vieth aeth misnota alla thornaacute goacuteethmennsku sem honum er syacutend en naeligr engu aeth siacuteethur aacute

undraverethan haacutett aeth spila sig sem foacuternarlamb Iacute flestum iacuteslenskum (sem og erlendum)

kvikmyndum er nauethsynlegt aeth hafa einhverskonar jin aacute moacuteti jang Fyrir hvern skiacutethaeligl

er yfirleitt haeliggt aeth finna eitt goacuteethmenni annars er jafnvaeliggi myndarinnar iacute haeligttu og

aacutehorfendur skildir eftir iacute oacutevissu Djoumlflaeyjan er fraacutebrugethin moumlrgum iacuteslenskum

kvikmyndum aeth thornviacute leyti aeth goacuteethu persoacutenurnar eru klaacuterlega iacute minnihluta og thornurfa oftar

en ekki aeth luacuteta iacute laeliggra haldi fyrir oacutethornokkunum

Afi Badda er sliacutek persoacutena harethduglegur verkamaethur sem elur thornaacute von iacute brjoacutesti seacuter aeth

niethjar hans eigi seacuter betra liacutef en hann sjaacutelfur THORNraacutett fyrir haacutelfgeretha kuacutegun inni aacute heimili

siacutenu er afinn aacuteminning til aacutehorfenda aeth thornraacutett fyrir aacutekaflega slaeligmar feacutelagslegar aethstaeligethur

er haeliggt aeth naacutelgast liacutefieth meeth von iacute brjoacutesti Eitt af sterkari atriethum myndarinnar snyacutest um

thornaacute toacutemleikatilfinningu sem griacutepur afann thornegar honum verethur ljoacutest aeth draumur hans er

horfinn Aacute thorneim tiacutemapunkti er ljoacutest aeth Baddi verethur aldrei neitt annaeth en siacutefullur

oacutenytjungur og Danni broacuteethir Badda er laacutetinn eftir houmlrmulegt flugslys Tengsl afans vieth

Danna eru ein af faacuteum tengingum vieth vaeligntumthornykju sem syacutend eru iacute myndinni en allur

liacutefskraftur gamla mannsins hverfur aacute augabragethi thornegar honum berast freacutettir af sviplegu

andlaacuteti Danna

Aethrar persoacutenur iacute Djoumlflaeyjunni skipta minna maacuteli Kvenpersoacutenur myndarinnar eru

ekki merkilegur pappiacuter og eru flestar leacutettvaeliggar persoacutenur Amma thorneirra braeligethra er

reyndar sterk persoacutena sem ber aacutekveethin merki geethveilu Amma Karoacuteliacutena er vaeliggast sagt

slaeligm fyrirmynd reykjandi og boumllvandi alla myndina iacute gegn Systir thorneirra er

taugasjuacuteklingur sem er iacute hjoacutenabandi meeth oacutettalegri mannleysu en reynir aeth komast iacute

burtu fraacute raunveruleikanum iacute oumlrskamma stund meeth erlendum glaeligsimoumlnnum iacute

einkennisbuacuteningum

Moacuteethir Badda er yfirborethskenndur daethrari og yrethi vaeligntanlega flokkueth sem

bdquokanamellaldquo Huacuten er samt aacute vissan haacutett sigurvegari myndarinnar thornar sem huacuten flyacutegur iacute

burtu fraacute iacuteslensku eymdinni iacute fangi bandariacutesks hermanns Loks ber aeth geta ungu

stuacutelkunnar sem flytur iacute hverfieth og er aacute tiacutemabili einn af ljoacutesari punktum tilverunnar Aeth

14

lokum er huacuten thornoacute komin iacute hjoacutenaband meeth hinum vafasama Badda Athyglisvert er aeth

fylgjast meeth persoacutenunni (sem ber hieth stoacuterkostlega iacuteslenska nafn Hveragerethur) missa oumlll

siacuten karaktereinkenni og hverfa inn iacute svartholieth sem umlykur thornann aacutegaeligta mann

21 Feacutelagsauethur

Ljoacutest er aeth persoacutenur Djoumlflaeyjunnar gliacutema vieth margviacutesleg feacutelagsleg vandamaacutel og varla

til saacute einstaklingur iacute myndinni sem sleppur vieth sliacutek oumlrloumlg Baddi er afureth taeligtingslegs

uppeldis moacuteethur sinnar sem klaacuterlega setur siacutena velfereth fram yfir velfereth barnsins THORNraacutett

fyrir jaacutekvaeligethar tilraunir afa hans liggur leieth Badda hratt niethur aacute vieth og aacutestaeligethan liggur iacute

thorneirri staethreynd aeth hann saacutervantar thorneacutettriethieth net feacutelagstengsla iacute kringum sig

Rannsoacuteknir bandariacuteska feacutelagsfraeligethingsins James Coleman (1988) hafa syacutent fram aacute

mikilvaeliggi feacutelagstengsla til aeth einstaklingar geti fallieth betur innan thorneirra viethmietha og

gilda sem eru samthornykkt iacute samfeacutelaginu Coleman kaus aeth notast vieth orethieth feacutelagsaueth (e

social capital) og bendir aacute aeth haeliggt seacute aeth horfa aacute feacutelagsaueth sem aacutekveethna tegund

auethlindar reacutett eins og efnislegan aueth (e physical capital) og mannaueth (e human

capital) THORNaeth er hinsvegar haacuteeth vali hvers einstaklings fyrir sig hvernig hann spilar uacuter

siacutenum spilum hvort aeth samfeacutelagieth iacute heild sinni seacute aeth hagnast aacute thorneim feacutelagsaueth sem eftir

hann liggur

Aacutefengisnotkun er aacuteberandi iacute myndinni en Baddi og feacutelagar hans eru drykkfelldir

ungir menn sem reyna aeth flyacuteja oumlmurlega tilveru siacutena iacute gegnum brenniviacutensfloumlsku Hefethi

myndin gerst 30 aacuterum siacuteethar er ekki oacuteliacuteklegt aeth straacutekagengieth hefethi verieth iacute houmlrethum

fiacutekniefnum iacute staeth aacutefengis en thornaeth eru hugleiethingar sem vieth faacuteum liacuteklega aldrei svoumlr vieth

Taumlaus drykkja Badda er hans leieth til aeth passa inn iacute thornau viethmieth (e norm) sem eru

riacutekjandi iacute liacutefi hans en thornau eru flest tilkomin vegna stoumlethu hans iacute thornjoacuteethfeacutelaginu Gildi (e

values) Badda eru gjoumlrsamlega oumlfugsnuacutein og aacute skjoumln vieth gildi og viethmieth bdquovenjulegsldquo

manns sem eru iacute flestum tilfellum fjoumllskylda atvinna og barnauppeldi

15

22 Jafningjahoacutepurinn

Baddi og Daniacuteel broacuteethir hans sveiflast aacute milli thorness aeth vera vieth botninn og aeth vera

vinsaeliglir Daniacuteel er endalaust iacute skugga broacuteethur siacutens sem thornykir mikill maethur innan thorness

hoacuteps sem hann tilheyrir Sliacutekur hoacutepur jafningja yfirleitt kallaethur jafningahoacutepur (e peer

group) er mjoumlg mikilvaeliggur iacute thornroacuteun einstaklinga og getur meeth athoumlfnum siacutenum styacutert

foacutelki inn aacute thornaeligr brautir sem thornykja aeligskilegar innan hoacutepsins Reacutett er aeth taka fram aeth thornetta

getur aacutett vieth alla jafningjahoacutepa iacute oumlllum steacutettum kynthornaacutettum osfrv

Toumlluvereth aacutehersla hefur verieth loumlgeth aacute aeth skyacutera mikilvaeliggi jafningjahoacutepa iacute tengingum

vieth afbrot og glaeligpahneigeth en thornryacutestingur jafningjahoacuteps (e peer pressure) er ekki siacuteethur

mikill iacute efri stigum samfeacutelagsins Syacutent hefur verieth fram aacute aeth foacutelk laeligrir aeth nota fiacutekniefni

fraacute jafningjum siacutenum hvernig aacute aeth tuacutelka aacutehrifin og hvernig er best aeth njoacuteta thorneirra

(Becker 1963) Baddi laeligrir meeth tiacutemanum iacute gegnum sinn jafningahoacutep aeth aacutekveethin

hegethun eigi aeth fylgja aacutekveethnum athoumlfnum og byacuter thornannig til siacuten eigin gildi

23 Stoumlethukreppa

Afbrotahegethun Badda og feacutelaga maacute aeth miklu leyti skyacutera meeth thornviacute aeth skoetha feacutelagslegan

uppruna thorneirra iacute staeth thorness aeth gefa seacuter aeth skyacuteringin liggi einfaldlega iacute laeliggri vitsmunum

thorneirra feacutelaga Albert Cohen (1955) rannsakaethi hversu sterk tengsl eru aacute milli feacutelagslegar

stoumlethu og afbrotahegethunar ungmenna iacute boacutek sinni Delinquent Boys

Cohen bendir aacute aeth feacutelagsleg umgjoumlreth skipti mestu thornegar afbrotahegethun er

rannsoumlkueth og thornau ungmenni sem eru stoumldd iacute slaeligmri feacutelagslegri umgjoumlreth hafa

takmarkaetha valkosti iacute liacutefinu Oacutejoumlfn staetha myndast aacute milli gilda thorneirra sem laeliggra eru

settir og thorneirra sem tilheyra svokallaethri millisteacutett Afleiethingarnar veretha gjarnan

svokoumlllueth stoumlethukreppa (e status frustration) thorneirra sem minna mega siacuten enda eru thorneir

ekki aeth falla aeth viethurkenndum gildum samfeacutelagsins Eina leiethin aeth mati Cohen fyrir

laacutegsteacutettarunglinga aeth oumlethlast viethurkenndan status er aeth snuacutea oumlllum gildum og viethmiethum

aacute haus og thornaacute oumlethlast saacute einstaklingur mestu virethinguna sem naeligr aeth ganga lengst iacute thornviacute aeth

brjoacuteta gildi og viethmieth miethsteacutettarinnar

16

24 Samfeacutelagsleg staetha

THORNaeth er haeliggt aeth sjaacute greinileg merki thorness aeth braeligethurnir eru meeth aacutekveethin hlutverk innan

fjoumllskyldu sinnar og ekki siacuteethur innan thorness samfeacutelags sem thorneir lifa iacute Munurinn aacute thorneim

braeligethrum liggur iacute thorneirri staethreynd aeth Daniacuteel bryacutest uacutet uacuter sinni fyrirfram aacutekveethnu

feacutelagslegu stoumlethu (e ascribed status) iacute samfeacutelaginu (sem er iacute thornessu tilfelli laacutegsteacutettarmaethur

meeth takmoumlrkueth taeligkifaeligri) og verethur virtur thornjoacuteethfeacutelagsthornegn flugmaethur og hetja THORNessi

nyacuteja feacutelagslega staetha hans er aacuteunnin (e achieved status) iacute gegnum mikla vinnu og

thornannig naeligr Daniacuteel aeth brjoacutetast uacutet uacuter doumlpru hlutskipti braggafoacutelksins Baddi er hinsvegar

fastur iacute thorneirri feacutelagslegu stoumlethu sem honum var uacutethlutaeth iacute barnaeligsku og syacutenir enga tilburethi

til thorness aeth reacutetta sinn hlut Feacutelagsleg staetha er thornviacute klaacuterlega eitthvaeth sem einstaklingur

getur breytt og haft aacutehrif aacute en til thorness thornurfa baeligethi hugur og hjarta aeth fylgja maacuteli

25 Feacutelagsleg oacutereietha

En hvers vegna eru persoacutenur Djoumlflaeyjunnar svona hrjuacutefar og skeytingarlausar um

umhverfi sitt Samkvaeligmt bandariacutesku feacutelagsfraeligethingunum Clifford Shaw og Henry

McKay (1942) eru viethbroumlgeth einstaklinga sem buacutea vieth sliacuteka feacutelagslega oacutereiethu sem

persoacutenur Djoumlflaeyjunnar buacutea vieth skiljanlegar og jafnvel nauethsynlegar til aeth lifa af iacute

erfiethu umhverfi THORNeir benda aacute aeth borgarhverfi meeth leacutelegt feacutelagslegt aethhald seacuteu uppfull

af foacutelki sem ekki telur thornaeth oacutemaksins virethi aeth eyetha tiacutema eetha orku iacute aeth halda thorneim vieth

Allir iacutebuacutearnir eru aeth leita aeth leieth uacutet uacuter thornessum baacutegu feacutelagslegu aethstaeligethum og eyetha thornviacute

engum tiacutema iacute aeth raeligkta umhverfi sitt Slaeligm efnahagsstaetha og oumlrar buacutesetubreytingar

einkenna thornessi hverfi og iacute sliacuteku bdquodog eat dogldquo umhverfi verethi foacutelk aeth snuacutea seacuter aeth hlutum

sem ekki thornykja aeligskilegir iacute oumlethrum hverfum Tilvera thornessara einstaklinga veltur aacute thornviacute aeth

geta aethlagast umhverfi siacutenu og thornaeth thornyacuteethir iacute moumlrgum tilfellum algjoumlrt skeytingarleysi

gagnvart loumlgum reglu og oumlethru foacutelki

26 Lagskipting og oacuteliacutekur aethgangur

Djoumlflaeyjan gerist aeth langmestu leyti iacute naacutenasta umhverfi aethalsoumlguhetjanna thorne iacute

broumlggunum alraeligmdu Vieth faacuteum oumlethru hverju aeth sjaacute liacutefieth fyrir utan braggamenninguna og

undantekningarlaust eru thornau atriethi aeth minna okkur aacute hversu miklu betra liacutefieth er annars

staethar Baddi talar um saeligluna iacute Bandariacutekjunum poumlrupiltarnar uacuter braggahverfinu elta

hoacutep af drengjum sem flyacuteja inn aacute riacutekmannlegt heimili sitt Baddi og vinur hans eiga eitt

17

saeliglukvoumlld aacute Hoacutetel Borg osfrv Vonin um betra liacutef skiacuten iacute gegn iacute moumlrgum senum

kvikmyndarinnar en persoacutenurnar hafa ekki meeth oumlrfaacuteum undantekningum getu eetha

aacutehuga til thorness aeth brjoacutetast til betra liacutefs Eina uacuterraeligethieth sem virethist vera fyacutesilegt iacute huga

bdquobraggafoacutelksinsldquo er liacuteferni sem einkennist af afbrotum og oacutereglu Bandariacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Robert K Merton bendir aacute aeth loumlglegar aethferethir til thorness aeth naacute

viethurkenndum markmiethum samfeacutelagsins seacuteu ekki iacute joumlfnum hlutfoumlllum meethal foacutelks

Merton segir aeth lagskipting samfeacutelagsins hindri thornaacute sem laeliggra eru settir iacute tilraunum

thorneirra aeth naacute samfeacutelagslega samthornykktum aacuterangri Richard Cloward og Lloyd Ohlin

(1960) thornroacuteuethu thornessar hugmyndir Mertons iacute boacutek sinni Delinquency and Opportunity

Iacute thorneirri boacutek benda thorneir einmitt aacute aeth einstaklingar hafa oacuteliacutekan aethgang (e differential

opportunity) aeth gaeligethum samfeacutelagsins og saeligkja thornal nauethsynlega virethingu stoumlrf og voumlld

til menningarhoacutepa sem gjarnan eru tengdir vieth afbrot Samfeacutelagieth yacutetir einstaklingunum

uacutet iacute sliacutekt liacuteferni meeth thornviacute aeth takmarka aethgang thorneirra aeth gaeligethum thorness

27 Afstaeligethur skortur og stimplun

Oumlnnur skyacutering aacute andfeacutelagslegri hegethun foacutelksins uacuter braggahverfinu getur legieth iacute thorneirri

staethreynd aeth allur samanburethur aacute liacutefsgaeligethum er thorneim oacutehagstaeligethur THORNessar hugmyndir eru

aacute svipaethri liacutenu og aacuteethurnefnd kenning Crawford og Ohlin um oacuteliacutekan aethgang einstaklinga

en taka aacute vissan haacutett meiri afstoumlethu til hoacutepa Hjoacutenin og fraeligethimennirnir Judith og Peter

Blau (1982) hafa iacute rannsoacuteknum og skrifum siacutenum unnieth meeth hugtak sem oftast er kennt

vieth thornau og er iacute daglegu maacuteli kallaeth kenningin um afstaeligethan skort (e relative deprivation

theory) Hjoacutenin rannsoumlkuethu glaeligpatiacuteethni iacute Bandariacutekjunum og ein af niethurstoumlethum

rannsoacutekna thorneirra var suacute aeth haeliggt vaeligri aeth tengja aukna afbrotatiacuteethni vieth viss hverfi og

aacutestaeligethur afbrota vaeligri ma haeliggt aeth uacutetskyacutera meeth fyrrnefndri kenningu Huacuten gengur iacute

stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute hugmynd aeth faacutetaeligk hverfi iacute naacutegrenni vieth riacutek hverfi fyllist reiethi hatri

og bitureth yfir samanburethinum Tilfinning fyrir oacutereacutettlaeligti skapast og leiethir af seacuter

afbrotahegethun og ofbeldi

Iacute riti thornyacuteska feacutelagsfraeligethingsins Karl Marx Wage-labour and capital (1891 2008)

maacute lesa hugleiethingar sem eru af svipuethum toga og kenning Blau-hjoacutenanna um afstaeligethan

skort Marx raeligethir thornar um thornau vandamaacutel sem geta litieth dagsins ljoacutes thornegar foacutelk thornarf

siacutefellt aeth lifa vieth oacutesanngjarnan samanbureth vegna steacutettarstoumlethu sinnar

18

Marx skrifaethi

bdquoHuacutes getur verieth stoacutert eetha liacutetieth en svo lengi sem oumlnnur huacutes iacute naeligsta

naacutegrenni eru soumlmu staeligrethar uppfyllir thornaeth allar feacutelagslegar

vaeligntingar til iacutebuacuteetharhuacutesnaeligethis En riacutesi houmlll iacute naeligsta naacutegrenni vieth litla

huacutesieth breytist thornaeth fljoacutett iacute kofa Litla huacutesieth og iacutebuacutear thorness hafa enga

eetha oacutemerkilega feacutelagslega stoumlethu og skyldi houmlllin riacutesa enn haeligrra iacute

framthornroacuteun siethmenningar er ljoacutest aeth oacutethornaeliggindi og oacuteaacutenaeliggja iacutebuacutea litla

huacutessins mun aukast aeth sama skapildquo

Braggafoacutelkieth iacute Djoumlflaeyjunni er stimplaeth sem uacuterhroumlk samfeacutelagsins og thornurfa aeth thornola

haacuteethsgloacutesur og yfirgang thorneirra sem ofar eru iacute virethingastiganum Stimplun einstaklinga er

vel thornekkt rannsoacuteknarefni innan feacutelagsfraeligethinnar og er aeth miklu leyti byggt aacute

hugmyndum feacutelagsfraeligethinga um taacuteknraelign samskipti Feacutelagsfraeligethingar aacute boreth vieth Charles

Horton Cooley og George Herbert Mead benda aacute aeth foacutelk hefur samskipti siacuten aacute milli meeth

margviacuteslegu samspili laacutetbrageths og oretha Tuacutelkun einstaklinga aacute thornessum samskiptum

moacutetar oumlethru fremur viethbroumlgeth thorneirra og hvernig thorneir sjaacute sjaacutelfan sig iacute samfeacutelaginu

Stimplunarkenning (e labeling theory) afbrotafraeligethi byggir aacute thornessum hugmyndum og

snyacutest um thornaeligr hugmyndir aeth samfeacutelagieth buacutei til fraacutevikshegethun meeth thornviacute aeth stimpla

aacutekveethna einstaklinga sem afbrotamenn (Siegel 2009) THORNegar stimplunin hefur aacute annaeth

boreth aacutett seacuter staeth reynist erfitt fyrir thornaacute sem eru stimplaethir aeth komast inn iacute eethlilegan

farveg aftur Stimpillinn fylgir foacutelki eftir iacute liacutefinu og aeth lokum fer thornaeth aeth skilgreina sig iacute

samraeligmi vieth hann

Aacutegaeligtis daeligmi um atvik sem skapaeth getur hatur og bitureth aacute oumlllu sem byacuter fyrir utan

braggahverfieth er atriethieth thornar sem braggadrengir halda iacute leiethangur til aeth hefna fyrir groacutefa

aacuteraacutes af voumlldum riacutekari krakka THORNraacutett fyrir aeth thorneir vaeligru upprunalegu foacuternarloumlmbin iacute thornessu

maacuteli endar thornetta meeth thornviacute loumlgreglan maeligtir aacute svaeligethieth og hlustar eingoumlngu aacute umkvartanir

aethila fraacute riacuteka hverfinu THORNannig styethur kerfieth vieth oacutereacutettlaeligtieth sem viethgengst greinilega iacute

lagskiptingu samfeacutelagsins

19

28 Niethurlag

Djoumlflaeyjan er fyrir margar sakir stoacutermerkileg kvikmynd Huacuten veitir goacuteetha innsyacuten inn iacute

liacutef thorneirra Iacuteslendinga sem ekki saacutetu vieth sama boreth og landar thorneirra og thornurftu af illri

nauethsyn aeth aethlagast oacutevinveittu umhverfi siacutenu Tilhneigingin hefur verieth aeth draga upp

glansmynd af Iacuteslandi fortiacuteethar seacuterstaklega aacuterunum eftir striacuteeth THORNaacute voru landsmenn

almennt iacute aacutekaflega goacuteethum maacutelum vegna yacutemis konar striacuteethsgroacuteetha og ekki siacutest iacute kjoumllfar

Marshall-aethstoetharinnar Togaraflotinn var endurnyacutejaethur landbuacutenaetharveacutelar keyptar

virkjanir og verksmiethjur byggethar osfrv (Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson 1996) Sagan

hefur hinsvegar kennt okkur aeth iacute oumlllum uppsveiflum eru til thornjoacuteethfeacutelagshoacutepar sem

einhverra hluta vegna faacute ekki sneieth af koumlkunni og Djoumlflaeyjan syacutenir okkur sliacutekan hoacutep

meeth eftirminnilegum haeligtti

Tengingar vieth afbrotafraeligethi hafa verieth aacuteberandi iacute thornessari umfjoumlllun um kvikmyndina

Djoumlflaeyjuna en aeth miacutenu mati laacute thornaeth beinast vieth thornegar efni hennar er skoethaeth ofan iacute

kjoumllinn Feacutelagslegar aethstaeligethur foacutelksins iacute kvikmyndinni eru aacute thornann veg aeth afbrot og

fraacutevikshegethun naacute foacutetfestu og eru iacute raun viethurkennd gildi innan thornessa hoacuteps THORNoacute eru

persoacutenur inni aacute milli sem naacute aeth riacutefa sig uacutet uacuter siacutenum aethstaeligethum en meirihlutinn heldur thornoacute

iacute thornau oumlfugsnuacutenu viethmieth sem styacutera liacutefinu iacute braggahverfinu

20

Frumsyacutend 6aacuteguacutest 1992

Leikstjoacuteri Juacuteliacuteus Kemp

Aethalhlutverk

Lass ndash Baltasar Kormaacutekur

Sveppi ndash Steinn Aacutermann Markuacutesson

Soacutel ndash Ingibjoumlrg Stefaacutensdoacutettir

Uggi ndash Ari Matthiacuteasson

3 Veggfoacuteethur

Kvikmyndin Veggfoacuteethur (e Wallpaper) vakti nokkra athygli thornegar huacuten kom uacutet aacuterieth 1992

Myndin toacutek aacute moumlrgum feacutelagslegum vandamaacutelum og syacutendi thornau meeth naacutelgun sem ekki

hafethi aacuteethur seacutest iacute iacuteslenskri kvikmynd bdquoAacuterekstrar landbuacutenaetharsamfeacutelags og

nuacutetiacutemathornjoacuteethfeacutelagsldquo soumlgufleacutettan sem hafethi seacutest iacute myndum aacute boreth vieth Land og synir og

Oacuteethal feethranna feacutekk nuacutetiacutemalega uppfaeligrslu aacutesamt goacuteethum skammti af siethblindu glaeligpum

og kynliacutefi THORNaeth var ekki siacutest vegna djarfra kynliacutefsatrietha sem myndin vakti athygli en

sjaacutelfsagt thornaeligttu thornessi tilteknu atriethi myndarinnar frekar saklaus iacute dag Juacuteliacuteus Kemp

leikstyacuterethi Veggfoacuteethri og feacutekk mikieth hroacutes fyrir aeth taeligkla viethkvaeligm maacutelefni aacuten tepruskapar

Juacuteliacuteus var aetheins 25 aacutera thornegar Veggfoacuteethur var frumsyacutend en hann naacuteethi aeth sannfaeligra allar

vinsaeliglustu hljoacutemsveitir Iacuteslands aacute thorneim tiacutema aeth koma fram iacute myndinni og er Veggfoacuteethur

thornviacute oft aacute tiacuteethum eins og toacutenlistarmyndband frekar en biacuteoacutemynd

Veggfoacuteethur er klassiacutesk saga um konu sem hittir mann thornau fella hugi saman en hann

thornarf aacute endanum aeth velja aacute milli hennar og besta vinar siacutens Soumlguhetjurnar thornrjaacuter eru

Lass drykkfelldur listamaethur Sveppi siethblindur og kynferethislega brenglaethur

eiturlyfjaneytandi og Soacutel saklaus sveitastuacutelka sem er aeth reyna aeth foacuteta sig iacute erfiethum

aethstaeligethum Sveitastuacutelkan blaacuteeygetha sest aacute traktorskerru og flytur iacute borgarliacutefieth thornar sem

huacuten faeligr vinnu hjaacute Sveppa aacute vinsaeliglum skemmtistaeth Sveppi og Lass gera meeth seacuter

veethmaacutel um hvor thorneirra verethi aacute undan aeth spilla sakleysingjanum og nota thorneir feacutelagar til

21

thorness yacutemis broumlgeth Lass verethur fljoacutetlega hrifinn af Soacutel fyrir alvoumlru og uppgjoumlr aacute milli vina

er oacuteumflyacuteanlegt ekki siacutest vegna thorneirra sjuacuteku hvata sem Sveppi hefur aeth geyma

Yacutemis atriethi iacute Veggfoacuteethri er haeliggt aeth skoetha meeth augum feacutelagsfraeligethinnar Soacutel flytur

buacuteferlum iacute upphafi myndarinnar og thornarf aeth takast aacute vieth thornaeth liacutef sem milljoacutenir manna uacuter

hefethbundnum baeligndasamfeacuteloumlgum hafa thornurft aeth gera fraacute tiacutemum iethnbyltingarinnar Iacute

borginni kemst Soacutel fljoacutetlega aeth thornviacute aeth viethmieth og gildi foacutelks eru fraacutebrugethin thornviacute sem huacuten

aacute aeth venjast uacuter sveitinni Einstaklingshyggja og hraethi einkenna borgarliacutefieth og vesalings

Soacutel veit varla iacute hvorn foacutetinn huacuten aacute aeth stiacutega Reyndar verethur aeth hroacutesa Soacutel fyrir

afskaplega mikla aethloumlgunarhaeligfni en undir lok myndarinnar er huacuten komin upp aacute svieth

meeth hljoacuteethnema iacute houmlnd alveg buacutein aeth hrista af seacuter sveitahrollinn

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag

Saacute munur sem syacutendur er aacute liacutefi borgarbuacutea annars vegar og sveitafoacutelks hins vegar er efni

sem feacutelagsfraeligethingar hafa rannsakaeth um aacuterabil Tengsl og thornaacutetttaka einstaklinga iacute

samfeacutelaginu er mismunandi eftir thorneim feacutelagslegu aethstaeligethum sem thorneir lifa vieth THORNyacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Ferdinand Toumlnnies (1963) skipti mannlegum tengslum niethur iacute tvaeligr

megingerethir og kallaethi thornaeligr gemeinschaft (samfeacutelag) og gesellschaft (thornjoacuteethfeacutelag)

Samkvaeligmt Toumlnnies er gemeinschaft suacute samfeacutelagsskipan sem felur iacute seacuter mikla

thornaacutetttoumlku einstaklinga og sameiginleg gildi Eining innan hoacutepsins er mikil og foacutelk leggur

sig fram fyrir heildina Toumlnnies leit aacute fjoumllskylduna sem fullkomieth daeligmi um

gemeinschaft og yfirleitt falla hefethbundin landbuacutenaetharsamfeacuteloumlg undir thornessa

skilgreiningu Hlutverk einstaklinga iacute samfeacutelaginu er meethfaeligtt og liacutetill feacutelagslegur

hreyfanleiki er til staethar Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum hefur svipaethan reynsluheim

Gesellschaft er aacute hinn boacuteginn skilgreint sem thornjoacuteethfeacutelag keyrt aacutefram aacute

einstaklingshyggju Hagur einstaklingsins er mikilvaeliggari en hagur heildarinnar og

thornegnarnir hafa fremur oacutepersoacutenuleg samskipti siacuten aacute milli Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum

oumlethlast aacuteunna stoumlethu td iacute gegnum vinnu siacutena naacutem eetha dugnaeth Einstaklingarnir gegna

oacuteliacutekum hlutverkum og eru iacute oacuteliacutekum stoumlethum THORNetta leiethir til thorness aeth reynsluheimur

foacutelksins verethur oacuteliacutekur og einstaklingurinn finnur ekki thornoumlrf hjaacute seacuter aeth vinna iacute thornaacutegu

heildarinnar Nuacutetiacutema fyrirtaeligki eins og NIKE vaeligri aacutegaeligtis daeligmi um gelleschaft

starfsmennirnir eru aeth reyna aeth thorneacutena sem mest iacute vinnu sinni en hafa etv engan

seacuterstakan aacutehuga aacute voumlrunni sem thorneir framleietha Endaframleiethslan verethur ekki aethalmaacutelieth

22

heldur hversu mikieth hagur einstaklingsins vaelignkast iacute thornviacute ferli sem framleiethslan er Mjoumlg

skyacuter munur er aacute thornessum tveimur atriethum iacute Veggfoacuteethri Soacutel verethur aeth gjoumlra svo vel aeth

takast aacute vieth siacutenar breyttu aethstaeligethur og breytast uacuter saklausri persoacutenu sem haeliggt vaeligri aeth

kenna vieth gemeinschaft iacute harethari persoacutenu sem feacutelli aeth stoacuteru leiti undir skilgreiningu

gesellschaft

32 Ofbeldi menningarkima

Drykkfelldi listamaethurinn Lass er iacute myndinni tengingin aacute milli sakleysis (Soacutel) og

uacuterkynjunar (Sveppi) Lass er syacutendur sem nokkueth viethkunnanlegur naacuteungi en algjoumlrlega

stefnulaus iacute liacutefinu Hann hefur greinilega haeligfileika aacute sviethi myndlistar en thornegar virkilega

reynir aacute er hann fljoacutetur aeth leita seacuter huggunar iacute faethmi Bakkusar Iacute einu atriethi

myndarinnar kemur thornaeth fram aeth Lass hefur enga foumlethuriacutemynd til aeth leita til enga

fyrirmynd Hann kemur heim til moacuteethur sinnar og finnur hana illa uacutetleikna eftir

bdquokoacutetilettukarlinnldquo sem er greinilega sambyacutelismaethur hennar en alls oacuteskyldur Lass THORNeir

feacutelagar hefna siacuten aacute ofbeldismanninum aacute thornann haacutett sem thorneir thornekkja best meeth

gegndarlausu ofbeldi Rannsoacuteknir Marvin Wolfgang og Franco Ferracuti (1967) hafa

syacutent fram aacute aeth foacutelk sem tilheyrir aacutekveethnum menningarkimum (e subculture) liacutetur aacute

ofbeldi sem eethlilega aethfereth til aeth leysa deilur Wolfgang og Ferracuti koumllluethu sliacuteka

hegethun ofbeldi menningarkima (e subculture of violence) en innan thorneirra er minnsta

oumlgrun litin alvarlegum augum THORNeir feacutelagar Lass og Sveppi tilheyra greinilega hoacutepi sem

er ekki mikieth iacute dagsljoacutesinu innan um venjulega borgara og thorneirra reynsluheimur er iacute

raun ein tegund menningarkima Groacutef ofbeldishegethun kynferethisleg brenglun og

greinileg siethblinda eru fylgifiskar Sveppa og thornaeth er vegna hans sem Lass fer niethur aacute laacutegt

plan Lass gengur tam svo langt aeth bera ljuacutegvitni fyrir vin sinn til aeth foretha honum fraacute

fangavist vegna meintrar nauethgunar

23

33 Lagskipting Max Webers

THORNeir kumpaacutenar Sveppi og Lass eru iacute slaeligmum maacutelum meeth sitt liacutefshlaup THORNeir tilheyra

ekki virtum thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi eru ekki efnaethir og hafa engin raunveruleg voumlld THORNaeth maacute

thornviacute segja aeth thorneir seacuteu iacute neethsta lagi samfeacutelagsins aacute moumlrgum sviethum Lagskipting

samfeacutelagsins er viethfangsefni sem hinn fraeliggi thornyacuteski feacutelagsviacutesindamaethur Max Weber

rannsakaethi og smiacuteethaethi kenningu siacutena um feacutelagslega lagskiptingu (Andersen amp Taylor

2007) Karl Marx hafethi aacuteethur komieth fram meeth thornaeligr hugmyndir aeth grundvoumlllur

steacutettarskiptingar hviacuteldi aacute efnahagsstoumlethu

Weber heacutelt thornviacute hinsvegar fram aeth skilningur Marx aacute steacutettum vaeligri of thornroumlngur sem

lyacutesing aacute hagsmunaaacuterekstrum og lagsskiptingu og aeth hugmynd Marx um hlutlaeligga

hagsmuni steacutetta vaeligri roumlng Weber vildi meina aeth aacutetakapunktar vaeligru mun fleiri og aeth

foacutelk yrethi aeth vera meethvitaeth um hagsmuni sinnar steacutettar til aeth haga seacuter aacute aacutekveethinn haacutett

Allir thornessir thornriacuter thornaeligttir sem Weber nefnir iacute kenningu sinni um lagskiptingu hafa aeth hans

mati uacuterslitaaacutehrif aacute liacutefsmoumlguleika einstaklinga og taeligkifaeligri thorneirra til aeth veretha nyacutetir

samfeacutelagsthornegnar

Efnahagsstaetha

Efnahagslegar aethstaeligethur foacutelks eru eitt aethalatriethieth iacute hugmyndum Webers Efnahagslegar

forsendur og moumlguleikar foacutelks aacute markaethinum stjoacuterni ma hvaetha steacutett thornuacute tilheyrir

Weber er meeth svipaethar hugmyndir og Karl Marx iacute thornessum maacutelum thorneas suacute skoethun aeth

eignahald aacute framleiethslutaeligkjum seacute lykilatriethi thornar sem eigendur thorneirra hafi voumlldin iacute

samfeacutelaginu

Weber bendir enn fremur aacute aeth oacutevenjulegar kringumstaeligethur iacute samfeacutelaginu thornurfi til aeth

foacutelk myndi einhverskonar samstoumlethu aacute grundvelli efnahagslegrar stoumlethu sinnar Foacutelk sem

stendur saman iacute verkfalli vaeligri td aeth falla aacutegaeligtlega aeth thornessum hugmyndum thorne foacutelk

sem myndar hoacutep sem hegethar seacuter meeth sameiginlegum haeligtti meeth hagsmuni hoacutepsins iacute

huga THORNessi sameiginlegi orsakavaldur byggist eingoumlngu aacute efnislegum hagsmunum er

varetha eignir og tekjumoumlguleika

Iacute Veggfoacuteethri eru persoacutenurnar ekki iacute goacuteethum maacutelum aacute efnahagssviethinu Lass og Sveppi

virethast eiga peninga til aeth fjaacutermagna drykkju eiturlyfjanotkun og almennt svall en eru

engu aeth siacuteethur staurblankir annar sem hinn klassiacuteski faacutetaeligki listamaethur og hinn geturvill

ekki borga foacutelki laun fyrir vinnu siacutena THORNaeth maacute thornviacute kannski segja aeth Lass seacute verkamaethur

24

iacute anda hugmynda Karl Marx thornar sem hann hefur ekkert til aeth selja aacute markaethi nema faeligrni

siacutena (listmaacutelun) Hann raeligethur ekki yfir fjaacutermagni neacute framleiethslutaeligkjum og thornarf thornviacute aeth

gerast launthornegi sem treystir aacute einhverskonar fjoumlldaframleiethslu Sveppi er hinsvegar aeth

passa aacutegaeligtlega vieth bdquoborgarasteacutettinaldquo sem Marx nefndi fjaacutermagnseigendur

vinnuveitendur og eigendur framleiethslutaeligkja

Sveppi er vissulega skiacutetblankur og thornviacute ekki alveg aeth falla inn iacute staethalmynd Marx af

sviacutenfeitum moldriacutekum kapitalistanum en hann er thornoacute eigandi naeligturkluacutebbs (sem getur iacute

viacuteethri merkingu verieth framleiethslutaeligki) og hann reynir vieth hvert taeligkifaeligri aeth hlunnfara

vinnuaflieth reacutett eins og goacuteethur siethur er aacute meethal kapitalista samkvaeligmt hugmyndafraeligethi

Karl Marx

Virething

Virething er aeth mati Webers tengd viethhorfum liacutefsstiacutel og neyslu hvers einstaklings Oumlfugt

vieth efnahagshugmyndir hans er ekki oacutealgengt aeth hoacutepur sem deilir soumlmu stoumlethu hagi seacuter

sem samfeacutelag Virething er metin af jaacutekvaeligethri eetha neikvaeligethri feacutelagslegum viethbroumlgethum og

liacutefsstiacutellinn sem thornuacute hefur valieth endurspeglar stoumlethu thorniacutena iacute samfeacutelaginu Efnahagurinn

snyacutest um framleiethslu en virethingin um neyslu

Daeligmi er um aeth foacutelk hafi mjoumlg haacutea virethingastoumlethu en tilheyri engu aeth siacuteethur laacutegri

efnahagslegri steacutett Gott daeligmi um einstakling meeth mikla virethingu vaeligri proacutefessor vieth

virtan haacuteskoacutela THORNessi aacutekveethni proacutefessor getur hins vegar verieth aacute frekar laacutegum launum og

tilheyrt laeliggri steacutettum thornjoacuteethfeacutelagsins iacute efnahagslegum skilningi thornraacutett fyrir alla thornaacute virethingu

sem hann hefur innan skoacutelans Haeliggt er aeth skoetha hugmyndir Webers um stoumlethu

einstaklinga iacute samfeacutelaginu iacute samhengi vieth goacuteethaeligrieth sem naacuteethi haacutemarki aacute Iacuteslandi aacute thornviacute

herrans aacuteri 2007 Iacute uacutetraacutes iacuteslenskra viethskiptamanna voru iacute forystu einstaklingar sem

houmlfethu ekki hefethbundna virethingastoumlethu iacute samfeacutelaginu THORNraacutett fyrir oumlll siacuten auethaeligvi og fraeliggu

vini voru thornessir menn jafnvel uppnefndir bdquogoumltustraacutekarldquo af aethilum sem litu niethur aacute thornaacute

vegna bakgrunns thorneirra Weber fjallaethi einmitt um muninn aacute virethingunni sem syacutend er

goumlmlum peningum og nyacutejum thorne nyacuteriacutekir einstaklingar njoacuteta ekki soumlmu virethingar og

thorneir sem hafa aacutett peninga iacute langan tiacutema Reacutett eins og blanki proacutefessorinn iacute daeligminu aeth

ofan eru riacutekir einstaklingar meeth bdquoranganldquo bakgrunn alltaf litnir hornauga af thorneim sem

eru meeth bdquoreacutettanldquo bakgrunn

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

5

THORNakkir

Oumlllum kennurum Haacuteskoacutela Iacuteslands sem hafa meeth smitandi aacutehuga siacutenum naacuteeth til miacuten og stuethlaeth

aeth skemmtilegu naacutemi faeligri eacuteg bestu thornakkir Umsjoacutenarkennari ritgeretharinnar Helgi

Gunnlaugsson faeligr seacuterstakar thornakkir fyrir jaacutekvaeligtt og hvetjandi viethhorf og oacutemissandi framlag

sitt vieth ritgeretharsmiacuteethina

Fjoumllskyldan faeligr thornakkir fyrir thornolinmaeligethina sem thornau hafa syacutent meacuter iacute naacutemi miacutenu Seacuterstakar

thornakkir faeligr konan miacuten Lilja Valdimarsdoacutettir fyrir aeth vera stoeth miacuten og stytta iacute gegnum naacutemieth

og ekki siacutest liacutefieth sjaacutelft

6

Eacuteg tileinka thornessa ritgereth drengjunum miacutenum sem hafa gert mig aeth betri manni

7

1 Iacuteslensk kvikmyndagereth

Iacuteslensk kvikmyndagereth aacute seacuter faeligethingarstaeth hjaacute brautryethjendum og hugsjoacutenamoumlnnum aacute

boreth vieth Loft Guethmundson og AEligvar Kvaran Fyrsta kvikmyndin sem gereth var aacute Iacuteslandi

var frumsyacutend 21 januacutear 1919 og bar danskt nafn Bjerg-Ejvind og hans husfru Ein af

thornekktari kvikmyndum iacuteslenskrar kvikmyndasoumlgu Siacuteethasti baeligrinn iacute dalnum var

frumsyacutend 10 mars 1950 iacute leikstjoacutern AEligvars Kvaran og var fylgt eftir aacuteri siacuteethar meeth

geysivinsaeliglli griacutenmynd Reykjarviacutekuraeligvintyacuteri Bakkabraeligethra (Kvikmyndamiethstoumleth

2010) Kvikmyndgereth aacute Iacuteslandi leieth fyrir skort aacute fjaacutermagni aacute siacutenum sokkabandsaacuterum en

stoacutert skref var stigieth aacuterieth 1978 thornegar kvikmyndasjoacuteethur var stofnaethur Iacute kjoumllfarieth fylgdi

tiacutemabil sem iacute daglegu tali er gjarnan nefnt bdquoiacuteslenska kvikmyndavoriethldquo en aacute thornviacute tiacutemabili

voru framleiddar margar af thorneim kvikmyndum sem enn sitja iacute thornjoacuteetharsaacutelinni Nokkrar af

fraeliggari kvikmyndum thornessa bloacutemaskeieths eru Land og synir (1980) Uacutetlaginn (1981)

Joacuten Oddur og Joacuten Bjarni (1981) og Meeth allt aacute hreinu (1982)

Taeligknivinnsla og almenn fagmennska jukust eftir thornviacute sem meira fjaacutermagn og fleiri

kvikmyndagerethamenn komu til soumlgunnar Haacutepunkti iacuteslenskrar kvikmyndasoumlgu naacuteethi

leikstjoacuterinn Friethrik THORNoacuter Friethriksson aacuterieth 1991 thornegar kvikmynd hans Boumlrn naacutettuacuterunnar

var tilnefnd til hinna virtu Oacuteskarsverethlauna Er thornetta iacute eina skiptieth sem iacuteslensk

kvikmynd hefur naacute sliacutekum haeligethum aacute althornjoacuteethavettvangi Iacuteslenskar kvikmyndir eru thornoacute tiacuteethir

gestir aacute hinum yacutemsu kvikmyndahaacutetiacuteethum og hafa aacute undanfoumlrnum aacuterum oumlethlast aacutegaeligtan

sess aacute althornjoacuteethamarkaethi Auethvitaeth eru gaeligethin mismikil en heilt yfir er oacutehaeligtt aeth segja aeth

iacuteslensk kvikmyndagereth hafi tekieth framfoumlrum undanfarin aacuter

Umfjoumlllunarefni iacuteslenskra kvikmynda getur talist nokkueth einhaeligft og syacutenir mynd 1

skiptinguna aacute thornviacute hvaeth iacuteslenskir kvikmyndageretharmenn eru aeth fjalla um Dramamyndir

og gamanmyndir eru nokkueth iacute seacuterflokki en ruacutemlega 80 iacuteslenskra kvikmynda falla

undir thornessa tvo flokka THORNetta proacutesentuhlutfall faeligr houmlfundur ritgerethar eftir aeth hafa ryacutent iacute

iacuteslenskar kvikmyndir fraacute tiacutemabilinu 1962 -2010 Aacutertalieth 1962 er haft sem upphafs-aacutertal

vegna thorness aeth 79 af stoumlethinni kom uacutet aacute thornviacute herrans aacuteri og markaethi tiacutemamoacutet iacute iacuteslenskri

kvikmyndagereth

8

Mynd 1 Umfjoumlllunarefni iacuteslenskra kvikmynda 1962-2010 (Kvikmyndamiethstoumleth 2010)

THORNaeth aeligtti ekki aeth koma aacute oacutevart aeth iacuteslenskar kvikmyndir leggi aacuteherslu aacute thornessa tvo thornaeligtti en

oftast spegla myndirnar iacuteslenskan veruleika Iacuteslenskt samfeacutelag staacutetar ekki af eins

miklum fjoumllbreytileika og tam bandariacuteskt samfeacutelag og thornviacute er thornaeth iacute sjaacutelfu seacuter ekkert

skryacutetieth aeth ekki seacute verieth aeth framleietha mikieth af myndum sem endurspegla aethrar tegundir

samfeacutelaga THORNaeth maacute reyndar benda aacute thornaacute staethreynd aeth iacute thornau oumlrfaacuteu skipti sem iacuteslenskar

kvikmyndir hafa reynt aeth fara bdquouacutet fyrir kassannldquo eru thornaeligr yfirleitt frekar furethuleg blanda

af hasarsenum af erlendum haeligtti og iacuteslenskum raunveruleika Haeliggt er aeth nefna myndir

aacute boreth vieth Foxtrot (1988) og Nei er ekkert svar (1995) sem aacutegaeligtis daeligmi um sliacutekan

gjoumlrning en athyglisvert er aeth sami maethurinn Joacuten Tryggvason leikstyacuterir thorneim baacuteethum

11 Afbrotafraeligethi almennings

Kvikmyndir eru oumlflugur fjoumllmiethill og geta moacutetaeth hugmyndir foacutelks um hvaeth seacute reacutett og

hvaeth seacute rangt Hetjur hviacuteta tjaldsins hafa iacute gegnum tiacuteethina aeth nokkru leyti styacutert

thornankagangi foacutelks og hvaetha viethbroumlgeth seacuteu vieth haeligfi iacute aacutekveethnum aethstaeligethum Aacutehorfendur

bandariacuteskra kvikmynda hafa oft heyrt fokreiethan loumlgreglustjoacutera segja vieth oacutestyacuterilaacutetan

undirmann sinn aeth bdquothornetta John Wayne bull seacute ekki aeth gangaldquo Sliacutekar setningar eru

mjoumlg greinilega aeth viacutesa til aacutekveethinnar hegethunarmynstra sem harethjaxlinn John Wayne

aacutetti til aeth syacutena iacute kvikmyndum siacutenum Fyrir utan augljoacutes aacutehrif aacute fatatiacutesku haacutergreiethslu

ofl eru thornaeligr persoacutenur sem vieth sjaacuteum iacute kvikmyndum oacutesjaldan aeth stjoacuterna hugmyndum

foacutelks um thornaeth hvernig liacutefieth gengur fyrir sig iacute hinum stoacutera heimi

Afbrot og glaeligpahegethun eru fyrirferethamikill thornaacutettur iacute kvikmyndaheiminum og

aacutehorfendur eru alltaf jafn aacutehugasamir aeth horfa aacute kvikmyndir sem fela iacute seacuter

48

35

710

Iacuteslenskar kvikmyndir 1962-2010

Drama

Gaman

Hasar

Annaeth

9

fraacutevikshegethun fraacute gildum samfeacutelagsins Iacutemynd afbrota felur iacute seacuter baraacutettu goacuteeths og ills

thornar sem aacutehorfendur eiga auethvelt meeth aeth finna til meeth foacuternarlambinu og fordaeligma

gerandann (Helgi Gunnlaugsson 2008) THORNannig afthornreyingarefni virethist alltaf eiga upp aacute

pallborethieth hjaacute aacutehorfendum sem finna fyrir aukinni spennu iacute liacutefi siacutenu iacute gegnum thornaacute

atburethi sem syacutendir eru aacute hviacuteta tjaldinu

Miethaeth vieth thornaacute miklu athygli sem afbrotahegethun iacute kvikmyndum hefur fengieth kemur thornaeth

ekki aacute oacutevart aeth nyacutett rannsoacuteknasvieth hefur orethieth til meethal afbrotafraeligethinga THORNetta nyacuteja

svieth maeligtti aacute iacuteslensku kalla greiningu aacute afbrotafraeligethi almennings (e popular

criminology)

Bandariacuteski afbrotafraeligethingurinn Nicole Rafter (2007) er frumkvoumlethull iacute thornessari nyacuteju

tegund afbrotafraeligethi og er reyndar suacute sem skyacuterethi greinina popular criminology Rafter

bendir aacute aeth hefethbundin afbrotafraeligethi fjallar ekki eins iacutetarlega um thornaeth efni sem

afbrotafraeligethi almennings geri Hin nyacuteja grein liacuteti aacute afbrot sem samtvinnun aacute

afbrotafraeligethi saacutelfraeligethi siethfraeligethi og heimspeki og geti iacute moumlrgum tilfellum varpaeth nyacuteju og

ferskara ljoacutesi aacute afbrotahegethun Rafter vill meina aeth afbrotafraeligethi almennings seacute aeth finna

iacute oumlllum tegundum fjoumllmiethla og meeth thornviacute aeth beita henni samhlietha klassiacuteskri afbrotafraeligethi

megi uppgoumltva nyacutejar lendur innan afbrotafraeligethinnar Aacutehorfendur og notendur

fjoumllmiethlaefnis eru svo oacutetal margir aeth hin nyacuteja grein hefur aacutekveethieth forskot aacute hefethbundna

afbrotafraeligethi THORNaeth sem skiptir meginmaacuteli aeth mati Rafter er aeth ef vieth kjoacutesum aeth

skilgreina afbrotafraeligethi sem rannsoacuteknir aacute glaeligpum og glaeligpamoumlnnum er thornaeth ljoacutest aeth

kvikmyndir eru ein helsta uppspretta hugmynda foacutelks um sliacutek maacutelefni

Aacutestaeligetha thorness aeth eacuteg kyacutes aeth nefna popular criminology iacute thornessari ritgereth er suacute aeth meeth

thornviacute aeth skoetha fyrrnefndar kvikmyndir meeth augum feacutelags- og afbrotafraeligethinnar er eacuteg iacute

raun aeth notast vieth svipaeth ferli og thorneir sem aethhyllast sliacutekar kenningar Eacuteg notast vieth

kvikmyndir til aeth skoetha tengsl thorneirra vieth feacutelagsfraeligethina og thornaeth er einmitt grunnhugmynd

popular criminology Myndirnar fjoacuterar innihalda allar afbrotahegethun og thornviacute liggur

beinast vieth aeth notast vieth thornessa hliethargrein afbrotafraeligethinnar sem grunn fyrir naacutelgun

miacutena Afbrotafraeligethi almennings hefur ekki verieth aacuteberandi iacute iacuteslenskum afbrotafraeligethum en

thornoacute beitir dr Helgi Gunnlaugsson sliacutekum aethferethum iacute greiningu sinni aacute ritverkum

Arnaldar Indriethasonar Iacute boacutek sinni Afbrot aacute Iacuteslandi notast houmlfundur vieth afbrotafraeligethi

almennings til aeth kryfja persoacutenur uacuter soumlgum Arnaldar (Helgi Gunnlaugsson 2008) og

10

varpa ljoacutesi aacute aacutekveethin minni og manngerethir sem haeliggt er aeth finna iacute thornessum voumlnduethu

metsoumlluboacutekum Arnaldar Indriethasonar

Hugmyndir um eethli afbrotamanna er mikilvaeliggur hluti iacute greiningu Helga og passa

vel vieth thornaeligr hugmyndir sem birtast iacute thornessari ritgereth Grunnhugmyndin aacute bak vieth

ritgerethina faeligddist aeth miklu leyti vegna aacuteethurnefndar umfjoumlllunar um baeligkur Arnaldar og

reyndust vel vieth skrif ritgeretharinnar

11

Inngangur

THORNegar kom aeth thorneirri stoacuteru aacutekvoumlrethun aeth skrifa BA-ritgereth var eacuteg nokkueth raacuteethviltur til aeth

byrja meeth Feacutelagsfraeligethin hefur naacuteeth aeth heilla mig aacute vissum sviethum en thornaeth verethur aeth

viethurkennast aeth aacutekveethnir hlutar hennar eru ekki mjoumlg spennandi Eacuteg var amk

algjoumlrlega viss um aeth eacuteg aeligtlaethi ekki aeth skrifa um eitthvaeth sem eacuteg hefethi takmarkaethan

aacutehuga aacute Vandamaacutelieth laacute iacute thornviacute aeth finna viethfangsefni sem vaeligri baeligethi froacuteethlegt og

skemmtilegt iacute senn THORNar sem fjoumllmiethlafraeligethi hefur alltaf verieth seacuterstakt aacutehugamaacutel hjaacute meacuter

toacutek eacuteg thornaacute aacutekvoumlrethun aeth skrifa um eitthvaeth sem tengist fjoumllmiethlun og afthornreyingarefni

Eacuteg mundi aeth kafli iacute boacutek dr Helga Gunnlaugssonar Afbrot aacute Iacuteslandi vaeligri baeligethi

aacutehugaverethur og meeth goacuteetha tengingu inn iacute afthornreyingarumhverfi fjoumllmiethla Hugmyndin aeth

skoetha iacuteslenskar kvikmyndir meeth feacutelagsfraeligethilegum hugmyndum kviknaethi skoumlmmu siacuteethar

og til allrar lukku reyndist umsjoacutenarkennari ritgeretharinnar aacuteethurnefndur Helgi

Gunnlaugsson jaacutekvaeligethur aacute sliacutekar hugmyndir

THORNegar kom aeth thornviacute aeth velja kvikmyndir iacute ritgerethina lenti eacuteg iacute smaacutevaeliggilegri

tilvistarkreppu Iacuteslenskar kvikmyndir eru margar hverjar gullnaacutemur fyrir foacutelk sem vill

skoetha feacutelagsleg vandamaacutel afbrot og almennan subbuskap Fljoacutetlega voru myndirnar

komnar niethur iacute tiacuteu stykki svo sex og aeth lokum endaethi eacuteg meeth thornaeligr fjoacuterar kvikmyndir

sem roumltuethu iacute ritgerethina

Kvikmyndirnar eru oacuteliacutekar aacute yfirborethinu en eiga samt yacutemislegt sameiginlegt

Djoumlflaeyjan er skemmtilegt tiacutemaflakk meeth feacutelagsleg vandamaacutel iacute hverju horni Veggfoacuteethur

er rannsoacutekn aacute siethblindu og aethloumlgunarhaeligfni Myacuterin er doumlkk og djuacutep eins og nafnieth gefur

til kynna og Englar alheimsins opnar glugga inn iacute heim einstaklinga sem eru ekki

syacutenilegir oumlllum Eacuteg var meethvitaethur um aeth hugsanlega vaeligri eacuteg aeth teygja mig fulllangt iacute

leit minni aeth tengingum kvikmyndanna vieth feacutelags- og afbrotafraeligethi og thornessar tengingar

virkuethu etv fjarstaeligethukenndar iacute augum annarra THORNaeth eina sem eacuteg gat gert iacute thorneirri stoumlethu

var aeth vera samkvaeligmur sjaacutelfum meacuter og laacuteta tilfinningu raacuteetha foumlr THORNaeth er svo annarra aeth

daeligma um hvort aeth vel hafi tekist til

Eacuteg vona aeth lesendur hafi baeligethi gagn og gaman af ritgereth thornessari Houmlfundur skemmti seacuter

amk pryacuteethilega vieth gereth hennar og gengur fraacute borethi reynslunni riacutekari

12

Frumsyacutend 3oktoacuteber 1996

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Baddi ndash Baltasar Kormaacutekur

Afi Toacutemas ndash Giacutesli Halldoacutersson

Amma Karoacuteliacutena ndash Sigurveig Joacutensdoacutettir

Danni ndash Sveinn Geirsson

2 Djoumlflaeyjan

Djoumlflaeyjan (e Devilacutes Island) er ein metnaetharfyllsta kvikmynd sem framleidd hefur

verieth aacute Iacuteslandi THORNegar myndin var gereth aacuterieth 1996 var leikstjoacuterinn Friethrik THORNoacuter

Friethriksson ennthornaacute aeth baetha sig iacute fraeliggetharljoacutemanum sem fylgdi kvikmynd hans Boumlrnum

naacutettuacuterunnar Suacute aacutegaeligta kvikmynd kom uacutet fimm aacuterum aacuteethur og naacuteethi thorneim merka aacutefanga

aeth vera uacutetnefnd til Oacuteskarsverethlauna sem besta erlenda kvikmynd aacutersins 1991 Friethrik

sparaethi ekkert til vieth kostnaeth Djoumlflaeyjunnar og byggethar voru mjoumlg iacutetarlegar

sviethsmyndir til thorness aeth thornaeligr aethstaeligethur sem foacutelk bjoacute vieth aacute thornessum tiacutema kaeligmust oumlrugglega

til skila aacute stoacutera tjaldinu Myndin kostaethi um 170 milljoacutenir kroacutena iacute framleiethslu en thornetta

var mesti kostnaethur sem lagethur hafethi verieth iacute iacuteslenska kvikmynd til thornessa Leikstjoacuterinn

leacutet hafa eftir seacuter aeth thornaeth vaeligri bdquokraftaverk aeth okkur toacutekst aeth faacute iacute hana 170 milljoacutenirldquo

(Morgunblaethieth 1996)

Kvikmyndin er byggeth aacute braggasoumlgum Einars Kaacuterasonar THORNar sem djoumlflaeyjan riacutes og

Gulleyjan Iacute boacutekunum fleacutettar Einar saman raunverulegum atburethum og skaacuteldskap meeth

miklum aacutegaeligtum en baacuteethar baeligkurnar nutu mikillar hylli Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest

um fjoumllskyldu sem byacuter iacute svokoumllluethu bdquobraggahverfildquo en sliacutek hverfi baacuteru oumlll einkenni

faacutetaeligktarhverfa Brotnar fjoumllskyldur meeth liacutetil fjaacuterraacuteeth fengu aeth notast vieth gamla

herbragga sem hernaacutemslieth Bandariacutekjamanna og Breta skildu eftir aacute Iacuteslandi eftir lok

seinni heimstriacuteethaldarinnar en allur aethbuacutenaethur var meeth versta moacuteti iacute thornessum hyacutebyacutelum Iacute

13

einum sliacutekum bragga buacutea allar okkar aethalsoumlguhetjur og reyna aeth takast aacute vieth liacutefieth hver

meeth siacutenum haeligtti

Aethalsoumlguhetjan er ungur maethur Baddi aeth nafni Hann er kynntur til soumlgunnar sem

baldinn unglingur sem hefur greinilega sterka glaeligpahneigeth iacute seacuter Baddi er rauethi

thornraacuteethurinn iacute gegnum myndina og er syacutendur sem sjaacutelfselskur alkahoacutelisti Hann veigrar seacuter

ekki vieth aeth misnota alla thornaacute goacuteethmennsku sem honum er syacutend en naeligr engu aeth siacuteethur aacute

undraverethan haacutett aeth spila sig sem foacuternarlamb Iacute flestum iacuteslenskum (sem og erlendum)

kvikmyndum er nauethsynlegt aeth hafa einhverskonar jin aacute moacuteti jang Fyrir hvern skiacutethaeligl

er yfirleitt haeliggt aeth finna eitt goacuteethmenni annars er jafnvaeliggi myndarinnar iacute haeligttu og

aacutehorfendur skildir eftir iacute oacutevissu Djoumlflaeyjan er fraacutebrugethin moumlrgum iacuteslenskum

kvikmyndum aeth thornviacute leyti aeth goacuteethu persoacutenurnar eru klaacuterlega iacute minnihluta og thornurfa oftar

en ekki aeth luacuteta iacute laeliggra haldi fyrir oacutethornokkunum

Afi Badda er sliacutek persoacutena harethduglegur verkamaethur sem elur thornaacute von iacute brjoacutesti seacuter aeth

niethjar hans eigi seacuter betra liacutef en hann sjaacutelfur THORNraacutett fyrir haacutelfgeretha kuacutegun inni aacute heimili

siacutenu er afinn aacuteminning til aacutehorfenda aeth thornraacutett fyrir aacutekaflega slaeligmar feacutelagslegar aethstaeligethur

er haeliggt aeth naacutelgast liacutefieth meeth von iacute brjoacutesti Eitt af sterkari atriethum myndarinnar snyacutest um

thornaacute toacutemleikatilfinningu sem griacutepur afann thornegar honum verethur ljoacutest aeth draumur hans er

horfinn Aacute thorneim tiacutemapunkti er ljoacutest aeth Baddi verethur aldrei neitt annaeth en siacutefullur

oacutenytjungur og Danni broacuteethir Badda er laacutetinn eftir houmlrmulegt flugslys Tengsl afans vieth

Danna eru ein af faacuteum tengingum vieth vaeligntumthornykju sem syacutend eru iacute myndinni en allur

liacutefskraftur gamla mannsins hverfur aacute augabragethi thornegar honum berast freacutettir af sviplegu

andlaacuteti Danna

Aethrar persoacutenur iacute Djoumlflaeyjunni skipta minna maacuteli Kvenpersoacutenur myndarinnar eru

ekki merkilegur pappiacuter og eru flestar leacutettvaeliggar persoacutenur Amma thorneirra braeligethra er

reyndar sterk persoacutena sem ber aacutekveethin merki geethveilu Amma Karoacuteliacutena er vaeliggast sagt

slaeligm fyrirmynd reykjandi og boumllvandi alla myndina iacute gegn Systir thorneirra er

taugasjuacuteklingur sem er iacute hjoacutenabandi meeth oacutettalegri mannleysu en reynir aeth komast iacute

burtu fraacute raunveruleikanum iacute oumlrskamma stund meeth erlendum glaeligsimoumlnnum iacute

einkennisbuacuteningum

Moacuteethir Badda er yfirborethskenndur daethrari og yrethi vaeligntanlega flokkueth sem

bdquokanamellaldquo Huacuten er samt aacute vissan haacutett sigurvegari myndarinnar thornar sem huacuten flyacutegur iacute

burtu fraacute iacuteslensku eymdinni iacute fangi bandariacutesks hermanns Loks ber aeth geta ungu

stuacutelkunnar sem flytur iacute hverfieth og er aacute tiacutemabili einn af ljoacutesari punktum tilverunnar Aeth

14

lokum er huacuten thornoacute komin iacute hjoacutenaband meeth hinum vafasama Badda Athyglisvert er aeth

fylgjast meeth persoacutenunni (sem ber hieth stoacuterkostlega iacuteslenska nafn Hveragerethur) missa oumlll

siacuten karaktereinkenni og hverfa inn iacute svartholieth sem umlykur thornann aacutegaeligta mann

21 Feacutelagsauethur

Ljoacutest er aeth persoacutenur Djoumlflaeyjunnar gliacutema vieth margviacutesleg feacutelagsleg vandamaacutel og varla

til saacute einstaklingur iacute myndinni sem sleppur vieth sliacutek oumlrloumlg Baddi er afureth taeligtingslegs

uppeldis moacuteethur sinnar sem klaacuterlega setur siacutena velfereth fram yfir velfereth barnsins THORNraacutett

fyrir jaacutekvaeligethar tilraunir afa hans liggur leieth Badda hratt niethur aacute vieth og aacutestaeligethan liggur iacute

thorneirri staethreynd aeth hann saacutervantar thorneacutettriethieth net feacutelagstengsla iacute kringum sig

Rannsoacuteknir bandariacuteska feacutelagsfraeligethingsins James Coleman (1988) hafa syacutent fram aacute

mikilvaeliggi feacutelagstengsla til aeth einstaklingar geti fallieth betur innan thorneirra viethmietha og

gilda sem eru samthornykkt iacute samfeacutelaginu Coleman kaus aeth notast vieth orethieth feacutelagsaueth (e

social capital) og bendir aacute aeth haeliggt seacute aeth horfa aacute feacutelagsaueth sem aacutekveethna tegund

auethlindar reacutett eins og efnislegan aueth (e physical capital) og mannaueth (e human

capital) THORNaeth er hinsvegar haacuteeth vali hvers einstaklings fyrir sig hvernig hann spilar uacuter

siacutenum spilum hvort aeth samfeacutelagieth iacute heild sinni seacute aeth hagnast aacute thorneim feacutelagsaueth sem eftir

hann liggur

Aacutefengisnotkun er aacuteberandi iacute myndinni en Baddi og feacutelagar hans eru drykkfelldir

ungir menn sem reyna aeth flyacuteja oumlmurlega tilveru siacutena iacute gegnum brenniviacutensfloumlsku Hefethi

myndin gerst 30 aacuterum siacuteethar er ekki oacuteliacuteklegt aeth straacutekagengieth hefethi verieth iacute houmlrethum

fiacutekniefnum iacute staeth aacutefengis en thornaeth eru hugleiethingar sem vieth faacuteum liacuteklega aldrei svoumlr vieth

Taumlaus drykkja Badda er hans leieth til aeth passa inn iacute thornau viethmieth (e norm) sem eru

riacutekjandi iacute liacutefi hans en thornau eru flest tilkomin vegna stoumlethu hans iacute thornjoacuteethfeacutelaginu Gildi (e

values) Badda eru gjoumlrsamlega oumlfugsnuacutein og aacute skjoumln vieth gildi og viethmieth bdquovenjulegsldquo

manns sem eru iacute flestum tilfellum fjoumllskylda atvinna og barnauppeldi

15

22 Jafningjahoacutepurinn

Baddi og Daniacuteel broacuteethir hans sveiflast aacute milli thorness aeth vera vieth botninn og aeth vera

vinsaeliglir Daniacuteel er endalaust iacute skugga broacuteethur siacutens sem thornykir mikill maethur innan thorness

hoacuteps sem hann tilheyrir Sliacutekur hoacutepur jafningja yfirleitt kallaethur jafningahoacutepur (e peer

group) er mjoumlg mikilvaeliggur iacute thornroacuteun einstaklinga og getur meeth athoumlfnum siacutenum styacutert

foacutelki inn aacute thornaeligr brautir sem thornykja aeligskilegar innan hoacutepsins Reacutett er aeth taka fram aeth thornetta

getur aacutett vieth alla jafningjahoacutepa iacute oumlllum steacutettum kynthornaacutettum osfrv

Toumlluvereth aacutehersla hefur verieth loumlgeth aacute aeth skyacutera mikilvaeliggi jafningjahoacutepa iacute tengingum

vieth afbrot og glaeligpahneigeth en thornryacutestingur jafningjahoacuteps (e peer pressure) er ekki siacuteethur

mikill iacute efri stigum samfeacutelagsins Syacutent hefur verieth fram aacute aeth foacutelk laeligrir aeth nota fiacutekniefni

fraacute jafningjum siacutenum hvernig aacute aeth tuacutelka aacutehrifin og hvernig er best aeth njoacuteta thorneirra

(Becker 1963) Baddi laeligrir meeth tiacutemanum iacute gegnum sinn jafningahoacutep aeth aacutekveethin

hegethun eigi aeth fylgja aacutekveethnum athoumlfnum og byacuter thornannig til siacuten eigin gildi

23 Stoumlethukreppa

Afbrotahegethun Badda og feacutelaga maacute aeth miklu leyti skyacutera meeth thornviacute aeth skoetha feacutelagslegan

uppruna thorneirra iacute staeth thorness aeth gefa seacuter aeth skyacuteringin liggi einfaldlega iacute laeliggri vitsmunum

thorneirra feacutelaga Albert Cohen (1955) rannsakaethi hversu sterk tengsl eru aacute milli feacutelagslegar

stoumlethu og afbrotahegethunar ungmenna iacute boacutek sinni Delinquent Boys

Cohen bendir aacute aeth feacutelagsleg umgjoumlreth skipti mestu thornegar afbrotahegethun er

rannsoumlkueth og thornau ungmenni sem eru stoumldd iacute slaeligmri feacutelagslegri umgjoumlreth hafa

takmarkaetha valkosti iacute liacutefinu Oacutejoumlfn staetha myndast aacute milli gilda thorneirra sem laeliggra eru

settir og thorneirra sem tilheyra svokallaethri millisteacutett Afleiethingarnar veretha gjarnan

svokoumlllueth stoumlethukreppa (e status frustration) thorneirra sem minna mega siacuten enda eru thorneir

ekki aeth falla aeth viethurkenndum gildum samfeacutelagsins Eina leiethin aeth mati Cohen fyrir

laacutegsteacutettarunglinga aeth oumlethlast viethurkenndan status er aeth snuacutea oumlllum gildum og viethmiethum

aacute haus og thornaacute oumlethlast saacute einstaklingur mestu virethinguna sem naeligr aeth ganga lengst iacute thornviacute aeth

brjoacuteta gildi og viethmieth miethsteacutettarinnar

16

24 Samfeacutelagsleg staetha

THORNaeth er haeliggt aeth sjaacute greinileg merki thorness aeth braeligethurnir eru meeth aacutekveethin hlutverk innan

fjoumllskyldu sinnar og ekki siacuteethur innan thorness samfeacutelags sem thorneir lifa iacute Munurinn aacute thorneim

braeligethrum liggur iacute thorneirri staethreynd aeth Daniacuteel bryacutest uacutet uacuter sinni fyrirfram aacutekveethnu

feacutelagslegu stoumlethu (e ascribed status) iacute samfeacutelaginu (sem er iacute thornessu tilfelli laacutegsteacutettarmaethur

meeth takmoumlrkueth taeligkifaeligri) og verethur virtur thornjoacuteethfeacutelagsthornegn flugmaethur og hetja THORNessi

nyacuteja feacutelagslega staetha hans er aacuteunnin (e achieved status) iacute gegnum mikla vinnu og

thornannig naeligr Daniacuteel aeth brjoacutetast uacutet uacuter doumlpru hlutskipti braggafoacutelksins Baddi er hinsvegar

fastur iacute thorneirri feacutelagslegu stoumlethu sem honum var uacutethlutaeth iacute barnaeligsku og syacutenir enga tilburethi

til thorness aeth reacutetta sinn hlut Feacutelagsleg staetha er thornviacute klaacuterlega eitthvaeth sem einstaklingur

getur breytt og haft aacutehrif aacute en til thorness thornurfa baeligethi hugur og hjarta aeth fylgja maacuteli

25 Feacutelagsleg oacutereietha

En hvers vegna eru persoacutenur Djoumlflaeyjunnar svona hrjuacutefar og skeytingarlausar um

umhverfi sitt Samkvaeligmt bandariacutesku feacutelagsfraeligethingunum Clifford Shaw og Henry

McKay (1942) eru viethbroumlgeth einstaklinga sem buacutea vieth sliacuteka feacutelagslega oacutereiethu sem

persoacutenur Djoumlflaeyjunnar buacutea vieth skiljanlegar og jafnvel nauethsynlegar til aeth lifa af iacute

erfiethu umhverfi THORNeir benda aacute aeth borgarhverfi meeth leacutelegt feacutelagslegt aethhald seacuteu uppfull

af foacutelki sem ekki telur thornaeth oacutemaksins virethi aeth eyetha tiacutema eetha orku iacute aeth halda thorneim vieth

Allir iacutebuacutearnir eru aeth leita aeth leieth uacutet uacuter thornessum baacutegu feacutelagslegu aethstaeligethum og eyetha thornviacute

engum tiacutema iacute aeth raeligkta umhverfi sitt Slaeligm efnahagsstaetha og oumlrar buacutesetubreytingar

einkenna thornessi hverfi og iacute sliacuteku bdquodog eat dogldquo umhverfi verethi foacutelk aeth snuacutea seacuter aeth hlutum

sem ekki thornykja aeligskilegir iacute oumlethrum hverfum Tilvera thornessara einstaklinga veltur aacute thornviacute aeth

geta aethlagast umhverfi siacutenu og thornaeth thornyacuteethir iacute moumlrgum tilfellum algjoumlrt skeytingarleysi

gagnvart loumlgum reglu og oumlethru foacutelki

26 Lagskipting og oacuteliacutekur aethgangur

Djoumlflaeyjan gerist aeth langmestu leyti iacute naacutenasta umhverfi aethalsoumlguhetjanna thorne iacute

broumlggunum alraeligmdu Vieth faacuteum oumlethru hverju aeth sjaacute liacutefieth fyrir utan braggamenninguna og

undantekningarlaust eru thornau atriethi aeth minna okkur aacute hversu miklu betra liacutefieth er annars

staethar Baddi talar um saeligluna iacute Bandariacutekjunum poumlrupiltarnar uacuter braggahverfinu elta

hoacutep af drengjum sem flyacuteja inn aacute riacutekmannlegt heimili sitt Baddi og vinur hans eiga eitt

17

saeliglukvoumlld aacute Hoacutetel Borg osfrv Vonin um betra liacutef skiacuten iacute gegn iacute moumlrgum senum

kvikmyndarinnar en persoacutenurnar hafa ekki meeth oumlrfaacuteum undantekningum getu eetha

aacutehuga til thorness aeth brjoacutetast til betra liacutefs Eina uacuterraeligethieth sem virethist vera fyacutesilegt iacute huga

bdquobraggafoacutelksinsldquo er liacuteferni sem einkennist af afbrotum og oacutereglu Bandariacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Robert K Merton bendir aacute aeth loumlglegar aethferethir til thorness aeth naacute

viethurkenndum markmiethum samfeacutelagsins seacuteu ekki iacute joumlfnum hlutfoumlllum meethal foacutelks

Merton segir aeth lagskipting samfeacutelagsins hindri thornaacute sem laeliggra eru settir iacute tilraunum

thorneirra aeth naacute samfeacutelagslega samthornykktum aacuterangri Richard Cloward og Lloyd Ohlin

(1960) thornroacuteuethu thornessar hugmyndir Mertons iacute boacutek sinni Delinquency and Opportunity

Iacute thorneirri boacutek benda thorneir einmitt aacute aeth einstaklingar hafa oacuteliacutekan aethgang (e differential

opportunity) aeth gaeligethum samfeacutelagsins og saeligkja thornal nauethsynlega virethingu stoumlrf og voumlld

til menningarhoacutepa sem gjarnan eru tengdir vieth afbrot Samfeacutelagieth yacutetir einstaklingunum

uacutet iacute sliacutekt liacuteferni meeth thornviacute aeth takmarka aethgang thorneirra aeth gaeligethum thorness

27 Afstaeligethur skortur og stimplun

Oumlnnur skyacutering aacute andfeacutelagslegri hegethun foacutelksins uacuter braggahverfinu getur legieth iacute thorneirri

staethreynd aeth allur samanburethur aacute liacutefsgaeligethum er thorneim oacutehagstaeligethur THORNessar hugmyndir eru

aacute svipaethri liacutenu og aacuteethurnefnd kenning Crawford og Ohlin um oacuteliacutekan aethgang einstaklinga

en taka aacute vissan haacutett meiri afstoumlethu til hoacutepa Hjoacutenin og fraeligethimennirnir Judith og Peter

Blau (1982) hafa iacute rannsoacuteknum og skrifum siacutenum unnieth meeth hugtak sem oftast er kennt

vieth thornau og er iacute daglegu maacuteli kallaeth kenningin um afstaeligethan skort (e relative deprivation

theory) Hjoacutenin rannsoumlkuethu glaeligpatiacuteethni iacute Bandariacutekjunum og ein af niethurstoumlethum

rannsoacutekna thorneirra var suacute aeth haeliggt vaeligri aeth tengja aukna afbrotatiacuteethni vieth viss hverfi og

aacutestaeligethur afbrota vaeligri ma haeliggt aeth uacutetskyacutera meeth fyrrnefndri kenningu Huacuten gengur iacute

stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute hugmynd aeth faacutetaeligk hverfi iacute naacutegrenni vieth riacutek hverfi fyllist reiethi hatri

og bitureth yfir samanburethinum Tilfinning fyrir oacutereacutettlaeligti skapast og leiethir af seacuter

afbrotahegethun og ofbeldi

Iacute riti thornyacuteska feacutelagsfraeligethingsins Karl Marx Wage-labour and capital (1891 2008)

maacute lesa hugleiethingar sem eru af svipuethum toga og kenning Blau-hjoacutenanna um afstaeligethan

skort Marx raeligethir thornar um thornau vandamaacutel sem geta litieth dagsins ljoacutes thornegar foacutelk thornarf

siacutefellt aeth lifa vieth oacutesanngjarnan samanbureth vegna steacutettarstoumlethu sinnar

18

Marx skrifaethi

bdquoHuacutes getur verieth stoacutert eetha liacutetieth en svo lengi sem oumlnnur huacutes iacute naeligsta

naacutegrenni eru soumlmu staeligrethar uppfyllir thornaeth allar feacutelagslegar

vaeligntingar til iacutebuacuteetharhuacutesnaeligethis En riacutesi houmlll iacute naeligsta naacutegrenni vieth litla

huacutesieth breytist thornaeth fljoacutett iacute kofa Litla huacutesieth og iacutebuacutear thorness hafa enga

eetha oacutemerkilega feacutelagslega stoumlethu og skyldi houmlllin riacutesa enn haeligrra iacute

framthornroacuteun siethmenningar er ljoacutest aeth oacutethornaeliggindi og oacuteaacutenaeliggja iacutebuacutea litla

huacutessins mun aukast aeth sama skapildquo

Braggafoacutelkieth iacute Djoumlflaeyjunni er stimplaeth sem uacuterhroumlk samfeacutelagsins og thornurfa aeth thornola

haacuteethsgloacutesur og yfirgang thorneirra sem ofar eru iacute virethingastiganum Stimplun einstaklinga er

vel thornekkt rannsoacuteknarefni innan feacutelagsfraeligethinnar og er aeth miklu leyti byggt aacute

hugmyndum feacutelagsfraeligethinga um taacuteknraelign samskipti Feacutelagsfraeligethingar aacute boreth vieth Charles

Horton Cooley og George Herbert Mead benda aacute aeth foacutelk hefur samskipti siacuten aacute milli meeth

margviacuteslegu samspili laacutetbrageths og oretha Tuacutelkun einstaklinga aacute thornessum samskiptum

moacutetar oumlethru fremur viethbroumlgeth thorneirra og hvernig thorneir sjaacute sjaacutelfan sig iacute samfeacutelaginu

Stimplunarkenning (e labeling theory) afbrotafraeligethi byggir aacute thornessum hugmyndum og

snyacutest um thornaeligr hugmyndir aeth samfeacutelagieth buacutei til fraacutevikshegethun meeth thornviacute aeth stimpla

aacutekveethna einstaklinga sem afbrotamenn (Siegel 2009) THORNegar stimplunin hefur aacute annaeth

boreth aacutett seacuter staeth reynist erfitt fyrir thornaacute sem eru stimplaethir aeth komast inn iacute eethlilegan

farveg aftur Stimpillinn fylgir foacutelki eftir iacute liacutefinu og aeth lokum fer thornaeth aeth skilgreina sig iacute

samraeligmi vieth hann

Aacutegaeligtis daeligmi um atvik sem skapaeth getur hatur og bitureth aacute oumlllu sem byacuter fyrir utan

braggahverfieth er atriethieth thornar sem braggadrengir halda iacute leiethangur til aeth hefna fyrir groacutefa

aacuteraacutes af voumlldum riacutekari krakka THORNraacutett fyrir aeth thorneir vaeligru upprunalegu foacuternarloumlmbin iacute thornessu

maacuteli endar thornetta meeth thornviacute loumlgreglan maeligtir aacute svaeligethieth og hlustar eingoumlngu aacute umkvartanir

aethila fraacute riacuteka hverfinu THORNannig styethur kerfieth vieth oacutereacutettlaeligtieth sem viethgengst greinilega iacute

lagskiptingu samfeacutelagsins

19

28 Niethurlag

Djoumlflaeyjan er fyrir margar sakir stoacutermerkileg kvikmynd Huacuten veitir goacuteetha innsyacuten inn iacute

liacutef thorneirra Iacuteslendinga sem ekki saacutetu vieth sama boreth og landar thorneirra og thornurftu af illri

nauethsyn aeth aethlagast oacutevinveittu umhverfi siacutenu Tilhneigingin hefur verieth aeth draga upp

glansmynd af Iacuteslandi fortiacuteethar seacuterstaklega aacuterunum eftir striacuteeth THORNaacute voru landsmenn

almennt iacute aacutekaflega goacuteethum maacutelum vegna yacutemis konar striacuteethsgroacuteetha og ekki siacutest iacute kjoumllfar

Marshall-aethstoetharinnar Togaraflotinn var endurnyacutejaethur landbuacutenaetharveacutelar keyptar

virkjanir og verksmiethjur byggethar osfrv (Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson 1996) Sagan

hefur hinsvegar kennt okkur aeth iacute oumlllum uppsveiflum eru til thornjoacuteethfeacutelagshoacutepar sem

einhverra hluta vegna faacute ekki sneieth af koumlkunni og Djoumlflaeyjan syacutenir okkur sliacutekan hoacutep

meeth eftirminnilegum haeligtti

Tengingar vieth afbrotafraeligethi hafa verieth aacuteberandi iacute thornessari umfjoumlllun um kvikmyndina

Djoumlflaeyjuna en aeth miacutenu mati laacute thornaeth beinast vieth thornegar efni hennar er skoethaeth ofan iacute

kjoumllinn Feacutelagslegar aethstaeligethur foacutelksins iacute kvikmyndinni eru aacute thornann veg aeth afbrot og

fraacutevikshegethun naacute foacutetfestu og eru iacute raun viethurkennd gildi innan thornessa hoacuteps THORNoacute eru

persoacutenur inni aacute milli sem naacute aeth riacutefa sig uacutet uacuter siacutenum aethstaeligethum en meirihlutinn heldur thornoacute

iacute thornau oumlfugsnuacutenu viethmieth sem styacutera liacutefinu iacute braggahverfinu

20

Frumsyacutend 6aacuteguacutest 1992

Leikstjoacuteri Juacuteliacuteus Kemp

Aethalhlutverk

Lass ndash Baltasar Kormaacutekur

Sveppi ndash Steinn Aacutermann Markuacutesson

Soacutel ndash Ingibjoumlrg Stefaacutensdoacutettir

Uggi ndash Ari Matthiacuteasson

3 Veggfoacuteethur

Kvikmyndin Veggfoacuteethur (e Wallpaper) vakti nokkra athygli thornegar huacuten kom uacutet aacuterieth 1992

Myndin toacutek aacute moumlrgum feacutelagslegum vandamaacutelum og syacutendi thornau meeth naacutelgun sem ekki

hafethi aacuteethur seacutest iacute iacuteslenskri kvikmynd bdquoAacuterekstrar landbuacutenaetharsamfeacutelags og

nuacutetiacutemathornjoacuteethfeacutelagsldquo soumlgufleacutettan sem hafethi seacutest iacute myndum aacute boreth vieth Land og synir og

Oacuteethal feethranna feacutekk nuacutetiacutemalega uppfaeligrslu aacutesamt goacuteethum skammti af siethblindu glaeligpum

og kynliacutefi THORNaeth var ekki siacutest vegna djarfra kynliacutefsatrietha sem myndin vakti athygli en

sjaacutelfsagt thornaeligttu thornessi tilteknu atriethi myndarinnar frekar saklaus iacute dag Juacuteliacuteus Kemp

leikstyacuterethi Veggfoacuteethri og feacutekk mikieth hroacutes fyrir aeth taeligkla viethkvaeligm maacutelefni aacuten tepruskapar

Juacuteliacuteus var aetheins 25 aacutera thornegar Veggfoacuteethur var frumsyacutend en hann naacuteethi aeth sannfaeligra allar

vinsaeliglustu hljoacutemsveitir Iacuteslands aacute thorneim tiacutema aeth koma fram iacute myndinni og er Veggfoacuteethur

thornviacute oft aacute tiacuteethum eins og toacutenlistarmyndband frekar en biacuteoacutemynd

Veggfoacuteethur er klassiacutesk saga um konu sem hittir mann thornau fella hugi saman en hann

thornarf aacute endanum aeth velja aacute milli hennar og besta vinar siacutens Soumlguhetjurnar thornrjaacuter eru

Lass drykkfelldur listamaethur Sveppi siethblindur og kynferethislega brenglaethur

eiturlyfjaneytandi og Soacutel saklaus sveitastuacutelka sem er aeth reyna aeth foacuteta sig iacute erfiethum

aethstaeligethum Sveitastuacutelkan blaacuteeygetha sest aacute traktorskerru og flytur iacute borgarliacutefieth thornar sem

huacuten faeligr vinnu hjaacute Sveppa aacute vinsaeliglum skemmtistaeth Sveppi og Lass gera meeth seacuter

veethmaacutel um hvor thorneirra verethi aacute undan aeth spilla sakleysingjanum og nota thorneir feacutelagar til

21

thorness yacutemis broumlgeth Lass verethur fljoacutetlega hrifinn af Soacutel fyrir alvoumlru og uppgjoumlr aacute milli vina

er oacuteumflyacuteanlegt ekki siacutest vegna thorneirra sjuacuteku hvata sem Sveppi hefur aeth geyma

Yacutemis atriethi iacute Veggfoacuteethri er haeliggt aeth skoetha meeth augum feacutelagsfraeligethinnar Soacutel flytur

buacuteferlum iacute upphafi myndarinnar og thornarf aeth takast aacute vieth thornaeth liacutef sem milljoacutenir manna uacuter

hefethbundnum baeligndasamfeacuteloumlgum hafa thornurft aeth gera fraacute tiacutemum iethnbyltingarinnar Iacute

borginni kemst Soacutel fljoacutetlega aeth thornviacute aeth viethmieth og gildi foacutelks eru fraacutebrugethin thornviacute sem huacuten

aacute aeth venjast uacuter sveitinni Einstaklingshyggja og hraethi einkenna borgarliacutefieth og vesalings

Soacutel veit varla iacute hvorn foacutetinn huacuten aacute aeth stiacutega Reyndar verethur aeth hroacutesa Soacutel fyrir

afskaplega mikla aethloumlgunarhaeligfni en undir lok myndarinnar er huacuten komin upp aacute svieth

meeth hljoacuteethnema iacute houmlnd alveg buacutein aeth hrista af seacuter sveitahrollinn

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag

Saacute munur sem syacutendur er aacute liacutefi borgarbuacutea annars vegar og sveitafoacutelks hins vegar er efni

sem feacutelagsfraeligethingar hafa rannsakaeth um aacuterabil Tengsl og thornaacutetttaka einstaklinga iacute

samfeacutelaginu er mismunandi eftir thorneim feacutelagslegu aethstaeligethum sem thorneir lifa vieth THORNyacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Ferdinand Toumlnnies (1963) skipti mannlegum tengslum niethur iacute tvaeligr

megingerethir og kallaethi thornaeligr gemeinschaft (samfeacutelag) og gesellschaft (thornjoacuteethfeacutelag)

Samkvaeligmt Toumlnnies er gemeinschaft suacute samfeacutelagsskipan sem felur iacute seacuter mikla

thornaacutetttoumlku einstaklinga og sameiginleg gildi Eining innan hoacutepsins er mikil og foacutelk leggur

sig fram fyrir heildina Toumlnnies leit aacute fjoumllskylduna sem fullkomieth daeligmi um

gemeinschaft og yfirleitt falla hefethbundin landbuacutenaetharsamfeacuteloumlg undir thornessa

skilgreiningu Hlutverk einstaklinga iacute samfeacutelaginu er meethfaeligtt og liacutetill feacutelagslegur

hreyfanleiki er til staethar Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum hefur svipaethan reynsluheim

Gesellschaft er aacute hinn boacuteginn skilgreint sem thornjoacuteethfeacutelag keyrt aacutefram aacute

einstaklingshyggju Hagur einstaklingsins er mikilvaeliggari en hagur heildarinnar og

thornegnarnir hafa fremur oacutepersoacutenuleg samskipti siacuten aacute milli Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum

oumlethlast aacuteunna stoumlethu td iacute gegnum vinnu siacutena naacutem eetha dugnaeth Einstaklingarnir gegna

oacuteliacutekum hlutverkum og eru iacute oacuteliacutekum stoumlethum THORNetta leiethir til thorness aeth reynsluheimur

foacutelksins verethur oacuteliacutekur og einstaklingurinn finnur ekki thornoumlrf hjaacute seacuter aeth vinna iacute thornaacutegu

heildarinnar Nuacutetiacutema fyrirtaeligki eins og NIKE vaeligri aacutegaeligtis daeligmi um gelleschaft

starfsmennirnir eru aeth reyna aeth thorneacutena sem mest iacute vinnu sinni en hafa etv engan

seacuterstakan aacutehuga aacute voumlrunni sem thorneir framleietha Endaframleiethslan verethur ekki aethalmaacutelieth

22

heldur hversu mikieth hagur einstaklingsins vaelignkast iacute thornviacute ferli sem framleiethslan er Mjoumlg

skyacuter munur er aacute thornessum tveimur atriethum iacute Veggfoacuteethri Soacutel verethur aeth gjoumlra svo vel aeth

takast aacute vieth siacutenar breyttu aethstaeligethur og breytast uacuter saklausri persoacutenu sem haeliggt vaeligri aeth

kenna vieth gemeinschaft iacute harethari persoacutenu sem feacutelli aeth stoacuteru leiti undir skilgreiningu

gesellschaft

32 Ofbeldi menningarkima

Drykkfelldi listamaethurinn Lass er iacute myndinni tengingin aacute milli sakleysis (Soacutel) og

uacuterkynjunar (Sveppi) Lass er syacutendur sem nokkueth viethkunnanlegur naacuteungi en algjoumlrlega

stefnulaus iacute liacutefinu Hann hefur greinilega haeligfileika aacute sviethi myndlistar en thornegar virkilega

reynir aacute er hann fljoacutetur aeth leita seacuter huggunar iacute faethmi Bakkusar Iacute einu atriethi

myndarinnar kemur thornaeth fram aeth Lass hefur enga foumlethuriacutemynd til aeth leita til enga

fyrirmynd Hann kemur heim til moacuteethur sinnar og finnur hana illa uacutetleikna eftir

bdquokoacutetilettukarlinnldquo sem er greinilega sambyacutelismaethur hennar en alls oacuteskyldur Lass THORNeir

feacutelagar hefna siacuten aacute ofbeldismanninum aacute thornann haacutett sem thorneir thornekkja best meeth

gegndarlausu ofbeldi Rannsoacuteknir Marvin Wolfgang og Franco Ferracuti (1967) hafa

syacutent fram aacute aeth foacutelk sem tilheyrir aacutekveethnum menningarkimum (e subculture) liacutetur aacute

ofbeldi sem eethlilega aethfereth til aeth leysa deilur Wolfgang og Ferracuti koumllluethu sliacuteka

hegethun ofbeldi menningarkima (e subculture of violence) en innan thorneirra er minnsta

oumlgrun litin alvarlegum augum THORNeir feacutelagar Lass og Sveppi tilheyra greinilega hoacutepi sem

er ekki mikieth iacute dagsljoacutesinu innan um venjulega borgara og thorneirra reynsluheimur er iacute

raun ein tegund menningarkima Groacutef ofbeldishegethun kynferethisleg brenglun og

greinileg siethblinda eru fylgifiskar Sveppa og thornaeth er vegna hans sem Lass fer niethur aacute laacutegt

plan Lass gengur tam svo langt aeth bera ljuacutegvitni fyrir vin sinn til aeth foretha honum fraacute

fangavist vegna meintrar nauethgunar

23

33 Lagskipting Max Webers

THORNeir kumpaacutenar Sveppi og Lass eru iacute slaeligmum maacutelum meeth sitt liacutefshlaup THORNeir tilheyra

ekki virtum thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi eru ekki efnaethir og hafa engin raunveruleg voumlld THORNaeth maacute

thornviacute segja aeth thorneir seacuteu iacute neethsta lagi samfeacutelagsins aacute moumlrgum sviethum Lagskipting

samfeacutelagsins er viethfangsefni sem hinn fraeliggi thornyacuteski feacutelagsviacutesindamaethur Max Weber

rannsakaethi og smiacuteethaethi kenningu siacutena um feacutelagslega lagskiptingu (Andersen amp Taylor

2007) Karl Marx hafethi aacuteethur komieth fram meeth thornaeligr hugmyndir aeth grundvoumlllur

steacutettarskiptingar hviacuteldi aacute efnahagsstoumlethu

Weber heacutelt thornviacute hinsvegar fram aeth skilningur Marx aacute steacutettum vaeligri of thornroumlngur sem

lyacutesing aacute hagsmunaaacuterekstrum og lagsskiptingu og aeth hugmynd Marx um hlutlaeligga

hagsmuni steacutetta vaeligri roumlng Weber vildi meina aeth aacutetakapunktar vaeligru mun fleiri og aeth

foacutelk yrethi aeth vera meethvitaeth um hagsmuni sinnar steacutettar til aeth haga seacuter aacute aacutekveethinn haacutett

Allir thornessir thornriacuter thornaeligttir sem Weber nefnir iacute kenningu sinni um lagskiptingu hafa aeth hans

mati uacuterslitaaacutehrif aacute liacutefsmoumlguleika einstaklinga og taeligkifaeligri thorneirra til aeth veretha nyacutetir

samfeacutelagsthornegnar

Efnahagsstaetha

Efnahagslegar aethstaeligethur foacutelks eru eitt aethalatriethieth iacute hugmyndum Webers Efnahagslegar

forsendur og moumlguleikar foacutelks aacute markaethinum stjoacuterni ma hvaetha steacutett thornuacute tilheyrir

Weber er meeth svipaethar hugmyndir og Karl Marx iacute thornessum maacutelum thorneas suacute skoethun aeth

eignahald aacute framleiethslutaeligkjum seacute lykilatriethi thornar sem eigendur thorneirra hafi voumlldin iacute

samfeacutelaginu

Weber bendir enn fremur aacute aeth oacutevenjulegar kringumstaeligethur iacute samfeacutelaginu thornurfi til aeth

foacutelk myndi einhverskonar samstoumlethu aacute grundvelli efnahagslegrar stoumlethu sinnar Foacutelk sem

stendur saman iacute verkfalli vaeligri td aeth falla aacutegaeligtlega aeth thornessum hugmyndum thorne foacutelk

sem myndar hoacutep sem hegethar seacuter meeth sameiginlegum haeligtti meeth hagsmuni hoacutepsins iacute

huga THORNessi sameiginlegi orsakavaldur byggist eingoumlngu aacute efnislegum hagsmunum er

varetha eignir og tekjumoumlguleika

Iacute Veggfoacuteethri eru persoacutenurnar ekki iacute goacuteethum maacutelum aacute efnahagssviethinu Lass og Sveppi

virethast eiga peninga til aeth fjaacutermagna drykkju eiturlyfjanotkun og almennt svall en eru

engu aeth siacuteethur staurblankir annar sem hinn klassiacuteski faacutetaeligki listamaethur og hinn geturvill

ekki borga foacutelki laun fyrir vinnu siacutena THORNaeth maacute thornviacute kannski segja aeth Lass seacute verkamaethur

24

iacute anda hugmynda Karl Marx thornar sem hann hefur ekkert til aeth selja aacute markaethi nema faeligrni

siacutena (listmaacutelun) Hann raeligethur ekki yfir fjaacutermagni neacute framleiethslutaeligkjum og thornarf thornviacute aeth

gerast launthornegi sem treystir aacute einhverskonar fjoumlldaframleiethslu Sveppi er hinsvegar aeth

passa aacutegaeligtlega vieth bdquoborgarasteacutettinaldquo sem Marx nefndi fjaacutermagnseigendur

vinnuveitendur og eigendur framleiethslutaeligkja

Sveppi er vissulega skiacutetblankur og thornviacute ekki alveg aeth falla inn iacute staethalmynd Marx af

sviacutenfeitum moldriacutekum kapitalistanum en hann er thornoacute eigandi naeligturkluacutebbs (sem getur iacute

viacuteethri merkingu verieth framleiethslutaeligki) og hann reynir vieth hvert taeligkifaeligri aeth hlunnfara

vinnuaflieth reacutett eins og goacuteethur siethur er aacute meethal kapitalista samkvaeligmt hugmyndafraeligethi

Karl Marx

Virething

Virething er aeth mati Webers tengd viethhorfum liacutefsstiacutel og neyslu hvers einstaklings Oumlfugt

vieth efnahagshugmyndir hans er ekki oacutealgengt aeth hoacutepur sem deilir soumlmu stoumlethu hagi seacuter

sem samfeacutelag Virething er metin af jaacutekvaeligethri eetha neikvaeligethri feacutelagslegum viethbroumlgethum og

liacutefsstiacutellinn sem thornuacute hefur valieth endurspeglar stoumlethu thorniacutena iacute samfeacutelaginu Efnahagurinn

snyacutest um framleiethslu en virethingin um neyslu

Daeligmi er um aeth foacutelk hafi mjoumlg haacutea virethingastoumlethu en tilheyri engu aeth siacuteethur laacutegri

efnahagslegri steacutett Gott daeligmi um einstakling meeth mikla virethingu vaeligri proacutefessor vieth

virtan haacuteskoacutela THORNessi aacutekveethni proacutefessor getur hins vegar verieth aacute frekar laacutegum launum og

tilheyrt laeliggri steacutettum thornjoacuteethfeacutelagsins iacute efnahagslegum skilningi thornraacutett fyrir alla thornaacute virethingu

sem hann hefur innan skoacutelans Haeliggt er aeth skoetha hugmyndir Webers um stoumlethu

einstaklinga iacute samfeacutelaginu iacute samhengi vieth goacuteethaeligrieth sem naacuteethi haacutemarki aacute Iacuteslandi aacute thornviacute

herrans aacuteri 2007 Iacute uacutetraacutes iacuteslenskra viethskiptamanna voru iacute forystu einstaklingar sem

houmlfethu ekki hefethbundna virethingastoumlethu iacute samfeacutelaginu THORNraacutett fyrir oumlll siacuten auethaeligvi og fraeliggu

vini voru thornessir menn jafnvel uppnefndir bdquogoumltustraacutekarldquo af aethilum sem litu niethur aacute thornaacute

vegna bakgrunns thorneirra Weber fjallaethi einmitt um muninn aacute virethingunni sem syacutend er

goumlmlum peningum og nyacutejum thorne nyacuteriacutekir einstaklingar njoacuteta ekki soumlmu virethingar og

thorneir sem hafa aacutett peninga iacute langan tiacutema Reacutett eins og blanki proacutefessorinn iacute daeligminu aeth

ofan eru riacutekir einstaklingar meeth bdquoranganldquo bakgrunn alltaf litnir hornauga af thorneim sem

eru meeth bdquoreacutettanldquo bakgrunn

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

6

Eacuteg tileinka thornessa ritgereth drengjunum miacutenum sem hafa gert mig aeth betri manni

7

1 Iacuteslensk kvikmyndagereth

Iacuteslensk kvikmyndagereth aacute seacuter faeligethingarstaeth hjaacute brautryethjendum og hugsjoacutenamoumlnnum aacute

boreth vieth Loft Guethmundson og AEligvar Kvaran Fyrsta kvikmyndin sem gereth var aacute Iacuteslandi

var frumsyacutend 21 januacutear 1919 og bar danskt nafn Bjerg-Ejvind og hans husfru Ein af

thornekktari kvikmyndum iacuteslenskrar kvikmyndasoumlgu Siacuteethasti baeligrinn iacute dalnum var

frumsyacutend 10 mars 1950 iacute leikstjoacutern AEligvars Kvaran og var fylgt eftir aacuteri siacuteethar meeth

geysivinsaeliglli griacutenmynd Reykjarviacutekuraeligvintyacuteri Bakkabraeligethra (Kvikmyndamiethstoumleth

2010) Kvikmyndgereth aacute Iacuteslandi leieth fyrir skort aacute fjaacutermagni aacute siacutenum sokkabandsaacuterum en

stoacutert skref var stigieth aacuterieth 1978 thornegar kvikmyndasjoacuteethur var stofnaethur Iacute kjoumllfarieth fylgdi

tiacutemabil sem iacute daglegu tali er gjarnan nefnt bdquoiacuteslenska kvikmyndavoriethldquo en aacute thornviacute tiacutemabili

voru framleiddar margar af thorneim kvikmyndum sem enn sitja iacute thornjoacuteetharsaacutelinni Nokkrar af

fraeliggari kvikmyndum thornessa bloacutemaskeieths eru Land og synir (1980) Uacutetlaginn (1981)

Joacuten Oddur og Joacuten Bjarni (1981) og Meeth allt aacute hreinu (1982)

Taeligknivinnsla og almenn fagmennska jukust eftir thornviacute sem meira fjaacutermagn og fleiri

kvikmyndagerethamenn komu til soumlgunnar Haacutepunkti iacuteslenskrar kvikmyndasoumlgu naacuteethi

leikstjoacuterinn Friethrik THORNoacuter Friethriksson aacuterieth 1991 thornegar kvikmynd hans Boumlrn naacutettuacuterunnar

var tilnefnd til hinna virtu Oacuteskarsverethlauna Er thornetta iacute eina skiptieth sem iacuteslensk

kvikmynd hefur naacute sliacutekum haeligethum aacute althornjoacuteethavettvangi Iacuteslenskar kvikmyndir eru thornoacute tiacuteethir

gestir aacute hinum yacutemsu kvikmyndahaacutetiacuteethum og hafa aacute undanfoumlrnum aacuterum oumlethlast aacutegaeligtan

sess aacute althornjoacuteethamarkaethi Auethvitaeth eru gaeligethin mismikil en heilt yfir er oacutehaeligtt aeth segja aeth

iacuteslensk kvikmyndagereth hafi tekieth framfoumlrum undanfarin aacuter

Umfjoumlllunarefni iacuteslenskra kvikmynda getur talist nokkueth einhaeligft og syacutenir mynd 1

skiptinguna aacute thornviacute hvaeth iacuteslenskir kvikmyndageretharmenn eru aeth fjalla um Dramamyndir

og gamanmyndir eru nokkueth iacute seacuterflokki en ruacutemlega 80 iacuteslenskra kvikmynda falla

undir thornessa tvo flokka THORNetta proacutesentuhlutfall faeligr houmlfundur ritgerethar eftir aeth hafa ryacutent iacute

iacuteslenskar kvikmyndir fraacute tiacutemabilinu 1962 -2010 Aacutertalieth 1962 er haft sem upphafs-aacutertal

vegna thorness aeth 79 af stoumlethinni kom uacutet aacute thornviacute herrans aacuteri og markaethi tiacutemamoacutet iacute iacuteslenskri

kvikmyndagereth

8

Mynd 1 Umfjoumlllunarefni iacuteslenskra kvikmynda 1962-2010 (Kvikmyndamiethstoumleth 2010)

THORNaeth aeligtti ekki aeth koma aacute oacutevart aeth iacuteslenskar kvikmyndir leggi aacuteherslu aacute thornessa tvo thornaeligtti en

oftast spegla myndirnar iacuteslenskan veruleika Iacuteslenskt samfeacutelag staacutetar ekki af eins

miklum fjoumllbreytileika og tam bandariacuteskt samfeacutelag og thornviacute er thornaeth iacute sjaacutelfu seacuter ekkert

skryacutetieth aeth ekki seacute verieth aeth framleietha mikieth af myndum sem endurspegla aethrar tegundir

samfeacutelaga THORNaeth maacute reyndar benda aacute thornaacute staethreynd aeth iacute thornau oumlrfaacuteu skipti sem iacuteslenskar

kvikmyndir hafa reynt aeth fara bdquouacutet fyrir kassannldquo eru thornaeligr yfirleitt frekar furethuleg blanda

af hasarsenum af erlendum haeligtti og iacuteslenskum raunveruleika Haeliggt er aeth nefna myndir

aacute boreth vieth Foxtrot (1988) og Nei er ekkert svar (1995) sem aacutegaeligtis daeligmi um sliacutekan

gjoumlrning en athyglisvert er aeth sami maethurinn Joacuten Tryggvason leikstyacuterir thorneim baacuteethum

11 Afbrotafraeligethi almennings

Kvikmyndir eru oumlflugur fjoumllmiethill og geta moacutetaeth hugmyndir foacutelks um hvaeth seacute reacutett og

hvaeth seacute rangt Hetjur hviacuteta tjaldsins hafa iacute gegnum tiacuteethina aeth nokkru leyti styacutert

thornankagangi foacutelks og hvaetha viethbroumlgeth seacuteu vieth haeligfi iacute aacutekveethnum aethstaeligethum Aacutehorfendur

bandariacuteskra kvikmynda hafa oft heyrt fokreiethan loumlgreglustjoacutera segja vieth oacutestyacuterilaacutetan

undirmann sinn aeth bdquothornetta John Wayne bull seacute ekki aeth gangaldquo Sliacutekar setningar eru

mjoumlg greinilega aeth viacutesa til aacutekveethinnar hegethunarmynstra sem harethjaxlinn John Wayne

aacutetti til aeth syacutena iacute kvikmyndum siacutenum Fyrir utan augljoacutes aacutehrif aacute fatatiacutesku haacutergreiethslu

ofl eru thornaeligr persoacutenur sem vieth sjaacuteum iacute kvikmyndum oacutesjaldan aeth stjoacuterna hugmyndum

foacutelks um thornaeth hvernig liacutefieth gengur fyrir sig iacute hinum stoacutera heimi

Afbrot og glaeligpahegethun eru fyrirferethamikill thornaacutettur iacute kvikmyndaheiminum og

aacutehorfendur eru alltaf jafn aacutehugasamir aeth horfa aacute kvikmyndir sem fela iacute seacuter

48

35

710

Iacuteslenskar kvikmyndir 1962-2010

Drama

Gaman

Hasar

Annaeth

9

fraacutevikshegethun fraacute gildum samfeacutelagsins Iacutemynd afbrota felur iacute seacuter baraacutettu goacuteeths og ills

thornar sem aacutehorfendur eiga auethvelt meeth aeth finna til meeth foacuternarlambinu og fordaeligma

gerandann (Helgi Gunnlaugsson 2008) THORNannig afthornreyingarefni virethist alltaf eiga upp aacute

pallborethieth hjaacute aacutehorfendum sem finna fyrir aukinni spennu iacute liacutefi siacutenu iacute gegnum thornaacute

atburethi sem syacutendir eru aacute hviacuteta tjaldinu

Miethaeth vieth thornaacute miklu athygli sem afbrotahegethun iacute kvikmyndum hefur fengieth kemur thornaeth

ekki aacute oacutevart aeth nyacutett rannsoacuteknasvieth hefur orethieth til meethal afbrotafraeligethinga THORNetta nyacuteja

svieth maeligtti aacute iacuteslensku kalla greiningu aacute afbrotafraeligethi almennings (e popular

criminology)

Bandariacuteski afbrotafraeligethingurinn Nicole Rafter (2007) er frumkvoumlethull iacute thornessari nyacuteju

tegund afbrotafraeligethi og er reyndar suacute sem skyacuterethi greinina popular criminology Rafter

bendir aacute aeth hefethbundin afbrotafraeligethi fjallar ekki eins iacutetarlega um thornaeth efni sem

afbrotafraeligethi almennings geri Hin nyacuteja grein liacuteti aacute afbrot sem samtvinnun aacute

afbrotafraeligethi saacutelfraeligethi siethfraeligethi og heimspeki og geti iacute moumlrgum tilfellum varpaeth nyacuteju og

ferskara ljoacutesi aacute afbrotahegethun Rafter vill meina aeth afbrotafraeligethi almennings seacute aeth finna

iacute oumlllum tegundum fjoumllmiethla og meeth thornviacute aeth beita henni samhlietha klassiacuteskri afbrotafraeligethi

megi uppgoumltva nyacutejar lendur innan afbrotafraeligethinnar Aacutehorfendur og notendur

fjoumllmiethlaefnis eru svo oacutetal margir aeth hin nyacuteja grein hefur aacutekveethieth forskot aacute hefethbundna

afbrotafraeligethi THORNaeth sem skiptir meginmaacuteli aeth mati Rafter er aeth ef vieth kjoacutesum aeth

skilgreina afbrotafraeligethi sem rannsoacuteknir aacute glaeligpum og glaeligpamoumlnnum er thornaeth ljoacutest aeth

kvikmyndir eru ein helsta uppspretta hugmynda foacutelks um sliacutek maacutelefni

Aacutestaeligetha thorness aeth eacuteg kyacutes aeth nefna popular criminology iacute thornessari ritgereth er suacute aeth meeth

thornviacute aeth skoetha fyrrnefndar kvikmyndir meeth augum feacutelags- og afbrotafraeligethinnar er eacuteg iacute

raun aeth notast vieth svipaeth ferli og thorneir sem aethhyllast sliacutekar kenningar Eacuteg notast vieth

kvikmyndir til aeth skoetha tengsl thorneirra vieth feacutelagsfraeligethina og thornaeth er einmitt grunnhugmynd

popular criminology Myndirnar fjoacuterar innihalda allar afbrotahegethun og thornviacute liggur

beinast vieth aeth notast vieth thornessa hliethargrein afbrotafraeligethinnar sem grunn fyrir naacutelgun

miacutena Afbrotafraeligethi almennings hefur ekki verieth aacuteberandi iacute iacuteslenskum afbrotafraeligethum en

thornoacute beitir dr Helgi Gunnlaugsson sliacutekum aethferethum iacute greiningu sinni aacute ritverkum

Arnaldar Indriethasonar Iacute boacutek sinni Afbrot aacute Iacuteslandi notast houmlfundur vieth afbrotafraeligethi

almennings til aeth kryfja persoacutenur uacuter soumlgum Arnaldar (Helgi Gunnlaugsson 2008) og

10

varpa ljoacutesi aacute aacutekveethin minni og manngerethir sem haeliggt er aeth finna iacute thornessum voumlnduethu

metsoumlluboacutekum Arnaldar Indriethasonar

Hugmyndir um eethli afbrotamanna er mikilvaeliggur hluti iacute greiningu Helga og passa

vel vieth thornaeligr hugmyndir sem birtast iacute thornessari ritgereth Grunnhugmyndin aacute bak vieth

ritgerethina faeligddist aeth miklu leyti vegna aacuteethurnefndar umfjoumlllunar um baeligkur Arnaldar og

reyndust vel vieth skrif ritgeretharinnar

11

Inngangur

THORNegar kom aeth thorneirri stoacuteru aacutekvoumlrethun aeth skrifa BA-ritgereth var eacuteg nokkueth raacuteethviltur til aeth

byrja meeth Feacutelagsfraeligethin hefur naacuteeth aeth heilla mig aacute vissum sviethum en thornaeth verethur aeth

viethurkennast aeth aacutekveethnir hlutar hennar eru ekki mjoumlg spennandi Eacuteg var amk

algjoumlrlega viss um aeth eacuteg aeligtlaethi ekki aeth skrifa um eitthvaeth sem eacuteg hefethi takmarkaethan

aacutehuga aacute Vandamaacutelieth laacute iacute thornviacute aeth finna viethfangsefni sem vaeligri baeligethi froacuteethlegt og

skemmtilegt iacute senn THORNar sem fjoumllmiethlafraeligethi hefur alltaf verieth seacuterstakt aacutehugamaacutel hjaacute meacuter

toacutek eacuteg thornaacute aacutekvoumlrethun aeth skrifa um eitthvaeth sem tengist fjoumllmiethlun og afthornreyingarefni

Eacuteg mundi aeth kafli iacute boacutek dr Helga Gunnlaugssonar Afbrot aacute Iacuteslandi vaeligri baeligethi

aacutehugaverethur og meeth goacuteetha tengingu inn iacute afthornreyingarumhverfi fjoumllmiethla Hugmyndin aeth

skoetha iacuteslenskar kvikmyndir meeth feacutelagsfraeligethilegum hugmyndum kviknaethi skoumlmmu siacuteethar

og til allrar lukku reyndist umsjoacutenarkennari ritgeretharinnar aacuteethurnefndur Helgi

Gunnlaugsson jaacutekvaeligethur aacute sliacutekar hugmyndir

THORNegar kom aeth thornviacute aeth velja kvikmyndir iacute ritgerethina lenti eacuteg iacute smaacutevaeliggilegri

tilvistarkreppu Iacuteslenskar kvikmyndir eru margar hverjar gullnaacutemur fyrir foacutelk sem vill

skoetha feacutelagsleg vandamaacutel afbrot og almennan subbuskap Fljoacutetlega voru myndirnar

komnar niethur iacute tiacuteu stykki svo sex og aeth lokum endaethi eacuteg meeth thornaeligr fjoacuterar kvikmyndir

sem roumltuethu iacute ritgerethina

Kvikmyndirnar eru oacuteliacutekar aacute yfirborethinu en eiga samt yacutemislegt sameiginlegt

Djoumlflaeyjan er skemmtilegt tiacutemaflakk meeth feacutelagsleg vandamaacutel iacute hverju horni Veggfoacuteethur

er rannsoacutekn aacute siethblindu og aethloumlgunarhaeligfni Myacuterin er doumlkk og djuacutep eins og nafnieth gefur

til kynna og Englar alheimsins opnar glugga inn iacute heim einstaklinga sem eru ekki

syacutenilegir oumlllum Eacuteg var meethvitaethur um aeth hugsanlega vaeligri eacuteg aeth teygja mig fulllangt iacute

leit minni aeth tengingum kvikmyndanna vieth feacutelags- og afbrotafraeligethi og thornessar tengingar

virkuethu etv fjarstaeligethukenndar iacute augum annarra THORNaeth eina sem eacuteg gat gert iacute thorneirri stoumlethu

var aeth vera samkvaeligmur sjaacutelfum meacuter og laacuteta tilfinningu raacuteetha foumlr THORNaeth er svo annarra aeth

daeligma um hvort aeth vel hafi tekist til

Eacuteg vona aeth lesendur hafi baeligethi gagn og gaman af ritgereth thornessari Houmlfundur skemmti seacuter

amk pryacuteethilega vieth gereth hennar og gengur fraacute borethi reynslunni riacutekari

12

Frumsyacutend 3oktoacuteber 1996

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Baddi ndash Baltasar Kormaacutekur

Afi Toacutemas ndash Giacutesli Halldoacutersson

Amma Karoacuteliacutena ndash Sigurveig Joacutensdoacutettir

Danni ndash Sveinn Geirsson

2 Djoumlflaeyjan

Djoumlflaeyjan (e Devilacutes Island) er ein metnaetharfyllsta kvikmynd sem framleidd hefur

verieth aacute Iacuteslandi THORNegar myndin var gereth aacuterieth 1996 var leikstjoacuterinn Friethrik THORNoacuter

Friethriksson ennthornaacute aeth baetha sig iacute fraeliggetharljoacutemanum sem fylgdi kvikmynd hans Boumlrnum

naacutettuacuterunnar Suacute aacutegaeligta kvikmynd kom uacutet fimm aacuterum aacuteethur og naacuteethi thorneim merka aacutefanga

aeth vera uacutetnefnd til Oacuteskarsverethlauna sem besta erlenda kvikmynd aacutersins 1991 Friethrik

sparaethi ekkert til vieth kostnaeth Djoumlflaeyjunnar og byggethar voru mjoumlg iacutetarlegar

sviethsmyndir til thorness aeth thornaeligr aethstaeligethur sem foacutelk bjoacute vieth aacute thornessum tiacutema kaeligmust oumlrugglega

til skila aacute stoacutera tjaldinu Myndin kostaethi um 170 milljoacutenir kroacutena iacute framleiethslu en thornetta

var mesti kostnaethur sem lagethur hafethi verieth iacute iacuteslenska kvikmynd til thornessa Leikstjoacuterinn

leacutet hafa eftir seacuter aeth thornaeth vaeligri bdquokraftaverk aeth okkur toacutekst aeth faacute iacute hana 170 milljoacutenirldquo

(Morgunblaethieth 1996)

Kvikmyndin er byggeth aacute braggasoumlgum Einars Kaacuterasonar THORNar sem djoumlflaeyjan riacutes og

Gulleyjan Iacute boacutekunum fleacutettar Einar saman raunverulegum atburethum og skaacuteldskap meeth

miklum aacutegaeligtum en baacuteethar baeligkurnar nutu mikillar hylli Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest

um fjoumllskyldu sem byacuter iacute svokoumllluethu bdquobraggahverfildquo en sliacutek hverfi baacuteru oumlll einkenni

faacutetaeligktarhverfa Brotnar fjoumllskyldur meeth liacutetil fjaacuterraacuteeth fengu aeth notast vieth gamla

herbragga sem hernaacutemslieth Bandariacutekjamanna og Breta skildu eftir aacute Iacuteslandi eftir lok

seinni heimstriacuteethaldarinnar en allur aethbuacutenaethur var meeth versta moacuteti iacute thornessum hyacutebyacutelum Iacute

13

einum sliacutekum bragga buacutea allar okkar aethalsoumlguhetjur og reyna aeth takast aacute vieth liacutefieth hver

meeth siacutenum haeligtti

Aethalsoumlguhetjan er ungur maethur Baddi aeth nafni Hann er kynntur til soumlgunnar sem

baldinn unglingur sem hefur greinilega sterka glaeligpahneigeth iacute seacuter Baddi er rauethi

thornraacuteethurinn iacute gegnum myndina og er syacutendur sem sjaacutelfselskur alkahoacutelisti Hann veigrar seacuter

ekki vieth aeth misnota alla thornaacute goacuteethmennsku sem honum er syacutend en naeligr engu aeth siacuteethur aacute

undraverethan haacutett aeth spila sig sem foacuternarlamb Iacute flestum iacuteslenskum (sem og erlendum)

kvikmyndum er nauethsynlegt aeth hafa einhverskonar jin aacute moacuteti jang Fyrir hvern skiacutethaeligl

er yfirleitt haeliggt aeth finna eitt goacuteethmenni annars er jafnvaeliggi myndarinnar iacute haeligttu og

aacutehorfendur skildir eftir iacute oacutevissu Djoumlflaeyjan er fraacutebrugethin moumlrgum iacuteslenskum

kvikmyndum aeth thornviacute leyti aeth goacuteethu persoacutenurnar eru klaacuterlega iacute minnihluta og thornurfa oftar

en ekki aeth luacuteta iacute laeliggra haldi fyrir oacutethornokkunum

Afi Badda er sliacutek persoacutena harethduglegur verkamaethur sem elur thornaacute von iacute brjoacutesti seacuter aeth

niethjar hans eigi seacuter betra liacutef en hann sjaacutelfur THORNraacutett fyrir haacutelfgeretha kuacutegun inni aacute heimili

siacutenu er afinn aacuteminning til aacutehorfenda aeth thornraacutett fyrir aacutekaflega slaeligmar feacutelagslegar aethstaeligethur

er haeliggt aeth naacutelgast liacutefieth meeth von iacute brjoacutesti Eitt af sterkari atriethum myndarinnar snyacutest um

thornaacute toacutemleikatilfinningu sem griacutepur afann thornegar honum verethur ljoacutest aeth draumur hans er

horfinn Aacute thorneim tiacutemapunkti er ljoacutest aeth Baddi verethur aldrei neitt annaeth en siacutefullur

oacutenytjungur og Danni broacuteethir Badda er laacutetinn eftir houmlrmulegt flugslys Tengsl afans vieth

Danna eru ein af faacuteum tengingum vieth vaeligntumthornykju sem syacutend eru iacute myndinni en allur

liacutefskraftur gamla mannsins hverfur aacute augabragethi thornegar honum berast freacutettir af sviplegu

andlaacuteti Danna

Aethrar persoacutenur iacute Djoumlflaeyjunni skipta minna maacuteli Kvenpersoacutenur myndarinnar eru

ekki merkilegur pappiacuter og eru flestar leacutettvaeliggar persoacutenur Amma thorneirra braeligethra er

reyndar sterk persoacutena sem ber aacutekveethin merki geethveilu Amma Karoacuteliacutena er vaeliggast sagt

slaeligm fyrirmynd reykjandi og boumllvandi alla myndina iacute gegn Systir thorneirra er

taugasjuacuteklingur sem er iacute hjoacutenabandi meeth oacutettalegri mannleysu en reynir aeth komast iacute

burtu fraacute raunveruleikanum iacute oumlrskamma stund meeth erlendum glaeligsimoumlnnum iacute

einkennisbuacuteningum

Moacuteethir Badda er yfirborethskenndur daethrari og yrethi vaeligntanlega flokkueth sem

bdquokanamellaldquo Huacuten er samt aacute vissan haacutett sigurvegari myndarinnar thornar sem huacuten flyacutegur iacute

burtu fraacute iacuteslensku eymdinni iacute fangi bandariacutesks hermanns Loks ber aeth geta ungu

stuacutelkunnar sem flytur iacute hverfieth og er aacute tiacutemabili einn af ljoacutesari punktum tilverunnar Aeth

14

lokum er huacuten thornoacute komin iacute hjoacutenaband meeth hinum vafasama Badda Athyglisvert er aeth

fylgjast meeth persoacutenunni (sem ber hieth stoacuterkostlega iacuteslenska nafn Hveragerethur) missa oumlll

siacuten karaktereinkenni og hverfa inn iacute svartholieth sem umlykur thornann aacutegaeligta mann

21 Feacutelagsauethur

Ljoacutest er aeth persoacutenur Djoumlflaeyjunnar gliacutema vieth margviacutesleg feacutelagsleg vandamaacutel og varla

til saacute einstaklingur iacute myndinni sem sleppur vieth sliacutek oumlrloumlg Baddi er afureth taeligtingslegs

uppeldis moacuteethur sinnar sem klaacuterlega setur siacutena velfereth fram yfir velfereth barnsins THORNraacutett

fyrir jaacutekvaeligethar tilraunir afa hans liggur leieth Badda hratt niethur aacute vieth og aacutestaeligethan liggur iacute

thorneirri staethreynd aeth hann saacutervantar thorneacutettriethieth net feacutelagstengsla iacute kringum sig

Rannsoacuteknir bandariacuteska feacutelagsfraeligethingsins James Coleman (1988) hafa syacutent fram aacute

mikilvaeliggi feacutelagstengsla til aeth einstaklingar geti fallieth betur innan thorneirra viethmietha og

gilda sem eru samthornykkt iacute samfeacutelaginu Coleman kaus aeth notast vieth orethieth feacutelagsaueth (e

social capital) og bendir aacute aeth haeliggt seacute aeth horfa aacute feacutelagsaueth sem aacutekveethna tegund

auethlindar reacutett eins og efnislegan aueth (e physical capital) og mannaueth (e human

capital) THORNaeth er hinsvegar haacuteeth vali hvers einstaklings fyrir sig hvernig hann spilar uacuter

siacutenum spilum hvort aeth samfeacutelagieth iacute heild sinni seacute aeth hagnast aacute thorneim feacutelagsaueth sem eftir

hann liggur

Aacutefengisnotkun er aacuteberandi iacute myndinni en Baddi og feacutelagar hans eru drykkfelldir

ungir menn sem reyna aeth flyacuteja oumlmurlega tilveru siacutena iacute gegnum brenniviacutensfloumlsku Hefethi

myndin gerst 30 aacuterum siacuteethar er ekki oacuteliacuteklegt aeth straacutekagengieth hefethi verieth iacute houmlrethum

fiacutekniefnum iacute staeth aacutefengis en thornaeth eru hugleiethingar sem vieth faacuteum liacuteklega aldrei svoumlr vieth

Taumlaus drykkja Badda er hans leieth til aeth passa inn iacute thornau viethmieth (e norm) sem eru

riacutekjandi iacute liacutefi hans en thornau eru flest tilkomin vegna stoumlethu hans iacute thornjoacuteethfeacutelaginu Gildi (e

values) Badda eru gjoumlrsamlega oumlfugsnuacutein og aacute skjoumln vieth gildi og viethmieth bdquovenjulegsldquo

manns sem eru iacute flestum tilfellum fjoumllskylda atvinna og barnauppeldi

15

22 Jafningjahoacutepurinn

Baddi og Daniacuteel broacuteethir hans sveiflast aacute milli thorness aeth vera vieth botninn og aeth vera

vinsaeliglir Daniacuteel er endalaust iacute skugga broacuteethur siacutens sem thornykir mikill maethur innan thorness

hoacuteps sem hann tilheyrir Sliacutekur hoacutepur jafningja yfirleitt kallaethur jafningahoacutepur (e peer

group) er mjoumlg mikilvaeliggur iacute thornroacuteun einstaklinga og getur meeth athoumlfnum siacutenum styacutert

foacutelki inn aacute thornaeligr brautir sem thornykja aeligskilegar innan hoacutepsins Reacutett er aeth taka fram aeth thornetta

getur aacutett vieth alla jafningjahoacutepa iacute oumlllum steacutettum kynthornaacutettum osfrv

Toumlluvereth aacutehersla hefur verieth loumlgeth aacute aeth skyacutera mikilvaeliggi jafningjahoacutepa iacute tengingum

vieth afbrot og glaeligpahneigeth en thornryacutestingur jafningjahoacuteps (e peer pressure) er ekki siacuteethur

mikill iacute efri stigum samfeacutelagsins Syacutent hefur verieth fram aacute aeth foacutelk laeligrir aeth nota fiacutekniefni

fraacute jafningjum siacutenum hvernig aacute aeth tuacutelka aacutehrifin og hvernig er best aeth njoacuteta thorneirra

(Becker 1963) Baddi laeligrir meeth tiacutemanum iacute gegnum sinn jafningahoacutep aeth aacutekveethin

hegethun eigi aeth fylgja aacutekveethnum athoumlfnum og byacuter thornannig til siacuten eigin gildi

23 Stoumlethukreppa

Afbrotahegethun Badda og feacutelaga maacute aeth miklu leyti skyacutera meeth thornviacute aeth skoetha feacutelagslegan

uppruna thorneirra iacute staeth thorness aeth gefa seacuter aeth skyacuteringin liggi einfaldlega iacute laeliggri vitsmunum

thorneirra feacutelaga Albert Cohen (1955) rannsakaethi hversu sterk tengsl eru aacute milli feacutelagslegar

stoumlethu og afbrotahegethunar ungmenna iacute boacutek sinni Delinquent Boys

Cohen bendir aacute aeth feacutelagsleg umgjoumlreth skipti mestu thornegar afbrotahegethun er

rannsoumlkueth og thornau ungmenni sem eru stoumldd iacute slaeligmri feacutelagslegri umgjoumlreth hafa

takmarkaetha valkosti iacute liacutefinu Oacutejoumlfn staetha myndast aacute milli gilda thorneirra sem laeliggra eru

settir og thorneirra sem tilheyra svokallaethri millisteacutett Afleiethingarnar veretha gjarnan

svokoumlllueth stoumlethukreppa (e status frustration) thorneirra sem minna mega siacuten enda eru thorneir

ekki aeth falla aeth viethurkenndum gildum samfeacutelagsins Eina leiethin aeth mati Cohen fyrir

laacutegsteacutettarunglinga aeth oumlethlast viethurkenndan status er aeth snuacutea oumlllum gildum og viethmiethum

aacute haus og thornaacute oumlethlast saacute einstaklingur mestu virethinguna sem naeligr aeth ganga lengst iacute thornviacute aeth

brjoacuteta gildi og viethmieth miethsteacutettarinnar

16

24 Samfeacutelagsleg staetha

THORNaeth er haeliggt aeth sjaacute greinileg merki thorness aeth braeligethurnir eru meeth aacutekveethin hlutverk innan

fjoumllskyldu sinnar og ekki siacuteethur innan thorness samfeacutelags sem thorneir lifa iacute Munurinn aacute thorneim

braeligethrum liggur iacute thorneirri staethreynd aeth Daniacuteel bryacutest uacutet uacuter sinni fyrirfram aacutekveethnu

feacutelagslegu stoumlethu (e ascribed status) iacute samfeacutelaginu (sem er iacute thornessu tilfelli laacutegsteacutettarmaethur

meeth takmoumlrkueth taeligkifaeligri) og verethur virtur thornjoacuteethfeacutelagsthornegn flugmaethur og hetja THORNessi

nyacuteja feacutelagslega staetha hans er aacuteunnin (e achieved status) iacute gegnum mikla vinnu og

thornannig naeligr Daniacuteel aeth brjoacutetast uacutet uacuter doumlpru hlutskipti braggafoacutelksins Baddi er hinsvegar

fastur iacute thorneirri feacutelagslegu stoumlethu sem honum var uacutethlutaeth iacute barnaeligsku og syacutenir enga tilburethi

til thorness aeth reacutetta sinn hlut Feacutelagsleg staetha er thornviacute klaacuterlega eitthvaeth sem einstaklingur

getur breytt og haft aacutehrif aacute en til thorness thornurfa baeligethi hugur og hjarta aeth fylgja maacuteli

25 Feacutelagsleg oacutereietha

En hvers vegna eru persoacutenur Djoumlflaeyjunnar svona hrjuacutefar og skeytingarlausar um

umhverfi sitt Samkvaeligmt bandariacutesku feacutelagsfraeligethingunum Clifford Shaw og Henry

McKay (1942) eru viethbroumlgeth einstaklinga sem buacutea vieth sliacuteka feacutelagslega oacutereiethu sem

persoacutenur Djoumlflaeyjunnar buacutea vieth skiljanlegar og jafnvel nauethsynlegar til aeth lifa af iacute

erfiethu umhverfi THORNeir benda aacute aeth borgarhverfi meeth leacutelegt feacutelagslegt aethhald seacuteu uppfull

af foacutelki sem ekki telur thornaeth oacutemaksins virethi aeth eyetha tiacutema eetha orku iacute aeth halda thorneim vieth

Allir iacutebuacutearnir eru aeth leita aeth leieth uacutet uacuter thornessum baacutegu feacutelagslegu aethstaeligethum og eyetha thornviacute

engum tiacutema iacute aeth raeligkta umhverfi sitt Slaeligm efnahagsstaetha og oumlrar buacutesetubreytingar

einkenna thornessi hverfi og iacute sliacuteku bdquodog eat dogldquo umhverfi verethi foacutelk aeth snuacutea seacuter aeth hlutum

sem ekki thornykja aeligskilegir iacute oumlethrum hverfum Tilvera thornessara einstaklinga veltur aacute thornviacute aeth

geta aethlagast umhverfi siacutenu og thornaeth thornyacuteethir iacute moumlrgum tilfellum algjoumlrt skeytingarleysi

gagnvart loumlgum reglu og oumlethru foacutelki

26 Lagskipting og oacuteliacutekur aethgangur

Djoumlflaeyjan gerist aeth langmestu leyti iacute naacutenasta umhverfi aethalsoumlguhetjanna thorne iacute

broumlggunum alraeligmdu Vieth faacuteum oumlethru hverju aeth sjaacute liacutefieth fyrir utan braggamenninguna og

undantekningarlaust eru thornau atriethi aeth minna okkur aacute hversu miklu betra liacutefieth er annars

staethar Baddi talar um saeligluna iacute Bandariacutekjunum poumlrupiltarnar uacuter braggahverfinu elta

hoacutep af drengjum sem flyacuteja inn aacute riacutekmannlegt heimili sitt Baddi og vinur hans eiga eitt

17

saeliglukvoumlld aacute Hoacutetel Borg osfrv Vonin um betra liacutef skiacuten iacute gegn iacute moumlrgum senum

kvikmyndarinnar en persoacutenurnar hafa ekki meeth oumlrfaacuteum undantekningum getu eetha

aacutehuga til thorness aeth brjoacutetast til betra liacutefs Eina uacuterraeligethieth sem virethist vera fyacutesilegt iacute huga

bdquobraggafoacutelksinsldquo er liacuteferni sem einkennist af afbrotum og oacutereglu Bandariacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Robert K Merton bendir aacute aeth loumlglegar aethferethir til thorness aeth naacute

viethurkenndum markmiethum samfeacutelagsins seacuteu ekki iacute joumlfnum hlutfoumlllum meethal foacutelks

Merton segir aeth lagskipting samfeacutelagsins hindri thornaacute sem laeliggra eru settir iacute tilraunum

thorneirra aeth naacute samfeacutelagslega samthornykktum aacuterangri Richard Cloward og Lloyd Ohlin

(1960) thornroacuteuethu thornessar hugmyndir Mertons iacute boacutek sinni Delinquency and Opportunity

Iacute thorneirri boacutek benda thorneir einmitt aacute aeth einstaklingar hafa oacuteliacutekan aethgang (e differential

opportunity) aeth gaeligethum samfeacutelagsins og saeligkja thornal nauethsynlega virethingu stoumlrf og voumlld

til menningarhoacutepa sem gjarnan eru tengdir vieth afbrot Samfeacutelagieth yacutetir einstaklingunum

uacutet iacute sliacutekt liacuteferni meeth thornviacute aeth takmarka aethgang thorneirra aeth gaeligethum thorness

27 Afstaeligethur skortur og stimplun

Oumlnnur skyacutering aacute andfeacutelagslegri hegethun foacutelksins uacuter braggahverfinu getur legieth iacute thorneirri

staethreynd aeth allur samanburethur aacute liacutefsgaeligethum er thorneim oacutehagstaeligethur THORNessar hugmyndir eru

aacute svipaethri liacutenu og aacuteethurnefnd kenning Crawford og Ohlin um oacuteliacutekan aethgang einstaklinga

en taka aacute vissan haacutett meiri afstoumlethu til hoacutepa Hjoacutenin og fraeligethimennirnir Judith og Peter

Blau (1982) hafa iacute rannsoacuteknum og skrifum siacutenum unnieth meeth hugtak sem oftast er kennt

vieth thornau og er iacute daglegu maacuteli kallaeth kenningin um afstaeligethan skort (e relative deprivation

theory) Hjoacutenin rannsoumlkuethu glaeligpatiacuteethni iacute Bandariacutekjunum og ein af niethurstoumlethum

rannsoacutekna thorneirra var suacute aeth haeliggt vaeligri aeth tengja aukna afbrotatiacuteethni vieth viss hverfi og

aacutestaeligethur afbrota vaeligri ma haeliggt aeth uacutetskyacutera meeth fyrrnefndri kenningu Huacuten gengur iacute

stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute hugmynd aeth faacutetaeligk hverfi iacute naacutegrenni vieth riacutek hverfi fyllist reiethi hatri

og bitureth yfir samanburethinum Tilfinning fyrir oacutereacutettlaeligti skapast og leiethir af seacuter

afbrotahegethun og ofbeldi

Iacute riti thornyacuteska feacutelagsfraeligethingsins Karl Marx Wage-labour and capital (1891 2008)

maacute lesa hugleiethingar sem eru af svipuethum toga og kenning Blau-hjoacutenanna um afstaeligethan

skort Marx raeligethir thornar um thornau vandamaacutel sem geta litieth dagsins ljoacutes thornegar foacutelk thornarf

siacutefellt aeth lifa vieth oacutesanngjarnan samanbureth vegna steacutettarstoumlethu sinnar

18

Marx skrifaethi

bdquoHuacutes getur verieth stoacutert eetha liacutetieth en svo lengi sem oumlnnur huacutes iacute naeligsta

naacutegrenni eru soumlmu staeligrethar uppfyllir thornaeth allar feacutelagslegar

vaeligntingar til iacutebuacuteetharhuacutesnaeligethis En riacutesi houmlll iacute naeligsta naacutegrenni vieth litla

huacutesieth breytist thornaeth fljoacutett iacute kofa Litla huacutesieth og iacutebuacutear thorness hafa enga

eetha oacutemerkilega feacutelagslega stoumlethu og skyldi houmlllin riacutesa enn haeligrra iacute

framthornroacuteun siethmenningar er ljoacutest aeth oacutethornaeliggindi og oacuteaacutenaeliggja iacutebuacutea litla

huacutessins mun aukast aeth sama skapildquo

Braggafoacutelkieth iacute Djoumlflaeyjunni er stimplaeth sem uacuterhroumlk samfeacutelagsins og thornurfa aeth thornola

haacuteethsgloacutesur og yfirgang thorneirra sem ofar eru iacute virethingastiganum Stimplun einstaklinga er

vel thornekkt rannsoacuteknarefni innan feacutelagsfraeligethinnar og er aeth miklu leyti byggt aacute

hugmyndum feacutelagsfraeligethinga um taacuteknraelign samskipti Feacutelagsfraeligethingar aacute boreth vieth Charles

Horton Cooley og George Herbert Mead benda aacute aeth foacutelk hefur samskipti siacuten aacute milli meeth

margviacuteslegu samspili laacutetbrageths og oretha Tuacutelkun einstaklinga aacute thornessum samskiptum

moacutetar oumlethru fremur viethbroumlgeth thorneirra og hvernig thorneir sjaacute sjaacutelfan sig iacute samfeacutelaginu

Stimplunarkenning (e labeling theory) afbrotafraeligethi byggir aacute thornessum hugmyndum og

snyacutest um thornaeligr hugmyndir aeth samfeacutelagieth buacutei til fraacutevikshegethun meeth thornviacute aeth stimpla

aacutekveethna einstaklinga sem afbrotamenn (Siegel 2009) THORNegar stimplunin hefur aacute annaeth

boreth aacutett seacuter staeth reynist erfitt fyrir thornaacute sem eru stimplaethir aeth komast inn iacute eethlilegan

farveg aftur Stimpillinn fylgir foacutelki eftir iacute liacutefinu og aeth lokum fer thornaeth aeth skilgreina sig iacute

samraeligmi vieth hann

Aacutegaeligtis daeligmi um atvik sem skapaeth getur hatur og bitureth aacute oumlllu sem byacuter fyrir utan

braggahverfieth er atriethieth thornar sem braggadrengir halda iacute leiethangur til aeth hefna fyrir groacutefa

aacuteraacutes af voumlldum riacutekari krakka THORNraacutett fyrir aeth thorneir vaeligru upprunalegu foacuternarloumlmbin iacute thornessu

maacuteli endar thornetta meeth thornviacute loumlgreglan maeligtir aacute svaeligethieth og hlustar eingoumlngu aacute umkvartanir

aethila fraacute riacuteka hverfinu THORNannig styethur kerfieth vieth oacutereacutettlaeligtieth sem viethgengst greinilega iacute

lagskiptingu samfeacutelagsins

19

28 Niethurlag

Djoumlflaeyjan er fyrir margar sakir stoacutermerkileg kvikmynd Huacuten veitir goacuteetha innsyacuten inn iacute

liacutef thorneirra Iacuteslendinga sem ekki saacutetu vieth sama boreth og landar thorneirra og thornurftu af illri

nauethsyn aeth aethlagast oacutevinveittu umhverfi siacutenu Tilhneigingin hefur verieth aeth draga upp

glansmynd af Iacuteslandi fortiacuteethar seacuterstaklega aacuterunum eftir striacuteeth THORNaacute voru landsmenn

almennt iacute aacutekaflega goacuteethum maacutelum vegna yacutemis konar striacuteethsgroacuteetha og ekki siacutest iacute kjoumllfar

Marshall-aethstoetharinnar Togaraflotinn var endurnyacutejaethur landbuacutenaetharveacutelar keyptar

virkjanir og verksmiethjur byggethar osfrv (Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson 1996) Sagan

hefur hinsvegar kennt okkur aeth iacute oumlllum uppsveiflum eru til thornjoacuteethfeacutelagshoacutepar sem

einhverra hluta vegna faacute ekki sneieth af koumlkunni og Djoumlflaeyjan syacutenir okkur sliacutekan hoacutep

meeth eftirminnilegum haeligtti

Tengingar vieth afbrotafraeligethi hafa verieth aacuteberandi iacute thornessari umfjoumlllun um kvikmyndina

Djoumlflaeyjuna en aeth miacutenu mati laacute thornaeth beinast vieth thornegar efni hennar er skoethaeth ofan iacute

kjoumllinn Feacutelagslegar aethstaeligethur foacutelksins iacute kvikmyndinni eru aacute thornann veg aeth afbrot og

fraacutevikshegethun naacute foacutetfestu og eru iacute raun viethurkennd gildi innan thornessa hoacuteps THORNoacute eru

persoacutenur inni aacute milli sem naacute aeth riacutefa sig uacutet uacuter siacutenum aethstaeligethum en meirihlutinn heldur thornoacute

iacute thornau oumlfugsnuacutenu viethmieth sem styacutera liacutefinu iacute braggahverfinu

20

Frumsyacutend 6aacuteguacutest 1992

Leikstjoacuteri Juacuteliacuteus Kemp

Aethalhlutverk

Lass ndash Baltasar Kormaacutekur

Sveppi ndash Steinn Aacutermann Markuacutesson

Soacutel ndash Ingibjoumlrg Stefaacutensdoacutettir

Uggi ndash Ari Matthiacuteasson

3 Veggfoacuteethur

Kvikmyndin Veggfoacuteethur (e Wallpaper) vakti nokkra athygli thornegar huacuten kom uacutet aacuterieth 1992

Myndin toacutek aacute moumlrgum feacutelagslegum vandamaacutelum og syacutendi thornau meeth naacutelgun sem ekki

hafethi aacuteethur seacutest iacute iacuteslenskri kvikmynd bdquoAacuterekstrar landbuacutenaetharsamfeacutelags og

nuacutetiacutemathornjoacuteethfeacutelagsldquo soumlgufleacutettan sem hafethi seacutest iacute myndum aacute boreth vieth Land og synir og

Oacuteethal feethranna feacutekk nuacutetiacutemalega uppfaeligrslu aacutesamt goacuteethum skammti af siethblindu glaeligpum

og kynliacutefi THORNaeth var ekki siacutest vegna djarfra kynliacutefsatrietha sem myndin vakti athygli en

sjaacutelfsagt thornaeligttu thornessi tilteknu atriethi myndarinnar frekar saklaus iacute dag Juacuteliacuteus Kemp

leikstyacuterethi Veggfoacuteethri og feacutekk mikieth hroacutes fyrir aeth taeligkla viethkvaeligm maacutelefni aacuten tepruskapar

Juacuteliacuteus var aetheins 25 aacutera thornegar Veggfoacuteethur var frumsyacutend en hann naacuteethi aeth sannfaeligra allar

vinsaeliglustu hljoacutemsveitir Iacuteslands aacute thorneim tiacutema aeth koma fram iacute myndinni og er Veggfoacuteethur

thornviacute oft aacute tiacuteethum eins og toacutenlistarmyndband frekar en biacuteoacutemynd

Veggfoacuteethur er klassiacutesk saga um konu sem hittir mann thornau fella hugi saman en hann

thornarf aacute endanum aeth velja aacute milli hennar og besta vinar siacutens Soumlguhetjurnar thornrjaacuter eru

Lass drykkfelldur listamaethur Sveppi siethblindur og kynferethislega brenglaethur

eiturlyfjaneytandi og Soacutel saklaus sveitastuacutelka sem er aeth reyna aeth foacuteta sig iacute erfiethum

aethstaeligethum Sveitastuacutelkan blaacuteeygetha sest aacute traktorskerru og flytur iacute borgarliacutefieth thornar sem

huacuten faeligr vinnu hjaacute Sveppa aacute vinsaeliglum skemmtistaeth Sveppi og Lass gera meeth seacuter

veethmaacutel um hvor thorneirra verethi aacute undan aeth spilla sakleysingjanum og nota thorneir feacutelagar til

21

thorness yacutemis broumlgeth Lass verethur fljoacutetlega hrifinn af Soacutel fyrir alvoumlru og uppgjoumlr aacute milli vina

er oacuteumflyacuteanlegt ekki siacutest vegna thorneirra sjuacuteku hvata sem Sveppi hefur aeth geyma

Yacutemis atriethi iacute Veggfoacuteethri er haeliggt aeth skoetha meeth augum feacutelagsfraeligethinnar Soacutel flytur

buacuteferlum iacute upphafi myndarinnar og thornarf aeth takast aacute vieth thornaeth liacutef sem milljoacutenir manna uacuter

hefethbundnum baeligndasamfeacuteloumlgum hafa thornurft aeth gera fraacute tiacutemum iethnbyltingarinnar Iacute

borginni kemst Soacutel fljoacutetlega aeth thornviacute aeth viethmieth og gildi foacutelks eru fraacutebrugethin thornviacute sem huacuten

aacute aeth venjast uacuter sveitinni Einstaklingshyggja og hraethi einkenna borgarliacutefieth og vesalings

Soacutel veit varla iacute hvorn foacutetinn huacuten aacute aeth stiacutega Reyndar verethur aeth hroacutesa Soacutel fyrir

afskaplega mikla aethloumlgunarhaeligfni en undir lok myndarinnar er huacuten komin upp aacute svieth

meeth hljoacuteethnema iacute houmlnd alveg buacutein aeth hrista af seacuter sveitahrollinn

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag

Saacute munur sem syacutendur er aacute liacutefi borgarbuacutea annars vegar og sveitafoacutelks hins vegar er efni

sem feacutelagsfraeligethingar hafa rannsakaeth um aacuterabil Tengsl og thornaacutetttaka einstaklinga iacute

samfeacutelaginu er mismunandi eftir thorneim feacutelagslegu aethstaeligethum sem thorneir lifa vieth THORNyacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Ferdinand Toumlnnies (1963) skipti mannlegum tengslum niethur iacute tvaeligr

megingerethir og kallaethi thornaeligr gemeinschaft (samfeacutelag) og gesellschaft (thornjoacuteethfeacutelag)

Samkvaeligmt Toumlnnies er gemeinschaft suacute samfeacutelagsskipan sem felur iacute seacuter mikla

thornaacutetttoumlku einstaklinga og sameiginleg gildi Eining innan hoacutepsins er mikil og foacutelk leggur

sig fram fyrir heildina Toumlnnies leit aacute fjoumllskylduna sem fullkomieth daeligmi um

gemeinschaft og yfirleitt falla hefethbundin landbuacutenaetharsamfeacuteloumlg undir thornessa

skilgreiningu Hlutverk einstaklinga iacute samfeacutelaginu er meethfaeligtt og liacutetill feacutelagslegur

hreyfanleiki er til staethar Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum hefur svipaethan reynsluheim

Gesellschaft er aacute hinn boacuteginn skilgreint sem thornjoacuteethfeacutelag keyrt aacutefram aacute

einstaklingshyggju Hagur einstaklingsins er mikilvaeliggari en hagur heildarinnar og

thornegnarnir hafa fremur oacutepersoacutenuleg samskipti siacuten aacute milli Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum

oumlethlast aacuteunna stoumlethu td iacute gegnum vinnu siacutena naacutem eetha dugnaeth Einstaklingarnir gegna

oacuteliacutekum hlutverkum og eru iacute oacuteliacutekum stoumlethum THORNetta leiethir til thorness aeth reynsluheimur

foacutelksins verethur oacuteliacutekur og einstaklingurinn finnur ekki thornoumlrf hjaacute seacuter aeth vinna iacute thornaacutegu

heildarinnar Nuacutetiacutema fyrirtaeligki eins og NIKE vaeligri aacutegaeligtis daeligmi um gelleschaft

starfsmennirnir eru aeth reyna aeth thorneacutena sem mest iacute vinnu sinni en hafa etv engan

seacuterstakan aacutehuga aacute voumlrunni sem thorneir framleietha Endaframleiethslan verethur ekki aethalmaacutelieth

22

heldur hversu mikieth hagur einstaklingsins vaelignkast iacute thornviacute ferli sem framleiethslan er Mjoumlg

skyacuter munur er aacute thornessum tveimur atriethum iacute Veggfoacuteethri Soacutel verethur aeth gjoumlra svo vel aeth

takast aacute vieth siacutenar breyttu aethstaeligethur og breytast uacuter saklausri persoacutenu sem haeliggt vaeligri aeth

kenna vieth gemeinschaft iacute harethari persoacutenu sem feacutelli aeth stoacuteru leiti undir skilgreiningu

gesellschaft

32 Ofbeldi menningarkima

Drykkfelldi listamaethurinn Lass er iacute myndinni tengingin aacute milli sakleysis (Soacutel) og

uacuterkynjunar (Sveppi) Lass er syacutendur sem nokkueth viethkunnanlegur naacuteungi en algjoumlrlega

stefnulaus iacute liacutefinu Hann hefur greinilega haeligfileika aacute sviethi myndlistar en thornegar virkilega

reynir aacute er hann fljoacutetur aeth leita seacuter huggunar iacute faethmi Bakkusar Iacute einu atriethi

myndarinnar kemur thornaeth fram aeth Lass hefur enga foumlethuriacutemynd til aeth leita til enga

fyrirmynd Hann kemur heim til moacuteethur sinnar og finnur hana illa uacutetleikna eftir

bdquokoacutetilettukarlinnldquo sem er greinilega sambyacutelismaethur hennar en alls oacuteskyldur Lass THORNeir

feacutelagar hefna siacuten aacute ofbeldismanninum aacute thornann haacutett sem thorneir thornekkja best meeth

gegndarlausu ofbeldi Rannsoacuteknir Marvin Wolfgang og Franco Ferracuti (1967) hafa

syacutent fram aacute aeth foacutelk sem tilheyrir aacutekveethnum menningarkimum (e subculture) liacutetur aacute

ofbeldi sem eethlilega aethfereth til aeth leysa deilur Wolfgang og Ferracuti koumllluethu sliacuteka

hegethun ofbeldi menningarkima (e subculture of violence) en innan thorneirra er minnsta

oumlgrun litin alvarlegum augum THORNeir feacutelagar Lass og Sveppi tilheyra greinilega hoacutepi sem

er ekki mikieth iacute dagsljoacutesinu innan um venjulega borgara og thorneirra reynsluheimur er iacute

raun ein tegund menningarkima Groacutef ofbeldishegethun kynferethisleg brenglun og

greinileg siethblinda eru fylgifiskar Sveppa og thornaeth er vegna hans sem Lass fer niethur aacute laacutegt

plan Lass gengur tam svo langt aeth bera ljuacutegvitni fyrir vin sinn til aeth foretha honum fraacute

fangavist vegna meintrar nauethgunar

23

33 Lagskipting Max Webers

THORNeir kumpaacutenar Sveppi og Lass eru iacute slaeligmum maacutelum meeth sitt liacutefshlaup THORNeir tilheyra

ekki virtum thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi eru ekki efnaethir og hafa engin raunveruleg voumlld THORNaeth maacute

thornviacute segja aeth thorneir seacuteu iacute neethsta lagi samfeacutelagsins aacute moumlrgum sviethum Lagskipting

samfeacutelagsins er viethfangsefni sem hinn fraeliggi thornyacuteski feacutelagsviacutesindamaethur Max Weber

rannsakaethi og smiacuteethaethi kenningu siacutena um feacutelagslega lagskiptingu (Andersen amp Taylor

2007) Karl Marx hafethi aacuteethur komieth fram meeth thornaeligr hugmyndir aeth grundvoumlllur

steacutettarskiptingar hviacuteldi aacute efnahagsstoumlethu

Weber heacutelt thornviacute hinsvegar fram aeth skilningur Marx aacute steacutettum vaeligri of thornroumlngur sem

lyacutesing aacute hagsmunaaacuterekstrum og lagsskiptingu og aeth hugmynd Marx um hlutlaeligga

hagsmuni steacutetta vaeligri roumlng Weber vildi meina aeth aacutetakapunktar vaeligru mun fleiri og aeth

foacutelk yrethi aeth vera meethvitaeth um hagsmuni sinnar steacutettar til aeth haga seacuter aacute aacutekveethinn haacutett

Allir thornessir thornriacuter thornaeligttir sem Weber nefnir iacute kenningu sinni um lagskiptingu hafa aeth hans

mati uacuterslitaaacutehrif aacute liacutefsmoumlguleika einstaklinga og taeligkifaeligri thorneirra til aeth veretha nyacutetir

samfeacutelagsthornegnar

Efnahagsstaetha

Efnahagslegar aethstaeligethur foacutelks eru eitt aethalatriethieth iacute hugmyndum Webers Efnahagslegar

forsendur og moumlguleikar foacutelks aacute markaethinum stjoacuterni ma hvaetha steacutett thornuacute tilheyrir

Weber er meeth svipaethar hugmyndir og Karl Marx iacute thornessum maacutelum thorneas suacute skoethun aeth

eignahald aacute framleiethslutaeligkjum seacute lykilatriethi thornar sem eigendur thorneirra hafi voumlldin iacute

samfeacutelaginu

Weber bendir enn fremur aacute aeth oacutevenjulegar kringumstaeligethur iacute samfeacutelaginu thornurfi til aeth

foacutelk myndi einhverskonar samstoumlethu aacute grundvelli efnahagslegrar stoumlethu sinnar Foacutelk sem

stendur saman iacute verkfalli vaeligri td aeth falla aacutegaeligtlega aeth thornessum hugmyndum thorne foacutelk

sem myndar hoacutep sem hegethar seacuter meeth sameiginlegum haeligtti meeth hagsmuni hoacutepsins iacute

huga THORNessi sameiginlegi orsakavaldur byggist eingoumlngu aacute efnislegum hagsmunum er

varetha eignir og tekjumoumlguleika

Iacute Veggfoacuteethri eru persoacutenurnar ekki iacute goacuteethum maacutelum aacute efnahagssviethinu Lass og Sveppi

virethast eiga peninga til aeth fjaacutermagna drykkju eiturlyfjanotkun og almennt svall en eru

engu aeth siacuteethur staurblankir annar sem hinn klassiacuteski faacutetaeligki listamaethur og hinn geturvill

ekki borga foacutelki laun fyrir vinnu siacutena THORNaeth maacute thornviacute kannski segja aeth Lass seacute verkamaethur

24

iacute anda hugmynda Karl Marx thornar sem hann hefur ekkert til aeth selja aacute markaethi nema faeligrni

siacutena (listmaacutelun) Hann raeligethur ekki yfir fjaacutermagni neacute framleiethslutaeligkjum og thornarf thornviacute aeth

gerast launthornegi sem treystir aacute einhverskonar fjoumlldaframleiethslu Sveppi er hinsvegar aeth

passa aacutegaeligtlega vieth bdquoborgarasteacutettinaldquo sem Marx nefndi fjaacutermagnseigendur

vinnuveitendur og eigendur framleiethslutaeligkja

Sveppi er vissulega skiacutetblankur og thornviacute ekki alveg aeth falla inn iacute staethalmynd Marx af

sviacutenfeitum moldriacutekum kapitalistanum en hann er thornoacute eigandi naeligturkluacutebbs (sem getur iacute

viacuteethri merkingu verieth framleiethslutaeligki) og hann reynir vieth hvert taeligkifaeligri aeth hlunnfara

vinnuaflieth reacutett eins og goacuteethur siethur er aacute meethal kapitalista samkvaeligmt hugmyndafraeligethi

Karl Marx

Virething

Virething er aeth mati Webers tengd viethhorfum liacutefsstiacutel og neyslu hvers einstaklings Oumlfugt

vieth efnahagshugmyndir hans er ekki oacutealgengt aeth hoacutepur sem deilir soumlmu stoumlethu hagi seacuter

sem samfeacutelag Virething er metin af jaacutekvaeligethri eetha neikvaeligethri feacutelagslegum viethbroumlgethum og

liacutefsstiacutellinn sem thornuacute hefur valieth endurspeglar stoumlethu thorniacutena iacute samfeacutelaginu Efnahagurinn

snyacutest um framleiethslu en virethingin um neyslu

Daeligmi er um aeth foacutelk hafi mjoumlg haacutea virethingastoumlethu en tilheyri engu aeth siacuteethur laacutegri

efnahagslegri steacutett Gott daeligmi um einstakling meeth mikla virethingu vaeligri proacutefessor vieth

virtan haacuteskoacutela THORNessi aacutekveethni proacutefessor getur hins vegar verieth aacute frekar laacutegum launum og

tilheyrt laeliggri steacutettum thornjoacuteethfeacutelagsins iacute efnahagslegum skilningi thornraacutett fyrir alla thornaacute virethingu

sem hann hefur innan skoacutelans Haeliggt er aeth skoetha hugmyndir Webers um stoumlethu

einstaklinga iacute samfeacutelaginu iacute samhengi vieth goacuteethaeligrieth sem naacuteethi haacutemarki aacute Iacuteslandi aacute thornviacute

herrans aacuteri 2007 Iacute uacutetraacutes iacuteslenskra viethskiptamanna voru iacute forystu einstaklingar sem

houmlfethu ekki hefethbundna virethingastoumlethu iacute samfeacutelaginu THORNraacutett fyrir oumlll siacuten auethaeligvi og fraeliggu

vini voru thornessir menn jafnvel uppnefndir bdquogoumltustraacutekarldquo af aethilum sem litu niethur aacute thornaacute

vegna bakgrunns thorneirra Weber fjallaethi einmitt um muninn aacute virethingunni sem syacutend er

goumlmlum peningum og nyacutejum thorne nyacuteriacutekir einstaklingar njoacuteta ekki soumlmu virethingar og

thorneir sem hafa aacutett peninga iacute langan tiacutema Reacutett eins og blanki proacutefessorinn iacute daeligminu aeth

ofan eru riacutekir einstaklingar meeth bdquoranganldquo bakgrunn alltaf litnir hornauga af thorneim sem

eru meeth bdquoreacutettanldquo bakgrunn

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

7

1 Iacuteslensk kvikmyndagereth

Iacuteslensk kvikmyndagereth aacute seacuter faeligethingarstaeth hjaacute brautryethjendum og hugsjoacutenamoumlnnum aacute

boreth vieth Loft Guethmundson og AEligvar Kvaran Fyrsta kvikmyndin sem gereth var aacute Iacuteslandi

var frumsyacutend 21 januacutear 1919 og bar danskt nafn Bjerg-Ejvind og hans husfru Ein af

thornekktari kvikmyndum iacuteslenskrar kvikmyndasoumlgu Siacuteethasti baeligrinn iacute dalnum var

frumsyacutend 10 mars 1950 iacute leikstjoacutern AEligvars Kvaran og var fylgt eftir aacuteri siacuteethar meeth

geysivinsaeliglli griacutenmynd Reykjarviacutekuraeligvintyacuteri Bakkabraeligethra (Kvikmyndamiethstoumleth

2010) Kvikmyndgereth aacute Iacuteslandi leieth fyrir skort aacute fjaacutermagni aacute siacutenum sokkabandsaacuterum en

stoacutert skref var stigieth aacuterieth 1978 thornegar kvikmyndasjoacuteethur var stofnaethur Iacute kjoumllfarieth fylgdi

tiacutemabil sem iacute daglegu tali er gjarnan nefnt bdquoiacuteslenska kvikmyndavoriethldquo en aacute thornviacute tiacutemabili

voru framleiddar margar af thorneim kvikmyndum sem enn sitja iacute thornjoacuteetharsaacutelinni Nokkrar af

fraeliggari kvikmyndum thornessa bloacutemaskeieths eru Land og synir (1980) Uacutetlaginn (1981)

Joacuten Oddur og Joacuten Bjarni (1981) og Meeth allt aacute hreinu (1982)

Taeligknivinnsla og almenn fagmennska jukust eftir thornviacute sem meira fjaacutermagn og fleiri

kvikmyndagerethamenn komu til soumlgunnar Haacutepunkti iacuteslenskrar kvikmyndasoumlgu naacuteethi

leikstjoacuterinn Friethrik THORNoacuter Friethriksson aacuterieth 1991 thornegar kvikmynd hans Boumlrn naacutettuacuterunnar

var tilnefnd til hinna virtu Oacuteskarsverethlauna Er thornetta iacute eina skiptieth sem iacuteslensk

kvikmynd hefur naacute sliacutekum haeligethum aacute althornjoacuteethavettvangi Iacuteslenskar kvikmyndir eru thornoacute tiacuteethir

gestir aacute hinum yacutemsu kvikmyndahaacutetiacuteethum og hafa aacute undanfoumlrnum aacuterum oumlethlast aacutegaeligtan

sess aacute althornjoacuteethamarkaethi Auethvitaeth eru gaeligethin mismikil en heilt yfir er oacutehaeligtt aeth segja aeth

iacuteslensk kvikmyndagereth hafi tekieth framfoumlrum undanfarin aacuter

Umfjoumlllunarefni iacuteslenskra kvikmynda getur talist nokkueth einhaeligft og syacutenir mynd 1

skiptinguna aacute thornviacute hvaeth iacuteslenskir kvikmyndageretharmenn eru aeth fjalla um Dramamyndir

og gamanmyndir eru nokkueth iacute seacuterflokki en ruacutemlega 80 iacuteslenskra kvikmynda falla

undir thornessa tvo flokka THORNetta proacutesentuhlutfall faeligr houmlfundur ritgerethar eftir aeth hafa ryacutent iacute

iacuteslenskar kvikmyndir fraacute tiacutemabilinu 1962 -2010 Aacutertalieth 1962 er haft sem upphafs-aacutertal

vegna thorness aeth 79 af stoumlethinni kom uacutet aacute thornviacute herrans aacuteri og markaethi tiacutemamoacutet iacute iacuteslenskri

kvikmyndagereth

8

Mynd 1 Umfjoumlllunarefni iacuteslenskra kvikmynda 1962-2010 (Kvikmyndamiethstoumleth 2010)

THORNaeth aeligtti ekki aeth koma aacute oacutevart aeth iacuteslenskar kvikmyndir leggi aacuteherslu aacute thornessa tvo thornaeligtti en

oftast spegla myndirnar iacuteslenskan veruleika Iacuteslenskt samfeacutelag staacutetar ekki af eins

miklum fjoumllbreytileika og tam bandariacuteskt samfeacutelag og thornviacute er thornaeth iacute sjaacutelfu seacuter ekkert

skryacutetieth aeth ekki seacute verieth aeth framleietha mikieth af myndum sem endurspegla aethrar tegundir

samfeacutelaga THORNaeth maacute reyndar benda aacute thornaacute staethreynd aeth iacute thornau oumlrfaacuteu skipti sem iacuteslenskar

kvikmyndir hafa reynt aeth fara bdquouacutet fyrir kassannldquo eru thornaeligr yfirleitt frekar furethuleg blanda

af hasarsenum af erlendum haeligtti og iacuteslenskum raunveruleika Haeliggt er aeth nefna myndir

aacute boreth vieth Foxtrot (1988) og Nei er ekkert svar (1995) sem aacutegaeligtis daeligmi um sliacutekan

gjoumlrning en athyglisvert er aeth sami maethurinn Joacuten Tryggvason leikstyacuterir thorneim baacuteethum

11 Afbrotafraeligethi almennings

Kvikmyndir eru oumlflugur fjoumllmiethill og geta moacutetaeth hugmyndir foacutelks um hvaeth seacute reacutett og

hvaeth seacute rangt Hetjur hviacuteta tjaldsins hafa iacute gegnum tiacuteethina aeth nokkru leyti styacutert

thornankagangi foacutelks og hvaetha viethbroumlgeth seacuteu vieth haeligfi iacute aacutekveethnum aethstaeligethum Aacutehorfendur

bandariacuteskra kvikmynda hafa oft heyrt fokreiethan loumlgreglustjoacutera segja vieth oacutestyacuterilaacutetan

undirmann sinn aeth bdquothornetta John Wayne bull seacute ekki aeth gangaldquo Sliacutekar setningar eru

mjoumlg greinilega aeth viacutesa til aacutekveethinnar hegethunarmynstra sem harethjaxlinn John Wayne

aacutetti til aeth syacutena iacute kvikmyndum siacutenum Fyrir utan augljoacutes aacutehrif aacute fatatiacutesku haacutergreiethslu

ofl eru thornaeligr persoacutenur sem vieth sjaacuteum iacute kvikmyndum oacutesjaldan aeth stjoacuterna hugmyndum

foacutelks um thornaeth hvernig liacutefieth gengur fyrir sig iacute hinum stoacutera heimi

Afbrot og glaeligpahegethun eru fyrirferethamikill thornaacutettur iacute kvikmyndaheiminum og

aacutehorfendur eru alltaf jafn aacutehugasamir aeth horfa aacute kvikmyndir sem fela iacute seacuter

48

35

710

Iacuteslenskar kvikmyndir 1962-2010

Drama

Gaman

Hasar

Annaeth

9

fraacutevikshegethun fraacute gildum samfeacutelagsins Iacutemynd afbrota felur iacute seacuter baraacutettu goacuteeths og ills

thornar sem aacutehorfendur eiga auethvelt meeth aeth finna til meeth foacuternarlambinu og fordaeligma

gerandann (Helgi Gunnlaugsson 2008) THORNannig afthornreyingarefni virethist alltaf eiga upp aacute

pallborethieth hjaacute aacutehorfendum sem finna fyrir aukinni spennu iacute liacutefi siacutenu iacute gegnum thornaacute

atburethi sem syacutendir eru aacute hviacuteta tjaldinu

Miethaeth vieth thornaacute miklu athygli sem afbrotahegethun iacute kvikmyndum hefur fengieth kemur thornaeth

ekki aacute oacutevart aeth nyacutett rannsoacuteknasvieth hefur orethieth til meethal afbrotafraeligethinga THORNetta nyacuteja

svieth maeligtti aacute iacuteslensku kalla greiningu aacute afbrotafraeligethi almennings (e popular

criminology)

Bandariacuteski afbrotafraeligethingurinn Nicole Rafter (2007) er frumkvoumlethull iacute thornessari nyacuteju

tegund afbrotafraeligethi og er reyndar suacute sem skyacuterethi greinina popular criminology Rafter

bendir aacute aeth hefethbundin afbrotafraeligethi fjallar ekki eins iacutetarlega um thornaeth efni sem

afbrotafraeligethi almennings geri Hin nyacuteja grein liacuteti aacute afbrot sem samtvinnun aacute

afbrotafraeligethi saacutelfraeligethi siethfraeligethi og heimspeki og geti iacute moumlrgum tilfellum varpaeth nyacuteju og

ferskara ljoacutesi aacute afbrotahegethun Rafter vill meina aeth afbrotafraeligethi almennings seacute aeth finna

iacute oumlllum tegundum fjoumllmiethla og meeth thornviacute aeth beita henni samhlietha klassiacuteskri afbrotafraeligethi

megi uppgoumltva nyacutejar lendur innan afbrotafraeligethinnar Aacutehorfendur og notendur

fjoumllmiethlaefnis eru svo oacutetal margir aeth hin nyacuteja grein hefur aacutekveethieth forskot aacute hefethbundna

afbrotafraeligethi THORNaeth sem skiptir meginmaacuteli aeth mati Rafter er aeth ef vieth kjoacutesum aeth

skilgreina afbrotafraeligethi sem rannsoacuteknir aacute glaeligpum og glaeligpamoumlnnum er thornaeth ljoacutest aeth

kvikmyndir eru ein helsta uppspretta hugmynda foacutelks um sliacutek maacutelefni

Aacutestaeligetha thorness aeth eacuteg kyacutes aeth nefna popular criminology iacute thornessari ritgereth er suacute aeth meeth

thornviacute aeth skoetha fyrrnefndar kvikmyndir meeth augum feacutelags- og afbrotafraeligethinnar er eacuteg iacute

raun aeth notast vieth svipaeth ferli og thorneir sem aethhyllast sliacutekar kenningar Eacuteg notast vieth

kvikmyndir til aeth skoetha tengsl thorneirra vieth feacutelagsfraeligethina og thornaeth er einmitt grunnhugmynd

popular criminology Myndirnar fjoacuterar innihalda allar afbrotahegethun og thornviacute liggur

beinast vieth aeth notast vieth thornessa hliethargrein afbrotafraeligethinnar sem grunn fyrir naacutelgun

miacutena Afbrotafraeligethi almennings hefur ekki verieth aacuteberandi iacute iacuteslenskum afbrotafraeligethum en

thornoacute beitir dr Helgi Gunnlaugsson sliacutekum aethferethum iacute greiningu sinni aacute ritverkum

Arnaldar Indriethasonar Iacute boacutek sinni Afbrot aacute Iacuteslandi notast houmlfundur vieth afbrotafraeligethi

almennings til aeth kryfja persoacutenur uacuter soumlgum Arnaldar (Helgi Gunnlaugsson 2008) og

10

varpa ljoacutesi aacute aacutekveethin minni og manngerethir sem haeliggt er aeth finna iacute thornessum voumlnduethu

metsoumlluboacutekum Arnaldar Indriethasonar

Hugmyndir um eethli afbrotamanna er mikilvaeliggur hluti iacute greiningu Helga og passa

vel vieth thornaeligr hugmyndir sem birtast iacute thornessari ritgereth Grunnhugmyndin aacute bak vieth

ritgerethina faeligddist aeth miklu leyti vegna aacuteethurnefndar umfjoumlllunar um baeligkur Arnaldar og

reyndust vel vieth skrif ritgeretharinnar

11

Inngangur

THORNegar kom aeth thorneirri stoacuteru aacutekvoumlrethun aeth skrifa BA-ritgereth var eacuteg nokkueth raacuteethviltur til aeth

byrja meeth Feacutelagsfraeligethin hefur naacuteeth aeth heilla mig aacute vissum sviethum en thornaeth verethur aeth

viethurkennast aeth aacutekveethnir hlutar hennar eru ekki mjoumlg spennandi Eacuteg var amk

algjoumlrlega viss um aeth eacuteg aeligtlaethi ekki aeth skrifa um eitthvaeth sem eacuteg hefethi takmarkaethan

aacutehuga aacute Vandamaacutelieth laacute iacute thornviacute aeth finna viethfangsefni sem vaeligri baeligethi froacuteethlegt og

skemmtilegt iacute senn THORNar sem fjoumllmiethlafraeligethi hefur alltaf verieth seacuterstakt aacutehugamaacutel hjaacute meacuter

toacutek eacuteg thornaacute aacutekvoumlrethun aeth skrifa um eitthvaeth sem tengist fjoumllmiethlun og afthornreyingarefni

Eacuteg mundi aeth kafli iacute boacutek dr Helga Gunnlaugssonar Afbrot aacute Iacuteslandi vaeligri baeligethi

aacutehugaverethur og meeth goacuteetha tengingu inn iacute afthornreyingarumhverfi fjoumllmiethla Hugmyndin aeth

skoetha iacuteslenskar kvikmyndir meeth feacutelagsfraeligethilegum hugmyndum kviknaethi skoumlmmu siacuteethar

og til allrar lukku reyndist umsjoacutenarkennari ritgeretharinnar aacuteethurnefndur Helgi

Gunnlaugsson jaacutekvaeligethur aacute sliacutekar hugmyndir

THORNegar kom aeth thornviacute aeth velja kvikmyndir iacute ritgerethina lenti eacuteg iacute smaacutevaeliggilegri

tilvistarkreppu Iacuteslenskar kvikmyndir eru margar hverjar gullnaacutemur fyrir foacutelk sem vill

skoetha feacutelagsleg vandamaacutel afbrot og almennan subbuskap Fljoacutetlega voru myndirnar

komnar niethur iacute tiacuteu stykki svo sex og aeth lokum endaethi eacuteg meeth thornaeligr fjoacuterar kvikmyndir

sem roumltuethu iacute ritgerethina

Kvikmyndirnar eru oacuteliacutekar aacute yfirborethinu en eiga samt yacutemislegt sameiginlegt

Djoumlflaeyjan er skemmtilegt tiacutemaflakk meeth feacutelagsleg vandamaacutel iacute hverju horni Veggfoacuteethur

er rannsoacutekn aacute siethblindu og aethloumlgunarhaeligfni Myacuterin er doumlkk og djuacutep eins og nafnieth gefur

til kynna og Englar alheimsins opnar glugga inn iacute heim einstaklinga sem eru ekki

syacutenilegir oumlllum Eacuteg var meethvitaethur um aeth hugsanlega vaeligri eacuteg aeth teygja mig fulllangt iacute

leit minni aeth tengingum kvikmyndanna vieth feacutelags- og afbrotafraeligethi og thornessar tengingar

virkuethu etv fjarstaeligethukenndar iacute augum annarra THORNaeth eina sem eacuteg gat gert iacute thorneirri stoumlethu

var aeth vera samkvaeligmur sjaacutelfum meacuter og laacuteta tilfinningu raacuteetha foumlr THORNaeth er svo annarra aeth

daeligma um hvort aeth vel hafi tekist til

Eacuteg vona aeth lesendur hafi baeligethi gagn og gaman af ritgereth thornessari Houmlfundur skemmti seacuter

amk pryacuteethilega vieth gereth hennar og gengur fraacute borethi reynslunni riacutekari

12

Frumsyacutend 3oktoacuteber 1996

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Baddi ndash Baltasar Kormaacutekur

Afi Toacutemas ndash Giacutesli Halldoacutersson

Amma Karoacuteliacutena ndash Sigurveig Joacutensdoacutettir

Danni ndash Sveinn Geirsson

2 Djoumlflaeyjan

Djoumlflaeyjan (e Devilacutes Island) er ein metnaetharfyllsta kvikmynd sem framleidd hefur

verieth aacute Iacuteslandi THORNegar myndin var gereth aacuterieth 1996 var leikstjoacuterinn Friethrik THORNoacuter

Friethriksson ennthornaacute aeth baetha sig iacute fraeliggetharljoacutemanum sem fylgdi kvikmynd hans Boumlrnum

naacutettuacuterunnar Suacute aacutegaeligta kvikmynd kom uacutet fimm aacuterum aacuteethur og naacuteethi thorneim merka aacutefanga

aeth vera uacutetnefnd til Oacuteskarsverethlauna sem besta erlenda kvikmynd aacutersins 1991 Friethrik

sparaethi ekkert til vieth kostnaeth Djoumlflaeyjunnar og byggethar voru mjoumlg iacutetarlegar

sviethsmyndir til thorness aeth thornaeligr aethstaeligethur sem foacutelk bjoacute vieth aacute thornessum tiacutema kaeligmust oumlrugglega

til skila aacute stoacutera tjaldinu Myndin kostaethi um 170 milljoacutenir kroacutena iacute framleiethslu en thornetta

var mesti kostnaethur sem lagethur hafethi verieth iacute iacuteslenska kvikmynd til thornessa Leikstjoacuterinn

leacutet hafa eftir seacuter aeth thornaeth vaeligri bdquokraftaverk aeth okkur toacutekst aeth faacute iacute hana 170 milljoacutenirldquo

(Morgunblaethieth 1996)

Kvikmyndin er byggeth aacute braggasoumlgum Einars Kaacuterasonar THORNar sem djoumlflaeyjan riacutes og

Gulleyjan Iacute boacutekunum fleacutettar Einar saman raunverulegum atburethum og skaacuteldskap meeth

miklum aacutegaeligtum en baacuteethar baeligkurnar nutu mikillar hylli Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest

um fjoumllskyldu sem byacuter iacute svokoumllluethu bdquobraggahverfildquo en sliacutek hverfi baacuteru oumlll einkenni

faacutetaeligktarhverfa Brotnar fjoumllskyldur meeth liacutetil fjaacuterraacuteeth fengu aeth notast vieth gamla

herbragga sem hernaacutemslieth Bandariacutekjamanna og Breta skildu eftir aacute Iacuteslandi eftir lok

seinni heimstriacuteethaldarinnar en allur aethbuacutenaethur var meeth versta moacuteti iacute thornessum hyacutebyacutelum Iacute

13

einum sliacutekum bragga buacutea allar okkar aethalsoumlguhetjur og reyna aeth takast aacute vieth liacutefieth hver

meeth siacutenum haeligtti

Aethalsoumlguhetjan er ungur maethur Baddi aeth nafni Hann er kynntur til soumlgunnar sem

baldinn unglingur sem hefur greinilega sterka glaeligpahneigeth iacute seacuter Baddi er rauethi

thornraacuteethurinn iacute gegnum myndina og er syacutendur sem sjaacutelfselskur alkahoacutelisti Hann veigrar seacuter

ekki vieth aeth misnota alla thornaacute goacuteethmennsku sem honum er syacutend en naeligr engu aeth siacuteethur aacute

undraverethan haacutett aeth spila sig sem foacuternarlamb Iacute flestum iacuteslenskum (sem og erlendum)

kvikmyndum er nauethsynlegt aeth hafa einhverskonar jin aacute moacuteti jang Fyrir hvern skiacutethaeligl

er yfirleitt haeliggt aeth finna eitt goacuteethmenni annars er jafnvaeliggi myndarinnar iacute haeligttu og

aacutehorfendur skildir eftir iacute oacutevissu Djoumlflaeyjan er fraacutebrugethin moumlrgum iacuteslenskum

kvikmyndum aeth thornviacute leyti aeth goacuteethu persoacutenurnar eru klaacuterlega iacute minnihluta og thornurfa oftar

en ekki aeth luacuteta iacute laeliggra haldi fyrir oacutethornokkunum

Afi Badda er sliacutek persoacutena harethduglegur verkamaethur sem elur thornaacute von iacute brjoacutesti seacuter aeth

niethjar hans eigi seacuter betra liacutef en hann sjaacutelfur THORNraacutett fyrir haacutelfgeretha kuacutegun inni aacute heimili

siacutenu er afinn aacuteminning til aacutehorfenda aeth thornraacutett fyrir aacutekaflega slaeligmar feacutelagslegar aethstaeligethur

er haeliggt aeth naacutelgast liacutefieth meeth von iacute brjoacutesti Eitt af sterkari atriethum myndarinnar snyacutest um

thornaacute toacutemleikatilfinningu sem griacutepur afann thornegar honum verethur ljoacutest aeth draumur hans er

horfinn Aacute thorneim tiacutemapunkti er ljoacutest aeth Baddi verethur aldrei neitt annaeth en siacutefullur

oacutenytjungur og Danni broacuteethir Badda er laacutetinn eftir houmlrmulegt flugslys Tengsl afans vieth

Danna eru ein af faacuteum tengingum vieth vaeligntumthornykju sem syacutend eru iacute myndinni en allur

liacutefskraftur gamla mannsins hverfur aacute augabragethi thornegar honum berast freacutettir af sviplegu

andlaacuteti Danna

Aethrar persoacutenur iacute Djoumlflaeyjunni skipta minna maacuteli Kvenpersoacutenur myndarinnar eru

ekki merkilegur pappiacuter og eru flestar leacutettvaeliggar persoacutenur Amma thorneirra braeligethra er

reyndar sterk persoacutena sem ber aacutekveethin merki geethveilu Amma Karoacuteliacutena er vaeliggast sagt

slaeligm fyrirmynd reykjandi og boumllvandi alla myndina iacute gegn Systir thorneirra er

taugasjuacuteklingur sem er iacute hjoacutenabandi meeth oacutettalegri mannleysu en reynir aeth komast iacute

burtu fraacute raunveruleikanum iacute oumlrskamma stund meeth erlendum glaeligsimoumlnnum iacute

einkennisbuacuteningum

Moacuteethir Badda er yfirborethskenndur daethrari og yrethi vaeligntanlega flokkueth sem

bdquokanamellaldquo Huacuten er samt aacute vissan haacutett sigurvegari myndarinnar thornar sem huacuten flyacutegur iacute

burtu fraacute iacuteslensku eymdinni iacute fangi bandariacutesks hermanns Loks ber aeth geta ungu

stuacutelkunnar sem flytur iacute hverfieth og er aacute tiacutemabili einn af ljoacutesari punktum tilverunnar Aeth

14

lokum er huacuten thornoacute komin iacute hjoacutenaband meeth hinum vafasama Badda Athyglisvert er aeth

fylgjast meeth persoacutenunni (sem ber hieth stoacuterkostlega iacuteslenska nafn Hveragerethur) missa oumlll

siacuten karaktereinkenni og hverfa inn iacute svartholieth sem umlykur thornann aacutegaeligta mann

21 Feacutelagsauethur

Ljoacutest er aeth persoacutenur Djoumlflaeyjunnar gliacutema vieth margviacutesleg feacutelagsleg vandamaacutel og varla

til saacute einstaklingur iacute myndinni sem sleppur vieth sliacutek oumlrloumlg Baddi er afureth taeligtingslegs

uppeldis moacuteethur sinnar sem klaacuterlega setur siacutena velfereth fram yfir velfereth barnsins THORNraacutett

fyrir jaacutekvaeligethar tilraunir afa hans liggur leieth Badda hratt niethur aacute vieth og aacutestaeligethan liggur iacute

thorneirri staethreynd aeth hann saacutervantar thorneacutettriethieth net feacutelagstengsla iacute kringum sig

Rannsoacuteknir bandariacuteska feacutelagsfraeligethingsins James Coleman (1988) hafa syacutent fram aacute

mikilvaeliggi feacutelagstengsla til aeth einstaklingar geti fallieth betur innan thorneirra viethmietha og

gilda sem eru samthornykkt iacute samfeacutelaginu Coleman kaus aeth notast vieth orethieth feacutelagsaueth (e

social capital) og bendir aacute aeth haeliggt seacute aeth horfa aacute feacutelagsaueth sem aacutekveethna tegund

auethlindar reacutett eins og efnislegan aueth (e physical capital) og mannaueth (e human

capital) THORNaeth er hinsvegar haacuteeth vali hvers einstaklings fyrir sig hvernig hann spilar uacuter

siacutenum spilum hvort aeth samfeacutelagieth iacute heild sinni seacute aeth hagnast aacute thorneim feacutelagsaueth sem eftir

hann liggur

Aacutefengisnotkun er aacuteberandi iacute myndinni en Baddi og feacutelagar hans eru drykkfelldir

ungir menn sem reyna aeth flyacuteja oumlmurlega tilveru siacutena iacute gegnum brenniviacutensfloumlsku Hefethi

myndin gerst 30 aacuterum siacuteethar er ekki oacuteliacuteklegt aeth straacutekagengieth hefethi verieth iacute houmlrethum

fiacutekniefnum iacute staeth aacutefengis en thornaeth eru hugleiethingar sem vieth faacuteum liacuteklega aldrei svoumlr vieth

Taumlaus drykkja Badda er hans leieth til aeth passa inn iacute thornau viethmieth (e norm) sem eru

riacutekjandi iacute liacutefi hans en thornau eru flest tilkomin vegna stoumlethu hans iacute thornjoacuteethfeacutelaginu Gildi (e

values) Badda eru gjoumlrsamlega oumlfugsnuacutein og aacute skjoumln vieth gildi og viethmieth bdquovenjulegsldquo

manns sem eru iacute flestum tilfellum fjoumllskylda atvinna og barnauppeldi

15

22 Jafningjahoacutepurinn

Baddi og Daniacuteel broacuteethir hans sveiflast aacute milli thorness aeth vera vieth botninn og aeth vera

vinsaeliglir Daniacuteel er endalaust iacute skugga broacuteethur siacutens sem thornykir mikill maethur innan thorness

hoacuteps sem hann tilheyrir Sliacutekur hoacutepur jafningja yfirleitt kallaethur jafningahoacutepur (e peer

group) er mjoumlg mikilvaeliggur iacute thornroacuteun einstaklinga og getur meeth athoumlfnum siacutenum styacutert

foacutelki inn aacute thornaeligr brautir sem thornykja aeligskilegar innan hoacutepsins Reacutett er aeth taka fram aeth thornetta

getur aacutett vieth alla jafningjahoacutepa iacute oumlllum steacutettum kynthornaacutettum osfrv

Toumlluvereth aacutehersla hefur verieth loumlgeth aacute aeth skyacutera mikilvaeliggi jafningjahoacutepa iacute tengingum

vieth afbrot og glaeligpahneigeth en thornryacutestingur jafningjahoacuteps (e peer pressure) er ekki siacuteethur

mikill iacute efri stigum samfeacutelagsins Syacutent hefur verieth fram aacute aeth foacutelk laeligrir aeth nota fiacutekniefni

fraacute jafningjum siacutenum hvernig aacute aeth tuacutelka aacutehrifin og hvernig er best aeth njoacuteta thorneirra

(Becker 1963) Baddi laeligrir meeth tiacutemanum iacute gegnum sinn jafningahoacutep aeth aacutekveethin

hegethun eigi aeth fylgja aacutekveethnum athoumlfnum og byacuter thornannig til siacuten eigin gildi

23 Stoumlethukreppa

Afbrotahegethun Badda og feacutelaga maacute aeth miklu leyti skyacutera meeth thornviacute aeth skoetha feacutelagslegan

uppruna thorneirra iacute staeth thorness aeth gefa seacuter aeth skyacuteringin liggi einfaldlega iacute laeliggri vitsmunum

thorneirra feacutelaga Albert Cohen (1955) rannsakaethi hversu sterk tengsl eru aacute milli feacutelagslegar

stoumlethu og afbrotahegethunar ungmenna iacute boacutek sinni Delinquent Boys

Cohen bendir aacute aeth feacutelagsleg umgjoumlreth skipti mestu thornegar afbrotahegethun er

rannsoumlkueth og thornau ungmenni sem eru stoumldd iacute slaeligmri feacutelagslegri umgjoumlreth hafa

takmarkaetha valkosti iacute liacutefinu Oacutejoumlfn staetha myndast aacute milli gilda thorneirra sem laeliggra eru

settir og thorneirra sem tilheyra svokallaethri millisteacutett Afleiethingarnar veretha gjarnan

svokoumlllueth stoumlethukreppa (e status frustration) thorneirra sem minna mega siacuten enda eru thorneir

ekki aeth falla aeth viethurkenndum gildum samfeacutelagsins Eina leiethin aeth mati Cohen fyrir

laacutegsteacutettarunglinga aeth oumlethlast viethurkenndan status er aeth snuacutea oumlllum gildum og viethmiethum

aacute haus og thornaacute oumlethlast saacute einstaklingur mestu virethinguna sem naeligr aeth ganga lengst iacute thornviacute aeth

brjoacuteta gildi og viethmieth miethsteacutettarinnar

16

24 Samfeacutelagsleg staetha

THORNaeth er haeliggt aeth sjaacute greinileg merki thorness aeth braeligethurnir eru meeth aacutekveethin hlutverk innan

fjoumllskyldu sinnar og ekki siacuteethur innan thorness samfeacutelags sem thorneir lifa iacute Munurinn aacute thorneim

braeligethrum liggur iacute thorneirri staethreynd aeth Daniacuteel bryacutest uacutet uacuter sinni fyrirfram aacutekveethnu

feacutelagslegu stoumlethu (e ascribed status) iacute samfeacutelaginu (sem er iacute thornessu tilfelli laacutegsteacutettarmaethur

meeth takmoumlrkueth taeligkifaeligri) og verethur virtur thornjoacuteethfeacutelagsthornegn flugmaethur og hetja THORNessi

nyacuteja feacutelagslega staetha hans er aacuteunnin (e achieved status) iacute gegnum mikla vinnu og

thornannig naeligr Daniacuteel aeth brjoacutetast uacutet uacuter doumlpru hlutskipti braggafoacutelksins Baddi er hinsvegar

fastur iacute thorneirri feacutelagslegu stoumlethu sem honum var uacutethlutaeth iacute barnaeligsku og syacutenir enga tilburethi

til thorness aeth reacutetta sinn hlut Feacutelagsleg staetha er thornviacute klaacuterlega eitthvaeth sem einstaklingur

getur breytt og haft aacutehrif aacute en til thorness thornurfa baeligethi hugur og hjarta aeth fylgja maacuteli

25 Feacutelagsleg oacutereietha

En hvers vegna eru persoacutenur Djoumlflaeyjunnar svona hrjuacutefar og skeytingarlausar um

umhverfi sitt Samkvaeligmt bandariacutesku feacutelagsfraeligethingunum Clifford Shaw og Henry

McKay (1942) eru viethbroumlgeth einstaklinga sem buacutea vieth sliacuteka feacutelagslega oacutereiethu sem

persoacutenur Djoumlflaeyjunnar buacutea vieth skiljanlegar og jafnvel nauethsynlegar til aeth lifa af iacute

erfiethu umhverfi THORNeir benda aacute aeth borgarhverfi meeth leacutelegt feacutelagslegt aethhald seacuteu uppfull

af foacutelki sem ekki telur thornaeth oacutemaksins virethi aeth eyetha tiacutema eetha orku iacute aeth halda thorneim vieth

Allir iacutebuacutearnir eru aeth leita aeth leieth uacutet uacuter thornessum baacutegu feacutelagslegu aethstaeligethum og eyetha thornviacute

engum tiacutema iacute aeth raeligkta umhverfi sitt Slaeligm efnahagsstaetha og oumlrar buacutesetubreytingar

einkenna thornessi hverfi og iacute sliacuteku bdquodog eat dogldquo umhverfi verethi foacutelk aeth snuacutea seacuter aeth hlutum

sem ekki thornykja aeligskilegir iacute oumlethrum hverfum Tilvera thornessara einstaklinga veltur aacute thornviacute aeth

geta aethlagast umhverfi siacutenu og thornaeth thornyacuteethir iacute moumlrgum tilfellum algjoumlrt skeytingarleysi

gagnvart loumlgum reglu og oumlethru foacutelki

26 Lagskipting og oacuteliacutekur aethgangur

Djoumlflaeyjan gerist aeth langmestu leyti iacute naacutenasta umhverfi aethalsoumlguhetjanna thorne iacute

broumlggunum alraeligmdu Vieth faacuteum oumlethru hverju aeth sjaacute liacutefieth fyrir utan braggamenninguna og

undantekningarlaust eru thornau atriethi aeth minna okkur aacute hversu miklu betra liacutefieth er annars

staethar Baddi talar um saeligluna iacute Bandariacutekjunum poumlrupiltarnar uacuter braggahverfinu elta

hoacutep af drengjum sem flyacuteja inn aacute riacutekmannlegt heimili sitt Baddi og vinur hans eiga eitt

17

saeliglukvoumlld aacute Hoacutetel Borg osfrv Vonin um betra liacutef skiacuten iacute gegn iacute moumlrgum senum

kvikmyndarinnar en persoacutenurnar hafa ekki meeth oumlrfaacuteum undantekningum getu eetha

aacutehuga til thorness aeth brjoacutetast til betra liacutefs Eina uacuterraeligethieth sem virethist vera fyacutesilegt iacute huga

bdquobraggafoacutelksinsldquo er liacuteferni sem einkennist af afbrotum og oacutereglu Bandariacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Robert K Merton bendir aacute aeth loumlglegar aethferethir til thorness aeth naacute

viethurkenndum markmiethum samfeacutelagsins seacuteu ekki iacute joumlfnum hlutfoumlllum meethal foacutelks

Merton segir aeth lagskipting samfeacutelagsins hindri thornaacute sem laeliggra eru settir iacute tilraunum

thorneirra aeth naacute samfeacutelagslega samthornykktum aacuterangri Richard Cloward og Lloyd Ohlin

(1960) thornroacuteuethu thornessar hugmyndir Mertons iacute boacutek sinni Delinquency and Opportunity

Iacute thorneirri boacutek benda thorneir einmitt aacute aeth einstaklingar hafa oacuteliacutekan aethgang (e differential

opportunity) aeth gaeligethum samfeacutelagsins og saeligkja thornal nauethsynlega virethingu stoumlrf og voumlld

til menningarhoacutepa sem gjarnan eru tengdir vieth afbrot Samfeacutelagieth yacutetir einstaklingunum

uacutet iacute sliacutekt liacuteferni meeth thornviacute aeth takmarka aethgang thorneirra aeth gaeligethum thorness

27 Afstaeligethur skortur og stimplun

Oumlnnur skyacutering aacute andfeacutelagslegri hegethun foacutelksins uacuter braggahverfinu getur legieth iacute thorneirri

staethreynd aeth allur samanburethur aacute liacutefsgaeligethum er thorneim oacutehagstaeligethur THORNessar hugmyndir eru

aacute svipaethri liacutenu og aacuteethurnefnd kenning Crawford og Ohlin um oacuteliacutekan aethgang einstaklinga

en taka aacute vissan haacutett meiri afstoumlethu til hoacutepa Hjoacutenin og fraeligethimennirnir Judith og Peter

Blau (1982) hafa iacute rannsoacuteknum og skrifum siacutenum unnieth meeth hugtak sem oftast er kennt

vieth thornau og er iacute daglegu maacuteli kallaeth kenningin um afstaeligethan skort (e relative deprivation

theory) Hjoacutenin rannsoumlkuethu glaeligpatiacuteethni iacute Bandariacutekjunum og ein af niethurstoumlethum

rannsoacutekna thorneirra var suacute aeth haeliggt vaeligri aeth tengja aukna afbrotatiacuteethni vieth viss hverfi og

aacutestaeligethur afbrota vaeligri ma haeliggt aeth uacutetskyacutera meeth fyrrnefndri kenningu Huacuten gengur iacute

stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute hugmynd aeth faacutetaeligk hverfi iacute naacutegrenni vieth riacutek hverfi fyllist reiethi hatri

og bitureth yfir samanburethinum Tilfinning fyrir oacutereacutettlaeligti skapast og leiethir af seacuter

afbrotahegethun og ofbeldi

Iacute riti thornyacuteska feacutelagsfraeligethingsins Karl Marx Wage-labour and capital (1891 2008)

maacute lesa hugleiethingar sem eru af svipuethum toga og kenning Blau-hjoacutenanna um afstaeligethan

skort Marx raeligethir thornar um thornau vandamaacutel sem geta litieth dagsins ljoacutes thornegar foacutelk thornarf

siacutefellt aeth lifa vieth oacutesanngjarnan samanbureth vegna steacutettarstoumlethu sinnar

18

Marx skrifaethi

bdquoHuacutes getur verieth stoacutert eetha liacutetieth en svo lengi sem oumlnnur huacutes iacute naeligsta

naacutegrenni eru soumlmu staeligrethar uppfyllir thornaeth allar feacutelagslegar

vaeligntingar til iacutebuacuteetharhuacutesnaeligethis En riacutesi houmlll iacute naeligsta naacutegrenni vieth litla

huacutesieth breytist thornaeth fljoacutett iacute kofa Litla huacutesieth og iacutebuacutear thorness hafa enga

eetha oacutemerkilega feacutelagslega stoumlethu og skyldi houmlllin riacutesa enn haeligrra iacute

framthornroacuteun siethmenningar er ljoacutest aeth oacutethornaeliggindi og oacuteaacutenaeliggja iacutebuacutea litla

huacutessins mun aukast aeth sama skapildquo

Braggafoacutelkieth iacute Djoumlflaeyjunni er stimplaeth sem uacuterhroumlk samfeacutelagsins og thornurfa aeth thornola

haacuteethsgloacutesur og yfirgang thorneirra sem ofar eru iacute virethingastiganum Stimplun einstaklinga er

vel thornekkt rannsoacuteknarefni innan feacutelagsfraeligethinnar og er aeth miklu leyti byggt aacute

hugmyndum feacutelagsfraeligethinga um taacuteknraelign samskipti Feacutelagsfraeligethingar aacute boreth vieth Charles

Horton Cooley og George Herbert Mead benda aacute aeth foacutelk hefur samskipti siacuten aacute milli meeth

margviacuteslegu samspili laacutetbrageths og oretha Tuacutelkun einstaklinga aacute thornessum samskiptum

moacutetar oumlethru fremur viethbroumlgeth thorneirra og hvernig thorneir sjaacute sjaacutelfan sig iacute samfeacutelaginu

Stimplunarkenning (e labeling theory) afbrotafraeligethi byggir aacute thornessum hugmyndum og

snyacutest um thornaeligr hugmyndir aeth samfeacutelagieth buacutei til fraacutevikshegethun meeth thornviacute aeth stimpla

aacutekveethna einstaklinga sem afbrotamenn (Siegel 2009) THORNegar stimplunin hefur aacute annaeth

boreth aacutett seacuter staeth reynist erfitt fyrir thornaacute sem eru stimplaethir aeth komast inn iacute eethlilegan

farveg aftur Stimpillinn fylgir foacutelki eftir iacute liacutefinu og aeth lokum fer thornaeth aeth skilgreina sig iacute

samraeligmi vieth hann

Aacutegaeligtis daeligmi um atvik sem skapaeth getur hatur og bitureth aacute oumlllu sem byacuter fyrir utan

braggahverfieth er atriethieth thornar sem braggadrengir halda iacute leiethangur til aeth hefna fyrir groacutefa

aacuteraacutes af voumlldum riacutekari krakka THORNraacutett fyrir aeth thorneir vaeligru upprunalegu foacuternarloumlmbin iacute thornessu

maacuteli endar thornetta meeth thornviacute loumlgreglan maeligtir aacute svaeligethieth og hlustar eingoumlngu aacute umkvartanir

aethila fraacute riacuteka hverfinu THORNannig styethur kerfieth vieth oacutereacutettlaeligtieth sem viethgengst greinilega iacute

lagskiptingu samfeacutelagsins

19

28 Niethurlag

Djoumlflaeyjan er fyrir margar sakir stoacutermerkileg kvikmynd Huacuten veitir goacuteetha innsyacuten inn iacute

liacutef thorneirra Iacuteslendinga sem ekki saacutetu vieth sama boreth og landar thorneirra og thornurftu af illri

nauethsyn aeth aethlagast oacutevinveittu umhverfi siacutenu Tilhneigingin hefur verieth aeth draga upp

glansmynd af Iacuteslandi fortiacuteethar seacuterstaklega aacuterunum eftir striacuteeth THORNaacute voru landsmenn

almennt iacute aacutekaflega goacuteethum maacutelum vegna yacutemis konar striacuteethsgroacuteetha og ekki siacutest iacute kjoumllfar

Marshall-aethstoetharinnar Togaraflotinn var endurnyacutejaethur landbuacutenaetharveacutelar keyptar

virkjanir og verksmiethjur byggethar osfrv (Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson 1996) Sagan

hefur hinsvegar kennt okkur aeth iacute oumlllum uppsveiflum eru til thornjoacuteethfeacutelagshoacutepar sem

einhverra hluta vegna faacute ekki sneieth af koumlkunni og Djoumlflaeyjan syacutenir okkur sliacutekan hoacutep

meeth eftirminnilegum haeligtti

Tengingar vieth afbrotafraeligethi hafa verieth aacuteberandi iacute thornessari umfjoumlllun um kvikmyndina

Djoumlflaeyjuna en aeth miacutenu mati laacute thornaeth beinast vieth thornegar efni hennar er skoethaeth ofan iacute

kjoumllinn Feacutelagslegar aethstaeligethur foacutelksins iacute kvikmyndinni eru aacute thornann veg aeth afbrot og

fraacutevikshegethun naacute foacutetfestu og eru iacute raun viethurkennd gildi innan thornessa hoacuteps THORNoacute eru

persoacutenur inni aacute milli sem naacute aeth riacutefa sig uacutet uacuter siacutenum aethstaeligethum en meirihlutinn heldur thornoacute

iacute thornau oumlfugsnuacutenu viethmieth sem styacutera liacutefinu iacute braggahverfinu

20

Frumsyacutend 6aacuteguacutest 1992

Leikstjoacuteri Juacuteliacuteus Kemp

Aethalhlutverk

Lass ndash Baltasar Kormaacutekur

Sveppi ndash Steinn Aacutermann Markuacutesson

Soacutel ndash Ingibjoumlrg Stefaacutensdoacutettir

Uggi ndash Ari Matthiacuteasson

3 Veggfoacuteethur

Kvikmyndin Veggfoacuteethur (e Wallpaper) vakti nokkra athygli thornegar huacuten kom uacutet aacuterieth 1992

Myndin toacutek aacute moumlrgum feacutelagslegum vandamaacutelum og syacutendi thornau meeth naacutelgun sem ekki

hafethi aacuteethur seacutest iacute iacuteslenskri kvikmynd bdquoAacuterekstrar landbuacutenaetharsamfeacutelags og

nuacutetiacutemathornjoacuteethfeacutelagsldquo soumlgufleacutettan sem hafethi seacutest iacute myndum aacute boreth vieth Land og synir og

Oacuteethal feethranna feacutekk nuacutetiacutemalega uppfaeligrslu aacutesamt goacuteethum skammti af siethblindu glaeligpum

og kynliacutefi THORNaeth var ekki siacutest vegna djarfra kynliacutefsatrietha sem myndin vakti athygli en

sjaacutelfsagt thornaeligttu thornessi tilteknu atriethi myndarinnar frekar saklaus iacute dag Juacuteliacuteus Kemp

leikstyacuterethi Veggfoacuteethri og feacutekk mikieth hroacutes fyrir aeth taeligkla viethkvaeligm maacutelefni aacuten tepruskapar

Juacuteliacuteus var aetheins 25 aacutera thornegar Veggfoacuteethur var frumsyacutend en hann naacuteethi aeth sannfaeligra allar

vinsaeliglustu hljoacutemsveitir Iacuteslands aacute thorneim tiacutema aeth koma fram iacute myndinni og er Veggfoacuteethur

thornviacute oft aacute tiacuteethum eins og toacutenlistarmyndband frekar en biacuteoacutemynd

Veggfoacuteethur er klassiacutesk saga um konu sem hittir mann thornau fella hugi saman en hann

thornarf aacute endanum aeth velja aacute milli hennar og besta vinar siacutens Soumlguhetjurnar thornrjaacuter eru

Lass drykkfelldur listamaethur Sveppi siethblindur og kynferethislega brenglaethur

eiturlyfjaneytandi og Soacutel saklaus sveitastuacutelka sem er aeth reyna aeth foacuteta sig iacute erfiethum

aethstaeligethum Sveitastuacutelkan blaacuteeygetha sest aacute traktorskerru og flytur iacute borgarliacutefieth thornar sem

huacuten faeligr vinnu hjaacute Sveppa aacute vinsaeliglum skemmtistaeth Sveppi og Lass gera meeth seacuter

veethmaacutel um hvor thorneirra verethi aacute undan aeth spilla sakleysingjanum og nota thorneir feacutelagar til

21

thorness yacutemis broumlgeth Lass verethur fljoacutetlega hrifinn af Soacutel fyrir alvoumlru og uppgjoumlr aacute milli vina

er oacuteumflyacuteanlegt ekki siacutest vegna thorneirra sjuacuteku hvata sem Sveppi hefur aeth geyma

Yacutemis atriethi iacute Veggfoacuteethri er haeliggt aeth skoetha meeth augum feacutelagsfraeligethinnar Soacutel flytur

buacuteferlum iacute upphafi myndarinnar og thornarf aeth takast aacute vieth thornaeth liacutef sem milljoacutenir manna uacuter

hefethbundnum baeligndasamfeacuteloumlgum hafa thornurft aeth gera fraacute tiacutemum iethnbyltingarinnar Iacute

borginni kemst Soacutel fljoacutetlega aeth thornviacute aeth viethmieth og gildi foacutelks eru fraacutebrugethin thornviacute sem huacuten

aacute aeth venjast uacuter sveitinni Einstaklingshyggja og hraethi einkenna borgarliacutefieth og vesalings

Soacutel veit varla iacute hvorn foacutetinn huacuten aacute aeth stiacutega Reyndar verethur aeth hroacutesa Soacutel fyrir

afskaplega mikla aethloumlgunarhaeligfni en undir lok myndarinnar er huacuten komin upp aacute svieth

meeth hljoacuteethnema iacute houmlnd alveg buacutein aeth hrista af seacuter sveitahrollinn

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag

Saacute munur sem syacutendur er aacute liacutefi borgarbuacutea annars vegar og sveitafoacutelks hins vegar er efni

sem feacutelagsfraeligethingar hafa rannsakaeth um aacuterabil Tengsl og thornaacutetttaka einstaklinga iacute

samfeacutelaginu er mismunandi eftir thorneim feacutelagslegu aethstaeligethum sem thorneir lifa vieth THORNyacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Ferdinand Toumlnnies (1963) skipti mannlegum tengslum niethur iacute tvaeligr

megingerethir og kallaethi thornaeligr gemeinschaft (samfeacutelag) og gesellschaft (thornjoacuteethfeacutelag)

Samkvaeligmt Toumlnnies er gemeinschaft suacute samfeacutelagsskipan sem felur iacute seacuter mikla

thornaacutetttoumlku einstaklinga og sameiginleg gildi Eining innan hoacutepsins er mikil og foacutelk leggur

sig fram fyrir heildina Toumlnnies leit aacute fjoumllskylduna sem fullkomieth daeligmi um

gemeinschaft og yfirleitt falla hefethbundin landbuacutenaetharsamfeacuteloumlg undir thornessa

skilgreiningu Hlutverk einstaklinga iacute samfeacutelaginu er meethfaeligtt og liacutetill feacutelagslegur

hreyfanleiki er til staethar Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum hefur svipaethan reynsluheim

Gesellschaft er aacute hinn boacuteginn skilgreint sem thornjoacuteethfeacutelag keyrt aacutefram aacute

einstaklingshyggju Hagur einstaklingsins er mikilvaeliggari en hagur heildarinnar og

thornegnarnir hafa fremur oacutepersoacutenuleg samskipti siacuten aacute milli Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum

oumlethlast aacuteunna stoumlethu td iacute gegnum vinnu siacutena naacutem eetha dugnaeth Einstaklingarnir gegna

oacuteliacutekum hlutverkum og eru iacute oacuteliacutekum stoumlethum THORNetta leiethir til thorness aeth reynsluheimur

foacutelksins verethur oacuteliacutekur og einstaklingurinn finnur ekki thornoumlrf hjaacute seacuter aeth vinna iacute thornaacutegu

heildarinnar Nuacutetiacutema fyrirtaeligki eins og NIKE vaeligri aacutegaeligtis daeligmi um gelleschaft

starfsmennirnir eru aeth reyna aeth thorneacutena sem mest iacute vinnu sinni en hafa etv engan

seacuterstakan aacutehuga aacute voumlrunni sem thorneir framleietha Endaframleiethslan verethur ekki aethalmaacutelieth

22

heldur hversu mikieth hagur einstaklingsins vaelignkast iacute thornviacute ferli sem framleiethslan er Mjoumlg

skyacuter munur er aacute thornessum tveimur atriethum iacute Veggfoacuteethri Soacutel verethur aeth gjoumlra svo vel aeth

takast aacute vieth siacutenar breyttu aethstaeligethur og breytast uacuter saklausri persoacutenu sem haeliggt vaeligri aeth

kenna vieth gemeinschaft iacute harethari persoacutenu sem feacutelli aeth stoacuteru leiti undir skilgreiningu

gesellschaft

32 Ofbeldi menningarkima

Drykkfelldi listamaethurinn Lass er iacute myndinni tengingin aacute milli sakleysis (Soacutel) og

uacuterkynjunar (Sveppi) Lass er syacutendur sem nokkueth viethkunnanlegur naacuteungi en algjoumlrlega

stefnulaus iacute liacutefinu Hann hefur greinilega haeligfileika aacute sviethi myndlistar en thornegar virkilega

reynir aacute er hann fljoacutetur aeth leita seacuter huggunar iacute faethmi Bakkusar Iacute einu atriethi

myndarinnar kemur thornaeth fram aeth Lass hefur enga foumlethuriacutemynd til aeth leita til enga

fyrirmynd Hann kemur heim til moacuteethur sinnar og finnur hana illa uacutetleikna eftir

bdquokoacutetilettukarlinnldquo sem er greinilega sambyacutelismaethur hennar en alls oacuteskyldur Lass THORNeir

feacutelagar hefna siacuten aacute ofbeldismanninum aacute thornann haacutett sem thorneir thornekkja best meeth

gegndarlausu ofbeldi Rannsoacuteknir Marvin Wolfgang og Franco Ferracuti (1967) hafa

syacutent fram aacute aeth foacutelk sem tilheyrir aacutekveethnum menningarkimum (e subculture) liacutetur aacute

ofbeldi sem eethlilega aethfereth til aeth leysa deilur Wolfgang og Ferracuti koumllluethu sliacuteka

hegethun ofbeldi menningarkima (e subculture of violence) en innan thorneirra er minnsta

oumlgrun litin alvarlegum augum THORNeir feacutelagar Lass og Sveppi tilheyra greinilega hoacutepi sem

er ekki mikieth iacute dagsljoacutesinu innan um venjulega borgara og thorneirra reynsluheimur er iacute

raun ein tegund menningarkima Groacutef ofbeldishegethun kynferethisleg brenglun og

greinileg siethblinda eru fylgifiskar Sveppa og thornaeth er vegna hans sem Lass fer niethur aacute laacutegt

plan Lass gengur tam svo langt aeth bera ljuacutegvitni fyrir vin sinn til aeth foretha honum fraacute

fangavist vegna meintrar nauethgunar

23

33 Lagskipting Max Webers

THORNeir kumpaacutenar Sveppi og Lass eru iacute slaeligmum maacutelum meeth sitt liacutefshlaup THORNeir tilheyra

ekki virtum thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi eru ekki efnaethir og hafa engin raunveruleg voumlld THORNaeth maacute

thornviacute segja aeth thorneir seacuteu iacute neethsta lagi samfeacutelagsins aacute moumlrgum sviethum Lagskipting

samfeacutelagsins er viethfangsefni sem hinn fraeliggi thornyacuteski feacutelagsviacutesindamaethur Max Weber

rannsakaethi og smiacuteethaethi kenningu siacutena um feacutelagslega lagskiptingu (Andersen amp Taylor

2007) Karl Marx hafethi aacuteethur komieth fram meeth thornaeligr hugmyndir aeth grundvoumlllur

steacutettarskiptingar hviacuteldi aacute efnahagsstoumlethu

Weber heacutelt thornviacute hinsvegar fram aeth skilningur Marx aacute steacutettum vaeligri of thornroumlngur sem

lyacutesing aacute hagsmunaaacuterekstrum og lagsskiptingu og aeth hugmynd Marx um hlutlaeligga

hagsmuni steacutetta vaeligri roumlng Weber vildi meina aeth aacutetakapunktar vaeligru mun fleiri og aeth

foacutelk yrethi aeth vera meethvitaeth um hagsmuni sinnar steacutettar til aeth haga seacuter aacute aacutekveethinn haacutett

Allir thornessir thornriacuter thornaeligttir sem Weber nefnir iacute kenningu sinni um lagskiptingu hafa aeth hans

mati uacuterslitaaacutehrif aacute liacutefsmoumlguleika einstaklinga og taeligkifaeligri thorneirra til aeth veretha nyacutetir

samfeacutelagsthornegnar

Efnahagsstaetha

Efnahagslegar aethstaeligethur foacutelks eru eitt aethalatriethieth iacute hugmyndum Webers Efnahagslegar

forsendur og moumlguleikar foacutelks aacute markaethinum stjoacuterni ma hvaetha steacutett thornuacute tilheyrir

Weber er meeth svipaethar hugmyndir og Karl Marx iacute thornessum maacutelum thorneas suacute skoethun aeth

eignahald aacute framleiethslutaeligkjum seacute lykilatriethi thornar sem eigendur thorneirra hafi voumlldin iacute

samfeacutelaginu

Weber bendir enn fremur aacute aeth oacutevenjulegar kringumstaeligethur iacute samfeacutelaginu thornurfi til aeth

foacutelk myndi einhverskonar samstoumlethu aacute grundvelli efnahagslegrar stoumlethu sinnar Foacutelk sem

stendur saman iacute verkfalli vaeligri td aeth falla aacutegaeligtlega aeth thornessum hugmyndum thorne foacutelk

sem myndar hoacutep sem hegethar seacuter meeth sameiginlegum haeligtti meeth hagsmuni hoacutepsins iacute

huga THORNessi sameiginlegi orsakavaldur byggist eingoumlngu aacute efnislegum hagsmunum er

varetha eignir og tekjumoumlguleika

Iacute Veggfoacuteethri eru persoacutenurnar ekki iacute goacuteethum maacutelum aacute efnahagssviethinu Lass og Sveppi

virethast eiga peninga til aeth fjaacutermagna drykkju eiturlyfjanotkun og almennt svall en eru

engu aeth siacuteethur staurblankir annar sem hinn klassiacuteski faacutetaeligki listamaethur og hinn geturvill

ekki borga foacutelki laun fyrir vinnu siacutena THORNaeth maacute thornviacute kannski segja aeth Lass seacute verkamaethur

24

iacute anda hugmynda Karl Marx thornar sem hann hefur ekkert til aeth selja aacute markaethi nema faeligrni

siacutena (listmaacutelun) Hann raeligethur ekki yfir fjaacutermagni neacute framleiethslutaeligkjum og thornarf thornviacute aeth

gerast launthornegi sem treystir aacute einhverskonar fjoumlldaframleiethslu Sveppi er hinsvegar aeth

passa aacutegaeligtlega vieth bdquoborgarasteacutettinaldquo sem Marx nefndi fjaacutermagnseigendur

vinnuveitendur og eigendur framleiethslutaeligkja

Sveppi er vissulega skiacutetblankur og thornviacute ekki alveg aeth falla inn iacute staethalmynd Marx af

sviacutenfeitum moldriacutekum kapitalistanum en hann er thornoacute eigandi naeligturkluacutebbs (sem getur iacute

viacuteethri merkingu verieth framleiethslutaeligki) og hann reynir vieth hvert taeligkifaeligri aeth hlunnfara

vinnuaflieth reacutett eins og goacuteethur siethur er aacute meethal kapitalista samkvaeligmt hugmyndafraeligethi

Karl Marx

Virething

Virething er aeth mati Webers tengd viethhorfum liacutefsstiacutel og neyslu hvers einstaklings Oumlfugt

vieth efnahagshugmyndir hans er ekki oacutealgengt aeth hoacutepur sem deilir soumlmu stoumlethu hagi seacuter

sem samfeacutelag Virething er metin af jaacutekvaeligethri eetha neikvaeligethri feacutelagslegum viethbroumlgethum og

liacutefsstiacutellinn sem thornuacute hefur valieth endurspeglar stoumlethu thorniacutena iacute samfeacutelaginu Efnahagurinn

snyacutest um framleiethslu en virethingin um neyslu

Daeligmi er um aeth foacutelk hafi mjoumlg haacutea virethingastoumlethu en tilheyri engu aeth siacuteethur laacutegri

efnahagslegri steacutett Gott daeligmi um einstakling meeth mikla virethingu vaeligri proacutefessor vieth

virtan haacuteskoacutela THORNessi aacutekveethni proacutefessor getur hins vegar verieth aacute frekar laacutegum launum og

tilheyrt laeliggri steacutettum thornjoacuteethfeacutelagsins iacute efnahagslegum skilningi thornraacutett fyrir alla thornaacute virethingu

sem hann hefur innan skoacutelans Haeliggt er aeth skoetha hugmyndir Webers um stoumlethu

einstaklinga iacute samfeacutelaginu iacute samhengi vieth goacuteethaeligrieth sem naacuteethi haacutemarki aacute Iacuteslandi aacute thornviacute

herrans aacuteri 2007 Iacute uacutetraacutes iacuteslenskra viethskiptamanna voru iacute forystu einstaklingar sem

houmlfethu ekki hefethbundna virethingastoumlethu iacute samfeacutelaginu THORNraacutett fyrir oumlll siacuten auethaeligvi og fraeliggu

vini voru thornessir menn jafnvel uppnefndir bdquogoumltustraacutekarldquo af aethilum sem litu niethur aacute thornaacute

vegna bakgrunns thorneirra Weber fjallaethi einmitt um muninn aacute virethingunni sem syacutend er

goumlmlum peningum og nyacutejum thorne nyacuteriacutekir einstaklingar njoacuteta ekki soumlmu virethingar og

thorneir sem hafa aacutett peninga iacute langan tiacutema Reacutett eins og blanki proacutefessorinn iacute daeligminu aeth

ofan eru riacutekir einstaklingar meeth bdquoranganldquo bakgrunn alltaf litnir hornauga af thorneim sem

eru meeth bdquoreacutettanldquo bakgrunn

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

8

Mynd 1 Umfjoumlllunarefni iacuteslenskra kvikmynda 1962-2010 (Kvikmyndamiethstoumleth 2010)

THORNaeth aeligtti ekki aeth koma aacute oacutevart aeth iacuteslenskar kvikmyndir leggi aacuteherslu aacute thornessa tvo thornaeligtti en

oftast spegla myndirnar iacuteslenskan veruleika Iacuteslenskt samfeacutelag staacutetar ekki af eins

miklum fjoumllbreytileika og tam bandariacuteskt samfeacutelag og thornviacute er thornaeth iacute sjaacutelfu seacuter ekkert

skryacutetieth aeth ekki seacute verieth aeth framleietha mikieth af myndum sem endurspegla aethrar tegundir

samfeacutelaga THORNaeth maacute reyndar benda aacute thornaacute staethreynd aeth iacute thornau oumlrfaacuteu skipti sem iacuteslenskar

kvikmyndir hafa reynt aeth fara bdquouacutet fyrir kassannldquo eru thornaeligr yfirleitt frekar furethuleg blanda

af hasarsenum af erlendum haeligtti og iacuteslenskum raunveruleika Haeliggt er aeth nefna myndir

aacute boreth vieth Foxtrot (1988) og Nei er ekkert svar (1995) sem aacutegaeligtis daeligmi um sliacutekan

gjoumlrning en athyglisvert er aeth sami maethurinn Joacuten Tryggvason leikstyacuterir thorneim baacuteethum

11 Afbrotafraeligethi almennings

Kvikmyndir eru oumlflugur fjoumllmiethill og geta moacutetaeth hugmyndir foacutelks um hvaeth seacute reacutett og

hvaeth seacute rangt Hetjur hviacuteta tjaldsins hafa iacute gegnum tiacuteethina aeth nokkru leyti styacutert

thornankagangi foacutelks og hvaetha viethbroumlgeth seacuteu vieth haeligfi iacute aacutekveethnum aethstaeligethum Aacutehorfendur

bandariacuteskra kvikmynda hafa oft heyrt fokreiethan loumlgreglustjoacutera segja vieth oacutestyacuterilaacutetan

undirmann sinn aeth bdquothornetta John Wayne bull seacute ekki aeth gangaldquo Sliacutekar setningar eru

mjoumlg greinilega aeth viacutesa til aacutekveethinnar hegethunarmynstra sem harethjaxlinn John Wayne

aacutetti til aeth syacutena iacute kvikmyndum siacutenum Fyrir utan augljoacutes aacutehrif aacute fatatiacutesku haacutergreiethslu

ofl eru thornaeligr persoacutenur sem vieth sjaacuteum iacute kvikmyndum oacutesjaldan aeth stjoacuterna hugmyndum

foacutelks um thornaeth hvernig liacutefieth gengur fyrir sig iacute hinum stoacutera heimi

Afbrot og glaeligpahegethun eru fyrirferethamikill thornaacutettur iacute kvikmyndaheiminum og

aacutehorfendur eru alltaf jafn aacutehugasamir aeth horfa aacute kvikmyndir sem fela iacute seacuter

48

35

710

Iacuteslenskar kvikmyndir 1962-2010

Drama

Gaman

Hasar

Annaeth

9

fraacutevikshegethun fraacute gildum samfeacutelagsins Iacutemynd afbrota felur iacute seacuter baraacutettu goacuteeths og ills

thornar sem aacutehorfendur eiga auethvelt meeth aeth finna til meeth foacuternarlambinu og fordaeligma

gerandann (Helgi Gunnlaugsson 2008) THORNannig afthornreyingarefni virethist alltaf eiga upp aacute

pallborethieth hjaacute aacutehorfendum sem finna fyrir aukinni spennu iacute liacutefi siacutenu iacute gegnum thornaacute

atburethi sem syacutendir eru aacute hviacuteta tjaldinu

Miethaeth vieth thornaacute miklu athygli sem afbrotahegethun iacute kvikmyndum hefur fengieth kemur thornaeth

ekki aacute oacutevart aeth nyacutett rannsoacuteknasvieth hefur orethieth til meethal afbrotafraeligethinga THORNetta nyacuteja

svieth maeligtti aacute iacuteslensku kalla greiningu aacute afbrotafraeligethi almennings (e popular

criminology)

Bandariacuteski afbrotafraeligethingurinn Nicole Rafter (2007) er frumkvoumlethull iacute thornessari nyacuteju

tegund afbrotafraeligethi og er reyndar suacute sem skyacuterethi greinina popular criminology Rafter

bendir aacute aeth hefethbundin afbrotafraeligethi fjallar ekki eins iacutetarlega um thornaeth efni sem

afbrotafraeligethi almennings geri Hin nyacuteja grein liacuteti aacute afbrot sem samtvinnun aacute

afbrotafraeligethi saacutelfraeligethi siethfraeligethi og heimspeki og geti iacute moumlrgum tilfellum varpaeth nyacuteju og

ferskara ljoacutesi aacute afbrotahegethun Rafter vill meina aeth afbrotafraeligethi almennings seacute aeth finna

iacute oumlllum tegundum fjoumllmiethla og meeth thornviacute aeth beita henni samhlietha klassiacuteskri afbrotafraeligethi

megi uppgoumltva nyacutejar lendur innan afbrotafraeligethinnar Aacutehorfendur og notendur

fjoumllmiethlaefnis eru svo oacutetal margir aeth hin nyacuteja grein hefur aacutekveethieth forskot aacute hefethbundna

afbrotafraeligethi THORNaeth sem skiptir meginmaacuteli aeth mati Rafter er aeth ef vieth kjoacutesum aeth

skilgreina afbrotafraeligethi sem rannsoacuteknir aacute glaeligpum og glaeligpamoumlnnum er thornaeth ljoacutest aeth

kvikmyndir eru ein helsta uppspretta hugmynda foacutelks um sliacutek maacutelefni

Aacutestaeligetha thorness aeth eacuteg kyacutes aeth nefna popular criminology iacute thornessari ritgereth er suacute aeth meeth

thornviacute aeth skoetha fyrrnefndar kvikmyndir meeth augum feacutelags- og afbrotafraeligethinnar er eacuteg iacute

raun aeth notast vieth svipaeth ferli og thorneir sem aethhyllast sliacutekar kenningar Eacuteg notast vieth

kvikmyndir til aeth skoetha tengsl thorneirra vieth feacutelagsfraeligethina og thornaeth er einmitt grunnhugmynd

popular criminology Myndirnar fjoacuterar innihalda allar afbrotahegethun og thornviacute liggur

beinast vieth aeth notast vieth thornessa hliethargrein afbrotafraeligethinnar sem grunn fyrir naacutelgun

miacutena Afbrotafraeligethi almennings hefur ekki verieth aacuteberandi iacute iacuteslenskum afbrotafraeligethum en

thornoacute beitir dr Helgi Gunnlaugsson sliacutekum aethferethum iacute greiningu sinni aacute ritverkum

Arnaldar Indriethasonar Iacute boacutek sinni Afbrot aacute Iacuteslandi notast houmlfundur vieth afbrotafraeligethi

almennings til aeth kryfja persoacutenur uacuter soumlgum Arnaldar (Helgi Gunnlaugsson 2008) og

10

varpa ljoacutesi aacute aacutekveethin minni og manngerethir sem haeliggt er aeth finna iacute thornessum voumlnduethu

metsoumlluboacutekum Arnaldar Indriethasonar

Hugmyndir um eethli afbrotamanna er mikilvaeliggur hluti iacute greiningu Helga og passa

vel vieth thornaeligr hugmyndir sem birtast iacute thornessari ritgereth Grunnhugmyndin aacute bak vieth

ritgerethina faeligddist aeth miklu leyti vegna aacuteethurnefndar umfjoumlllunar um baeligkur Arnaldar og

reyndust vel vieth skrif ritgeretharinnar

11

Inngangur

THORNegar kom aeth thorneirri stoacuteru aacutekvoumlrethun aeth skrifa BA-ritgereth var eacuteg nokkueth raacuteethviltur til aeth

byrja meeth Feacutelagsfraeligethin hefur naacuteeth aeth heilla mig aacute vissum sviethum en thornaeth verethur aeth

viethurkennast aeth aacutekveethnir hlutar hennar eru ekki mjoumlg spennandi Eacuteg var amk

algjoumlrlega viss um aeth eacuteg aeligtlaethi ekki aeth skrifa um eitthvaeth sem eacuteg hefethi takmarkaethan

aacutehuga aacute Vandamaacutelieth laacute iacute thornviacute aeth finna viethfangsefni sem vaeligri baeligethi froacuteethlegt og

skemmtilegt iacute senn THORNar sem fjoumllmiethlafraeligethi hefur alltaf verieth seacuterstakt aacutehugamaacutel hjaacute meacuter

toacutek eacuteg thornaacute aacutekvoumlrethun aeth skrifa um eitthvaeth sem tengist fjoumllmiethlun og afthornreyingarefni

Eacuteg mundi aeth kafli iacute boacutek dr Helga Gunnlaugssonar Afbrot aacute Iacuteslandi vaeligri baeligethi

aacutehugaverethur og meeth goacuteetha tengingu inn iacute afthornreyingarumhverfi fjoumllmiethla Hugmyndin aeth

skoetha iacuteslenskar kvikmyndir meeth feacutelagsfraeligethilegum hugmyndum kviknaethi skoumlmmu siacuteethar

og til allrar lukku reyndist umsjoacutenarkennari ritgeretharinnar aacuteethurnefndur Helgi

Gunnlaugsson jaacutekvaeligethur aacute sliacutekar hugmyndir

THORNegar kom aeth thornviacute aeth velja kvikmyndir iacute ritgerethina lenti eacuteg iacute smaacutevaeliggilegri

tilvistarkreppu Iacuteslenskar kvikmyndir eru margar hverjar gullnaacutemur fyrir foacutelk sem vill

skoetha feacutelagsleg vandamaacutel afbrot og almennan subbuskap Fljoacutetlega voru myndirnar

komnar niethur iacute tiacuteu stykki svo sex og aeth lokum endaethi eacuteg meeth thornaeligr fjoacuterar kvikmyndir

sem roumltuethu iacute ritgerethina

Kvikmyndirnar eru oacuteliacutekar aacute yfirborethinu en eiga samt yacutemislegt sameiginlegt

Djoumlflaeyjan er skemmtilegt tiacutemaflakk meeth feacutelagsleg vandamaacutel iacute hverju horni Veggfoacuteethur

er rannsoacutekn aacute siethblindu og aethloumlgunarhaeligfni Myacuterin er doumlkk og djuacutep eins og nafnieth gefur

til kynna og Englar alheimsins opnar glugga inn iacute heim einstaklinga sem eru ekki

syacutenilegir oumlllum Eacuteg var meethvitaethur um aeth hugsanlega vaeligri eacuteg aeth teygja mig fulllangt iacute

leit minni aeth tengingum kvikmyndanna vieth feacutelags- og afbrotafraeligethi og thornessar tengingar

virkuethu etv fjarstaeligethukenndar iacute augum annarra THORNaeth eina sem eacuteg gat gert iacute thorneirri stoumlethu

var aeth vera samkvaeligmur sjaacutelfum meacuter og laacuteta tilfinningu raacuteetha foumlr THORNaeth er svo annarra aeth

daeligma um hvort aeth vel hafi tekist til

Eacuteg vona aeth lesendur hafi baeligethi gagn og gaman af ritgereth thornessari Houmlfundur skemmti seacuter

amk pryacuteethilega vieth gereth hennar og gengur fraacute borethi reynslunni riacutekari

12

Frumsyacutend 3oktoacuteber 1996

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Baddi ndash Baltasar Kormaacutekur

Afi Toacutemas ndash Giacutesli Halldoacutersson

Amma Karoacuteliacutena ndash Sigurveig Joacutensdoacutettir

Danni ndash Sveinn Geirsson

2 Djoumlflaeyjan

Djoumlflaeyjan (e Devilacutes Island) er ein metnaetharfyllsta kvikmynd sem framleidd hefur

verieth aacute Iacuteslandi THORNegar myndin var gereth aacuterieth 1996 var leikstjoacuterinn Friethrik THORNoacuter

Friethriksson ennthornaacute aeth baetha sig iacute fraeliggetharljoacutemanum sem fylgdi kvikmynd hans Boumlrnum

naacutettuacuterunnar Suacute aacutegaeligta kvikmynd kom uacutet fimm aacuterum aacuteethur og naacuteethi thorneim merka aacutefanga

aeth vera uacutetnefnd til Oacuteskarsverethlauna sem besta erlenda kvikmynd aacutersins 1991 Friethrik

sparaethi ekkert til vieth kostnaeth Djoumlflaeyjunnar og byggethar voru mjoumlg iacutetarlegar

sviethsmyndir til thorness aeth thornaeligr aethstaeligethur sem foacutelk bjoacute vieth aacute thornessum tiacutema kaeligmust oumlrugglega

til skila aacute stoacutera tjaldinu Myndin kostaethi um 170 milljoacutenir kroacutena iacute framleiethslu en thornetta

var mesti kostnaethur sem lagethur hafethi verieth iacute iacuteslenska kvikmynd til thornessa Leikstjoacuterinn

leacutet hafa eftir seacuter aeth thornaeth vaeligri bdquokraftaverk aeth okkur toacutekst aeth faacute iacute hana 170 milljoacutenirldquo

(Morgunblaethieth 1996)

Kvikmyndin er byggeth aacute braggasoumlgum Einars Kaacuterasonar THORNar sem djoumlflaeyjan riacutes og

Gulleyjan Iacute boacutekunum fleacutettar Einar saman raunverulegum atburethum og skaacuteldskap meeth

miklum aacutegaeligtum en baacuteethar baeligkurnar nutu mikillar hylli Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest

um fjoumllskyldu sem byacuter iacute svokoumllluethu bdquobraggahverfildquo en sliacutek hverfi baacuteru oumlll einkenni

faacutetaeligktarhverfa Brotnar fjoumllskyldur meeth liacutetil fjaacuterraacuteeth fengu aeth notast vieth gamla

herbragga sem hernaacutemslieth Bandariacutekjamanna og Breta skildu eftir aacute Iacuteslandi eftir lok

seinni heimstriacuteethaldarinnar en allur aethbuacutenaethur var meeth versta moacuteti iacute thornessum hyacutebyacutelum Iacute

13

einum sliacutekum bragga buacutea allar okkar aethalsoumlguhetjur og reyna aeth takast aacute vieth liacutefieth hver

meeth siacutenum haeligtti

Aethalsoumlguhetjan er ungur maethur Baddi aeth nafni Hann er kynntur til soumlgunnar sem

baldinn unglingur sem hefur greinilega sterka glaeligpahneigeth iacute seacuter Baddi er rauethi

thornraacuteethurinn iacute gegnum myndina og er syacutendur sem sjaacutelfselskur alkahoacutelisti Hann veigrar seacuter

ekki vieth aeth misnota alla thornaacute goacuteethmennsku sem honum er syacutend en naeligr engu aeth siacuteethur aacute

undraverethan haacutett aeth spila sig sem foacuternarlamb Iacute flestum iacuteslenskum (sem og erlendum)

kvikmyndum er nauethsynlegt aeth hafa einhverskonar jin aacute moacuteti jang Fyrir hvern skiacutethaeligl

er yfirleitt haeliggt aeth finna eitt goacuteethmenni annars er jafnvaeliggi myndarinnar iacute haeligttu og

aacutehorfendur skildir eftir iacute oacutevissu Djoumlflaeyjan er fraacutebrugethin moumlrgum iacuteslenskum

kvikmyndum aeth thornviacute leyti aeth goacuteethu persoacutenurnar eru klaacuterlega iacute minnihluta og thornurfa oftar

en ekki aeth luacuteta iacute laeliggra haldi fyrir oacutethornokkunum

Afi Badda er sliacutek persoacutena harethduglegur verkamaethur sem elur thornaacute von iacute brjoacutesti seacuter aeth

niethjar hans eigi seacuter betra liacutef en hann sjaacutelfur THORNraacutett fyrir haacutelfgeretha kuacutegun inni aacute heimili

siacutenu er afinn aacuteminning til aacutehorfenda aeth thornraacutett fyrir aacutekaflega slaeligmar feacutelagslegar aethstaeligethur

er haeliggt aeth naacutelgast liacutefieth meeth von iacute brjoacutesti Eitt af sterkari atriethum myndarinnar snyacutest um

thornaacute toacutemleikatilfinningu sem griacutepur afann thornegar honum verethur ljoacutest aeth draumur hans er

horfinn Aacute thorneim tiacutemapunkti er ljoacutest aeth Baddi verethur aldrei neitt annaeth en siacutefullur

oacutenytjungur og Danni broacuteethir Badda er laacutetinn eftir houmlrmulegt flugslys Tengsl afans vieth

Danna eru ein af faacuteum tengingum vieth vaeligntumthornykju sem syacutend eru iacute myndinni en allur

liacutefskraftur gamla mannsins hverfur aacute augabragethi thornegar honum berast freacutettir af sviplegu

andlaacuteti Danna

Aethrar persoacutenur iacute Djoumlflaeyjunni skipta minna maacuteli Kvenpersoacutenur myndarinnar eru

ekki merkilegur pappiacuter og eru flestar leacutettvaeliggar persoacutenur Amma thorneirra braeligethra er

reyndar sterk persoacutena sem ber aacutekveethin merki geethveilu Amma Karoacuteliacutena er vaeliggast sagt

slaeligm fyrirmynd reykjandi og boumllvandi alla myndina iacute gegn Systir thorneirra er

taugasjuacuteklingur sem er iacute hjoacutenabandi meeth oacutettalegri mannleysu en reynir aeth komast iacute

burtu fraacute raunveruleikanum iacute oumlrskamma stund meeth erlendum glaeligsimoumlnnum iacute

einkennisbuacuteningum

Moacuteethir Badda er yfirborethskenndur daethrari og yrethi vaeligntanlega flokkueth sem

bdquokanamellaldquo Huacuten er samt aacute vissan haacutett sigurvegari myndarinnar thornar sem huacuten flyacutegur iacute

burtu fraacute iacuteslensku eymdinni iacute fangi bandariacutesks hermanns Loks ber aeth geta ungu

stuacutelkunnar sem flytur iacute hverfieth og er aacute tiacutemabili einn af ljoacutesari punktum tilverunnar Aeth

14

lokum er huacuten thornoacute komin iacute hjoacutenaband meeth hinum vafasama Badda Athyglisvert er aeth

fylgjast meeth persoacutenunni (sem ber hieth stoacuterkostlega iacuteslenska nafn Hveragerethur) missa oumlll

siacuten karaktereinkenni og hverfa inn iacute svartholieth sem umlykur thornann aacutegaeligta mann

21 Feacutelagsauethur

Ljoacutest er aeth persoacutenur Djoumlflaeyjunnar gliacutema vieth margviacutesleg feacutelagsleg vandamaacutel og varla

til saacute einstaklingur iacute myndinni sem sleppur vieth sliacutek oumlrloumlg Baddi er afureth taeligtingslegs

uppeldis moacuteethur sinnar sem klaacuterlega setur siacutena velfereth fram yfir velfereth barnsins THORNraacutett

fyrir jaacutekvaeligethar tilraunir afa hans liggur leieth Badda hratt niethur aacute vieth og aacutestaeligethan liggur iacute

thorneirri staethreynd aeth hann saacutervantar thorneacutettriethieth net feacutelagstengsla iacute kringum sig

Rannsoacuteknir bandariacuteska feacutelagsfraeligethingsins James Coleman (1988) hafa syacutent fram aacute

mikilvaeliggi feacutelagstengsla til aeth einstaklingar geti fallieth betur innan thorneirra viethmietha og

gilda sem eru samthornykkt iacute samfeacutelaginu Coleman kaus aeth notast vieth orethieth feacutelagsaueth (e

social capital) og bendir aacute aeth haeliggt seacute aeth horfa aacute feacutelagsaueth sem aacutekveethna tegund

auethlindar reacutett eins og efnislegan aueth (e physical capital) og mannaueth (e human

capital) THORNaeth er hinsvegar haacuteeth vali hvers einstaklings fyrir sig hvernig hann spilar uacuter

siacutenum spilum hvort aeth samfeacutelagieth iacute heild sinni seacute aeth hagnast aacute thorneim feacutelagsaueth sem eftir

hann liggur

Aacutefengisnotkun er aacuteberandi iacute myndinni en Baddi og feacutelagar hans eru drykkfelldir

ungir menn sem reyna aeth flyacuteja oumlmurlega tilveru siacutena iacute gegnum brenniviacutensfloumlsku Hefethi

myndin gerst 30 aacuterum siacuteethar er ekki oacuteliacuteklegt aeth straacutekagengieth hefethi verieth iacute houmlrethum

fiacutekniefnum iacute staeth aacutefengis en thornaeth eru hugleiethingar sem vieth faacuteum liacuteklega aldrei svoumlr vieth

Taumlaus drykkja Badda er hans leieth til aeth passa inn iacute thornau viethmieth (e norm) sem eru

riacutekjandi iacute liacutefi hans en thornau eru flest tilkomin vegna stoumlethu hans iacute thornjoacuteethfeacutelaginu Gildi (e

values) Badda eru gjoumlrsamlega oumlfugsnuacutein og aacute skjoumln vieth gildi og viethmieth bdquovenjulegsldquo

manns sem eru iacute flestum tilfellum fjoumllskylda atvinna og barnauppeldi

15

22 Jafningjahoacutepurinn

Baddi og Daniacuteel broacuteethir hans sveiflast aacute milli thorness aeth vera vieth botninn og aeth vera

vinsaeliglir Daniacuteel er endalaust iacute skugga broacuteethur siacutens sem thornykir mikill maethur innan thorness

hoacuteps sem hann tilheyrir Sliacutekur hoacutepur jafningja yfirleitt kallaethur jafningahoacutepur (e peer

group) er mjoumlg mikilvaeliggur iacute thornroacuteun einstaklinga og getur meeth athoumlfnum siacutenum styacutert

foacutelki inn aacute thornaeligr brautir sem thornykja aeligskilegar innan hoacutepsins Reacutett er aeth taka fram aeth thornetta

getur aacutett vieth alla jafningjahoacutepa iacute oumlllum steacutettum kynthornaacutettum osfrv

Toumlluvereth aacutehersla hefur verieth loumlgeth aacute aeth skyacutera mikilvaeliggi jafningjahoacutepa iacute tengingum

vieth afbrot og glaeligpahneigeth en thornryacutestingur jafningjahoacuteps (e peer pressure) er ekki siacuteethur

mikill iacute efri stigum samfeacutelagsins Syacutent hefur verieth fram aacute aeth foacutelk laeligrir aeth nota fiacutekniefni

fraacute jafningjum siacutenum hvernig aacute aeth tuacutelka aacutehrifin og hvernig er best aeth njoacuteta thorneirra

(Becker 1963) Baddi laeligrir meeth tiacutemanum iacute gegnum sinn jafningahoacutep aeth aacutekveethin

hegethun eigi aeth fylgja aacutekveethnum athoumlfnum og byacuter thornannig til siacuten eigin gildi

23 Stoumlethukreppa

Afbrotahegethun Badda og feacutelaga maacute aeth miklu leyti skyacutera meeth thornviacute aeth skoetha feacutelagslegan

uppruna thorneirra iacute staeth thorness aeth gefa seacuter aeth skyacuteringin liggi einfaldlega iacute laeliggri vitsmunum

thorneirra feacutelaga Albert Cohen (1955) rannsakaethi hversu sterk tengsl eru aacute milli feacutelagslegar

stoumlethu og afbrotahegethunar ungmenna iacute boacutek sinni Delinquent Boys

Cohen bendir aacute aeth feacutelagsleg umgjoumlreth skipti mestu thornegar afbrotahegethun er

rannsoumlkueth og thornau ungmenni sem eru stoumldd iacute slaeligmri feacutelagslegri umgjoumlreth hafa

takmarkaetha valkosti iacute liacutefinu Oacutejoumlfn staetha myndast aacute milli gilda thorneirra sem laeliggra eru

settir og thorneirra sem tilheyra svokallaethri millisteacutett Afleiethingarnar veretha gjarnan

svokoumlllueth stoumlethukreppa (e status frustration) thorneirra sem minna mega siacuten enda eru thorneir

ekki aeth falla aeth viethurkenndum gildum samfeacutelagsins Eina leiethin aeth mati Cohen fyrir

laacutegsteacutettarunglinga aeth oumlethlast viethurkenndan status er aeth snuacutea oumlllum gildum og viethmiethum

aacute haus og thornaacute oumlethlast saacute einstaklingur mestu virethinguna sem naeligr aeth ganga lengst iacute thornviacute aeth

brjoacuteta gildi og viethmieth miethsteacutettarinnar

16

24 Samfeacutelagsleg staetha

THORNaeth er haeliggt aeth sjaacute greinileg merki thorness aeth braeligethurnir eru meeth aacutekveethin hlutverk innan

fjoumllskyldu sinnar og ekki siacuteethur innan thorness samfeacutelags sem thorneir lifa iacute Munurinn aacute thorneim

braeligethrum liggur iacute thorneirri staethreynd aeth Daniacuteel bryacutest uacutet uacuter sinni fyrirfram aacutekveethnu

feacutelagslegu stoumlethu (e ascribed status) iacute samfeacutelaginu (sem er iacute thornessu tilfelli laacutegsteacutettarmaethur

meeth takmoumlrkueth taeligkifaeligri) og verethur virtur thornjoacuteethfeacutelagsthornegn flugmaethur og hetja THORNessi

nyacuteja feacutelagslega staetha hans er aacuteunnin (e achieved status) iacute gegnum mikla vinnu og

thornannig naeligr Daniacuteel aeth brjoacutetast uacutet uacuter doumlpru hlutskipti braggafoacutelksins Baddi er hinsvegar

fastur iacute thorneirri feacutelagslegu stoumlethu sem honum var uacutethlutaeth iacute barnaeligsku og syacutenir enga tilburethi

til thorness aeth reacutetta sinn hlut Feacutelagsleg staetha er thornviacute klaacuterlega eitthvaeth sem einstaklingur

getur breytt og haft aacutehrif aacute en til thorness thornurfa baeligethi hugur og hjarta aeth fylgja maacuteli

25 Feacutelagsleg oacutereietha

En hvers vegna eru persoacutenur Djoumlflaeyjunnar svona hrjuacutefar og skeytingarlausar um

umhverfi sitt Samkvaeligmt bandariacutesku feacutelagsfraeligethingunum Clifford Shaw og Henry

McKay (1942) eru viethbroumlgeth einstaklinga sem buacutea vieth sliacuteka feacutelagslega oacutereiethu sem

persoacutenur Djoumlflaeyjunnar buacutea vieth skiljanlegar og jafnvel nauethsynlegar til aeth lifa af iacute

erfiethu umhverfi THORNeir benda aacute aeth borgarhverfi meeth leacutelegt feacutelagslegt aethhald seacuteu uppfull

af foacutelki sem ekki telur thornaeth oacutemaksins virethi aeth eyetha tiacutema eetha orku iacute aeth halda thorneim vieth

Allir iacutebuacutearnir eru aeth leita aeth leieth uacutet uacuter thornessum baacutegu feacutelagslegu aethstaeligethum og eyetha thornviacute

engum tiacutema iacute aeth raeligkta umhverfi sitt Slaeligm efnahagsstaetha og oumlrar buacutesetubreytingar

einkenna thornessi hverfi og iacute sliacuteku bdquodog eat dogldquo umhverfi verethi foacutelk aeth snuacutea seacuter aeth hlutum

sem ekki thornykja aeligskilegir iacute oumlethrum hverfum Tilvera thornessara einstaklinga veltur aacute thornviacute aeth

geta aethlagast umhverfi siacutenu og thornaeth thornyacuteethir iacute moumlrgum tilfellum algjoumlrt skeytingarleysi

gagnvart loumlgum reglu og oumlethru foacutelki

26 Lagskipting og oacuteliacutekur aethgangur

Djoumlflaeyjan gerist aeth langmestu leyti iacute naacutenasta umhverfi aethalsoumlguhetjanna thorne iacute

broumlggunum alraeligmdu Vieth faacuteum oumlethru hverju aeth sjaacute liacutefieth fyrir utan braggamenninguna og

undantekningarlaust eru thornau atriethi aeth minna okkur aacute hversu miklu betra liacutefieth er annars

staethar Baddi talar um saeligluna iacute Bandariacutekjunum poumlrupiltarnar uacuter braggahverfinu elta

hoacutep af drengjum sem flyacuteja inn aacute riacutekmannlegt heimili sitt Baddi og vinur hans eiga eitt

17

saeliglukvoumlld aacute Hoacutetel Borg osfrv Vonin um betra liacutef skiacuten iacute gegn iacute moumlrgum senum

kvikmyndarinnar en persoacutenurnar hafa ekki meeth oumlrfaacuteum undantekningum getu eetha

aacutehuga til thorness aeth brjoacutetast til betra liacutefs Eina uacuterraeligethieth sem virethist vera fyacutesilegt iacute huga

bdquobraggafoacutelksinsldquo er liacuteferni sem einkennist af afbrotum og oacutereglu Bandariacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Robert K Merton bendir aacute aeth loumlglegar aethferethir til thorness aeth naacute

viethurkenndum markmiethum samfeacutelagsins seacuteu ekki iacute joumlfnum hlutfoumlllum meethal foacutelks

Merton segir aeth lagskipting samfeacutelagsins hindri thornaacute sem laeliggra eru settir iacute tilraunum

thorneirra aeth naacute samfeacutelagslega samthornykktum aacuterangri Richard Cloward og Lloyd Ohlin

(1960) thornroacuteuethu thornessar hugmyndir Mertons iacute boacutek sinni Delinquency and Opportunity

Iacute thorneirri boacutek benda thorneir einmitt aacute aeth einstaklingar hafa oacuteliacutekan aethgang (e differential

opportunity) aeth gaeligethum samfeacutelagsins og saeligkja thornal nauethsynlega virethingu stoumlrf og voumlld

til menningarhoacutepa sem gjarnan eru tengdir vieth afbrot Samfeacutelagieth yacutetir einstaklingunum

uacutet iacute sliacutekt liacuteferni meeth thornviacute aeth takmarka aethgang thorneirra aeth gaeligethum thorness

27 Afstaeligethur skortur og stimplun

Oumlnnur skyacutering aacute andfeacutelagslegri hegethun foacutelksins uacuter braggahverfinu getur legieth iacute thorneirri

staethreynd aeth allur samanburethur aacute liacutefsgaeligethum er thorneim oacutehagstaeligethur THORNessar hugmyndir eru

aacute svipaethri liacutenu og aacuteethurnefnd kenning Crawford og Ohlin um oacuteliacutekan aethgang einstaklinga

en taka aacute vissan haacutett meiri afstoumlethu til hoacutepa Hjoacutenin og fraeligethimennirnir Judith og Peter

Blau (1982) hafa iacute rannsoacuteknum og skrifum siacutenum unnieth meeth hugtak sem oftast er kennt

vieth thornau og er iacute daglegu maacuteli kallaeth kenningin um afstaeligethan skort (e relative deprivation

theory) Hjoacutenin rannsoumlkuethu glaeligpatiacuteethni iacute Bandariacutekjunum og ein af niethurstoumlethum

rannsoacutekna thorneirra var suacute aeth haeliggt vaeligri aeth tengja aukna afbrotatiacuteethni vieth viss hverfi og

aacutestaeligethur afbrota vaeligri ma haeliggt aeth uacutetskyacutera meeth fyrrnefndri kenningu Huacuten gengur iacute

stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute hugmynd aeth faacutetaeligk hverfi iacute naacutegrenni vieth riacutek hverfi fyllist reiethi hatri

og bitureth yfir samanburethinum Tilfinning fyrir oacutereacutettlaeligti skapast og leiethir af seacuter

afbrotahegethun og ofbeldi

Iacute riti thornyacuteska feacutelagsfraeligethingsins Karl Marx Wage-labour and capital (1891 2008)

maacute lesa hugleiethingar sem eru af svipuethum toga og kenning Blau-hjoacutenanna um afstaeligethan

skort Marx raeligethir thornar um thornau vandamaacutel sem geta litieth dagsins ljoacutes thornegar foacutelk thornarf

siacutefellt aeth lifa vieth oacutesanngjarnan samanbureth vegna steacutettarstoumlethu sinnar

18

Marx skrifaethi

bdquoHuacutes getur verieth stoacutert eetha liacutetieth en svo lengi sem oumlnnur huacutes iacute naeligsta

naacutegrenni eru soumlmu staeligrethar uppfyllir thornaeth allar feacutelagslegar

vaeligntingar til iacutebuacuteetharhuacutesnaeligethis En riacutesi houmlll iacute naeligsta naacutegrenni vieth litla

huacutesieth breytist thornaeth fljoacutett iacute kofa Litla huacutesieth og iacutebuacutear thorness hafa enga

eetha oacutemerkilega feacutelagslega stoumlethu og skyldi houmlllin riacutesa enn haeligrra iacute

framthornroacuteun siethmenningar er ljoacutest aeth oacutethornaeliggindi og oacuteaacutenaeliggja iacutebuacutea litla

huacutessins mun aukast aeth sama skapildquo

Braggafoacutelkieth iacute Djoumlflaeyjunni er stimplaeth sem uacuterhroumlk samfeacutelagsins og thornurfa aeth thornola

haacuteethsgloacutesur og yfirgang thorneirra sem ofar eru iacute virethingastiganum Stimplun einstaklinga er

vel thornekkt rannsoacuteknarefni innan feacutelagsfraeligethinnar og er aeth miklu leyti byggt aacute

hugmyndum feacutelagsfraeligethinga um taacuteknraelign samskipti Feacutelagsfraeligethingar aacute boreth vieth Charles

Horton Cooley og George Herbert Mead benda aacute aeth foacutelk hefur samskipti siacuten aacute milli meeth

margviacuteslegu samspili laacutetbrageths og oretha Tuacutelkun einstaklinga aacute thornessum samskiptum

moacutetar oumlethru fremur viethbroumlgeth thorneirra og hvernig thorneir sjaacute sjaacutelfan sig iacute samfeacutelaginu

Stimplunarkenning (e labeling theory) afbrotafraeligethi byggir aacute thornessum hugmyndum og

snyacutest um thornaeligr hugmyndir aeth samfeacutelagieth buacutei til fraacutevikshegethun meeth thornviacute aeth stimpla

aacutekveethna einstaklinga sem afbrotamenn (Siegel 2009) THORNegar stimplunin hefur aacute annaeth

boreth aacutett seacuter staeth reynist erfitt fyrir thornaacute sem eru stimplaethir aeth komast inn iacute eethlilegan

farveg aftur Stimpillinn fylgir foacutelki eftir iacute liacutefinu og aeth lokum fer thornaeth aeth skilgreina sig iacute

samraeligmi vieth hann

Aacutegaeligtis daeligmi um atvik sem skapaeth getur hatur og bitureth aacute oumlllu sem byacuter fyrir utan

braggahverfieth er atriethieth thornar sem braggadrengir halda iacute leiethangur til aeth hefna fyrir groacutefa

aacuteraacutes af voumlldum riacutekari krakka THORNraacutett fyrir aeth thorneir vaeligru upprunalegu foacuternarloumlmbin iacute thornessu

maacuteli endar thornetta meeth thornviacute loumlgreglan maeligtir aacute svaeligethieth og hlustar eingoumlngu aacute umkvartanir

aethila fraacute riacuteka hverfinu THORNannig styethur kerfieth vieth oacutereacutettlaeligtieth sem viethgengst greinilega iacute

lagskiptingu samfeacutelagsins

19

28 Niethurlag

Djoumlflaeyjan er fyrir margar sakir stoacutermerkileg kvikmynd Huacuten veitir goacuteetha innsyacuten inn iacute

liacutef thorneirra Iacuteslendinga sem ekki saacutetu vieth sama boreth og landar thorneirra og thornurftu af illri

nauethsyn aeth aethlagast oacutevinveittu umhverfi siacutenu Tilhneigingin hefur verieth aeth draga upp

glansmynd af Iacuteslandi fortiacuteethar seacuterstaklega aacuterunum eftir striacuteeth THORNaacute voru landsmenn

almennt iacute aacutekaflega goacuteethum maacutelum vegna yacutemis konar striacuteethsgroacuteetha og ekki siacutest iacute kjoumllfar

Marshall-aethstoetharinnar Togaraflotinn var endurnyacutejaethur landbuacutenaetharveacutelar keyptar

virkjanir og verksmiethjur byggethar osfrv (Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson 1996) Sagan

hefur hinsvegar kennt okkur aeth iacute oumlllum uppsveiflum eru til thornjoacuteethfeacutelagshoacutepar sem

einhverra hluta vegna faacute ekki sneieth af koumlkunni og Djoumlflaeyjan syacutenir okkur sliacutekan hoacutep

meeth eftirminnilegum haeligtti

Tengingar vieth afbrotafraeligethi hafa verieth aacuteberandi iacute thornessari umfjoumlllun um kvikmyndina

Djoumlflaeyjuna en aeth miacutenu mati laacute thornaeth beinast vieth thornegar efni hennar er skoethaeth ofan iacute

kjoumllinn Feacutelagslegar aethstaeligethur foacutelksins iacute kvikmyndinni eru aacute thornann veg aeth afbrot og

fraacutevikshegethun naacute foacutetfestu og eru iacute raun viethurkennd gildi innan thornessa hoacuteps THORNoacute eru

persoacutenur inni aacute milli sem naacute aeth riacutefa sig uacutet uacuter siacutenum aethstaeligethum en meirihlutinn heldur thornoacute

iacute thornau oumlfugsnuacutenu viethmieth sem styacutera liacutefinu iacute braggahverfinu

20

Frumsyacutend 6aacuteguacutest 1992

Leikstjoacuteri Juacuteliacuteus Kemp

Aethalhlutverk

Lass ndash Baltasar Kormaacutekur

Sveppi ndash Steinn Aacutermann Markuacutesson

Soacutel ndash Ingibjoumlrg Stefaacutensdoacutettir

Uggi ndash Ari Matthiacuteasson

3 Veggfoacuteethur

Kvikmyndin Veggfoacuteethur (e Wallpaper) vakti nokkra athygli thornegar huacuten kom uacutet aacuterieth 1992

Myndin toacutek aacute moumlrgum feacutelagslegum vandamaacutelum og syacutendi thornau meeth naacutelgun sem ekki

hafethi aacuteethur seacutest iacute iacuteslenskri kvikmynd bdquoAacuterekstrar landbuacutenaetharsamfeacutelags og

nuacutetiacutemathornjoacuteethfeacutelagsldquo soumlgufleacutettan sem hafethi seacutest iacute myndum aacute boreth vieth Land og synir og

Oacuteethal feethranna feacutekk nuacutetiacutemalega uppfaeligrslu aacutesamt goacuteethum skammti af siethblindu glaeligpum

og kynliacutefi THORNaeth var ekki siacutest vegna djarfra kynliacutefsatrietha sem myndin vakti athygli en

sjaacutelfsagt thornaeligttu thornessi tilteknu atriethi myndarinnar frekar saklaus iacute dag Juacuteliacuteus Kemp

leikstyacuterethi Veggfoacuteethri og feacutekk mikieth hroacutes fyrir aeth taeligkla viethkvaeligm maacutelefni aacuten tepruskapar

Juacuteliacuteus var aetheins 25 aacutera thornegar Veggfoacuteethur var frumsyacutend en hann naacuteethi aeth sannfaeligra allar

vinsaeliglustu hljoacutemsveitir Iacuteslands aacute thorneim tiacutema aeth koma fram iacute myndinni og er Veggfoacuteethur

thornviacute oft aacute tiacuteethum eins og toacutenlistarmyndband frekar en biacuteoacutemynd

Veggfoacuteethur er klassiacutesk saga um konu sem hittir mann thornau fella hugi saman en hann

thornarf aacute endanum aeth velja aacute milli hennar og besta vinar siacutens Soumlguhetjurnar thornrjaacuter eru

Lass drykkfelldur listamaethur Sveppi siethblindur og kynferethislega brenglaethur

eiturlyfjaneytandi og Soacutel saklaus sveitastuacutelka sem er aeth reyna aeth foacuteta sig iacute erfiethum

aethstaeligethum Sveitastuacutelkan blaacuteeygetha sest aacute traktorskerru og flytur iacute borgarliacutefieth thornar sem

huacuten faeligr vinnu hjaacute Sveppa aacute vinsaeliglum skemmtistaeth Sveppi og Lass gera meeth seacuter

veethmaacutel um hvor thorneirra verethi aacute undan aeth spilla sakleysingjanum og nota thorneir feacutelagar til

21

thorness yacutemis broumlgeth Lass verethur fljoacutetlega hrifinn af Soacutel fyrir alvoumlru og uppgjoumlr aacute milli vina

er oacuteumflyacuteanlegt ekki siacutest vegna thorneirra sjuacuteku hvata sem Sveppi hefur aeth geyma

Yacutemis atriethi iacute Veggfoacuteethri er haeliggt aeth skoetha meeth augum feacutelagsfraeligethinnar Soacutel flytur

buacuteferlum iacute upphafi myndarinnar og thornarf aeth takast aacute vieth thornaeth liacutef sem milljoacutenir manna uacuter

hefethbundnum baeligndasamfeacuteloumlgum hafa thornurft aeth gera fraacute tiacutemum iethnbyltingarinnar Iacute

borginni kemst Soacutel fljoacutetlega aeth thornviacute aeth viethmieth og gildi foacutelks eru fraacutebrugethin thornviacute sem huacuten

aacute aeth venjast uacuter sveitinni Einstaklingshyggja og hraethi einkenna borgarliacutefieth og vesalings

Soacutel veit varla iacute hvorn foacutetinn huacuten aacute aeth stiacutega Reyndar verethur aeth hroacutesa Soacutel fyrir

afskaplega mikla aethloumlgunarhaeligfni en undir lok myndarinnar er huacuten komin upp aacute svieth

meeth hljoacuteethnema iacute houmlnd alveg buacutein aeth hrista af seacuter sveitahrollinn

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag

Saacute munur sem syacutendur er aacute liacutefi borgarbuacutea annars vegar og sveitafoacutelks hins vegar er efni

sem feacutelagsfraeligethingar hafa rannsakaeth um aacuterabil Tengsl og thornaacutetttaka einstaklinga iacute

samfeacutelaginu er mismunandi eftir thorneim feacutelagslegu aethstaeligethum sem thorneir lifa vieth THORNyacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Ferdinand Toumlnnies (1963) skipti mannlegum tengslum niethur iacute tvaeligr

megingerethir og kallaethi thornaeligr gemeinschaft (samfeacutelag) og gesellschaft (thornjoacuteethfeacutelag)

Samkvaeligmt Toumlnnies er gemeinschaft suacute samfeacutelagsskipan sem felur iacute seacuter mikla

thornaacutetttoumlku einstaklinga og sameiginleg gildi Eining innan hoacutepsins er mikil og foacutelk leggur

sig fram fyrir heildina Toumlnnies leit aacute fjoumllskylduna sem fullkomieth daeligmi um

gemeinschaft og yfirleitt falla hefethbundin landbuacutenaetharsamfeacuteloumlg undir thornessa

skilgreiningu Hlutverk einstaklinga iacute samfeacutelaginu er meethfaeligtt og liacutetill feacutelagslegur

hreyfanleiki er til staethar Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum hefur svipaethan reynsluheim

Gesellschaft er aacute hinn boacuteginn skilgreint sem thornjoacuteethfeacutelag keyrt aacutefram aacute

einstaklingshyggju Hagur einstaklingsins er mikilvaeliggari en hagur heildarinnar og

thornegnarnir hafa fremur oacutepersoacutenuleg samskipti siacuten aacute milli Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum

oumlethlast aacuteunna stoumlethu td iacute gegnum vinnu siacutena naacutem eetha dugnaeth Einstaklingarnir gegna

oacuteliacutekum hlutverkum og eru iacute oacuteliacutekum stoumlethum THORNetta leiethir til thorness aeth reynsluheimur

foacutelksins verethur oacuteliacutekur og einstaklingurinn finnur ekki thornoumlrf hjaacute seacuter aeth vinna iacute thornaacutegu

heildarinnar Nuacutetiacutema fyrirtaeligki eins og NIKE vaeligri aacutegaeligtis daeligmi um gelleschaft

starfsmennirnir eru aeth reyna aeth thorneacutena sem mest iacute vinnu sinni en hafa etv engan

seacuterstakan aacutehuga aacute voumlrunni sem thorneir framleietha Endaframleiethslan verethur ekki aethalmaacutelieth

22

heldur hversu mikieth hagur einstaklingsins vaelignkast iacute thornviacute ferli sem framleiethslan er Mjoumlg

skyacuter munur er aacute thornessum tveimur atriethum iacute Veggfoacuteethri Soacutel verethur aeth gjoumlra svo vel aeth

takast aacute vieth siacutenar breyttu aethstaeligethur og breytast uacuter saklausri persoacutenu sem haeliggt vaeligri aeth

kenna vieth gemeinschaft iacute harethari persoacutenu sem feacutelli aeth stoacuteru leiti undir skilgreiningu

gesellschaft

32 Ofbeldi menningarkima

Drykkfelldi listamaethurinn Lass er iacute myndinni tengingin aacute milli sakleysis (Soacutel) og

uacuterkynjunar (Sveppi) Lass er syacutendur sem nokkueth viethkunnanlegur naacuteungi en algjoumlrlega

stefnulaus iacute liacutefinu Hann hefur greinilega haeligfileika aacute sviethi myndlistar en thornegar virkilega

reynir aacute er hann fljoacutetur aeth leita seacuter huggunar iacute faethmi Bakkusar Iacute einu atriethi

myndarinnar kemur thornaeth fram aeth Lass hefur enga foumlethuriacutemynd til aeth leita til enga

fyrirmynd Hann kemur heim til moacuteethur sinnar og finnur hana illa uacutetleikna eftir

bdquokoacutetilettukarlinnldquo sem er greinilega sambyacutelismaethur hennar en alls oacuteskyldur Lass THORNeir

feacutelagar hefna siacuten aacute ofbeldismanninum aacute thornann haacutett sem thorneir thornekkja best meeth

gegndarlausu ofbeldi Rannsoacuteknir Marvin Wolfgang og Franco Ferracuti (1967) hafa

syacutent fram aacute aeth foacutelk sem tilheyrir aacutekveethnum menningarkimum (e subculture) liacutetur aacute

ofbeldi sem eethlilega aethfereth til aeth leysa deilur Wolfgang og Ferracuti koumllluethu sliacuteka

hegethun ofbeldi menningarkima (e subculture of violence) en innan thorneirra er minnsta

oumlgrun litin alvarlegum augum THORNeir feacutelagar Lass og Sveppi tilheyra greinilega hoacutepi sem

er ekki mikieth iacute dagsljoacutesinu innan um venjulega borgara og thorneirra reynsluheimur er iacute

raun ein tegund menningarkima Groacutef ofbeldishegethun kynferethisleg brenglun og

greinileg siethblinda eru fylgifiskar Sveppa og thornaeth er vegna hans sem Lass fer niethur aacute laacutegt

plan Lass gengur tam svo langt aeth bera ljuacutegvitni fyrir vin sinn til aeth foretha honum fraacute

fangavist vegna meintrar nauethgunar

23

33 Lagskipting Max Webers

THORNeir kumpaacutenar Sveppi og Lass eru iacute slaeligmum maacutelum meeth sitt liacutefshlaup THORNeir tilheyra

ekki virtum thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi eru ekki efnaethir og hafa engin raunveruleg voumlld THORNaeth maacute

thornviacute segja aeth thorneir seacuteu iacute neethsta lagi samfeacutelagsins aacute moumlrgum sviethum Lagskipting

samfeacutelagsins er viethfangsefni sem hinn fraeliggi thornyacuteski feacutelagsviacutesindamaethur Max Weber

rannsakaethi og smiacuteethaethi kenningu siacutena um feacutelagslega lagskiptingu (Andersen amp Taylor

2007) Karl Marx hafethi aacuteethur komieth fram meeth thornaeligr hugmyndir aeth grundvoumlllur

steacutettarskiptingar hviacuteldi aacute efnahagsstoumlethu

Weber heacutelt thornviacute hinsvegar fram aeth skilningur Marx aacute steacutettum vaeligri of thornroumlngur sem

lyacutesing aacute hagsmunaaacuterekstrum og lagsskiptingu og aeth hugmynd Marx um hlutlaeligga

hagsmuni steacutetta vaeligri roumlng Weber vildi meina aeth aacutetakapunktar vaeligru mun fleiri og aeth

foacutelk yrethi aeth vera meethvitaeth um hagsmuni sinnar steacutettar til aeth haga seacuter aacute aacutekveethinn haacutett

Allir thornessir thornriacuter thornaeligttir sem Weber nefnir iacute kenningu sinni um lagskiptingu hafa aeth hans

mati uacuterslitaaacutehrif aacute liacutefsmoumlguleika einstaklinga og taeligkifaeligri thorneirra til aeth veretha nyacutetir

samfeacutelagsthornegnar

Efnahagsstaetha

Efnahagslegar aethstaeligethur foacutelks eru eitt aethalatriethieth iacute hugmyndum Webers Efnahagslegar

forsendur og moumlguleikar foacutelks aacute markaethinum stjoacuterni ma hvaetha steacutett thornuacute tilheyrir

Weber er meeth svipaethar hugmyndir og Karl Marx iacute thornessum maacutelum thorneas suacute skoethun aeth

eignahald aacute framleiethslutaeligkjum seacute lykilatriethi thornar sem eigendur thorneirra hafi voumlldin iacute

samfeacutelaginu

Weber bendir enn fremur aacute aeth oacutevenjulegar kringumstaeligethur iacute samfeacutelaginu thornurfi til aeth

foacutelk myndi einhverskonar samstoumlethu aacute grundvelli efnahagslegrar stoumlethu sinnar Foacutelk sem

stendur saman iacute verkfalli vaeligri td aeth falla aacutegaeligtlega aeth thornessum hugmyndum thorne foacutelk

sem myndar hoacutep sem hegethar seacuter meeth sameiginlegum haeligtti meeth hagsmuni hoacutepsins iacute

huga THORNessi sameiginlegi orsakavaldur byggist eingoumlngu aacute efnislegum hagsmunum er

varetha eignir og tekjumoumlguleika

Iacute Veggfoacuteethri eru persoacutenurnar ekki iacute goacuteethum maacutelum aacute efnahagssviethinu Lass og Sveppi

virethast eiga peninga til aeth fjaacutermagna drykkju eiturlyfjanotkun og almennt svall en eru

engu aeth siacuteethur staurblankir annar sem hinn klassiacuteski faacutetaeligki listamaethur og hinn geturvill

ekki borga foacutelki laun fyrir vinnu siacutena THORNaeth maacute thornviacute kannski segja aeth Lass seacute verkamaethur

24

iacute anda hugmynda Karl Marx thornar sem hann hefur ekkert til aeth selja aacute markaethi nema faeligrni

siacutena (listmaacutelun) Hann raeligethur ekki yfir fjaacutermagni neacute framleiethslutaeligkjum og thornarf thornviacute aeth

gerast launthornegi sem treystir aacute einhverskonar fjoumlldaframleiethslu Sveppi er hinsvegar aeth

passa aacutegaeligtlega vieth bdquoborgarasteacutettinaldquo sem Marx nefndi fjaacutermagnseigendur

vinnuveitendur og eigendur framleiethslutaeligkja

Sveppi er vissulega skiacutetblankur og thornviacute ekki alveg aeth falla inn iacute staethalmynd Marx af

sviacutenfeitum moldriacutekum kapitalistanum en hann er thornoacute eigandi naeligturkluacutebbs (sem getur iacute

viacuteethri merkingu verieth framleiethslutaeligki) og hann reynir vieth hvert taeligkifaeligri aeth hlunnfara

vinnuaflieth reacutett eins og goacuteethur siethur er aacute meethal kapitalista samkvaeligmt hugmyndafraeligethi

Karl Marx

Virething

Virething er aeth mati Webers tengd viethhorfum liacutefsstiacutel og neyslu hvers einstaklings Oumlfugt

vieth efnahagshugmyndir hans er ekki oacutealgengt aeth hoacutepur sem deilir soumlmu stoumlethu hagi seacuter

sem samfeacutelag Virething er metin af jaacutekvaeligethri eetha neikvaeligethri feacutelagslegum viethbroumlgethum og

liacutefsstiacutellinn sem thornuacute hefur valieth endurspeglar stoumlethu thorniacutena iacute samfeacutelaginu Efnahagurinn

snyacutest um framleiethslu en virethingin um neyslu

Daeligmi er um aeth foacutelk hafi mjoumlg haacutea virethingastoumlethu en tilheyri engu aeth siacuteethur laacutegri

efnahagslegri steacutett Gott daeligmi um einstakling meeth mikla virethingu vaeligri proacutefessor vieth

virtan haacuteskoacutela THORNessi aacutekveethni proacutefessor getur hins vegar verieth aacute frekar laacutegum launum og

tilheyrt laeliggri steacutettum thornjoacuteethfeacutelagsins iacute efnahagslegum skilningi thornraacutett fyrir alla thornaacute virethingu

sem hann hefur innan skoacutelans Haeliggt er aeth skoetha hugmyndir Webers um stoumlethu

einstaklinga iacute samfeacutelaginu iacute samhengi vieth goacuteethaeligrieth sem naacuteethi haacutemarki aacute Iacuteslandi aacute thornviacute

herrans aacuteri 2007 Iacute uacutetraacutes iacuteslenskra viethskiptamanna voru iacute forystu einstaklingar sem

houmlfethu ekki hefethbundna virethingastoumlethu iacute samfeacutelaginu THORNraacutett fyrir oumlll siacuten auethaeligvi og fraeliggu

vini voru thornessir menn jafnvel uppnefndir bdquogoumltustraacutekarldquo af aethilum sem litu niethur aacute thornaacute

vegna bakgrunns thorneirra Weber fjallaethi einmitt um muninn aacute virethingunni sem syacutend er

goumlmlum peningum og nyacutejum thorne nyacuteriacutekir einstaklingar njoacuteta ekki soumlmu virethingar og

thorneir sem hafa aacutett peninga iacute langan tiacutema Reacutett eins og blanki proacutefessorinn iacute daeligminu aeth

ofan eru riacutekir einstaklingar meeth bdquoranganldquo bakgrunn alltaf litnir hornauga af thorneim sem

eru meeth bdquoreacutettanldquo bakgrunn

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

9

fraacutevikshegethun fraacute gildum samfeacutelagsins Iacutemynd afbrota felur iacute seacuter baraacutettu goacuteeths og ills

thornar sem aacutehorfendur eiga auethvelt meeth aeth finna til meeth foacuternarlambinu og fordaeligma

gerandann (Helgi Gunnlaugsson 2008) THORNannig afthornreyingarefni virethist alltaf eiga upp aacute

pallborethieth hjaacute aacutehorfendum sem finna fyrir aukinni spennu iacute liacutefi siacutenu iacute gegnum thornaacute

atburethi sem syacutendir eru aacute hviacuteta tjaldinu

Miethaeth vieth thornaacute miklu athygli sem afbrotahegethun iacute kvikmyndum hefur fengieth kemur thornaeth

ekki aacute oacutevart aeth nyacutett rannsoacuteknasvieth hefur orethieth til meethal afbrotafraeligethinga THORNetta nyacuteja

svieth maeligtti aacute iacuteslensku kalla greiningu aacute afbrotafraeligethi almennings (e popular

criminology)

Bandariacuteski afbrotafraeligethingurinn Nicole Rafter (2007) er frumkvoumlethull iacute thornessari nyacuteju

tegund afbrotafraeligethi og er reyndar suacute sem skyacuterethi greinina popular criminology Rafter

bendir aacute aeth hefethbundin afbrotafraeligethi fjallar ekki eins iacutetarlega um thornaeth efni sem

afbrotafraeligethi almennings geri Hin nyacuteja grein liacuteti aacute afbrot sem samtvinnun aacute

afbrotafraeligethi saacutelfraeligethi siethfraeligethi og heimspeki og geti iacute moumlrgum tilfellum varpaeth nyacuteju og

ferskara ljoacutesi aacute afbrotahegethun Rafter vill meina aeth afbrotafraeligethi almennings seacute aeth finna

iacute oumlllum tegundum fjoumllmiethla og meeth thornviacute aeth beita henni samhlietha klassiacuteskri afbrotafraeligethi

megi uppgoumltva nyacutejar lendur innan afbrotafraeligethinnar Aacutehorfendur og notendur

fjoumllmiethlaefnis eru svo oacutetal margir aeth hin nyacuteja grein hefur aacutekveethieth forskot aacute hefethbundna

afbrotafraeligethi THORNaeth sem skiptir meginmaacuteli aeth mati Rafter er aeth ef vieth kjoacutesum aeth

skilgreina afbrotafraeligethi sem rannsoacuteknir aacute glaeligpum og glaeligpamoumlnnum er thornaeth ljoacutest aeth

kvikmyndir eru ein helsta uppspretta hugmynda foacutelks um sliacutek maacutelefni

Aacutestaeligetha thorness aeth eacuteg kyacutes aeth nefna popular criminology iacute thornessari ritgereth er suacute aeth meeth

thornviacute aeth skoetha fyrrnefndar kvikmyndir meeth augum feacutelags- og afbrotafraeligethinnar er eacuteg iacute

raun aeth notast vieth svipaeth ferli og thorneir sem aethhyllast sliacutekar kenningar Eacuteg notast vieth

kvikmyndir til aeth skoetha tengsl thorneirra vieth feacutelagsfraeligethina og thornaeth er einmitt grunnhugmynd

popular criminology Myndirnar fjoacuterar innihalda allar afbrotahegethun og thornviacute liggur

beinast vieth aeth notast vieth thornessa hliethargrein afbrotafraeligethinnar sem grunn fyrir naacutelgun

miacutena Afbrotafraeligethi almennings hefur ekki verieth aacuteberandi iacute iacuteslenskum afbrotafraeligethum en

thornoacute beitir dr Helgi Gunnlaugsson sliacutekum aethferethum iacute greiningu sinni aacute ritverkum

Arnaldar Indriethasonar Iacute boacutek sinni Afbrot aacute Iacuteslandi notast houmlfundur vieth afbrotafraeligethi

almennings til aeth kryfja persoacutenur uacuter soumlgum Arnaldar (Helgi Gunnlaugsson 2008) og

10

varpa ljoacutesi aacute aacutekveethin minni og manngerethir sem haeliggt er aeth finna iacute thornessum voumlnduethu

metsoumlluboacutekum Arnaldar Indriethasonar

Hugmyndir um eethli afbrotamanna er mikilvaeliggur hluti iacute greiningu Helga og passa

vel vieth thornaeligr hugmyndir sem birtast iacute thornessari ritgereth Grunnhugmyndin aacute bak vieth

ritgerethina faeligddist aeth miklu leyti vegna aacuteethurnefndar umfjoumlllunar um baeligkur Arnaldar og

reyndust vel vieth skrif ritgeretharinnar

11

Inngangur

THORNegar kom aeth thorneirri stoacuteru aacutekvoumlrethun aeth skrifa BA-ritgereth var eacuteg nokkueth raacuteethviltur til aeth

byrja meeth Feacutelagsfraeligethin hefur naacuteeth aeth heilla mig aacute vissum sviethum en thornaeth verethur aeth

viethurkennast aeth aacutekveethnir hlutar hennar eru ekki mjoumlg spennandi Eacuteg var amk

algjoumlrlega viss um aeth eacuteg aeligtlaethi ekki aeth skrifa um eitthvaeth sem eacuteg hefethi takmarkaethan

aacutehuga aacute Vandamaacutelieth laacute iacute thornviacute aeth finna viethfangsefni sem vaeligri baeligethi froacuteethlegt og

skemmtilegt iacute senn THORNar sem fjoumllmiethlafraeligethi hefur alltaf verieth seacuterstakt aacutehugamaacutel hjaacute meacuter

toacutek eacuteg thornaacute aacutekvoumlrethun aeth skrifa um eitthvaeth sem tengist fjoumllmiethlun og afthornreyingarefni

Eacuteg mundi aeth kafli iacute boacutek dr Helga Gunnlaugssonar Afbrot aacute Iacuteslandi vaeligri baeligethi

aacutehugaverethur og meeth goacuteetha tengingu inn iacute afthornreyingarumhverfi fjoumllmiethla Hugmyndin aeth

skoetha iacuteslenskar kvikmyndir meeth feacutelagsfraeligethilegum hugmyndum kviknaethi skoumlmmu siacuteethar

og til allrar lukku reyndist umsjoacutenarkennari ritgeretharinnar aacuteethurnefndur Helgi

Gunnlaugsson jaacutekvaeligethur aacute sliacutekar hugmyndir

THORNegar kom aeth thornviacute aeth velja kvikmyndir iacute ritgerethina lenti eacuteg iacute smaacutevaeliggilegri

tilvistarkreppu Iacuteslenskar kvikmyndir eru margar hverjar gullnaacutemur fyrir foacutelk sem vill

skoetha feacutelagsleg vandamaacutel afbrot og almennan subbuskap Fljoacutetlega voru myndirnar

komnar niethur iacute tiacuteu stykki svo sex og aeth lokum endaethi eacuteg meeth thornaeligr fjoacuterar kvikmyndir

sem roumltuethu iacute ritgerethina

Kvikmyndirnar eru oacuteliacutekar aacute yfirborethinu en eiga samt yacutemislegt sameiginlegt

Djoumlflaeyjan er skemmtilegt tiacutemaflakk meeth feacutelagsleg vandamaacutel iacute hverju horni Veggfoacuteethur

er rannsoacutekn aacute siethblindu og aethloumlgunarhaeligfni Myacuterin er doumlkk og djuacutep eins og nafnieth gefur

til kynna og Englar alheimsins opnar glugga inn iacute heim einstaklinga sem eru ekki

syacutenilegir oumlllum Eacuteg var meethvitaethur um aeth hugsanlega vaeligri eacuteg aeth teygja mig fulllangt iacute

leit minni aeth tengingum kvikmyndanna vieth feacutelags- og afbrotafraeligethi og thornessar tengingar

virkuethu etv fjarstaeligethukenndar iacute augum annarra THORNaeth eina sem eacuteg gat gert iacute thorneirri stoumlethu

var aeth vera samkvaeligmur sjaacutelfum meacuter og laacuteta tilfinningu raacuteetha foumlr THORNaeth er svo annarra aeth

daeligma um hvort aeth vel hafi tekist til

Eacuteg vona aeth lesendur hafi baeligethi gagn og gaman af ritgereth thornessari Houmlfundur skemmti seacuter

amk pryacuteethilega vieth gereth hennar og gengur fraacute borethi reynslunni riacutekari

12

Frumsyacutend 3oktoacuteber 1996

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Baddi ndash Baltasar Kormaacutekur

Afi Toacutemas ndash Giacutesli Halldoacutersson

Amma Karoacuteliacutena ndash Sigurveig Joacutensdoacutettir

Danni ndash Sveinn Geirsson

2 Djoumlflaeyjan

Djoumlflaeyjan (e Devilacutes Island) er ein metnaetharfyllsta kvikmynd sem framleidd hefur

verieth aacute Iacuteslandi THORNegar myndin var gereth aacuterieth 1996 var leikstjoacuterinn Friethrik THORNoacuter

Friethriksson ennthornaacute aeth baetha sig iacute fraeliggetharljoacutemanum sem fylgdi kvikmynd hans Boumlrnum

naacutettuacuterunnar Suacute aacutegaeligta kvikmynd kom uacutet fimm aacuterum aacuteethur og naacuteethi thorneim merka aacutefanga

aeth vera uacutetnefnd til Oacuteskarsverethlauna sem besta erlenda kvikmynd aacutersins 1991 Friethrik

sparaethi ekkert til vieth kostnaeth Djoumlflaeyjunnar og byggethar voru mjoumlg iacutetarlegar

sviethsmyndir til thorness aeth thornaeligr aethstaeligethur sem foacutelk bjoacute vieth aacute thornessum tiacutema kaeligmust oumlrugglega

til skila aacute stoacutera tjaldinu Myndin kostaethi um 170 milljoacutenir kroacutena iacute framleiethslu en thornetta

var mesti kostnaethur sem lagethur hafethi verieth iacute iacuteslenska kvikmynd til thornessa Leikstjoacuterinn

leacutet hafa eftir seacuter aeth thornaeth vaeligri bdquokraftaverk aeth okkur toacutekst aeth faacute iacute hana 170 milljoacutenirldquo

(Morgunblaethieth 1996)

Kvikmyndin er byggeth aacute braggasoumlgum Einars Kaacuterasonar THORNar sem djoumlflaeyjan riacutes og

Gulleyjan Iacute boacutekunum fleacutettar Einar saman raunverulegum atburethum og skaacuteldskap meeth

miklum aacutegaeligtum en baacuteethar baeligkurnar nutu mikillar hylli Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest

um fjoumllskyldu sem byacuter iacute svokoumllluethu bdquobraggahverfildquo en sliacutek hverfi baacuteru oumlll einkenni

faacutetaeligktarhverfa Brotnar fjoumllskyldur meeth liacutetil fjaacuterraacuteeth fengu aeth notast vieth gamla

herbragga sem hernaacutemslieth Bandariacutekjamanna og Breta skildu eftir aacute Iacuteslandi eftir lok

seinni heimstriacuteethaldarinnar en allur aethbuacutenaethur var meeth versta moacuteti iacute thornessum hyacutebyacutelum Iacute

13

einum sliacutekum bragga buacutea allar okkar aethalsoumlguhetjur og reyna aeth takast aacute vieth liacutefieth hver

meeth siacutenum haeligtti

Aethalsoumlguhetjan er ungur maethur Baddi aeth nafni Hann er kynntur til soumlgunnar sem

baldinn unglingur sem hefur greinilega sterka glaeligpahneigeth iacute seacuter Baddi er rauethi

thornraacuteethurinn iacute gegnum myndina og er syacutendur sem sjaacutelfselskur alkahoacutelisti Hann veigrar seacuter

ekki vieth aeth misnota alla thornaacute goacuteethmennsku sem honum er syacutend en naeligr engu aeth siacuteethur aacute

undraverethan haacutett aeth spila sig sem foacuternarlamb Iacute flestum iacuteslenskum (sem og erlendum)

kvikmyndum er nauethsynlegt aeth hafa einhverskonar jin aacute moacuteti jang Fyrir hvern skiacutethaeligl

er yfirleitt haeliggt aeth finna eitt goacuteethmenni annars er jafnvaeliggi myndarinnar iacute haeligttu og

aacutehorfendur skildir eftir iacute oacutevissu Djoumlflaeyjan er fraacutebrugethin moumlrgum iacuteslenskum

kvikmyndum aeth thornviacute leyti aeth goacuteethu persoacutenurnar eru klaacuterlega iacute minnihluta og thornurfa oftar

en ekki aeth luacuteta iacute laeliggra haldi fyrir oacutethornokkunum

Afi Badda er sliacutek persoacutena harethduglegur verkamaethur sem elur thornaacute von iacute brjoacutesti seacuter aeth

niethjar hans eigi seacuter betra liacutef en hann sjaacutelfur THORNraacutett fyrir haacutelfgeretha kuacutegun inni aacute heimili

siacutenu er afinn aacuteminning til aacutehorfenda aeth thornraacutett fyrir aacutekaflega slaeligmar feacutelagslegar aethstaeligethur

er haeliggt aeth naacutelgast liacutefieth meeth von iacute brjoacutesti Eitt af sterkari atriethum myndarinnar snyacutest um

thornaacute toacutemleikatilfinningu sem griacutepur afann thornegar honum verethur ljoacutest aeth draumur hans er

horfinn Aacute thorneim tiacutemapunkti er ljoacutest aeth Baddi verethur aldrei neitt annaeth en siacutefullur

oacutenytjungur og Danni broacuteethir Badda er laacutetinn eftir houmlrmulegt flugslys Tengsl afans vieth

Danna eru ein af faacuteum tengingum vieth vaeligntumthornykju sem syacutend eru iacute myndinni en allur

liacutefskraftur gamla mannsins hverfur aacute augabragethi thornegar honum berast freacutettir af sviplegu

andlaacuteti Danna

Aethrar persoacutenur iacute Djoumlflaeyjunni skipta minna maacuteli Kvenpersoacutenur myndarinnar eru

ekki merkilegur pappiacuter og eru flestar leacutettvaeliggar persoacutenur Amma thorneirra braeligethra er

reyndar sterk persoacutena sem ber aacutekveethin merki geethveilu Amma Karoacuteliacutena er vaeliggast sagt

slaeligm fyrirmynd reykjandi og boumllvandi alla myndina iacute gegn Systir thorneirra er

taugasjuacuteklingur sem er iacute hjoacutenabandi meeth oacutettalegri mannleysu en reynir aeth komast iacute

burtu fraacute raunveruleikanum iacute oumlrskamma stund meeth erlendum glaeligsimoumlnnum iacute

einkennisbuacuteningum

Moacuteethir Badda er yfirborethskenndur daethrari og yrethi vaeligntanlega flokkueth sem

bdquokanamellaldquo Huacuten er samt aacute vissan haacutett sigurvegari myndarinnar thornar sem huacuten flyacutegur iacute

burtu fraacute iacuteslensku eymdinni iacute fangi bandariacutesks hermanns Loks ber aeth geta ungu

stuacutelkunnar sem flytur iacute hverfieth og er aacute tiacutemabili einn af ljoacutesari punktum tilverunnar Aeth

14

lokum er huacuten thornoacute komin iacute hjoacutenaband meeth hinum vafasama Badda Athyglisvert er aeth

fylgjast meeth persoacutenunni (sem ber hieth stoacuterkostlega iacuteslenska nafn Hveragerethur) missa oumlll

siacuten karaktereinkenni og hverfa inn iacute svartholieth sem umlykur thornann aacutegaeligta mann

21 Feacutelagsauethur

Ljoacutest er aeth persoacutenur Djoumlflaeyjunnar gliacutema vieth margviacutesleg feacutelagsleg vandamaacutel og varla

til saacute einstaklingur iacute myndinni sem sleppur vieth sliacutek oumlrloumlg Baddi er afureth taeligtingslegs

uppeldis moacuteethur sinnar sem klaacuterlega setur siacutena velfereth fram yfir velfereth barnsins THORNraacutett

fyrir jaacutekvaeligethar tilraunir afa hans liggur leieth Badda hratt niethur aacute vieth og aacutestaeligethan liggur iacute

thorneirri staethreynd aeth hann saacutervantar thorneacutettriethieth net feacutelagstengsla iacute kringum sig

Rannsoacuteknir bandariacuteska feacutelagsfraeligethingsins James Coleman (1988) hafa syacutent fram aacute

mikilvaeliggi feacutelagstengsla til aeth einstaklingar geti fallieth betur innan thorneirra viethmietha og

gilda sem eru samthornykkt iacute samfeacutelaginu Coleman kaus aeth notast vieth orethieth feacutelagsaueth (e

social capital) og bendir aacute aeth haeliggt seacute aeth horfa aacute feacutelagsaueth sem aacutekveethna tegund

auethlindar reacutett eins og efnislegan aueth (e physical capital) og mannaueth (e human

capital) THORNaeth er hinsvegar haacuteeth vali hvers einstaklings fyrir sig hvernig hann spilar uacuter

siacutenum spilum hvort aeth samfeacutelagieth iacute heild sinni seacute aeth hagnast aacute thorneim feacutelagsaueth sem eftir

hann liggur

Aacutefengisnotkun er aacuteberandi iacute myndinni en Baddi og feacutelagar hans eru drykkfelldir

ungir menn sem reyna aeth flyacuteja oumlmurlega tilveru siacutena iacute gegnum brenniviacutensfloumlsku Hefethi

myndin gerst 30 aacuterum siacuteethar er ekki oacuteliacuteklegt aeth straacutekagengieth hefethi verieth iacute houmlrethum

fiacutekniefnum iacute staeth aacutefengis en thornaeth eru hugleiethingar sem vieth faacuteum liacuteklega aldrei svoumlr vieth

Taumlaus drykkja Badda er hans leieth til aeth passa inn iacute thornau viethmieth (e norm) sem eru

riacutekjandi iacute liacutefi hans en thornau eru flest tilkomin vegna stoumlethu hans iacute thornjoacuteethfeacutelaginu Gildi (e

values) Badda eru gjoumlrsamlega oumlfugsnuacutein og aacute skjoumln vieth gildi og viethmieth bdquovenjulegsldquo

manns sem eru iacute flestum tilfellum fjoumllskylda atvinna og barnauppeldi

15

22 Jafningjahoacutepurinn

Baddi og Daniacuteel broacuteethir hans sveiflast aacute milli thorness aeth vera vieth botninn og aeth vera

vinsaeliglir Daniacuteel er endalaust iacute skugga broacuteethur siacutens sem thornykir mikill maethur innan thorness

hoacuteps sem hann tilheyrir Sliacutekur hoacutepur jafningja yfirleitt kallaethur jafningahoacutepur (e peer

group) er mjoumlg mikilvaeliggur iacute thornroacuteun einstaklinga og getur meeth athoumlfnum siacutenum styacutert

foacutelki inn aacute thornaeligr brautir sem thornykja aeligskilegar innan hoacutepsins Reacutett er aeth taka fram aeth thornetta

getur aacutett vieth alla jafningjahoacutepa iacute oumlllum steacutettum kynthornaacutettum osfrv

Toumlluvereth aacutehersla hefur verieth loumlgeth aacute aeth skyacutera mikilvaeliggi jafningjahoacutepa iacute tengingum

vieth afbrot og glaeligpahneigeth en thornryacutestingur jafningjahoacuteps (e peer pressure) er ekki siacuteethur

mikill iacute efri stigum samfeacutelagsins Syacutent hefur verieth fram aacute aeth foacutelk laeligrir aeth nota fiacutekniefni

fraacute jafningjum siacutenum hvernig aacute aeth tuacutelka aacutehrifin og hvernig er best aeth njoacuteta thorneirra

(Becker 1963) Baddi laeligrir meeth tiacutemanum iacute gegnum sinn jafningahoacutep aeth aacutekveethin

hegethun eigi aeth fylgja aacutekveethnum athoumlfnum og byacuter thornannig til siacuten eigin gildi

23 Stoumlethukreppa

Afbrotahegethun Badda og feacutelaga maacute aeth miklu leyti skyacutera meeth thornviacute aeth skoetha feacutelagslegan

uppruna thorneirra iacute staeth thorness aeth gefa seacuter aeth skyacuteringin liggi einfaldlega iacute laeliggri vitsmunum

thorneirra feacutelaga Albert Cohen (1955) rannsakaethi hversu sterk tengsl eru aacute milli feacutelagslegar

stoumlethu og afbrotahegethunar ungmenna iacute boacutek sinni Delinquent Boys

Cohen bendir aacute aeth feacutelagsleg umgjoumlreth skipti mestu thornegar afbrotahegethun er

rannsoumlkueth og thornau ungmenni sem eru stoumldd iacute slaeligmri feacutelagslegri umgjoumlreth hafa

takmarkaetha valkosti iacute liacutefinu Oacutejoumlfn staetha myndast aacute milli gilda thorneirra sem laeliggra eru

settir og thorneirra sem tilheyra svokallaethri millisteacutett Afleiethingarnar veretha gjarnan

svokoumlllueth stoumlethukreppa (e status frustration) thorneirra sem minna mega siacuten enda eru thorneir

ekki aeth falla aeth viethurkenndum gildum samfeacutelagsins Eina leiethin aeth mati Cohen fyrir

laacutegsteacutettarunglinga aeth oumlethlast viethurkenndan status er aeth snuacutea oumlllum gildum og viethmiethum

aacute haus og thornaacute oumlethlast saacute einstaklingur mestu virethinguna sem naeligr aeth ganga lengst iacute thornviacute aeth

brjoacuteta gildi og viethmieth miethsteacutettarinnar

16

24 Samfeacutelagsleg staetha

THORNaeth er haeliggt aeth sjaacute greinileg merki thorness aeth braeligethurnir eru meeth aacutekveethin hlutverk innan

fjoumllskyldu sinnar og ekki siacuteethur innan thorness samfeacutelags sem thorneir lifa iacute Munurinn aacute thorneim

braeligethrum liggur iacute thorneirri staethreynd aeth Daniacuteel bryacutest uacutet uacuter sinni fyrirfram aacutekveethnu

feacutelagslegu stoumlethu (e ascribed status) iacute samfeacutelaginu (sem er iacute thornessu tilfelli laacutegsteacutettarmaethur

meeth takmoumlrkueth taeligkifaeligri) og verethur virtur thornjoacuteethfeacutelagsthornegn flugmaethur og hetja THORNessi

nyacuteja feacutelagslega staetha hans er aacuteunnin (e achieved status) iacute gegnum mikla vinnu og

thornannig naeligr Daniacuteel aeth brjoacutetast uacutet uacuter doumlpru hlutskipti braggafoacutelksins Baddi er hinsvegar

fastur iacute thorneirri feacutelagslegu stoumlethu sem honum var uacutethlutaeth iacute barnaeligsku og syacutenir enga tilburethi

til thorness aeth reacutetta sinn hlut Feacutelagsleg staetha er thornviacute klaacuterlega eitthvaeth sem einstaklingur

getur breytt og haft aacutehrif aacute en til thorness thornurfa baeligethi hugur og hjarta aeth fylgja maacuteli

25 Feacutelagsleg oacutereietha

En hvers vegna eru persoacutenur Djoumlflaeyjunnar svona hrjuacutefar og skeytingarlausar um

umhverfi sitt Samkvaeligmt bandariacutesku feacutelagsfraeligethingunum Clifford Shaw og Henry

McKay (1942) eru viethbroumlgeth einstaklinga sem buacutea vieth sliacuteka feacutelagslega oacutereiethu sem

persoacutenur Djoumlflaeyjunnar buacutea vieth skiljanlegar og jafnvel nauethsynlegar til aeth lifa af iacute

erfiethu umhverfi THORNeir benda aacute aeth borgarhverfi meeth leacutelegt feacutelagslegt aethhald seacuteu uppfull

af foacutelki sem ekki telur thornaeth oacutemaksins virethi aeth eyetha tiacutema eetha orku iacute aeth halda thorneim vieth

Allir iacutebuacutearnir eru aeth leita aeth leieth uacutet uacuter thornessum baacutegu feacutelagslegu aethstaeligethum og eyetha thornviacute

engum tiacutema iacute aeth raeligkta umhverfi sitt Slaeligm efnahagsstaetha og oumlrar buacutesetubreytingar

einkenna thornessi hverfi og iacute sliacuteku bdquodog eat dogldquo umhverfi verethi foacutelk aeth snuacutea seacuter aeth hlutum

sem ekki thornykja aeligskilegir iacute oumlethrum hverfum Tilvera thornessara einstaklinga veltur aacute thornviacute aeth

geta aethlagast umhverfi siacutenu og thornaeth thornyacuteethir iacute moumlrgum tilfellum algjoumlrt skeytingarleysi

gagnvart loumlgum reglu og oumlethru foacutelki

26 Lagskipting og oacuteliacutekur aethgangur

Djoumlflaeyjan gerist aeth langmestu leyti iacute naacutenasta umhverfi aethalsoumlguhetjanna thorne iacute

broumlggunum alraeligmdu Vieth faacuteum oumlethru hverju aeth sjaacute liacutefieth fyrir utan braggamenninguna og

undantekningarlaust eru thornau atriethi aeth minna okkur aacute hversu miklu betra liacutefieth er annars

staethar Baddi talar um saeligluna iacute Bandariacutekjunum poumlrupiltarnar uacuter braggahverfinu elta

hoacutep af drengjum sem flyacuteja inn aacute riacutekmannlegt heimili sitt Baddi og vinur hans eiga eitt

17

saeliglukvoumlld aacute Hoacutetel Borg osfrv Vonin um betra liacutef skiacuten iacute gegn iacute moumlrgum senum

kvikmyndarinnar en persoacutenurnar hafa ekki meeth oumlrfaacuteum undantekningum getu eetha

aacutehuga til thorness aeth brjoacutetast til betra liacutefs Eina uacuterraeligethieth sem virethist vera fyacutesilegt iacute huga

bdquobraggafoacutelksinsldquo er liacuteferni sem einkennist af afbrotum og oacutereglu Bandariacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Robert K Merton bendir aacute aeth loumlglegar aethferethir til thorness aeth naacute

viethurkenndum markmiethum samfeacutelagsins seacuteu ekki iacute joumlfnum hlutfoumlllum meethal foacutelks

Merton segir aeth lagskipting samfeacutelagsins hindri thornaacute sem laeliggra eru settir iacute tilraunum

thorneirra aeth naacute samfeacutelagslega samthornykktum aacuterangri Richard Cloward og Lloyd Ohlin

(1960) thornroacuteuethu thornessar hugmyndir Mertons iacute boacutek sinni Delinquency and Opportunity

Iacute thorneirri boacutek benda thorneir einmitt aacute aeth einstaklingar hafa oacuteliacutekan aethgang (e differential

opportunity) aeth gaeligethum samfeacutelagsins og saeligkja thornal nauethsynlega virethingu stoumlrf og voumlld

til menningarhoacutepa sem gjarnan eru tengdir vieth afbrot Samfeacutelagieth yacutetir einstaklingunum

uacutet iacute sliacutekt liacuteferni meeth thornviacute aeth takmarka aethgang thorneirra aeth gaeligethum thorness

27 Afstaeligethur skortur og stimplun

Oumlnnur skyacutering aacute andfeacutelagslegri hegethun foacutelksins uacuter braggahverfinu getur legieth iacute thorneirri

staethreynd aeth allur samanburethur aacute liacutefsgaeligethum er thorneim oacutehagstaeligethur THORNessar hugmyndir eru

aacute svipaethri liacutenu og aacuteethurnefnd kenning Crawford og Ohlin um oacuteliacutekan aethgang einstaklinga

en taka aacute vissan haacutett meiri afstoumlethu til hoacutepa Hjoacutenin og fraeligethimennirnir Judith og Peter

Blau (1982) hafa iacute rannsoacuteknum og skrifum siacutenum unnieth meeth hugtak sem oftast er kennt

vieth thornau og er iacute daglegu maacuteli kallaeth kenningin um afstaeligethan skort (e relative deprivation

theory) Hjoacutenin rannsoumlkuethu glaeligpatiacuteethni iacute Bandariacutekjunum og ein af niethurstoumlethum

rannsoacutekna thorneirra var suacute aeth haeliggt vaeligri aeth tengja aukna afbrotatiacuteethni vieth viss hverfi og

aacutestaeligethur afbrota vaeligri ma haeliggt aeth uacutetskyacutera meeth fyrrnefndri kenningu Huacuten gengur iacute

stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute hugmynd aeth faacutetaeligk hverfi iacute naacutegrenni vieth riacutek hverfi fyllist reiethi hatri

og bitureth yfir samanburethinum Tilfinning fyrir oacutereacutettlaeligti skapast og leiethir af seacuter

afbrotahegethun og ofbeldi

Iacute riti thornyacuteska feacutelagsfraeligethingsins Karl Marx Wage-labour and capital (1891 2008)

maacute lesa hugleiethingar sem eru af svipuethum toga og kenning Blau-hjoacutenanna um afstaeligethan

skort Marx raeligethir thornar um thornau vandamaacutel sem geta litieth dagsins ljoacutes thornegar foacutelk thornarf

siacutefellt aeth lifa vieth oacutesanngjarnan samanbureth vegna steacutettarstoumlethu sinnar

18

Marx skrifaethi

bdquoHuacutes getur verieth stoacutert eetha liacutetieth en svo lengi sem oumlnnur huacutes iacute naeligsta

naacutegrenni eru soumlmu staeligrethar uppfyllir thornaeth allar feacutelagslegar

vaeligntingar til iacutebuacuteetharhuacutesnaeligethis En riacutesi houmlll iacute naeligsta naacutegrenni vieth litla

huacutesieth breytist thornaeth fljoacutett iacute kofa Litla huacutesieth og iacutebuacutear thorness hafa enga

eetha oacutemerkilega feacutelagslega stoumlethu og skyldi houmlllin riacutesa enn haeligrra iacute

framthornroacuteun siethmenningar er ljoacutest aeth oacutethornaeliggindi og oacuteaacutenaeliggja iacutebuacutea litla

huacutessins mun aukast aeth sama skapildquo

Braggafoacutelkieth iacute Djoumlflaeyjunni er stimplaeth sem uacuterhroumlk samfeacutelagsins og thornurfa aeth thornola

haacuteethsgloacutesur og yfirgang thorneirra sem ofar eru iacute virethingastiganum Stimplun einstaklinga er

vel thornekkt rannsoacuteknarefni innan feacutelagsfraeligethinnar og er aeth miklu leyti byggt aacute

hugmyndum feacutelagsfraeligethinga um taacuteknraelign samskipti Feacutelagsfraeligethingar aacute boreth vieth Charles

Horton Cooley og George Herbert Mead benda aacute aeth foacutelk hefur samskipti siacuten aacute milli meeth

margviacuteslegu samspili laacutetbrageths og oretha Tuacutelkun einstaklinga aacute thornessum samskiptum

moacutetar oumlethru fremur viethbroumlgeth thorneirra og hvernig thorneir sjaacute sjaacutelfan sig iacute samfeacutelaginu

Stimplunarkenning (e labeling theory) afbrotafraeligethi byggir aacute thornessum hugmyndum og

snyacutest um thornaeligr hugmyndir aeth samfeacutelagieth buacutei til fraacutevikshegethun meeth thornviacute aeth stimpla

aacutekveethna einstaklinga sem afbrotamenn (Siegel 2009) THORNegar stimplunin hefur aacute annaeth

boreth aacutett seacuter staeth reynist erfitt fyrir thornaacute sem eru stimplaethir aeth komast inn iacute eethlilegan

farveg aftur Stimpillinn fylgir foacutelki eftir iacute liacutefinu og aeth lokum fer thornaeth aeth skilgreina sig iacute

samraeligmi vieth hann

Aacutegaeligtis daeligmi um atvik sem skapaeth getur hatur og bitureth aacute oumlllu sem byacuter fyrir utan

braggahverfieth er atriethieth thornar sem braggadrengir halda iacute leiethangur til aeth hefna fyrir groacutefa

aacuteraacutes af voumlldum riacutekari krakka THORNraacutett fyrir aeth thorneir vaeligru upprunalegu foacuternarloumlmbin iacute thornessu

maacuteli endar thornetta meeth thornviacute loumlgreglan maeligtir aacute svaeligethieth og hlustar eingoumlngu aacute umkvartanir

aethila fraacute riacuteka hverfinu THORNannig styethur kerfieth vieth oacutereacutettlaeligtieth sem viethgengst greinilega iacute

lagskiptingu samfeacutelagsins

19

28 Niethurlag

Djoumlflaeyjan er fyrir margar sakir stoacutermerkileg kvikmynd Huacuten veitir goacuteetha innsyacuten inn iacute

liacutef thorneirra Iacuteslendinga sem ekki saacutetu vieth sama boreth og landar thorneirra og thornurftu af illri

nauethsyn aeth aethlagast oacutevinveittu umhverfi siacutenu Tilhneigingin hefur verieth aeth draga upp

glansmynd af Iacuteslandi fortiacuteethar seacuterstaklega aacuterunum eftir striacuteeth THORNaacute voru landsmenn

almennt iacute aacutekaflega goacuteethum maacutelum vegna yacutemis konar striacuteethsgroacuteetha og ekki siacutest iacute kjoumllfar

Marshall-aethstoetharinnar Togaraflotinn var endurnyacutejaethur landbuacutenaetharveacutelar keyptar

virkjanir og verksmiethjur byggethar osfrv (Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson 1996) Sagan

hefur hinsvegar kennt okkur aeth iacute oumlllum uppsveiflum eru til thornjoacuteethfeacutelagshoacutepar sem

einhverra hluta vegna faacute ekki sneieth af koumlkunni og Djoumlflaeyjan syacutenir okkur sliacutekan hoacutep

meeth eftirminnilegum haeligtti

Tengingar vieth afbrotafraeligethi hafa verieth aacuteberandi iacute thornessari umfjoumlllun um kvikmyndina

Djoumlflaeyjuna en aeth miacutenu mati laacute thornaeth beinast vieth thornegar efni hennar er skoethaeth ofan iacute

kjoumllinn Feacutelagslegar aethstaeligethur foacutelksins iacute kvikmyndinni eru aacute thornann veg aeth afbrot og

fraacutevikshegethun naacute foacutetfestu og eru iacute raun viethurkennd gildi innan thornessa hoacuteps THORNoacute eru

persoacutenur inni aacute milli sem naacute aeth riacutefa sig uacutet uacuter siacutenum aethstaeligethum en meirihlutinn heldur thornoacute

iacute thornau oumlfugsnuacutenu viethmieth sem styacutera liacutefinu iacute braggahverfinu

20

Frumsyacutend 6aacuteguacutest 1992

Leikstjoacuteri Juacuteliacuteus Kemp

Aethalhlutverk

Lass ndash Baltasar Kormaacutekur

Sveppi ndash Steinn Aacutermann Markuacutesson

Soacutel ndash Ingibjoumlrg Stefaacutensdoacutettir

Uggi ndash Ari Matthiacuteasson

3 Veggfoacuteethur

Kvikmyndin Veggfoacuteethur (e Wallpaper) vakti nokkra athygli thornegar huacuten kom uacutet aacuterieth 1992

Myndin toacutek aacute moumlrgum feacutelagslegum vandamaacutelum og syacutendi thornau meeth naacutelgun sem ekki

hafethi aacuteethur seacutest iacute iacuteslenskri kvikmynd bdquoAacuterekstrar landbuacutenaetharsamfeacutelags og

nuacutetiacutemathornjoacuteethfeacutelagsldquo soumlgufleacutettan sem hafethi seacutest iacute myndum aacute boreth vieth Land og synir og

Oacuteethal feethranna feacutekk nuacutetiacutemalega uppfaeligrslu aacutesamt goacuteethum skammti af siethblindu glaeligpum

og kynliacutefi THORNaeth var ekki siacutest vegna djarfra kynliacutefsatrietha sem myndin vakti athygli en

sjaacutelfsagt thornaeligttu thornessi tilteknu atriethi myndarinnar frekar saklaus iacute dag Juacuteliacuteus Kemp

leikstyacuterethi Veggfoacuteethri og feacutekk mikieth hroacutes fyrir aeth taeligkla viethkvaeligm maacutelefni aacuten tepruskapar

Juacuteliacuteus var aetheins 25 aacutera thornegar Veggfoacuteethur var frumsyacutend en hann naacuteethi aeth sannfaeligra allar

vinsaeliglustu hljoacutemsveitir Iacuteslands aacute thorneim tiacutema aeth koma fram iacute myndinni og er Veggfoacuteethur

thornviacute oft aacute tiacuteethum eins og toacutenlistarmyndband frekar en biacuteoacutemynd

Veggfoacuteethur er klassiacutesk saga um konu sem hittir mann thornau fella hugi saman en hann

thornarf aacute endanum aeth velja aacute milli hennar og besta vinar siacutens Soumlguhetjurnar thornrjaacuter eru

Lass drykkfelldur listamaethur Sveppi siethblindur og kynferethislega brenglaethur

eiturlyfjaneytandi og Soacutel saklaus sveitastuacutelka sem er aeth reyna aeth foacuteta sig iacute erfiethum

aethstaeligethum Sveitastuacutelkan blaacuteeygetha sest aacute traktorskerru og flytur iacute borgarliacutefieth thornar sem

huacuten faeligr vinnu hjaacute Sveppa aacute vinsaeliglum skemmtistaeth Sveppi og Lass gera meeth seacuter

veethmaacutel um hvor thorneirra verethi aacute undan aeth spilla sakleysingjanum og nota thorneir feacutelagar til

21

thorness yacutemis broumlgeth Lass verethur fljoacutetlega hrifinn af Soacutel fyrir alvoumlru og uppgjoumlr aacute milli vina

er oacuteumflyacuteanlegt ekki siacutest vegna thorneirra sjuacuteku hvata sem Sveppi hefur aeth geyma

Yacutemis atriethi iacute Veggfoacuteethri er haeliggt aeth skoetha meeth augum feacutelagsfraeligethinnar Soacutel flytur

buacuteferlum iacute upphafi myndarinnar og thornarf aeth takast aacute vieth thornaeth liacutef sem milljoacutenir manna uacuter

hefethbundnum baeligndasamfeacuteloumlgum hafa thornurft aeth gera fraacute tiacutemum iethnbyltingarinnar Iacute

borginni kemst Soacutel fljoacutetlega aeth thornviacute aeth viethmieth og gildi foacutelks eru fraacutebrugethin thornviacute sem huacuten

aacute aeth venjast uacuter sveitinni Einstaklingshyggja og hraethi einkenna borgarliacutefieth og vesalings

Soacutel veit varla iacute hvorn foacutetinn huacuten aacute aeth stiacutega Reyndar verethur aeth hroacutesa Soacutel fyrir

afskaplega mikla aethloumlgunarhaeligfni en undir lok myndarinnar er huacuten komin upp aacute svieth

meeth hljoacuteethnema iacute houmlnd alveg buacutein aeth hrista af seacuter sveitahrollinn

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag

Saacute munur sem syacutendur er aacute liacutefi borgarbuacutea annars vegar og sveitafoacutelks hins vegar er efni

sem feacutelagsfraeligethingar hafa rannsakaeth um aacuterabil Tengsl og thornaacutetttaka einstaklinga iacute

samfeacutelaginu er mismunandi eftir thorneim feacutelagslegu aethstaeligethum sem thorneir lifa vieth THORNyacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Ferdinand Toumlnnies (1963) skipti mannlegum tengslum niethur iacute tvaeligr

megingerethir og kallaethi thornaeligr gemeinschaft (samfeacutelag) og gesellschaft (thornjoacuteethfeacutelag)

Samkvaeligmt Toumlnnies er gemeinschaft suacute samfeacutelagsskipan sem felur iacute seacuter mikla

thornaacutetttoumlku einstaklinga og sameiginleg gildi Eining innan hoacutepsins er mikil og foacutelk leggur

sig fram fyrir heildina Toumlnnies leit aacute fjoumllskylduna sem fullkomieth daeligmi um

gemeinschaft og yfirleitt falla hefethbundin landbuacutenaetharsamfeacuteloumlg undir thornessa

skilgreiningu Hlutverk einstaklinga iacute samfeacutelaginu er meethfaeligtt og liacutetill feacutelagslegur

hreyfanleiki er til staethar Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum hefur svipaethan reynsluheim

Gesellschaft er aacute hinn boacuteginn skilgreint sem thornjoacuteethfeacutelag keyrt aacutefram aacute

einstaklingshyggju Hagur einstaklingsins er mikilvaeliggari en hagur heildarinnar og

thornegnarnir hafa fremur oacutepersoacutenuleg samskipti siacuten aacute milli Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum

oumlethlast aacuteunna stoumlethu td iacute gegnum vinnu siacutena naacutem eetha dugnaeth Einstaklingarnir gegna

oacuteliacutekum hlutverkum og eru iacute oacuteliacutekum stoumlethum THORNetta leiethir til thorness aeth reynsluheimur

foacutelksins verethur oacuteliacutekur og einstaklingurinn finnur ekki thornoumlrf hjaacute seacuter aeth vinna iacute thornaacutegu

heildarinnar Nuacutetiacutema fyrirtaeligki eins og NIKE vaeligri aacutegaeligtis daeligmi um gelleschaft

starfsmennirnir eru aeth reyna aeth thorneacutena sem mest iacute vinnu sinni en hafa etv engan

seacuterstakan aacutehuga aacute voumlrunni sem thorneir framleietha Endaframleiethslan verethur ekki aethalmaacutelieth

22

heldur hversu mikieth hagur einstaklingsins vaelignkast iacute thornviacute ferli sem framleiethslan er Mjoumlg

skyacuter munur er aacute thornessum tveimur atriethum iacute Veggfoacuteethri Soacutel verethur aeth gjoumlra svo vel aeth

takast aacute vieth siacutenar breyttu aethstaeligethur og breytast uacuter saklausri persoacutenu sem haeliggt vaeligri aeth

kenna vieth gemeinschaft iacute harethari persoacutenu sem feacutelli aeth stoacuteru leiti undir skilgreiningu

gesellschaft

32 Ofbeldi menningarkima

Drykkfelldi listamaethurinn Lass er iacute myndinni tengingin aacute milli sakleysis (Soacutel) og

uacuterkynjunar (Sveppi) Lass er syacutendur sem nokkueth viethkunnanlegur naacuteungi en algjoumlrlega

stefnulaus iacute liacutefinu Hann hefur greinilega haeligfileika aacute sviethi myndlistar en thornegar virkilega

reynir aacute er hann fljoacutetur aeth leita seacuter huggunar iacute faethmi Bakkusar Iacute einu atriethi

myndarinnar kemur thornaeth fram aeth Lass hefur enga foumlethuriacutemynd til aeth leita til enga

fyrirmynd Hann kemur heim til moacuteethur sinnar og finnur hana illa uacutetleikna eftir

bdquokoacutetilettukarlinnldquo sem er greinilega sambyacutelismaethur hennar en alls oacuteskyldur Lass THORNeir

feacutelagar hefna siacuten aacute ofbeldismanninum aacute thornann haacutett sem thorneir thornekkja best meeth

gegndarlausu ofbeldi Rannsoacuteknir Marvin Wolfgang og Franco Ferracuti (1967) hafa

syacutent fram aacute aeth foacutelk sem tilheyrir aacutekveethnum menningarkimum (e subculture) liacutetur aacute

ofbeldi sem eethlilega aethfereth til aeth leysa deilur Wolfgang og Ferracuti koumllluethu sliacuteka

hegethun ofbeldi menningarkima (e subculture of violence) en innan thorneirra er minnsta

oumlgrun litin alvarlegum augum THORNeir feacutelagar Lass og Sveppi tilheyra greinilega hoacutepi sem

er ekki mikieth iacute dagsljoacutesinu innan um venjulega borgara og thorneirra reynsluheimur er iacute

raun ein tegund menningarkima Groacutef ofbeldishegethun kynferethisleg brenglun og

greinileg siethblinda eru fylgifiskar Sveppa og thornaeth er vegna hans sem Lass fer niethur aacute laacutegt

plan Lass gengur tam svo langt aeth bera ljuacutegvitni fyrir vin sinn til aeth foretha honum fraacute

fangavist vegna meintrar nauethgunar

23

33 Lagskipting Max Webers

THORNeir kumpaacutenar Sveppi og Lass eru iacute slaeligmum maacutelum meeth sitt liacutefshlaup THORNeir tilheyra

ekki virtum thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi eru ekki efnaethir og hafa engin raunveruleg voumlld THORNaeth maacute

thornviacute segja aeth thorneir seacuteu iacute neethsta lagi samfeacutelagsins aacute moumlrgum sviethum Lagskipting

samfeacutelagsins er viethfangsefni sem hinn fraeliggi thornyacuteski feacutelagsviacutesindamaethur Max Weber

rannsakaethi og smiacuteethaethi kenningu siacutena um feacutelagslega lagskiptingu (Andersen amp Taylor

2007) Karl Marx hafethi aacuteethur komieth fram meeth thornaeligr hugmyndir aeth grundvoumlllur

steacutettarskiptingar hviacuteldi aacute efnahagsstoumlethu

Weber heacutelt thornviacute hinsvegar fram aeth skilningur Marx aacute steacutettum vaeligri of thornroumlngur sem

lyacutesing aacute hagsmunaaacuterekstrum og lagsskiptingu og aeth hugmynd Marx um hlutlaeligga

hagsmuni steacutetta vaeligri roumlng Weber vildi meina aeth aacutetakapunktar vaeligru mun fleiri og aeth

foacutelk yrethi aeth vera meethvitaeth um hagsmuni sinnar steacutettar til aeth haga seacuter aacute aacutekveethinn haacutett

Allir thornessir thornriacuter thornaeligttir sem Weber nefnir iacute kenningu sinni um lagskiptingu hafa aeth hans

mati uacuterslitaaacutehrif aacute liacutefsmoumlguleika einstaklinga og taeligkifaeligri thorneirra til aeth veretha nyacutetir

samfeacutelagsthornegnar

Efnahagsstaetha

Efnahagslegar aethstaeligethur foacutelks eru eitt aethalatriethieth iacute hugmyndum Webers Efnahagslegar

forsendur og moumlguleikar foacutelks aacute markaethinum stjoacuterni ma hvaetha steacutett thornuacute tilheyrir

Weber er meeth svipaethar hugmyndir og Karl Marx iacute thornessum maacutelum thorneas suacute skoethun aeth

eignahald aacute framleiethslutaeligkjum seacute lykilatriethi thornar sem eigendur thorneirra hafi voumlldin iacute

samfeacutelaginu

Weber bendir enn fremur aacute aeth oacutevenjulegar kringumstaeligethur iacute samfeacutelaginu thornurfi til aeth

foacutelk myndi einhverskonar samstoumlethu aacute grundvelli efnahagslegrar stoumlethu sinnar Foacutelk sem

stendur saman iacute verkfalli vaeligri td aeth falla aacutegaeligtlega aeth thornessum hugmyndum thorne foacutelk

sem myndar hoacutep sem hegethar seacuter meeth sameiginlegum haeligtti meeth hagsmuni hoacutepsins iacute

huga THORNessi sameiginlegi orsakavaldur byggist eingoumlngu aacute efnislegum hagsmunum er

varetha eignir og tekjumoumlguleika

Iacute Veggfoacuteethri eru persoacutenurnar ekki iacute goacuteethum maacutelum aacute efnahagssviethinu Lass og Sveppi

virethast eiga peninga til aeth fjaacutermagna drykkju eiturlyfjanotkun og almennt svall en eru

engu aeth siacuteethur staurblankir annar sem hinn klassiacuteski faacutetaeligki listamaethur og hinn geturvill

ekki borga foacutelki laun fyrir vinnu siacutena THORNaeth maacute thornviacute kannski segja aeth Lass seacute verkamaethur

24

iacute anda hugmynda Karl Marx thornar sem hann hefur ekkert til aeth selja aacute markaethi nema faeligrni

siacutena (listmaacutelun) Hann raeligethur ekki yfir fjaacutermagni neacute framleiethslutaeligkjum og thornarf thornviacute aeth

gerast launthornegi sem treystir aacute einhverskonar fjoumlldaframleiethslu Sveppi er hinsvegar aeth

passa aacutegaeligtlega vieth bdquoborgarasteacutettinaldquo sem Marx nefndi fjaacutermagnseigendur

vinnuveitendur og eigendur framleiethslutaeligkja

Sveppi er vissulega skiacutetblankur og thornviacute ekki alveg aeth falla inn iacute staethalmynd Marx af

sviacutenfeitum moldriacutekum kapitalistanum en hann er thornoacute eigandi naeligturkluacutebbs (sem getur iacute

viacuteethri merkingu verieth framleiethslutaeligki) og hann reynir vieth hvert taeligkifaeligri aeth hlunnfara

vinnuaflieth reacutett eins og goacuteethur siethur er aacute meethal kapitalista samkvaeligmt hugmyndafraeligethi

Karl Marx

Virething

Virething er aeth mati Webers tengd viethhorfum liacutefsstiacutel og neyslu hvers einstaklings Oumlfugt

vieth efnahagshugmyndir hans er ekki oacutealgengt aeth hoacutepur sem deilir soumlmu stoumlethu hagi seacuter

sem samfeacutelag Virething er metin af jaacutekvaeligethri eetha neikvaeligethri feacutelagslegum viethbroumlgethum og

liacutefsstiacutellinn sem thornuacute hefur valieth endurspeglar stoumlethu thorniacutena iacute samfeacutelaginu Efnahagurinn

snyacutest um framleiethslu en virethingin um neyslu

Daeligmi er um aeth foacutelk hafi mjoumlg haacutea virethingastoumlethu en tilheyri engu aeth siacuteethur laacutegri

efnahagslegri steacutett Gott daeligmi um einstakling meeth mikla virethingu vaeligri proacutefessor vieth

virtan haacuteskoacutela THORNessi aacutekveethni proacutefessor getur hins vegar verieth aacute frekar laacutegum launum og

tilheyrt laeliggri steacutettum thornjoacuteethfeacutelagsins iacute efnahagslegum skilningi thornraacutett fyrir alla thornaacute virethingu

sem hann hefur innan skoacutelans Haeliggt er aeth skoetha hugmyndir Webers um stoumlethu

einstaklinga iacute samfeacutelaginu iacute samhengi vieth goacuteethaeligrieth sem naacuteethi haacutemarki aacute Iacuteslandi aacute thornviacute

herrans aacuteri 2007 Iacute uacutetraacutes iacuteslenskra viethskiptamanna voru iacute forystu einstaklingar sem

houmlfethu ekki hefethbundna virethingastoumlethu iacute samfeacutelaginu THORNraacutett fyrir oumlll siacuten auethaeligvi og fraeliggu

vini voru thornessir menn jafnvel uppnefndir bdquogoumltustraacutekarldquo af aethilum sem litu niethur aacute thornaacute

vegna bakgrunns thorneirra Weber fjallaethi einmitt um muninn aacute virethingunni sem syacutend er

goumlmlum peningum og nyacutejum thorne nyacuteriacutekir einstaklingar njoacuteta ekki soumlmu virethingar og

thorneir sem hafa aacutett peninga iacute langan tiacutema Reacutett eins og blanki proacutefessorinn iacute daeligminu aeth

ofan eru riacutekir einstaklingar meeth bdquoranganldquo bakgrunn alltaf litnir hornauga af thorneim sem

eru meeth bdquoreacutettanldquo bakgrunn

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

10

varpa ljoacutesi aacute aacutekveethin minni og manngerethir sem haeliggt er aeth finna iacute thornessum voumlnduethu

metsoumlluboacutekum Arnaldar Indriethasonar

Hugmyndir um eethli afbrotamanna er mikilvaeliggur hluti iacute greiningu Helga og passa

vel vieth thornaeligr hugmyndir sem birtast iacute thornessari ritgereth Grunnhugmyndin aacute bak vieth

ritgerethina faeligddist aeth miklu leyti vegna aacuteethurnefndar umfjoumlllunar um baeligkur Arnaldar og

reyndust vel vieth skrif ritgeretharinnar

11

Inngangur

THORNegar kom aeth thorneirri stoacuteru aacutekvoumlrethun aeth skrifa BA-ritgereth var eacuteg nokkueth raacuteethviltur til aeth

byrja meeth Feacutelagsfraeligethin hefur naacuteeth aeth heilla mig aacute vissum sviethum en thornaeth verethur aeth

viethurkennast aeth aacutekveethnir hlutar hennar eru ekki mjoumlg spennandi Eacuteg var amk

algjoumlrlega viss um aeth eacuteg aeligtlaethi ekki aeth skrifa um eitthvaeth sem eacuteg hefethi takmarkaethan

aacutehuga aacute Vandamaacutelieth laacute iacute thornviacute aeth finna viethfangsefni sem vaeligri baeligethi froacuteethlegt og

skemmtilegt iacute senn THORNar sem fjoumllmiethlafraeligethi hefur alltaf verieth seacuterstakt aacutehugamaacutel hjaacute meacuter

toacutek eacuteg thornaacute aacutekvoumlrethun aeth skrifa um eitthvaeth sem tengist fjoumllmiethlun og afthornreyingarefni

Eacuteg mundi aeth kafli iacute boacutek dr Helga Gunnlaugssonar Afbrot aacute Iacuteslandi vaeligri baeligethi

aacutehugaverethur og meeth goacuteetha tengingu inn iacute afthornreyingarumhverfi fjoumllmiethla Hugmyndin aeth

skoetha iacuteslenskar kvikmyndir meeth feacutelagsfraeligethilegum hugmyndum kviknaethi skoumlmmu siacuteethar

og til allrar lukku reyndist umsjoacutenarkennari ritgeretharinnar aacuteethurnefndur Helgi

Gunnlaugsson jaacutekvaeligethur aacute sliacutekar hugmyndir

THORNegar kom aeth thornviacute aeth velja kvikmyndir iacute ritgerethina lenti eacuteg iacute smaacutevaeliggilegri

tilvistarkreppu Iacuteslenskar kvikmyndir eru margar hverjar gullnaacutemur fyrir foacutelk sem vill

skoetha feacutelagsleg vandamaacutel afbrot og almennan subbuskap Fljoacutetlega voru myndirnar

komnar niethur iacute tiacuteu stykki svo sex og aeth lokum endaethi eacuteg meeth thornaeligr fjoacuterar kvikmyndir

sem roumltuethu iacute ritgerethina

Kvikmyndirnar eru oacuteliacutekar aacute yfirborethinu en eiga samt yacutemislegt sameiginlegt

Djoumlflaeyjan er skemmtilegt tiacutemaflakk meeth feacutelagsleg vandamaacutel iacute hverju horni Veggfoacuteethur

er rannsoacutekn aacute siethblindu og aethloumlgunarhaeligfni Myacuterin er doumlkk og djuacutep eins og nafnieth gefur

til kynna og Englar alheimsins opnar glugga inn iacute heim einstaklinga sem eru ekki

syacutenilegir oumlllum Eacuteg var meethvitaethur um aeth hugsanlega vaeligri eacuteg aeth teygja mig fulllangt iacute

leit minni aeth tengingum kvikmyndanna vieth feacutelags- og afbrotafraeligethi og thornessar tengingar

virkuethu etv fjarstaeligethukenndar iacute augum annarra THORNaeth eina sem eacuteg gat gert iacute thorneirri stoumlethu

var aeth vera samkvaeligmur sjaacutelfum meacuter og laacuteta tilfinningu raacuteetha foumlr THORNaeth er svo annarra aeth

daeligma um hvort aeth vel hafi tekist til

Eacuteg vona aeth lesendur hafi baeligethi gagn og gaman af ritgereth thornessari Houmlfundur skemmti seacuter

amk pryacuteethilega vieth gereth hennar og gengur fraacute borethi reynslunni riacutekari

12

Frumsyacutend 3oktoacuteber 1996

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Baddi ndash Baltasar Kormaacutekur

Afi Toacutemas ndash Giacutesli Halldoacutersson

Amma Karoacuteliacutena ndash Sigurveig Joacutensdoacutettir

Danni ndash Sveinn Geirsson

2 Djoumlflaeyjan

Djoumlflaeyjan (e Devilacutes Island) er ein metnaetharfyllsta kvikmynd sem framleidd hefur

verieth aacute Iacuteslandi THORNegar myndin var gereth aacuterieth 1996 var leikstjoacuterinn Friethrik THORNoacuter

Friethriksson ennthornaacute aeth baetha sig iacute fraeliggetharljoacutemanum sem fylgdi kvikmynd hans Boumlrnum

naacutettuacuterunnar Suacute aacutegaeligta kvikmynd kom uacutet fimm aacuterum aacuteethur og naacuteethi thorneim merka aacutefanga

aeth vera uacutetnefnd til Oacuteskarsverethlauna sem besta erlenda kvikmynd aacutersins 1991 Friethrik

sparaethi ekkert til vieth kostnaeth Djoumlflaeyjunnar og byggethar voru mjoumlg iacutetarlegar

sviethsmyndir til thorness aeth thornaeligr aethstaeligethur sem foacutelk bjoacute vieth aacute thornessum tiacutema kaeligmust oumlrugglega

til skila aacute stoacutera tjaldinu Myndin kostaethi um 170 milljoacutenir kroacutena iacute framleiethslu en thornetta

var mesti kostnaethur sem lagethur hafethi verieth iacute iacuteslenska kvikmynd til thornessa Leikstjoacuterinn

leacutet hafa eftir seacuter aeth thornaeth vaeligri bdquokraftaverk aeth okkur toacutekst aeth faacute iacute hana 170 milljoacutenirldquo

(Morgunblaethieth 1996)

Kvikmyndin er byggeth aacute braggasoumlgum Einars Kaacuterasonar THORNar sem djoumlflaeyjan riacutes og

Gulleyjan Iacute boacutekunum fleacutettar Einar saman raunverulegum atburethum og skaacuteldskap meeth

miklum aacutegaeligtum en baacuteethar baeligkurnar nutu mikillar hylli Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest

um fjoumllskyldu sem byacuter iacute svokoumllluethu bdquobraggahverfildquo en sliacutek hverfi baacuteru oumlll einkenni

faacutetaeligktarhverfa Brotnar fjoumllskyldur meeth liacutetil fjaacuterraacuteeth fengu aeth notast vieth gamla

herbragga sem hernaacutemslieth Bandariacutekjamanna og Breta skildu eftir aacute Iacuteslandi eftir lok

seinni heimstriacuteethaldarinnar en allur aethbuacutenaethur var meeth versta moacuteti iacute thornessum hyacutebyacutelum Iacute

13

einum sliacutekum bragga buacutea allar okkar aethalsoumlguhetjur og reyna aeth takast aacute vieth liacutefieth hver

meeth siacutenum haeligtti

Aethalsoumlguhetjan er ungur maethur Baddi aeth nafni Hann er kynntur til soumlgunnar sem

baldinn unglingur sem hefur greinilega sterka glaeligpahneigeth iacute seacuter Baddi er rauethi

thornraacuteethurinn iacute gegnum myndina og er syacutendur sem sjaacutelfselskur alkahoacutelisti Hann veigrar seacuter

ekki vieth aeth misnota alla thornaacute goacuteethmennsku sem honum er syacutend en naeligr engu aeth siacuteethur aacute

undraverethan haacutett aeth spila sig sem foacuternarlamb Iacute flestum iacuteslenskum (sem og erlendum)

kvikmyndum er nauethsynlegt aeth hafa einhverskonar jin aacute moacuteti jang Fyrir hvern skiacutethaeligl

er yfirleitt haeliggt aeth finna eitt goacuteethmenni annars er jafnvaeliggi myndarinnar iacute haeligttu og

aacutehorfendur skildir eftir iacute oacutevissu Djoumlflaeyjan er fraacutebrugethin moumlrgum iacuteslenskum

kvikmyndum aeth thornviacute leyti aeth goacuteethu persoacutenurnar eru klaacuterlega iacute minnihluta og thornurfa oftar

en ekki aeth luacuteta iacute laeliggra haldi fyrir oacutethornokkunum

Afi Badda er sliacutek persoacutena harethduglegur verkamaethur sem elur thornaacute von iacute brjoacutesti seacuter aeth

niethjar hans eigi seacuter betra liacutef en hann sjaacutelfur THORNraacutett fyrir haacutelfgeretha kuacutegun inni aacute heimili

siacutenu er afinn aacuteminning til aacutehorfenda aeth thornraacutett fyrir aacutekaflega slaeligmar feacutelagslegar aethstaeligethur

er haeliggt aeth naacutelgast liacutefieth meeth von iacute brjoacutesti Eitt af sterkari atriethum myndarinnar snyacutest um

thornaacute toacutemleikatilfinningu sem griacutepur afann thornegar honum verethur ljoacutest aeth draumur hans er

horfinn Aacute thorneim tiacutemapunkti er ljoacutest aeth Baddi verethur aldrei neitt annaeth en siacutefullur

oacutenytjungur og Danni broacuteethir Badda er laacutetinn eftir houmlrmulegt flugslys Tengsl afans vieth

Danna eru ein af faacuteum tengingum vieth vaeligntumthornykju sem syacutend eru iacute myndinni en allur

liacutefskraftur gamla mannsins hverfur aacute augabragethi thornegar honum berast freacutettir af sviplegu

andlaacuteti Danna

Aethrar persoacutenur iacute Djoumlflaeyjunni skipta minna maacuteli Kvenpersoacutenur myndarinnar eru

ekki merkilegur pappiacuter og eru flestar leacutettvaeliggar persoacutenur Amma thorneirra braeligethra er

reyndar sterk persoacutena sem ber aacutekveethin merki geethveilu Amma Karoacuteliacutena er vaeliggast sagt

slaeligm fyrirmynd reykjandi og boumllvandi alla myndina iacute gegn Systir thorneirra er

taugasjuacuteklingur sem er iacute hjoacutenabandi meeth oacutettalegri mannleysu en reynir aeth komast iacute

burtu fraacute raunveruleikanum iacute oumlrskamma stund meeth erlendum glaeligsimoumlnnum iacute

einkennisbuacuteningum

Moacuteethir Badda er yfirborethskenndur daethrari og yrethi vaeligntanlega flokkueth sem

bdquokanamellaldquo Huacuten er samt aacute vissan haacutett sigurvegari myndarinnar thornar sem huacuten flyacutegur iacute

burtu fraacute iacuteslensku eymdinni iacute fangi bandariacutesks hermanns Loks ber aeth geta ungu

stuacutelkunnar sem flytur iacute hverfieth og er aacute tiacutemabili einn af ljoacutesari punktum tilverunnar Aeth

14

lokum er huacuten thornoacute komin iacute hjoacutenaband meeth hinum vafasama Badda Athyglisvert er aeth

fylgjast meeth persoacutenunni (sem ber hieth stoacuterkostlega iacuteslenska nafn Hveragerethur) missa oumlll

siacuten karaktereinkenni og hverfa inn iacute svartholieth sem umlykur thornann aacutegaeligta mann

21 Feacutelagsauethur

Ljoacutest er aeth persoacutenur Djoumlflaeyjunnar gliacutema vieth margviacutesleg feacutelagsleg vandamaacutel og varla

til saacute einstaklingur iacute myndinni sem sleppur vieth sliacutek oumlrloumlg Baddi er afureth taeligtingslegs

uppeldis moacuteethur sinnar sem klaacuterlega setur siacutena velfereth fram yfir velfereth barnsins THORNraacutett

fyrir jaacutekvaeligethar tilraunir afa hans liggur leieth Badda hratt niethur aacute vieth og aacutestaeligethan liggur iacute

thorneirri staethreynd aeth hann saacutervantar thorneacutettriethieth net feacutelagstengsla iacute kringum sig

Rannsoacuteknir bandariacuteska feacutelagsfraeligethingsins James Coleman (1988) hafa syacutent fram aacute

mikilvaeliggi feacutelagstengsla til aeth einstaklingar geti fallieth betur innan thorneirra viethmietha og

gilda sem eru samthornykkt iacute samfeacutelaginu Coleman kaus aeth notast vieth orethieth feacutelagsaueth (e

social capital) og bendir aacute aeth haeliggt seacute aeth horfa aacute feacutelagsaueth sem aacutekveethna tegund

auethlindar reacutett eins og efnislegan aueth (e physical capital) og mannaueth (e human

capital) THORNaeth er hinsvegar haacuteeth vali hvers einstaklings fyrir sig hvernig hann spilar uacuter

siacutenum spilum hvort aeth samfeacutelagieth iacute heild sinni seacute aeth hagnast aacute thorneim feacutelagsaueth sem eftir

hann liggur

Aacutefengisnotkun er aacuteberandi iacute myndinni en Baddi og feacutelagar hans eru drykkfelldir

ungir menn sem reyna aeth flyacuteja oumlmurlega tilveru siacutena iacute gegnum brenniviacutensfloumlsku Hefethi

myndin gerst 30 aacuterum siacuteethar er ekki oacuteliacuteklegt aeth straacutekagengieth hefethi verieth iacute houmlrethum

fiacutekniefnum iacute staeth aacutefengis en thornaeth eru hugleiethingar sem vieth faacuteum liacuteklega aldrei svoumlr vieth

Taumlaus drykkja Badda er hans leieth til aeth passa inn iacute thornau viethmieth (e norm) sem eru

riacutekjandi iacute liacutefi hans en thornau eru flest tilkomin vegna stoumlethu hans iacute thornjoacuteethfeacutelaginu Gildi (e

values) Badda eru gjoumlrsamlega oumlfugsnuacutein og aacute skjoumln vieth gildi og viethmieth bdquovenjulegsldquo

manns sem eru iacute flestum tilfellum fjoumllskylda atvinna og barnauppeldi

15

22 Jafningjahoacutepurinn

Baddi og Daniacuteel broacuteethir hans sveiflast aacute milli thorness aeth vera vieth botninn og aeth vera

vinsaeliglir Daniacuteel er endalaust iacute skugga broacuteethur siacutens sem thornykir mikill maethur innan thorness

hoacuteps sem hann tilheyrir Sliacutekur hoacutepur jafningja yfirleitt kallaethur jafningahoacutepur (e peer

group) er mjoumlg mikilvaeliggur iacute thornroacuteun einstaklinga og getur meeth athoumlfnum siacutenum styacutert

foacutelki inn aacute thornaeligr brautir sem thornykja aeligskilegar innan hoacutepsins Reacutett er aeth taka fram aeth thornetta

getur aacutett vieth alla jafningjahoacutepa iacute oumlllum steacutettum kynthornaacutettum osfrv

Toumlluvereth aacutehersla hefur verieth loumlgeth aacute aeth skyacutera mikilvaeliggi jafningjahoacutepa iacute tengingum

vieth afbrot og glaeligpahneigeth en thornryacutestingur jafningjahoacuteps (e peer pressure) er ekki siacuteethur

mikill iacute efri stigum samfeacutelagsins Syacutent hefur verieth fram aacute aeth foacutelk laeligrir aeth nota fiacutekniefni

fraacute jafningjum siacutenum hvernig aacute aeth tuacutelka aacutehrifin og hvernig er best aeth njoacuteta thorneirra

(Becker 1963) Baddi laeligrir meeth tiacutemanum iacute gegnum sinn jafningahoacutep aeth aacutekveethin

hegethun eigi aeth fylgja aacutekveethnum athoumlfnum og byacuter thornannig til siacuten eigin gildi

23 Stoumlethukreppa

Afbrotahegethun Badda og feacutelaga maacute aeth miklu leyti skyacutera meeth thornviacute aeth skoetha feacutelagslegan

uppruna thorneirra iacute staeth thorness aeth gefa seacuter aeth skyacuteringin liggi einfaldlega iacute laeliggri vitsmunum

thorneirra feacutelaga Albert Cohen (1955) rannsakaethi hversu sterk tengsl eru aacute milli feacutelagslegar

stoumlethu og afbrotahegethunar ungmenna iacute boacutek sinni Delinquent Boys

Cohen bendir aacute aeth feacutelagsleg umgjoumlreth skipti mestu thornegar afbrotahegethun er

rannsoumlkueth og thornau ungmenni sem eru stoumldd iacute slaeligmri feacutelagslegri umgjoumlreth hafa

takmarkaetha valkosti iacute liacutefinu Oacutejoumlfn staetha myndast aacute milli gilda thorneirra sem laeliggra eru

settir og thorneirra sem tilheyra svokallaethri millisteacutett Afleiethingarnar veretha gjarnan

svokoumlllueth stoumlethukreppa (e status frustration) thorneirra sem minna mega siacuten enda eru thorneir

ekki aeth falla aeth viethurkenndum gildum samfeacutelagsins Eina leiethin aeth mati Cohen fyrir

laacutegsteacutettarunglinga aeth oumlethlast viethurkenndan status er aeth snuacutea oumlllum gildum og viethmiethum

aacute haus og thornaacute oumlethlast saacute einstaklingur mestu virethinguna sem naeligr aeth ganga lengst iacute thornviacute aeth

brjoacuteta gildi og viethmieth miethsteacutettarinnar

16

24 Samfeacutelagsleg staetha

THORNaeth er haeliggt aeth sjaacute greinileg merki thorness aeth braeligethurnir eru meeth aacutekveethin hlutverk innan

fjoumllskyldu sinnar og ekki siacuteethur innan thorness samfeacutelags sem thorneir lifa iacute Munurinn aacute thorneim

braeligethrum liggur iacute thorneirri staethreynd aeth Daniacuteel bryacutest uacutet uacuter sinni fyrirfram aacutekveethnu

feacutelagslegu stoumlethu (e ascribed status) iacute samfeacutelaginu (sem er iacute thornessu tilfelli laacutegsteacutettarmaethur

meeth takmoumlrkueth taeligkifaeligri) og verethur virtur thornjoacuteethfeacutelagsthornegn flugmaethur og hetja THORNessi

nyacuteja feacutelagslega staetha hans er aacuteunnin (e achieved status) iacute gegnum mikla vinnu og

thornannig naeligr Daniacuteel aeth brjoacutetast uacutet uacuter doumlpru hlutskipti braggafoacutelksins Baddi er hinsvegar

fastur iacute thorneirri feacutelagslegu stoumlethu sem honum var uacutethlutaeth iacute barnaeligsku og syacutenir enga tilburethi

til thorness aeth reacutetta sinn hlut Feacutelagsleg staetha er thornviacute klaacuterlega eitthvaeth sem einstaklingur

getur breytt og haft aacutehrif aacute en til thorness thornurfa baeligethi hugur og hjarta aeth fylgja maacuteli

25 Feacutelagsleg oacutereietha

En hvers vegna eru persoacutenur Djoumlflaeyjunnar svona hrjuacutefar og skeytingarlausar um

umhverfi sitt Samkvaeligmt bandariacutesku feacutelagsfraeligethingunum Clifford Shaw og Henry

McKay (1942) eru viethbroumlgeth einstaklinga sem buacutea vieth sliacuteka feacutelagslega oacutereiethu sem

persoacutenur Djoumlflaeyjunnar buacutea vieth skiljanlegar og jafnvel nauethsynlegar til aeth lifa af iacute

erfiethu umhverfi THORNeir benda aacute aeth borgarhverfi meeth leacutelegt feacutelagslegt aethhald seacuteu uppfull

af foacutelki sem ekki telur thornaeth oacutemaksins virethi aeth eyetha tiacutema eetha orku iacute aeth halda thorneim vieth

Allir iacutebuacutearnir eru aeth leita aeth leieth uacutet uacuter thornessum baacutegu feacutelagslegu aethstaeligethum og eyetha thornviacute

engum tiacutema iacute aeth raeligkta umhverfi sitt Slaeligm efnahagsstaetha og oumlrar buacutesetubreytingar

einkenna thornessi hverfi og iacute sliacuteku bdquodog eat dogldquo umhverfi verethi foacutelk aeth snuacutea seacuter aeth hlutum

sem ekki thornykja aeligskilegir iacute oumlethrum hverfum Tilvera thornessara einstaklinga veltur aacute thornviacute aeth

geta aethlagast umhverfi siacutenu og thornaeth thornyacuteethir iacute moumlrgum tilfellum algjoumlrt skeytingarleysi

gagnvart loumlgum reglu og oumlethru foacutelki

26 Lagskipting og oacuteliacutekur aethgangur

Djoumlflaeyjan gerist aeth langmestu leyti iacute naacutenasta umhverfi aethalsoumlguhetjanna thorne iacute

broumlggunum alraeligmdu Vieth faacuteum oumlethru hverju aeth sjaacute liacutefieth fyrir utan braggamenninguna og

undantekningarlaust eru thornau atriethi aeth minna okkur aacute hversu miklu betra liacutefieth er annars

staethar Baddi talar um saeligluna iacute Bandariacutekjunum poumlrupiltarnar uacuter braggahverfinu elta

hoacutep af drengjum sem flyacuteja inn aacute riacutekmannlegt heimili sitt Baddi og vinur hans eiga eitt

17

saeliglukvoumlld aacute Hoacutetel Borg osfrv Vonin um betra liacutef skiacuten iacute gegn iacute moumlrgum senum

kvikmyndarinnar en persoacutenurnar hafa ekki meeth oumlrfaacuteum undantekningum getu eetha

aacutehuga til thorness aeth brjoacutetast til betra liacutefs Eina uacuterraeligethieth sem virethist vera fyacutesilegt iacute huga

bdquobraggafoacutelksinsldquo er liacuteferni sem einkennist af afbrotum og oacutereglu Bandariacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Robert K Merton bendir aacute aeth loumlglegar aethferethir til thorness aeth naacute

viethurkenndum markmiethum samfeacutelagsins seacuteu ekki iacute joumlfnum hlutfoumlllum meethal foacutelks

Merton segir aeth lagskipting samfeacutelagsins hindri thornaacute sem laeliggra eru settir iacute tilraunum

thorneirra aeth naacute samfeacutelagslega samthornykktum aacuterangri Richard Cloward og Lloyd Ohlin

(1960) thornroacuteuethu thornessar hugmyndir Mertons iacute boacutek sinni Delinquency and Opportunity

Iacute thorneirri boacutek benda thorneir einmitt aacute aeth einstaklingar hafa oacuteliacutekan aethgang (e differential

opportunity) aeth gaeligethum samfeacutelagsins og saeligkja thornal nauethsynlega virethingu stoumlrf og voumlld

til menningarhoacutepa sem gjarnan eru tengdir vieth afbrot Samfeacutelagieth yacutetir einstaklingunum

uacutet iacute sliacutekt liacuteferni meeth thornviacute aeth takmarka aethgang thorneirra aeth gaeligethum thorness

27 Afstaeligethur skortur og stimplun

Oumlnnur skyacutering aacute andfeacutelagslegri hegethun foacutelksins uacuter braggahverfinu getur legieth iacute thorneirri

staethreynd aeth allur samanburethur aacute liacutefsgaeligethum er thorneim oacutehagstaeligethur THORNessar hugmyndir eru

aacute svipaethri liacutenu og aacuteethurnefnd kenning Crawford og Ohlin um oacuteliacutekan aethgang einstaklinga

en taka aacute vissan haacutett meiri afstoumlethu til hoacutepa Hjoacutenin og fraeligethimennirnir Judith og Peter

Blau (1982) hafa iacute rannsoacuteknum og skrifum siacutenum unnieth meeth hugtak sem oftast er kennt

vieth thornau og er iacute daglegu maacuteli kallaeth kenningin um afstaeligethan skort (e relative deprivation

theory) Hjoacutenin rannsoumlkuethu glaeligpatiacuteethni iacute Bandariacutekjunum og ein af niethurstoumlethum

rannsoacutekna thorneirra var suacute aeth haeliggt vaeligri aeth tengja aukna afbrotatiacuteethni vieth viss hverfi og

aacutestaeligethur afbrota vaeligri ma haeliggt aeth uacutetskyacutera meeth fyrrnefndri kenningu Huacuten gengur iacute

stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute hugmynd aeth faacutetaeligk hverfi iacute naacutegrenni vieth riacutek hverfi fyllist reiethi hatri

og bitureth yfir samanburethinum Tilfinning fyrir oacutereacutettlaeligti skapast og leiethir af seacuter

afbrotahegethun og ofbeldi

Iacute riti thornyacuteska feacutelagsfraeligethingsins Karl Marx Wage-labour and capital (1891 2008)

maacute lesa hugleiethingar sem eru af svipuethum toga og kenning Blau-hjoacutenanna um afstaeligethan

skort Marx raeligethir thornar um thornau vandamaacutel sem geta litieth dagsins ljoacutes thornegar foacutelk thornarf

siacutefellt aeth lifa vieth oacutesanngjarnan samanbureth vegna steacutettarstoumlethu sinnar

18

Marx skrifaethi

bdquoHuacutes getur verieth stoacutert eetha liacutetieth en svo lengi sem oumlnnur huacutes iacute naeligsta

naacutegrenni eru soumlmu staeligrethar uppfyllir thornaeth allar feacutelagslegar

vaeligntingar til iacutebuacuteetharhuacutesnaeligethis En riacutesi houmlll iacute naeligsta naacutegrenni vieth litla

huacutesieth breytist thornaeth fljoacutett iacute kofa Litla huacutesieth og iacutebuacutear thorness hafa enga

eetha oacutemerkilega feacutelagslega stoumlethu og skyldi houmlllin riacutesa enn haeligrra iacute

framthornroacuteun siethmenningar er ljoacutest aeth oacutethornaeliggindi og oacuteaacutenaeliggja iacutebuacutea litla

huacutessins mun aukast aeth sama skapildquo

Braggafoacutelkieth iacute Djoumlflaeyjunni er stimplaeth sem uacuterhroumlk samfeacutelagsins og thornurfa aeth thornola

haacuteethsgloacutesur og yfirgang thorneirra sem ofar eru iacute virethingastiganum Stimplun einstaklinga er

vel thornekkt rannsoacuteknarefni innan feacutelagsfraeligethinnar og er aeth miklu leyti byggt aacute

hugmyndum feacutelagsfraeligethinga um taacuteknraelign samskipti Feacutelagsfraeligethingar aacute boreth vieth Charles

Horton Cooley og George Herbert Mead benda aacute aeth foacutelk hefur samskipti siacuten aacute milli meeth

margviacuteslegu samspili laacutetbrageths og oretha Tuacutelkun einstaklinga aacute thornessum samskiptum

moacutetar oumlethru fremur viethbroumlgeth thorneirra og hvernig thorneir sjaacute sjaacutelfan sig iacute samfeacutelaginu

Stimplunarkenning (e labeling theory) afbrotafraeligethi byggir aacute thornessum hugmyndum og

snyacutest um thornaeligr hugmyndir aeth samfeacutelagieth buacutei til fraacutevikshegethun meeth thornviacute aeth stimpla

aacutekveethna einstaklinga sem afbrotamenn (Siegel 2009) THORNegar stimplunin hefur aacute annaeth

boreth aacutett seacuter staeth reynist erfitt fyrir thornaacute sem eru stimplaethir aeth komast inn iacute eethlilegan

farveg aftur Stimpillinn fylgir foacutelki eftir iacute liacutefinu og aeth lokum fer thornaeth aeth skilgreina sig iacute

samraeligmi vieth hann

Aacutegaeligtis daeligmi um atvik sem skapaeth getur hatur og bitureth aacute oumlllu sem byacuter fyrir utan

braggahverfieth er atriethieth thornar sem braggadrengir halda iacute leiethangur til aeth hefna fyrir groacutefa

aacuteraacutes af voumlldum riacutekari krakka THORNraacutett fyrir aeth thorneir vaeligru upprunalegu foacuternarloumlmbin iacute thornessu

maacuteli endar thornetta meeth thornviacute loumlgreglan maeligtir aacute svaeligethieth og hlustar eingoumlngu aacute umkvartanir

aethila fraacute riacuteka hverfinu THORNannig styethur kerfieth vieth oacutereacutettlaeligtieth sem viethgengst greinilega iacute

lagskiptingu samfeacutelagsins

19

28 Niethurlag

Djoumlflaeyjan er fyrir margar sakir stoacutermerkileg kvikmynd Huacuten veitir goacuteetha innsyacuten inn iacute

liacutef thorneirra Iacuteslendinga sem ekki saacutetu vieth sama boreth og landar thorneirra og thornurftu af illri

nauethsyn aeth aethlagast oacutevinveittu umhverfi siacutenu Tilhneigingin hefur verieth aeth draga upp

glansmynd af Iacuteslandi fortiacuteethar seacuterstaklega aacuterunum eftir striacuteeth THORNaacute voru landsmenn

almennt iacute aacutekaflega goacuteethum maacutelum vegna yacutemis konar striacuteethsgroacuteetha og ekki siacutest iacute kjoumllfar

Marshall-aethstoetharinnar Togaraflotinn var endurnyacutejaethur landbuacutenaetharveacutelar keyptar

virkjanir og verksmiethjur byggethar osfrv (Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson 1996) Sagan

hefur hinsvegar kennt okkur aeth iacute oumlllum uppsveiflum eru til thornjoacuteethfeacutelagshoacutepar sem

einhverra hluta vegna faacute ekki sneieth af koumlkunni og Djoumlflaeyjan syacutenir okkur sliacutekan hoacutep

meeth eftirminnilegum haeligtti

Tengingar vieth afbrotafraeligethi hafa verieth aacuteberandi iacute thornessari umfjoumlllun um kvikmyndina

Djoumlflaeyjuna en aeth miacutenu mati laacute thornaeth beinast vieth thornegar efni hennar er skoethaeth ofan iacute

kjoumllinn Feacutelagslegar aethstaeligethur foacutelksins iacute kvikmyndinni eru aacute thornann veg aeth afbrot og

fraacutevikshegethun naacute foacutetfestu og eru iacute raun viethurkennd gildi innan thornessa hoacuteps THORNoacute eru

persoacutenur inni aacute milli sem naacute aeth riacutefa sig uacutet uacuter siacutenum aethstaeligethum en meirihlutinn heldur thornoacute

iacute thornau oumlfugsnuacutenu viethmieth sem styacutera liacutefinu iacute braggahverfinu

20

Frumsyacutend 6aacuteguacutest 1992

Leikstjoacuteri Juacuteliacuteus Kemp

Aethalhlutverk

Lass ndash Baltasar Kormaacutekur

Sveppi ndash Steinn Aacutermann Markuacutesson

Soacutel ndash Ingibjoumlrg Stefaacutensdoacutettir

Uggi ndash Ari Matthiacuteasson

3 Veggfoacuteethur

Kvikmyndin Veggfoacuteethur (e Wallpaper) vakti nokkra athygli thornegar huacuten kom uacutet aacuterieth 1992

Myndin toacutek aacute moumlrgum feacutelagslegum vandamaacutelum og syacutendi thornau meeth naacutelgun sem ekki

hafethi aacuteethur seacutest iacute iacuteslenskri kvikmynd bdquoAacuterekstrar landbuacutenaetharsamfeacutelags og

nuacutetiacutemathornjoacuteethfeacutelagsldquo soumlgufleacutettan sem hafethi seacutest iacute myndum aacute boreth vieth Land og synir og

Oacuteethal feethranna feacutekk nuacutetiacutemalega uppfaeligrslu aacutesamt goacuteethum skammti af siethblindu glaeligpum

og kynliacutefi THORNaeth var ekki siacutest vegna djarfra kynliacutefsatrietha sem myndin vakti athygli en

sjaacutelfsagt thornaeligttu thornessi tilteknu atriethi myndarinnar frekar saklaus iacute dag Juacuteliacuteus Kemp

leikstyacuterethi Veggfoacuteethri og feacutekk mikieth hroacutes fyrir aeth taeligkla viethkvaeligm maacutelefni aacuten tepruskapar

Juacuteliacuteus var aetheins 25 aacutera thornegar Veggfoacuteethur var frumsyacutend en hann naacuteethi aeth sannfaeligra allar

vinsaeliglustu hljoacutemsveitir Iacuteslands aacute thorneim tiacutema aeth koma fram iacute myndinni og er Veggfoacuteethur

thornviacute oft aacute tiacuteethum eins og toacutenlistarmyndband frekar en biacuteoacutemynd

Veggfoacuteethur er klassiacutesk saga um konu sem hittir mann thornau fella hugi saman en hann

thornarf aacute endanum aeth velja aacute milli hennar og besta vinar siacutens Soumlguhetjurnar thornrjaacuter eru

Lass drykkfelldur listamaethur Sveppi siethblindur og kynferethislega brenglaethur

eiturlyfjaneytandi og Soacutel saklaus sveitastuacutelka sem er aeth reyna aeth foacuteta sig iacute erfiethum

aethstaeligethum Sveitastuacutelkan blaacuteeygetha sest aacute traktorskerru og flytur iacute borgarliacutefieth thornar sem

huacuten faeligr vinnu hjaacute Sveppa aacute vinsaeliglum skemmtistaeth Sveppi og Lass gera meeth seacuter

veethmaacutel um hvor thorneirra verethi aacute undan aeth spilla sakleysingjanum og nota thorneir feacutelagar til

21

thorness yacutemis broumlgeth Lass verethur fljoacutetlega hrifinn af Soacutel fyrir alvoumlru og uppgjoumlr aacute milli vina

er oacuteumflyacuteanlegt ekki siacutest vegna thorneirra sjuacuteku hvata sem Sveppi hefur aeth geyma

Yacutemis atriethi iacute Veggfoacuteethri er haeliggt aeth skoetha meeth augum feacutelagsfraeligethinnar Soacutel flytur

buacuteferlum iacute upphafi myndarinnar og thornarf aeth takast aacute vieth thornaeth liacutef sem milljoacutenir manna uacuter

hefethbundnum baeligndasamfeacuteloumlgum hafa thornurft aeth gera fraacute tiacutemum iethnbyltingarinnar Iacute

borginni kemst Soacutel fljoacutetlega aeth thornviacute aeth viethmieth og gildi foacutelks eru fraacutebrugethin thornviacute sem huacuten

aacute aeth venjast uacuter sveitinni Einstaklingshyggja og hraethi einkenna borgarliacutefieth og vesalings

Soacutel veit varla iacute hvorn foacutetinn huacuten aacute aeth stiacutega Reyndar verethur aeth hroacutesa Soacutel fyrir

afskaplega mikla aethloumlgunarhaeligfni en undir lok myndarinnar er huacuten komin upp aacute svieth

meeth hljoacuteethnema iacute houmlnd alveg buacutein aeth hrista af seacuter sveitahrollinn

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag

Saacute munur sem syacutendur er aacute liacutefi borgarbuacutea annars vegar og sveitafoacutelks hins vegar er efni

sem feacutelagsfraeligethingar hafa rannsakaeth um aacuterabil Tengsl og thornaacutetttaka einstaklinga iacute

samfeacutelaginu er mismunandi eftir thorneim feacutelagslegu aethstaeligethum sem thorneir lifa vieth THORNyacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Ferdinand Toumlnnies (1963) skipti mannlegum tengslum niethur iacute tvaeligr

megingerethir og kallaethi thornaeligr gemeinschaft (samfeacutelag) og gesellschaft (thornjoacuteethfeacutelag)

Samkvaeligmt Toumlnnies er gemeinschaft suacute samfeacutelagsskipan sem felur iacute seacuter mikla

thornaacutetttoumlku einstaklinga og sameiginleg gildi Eining innan hoacutepsins er mikil og foacutelk leggur

sig fram fyrir heildina Toumlnnies leit aacute fjoumllskylduna sem fullkomieth daeligmi um

gemeinschaft og yfirleitt falla hefethbundin landbuacutenaetharsamfeacuteloumlg undir thornessa

skilgreiningu Hlutverk einstaklinga iacute samfeacutelaginu er meethfaeligtt og liacutetill feacutelagslegur

hreyfanleiki er til staethar Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum hefur svipaethan reynsluheim

Gesellschaft er aacute hinn boacuteginn skilgreint sem thornjoacuteethfeacutelag keyrt aacutefram aacute

einstaklingshyggju Hagur einstaklingsins er mikilvaeliggari en hagur heildarinnar og

thornegnarnir hafa fremur oacutepersoacutenuleg samskipti siacuten aacute milli Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum

oumlethlast aacuteunna stoumlethu td iacute gegnum vinnu siacutena naacutem eetha dugnaeth Einstaklingarnir gegna

oacuteliacutekum hlutverkum og eru iacute oacuteliacutekum stoumlethum THORNetta leiethir til thorness aeth reynsluheimur

foacutelksins verethur oacuteliacutekur og einstaklingurinn finnur ekki thornoumlrf hjaacute seacuter aeth vinna iacute thornaacutegu

heildarinnar Nuacutetiacutema fyrirtaeligki eins og NIKE vaeligri aacutegaeligtis daeligmi um gelleschaft

starfsmennirnir eru aeth reyna aeth thorneacutena sem mest iacute vinnu sinni en hafa etv engan

seacuterstakan aacutehuga aacute voumlrunni sem thorneir framleietha Endaframleiethslan verethur ekki aethalmaacutelieth

22

heldur hversu mikieth hagur einstaklingsins vaelignkast iacute thornviacute ferli sem framleiethslan er Mjoumlg

skyacuter munur er aacute thornessum tveimur atriethum iacute Veggfoacuteethri Soacutel verethur aeth gjoumlra svo vel aeth

takast aacute vieth siacutenar breyttu aethstaeligethur og breytast uacuter saklausri persoacutenu sem haeliggt vaeligri aeth

kenna vieth gemeinschaft iacute harethari persoacutenu sem feacutelli aeth stoacuteru leiti undir skilgreiningu

gesellschaft

32 Ofbeldi menningarkima

Drykkfelldi listamaethurinn Lass er iacute myndinni tengingin aacute milli sakleysis (Soacutel) og

uacuterkynjunar (Sveppi) Lass er syacutendur sem nokkueth viethkunnanlegur naacuteungi en algjoumlrlega

stefnulaus iacute liacutefinu Hann hefur greinilega haeligfileika aacute sviethi myndlistar en thornegar virkilega

reynir aacute er hann fljoacutetur aeth leita seacuter huggunar iacute faethmi Bakkusar Iacute einu atriethi

myndarinnar kemur thornaeth fram aeth Lass hefur enga foumlethuriacutemynd til aeth leita til enga

fyrirmynd Hann kemur heim til moacuteethur sinnar og finnur hana illa uacutetleikna eftir

bdquokoacutetilettukarlinnldquo sem er greinilega sambyacutelismaethur hennar en alls oacuteskyldur Lass THORNeir

feacutelagar hefna siacuten aacute ofbeldismanninum aacute thornann haacutett sem thorneir thornekkja best meeth

gegndarlausu ofbeldi Rannsoacuteknir Marvin Wolfgang og Franco Ferracuti (1967) hafa

syacutent fram aacute aeth foacutelk sem tilheyrir aacutekveethnum menningarkimum (e subculture) liacutetur aacute

ofbeldi sem eethlilega aethfereth til aeth leysa deilur Wolfgang og Ferracuti koumllluethu sliacuteka

hegethun ofbeldi menningarkima (e subculture of violence) en innan thorneirra er minnsta

oumlgrun litin alvarlegum augum THORNeir feacutelagar Lass og Sveppi tilheyra greinilega hoacutepi sem

er ekki mikieth iacute dagsljoacutesinu innan um venjulega borgara og thorneirra reynsluheimur er iacute

raun ein tegund menningarkima Groacutef ofbeldishegethun kynferethisleg brenglun og

greinileg siethblinda eru fylgifiskar Sveppa og thornaeth er vegna hans sem Lass fer niethur aacute laacutegt

plan Lass gengur tam svo langt aeth bera ljuacutegvitni fyrir vin sinn til aeth foretha honum fraacute

fangavist vegna meintrar nauethgunar

23

33 Lagskipting Max Webers

THORNeir kumpaacutenar Sveppi og Lass eru iacute slaeligmum maacutelum meeth sitt liacutefshlaup THORNeir tilheyra

ekki virtum thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi eru ekki efnaethir og hafa engin raunveruleg voumlld THORNaeth maacute

thornviacute segja aeth thorneir seacuteu iacute neethsta lagi samfeacutelagsins aacute moumlrgum sviethum Lagskipting

samfeacutelagsins er viethfangsefni sem hinn fraeliggi thornyacuteski feacutelagsviacutesindamaethur Max Weber

rannsakaethi og smiacuteethaethi kenningu siacutena um feacutelagslega lagskiptingu (Andersen amp Taylor

2007) Karl Marx hafethi aacuteethur komieth fram meeth thornaeligr hugmyndir aeth grundvoumlllur

steacutettarskiptingar hviacuteldi aacute efnahagsstoumlethu

Weber heacutelt thornviacute hinsvegar fram aeth skilningur Marx aacute steacutettum vaeligri of thornroumlngur sem

lyacutesing aacute hagsmunaaacuterekstrum og lagsskiptingu og aeth hugmynd Marx um hlutlaeligga

hagsmuni steacutetta vaeligri roumlng Weber vildi meina aeth aacutetakapunktar vaeligru mun fleiri og aeth

foacutelk yrethi aeth vera meethvitaeth um hagsmuni sinnar steacutettar til aeth haga seacuter aacute aacutekveethinn haacutett

Allir thornessir thornriacuter thornaeligttir sem Weber nefnir iacute kenningu sinni um lagskiptingu hafa aeth hans

mati uacuterslitaaacutehrif aacute liacutefsmoumlguleika einstaklinga og taeligkifaeligri thorneirra til aeth veretha nyacutetir

samfeacutelagsthornegnar

Efnahagsstaetha

Efnahagslegar aethstaeligethur foacutelks eru eitt aethalatriethieth iacute hugmyndum Webers Efnahagslegar

forsendur og moumlguleikar foacutelks aacute markaethinum stjoacuterni ma hvaetha steacutett thornuacute tilheyrir

Weber er meeth svipaethar hugmyndir og Karl Marx iacute thornessum maacutelum thorneas suacute skoethun aeth

eignahald aacute framleiethslutaeligkjum seacute lykilatriethi thornar sem eigendur thorneirra hafi voumlldin iacute

samfeacutelaginu

Weber bendir enn fremur aacute aeth oacutevenjulegar kringumstaeligethur iacute samfeacutelaginu thornurfi til aeth

foacutelk myndi einhverskonar samstoumlethu aacute grundvelli efnahagslegrar stoumlethu sinnar Foacutelk sem

stendur saman iacute verkfalli vaeligri td aeth falla aacutegaeligtlega aeth thornessum hugmyndum thorne foacutelk

sem myndar hoacutep sem hegethar seacuter meeth sameiginlegum haeligtti meeth hagsmuni hoacutepsins iacute

huga THORNessi sameiginlegi orsakavaldur byggist eingoumlngu aacute efnislegum hagsmunum er

varetha eignir og tekjumoumlguleika

Iacute Veggfoacuteethri eru persoacutenurnar ekki iacute goacuteethum maacutelum aacute efnahagssviethinu Lass og Sveppi

virethast eiga peninga til aeth fjaacutermagna drykkju eiturlyfjanotkun og almennt svall en eru

engu aeth siacuteethur staurblankir annar sem hinn klassiacuteski faacutetaeligki listamaethur og hinn geturvill

ekki borga foacutelki laun fyrir vinnu siacutena THORNaeth maacute thornviacute kannski segja aeth Lass seacute verkamaethur

24

iacute anda hugmynda Karl Marx thornar sem hann hefur ekkert til aeth selja aacute markaethi nema faeligrni

siacutena (listmaacutelun) Hann raeligethur ekki yfir fjaacutermagni neacute framleiethslutaeligkjum og thornarf thornviacute aeth

gerast launthornegi sem treystir aacute einhverskonar fjoumlldaframleiethslu Sveppi er hinsvegar aeth

passa aacutegaeligtlega vieth bdquoborgarasteacutettinaldquo sem Marx nefndi fjaacutermagnseigendur

vinnuveitendur og eigendur framleiethslutaeligkja

Sveppi er vissulega skiacutetblankur og thornviacute ekki alveg aeth falla inn iacute staethalmynd Marx af

sviacutenfeitum moldriacutekum kapitalistanum en hann er thornoacute eigandi naeligturkluacutebbs (sem getur iacute

viacuteethri merkingu verieth framleiethslutaeligki) og hann reynir vieth hvert taeligkifaeligri aeth hlunnfara

vinnuaflieth reacutett eins og goacuteethur siethur er aacute meethal kapitalista samkvaeligmt hugmyndafraeligethi

Karl Marx

Virething

Virething er aeth mati Webers tengd viethhorfum liacutefsstiacutel og neyslu hvers einstaklings Oumlfugt

vieth efnahagshugmyndir hans er ekki oacutealgengt aeth hoacutepur sem deilir soumlmu stoumlethu hagi seacuter

sem samfeacutelag Virething er metin af jaacutekvaeligethri eetha neikvaeligethri feacutelagslegum viethbroumlgethum og

liacutefsstiacutellinn sem thornuacute hefur valieth endurspeglar stoumlethu thorniacutena iacute samfeacutelaginu Efnahagurinn

snyacutest um framleiethslu en virethingin um neyslu

Daeligmi er um aeth foacutelk hafi mjoumlg haacutea virethingastoumlethu en tilheyri engu aeth siacuteethur laacutegri

efnahagslegri steacutett Gott daeligmi um einstakling meeth mikla virethingu vaeligri proacutefessor vieth

virtan haacuteskoacutela THORNessi aacutekveethni proacutefessor getur hins vegar verieth aacute frekar laacutegum launum og

tilheyrt laeliggri steacutettum thornjoacuteethfeacutelagsins iacute efnahagslegum skilningi thornraacutett fyrir alla thornaacute virethingu

sem hann hefur innan skoacutelans Haeliggt er aeth skoetha hugmyndir Webers um stoumlethu

einstaklinga iacute samfeacutelaginu iacute samhengi vieth goacuteethaeligrieth sem naacuteethi haacutemarki aacute Iacuteslandi aacute thornviacute

herrans aacuteri 2007 Iacute uacutetraacutes iacuteslenskra viethskiptamanna voru iacute forystu einstaklingar sem

houmlfethu ekki hefethbundna virethingastoumlethu iacute samfeacutelaginu THORNraacutett fyrir oumlll siacuten auethaeligvi og fraeliggu

vini voru thornessir menn jafnvel uppnefndir bdquogoumltustraacutekarldquo af aethilum sem litu niethur aacute thornaacute

vegna bakgrunns thorneirra Weber fjallaethi einmitt um muninn aacute virethingunni sem syacutend er

goumlmlum peningum og nyacutejum thorne nyacuteriacutekir einstaklingar njoacuteta ekki soumlmu virethingar og

thorneir sem hafa aacutett peninga iacute langan tiacutema Reacutett eins og blanki proacutefessorinn iacute daeligminu aeth

ofan eru riacutekir einstaklingar meeth bdquoranganldquo bakgrunn alltaf litnir hornauga af thorneim sem

eru meeth bdquoreacutettanldquo bakgrunn

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

11

Inngangur

THORNegar kom aeth thorneirri stoacuteru aacutekvoumlrethun aeth skrifa BA-ritgereth var eacuteg nokkueth raacuteethviltur til aeth

byrja meeth Feacutelagsfraeligethin hefur naacuteeth aeth heilla mig aacute vissum sviethum en thornaeth verethur aeth

viethurkennast aeth aacutekveethnir hlutar hennar eru ekki mjoumlg spennandi Eacuteg var amk

algjoumlrlega viss um aeth eacuteg aeligtlaethi ekki aeth skrifa um eitthvaeth sem eacuteg hefethi takmarkaethan

aacutehuga aacute Vandamaacutelieth laacute iacute thornviacute aeth finna viethfangsefni sem vaeligri baeligethi froacuteethlegt og

skemmtilegt iacute senn THORNar sem fjoumllmiethlafraeligethi hefur alltaf verieth seacuterstakt aacutehugamaacutel hjaacute meacuter

toacutek eacuteg thornaacute aacutekvoumlrethun aeth skrifa um eitthvaeth sem tengist fjoumllmiethlun og afthornreyingarefni

Eacuteg mundi aeth kafli iacute boacutek dr Helga Gunnlaugssonar Afbrot aacute Iacuteslandi vaeligri baeligethi

aacutehugaverethur og meeth goacuteetha tengingu inn iacute afthornreyingarumhverfi fjoumllmiethla Hugmyndin aeth

skoetha iacuteslenskar kvikmyndir meeth feacutelagsfraeligethilegum hugmyndum kviknaethi skoumlmmu siacuteethar

og til allrar lukku reyndist umsjoacutenarkennari ritgeretharinnar aacuteethurnefndur Helgi

Gunnlaugsson jaacutekvaeligethur aacute sliacutekar hugmyndir

THORNegar kom aeth thornviacute aeth velja kvikmyndir iacute ritgerethina lenti eacuteg iacute smaacutevaeliggilegri

tilvistarkreppu Iacuteslenskar kvikmyndir eru margar hverjar gullnaacutemur fyrir foacutelk sem vill

skoetha feacutelagsleg vandamaacutel afbrot og almennan subbuskap Fljoacutetlega voru myndirnar

komnar niethur iacute tiacuteu stykki svo sex og aeth lokum endaethi eacuteg meeth thornaeligr fjoacuterar kvikmyndir

sem roumltuethu iacute ritgerethina

Kvikmyndirnar eru oacuteliacutekar aacute yfirborethinu en eiga samt yacutemislegt sameiginlegt

Djoumlflaeyjan er skemmtilegt tiacutemaflakk meeth feacutelagsleg vandamaacutel iacute hverju horni Veggfoacuteethur

er rannsoacutekn aacute siethblindu og aethloumlgunarhaeligfni Myacuterin er doumlkk og djuacutep eins og nafnieth gefur

til kynna og Englar alheimsins opnar glugga inn iacute heim einstaklinga sem eru ekki

syacutenilegir oumlllum Eacuteg var meethvitaethur um aeth hugsanlega vaeligri eacuteg aeth teygja mig fulllangt iacute

leit minni aeth tengingum kvikmyndanna vieth feacutelags- og afbrotafraeligethi og thornessar tengingar

virkuethu etv fjarstaeligethukenndar iacute augum annarra THORNaeth eina sem eacuteg gat gert iacute thorneirri stoumlethu

var aeth vera samkvaeligmur sjaacutelfum meacuter og laacuteta tilfinningu raacuteetha foumlr THORNaeth er svo annarra aeth

daeligma um hvort aeth vel hafi tekist til

Eacuteg vona aeth lesendur hafi baeligethi gagn og gaman af ritgereth thornessari Houmlfundur skemmti seacuter

amk pryacuteethilega vieth gereth hennar og gengur fraacute borethi reynslunni riacutekari

12

Frumsyacutend 3oktoacuteber 1996

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Baddi ndash Baltasar Kormaacutekur

Afi Toacutemas ndash Giacutesli Halldoacutersson

Amma Karoacuteliacutena ndash Sigurveig Joacutensdoacutettir

Danni ndash Sveinn Geirsson

2 Djoumlflaeyjan

Djoumlflaeyjan (e Devilacutes Island) er ein metnaetharfyllsta kvikmynd sem framleidd hefur

verieth aacute Iacuteslandi THORNegar myndin var gereth aacuterieth 1996 var leikstjoacuterinn Friethrik THORNoacuter

Friethriksson ennthornaacute aeth baetha sig iacute fraeliggetharljoacutemanum sem fylgdi kvikmynd hans Boumlrnum

naacutettuacuterunnar Suacute aacutegaeligta kvikmynd kom uacutet fimm aacuterum aacuteethur og naacuteethi thorneim merka aacutefanga

aeth vera uacutetnefnd til Oacuteskarsverethlauna sem besta erlenda kvikmynd aacutersins 1991 Friethrik

sparaethi ekkert til vieth kostnaeth Djoumlflaeyjunnar og byggethar voru mjoumlg iacutetarlegar

sviethsmyndir til thorness aeth thornaeligr aethstaeligethur sem foacutelk bjoacute vieth aacute thornessum tiacutema kaeligmust oumlrugglega

til skila aacute stoacutera tjaldinu Myndin kostaethi um 170 milljoacutenir kroacutena iacute framleiethslu en thornetta

var mesti kostnaethur sem lagethur hafethi verieth iacute iacuteslenska kvikmynd til thornessa Leikstjoacuterinn

leacutet hafa eftir seacuter aeth thornaeth vaeligri bdquokraftaverk aeth okkur toacutekst aeth faacute iacute hana 170 milljoacutenirldquo

(Morgunblaethieth 1996)

Kvikmyndin er byggeth aacute braggasoumlgum Einars Kaacuterasonar THORNar sem djoumlflaeyjan riacutes og

Gulleyjan Iacute boacutekunum fleacutettar Einar saman raunverulegum atburethum og skaacuteldskap meeth

miklum aacutegaeligtum en baacuteethar baeligkurnar nutu mikillar hylli Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest

um fjoumllskyldu sem byacuter iacute svokoumllluethu bdquobraggahverfildquo en sliacutek hverfi baacuteru oumlll einkenni

faacutetaeligktarhverfa Brotnar fjoumllskyldur meeth liacutetil fjaacuterraacuteeth fengu aeth notast vieth gamla

herbragga sem hernaacutemslieth Bandariacutekjamanna og Breta skildu eftir aacute Iacuteslandi eftir lok

seinni heimstriacuteethaldarinnar en allur aethbuacutenaethur var meeth versta moacuteti iacute thornessum hyacutebyacutelum Iacute

13

einum sliacutekum bragga buacutea allar okkar aethalsoumlguhetjur og reyna aeth takast aacute vieth liacutefieth hver

meeth siacutenum haeligtti

Aethalsoumlguhetjan er ungur maethur Baddi aeth nafni Hann er kynntur til soumlgunnar sem

baldinn unglingur sem hefur greinilega sterka glaeligpahneigeth iacute seacuter Baddi er rauethi

thornraacuteethurinn iacute gegnum myndina og er syacutendur sem sjaacutelfselskur alkahoacutelisti Hann veigrar seacuter

ekki vieth aeth misnota alla thornaacute goacuteethmennsku sem honum er syacutend en naeligr engu aeth siacuteethur aacute

undraverethan haacutett aeth spila sig sem foacuternarlamb Iacute flestum iacuteslenskum (sem og erlendum)

kvikmyndum er nauethsynlegt aeth hafa einhverskonar jin aacute moacuteti jang Fyrir hvern skiacutethaeligl

er yfirleitt haeliggt aeth finna eitt goacuteethmenni annars er jafnvaeliggi myndarinnar iacute haeligttu og

aacutehorfendur skildir eftir iacute oacutevissu Djoumlflaeyjan er fraacutebrugethin moumlrgum iacuteslenskum

kvikmyndum aeth thornviacute leyti aeth goacuteethu persoacutenurnar eru klaacuterlega iacute minnihluta og thornurfa oftar

en ekki aeth luacuteta iacute laeliggra haldi fyrir oacutethornokkunum

Afi Badda er sliacutek persoacutena harethduglegur verkamaethur sem elur thornaacute von iacute brjoacutesti seacuter aeth

niethjar hans eigi seacuter betra liacutef en hann sjaacutelfur THORNraacutett fyrir haacutelfgeretha kuacutegun inni aacute heimili

siacutenu er afinn aacuteminning til aacutehorfenda aeth thornraacutett fyrir aacutekaflega slaeligmar feacutelagslegar aethstaeligethur

er haeliggt aeth naacutelgast liacutefieth meeth von iacute brjoacutesti Eitt af sterkari atriethum myndarinnar snyacutest um

thornaacute toacutemleikatilfinningu sem griacutepur afann thornegar honum verethur ljoacutest aeth draumur hans er

horfinn Aacute thorneim tiacutemapunkti er ljoacutest aeth Baddi verethur aldrei neitt annaeth en siacutefullur

oacutenytjungur og Danni broacuteethir Badda er laacutetinn eftir houmlrmulegt flugslys Tengsl afans vieth

Danna eru ein af faacuteum tengingum vieth vaeligntumthornykju sem syacutend eru iacute myndinni en allur

liacutefskraftur gamla mannsins hverfur aacute augabragethi thornegar honum berast freacutettir af sviplegu

andlaacuteti Danna

Aethrar persoacutenur iacute Djoumlflaeyjunni skipta minna maacuteli Kvenpersoacutenur myndarinnar eru

ekki merkilegur pappiacuter og eru flestar leacutettvaeliggar persoacutenur Amma thorneirra braeligethra er

reyndar sterk persoacutena sem ber aacutekveethin merki geethveilu Amma Karoacuteliacutena er vaeliggast sagt

slaeligm fyrirmynd reykjandi og boumllvandi alla myndina iacute gegn Systir thorneirra er

taugasjuacuteklingur sem er iacute hjoacutenabandi meeth oacutettalegri mannleysu en reynir aeth komast iacute

burtu fraacute raunveruleikanum iacute oumlrskamma stund meeth erlendum glaeligsimoumlnnum iacute

einkennisbuacuteningum

Moacuteethir Badda er yfirborethskenndur daethrari og yrethi vaeligntanlega flokkueth sem

bdquokanamellaldquo Huacuten er samt aacute vissan haacutett sigurvegari myndarinnar thornar sem huacuten flyacutegur iacute

burtu fraacute iacuteslensku eymdinni iacute fangi bandariacutesks hermanns Loks ber aeth geta ungu

stuacutelkunnar sem flytur iacute hverfieth og er aacute tiacutemabili einn af ljoacutesari punktum tilverunnar Aeth

14

lokum er huacuten thornoacute komin iacute hjoacutenaband meeth hinum vafasama Badda Athyglisvert er aeth

fylgjast meeth persoacutenunni (sem ber hieth stoacuterkostlega iacuteslenska nafn Hveragerethur) missa oumlll

siacuten karaktereinkenni og hverfa inn iacute svartholieth sem umlykur thornann aacutegaeligta mann

21 Feacutelagsauethur

Ljoacutest er aeth persoacutenur Djoumlflaeyjunnar gliacutema vieth margviacutesleg feacutelagsleg vandamaacutel og varla

til saacute einstaklingur iacute myndinni sem sleppur vieth sliacutek oumlrloumlg Baddi er afureth taeligtingslegs

uppeldis moacuteethur sinnar sem klaacuterlega setur siacutena velfereth fram yfir velfereth barnsins THORNraacutett

fyrir jaacutekvaeligethar tilraunir afa hans liggur leieth Badda hratt niethur aacute vieth og aacutestaeligethan liggur iacute

thorneirri staethreynd aeth hann saacutervantar thorneacutettriethieth net feacutelagstengsla iacute kringum sig

Rannsoacuteknir bandariacuteska feacutelagsfraeligethingsins James Coleman (1988) hafa syacutent fram aacute

mikilvaeliggi feacutelagstengsla til aeth einstaklingar geti fallieth betur innan thorneirra viethmietha og

gilda sem eru samthornykkt iacute samfeacutelaginu Coleman kaus aeth notast vieth orethieth feacutelagsaueth (e

social capital) og bendir aacute aeth haeliggt seacute aeth horfa aacute feacutelagsaueth sem aacutekveethna tegund

auethlindar reacutett eins og efnislegan aueth (e physical capital) og mannaueth (e human

capital) THORNaeth er hinsvegar haacuteeth vali hvers einstaklings fyrir sig hvernig hann spilar uacuter

siacutenum spilum hvort aeth samfeacutelagieth iacute heild sinni seacute aeth hagnast aacute thorneim feacutelagsaueth sem eftir

hann liggur

Aacutefengisnotkun er aacuteberandi iacute myndinni en Baddi og feacutelagar hans eru drykkfelldir

ungir menn sem reyna aeth flyacuteja oumlmurlega tilveru siacutena iacute gegnum brenniviacutensfloumlsku Hefethi

myndin gerst 30 aacuterum siacuteethar er ekki oacuteliacuteklegt aeth straacutekagengieth hefethi verieth iacute houmlrethum

fiacutekniefnum iacute staeth aacutefengis en thornaeth eru hugleiethingar sem vieth faacuteum liacuteklega aldrei svoumlr vieth

Taumlaus drykkja Badda er hans leieth til aeth passa inn iacute thornau viethmieth (e norm) sem eru

riacutekjandi iacute liacutefi hans en thornau eru flest tilkomin vegna stoumlethu hans iacute thornjoacuteethfeacutelaginu Gildi (e

values) Badda eru gjoumlrsamlega oumlfugsnuacutein og aacute skjoumln vieth gildi og viethmieth bdquovenjulegsldquo

manns sem eru iacute flestum tilfellum fjoumllskylda atvinna og barnauppeldi

15

22 Jafningjahoacutepurinn

Baddi og Daniacuteel broacuteethir hans sveiflast aacute milli thorness aeth vera vieth botninn og aeth vera

vinsaeliglir Daniacuteel er endalaust iacute skugga broacuteethur siacutens sem thornykir mikill maethur innan thorness

hoacuteps sem hann tilheyrir Sliacutekur hoacutepur jafningja yfirleitt kallaethur jafningahoacutepur (e peer

group) er mjoumlg mikilvaeliggur iacute thornroacuteun einstaklinga og getur meeth athoumlfnum siacutenum styacutert

foacutelki inn aacute thornaeligr brautir sem thornykja aeligskilegar innan hoacutepsins Reacutett er aeth taka fram aeth thornetta

getur aacutett vieth alla jafningjahoacutepa iacute oumlllum steacutettum kynthornaacutettum osfrv

Toumlluvereth aacutehersla hefur verieth loumlgeth aacute aeth skyacutera mikilvaeliggi jafningjahoacutepa iacute tengingum

vieth afbrot og glaeligpahneigeth en thornryacutestingur jafningjahoacuteps (e peer pressure) er ekki siacuteethur

mikill iacute efri stigum samfeacutelagsins Syacutent hefur verieth fram aacute aeth foacutelk laeligrir aeth nota fiacutekniefni

fraacute jafningjum siacutenum hvernig aacute aeth tuacutelka aacutehrifin og hvernig er best aeth njoacuteta thorneirra

(Becker 1963) Baddi laeligrir meeth tiacutemanum iacute gegnum sinn jafningahoacutep aeth aacutekveethin

hegethun eigi aeth fylgja aacutekveethnum athoumlfnum og byacuter thornannig til siacuten eigin gildi

23 Stoumlethukreppa

Afbrotahegethun Badda og feacutelaga maacute aeth miklu leyti skyacutera meeth thornviacute aeth skoetha feacutelagslegan

uppruna thorneirra iacute staeth thorness aeth gefa seacuter aeth skyacuteringin liggi einfaldlega iacute laeliggri vitsmunum

thorneirra feacutelaga Albert Cohen (1955) rannsakaethi hversu sterk tengsl eru aacute milli feacutelagslegar

stoumlethu og afbrotahegethunar ungmenna iacute boacutek sinni Delinquent Boys

Cohen bendir aacute aeth feacutelagsleg umgjoumlreth skipti mestu thornegar afbrotahegethun er

rannsoumlkueth og thornau ungmenni sem eru stoumldd iacute slaeligmri feacutelagslegri umgjoumlreth hafa

takmarkaetha valkosti iacute liacutefinu Oacutejoumlfn staetha myndast aacute milli gilda thorneirra sem laeliggra eru

settir og thorneirra sem tilheyra svokallaethri millisteacutett Afleiethingarnar veretha gjarnan

svokoumlllueth stoumlethukreppa (e status frustration) thorneirra sem minna mega siacuten enda eru thorneir

ekki aeth falla aeth viethurkenndum gildum samfeacutelagsins Eina leiethin aeth mati Cohen fyrir

laacutegsteacutettarunglinga aeth oumlethlast viethurkenndan status er aeth snuacutea oumlllum gildum og viethmiethum

aacute haus og thornaacute oumlethlast saacute einstaklingur mestu virethinguna sem naeligr aeth ganga lengst iacute thornviacute aeth

brjoacuteta gildi og viethmieth miethsteacutettarinnar

16

24 Samfeacutelagsleg staetha

THORNaeth er haeliggt aeth sjaacute greinileg merki thorness aeth braeligethurnir eru meeth aacutekveethin hlutverk innan

fjoumllskyldu sinnar og ekki siacuteethur innan thorness samfeacutelags sem thorneir lifa iacute Munurinn aacute thorneim

braeligethrum liggur iacute thorneirri staethreynd aeth Daniacuteel bryacutest uacutet uacuter sinni fyrirfram aacutekveethnu

feacutelagslegu stoumlethu (e ascribed status) iacute samfeacutelaginu (sem er iacute thornessu tilfelli laacutegsteacutettarmaethur

meeth takmoumlrkueth taeligkifaeligri) og verethur virtur thornjoacuteethfeacutelagsthornegn flugmaethur og hetja THORNessi

nyacuteja feacutelagslega staetha hans er aacuteunnin (e achieved status) iacute gegnum mikla vinnu og

thornannig naeligr Daniacuteel aeth brjoacutetast uacutet uacuter doumlpru hlutskipti braggafoacutelksins Baddi er hinsvegar

fastur iacute thorneirri feacutelagslegu stoumlethu sem honum var uacutethlutaeth iacute barnaeligsku og syacutenir enga tilburethi

til thorness aeth reacutetta sinn hlut Feacutelagsleg staetha er thornviacute klaacuterlega eitthvaeth sem einstaklingur

getur breytt og haft aacutehrif aacute en til thorness thornurfa baeligethi hugur og hjarta aeth fylgja maacuteli

25 Feacutelagsleg oacutereietha

En hvers vegna eru persoacutenur Djoumlflaeyjunnar svona hrjuacutefar og skeytingarlausar um

umhverfi sitt Samkvaeligmt bandariacutesku feacutelagsfraeligethingunum Clifford Shaw og Henry

McKay (1942) eru viethbroumlgeth einstaklinga sem buacutea vieth sliacuteka feacutelagslega oacutereiethu sem

persoacutenur Djoumlflaeyjunnar buacutea vieth skiljanlegar og jafnvel nauethsynlegar til aeth lifa af iacute

erfiethu umhverfi THORNeir benda aacute aeth borgarhverfi meeth leacutelegt feacutelagslegt aethhald seacuteu uppfull

af foacutelki sem ekki telur thornaeth oacutemaksins virethi aeth eyetha tiacutema eetha orku iacute aeth halda thorneim vieth

Allir iacutebuacutearnir eru aeth leita aeth leieth uacutet uacuter thornessum baacutegu feacutelagslegu aethstaeligethum og eyetha thornviacute

engum tiacutema iacute aeth raeligkta umhverfi sitt Slaeligm efnahagsstaetha og oumlrar buacutesetubreytingar

einkenna thornessi hverfi og iacute sliacuteku bdquodog eat dogldquo umhverfi verethi foacutelk aeth snuacutea seacuter aeth hlutum

sem ekki thornykja aeligskilegir iacute oumlethrum hverfum Tilvera thornessara einstaklinga veltur aacute thornviacute aeth

geta aethlagast umhverfi siacutenu og thornaeth thornyacuteethir iacute moumlrgum tilfellum algjoumlrt skeytingarleysi

gagnvart loumlgum reglu og oumlethru foacutelki

26 Lagskipting og oacuteliacutekur aethgangur

Djoumlflaeyjan gerist aeth langmestu leyti iacute naacutenasta umhverfi aethalsoumlguhetjanna thorne iacute

broumlggunum alraeligmdu Vieth faacuteum oumlethru hverju aeth sjaacute liacutefieth fyrir utan braggamenninguna og

undantekningarlaust eru thornau atriethi aeth minna okkur aacute hversu miklu betra liacutefieth er annars

staethar Baddi talar um saeligluna iacute Bandariacutekjunum poumlrupiltarnar uacuter braggahverfinu elta

hoacutep af drengjum sem flyacuteja inn aacute riacutekmannlegt heimili sitt Baddi og vinur hans eiga eitt

17

saeliglukvoumlld aacute Hoacutetel Borg osfrv Vonin um betra liacutef skiacuten iacute gegn iacute moumlrgum senum

kvikmyndarinnar en persoacutenurnar hafa ekki meeth oumlrfaacuteum undantekningum getu eetha

aacutehuga til thorness aeth brjoacutetast til betra liacutefs Eina uacuterraeligethieth sem virethist vera fyacutesilegt iacute huga

bdquobraggafoacutelksinsldquo er liacuteferni sem einkennist af afbrotum og oacutereglu Bandariacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Robert K Merton bendir aacute aeth loumlglegar aethferethir til thorness aeth naacute

viethurkenndum markmiethum samfeacutelagsins seacuteu ekki iacute joumlfnum hlutfoumlllum meethal foacutelks

Merton segir aeth lagskipting samfeacutelagsins hindri thornaacute sem laeliggra eru settir iacute tilraunum

thorneirra aeth naacute samfeacutelagslega samthornykktum aacuterangri Richard Cloward og Lloyd Ohlin

(1960) thornroacuteuethu thornessar hugmyndir Mertons iacute boacutek sinni Delinquency and Opportunity

Iacute thorneirri boacutek benda thorneir einmitt aacute aeth einstaklingar hafa oacuteliacutekan aethgang (e differential

opportunity) aeth gaeligethum samfeacutelagsins og saeligkja thornal nauethsynlega virethingu stoumlrf og voumlld

til menningarhoacutepa sem gjarnan eru tengdir vieth afbrot Samfeacutelagieth yacutetir einstaklingunum

uacutet iacute sliacutekt liacuteferni meeth thornviacute aeth takmarka aethgang thorneirra aeth gaeligethum thorness

27 Afstaeligethur skortur og stimplun

Oumlnnur skyacutering aacute andfeacutelagslegri hegethun foacutelksins uacuter braggahverfinu getur legieth iacute thorneirri

staethreynd aeth allur samanburethur aacute liacutefsgaeligethum er thorneim oacutehagstaeligethur THORNessar hugmyndir eru

aacute svipaethri liacutenu og aacuteethurnefnd kenning Crawford og Ohlin um oacuteliacutekan aethgang einstaklinga

en taka aacute vissan haacutett meiri afstoumlethu til hoacutepa Hjoacutenin og fraeligethimennirnir Judith og Peter

Blau (1982) hafa iacute rannsoacuteknum og skrifum siacutenum unnieth meeth hugtak sem oftast er kennt

vieth thornau og er iacute daglegu maacuteli kallaeth kenningin um afstaeligethan skort (e relative deprivation

theory) Hjoacutenin rannsoumlkuethu glaeligpatiacuteethni iacute Bandariacutekjunum og ein af niethurstoumlethum

rannsoacutekna thorneirra var suacute aeth haeliggt vaeligri aeth tengja aukna afbrotatiacuteethni vieth viss hverfi og

aacutestaeligethur afbrota vaeligri ma haeliggt aeth uacutetskyacutera meeth fyrrnefndri kenningu Huacuten gengur iacute

stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute hugmynd aeth faacutetaeligk hverfi iacute naacutegrenni vieth riacutek hverfi fyllist reiethi hatri

og bitureth yfir samanburethinum Tilfinning fyrir oacutereacutettlaeligti skapast og leiethir af seacuter

afbrotahegethun og ofbeldi

Iacute riti thornyacuteska feacutelagsfraeligethingsins Karl Marx Wage-labour and capital (1891 2008)

maacute lesa hugleiethingar sem eru af svipuethum toga og kenning Blau-hjoacutenanna um afstaeligethan

skort Marx raeligethir thornar um thornau vandamaacutel sem geta litieth dagsins ljoacutes thornegar foacutelk thornarf

siacutefellt aeth lifa vieth oacutesanngjarnan samanbureth vegna steacutettarstoumlethu sinnar

18

Marx skrifaethi

bdquoHuacutes getur verieth stoacutert eetha liacutetieth en svo lengi sem oumlnnur huacutes iacute naeligsta

naacutegrenni eru soumlmu staeligrethar uppfyllir thornaeth allar feacutelagslegar

vaeligntingar til iacutebuacuteetharhuacutesnaeligethis En riacutesi houmlll iacute naeligsta naacutegrenni vieth litla

huacutesieth breytist thornaeth fljoacutett iacute kofa Litla huacutesieth og iacutebuacutear thorness hafa enga

eetha oacutemerkilega feacutelagslega stoumlethu og skyldi houmlllin riacutesa enn haeligrra iacute

framthornroacuteun siethmenningar er ljoacutest aeth oacutethornaeliggindi og oacuteaacutenaeliggja iacutebuacutea litla

huacutessins mun aukast aeth sama skapildquo

Braggafoacutelkieth iacute Djoumlflaeyjunni er stimplaeth sem uacuterhroumlk samfeacutelagsins og thornurfa aeth thornola

haacuteethsgloacutesur og yfirgang thorneirra sem ofar eru iacute virethingastiganum Stimplun einstaklinga er

vel thornekkt rannsoacuteknarefni innan feacutelagsfraeligethinnar og er aeth miklu leyti byggt aacute

hugmyndum feacutelagsfraeligethinga um taacuteknraelign samskipti Feacutelagsfraeligethingar aacute boreth vieth Charles

Horton Cooley og George Herbert Mead benda aacute aeth foacutelk hefur samskipti siacuten aacute milli meeth

margviacuteslegu samspili laacutetbrageths og oretha Tuacutelkun einstaklinga aacute thornessum samskiptum

moacutetar oumlethru fremur viethbroumlgeth thorneirra og hvernig thorneir sjaacute sjaacutelfan sig iacute samfeacutelaginu

Stimplunarkenning (e labeling theory) afbrotafraeligethi byggir aacute thornessum hugmyndum og

snyacutest um thornaeligr hugmyndir aeth samfeacutelagieth buacutei til fraacutevikshegethun meeth thornviacute aeth stimpla

aacutekveethna einstaklinga sem afbrotamenn (Siegel 2009) THORNegar stimplunin hefur aacute annaeth

boreth aacutett seacuter staeth reynist erfitt fyrir thornaacute sem eru stimplaethir aeth komast inn iacute eethlilegan

farveg aftur Stimpillinn fylgir foacutelki eftir iacute liacutefinu og aeth lokum fer thornaeth aeth skilgreina sig iacute

samraeligmi vieth hann

Aacutegaeligtis daeligmi um atvik sem skapaeth getur hatur og bitureth aacute oumlllu sem byacuter fyrir utan

braggahverfieth er atriethieth thornar sem braggadrengir halda iacute leiethangur til aeth hefna fyrir groacutefa

aacuteraacutes af voumlldum riacutekari krakka THORNraacutett fyrir aeth thorneir vaeligru upprunalegu foacuternarloumlmbin iacute thornessu

maacuteli endar thornetta meeth thornviacute loumlgreglan maeligtir aacute svaeligethieth og hlustar eingoumlngu aacute umkvartanir

aethila fraacute riacuteka hverfinu THORNannig styethur kerfieth vieth oacutereacutettlaeligtieth sem viethgengst greinilega iacute

lagskiptingu samfeacutelagsins

19

28 Niethurlag

Djoumlflaeyjan er fyrir margar sakir stoacutermerkileg kvikmynd Huacuten veitir goacuteetha innsyacuten inn iacute

liacutef thorneirra Iacuteslendinga sem ekki saacutetu vieth sama boreth og landar thorneirra og thornurftu af illri

nauethsyn aeth aethlagast oacutevinveittu umhverfi siacutenu Tilhneigingin hefur verieth aeth draga upp

glansmynd af Iacuteslandi fortiacuteethar seacuterstaklega aacuterunum eftir striacuteeth THORNaacute voru landsmenn

almennt iacute aacutekaflega goacuteethum maacutelum vegna yacutemis konar striacuteethsgroacuteetha og ekki siacutest iacute kjoumllfar

Marshall-aethstoetharinnar Togaraflotinn var endurnyacutejaethur landbuacutenaetharveacutelar keyptar

virkjanir og verksmiethjur byggethar osfrv (Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson 1996) Sagan

hefur hinsvegar kennt okkur aeth iacute oumlllum uppsveiflum eru til thornjoacuteethfeacutelagshoacutepar sem

einhverra hluta vegna faacute ekki sneieth af koumlkunni og Djoumlflaeyjan syacutenir okkur sliacutekan hoacutep

meeth eftirminnilegum haeligtti

Tengingar vieth afbrotafraeligethi hafa verieth aacuteberandi iacute thornessari umfjoumlllun um kvikmyndina

Djoumlflaeyjuna en aeth miacutenu mati laacute thornaeth beinast vieth thornegar efni hennar er skoethaeth ofan iacute

kjoumllinn Feacutelagslegar aethstaeligethur foacutelksins iacute kvikmyndinni eru aacute thornann veg aeth afbrot og

fraacutevikshegethun naacute foacutetfestu og eru iacute raun viethurkennd gildi innan thornessa hoacuteps THORNoacute eru

persoacutenur inni aacute milli sem naacute aeth riacutefa sig uacutet uacuter siacutenum aethstaeligethum en meirihlutinn heldur thornoacute

iacute thornau oumlfugsnuacutenu viethmieth sem styacutera liacutefinu iacute braggahverfinu

20

Frumsyacutend 6aacuteguacutest 1992

Leikstjoacuteri Juacuteliacuteus Kemp

Aethalhlutverk

Lass ndash Baltasar Kormaacutekur

Sveppi ndash Steinn Aacutermann Markuacutesson

Soacutel ndash Ingibjoumlrg Stefaacutensdoacutettir

Uggi ndash Ari Matthiacuteasson

3 Veggfoacuteethur

Kvikmyndin Veggfoacuteethur (e Wallpaper) vakti nokkra athygli thornegar huacuten kom uacutet aacuterieth 1992

Myndin toacutek aacute moumlrgum feacutelagslegum vandamaacutelum og syacutendi thornau meeth naacutelgun sem ekki

hafethi aacuteethur seacutest iacute iacuteslenskri kvikmynd bdquoAacuterekstrar landbuacutenaetharsamfeacutelags og

nuacutetiacutemathornjoacuteethfeacutelagsldquo soumlgufleacutettan sem hafethi seacutest iacute myndum aacute boreth vieth Land og synir og

Oacuteethal feethranna feacutekk nuacutetiacutemalega uppfaeligrslu aacutesamt goacuteethum skammti af siethblindu glaeligpum

og kynliacutefi THORNaeth var ekki siacutest vegna djarfra kynliacutefsatrietha sem myndin vakti athygli en

sjaacutelfsagt thornaeligttu thornessi tilteknu atriethi myndarinnar frekar saklaus iacute dag Juacuteliacuteus Kemp

leikstyacuterethi Veggfoacuteethri og feacutekk mikieth hroacutes fyrir aeth taeligkla viethkvaeligm maacutelefni aacuten tepruskapar

Juacuteliacuteus var aetheins 25 aacutera thornegar Veggfoacuteethur var frumsyacutend en hann naacuteethi aeth sannfaeligra allar

vinsaeliglustu hljoacutemsveitir Iacuteslands aacute thorneim tiacutema aeth koma fram iacute myndinni og er Veggfoacuteethur

thornviacute oft aacute tiacuteethum eins og toacutenlistarmyndband frekar en biacuteoacutemynd

Veggfoacuteethur er klassiacutesk saga um konu sem hittir mann thornau fella hugi saman en hann

thornarf aacute endanum aeth velja aacute milli hennar og besta vinar siacutens Soumlguhetjurnar thornrjaacuter eru

Lass drykkfelldur listamaethur Sveppi siethblindur og kynferethislega brenglaethur

eiturlyfjaneytandi og Soacutel saklaus sveitastuacutelka sem er aeth reyna aeth foacuteta sig iacute erfiethum

aethstaeligethum Sveitastuacutelkan blaacuteeygetha sest aacute traktorskerru og flytur iacute borgarliacutefieth thornar sem

huacuten faeligr vinnu hjaacute Sveppa aacute vinsaeliglum skemmtistaeth Sveppi og Lass gera meeth seacuter

veethmaacutel um hvor thorneirra verethi aacute undan aeth spilla sakleysingjanum og nota thorneir feacutelagar til

21

thorness yacutemis broumlgeth Lass verethur fljoacutetlega hrifinn af Soacutel fyrir alvoumlru og uppgjoumlr aacute milli vina

er oacuteumflyacuteanlegt ekki siacutest vegna thorneirra sjuacuteku hvata sem Sveppi hefur aeth geyma

Yacutemis atriethi iacute Veggfoacuteethri er haeliggt aeth skoetha meeth augum feacutelagsfraeligethinnar Soacutel flytur

buacuteferlum iacute upphafi myndarinnar og thornarf aeth takast aacute vieth thornaeth liacutef sem milljoacutenir manna uacuter

hefethbundnum baeligndasamfeacuteloumlgum hafa thornurft aeth gera fraacute tiacutemum iethnbyltingarinnar Iacute

borginni kemst Soacutel fljoacutetlega aeth thornviacute aeth viethmieth og gildi foacutelks eru fraacutebrugethin thornviacute sem huacuten

aacute aeth venjast uacuter sveitinni Einstaklingshyggja og hraethi einkenna borgarliacutefieth og vesalings

Soacutel veit varla iacute hvorn foacutetinn huacuten aacute aeth stiacutega Reyndar verethur aeth hroacutesa Soacutel fyrir

afskaplega mikla aethloumlgunarhaeligfni en undir lok myndarinnar er huacuten komin upp aacute svieth

meeth hljoacuteethnema iacute houmlnd alveg buacutein aeth hrista af seacuter sveitahrollinn

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag

Saacute munur sem syacutendur er aacute liacutefi borgarbuacutea annars vegar og sveitafoacutelks hins vegar er efni

sem feacutelagsfraeligethingar hafa rannsakaeth um aacuterabil Tengsl og thornaacutetttaka einstaklinga iacute

samfeacutelaginu er mismunandi eftir thorneim feacutelagslegu aethstaeligethum sem thorneir lifa vieth THORNyacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Ferdinand Toumlnnies (1963) skipti mannlegum tengslum niethur iacute tvaeligr

megingerethir og kallaethi thornaeligr gemeinschaft (samfeacutelag) og gesellschaft (thornjoacuteethfeacutelag)

Samkvaeligmt Toumlnnies er gemeinschaft suacute samfeacutelagsskipan sem felur iacute seacuter mikla

thornaacutetttoumlku einstaklinga og sameiginleg gildi Eining innan hoacutepsins er mikil og foacutelk leggur

sig fram fyrir heildina Toumlnnies leit aacute fjoumllskylduna sem fullkomieth daeligmi um

gemeinschaft og yfirleitt falla hefethbundin landbuacutenaetharsamfeacuteloumlg undir thornessa

skilgreiningu Hlutverk einstaklinga iacute samfeacutelaginu er meethfaeligtt og liacutetill feacutelagslegur

hreyfanleiki er til staethar Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum hefur svipaethan reynsluheim

Gesellschaft er aacute hinn boacuteginn skilgreint sem thornjoacuteethfeacutelag keyrt aacutefram aacute

einstaklingshyggju Hagur einstaklingsins er mikilvaeliggari en hagur heildarinnar og

thornegnarnir hafa fremur oacutepersoacutenuleg samskipti siacuten aacute milli Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum

oumlethlast aacuteunna stoumlethu td iacute gegnum vinnu siacutena naacutem eetha dugnaeth Einstaklingarnir gegna

oacuteliacutekum hlutverkum og eru iacute oacuteliacutekum stoumlethum THORNetta leiethir til thorness aeth reynsluheimur

foacutelksins verethur oacuteliacutekur og einstaklingurinn finnur ekki thornoumlrf hjaacute seacuter aeth vinna iacute thornaacutegu

heildarinnar Nuacutetiacutema fyrirtaeligki eins og NIKE vaeligri aacutegaeligtis daeligmi um gelleschaft

starfsmennirnir eru aeth reyna aeth thorneacutena sem mest iacute vinnu sinni en hafa etv engan

seacuterstakan aacutehuga aacute voumlrunni sem thorneir framleietha Endaframleiethslan verethur ekki aethalmaacutelieth

22

heldur hversu mikieth hagur einstaklingsins vaelignkast iacute thornviacute ferli sem framleiethslan er Mjoumlg

skyacuter munur er aacute thornessum tveimur atriethum iacute Veggfoacuteethri Soacutel verethur aeth gjoumlra svo vel aeth

takast aacute vieth siacutenar breyttu aethstaeligethur og breytast uacuter saklausri persoacutenu sem haeliggt vaeligri aeth

kenna vieth gemeinschaft iacute harethari persoacutenu sem feacutelli aeth stoacuteru leiti undir skilgreiningu

gesellschaft

32 Ofbeldi menningarkima

Drykkfelldi listamaethurinn Lass er iacute myndinni tengingin aacute milli sakleysis (Soacutel) og

uacuterkynjunar (Sveppi) Lass er syacutendur sem nokkueth viethkunnanlegur naacuteungi en algjoumlrlega

stefnulaus iacute liacutefinu Hann hefur greinilega haeligfileika aacute sviethi myndlistar en thornegar virkilega

reynir aacute er hann fljoacutetur aeth leita seacuter huggunar iacute faethmi Bakkusar Iacute einu atriethi

myndarinnar kemur thornaeth fram aeth Lass hefur enga foumlethuriacutemynd til aeth leita til enga

fyrirmynd Hann kemur heim til moacuteethur sinnar og finnur hana illa uacutetleikna eftir

bdquokoacutetilettukarlinnldquo sem er greinilega sambyacutelismaethur hennar en alls oacuteskyldur Lass THORNeir

feacutelagar hefna siacuten aacute ofbeldismanninum aacute thornann haacutett sem thorneir thornekkja best meeth

gegndarlausu ofbeldi Rannsoacuteknir Marvin Wolfgang og Franco Ferracuti (1967) hafa

syacutent fram aacute aeth foacutelk sem tilheyrir aacutekveethnum menningarkimum (e subculture) liacutetur aacute

ofbeldi sem eethlilega aethfereth til aeth leysa deilur Wolfgang og Ferracuti koumllluethu sliacuteka

hegethun ofbeldi menningarkima (e subculture of violence) en innan thorneirra er minnsta

oumlgrun litin alvarlegum augum THORNeir feacutelagar Lass og Sveppi tilheyra greinilega hoacutepi sem

er ekki mikieth iacute dagsljoacutesinu innan um venjulega borgara og thorneirra reynsluheimur er iacute

raun ein tegund menningarkima Groacutef ofbeldishegethun kynferethisleg brenglun og

greinileg siethblinda eru fylgifiskar Sveppa og thornaeth er vegna hans sem Lass fer niethur aacute laacutegt

plan Lass gengur tam svo langt aeth bera ljuacutegvitni fyrir vin sinn til aeth foretha honum fraacute

fangavist vegna meintrar nauethgunar

23

33 Lagskipting Max Webers

THORNeir kumpaacutenar Sveppi og Lass eru iacute slaeligmum maacutelum meeth sitt liacutefshlaup THORNeir tilheyra

ekki virtum thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi eru ekki efnaethir og hafa engin raunveruleg voumlld THORNaeth maacute

thornviacute segja aeth thorneir seacuteu iacute neethsta lagi samfeacutelagsins aacute moumlrgum sviethum Lagskipting

samfeacutelagsins er viethfangsefni sem hinn fraeliggi thornyacuteski feacutelagsviacutesindamaethur Max Weber

rannsakaethi og smiacuteethaethi kenningu siacutena um feacutelagslega lagskiptingu (Andersen amp Taylor

2007) Karl Marx hafethi aacuteethur komieth fram meeth thornaeligr hugmyndir aeth grundvoumlllur

steacutettarskiptingar hviacuteldi aacute efnahagsstoumlethu

Weber heacutelt thornviacute hinsvegar fram aeth skilningur Marx aacute steacutettum vaeligri of thornroumlngur sem

lyacutesing aacute hagsmunaaacuterekstrum og lagsskiptingu og aeth hugmynd Marx um hlutlaeligga

hagsmuni steacutetta vaeligri roumlng Weber vildi meina aeth aacutetakapunktar vaeligru mun fleiri og aeth

foacutelk yrethi aeth vera meethvitaeth um hagsmuni sinnar steacutettar til aeth haga seacuter aacute aacutekveethinn haacutett

Allir thornessir thornriacuter thornaeligttir sem Weber nefnir iacute kenningu sinni um lagskiptingu hafa aeth hans

mati uacuterslitaaacutehrif aacute liacutefsmoumlguleika einstaklinga og taeligkifaeligri thorneirra til aeth veretha nyacutetir

samfeacutelagsthornegnar

Efnahagsstaetha

Efnahagslegar aethstaeligethur foacutelks eru eitt aethalatriethieth iacute hugmyndum Webers Efnahagslegar

forsendur og moumlguleikar foacutelks aacute markaethinum stjoacuterni ma hvaetha steacutett thornuacute tilheyrir

Weber er meeth svipaethar hugmyndir og Karl Marx iacute thornessum maacutelum thorneas suacute skoethun aeth

eignahald aacute framleiethslutaeligkjum seacute lykilatriethi thornar sem eigendur thorneirra hafi voumlldin iacute

samfeacutelaginu

Weber bendir enn fremur aacute aeth oacutevenjulegar kringumstaeligethur iacute samfeacutelaginu thornurfi til aeth

foacutelk myndi einhverskonar samstoumlethu aacute grundvelli efnahagslegrar stoumlethu sinnar Foacutelk sem

stendur saman iacute verkfalli vaeligri td aeth falla aacutegaeligtlega aeth thornessum hugmyndum thorne foacutelk

sem myndar hoacutep sem hegethar seacuter meeth sameiginlegum haeligtti meeth hagsmuni hoacutepsins iacute

huga THORNessi sameiginlegi orsakavaldur byggist eingoumlngu aacute efnislegum hagsmunum er

varetha eignir og tekjumoumlguleika

Iacute Veggfoacuteethri eru persoacutenurnar ekki iacute goacuteethum maacutelum aacute efnahagssviethinu Lass og Sveppi

virethast eiga peninga til aeth fjaacutermagna drykkju eiturlyfjanotkun og almennt svall en eru

engu aeth siacuteethur staurblankir annar sem hinn klassiacuteski faacutetaeligki listamaethur og hinn geturvill

ekki borga foacutelki laun fyrir vinnu siacutena THORNaeth maacute thornviacute kannski segja aeth Lass seacute verkamaethur

24

iacute anda hugmynda Karl Marx thornar sem hann hefur ekkert til aeth selja aacute markaethi nema faeligrni

siacutena (listmaacutelun) Hann raeligethur ekki yfir fjaacutermagni neacute framleiethslutaeligkjum og thornarf thornviacute aeth

gerast launthornegi sem treystir aacute einhverskonar fjoumlldaframleiethslu Sveppi er hinsvegar aeth

passa aacutegaeligtlega vieth bdquoborgarasteacutettinaldquo sem Marx nefndi fjaacutermagnseigendur

vinnuveitendur og eigendur framleiethslutaeligkja

Sveppi er vissulega skiacutetblankur og thornviacute ekki alveg aeth falla inn iacute staethalmynd Marx af

sviacutenfeitum moldriacutekum kapitalistanum en hann er thornoacute eigandi naeligturkluacutebbs (sem getur iacute

viacuteethri merkingu verieth framleiethslutaeligki) og hann reynir vieth hvert taeligkifaeligri aeth hlunnfara

vinnuaflieth reacutett eins og goacuteethur siethur er aacute meethal kapitalista samkvaeligmt hugmyndafraeligethi

Karl Marx

Virething

Virething er aeth mati Webers tengd viethhorfum liacutefsstiacutel og neyslu hvers einstaklings Oumlfugt

vieth efnahagshugmyndir hans er ekki oacutealgengt aeth hoacutepur sem deilir soumlmu stoumlethu hagi seacuter

sem samfeacutelag Virething er metin af jaacutekvaeligethri eetha neikvaeligethri feacutelagslegum viethbroumlgethum og

liacutefsstiacutellinn sem thornuacute hefur valieth endurspeglar stoumlethu thorniacutena iacute samfeacutelaginu Efnahagurinn

snyacutest um framleiethslu en virethingin um neyslu

Daeligmi er um aeth foacutelk hafi mjoumlg haacutea virethingastoumlethu en tilheyri engu aeth siacuteethur laacutegri

efnahagslegri steacutett Gott daeligmi um einstakling meeth mikla virethingu vaeligri proacutefessor vieth

virtan haacuteskoacutela THORNessi aacutekveethni proacutefessor getur hins vegar verieth aacute frekar laacutegum launum og

tilheyrt laeliggri steacutettum thornjoacuteethfeacutelagsins iacute efnahagslegum skilningi thornraacutett fyrir alla thornaacute virethingu

sem hann hefur innan skoacutelans Haeliggt er aeth skoetha hugmyndir Webers um stoumlethu

einstaklinga iacute samfeacutelaginu iacute samhengi vieth goacuteethaeligrieth sem naacuteethi haacutemarki aacute Iacuteslandi aacute thornviacute

herrans aacuteri 2007 Iacute uacutetraacutes iacuteslenskra viethskiptamanna voru iacute forystu einstaklingar sem

houmlfethu ekki hefethbundna virethingastoumlethu iacute samfeacutelaginu THORNraacutett fyrir oumlll siacuten auethaeligvi og fraeliggu

vini voru thornessir menn jafnvel uppnefndir bdquogoumltustraacutekarldquo af aethilum sem litu niethur aacute thornaacute

vegna bakgrunns thorneirra Weber fjallaethi einmitt um muninn aacute virethingunni sem syacutend er

goumlmlum peningum og nyacutejum thorne nyacuteriacutekir einstaklingar njoacuteta ekki soumlmu virethingar og

thorneir sem hafa aacutett peninga iacute langan tiacutema Reacutett eins og blanki proacutefessorinn iacute daeligminu aeth

ofan eru riacutekir einstaklingar meeth bdquoranganldquo bakgrunn alltaf litnir hornauga af thorneim sem

eru meeth bdquoreacutettanldquo bakgrunn

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

12

Frumsyacutend 3oktoacuteber 1996

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Baddi ndash Baltasar Kormaacutekur

Afi Toacutemas ndash Giacutesli Halldoacutersson

Amma Karoacuteliacutena ndash Sigurveig Joacutensdoacutettir

Danni ndash Sveinn Geirsson

2 Djoumlflaeyjan

Djoumlflaeyjan (e Devilacutes Island) er ein metnaetharfyllsta kvikmynd sem framleidd hefur

verieth aacute Iacuteslandi THORNegar myndin var gereth aacuterieth 1996 var leikstjoacuterinn Friethrik THORNoacuter

Friethriksson ennthornaacute aeth baetha sig iacute fraeliggetharljoacutemanum sem fylgdi kvikmynd hans Boumlrnum

naacutettuacuterunnar Suacute aacutegaeligta kvikmynd kom uacutet fimm aacuterum aacuteethur og naacuteethi thorneim merka aacutefanga

aeth vera uacutetnefnd til Oacuteskarsverethlauna sem besta erlenda kvikmynd aacutersins 1991 Friethrik

sparaethi ekkert til vieth kostnaeth Djoumlflaeyjunnar og byggethar voru mjoumlg iacutetarlegar

sviethsmyndir til thorness aeth thornaeligr aethstaeligethur sem foacutelk bjoacute vieth aacute thornessum tiacutema kaeligmust oumlrugglega

til skila aacute stoacutera tjaldinu Myndin kostaethi um 170 milljoacutenir kroacutena iacute framleiethslu en thornetta

var mesti kostnaethur sem lagethur hafethi verieth iacute iacuteslenska kvikmynd til thornessa Leikstjoacuterinn

leacutet hafa eftir seacuter aeth thornaeth vaeligri bdquokraftaverk aeth okkur toacutekst aeth faacute iacute hana 170 milljoacutenirldquo

(Morgunblaethieth 1996)

Kvikmyndin er byggeth aacute braggasoumlgum Einars Kaacuterasonar THORNar sem djoumlflaeyjan riacutes og

Gulleyjan Iacute boacutekunum fleacutettar Einar saman raunverulegum atburethum og skaacuteldskap meeth

miklum aacutegaeligtum en baacuteethar baeligkurnar nutu mikillar hylli Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest

um fjoumllskyldu sem byacuter iacute svokoumllluethu bdquobraggahverfildquo en sliacutek hverfi baacuteru oumlll einkenni

faacutetaeligktarhverfa Brotnar fjoumllskyldur meeth liacutetil fjaacuterraacuteeth fengu aeth notast vieth gamla

herbragga sem hernaacutemslieth Bandariacutekjamanna og Breta skildu eftir aacute Iacuteslandi eftir lok

seinni heimstriacuteethaldarinnar en allur aethbuacutenaethur var meeth versta moacuteti iacute thornessum hyacutebyacutelum Iacute

13

einum sliacutekum bragga buacutea allar okkar aethalsoumlguhetjur og reyna aeth takast aacute vieth liacutefieth hver

meeth siacutenum haeligtti

Aethalsoumlguhetjan er ungur maethur Baddi aeth nafni Hann er kynntur til soumlgunnar sem

baldinn unglingur sem hefur greinilega sterka glaeligpahneigeth iacute seacuter Baddi er rauethi

thornraacuteethurinn iacute gegnum myndina og er syacutendur sem sjaacutelfselskur alkahoacutelisti Hann veigrar seacuter

ekki vieth aeth misnota alla thornaacute goacuteethmennsku sem honum er syacutend en naeligr engu aeth siacuteethur aacute

undraverethan haacutett aeth spila sig sem foacuternarlamb Iacute flestum iacuteslenskum (sem og erlendum)

kvikmyndum er nauethsynlegt aeth hafa einhverskonar jin aacute moacuteti jang Fyrir hvern skiacutethaeligl

er yfirleitt haeliggt aeth finna eitt goacuteethmenni annars er jafnvaeliggi myndarinnar iacute haeligttu og

aacutehorfendur skildir eftir iacute oacutevissu Djoumlflaeyjan er fraacutebrugethin moumlrgum iacuteslenskum

kvikmyndum aeth thornviacute leyti aeth goacuteethu persoacutenurnar eru klaacuterlega iacute minnihluta og thornurfa oftar

en ekki aeth luacuteta iacute laeliggra haldi fyrir oacutethornokkunum

Afi Badda er sliacutek persoacutena harethduglegur verkamaethur sem elur thornaacute von iacute brjoacutesti seacuter aeth

niethjar hans eigi seacuter betra liacutef en hann sjaacutelfur THORNraacutett fyrir haacutelfgeretha kuacutegun inni aacute heimili

siacutenu er afinn aacuteminning til aacutehorfenda aeth thornraacutett fyrir aacutekaflega slaeligmar feacutelagslegar aethstaeligethur

er haeliggt aeth naacutelgast liacutefieth meeth von iacute brjoacutesti Eitt af sterkari atriethum myndarinnar snyacutest um

thornaacute toacutemleikatilfinningu sem griacutepur afann thornegar honum verethur ljoacutest aeth draumur hans er

horfinn Aacute thorneim tiacutemapunkti er ljoacutest aeth Baddi verethur aldrei neitt annaeth en siacutefullur

oacutenytjungur og Danni broacuteethir Badda er laacutetinn eftir houmlrmulegt flugslys Tengsl afans vieth

Danna eru ein af faacuteum tengingum vieth vaeligntumthornykju sem syacutend eru iacute myndinni en allur

liacutefskraftur gamla mannsins hverfur aacute augabragethi thornegar honum berast freacutettir af sviplegu

andlaacuteti Danna

Aethrar persoacutenur iacute Djoumlflaeyjunni skipta minna maacuteli Kvenpersoacutenur myndarinnar eru

ekki merkilegur pappiacuter og eru flestar leacutettvaeliggar persoacutenur Amma thorneirra braeligethra er

reyndar sterk persoacutena sem ber aacutekveethin merki geethveilu Amma Karoacuteliacutena er vaeliggast sagt

slaeligm fyrirmynd reykjandi og boumllvandi alla myndina iacute gegn Systir thorneirra er

taugasjuacuteklingur sem er iacute hjoacutenabandi meeth oacutettalegri mannleysu en reynir aeth komast iacute

burtu fraacute raunveruleikanum iacute oumlrskamma stund meeth erlendum glaeligsimoumlnnum iacute

einkennisbuacuteningum

Moacuteethir Badda er yfirborethskenndur daethrari og yrethi vaeligntanlega flokkueth sem

bdquokanamellaldquo Huacuten er samt aacute vissan haacutett sigurvegari myndarinnar thornar sem huacuten flyacutegur iacute

burtu fraacute iacuteslensku eymdinni iacute fangi bandariacutesks hermanns Loks ber aeth geta ungu

stuacutelkunnar sem flytur iacute hverfieth og er aacute tiacutemabili einn af ljoacutesari punktum tilverunnar Aeth

14

lokum er huacuten thornoacute komin iacute hjoacutenaband meeth hinum vafasama Badda Athyglisvert er aeth

fylgjast meeth persoacutenunni (sem ber hieth stoacuterkostlega iacuteslenska nafn Hveragerethur) missa oumlll

siacuten karaktereinkenni og hverfa inn iacute svartholieth sem umlykur thornann aacutegaeligta mann

21 Feacutelagsauethur

Ljoacutest er aeth persoacutenur Djoumlflaeyjunnar gliacutema vieth margviacutesleg feacutelagsleg vandamaacutel og varla

til saacute einstaklingur iacute myndinni sem sleppur vieth sliacutek oumlrloumlg Baddi er afureth taeligtingslegs

uppeldis moacuteethur sinnar sem klaacuterlega setur siacutena velfereth fram yfir velfereth barnsins THORNraacutett

fyrir jaacutekvaeligethar tilraunir afa hans liggur leieth Badda hratt niethur aacute vieth og aacutestaeligethan liggur iacute

thorneirri staethreynd aeth hann saacutervantar thorneacutettriethieth net feacutelagstengsla iacute kringum sig

Rannsoacuteknir bandariacuteska feacutelagsfraeligethingsins James Coleman (1988) hafa syacutent fram aacute

mikilvaeliggi feacutelagstengsla til aeth einstaklingar geti fallieth betur innan thorneirra viethmietha og

gilda sem eru samthornykkt iacute samfeacutelaginu Coleman kaus aeth notast vieth orethieth feacutelagsaueth (e

social capital) og bendir aacute aeth haeliggt seacute aeth horfa aacute feacutelagsaueth sem aacutekveethna tegund

auethlindar reacutett eins og efnislegan aueth (e physical capital) og mannaueth (e human

capital) THORNaeth er hinsvegar haacuteeth vali hvers einstaklings fyrir sig hvernig hann spilar uacuter

siacutenum spilum hvort aeth samfeacutelagieth iacute heild sinni seacute aeth hagnast aacute thorneim feacutelagsaueth sem eftir

hann liggur

Aacutefengisnotkun er aacuteberandi iacute myndinni en Baddi og feacutelagar hans eru drykkfelldir

ungir menn sem reyna aeth flyacuteja oumlmurlega tilveru siacutena iacute gegnum brenniviacutensfloumlsku Hefethi

myndin gerst 30 aacuterum siacuteethar er ekki oacuteliacuteklegt aeth straacutekagengieth hefethi verieth iacute houmlrethum

fiacutekniefnum iacute staeth aacutefengis en thornaeth eru hugleiethingar sem vieth faacuteum liacuteklega aldrei svoumlr vieth

Taumlaus drykkja Badda er hans leieth til aeth passa inn iacute thornau viethmieth (e norm) sem eru

riacutekjandi iacute liacutefi hans en thornau eru flest tilkomin vegna stoumlethu hans iacute thornjoacuteethfeacutelaginu Gildi (e

values) Badda eru gjoumlrsamlega oumlfugsnuacutein og aacute skjoumln vieth gildi og viethmieth bdquovenjulegsldquo

manns sem eru iacute flestum tilfellum fjoumllskylda atvinna og barnauppeldi

15

22 Jafningjahoacutepurinn

Baddi og Daniacuteel broacuteethir hans sveiflast aacute milli thorness aeth vera vieth botninn og aeth vera

vinsaeliglir Daniacuteel er endalaust iacute skugga broacuteethur siacutens sem thornykir mikill maethur innan thorness

hoacuteps sem hann tilheyrir Sliacutekur hoacutepur jafningja yfirleitt kallaethur jafningahoacutepur (e peer

group) er mjoumlg mikilvaeliggur iacute thornroacuteun einstaklinga og getur meeth athoumlfnum siacutenum styacutert

foacutelki inn aacute thornaeligr brautir sem thornykja aeligskilegar innan hoacutepsins Reacutett er aeth taka fram aeth thornetta

getur aacutett vieth alla jafningjahoacutepa iacute oumlllum steacutettum kynthornaacutettum osfrv

Toumlluvereth aacutehersla hefur verieth loumlgeth aacute aeth skyacutera mikilvaeliggi jafningjahoacutepa iacute tengingum

vieth afbrot og glaeligpahneigeth en thornryacutestingur jafningjahoacuteps (e peer pressure) er ekki siacuteethur

mikill iacute efri stigum samfeacutelagsins Syacutent hefur verieth fram aacute aeth foacutelk laeligrir aeth nota fiacutekniefni

fraacute jafningjum siacutenum hvernig aacute aeth tuacutelka aacutehrifin og hvernig er best aeth njoacuteta thorneirra

(Becker 1963) Baddi laeligrir meeth tiacutemanum iacute gegnum sinn jafningahoacutep aeth aacutekveethin

hegethun eigi aeth fylgja aacutekveethnum athoumlfnum og byacuter thornannig til siacuten eigin gildi

23 Stoumlethukreppa

Afbrotahegethun Badda og feacutelaga maacute aeth miklu leyti skyacutera meeth thornviacute aeth skoetha feacutelagslegan

uppruna thorneirra iacute staeth thorness aeth gefa seacuter aeth skyacuteringin liggi einfaldlega iacute laeliggri vitsmunum

thorneirra feacutelaga Albert Cohen (1955) rannsakaethi hversu sterk tengsl eru aacute milli feacutelagslegar

stoumlethu og afbrotahegethunar ungmenna iacute boacutek sinni Delinquent Boys

Cohen bendir aacute aeth feacutelagsleg umgjoumlreth skipti mestu thornegar afbrotahegethun er

rannsoumlkueth og thornau ungmenni sem eru stoumldd iacute slaeligmri feacutelagslegri umgjoumlreth hafa

takmarkaetha valkosti iacute liacutefinu Oacutejoumlfn staetha myndast aacute milli gilda thorneirra sem laeliggra eru

settir og thorneirra sem tilheyra svokallaethri millisteacutett Afleiethingarnar veretha gjarnan

svokoumlllueth stoumlethukreppa (e status frustration) thorneirra sem minna mega siacuten enda eru thorneir

ekki aeth falla aeth viethurkenndum gildum samfeacutelagsins Eina leiethin aeth mati Cohen fyrir

laacutegsteacutettarunglinga aeth oumlethlast viethurkenndan status er aeth snuacutea oumlllum gildum og viethmiethum

aacute haus og thornaacute oumlethlast saacute einstaklingur mestu virethinguna sem naeligr aeth ganga lengst iacute thornviacute aeth

brjoacuteta gildi og viethmieth miethsteacutettarinnar

16

24 Samfeacutelagsleg staetha

THORNaeth er haeliggt aeth sjaacute greinileg merki thorness aeth braeligethurnir eru meeth aacutekveethin hlutverk innan

fjoumllskyldu sinnar og ekki siacuteethur innan thorness samfeacutelags sem thorneir lifa iacute Munurinn aacute thorneim

braeligethrum liggur iacute thorneirri staethreynd aeth Daniacuteel bryacutest uacutet uacuter sinni fyrirfram aacutekveethnu

feacutelagslegu stoumlethu (e ascribed status) iacute samfeacutelaginu (sem er iacute thornessu tilfelli laacutegsteacutettarmaethur

meeth takmoumlrkueth taeligkifaeligri) og verethur virtur thornjoacuteethfeacutelagsthornegn flugmaethur og hetja THORNessi

nyacuteja feacutelagslega staetha hans er aacuteunnin (e achieved status) iacute gegnum mikla vinnu og

thornannig naeligr Daniacuteel aeth brjoacutetast uacutet uacuter doumlpru hlutskipti braggafoacutelksins Baddi er hinsvegar

fastur iacute thorneirri feacutelagslegu stoumlethu sem honum var uacutethlutaeth iacute barnaeligsku og syacutenir enga tilburethi

til thorness aeth reacutetta sinn hlut Feacutelagsleg staetha er thornviacute klaacuterlega eitthvaeth sem einstaklingur

getur breytt og haft aacutehrif aacute en til thorness thornurfa baeligethi hugur og hjarta aeth fylgja maacuteli

25 Feacutelagsleg oacutereietha

En hvers vegna eru persoacutenur Djoumlflaeyjunnar svona hrjuacutefar og skeytingarlausar um

umhverfi sitt Samkvaeligmt bandariacutesku feacutelagsfraeligethingunum Clifford Shaw og Henry

McKay (1942) eru viethbroumlgeth einstaklinga sem buacutea vieth sliacuteka feacutelagslega oacutereiethu sem

persoacutenur Djoumlflaeyjunnar buacutea vieth skiljanlegar og jafnvel nauethsynlegar til aeth lifa af iacute

erfiethu umhverfi THORNeir benda aacute aeth borgarhverfi meeth leacutelegt feacutelagslegt aethhald seacuteu uppfull

af foacutelki sem ekki telur thornaeth oacutemaksins virethi aeth eyetha tiacutema eetha orku iacute aeth halda thorneim vieth

Allir iacutebuacutearnir eru aeth leita aeth leieth uacutet uacuter thornessum baacutegu feacutelagslegu aethstaeligethum og eyetha thornviacute

engum tiacutema iacute aeth raeligkta umhverfi sitt Slaeligm efnahagsstaetha og oumlrar buacutesetubreytingar

einkenna thornessi hverfi og iacute sliacuteku bdquodog eat dogldquo umhverfi verethi foacutelk aeth snuacutea seacuter aeth hlutum

sem ekki thornykja aeligskilegir iacute oumlethrum hverfum Tilvera thornessara einstaklinga veltur aacute thornviacute aeth

geta aethlagast umhverfi siacutenu og thornaeth thornyacuteethir iacute moumlrgum tilfellum algjoumlrt skeytingarleysi

gagnvart loumlgum reglu og oumlethru foacutelki

26 Lagskipting og oacuteliacutekur aethgangur

Djoumlflaeyjan gerist aeth langmestu leyti iacute naacutenasta umhverfi aethalsoumlguhetjanna thorne iacute

broumlggunum alraeligmdu Vieth faacuteum oumlethru hverju aeth sjaacute liacutefieth fyrir utan braggamenninguna og

undantekningarlaust eru thornau atriethi aeth minna okkur aacute hversu miklu betra liacutefieth er annars

staethar Baddi talar um saeligluna iacute Bandariacutekjunum poumlrupiltarnar uacuter braggahverfinu elta

hoacutep af drengjum sem flyacuteja inn aacute riacutekmannlegt heimili sitt Baddi og vinur hans eiga eitt

17

saeliglukvoumlld aacute Hoacutetel Borg osfrv Vonin um betra liacutef skiacuten iacute gegn iacute moumlrgum senum

kvikmyndarinnar en persoacutenurnar hafa ekki meeth oumlrfaacuteum undantekningum getu eetha

aacutehuga til thorness aeth brjoacutetast til betra liacutefs Eina uacuterraeligethieth sem virethist vera fyacutesilegt iacute huga

bdquobraggafoacutelksinsldquo er liacuteferni sem einkennist af afbrotum og oacutereglu Bandariacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Robert K Merton bendir aacute aeth loumlglegar aethferethir til thorness aeth naacute

viethurkenndum markmiethum samfeacutelagsins seacuteu ekki iacute joumlfnum hlutfoumlllum meethal foacutelks

Merton segir aeth lagskipting samfeacutelagsins hindri thornaacute sem laeliggra eru settir iacute tilraunum

thorneirra aeth naacute samfeacutelagslega samthornykktum aacuterangri Richard Cloward og Lloyd Ohlin

(1960) thornroacuteuethu thornessar hugmyndir Mertons iacute boacutek sinni Delinquency and Opportunity

Iacute thorneirri boacutek benda thorneir einmitt aacute aeth einstaklingar hafa oacuteliacutekan aethgang (e differential

opportunity) aeth gaeligethum samfeacutelagsins og saeligkja thornal nauethsynlega virethingu stoumlrf og voumlld

til menningarhoacutepa sem gjarnan eru tengdir vieth afbrot Samfeacutelagieth yacutetir einstaklingunum

uacutet iacute sliacutekt liacuteferni meeth thornviacute aeth takmarka aethgang thorneirra aeth gaeligethum thorness

27 Afstaeligethur skortur og stimplun

Oumlnnur skyacutering aacute andfeacutelagslegri hegethun foacutelksins uacuter braggahverfinu getur legieth iacute thorneirri

staethreynd aeth allur samanburethur aacute liacutefsgaeligethum er thorneim oacutehagstaeligethur THORNessar hugmyndir eru

aacute svipaethri liacutenu og aacuteethurnefnd kenning Crawford og Ohlin um oacuteliacutekan aethgang einstaklinga

en taka aacute vissan haacutett meiri afstoumlethu til hoacutepa Hjoacutenin og fraeligethimennirnir Judith og Peter

Blau (1982) hafa iacute rannsoacuteknum og skrifum siacutenum unnieth meeth hugtak sem oftast er kennt

vieth thornau og er iacute daglegu maacuteli kallaeth kenningin um afstaeligethan skort (e relative deprivation

theory) Hjoacutenin rannsoumlkuethu glaeligpatiacuteethni iacute Bandariacutekjunum og ein af niethurstoumlethum

rannsoacutekna thorneirra var suacute aeth haeliggt vaeligri aeth tengja aukna afbrotatiacuteethni vieth viss hverfi og

aacutestaeligethur afbrota vaeligri ma haeliggt aeth uacutetskyacutera meeth fyrrnefndri kenningu Huacuten gengur iacute

stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute hugmynd aeth faacutetaeligk hverfi iacute naacutegrenni vieth riacutek hverfi fyllist reiethi hatri

og bitureth yfir samanburethinum Tilfinning fyrir oacutereacutettlaeligti skapast og leiethir af seacuter

afbrotahegethun og ofbeldi

Iacute riti thornyacuteska feacutelagsfraeligethingsins Karl Marx Wage-labour and capital (1891 2008)

maacute lesa hugleiethingar sem eru af svipuethum toga og kenning Blau-hjoacutenanna um afstaeligethan

skort Marx raeligethir thornar um thornau vandamaacutel sem geta litieth dagsins ljoacutes thornegar foacutelk thornarf

siacutefellt aeth lifa vieth oacutesanngjarnan samanbureth vegna steacutettarstoumlethu sinnar

18

Marx skrifaethi

bdquoHuacutes getur verieth stoacutert eetha liacutetieth en svo lengi sem oumlnnur huacutes iacute naeligsta

naacutegrenni eru soumlmu staeligrethar uppfyllir thornaeth allar feacutelagslegar

vaeligntingar til iacutebuacuteetharhuacutesnaeligethis En riacutesi houmlll iacute naeligsta naacutegrenni vieth litla

huacutesieth breytist thornaeth fljoacutett iacute kofa Litla huacutesieth og iacutebuacutear thorness hafa enga

eetha oacutemerkilega feacutelagslega stoumlethu og skyldi houmlllin riacutesa enn haeligrra iacute

framthornroacuteun siethmenningar er ljoacutest aeth oacutethornaeliggindi og oacuteaacutenaeliggja iacutebuacutea litla

huacutessins mun aukast aeth sama skapildquo

Braggafoacutelkieth iacute Djoumlflaeyjunni er stimplaeth sem uacuterhroumlk samfeacutelagsins og thornurfa aeth thornola

haacuteethsgloacutesur og yfirgang thorneirra sem ofar eru iacute virethingastiganum Stimplun einstaklinga er

vel thornekkt rannsoacuteknarefni innan feacutelagsfraeligethinnar og er aeth miklu leyti byggt aacute

hugmyndum feacutelagsfraeligethinga um taacuteknraelign samskipti Feacutelagsfraeligethingar aacute boreth vieth Charles

Horton Cooley og George Herbert Mead benda aacute aeth foacutelk hefur samskipti siacuten aacute milli meeth

margviacuteslegu samspili laacutetbrageths og oretha Tuacutelkun einstaklinga aacute thornessum samskiptum

moacutetar oumlethru fremur viethbroumlgeth thorneirra og hvernig thorneir sjaacute sjaacutelfan sig iacute samfeacutelaginu

Stimplunarkenning (e labeling theory) afbrotafraeligethi byggir aacute thornessum hugmyndum og

snyacutest um thornaeligr hugmyndir aeth samfeacutelagieth buacutei til fraacutevikshegethun meeth thornviacute aeth stimpla

aacutekveethna einstaklinga sem afbrotamenn (Siegel 2009) THORNegar stimplunin hefur aacute annaeth

boreth aacutett seacuter staeth reynist erfitt fyrir thornaacute sem eru stimplaethir aeth komast inn iacute eethlilegan

farveg aftur Stimpillinn fylgir foacutelki eftir iacute liacutefinu og aeth lokum fer thornaeth aeth skilgreina sig iacute

samraeligmi vieth hann

Aacutegaeligtis daeligmi um atvik sem skapaeth getur hatur og bitureth aacute oumlllu sem byacuter fyrir utan

braggahverfieth er atriethieth thornar sem braggadrengir halda iacute leiethangur til aeth hefna fyrir groacutefa

aacuteraacutes af voumlldum riacutekari krakka THORNraacutett fyrir aeth thorneir vaeligru upprunalegu foacuternarloumlmbin iacute thornessu

maacuteli endar thornetta meeth thornviacute loumlgreglan maeligtir aacute svaeligethieth og hlustar eingoumlngu aacute umkvartanir

aethila fraacute riacuteka hverfinu THORNannig styethur kerfieth vieth oacutereacutettlaeligtieth sem viethgengst greinilega iacute

lagskiptingu samfeacutelagsins

19

28 Niethurlag

Djoumlflaeyjan er fyrir margar sakir stoacutermerkileg kvikmynd Huacuten veitir goacuteetha innsyacuten inn iacute

liacutef thorneirra Iacuteslendinga sem ekki saacutetu vieth sama boreth og landar thorneirra og thornurftu af illri

nauethsyn aeth aethlagast oacutevinveittu umhverfi siacutenu Tilhneigingin hefur verieth aeth draga upp

glansmynd af Iacuteslandi fortiacuteethar seacuterstaklega aacuterunum eftir striacuteeth THORNaacute voru landsmenn

almennt iacute aacutekaflega goacuteethum maacutelum vegna yacutemis konar striacuteethsgroacuteetha og ekki siacutest iacute kjoumllfar

Marshall-aethstoetharinnar Togaraflotinn var endurnyacutejaethur landbuacutenaetharveacutelar keyptar

virkjanir og verksmiethjur byggethar osfrv (Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson 1996) Sagan

hefur hinsvegar kennt okkur aeth iacute oumlllum uppsveiflum eru til thornjoacuteethfeacutelagshoacutepar sem

einhverra hluta vegna faacute ekki sneieth af koumlkunni og Djoumlflaeyjan syacutenir okkur sliacutekan hoacutep

meeth eftirminnilegum haeligtti

Tengingar vieth afbrotafraeligethi hafa verieth aacuteberandi iacute thornessari umfjoumlllun um kvikmyndina

Djoumlflaeyjuna en aeth miacutenu mati laacute thornaeth beinast vieth thornegar efni hennar er skoethaeth ofan iacute

kjoumllinn Feacutelagslegar aethstaeligethur foacutelksins iacute kvikmyndinni eru aacute thornann veg aeth afbrot og

fraacutevikshegethun naacute foacutetfestu og eru iacute raun viethurkennd gildi innan thornessa hoacuteps THORNoacute eru

persoacutenur inni aacute milli sem naacute aeth riacutefa sig uacutet uacuter siacutenum aethstaeligethum en meirihlutinn heldur thornoacute

iacute thornau oumlfugsnuacutenu viethmieth sem styacutera liacutefinu iacute braggahverfinu

20

Frumsyacutend 6aacuteguacutest 1992

Leikstjoacuteri Juacuteliacuteus Kemp

Aethalhlutverk

Lass ndash Baltasar Kormaacutekur

Sveppi ndash Steinn Aacutermann Markuacutesson

Soacutel ndash Ingibjoumlrg Stefaacutensdoacutettir

Uggi ndash Ari Matthiacuteasson

3 Veggfoacuteethur

Kvikmyndin Veggfoacuteethur (e Wallpaper) vakti nokkra athygli thornegar huacuten kom uacutet aacuterieth 1992

Myndin toacutek aacute moumlrgum feacutelagslegum vandamaacutelum og syacutendi thornau meeth naacutelgun sem ekki

hafethi aacuteethur seacutest iacute iacuteslenskri kvikmynd bdquoAacuterekstrar landbuacutenaetharsamfeacutelags og

nuacutetiacutemathornjoacuteethfeacutelagsldquo soumlgufleacutettan sem hafethi seacutest iacute myndum aacute boreth vieth Land og synir og

Oacuteethal feethranna feacutekk nuacutetiacutemalega uppfaeligrslu aacutesamt goacuteethum skammti af siethblindu glaeligpum

og kynliacutefi THORNaeth var ekki siacutest vegna djarfra kynliacutefsatrietha sem myndin vakti athygli en

sjaacutelfsagt thornaeligttu thornessi tilteknu atriethi myndarinnar frekar saklaus iacute dag Juacuteliacuteus Kemp

leikstyacuterethi Veggfoacuteethri og feacutekk mikieth hroacutes fyrir aeth taeligkla viethkvaeligm maacutelefni aacuten tepruskapar

Juacuteliacuteus var aetheins 25 aacutera thornegar Veggfoacuteethur var frumsyacutend en hann naacuteethi aeth sannfaeligra allar

vinsaeliglustu hljoacutemsveitir Iacuteslands aacute thorneim tiacutema aeth koma fram iacute myndinni og er Veggfoacuteethur

thornviacute oft aacute tiacuteethum eins og toacutenlistarmyndband frekar en biacuteoacutemynd

Veggfoacuteethur er klassiacutesk saga um konu sem hittir mann thornau fella hugi saman en hann

thornarf aacute endanum aeth velja aacute milli hennar og besta vinar siacutens Soumlguhetjurnar thornrjaacuter eru

Lass drykkfelldur listamaethur Sveppi siethblindur og kynferethislega brenglaethur

eiturlyfjaneytandi og Soacutel saklaus sveitastuacutelka sem er aeth reyna aeth foacuteta sig iacute erfiethum

aethstaeligethum Sveitastuacutelkan blaacuteeygetha sest aacute traktorskerru og flytur iacute borgarliacutefieth thornar sem

huacuten faeligr vinnu hjaacute Sveppa aacute vinsaeliglum skemmtistaeth Sveppi og Lass gera meeth seacuter

veethmaacutel um hvor thorneirra verethi aacute undan aeth spilla sakleysingjanum og nota thorneir feacutelagar til

21

thorness yacutemis broumlgeth Lass verethur fljoacutetlega hrifinn af Soacutel fyrir alvoumlru og uppgjoumlr aacute milli vina

er oacuteumflyacuteanlegt ekki siacutest vegna thorneirra sjuacuteku hvata sem Sveppi hefur aeth geyma

Yacutemis atriethi iacute Veggfoacuteethri er haeliggt aeth skoetha meeth augum feacutelagsfraeligethinnar Soacutel flytur

buacuteferlum iacute upphafi myndarinnar og thornarf aeth takast aacute vieth thornaeth liacutef sem milljoacutenir manna uacuter

hefethbundnum baeligndasamfeacuteloumlgum hafa thornurft aeth gera fraacute tiacutemum iethnbyltingarinnar Iacute

borginni kemst Soacutel fljoacutetlega aeth thornviacute aeth viethmieth og gildi foacutelks eru fraacutebrugethin thornviacute sem huacuten

aacute aeth venjast uacuter sveitinni Einstaklingshyggja og hraethi einkenna borgarliacutefieth og vesalings

Soacutel veit varla iacute hvorn foacutetinn huacuten aacute aeth stiacutega Reyndar verethur aeth hroacutesa Soacutel fyrir

afskaplega mikla aethloumlgunarhaeligfni en undir lok myndarinnar er huacuten komin upp aacute svieth

meeth hljoacuteethnema iacute houmlnd alveg buacutein aeth hrista af seacuter sveitahrollinn

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag

Saacute munur sem syacutendur er aacute liacutefi borgarbuacutea annars vegar og sveitafoacutelks hins vegar er efni

sem feacutelagsfraeligethingar hafa rannsakaeth um aacuterabil Tengsl og thornaacutetttaka einstaklinga iacute

samfeacutelaginu er mismunandi eftir thorneim feacutelagslegu aethstaeligethum sem thorneir lifa vieth THORNyacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Ferdinand Toumlnnies (1963) skipti mannlegum tengslum niethur iacute tvaeligr

megingerethir og kallaethi thornaeligr gemeinschaft (samfeacutelag) og gesellschaft (thornjoacuteethfeacutelag)

Samkvaeligmt Toumlnnies er gemeinschaft suacute samfeacutelagsskipan sem felur iacute seacuter mikla

thornaacutetttoumlku einstaklinga og sameiginleg gildi Eining innan hoacutepsins er mikil og foacutelk leggur

sig fram fyrir heildina Toumlnnies leit aacute fjoumllskylduna sem fullkomieth daeligmi um

gemeinschaft og yfirleitt falla hefethbundin landbuacutenaetharsamfeacuteloumlg undir thornessa

skilgreiningu Hlutverk einstaklinga iacute samfeacutelaginu er meethfaeligtt og liacutetill feacutelagslegur

hreyfanleiki er til staethar Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum hefur svipaethan reynsluheim

Gesellschaft er aacute hinn boacuteginn skilgreint sem thornjoacuteethfeacutelag keyrt aacutefram aacute

einstaklingshyggju Hagur einstaklingsins er mikilvaeliggari en hagur heildarinnar og

thornegnarnir hafa fremur oacutepersoacutenuleg samskipti siacuten aacute milli Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum

oumlethlast aacuteunna stoumlethu td iacute gegnum vinnu siacutena naacutem eetha dugnaeth Einstaklingarnir gegna

oacuteliacutekum hlutverkum og eru iacute oacuteliacutekum stoumlethum THORNetta leiethir til thorness aeth reynsluheimur

foacutelksins verethur oacuteliacutekur og einstaklingurinn finnur ekki thornoumlrf hjaacute seacuter aeth vinna iacute thornaacutegu

heildarinnar Nuacutetiacutema fyrirtaeligki eins og NIKE vaeligri aacutegaeligtis daeligmi um gelleschaft

starfsmennirnir eru aeth reyna aeth thorneacutena sem mest iacute vinnu sinni en hafa etv engan

seacuterstakan aacutehuga aacute voumlrunni sem thorneir framleietha Endaframleiethslan verethur ekki aethalmaacutelieth

22

heldur hversu mikieth hagur einstaklingsins vaelignkast iacute thornviacute ferli sem framleiethslan er Mjoumlg

skyacuter munur er aacute thornessum tveimur atriethum iacute Veggfoacuteethri Soacutel verethur aeth gjoumlra svo vel aeth

takast aacute vieth siacutenar breyttu aethstaeligethur og breytast uacuter saklausri persoacutenu sem haeliggt vaeligri aeth

kenna vieth gemeinschaft iacute harethari persoacutenu sem feacutelli aeth stoacuteru leiti undir skilgreiningu

gesellschaft

32 Ofbeldi menningarkima

Drykkfelldi listamaethurinn Lass er iacute myndinni tengingin aacute milli sakleysis (Soacutel) og

uacuterkynjunar (Sveppi) Lass er syacutendur sem nokkueth viethkunnanlegur naacuteungi en algjoumlrlega

stefnulaus iacute liacutefinu Hann hefur greinilega haeligfileika aacute sviethi myndlistar en thornegar virkilega

reynir aacute er hann fljoacutetur aeth leita seacuter huggunar iacute faethmi Bakkusar Iacute einu atriethi

myndarinnar kemur thornaeth fram aeth Lass hefur enga foumlethuriacutemynd til aeth leita til enga

fyrirmynd Hann kemur heim til moacuteethur sinnar og finnur hana illa uacutetleikna eftir

bdquokoacutetilettukarlinnldquo sem er greinilega sambyacutelismaethur hennar en alls oacuteskyldur Lass THORNeir

feacutelagar hefna siacuten aacute ofbeldismanninum aacute thornann haacutett sem thorneir thornekkja best meeth

gegndarlausu ofbeldi Rannsoacuteknir Marvin Wolfgang og Franco Ferracuti (1967) hafa

syacutent fram aacute aeth foacutelk sem tilheyrir aacutekveethnum menningarkimum (e subculture) liacutetur aacute

ofbeldi sem eethlilega aethfereth til aeth leysa deilur Wolfgang og Ferracuti koumllluethu sliacuteka

hegethun ofbeldi menningarkima (e subculture of violence) en innan thorneirra er minnsta

oumlgrun litin alvarlegum augum THORNeir feacutelagar Lass og Sveppi tilheyra greinilega hoacutepi sem

er ekki mikieth iacute dagsljoacutesinu innan um venjulega borgara og thorneirra reynsluheimur er iacute

raun ein tegund menningarkima Groacutef ofbeldishegethun kynferethisleg brenglun og

greinileg siethblinda eru fylgifiskar Sveppa og thornaeth er vegna hans sem Lass fer niethur aacute laacutegt

plan Lass gengur tam svo langt aeth bera ljuacutegvitni fyrir vin sinn til aeth foretha honum fraacute

fangavist vegna meintrar nauethgunar

23

33 Lagskipting Max Webers

THORNeir kumpaacutenar Sveppi og Lass eru iacute slaeligmum maacutelum meeth sitt liacutefshlaup THORNeir tilheyra

ekki virtum thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi eru ekki efnaethir og hafa engin raunveruleg voumlld THORNaeth maacute

thornviacute segja aeth thorneir seacuteu iacute neethsta lagi samfeacutelagsins aacute moumlrgum sviethum Lagskipting

samfeacutelagsins er viethfangsefni sem hinn fraeliggi thornyacuteski feacutelagsviacutesindamaethur Max Weber

rannsakaethi og smiacuteethaethi kenningu siacutena um feacutelagslega lagskiptingu (Andersen amp Taylor

2007) Karl Marx hafethi aacuteethur komieth fram meeth thornaeligr hugmyndir aeth grundvoumlllur

steacutettarskiptingar hviacuteldi aacute efnahagsstoumlethu

Weber heacutelt thornviacute hinsvegar fram aeth skilningur Marx aacute steacutettum vaeligri of thornroumlngur sem

lyacutesing aacute hagsmunaaacuterekstrum og lagsskiptingu og aeth hugmynd Marx um hlutlaeligga

hagsmuni steacutetta vaeligri roumlng Weber vildi meina aeth aacutetakapunktar vaeligru mun fleiri og aeth

foacutelk yrethi aeth vera meethvitaeth um hagsmuni sinnar steacutettar til aeth haga seacuter aacute aacutekveethinn haacutett

Allir thornessir thornriacuter thornaeligttir sem Weber nefnir iacute kenningu sinni um lagskiptingu hafa aeth hans

mati uacuterslitaaacutehrif aacute liacutefsmoumlguleika einstaklinga og taeligkifaeligri thorneirra til aeth veretha nyacutetir

samfeacutelagsthornegnar

Efnahagsstaetha

Efnahagslegar aethstaeligethur foacutelks eru eitt aethalatriethieth iacute hugmyndum Webers Efnahagslegar

forsendur og moumlguleikar foacutelks aacute markaethinum stjoacuterni ma hvaetha steacutett thornuacute tilheyrir

Weber er meeth svipaethar hugmyndir og Karl Marx iacute thornessum maacutelum thorneas suacute skoethun aeth

eignahald aacute framleiethslutaeligkjum seacute lykilatriethi thornar sem eigendur thorneirra hafi voumlldin iacute

samfeacutelaginu

Weber bendir enn fremur aacute aeth oacutevenjulegar kringumstaeligethur iacute samfeacutelaginu thornurfi til aeth

foacutelk myndi einhverskonar samstoumlethu aacute grundvelli efnahagslegrar stoumlethu sinnar Foacutelk sem

stendur saman iacute verkfalli vaeligri td aeth falla aacutegaeligtlega aeth thornessum hugmyndum thorne foacutelk

sem myndar hoacutep sem hegethar seacuter meeth sameiginlegum haeligtti meeth hagsmuni hoacutepsins iacute

huga THORNessi sameiginlegi orsakavaldur byggist eingoumlngu aacute efnislegum hagsmunum er

varetha eignir og tekjumoumlguleika

Iacute Veggfoacuteethri eru persoacutenurnar ekki iacute goacuteethum maacutelum aacute efnahagssviethinu Lass og Sveppi

virethast eiga peninga til aeth fjaacutermagna drykkju eiturlyfjanotkun og almennt svall en eru

engu aeth siacuteethur staurblankir annar sem hinn klassiacuteski faacutetaeligki listamaethur og hinn geturvill

ekki borga foacutelki laun fyrir vinnu siacutena THORNaeth maacute thornviacute kannski segja aeth Lass seacute verkamaethur

24

iacute anda hugmynda Karl Marx thornar sem hann hefur ekkert til aeth selja aacute markaethi nema faeligrni

siacutena (listmaacutelun) Hann raeligethur ekki yfir fjaacutermagni neacute framleiethslutaeligkjum og thornarf thornviacute aeth

gerast launthornegi sem treystir aacute einhverskonar fjoumlldaframleiethslu Sveppi er hinsvegar aeth

passa aacutegaeligtlega vieth bdquoborgarasteacutettinaldquo sem Marx nefndi fjaacutermagnseigendur

vinnuveitendur og eigendur framleiethslutaeligkja

Sveppi er vissulega skiacutetblankur og thornviacute ekki alveg aeth falla inn iacute staethalmynd Marx af

sviacutenfeitum moldriacutekum kapitalistanum en hann er thornoacute eigandi naeligturkluacutebbs (sem getur iacute

viacuteethri merkingu verieth framleiethslutaeligki) og hann reynir vieth hvert taeligkifaeligri aeth hlunnfara

vinnuaflieth reacutett eins og goacuteethur siethur er aacute meethal kapitalista samkvaeligmt hugmyndafraeligethi

Karl Marx

Virething

Virething er aeth mati Webers tengd viethhorfum liacutefsstiacutel og neyslu hvers einstaklings Oumlfugt

vieth efnahagshugmyndir hans er ekki oacutealgengt aeth hoacutepur sem deilir soumlmu stoumlethu hagi seacuter

sem samfeacutelag Virething er metin af jaacutekvaeligethri eetha neikvaeligethri feacutelagslegum viethbroumlgethum og

liacutefsstiacutellinn sem thornuacute hefur valieth endurspeglar stoumlethu thorniacutena iacute samfeacutelaginu Efnahagurinn

snyacutest um framleiethslu en virethingin um neyslu

Daeligmi er um aeth foacutelk hafi mjoumlg haacutea virethingastoumlethu en tilheyri engu aeth siacuteethur laacutegri

efnahagslegri steacutett Gott daeligmi um einstakling meeth mikla virethingu vaeligri proacutefessor vieth

virtan haacuteskoacutela THORNessi aacutekveethni proacutefessor getur hins vegar verieth aacute frekar laacutegum launum og

tilheyrt laeliggri steacutettum thornjoacuteethfeacutelagsins iacute efnahagslegum skilningi thornraacutett fyrir alla thornaacute virethingu

sem hann hefur innan skoacutelans Haeliggt er aeth skoetha hugmyndir Webers um stoumlethu

einstaklinga iacute samfeacutelaginu iacute samhengi vieth goacuteethaeligrieth sem naacuteethi haacutemarki aacute Iacuteslandi aacute thornviacute

herrans aacuteri 2007 Iacute uacutetraacutes iacuteslenskra viethskiptamanna voru iacute forystu einstaklingar sem

houmlfethu ekki hefethbundna virethingastoumlethu iacute samfeacutelaginu THORNraacutett fyrir oumlll siacuten auethaeligvi og fraeliggu

vini voru thornessir menn jafnvel uppnefndir bdquogoumltustraacutekarldquo af aethilum sem litu niethur aacute thornaacute

vegna bakgrunns thorneirra Weber fjallaethi einmitt um muninn aacute virethingunni sem syacutend er

goumlmlum peningum og nyacutejum thorne nyacuteriacutekir einstaklingar njoacuteta ekki soumlmu virethingar og

thorneir sem hafa aacutett peninga iacute langan tiacutema Reacutett eins og blanki proacutefessorinn iacute daeligminu aeth

ofan eru riacutekir einstaklingar meeth bdquoranganldquo bakgrunn alltaf litnir hornauga af thorneim sem

eru meeth bdquoreacutettanldquo bakgrunn

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

13

einum sliacutekum bragga buacutea allar okkar aethalsoumlguhetjur og reyna aeth takast aacute vieth liacutefieth hver

meeth siacutenum haeligtti

Aethalsoumlguhetjan er ungur maethur Baddi aeth nafni Hann er kynntur til soumlgunnar sem

baldinn unglingur sem hefur greinilega sterka glaeligpahneigeth iacute seacuter Baddi er rauethi

thornraacuteethurinn iacute gegnum myndina og er syacutendur sem sjaacutelfselskur alkahoacutelisti Hann veigrar seacuter

ekki vieth aeth misnota alla thornaacute goacuteethmennsku sem honum er syacutend en naeligr engu aeth siacuteethur aacute

undraverethan haacutett aeth spila sig sem foacuternarlamb Iacute flestum iacuteslenskum (sem og erlendum)

kvikmyndum er nauethsynlegt aeth hafa einhverskonar jin aacute moacuteti jang Fyrir hvern skiacutethaeligl

er yfirleitt haeliggt aeth finna eitt goacuteethmenni annars er jafnvaeliggi myndarinnar iacute haeligttu og

aacutehorfendur skildir eftir iacute oacutevissu Djoumlflaeyjan er fraacutebrugethin moumlrgum iacuteslenskum

kvikmyndum aeth thornviacute leyti aeth goacuteethu persoacutenurnar eru klaacuterlega iacute minnihluta og thornurfa oftar

en ekki aeth luacuteta iacute laeliggra haldi fyrir oacutethornokkunum

Afi Badda er sliacutek persoacutena harethduglegur verkamaethur sem elur thornaacute von iacute brjoacutesti seacuter aeth

niethjar hans eigi seacuter betra liacutef en hann sjaacutelfur THORNraacutett fyrir haacutelfgeretha kuacutegun inni aacute heimili

siacutenu er afinn aacuteminning til aacutehorfenda aeth thornraacutett fyrir aacutekaflega slaeligmar feacutelagslegar aethstaeligethur

er haeliggt aeth naacutelgast liacutefieth meeth von iacute brjoacutesti Eitt af sterkari atriethum myndarinnar snyacutest um

thornaacute toacutemleikatilfinningu sem griacutepur afann thornegar honum verethur ljoacutest aeth draumur hans er

horfinn Aacute thorneim tiacutemapunkti er ljoacutest aeth Baddi verethur aldrei neitt annaeth en siacutefullur

oacutenytjungur og Danni broacuteethir Badda er laacutetinn eftir houmlrmulegt flugslys Tengsl afans vieth

Danna eru ein af faacuteum tengingum vieth vaeligntumthornykju sem syacutend eru iacute myndinni en allur

liacutefskraftur gamla mannsins hverfur aacute augabragethi thornegar honum berast freacutettir af sviplegu

andlaacuteti Danna

Aethrar persoacutenur iacute Djoumlflaeyjunni skipta minna maacuteli Kvenpersoacutenur myndarinnar eru

ekki merkilegur pappiacuter og eru flestar leacutettvaeliggar persoacutenur Amma thorneirra braeligethra er

reyndar sterk persoacutena sem ber aacutekveethin merki geethveilu Amma Karoacuteliacutena er vaeliggast sagt

slaeligm fyrirmynd reykjandi og boumllvandi alla myndina iacute gegn Systir thorneirra er

taugasjuacuteklingur sem er iacute hjoacutenabandi meeth oacutettalegri mannleysu en reynir aeth komast iacute

burtu fraacute raunveruleikanum iacute oumlrskamma stund meeth erlendum glaeligsimoumlnnum iacute

einkennisbuacuteningum

Moacuteethir Badda er yfirborethskenndur daethrari og yrethi vaeligntanlega flokkueth sem

bdquokanamellaldquo Huacuten er samt aacute vissan haacutett sigurvegari myndarinnar thornar sem huacuten flyacutegur iacute

burtu fraacute iacuteslensku eymdinni iacute fangi bandariacutesks hermanns Loks ber aeth geta ungu

stuacutelkunnar sem flytur iacute hverfieth og er aacute tiacutemabili einn af ljoacutesari punktum tilverunnar Aeth

14

lokum er huacuten thornoacute komin iacute hjoacutenaband meeth hinum vafasama Badda Athyglisvert er aeth

fylgjast meeth persoacutenunni (sem ber hieth stoacuterkostlega iacuteslenska nafn Hveragerethur) missa oumlll

siacuten karaktereinkenni og hverfa inn iacute svartholieth sem umlykur thornann aacutegaeligta mann

21 Feacutelagsauethur

Ljoacutest er aeth persoacutenur Djoumlflaeyjunnar gliacutema vieth margviacutesleg feacutelagsleg vandamaacutel og varla

til saacute einstaklingur iacute myndinni sem sleppur vieth sliacutek oumlrloumlg Baddi er afureth taeligtingslegs

uppeldis moacuteethur sinnar sem klaacuterlega setur siacutena velfereth fram yfir velfereth barnsins THORNraacutett

fyrir jaacutekvaeligethar tilraunir afa hans liggur leieth Badda hratt niethur aacute vieth og aacutestaeligethan liggur iacute

thorneirri staethreynd aeth hann saacutervantar thorneacutettriethieth net feacutelagstengsla iacute kringum sig

Rannsoacuteknir bandariacuteska feacutelagsfraeligethingsins James Coleman (1988) hafa syacutent fram aacute

mikilvaeliggi feacutelagstengsla til aeth einstaklingar geti fallieth betur innan thorneirra viethmietha og

gilda sem eru samthornykkt iacute samfeacutelaginu Coleman kaus aeth notast vieth orethieth feacutelagsaueth (e

social capital) og bendir aacute aeth haeliggt seacute aeth horfa aacute feacutelagsaueth sem aacutekveethna tegund

auethlindar reacutett eins og efnislegan aueth (e physical capital) og mannaueth (e human

capital) THORNaeth er hinsvegar haacuteeth vali hvers einstaklings fyrir sig hvernig hann spilar uacuter

siacutenum spilum hvort aeth samfeacutelagieth iacute heild sinni seacute aeth hagnast aacute thorneim feacutelagsaueth sem eftir

hann liggur

Aacutefengisnotkun er aacuteberandi iacute myndinni en Baddi og feacutelagar hans eru drykkfelldir

ungir menn sem reyna aeth flyacuteja oumlmurlega tilveru siacutena iacute gegnum brenniviacutensfloumlsku Hefethi

myndin gerst 30 aacuterum siacuteethar er ekki oacuteliacuteklegt aeth straacutekagengieth hefethi verieth iacute houmlrethum

fiacutekniefnum iacute staeth aacutefengis en thornaeth eru hugleiethingar sem vieth faacuteum liacuteklega aldrei svoumlr vieth

Taumlaus drykkja Badda er hans leieth til aeth passa inn iacute thornau viethmieth (e norm) sem eru

riacutekjandi iacute liacutefi hans en thornau eru flest tilkomin vegna stoumlethu hans iacute thornjoacuteethfeacutelaginu Gildi (e

values) Badda eru gjoumlrsamlega oumlfugsnuacutein og aacute skjoumln vieth gildi og viethmieth bdquovenjulegsldquo

manns sem eru iacute flestum tilfellum fjoumllskylda atvinna og barnauppeldi

15

22 Jafningjahoacutepurinn

Baddi og Daniacuteel broacuteethir hans sveiflast aacute milli thorness aeth vera vieth botninn og aeth vera

vinsaeliglir Daniacuteel er endalaust iacute skugga broacuteethur siacutens sem thornykir mikill maethur innan thorness

hoacuteps sem hann tilheyrir Sliacutekur hoacutepur jafningja yfirleitt kallaethur jafningahoacutepur (e peer

group) er mjoumlg mikilvaeliggur iacute thornroacuteun einstaklinga og getur meeth athoumlfnum siacutenum styacutert

foacutelki inn aacute thornaeligr brautir sem thornykja aeligskilegar innan hoacutepsins Reacutett er aeth taka fram aeth thornetta

getur aacutett vieth alla jafningjahoacutepa iacute oumlllum steacutettum kynthornaacutettum osfrv

Toumlluvereth aacutehersla hefur verieth loumlgeth aacute aeth skyacutera mikilvaeliggi jafningjahoacutepa iacute tengingum

vieth afbrot og glaeligpahneigeth en thornryacutestingur jafningjahoacuteps (e peer pressure) er ekki siacuteethur

mikill iacute efri stigum samfeacutelagsins Syacutent hefur verieth fram aacute aeth foacutelk laeligrir aeth nota fiacutekniefni

fraacute jafningjum siacutenum hvernig aacute aeth tuacutelka aacutehrifin og hvernig er best aeth njoacuteta thorneirra

(Becker 1963) Baddi laeligrir meeth tiacutemanum iacute gegnum sinn jafningahoacutep aeth aacutekveethin

hegethun eigi aeth fylgja aacutekveethnum athoumlfnum og byacuter thornannig til siacuten eigin gildi

23 Stoumlethukreppa

Afbrotahegethun Badda og feacutelaga maacute aeth miklu leyti skyacutera meeth thornviacute aeth skoetha feacutelagslegan

uppruna thorneirra iacute staeth thorness aeth gefa seacuter aeth skyacuteringin liggi einfaldlega iacute laeliggri vitsmunum

thorneirra feacutelaga Albert Cohen (1955) rannsakaethi hversu sterk tengsl eru aacute milli feacutelagslegar

stoumlethu og afbrotahegethunar ungmenna iacute boacutek sinni Delinquent Boys

Cohen bendir aacute aeth feacutelagsleg umgjoumlreth skipti mestu thornegar afbrotahegethun er

rannsoumlkueth og thornau ungmenni sem eru stoumldd iacute slaeligmri feacutelagslegri umgjoumlreth hafa

takmarkaetha valkosti iacute liacutefinu Oacutejoumlfn staetha myndast aacute milli gilda thorneirra sem laeliggra eru

settir og thorneirra sem tilheyra svokallaethri millisteacutett Afleiethingarnar veretha gjarnan

svokoumlllueth stoumlethukreppa (e status frustration) thorneirra sem minna mega siacuten enda eru thorneir

ekki aeth falla aeth viethurkenndum gildum samfeacutelagsins Eina leiethin aeth mati Cohen fyrir

laacutegsteacutettarunglinga aeth oumlethlast viethurkenndan status er aeth snuacutea oumlllum gildum og viethmiethum

aacute haus og thornaacute oumlethlast saacute einstaklingur mestu virethinguna sem naeligr aeth ganga lengst iacute thornviacute aeth

brjoacuteta gildi og viethmieth miethsteacutettarinnar

16

24 Samfeacutelagsleg staetha

THORNaeth er haeliggt aeth sjaacute greinileg merki thorness aeth braeligethurnir eru meeth aacutekveethin hlutverk innan

fjoumllskyldu sinnar og ekki siacuteethur innan thorness samfeacutelags sem thorneir lifa iacute Munurinn aacute thorneim

braeligethrum liggur iacute thorneirri staethreynd aeth Daniacuteel bryacutest uacutet uacuter sinni fyrirfram aacutekveethnu

feacutelagslegu stoumlethu (e ascribed status) iacute samfeacutelaginu (sem er iacute thornessu tilfelli laacutegsteacutettarmaethur

meeth takmoumlrkueth taeligkifaeligri) og verethur virtur thornjoacuteethfeacutelagsthornegn flugmaethur og hetja THORNessi

nyacuteja feacutelagslega staetha hans er aacuteunnin (e achieved status) iacute gegnum mikla vinnu og

thornannig naeligr Daniacuteel aeth brjoacutetast uacutet uacuter doumlpru hlutskipti braggafoacutelksins Baddi er hinsvegar

fastur iacute thorneirri feacutelagslegu stoumlethu sem honum var uacutethlutaeth iacute barnaeligsku og syacutenir enga tilburethi

til thorness aeth reacutetta sinn hlut Feacutelagsleg staetha er thornviacute klaacuterlega eitthvaeth sem einstaklingur

getur breytt og haft aacutehrif aacute en til thorness thornurfa baeligethi hugur og hjarta aeth fylgja maacuteli

25 Feacutelagsleg oacutereietha

En hvers vegna eru persoacutenur Djoumlflaeyjunnar svona hrjuacutefar og skeytingarlausar um

umhverfi sitt Samkvaeligmt bandariacutesku feacutelagsfraeligethingunum Clifford Shaw og Henry

McKay (1942) eru viethbroumlgeth einstaklinga sem buacutea vieth sliacuteka feacutelagslega oacutereiethu sem

persoacutenur Djoumlflaeyjunnar buacutea vieth skiljanlegar og jafnvel nauethsynlegar til aeth lifa af iacute

erfiethu umhverfi THORNeir benda aacute aeth borgarhverfi meeth leacutelegt feacutelagslegt aethhald seacuteu uppfull

af foacutelki sem ekki telur thornaeth oacutemaksins virethi aeth eyetha tiacutema eetha orku iacute aeth halda thorneim vieth

Allir iacutebuacutearnir eru aeth leita aeth leieth uacutet uacuter thornessum baacutegu feacutelagslegu aethstaeligethum og eyetha thornviacute

engum tiacutema iacute aeth raeligkta umhverfi sitt Slaeligm efnahagsstaetha og oumlrar buacutesetubreytingar

einkenna thornessi hverfi og iacute sliacuteku bdquodog eat dogldquo umhverfi verethi foacutelk aeth snuacutea seacuter aeth hlutum

sem ekki thornykja aeligskilegir iacute oumlethrum hverfum Tilvera thornessara einstaklinga veltur aacute thornviacute aeth

geta aethlagast umhverfi siacutenu og thornaeth thornyacuteethir iacute moumlrgum tilfellum algjoumlrt skeytingarleysi

gagnvart loumlgum reglu og oumlethru foacutelki

26 Lagskipting og oacuteliacutekur aethgangur

Djoumlflaeyjan gerist aeth langmestu leyti iacute naacutenasta umhverfi aethalsoumlguhetjanna thorne iacute

broumlggunum alraeligmdu Vieth faacuteum oumlethru hverju aeth sjaacute liacutefieth fyrir utan braggamenninguna og

undantekningarlaust eru thornau atriethi aeth minna okkur aacute hversu miklu betra liacutefieth er annars

staethar Baddi talar um saeligluna iacute Bandariacutekjunum poumlrupiltarnar uacuter braggahverfinu elta

hoacutep af drengjum sem flyacuteja inn aacute riacutekmannlegt heimili sitt Baddi og vinur hans eiga eitt

17

saeliglukvoumlld aacute Hoacutetel Borg osfrv Vonin um betra liacutef skiacuten iacute gegn iacute moumlrgum senum

kvikmyndarinnar en persoacutenurnar hafa ekki meeth oumlrfaacuteum undantekningum getu eetha

aacutehuga til thorness aeth brjoacutetast til betra liacutefs Eina uacuterraeligethieth sem virethist vera fyacutesilegt iacute huga

bdquobraggafoacutelksinsldquo er liacuteferni sem einkennist af afbrotum og oacutereglu Bandariacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Robert K Merton bendir aacute aeth loumlglegar aethferethir til thorness aeth naacute

viethurkenndum markmiethum samfeacutelagsins seacuteu ekki iacute joumlfnum hlutfoumlllum meethal foacutelks

Merton segir aeth lagskipting samfeacutelagsins hindri thornaacute sem laeliggra eru settir iacute tilraunum

thorneirra aeth naacute samfeacutelagslega samthornykktum aacuterangri Richard Cloward og Lloyd Ohlin

(1960) thornroacuteuethu thornessar hugmyndir Mertons iacute boacutek sinni Delinquency and Opportunity

Iacute thorneirri boacutek benda thorneir einmitt aacute aeth einstaklingar hafa oacuteliacutekan aethgang (e differential

opportunity) aeth gaeligethum samfeacutelagsins og saeligkja thornal nauethsynlega virethingu stoumlrf og voumlld

til menningarhoacutepa sem gjarnan eru tengdir vieth afbrot Samfeacutelagieth yacutetir einstaklingunum

uacutet iacute sliacutekt liacuteferni meeth thornviacute aeth takmarka aethgang thorneirra aeth gaeligethum thorness

27 Afstaeligethur skortur og stimplun

Oumlnnur skyacutering aacute andfeacutelagslegri hegethun foacutelksins uacuter braggahverfinu getur legieth iacute thorneirri

staethreynd aeth allur samanburethur aacute liacutefsgaeligethum er thorneim oacutehagstaeligethur THORNessar hugmyndir eru

aacute svipaethri liacutenu og aacuteethurnefnd kenning Crawford og Ohlin um oacuteliacutekan aethgang einstaklinga

en taka aacute vissan haacutett meiri afstoumlethu til hoacutepa Hjoacutenin og fraeligethimennirnir Judith og Peter

Blau (1982) hafa iacute rannsoacuteknum og skrifum siacutenum unnieth meeth hugtak sem oftast er kennt

vieth thornau og er iacute daglegu maacuteli kallaeth kenningin um afstaeligethan skort (e relative deprivation

theory) Hjoacutenin rannsoumlkuethu glaeligpatiacuteethni iacute Bandariacutekjunum og ein af niethurstoumlethum

rannsoacutekna thorneirra var suacute aeth haeliggt vaeligri aeth tengja aukna afbrotatiacuteethni vieth viss hverfi og

aacutestaeligethur afbrota vaeligri ma haeliggt aeth uacutetskyacutera meeth fyrrnefndri kenningu Huacuten gengur iacute

stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute hugmynd aeth faacutetaeligk hverfi iacute naacutegrenni vieth riacutek hverfi fyllist reiethi hatri

og bitureth yfir samanburethinum Tilfinning fyrir oacutereacutettlaeligti skapast og leiethir af seacuter

afbrotahegethun og ofbeldi

Iacute riti thornyacuteska feacutelagsfraeligethingsins Karl Marx Wage-labour and capital (1891 2008)

maacute lesa hugleiethingar sem eru af svipuethum toga og kenning Blau-hjoacutenanna um afstaeligethan

skort Marx raeligethir thornar um thornau vandamaacutel sem geta litieth dagsins ljoacutes thornegar foacutelk thornarf

siacutefellt aeth lifa vieth oacutesanngjarnan samanbureth vegna steacutettarstoumlethu sinnar

18

Marx skrifaethi

bdquoHuacutes getur verieth stoacutert eetha liacutetieth en svo lengi sem oumlnnur huacutes iacute naeligsta

naacutegrenni eru soumlmu staeligrethar uppfyllir thornaeth allar feacutelagslegar

vaeligntingar til iacutebuacuteetharhuacutesnaeligethis En riacutesi houmlll iacute naeligsta naacutegrenni vieth litla

huacutesieth breytist thornaeth fljoacutett iacute kofa Litla huacutesieth og iacutebuacutear thorness hafa enga

eetha oacutemerkilega feacutelagslega stoumlethu og skyldi houmlllin riacutesa enn haeligrra iacute

framthornroacuteun siethmenningar er ljoacutest aeth oacutethornaeliggindi og oacuteaacutenaeliggja iacutebuacutea litla

huacutessins mun aukast aeth sama skapildquo

Braggafoacutelkieth iacute Djoumlflaeyjunni er stimplaeth sem uacuterhroumlk samfeacutelagsins og thornurfa aeth thornola

haacuteethsgloacutesur og yfirgang thorneirra sem ofar eru iacute virethingastiganum Stimplun einstaklinga er

vel thornekkt rannsoacuteknarefni innan feacutelagsfraeligethinnar og er aeth miklu leyti byggt aacute

hugmyndum feacutelagsfraeligethinga um taacuteknraelign samskipti Feacutelagsfraeligethingar aacute boreth vieth Charles

Horton Cooley og George Herbert Mead benda aacute aeth foacutelk hefur samskipti siacuten aacute milli meeth

margviacuteslegu samspili laacutetbrageths og oretha Tuacutelkun einstaklinga aacute thornessum samskiptum

moacutetar oumlethru fremur viethbroumlgeth thorneirra og hvernig thorneir sjaacute sjaacutelfan sig iacute samfeacutelaginu

Stimplunarkenning (e labeling theory) afbrotafraeligethi byggir aacute thornessum hugmyndum og

snyacutest um thornaeligr hugmyndir aeth samfeacutelagieth buacutei til fraacutevikshegethun meeth thornviacute aeth stimpla

aacutekveethna einstaklinga sem afbrotamenn (Siegel 2009) THORNegar stimplunin hefur aacute annaeth

boreth aacutett seacuter staeth reynist erfitt fyrir thornaacute sem eru stimplaethir aeth komast inn iacute eethlilegan

farveg aftur Stimpillinn fylgir foacutelki eftir iacute liacutefinu og aeth lokum fer thornaeth aeth skilgreina sig iacute

samraeligmi vieth hann

Aacutegaeligtis daeligmi um atvik sem skapaeth getur hatur og bitureth aacute oumlllu sem byacuter fyrir utan

braggahverfieth er atriethieth thornar sem braggadrengir halda iacute leiethangur til aeth hefna fyrir groacutefa

aacuteraacutes af voumlldum riacutekari krakka THORNraacutett fyrir aeth thorneir vaeligru upprunalegu foacuternarloumlmbin iacute thornessu

maacuteli endar thornetta meeth thornviacute loumlgreglan maeligtir aacute svaeligethieth og hlustar eingoumlngu aacute umkvartanir

aethila fraacute riacuteka hverfinu THORNannig styethur kerfieth vieth oacutereacutettlaeligtieth sem viethgengst greinilega iacute

lagskiptingu samfeacutelagsins

19

28 Niethurlag

Djoumlflaeyjan er fyrir margar sakir stoacutermerkileg kvikmynd Huacuten veitir goacuteetha innsyacuten inn iacute

liacutef thorneirra Iacuteslendinga sem ekki saacutetu vieth sama boreth og landar thorneirra og thornurftu af illri

nauethsyn aeth aethlagast oacutevinveittu umhverfi siacutenu Tilhneigingin hefur verieth aeth draga upp

glansmynd af Iacuteslandi fortiacuteethar seacuterstaklega aacuterunum eftir striacuteeth THORNaacute voru landsmenn

almennt iacute aacutekaflega goacuteethum maacutelum vegna yacutemis konar striacuteethsgroacuteetha og ekki siacutest iacute kjoumllfar

Marshall-aethstoetharinnar Togaraflotinn var endurnyacutejaethur landbuacutenaetharveacutelar keyptar

virkjanir og verksmiethjur byggethar osfrv (Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson 1996) Sagan

hefur hinsvegar kennt okkur aeth iacute oumlllum uppsveiflum eru til thornjoacuteethfeacutelagshoacutepar sem

einhverra hluta vegna faacute ekki sneieth af koumlkunni og Djoumlflaeyjan syacutenir okkur sliacutekan hoacutep

meeth eftirminnilegum haeligtti

Tengingar vieth afbrotafraeligethi hafa verieth aacuteberandi iacute thornessari umfjoumlllun um kvikmyndina

Djoumlflaeyjuna en aeth miacutenu mati laacute thornaeth beinast vieth thornegar efni hennar er skoethaeth ofan iacute

kjoumllinn Feacutelagslegar aethstaeligethur foacutelksins iacute kvikmyndinni eru aacute thornann veg aeth afbrot og

fraacutevikshegethun naacute foacutetfestu og eru iacute raun viethurkennd gildi innan thornessa hoacuteps THORNoacute eru

persoacutenur inni aacute milli sem naacute aeth riacutefa sig uacutet uacuter siacutenum aethstaeligethum en meirihlutinn heldur thornoacute

iacute thornau oumlfugsnuacutenu viethmieth sem styacutera liacutefinu iacute braggahverfinu

20

Frumsyacutend 6aacuteguacutest 1992

Leikstjoacuteri Juacuteliacuteus Kemp

Aethalhlutverk

Lass ndash Baltasar Kormaacutekur

Sveppi ndash Steinn Aacutermann Markuacutesson

Soacutel ndash Ingibjoumlrg Stefaacutensdoacutettir

Uggi ndash Ari Matthiacuteasson

3 Veggfoacuteethur

Kvikmyndin Veggfoacuteethur (e Wallpaper) vakti nokkra athygli thornegar huacuten kom uacutet aacuterieth 1992

Myndin toacutek aacute moumlrgum feacutelagslegum vandamaacutelum og syacutendi thornau meeth naacutelgun sem ekki

hafethi aacuteethur seacutest iacute iacuteslenskri kvikmynd bdquoAacuterekstrar landbuacutenaetharsamfeacutelags og

nuacutetiacutemathornjoacuteethfeacutelagsldquo soumlgufleacutettan sem hafethi seacutest iacute myndum aacute boreth vieth Land og synir og

Oacuteethal feethranna feacutekk nuacutetiacutemalega uppfaeligrslu aacutesamt goacuteethum skammti af siethblindu glaeligpum

og kynliacutefi THORNaeth var ekki siacutest vegna djarfra kynliacutefsatrietha sem myndin vakti athygli en

sjaacutelfsagt thornaeligttu thornessi tilteknu atriethi myndarinnar frekar saklaus iacute dag Juacuteliacuteus Kemp

leikstyacuterethi Veggfoacuteethri og feacutekk mikieth hroacutes fyrir aeth taeligkla viethkvaeligm maacutelefni aacuten tepruskapar

Juacuteliacuteus var aetheins 25 aacutera thornegar Veggfoacuteethur var frumsyacutend en hann naacuteethi aeth sannfaeligra allar

vinsaeliglustu hljoacutemsveitir Iacuteslands aacute thorneim tiacutema aeth koma fram iacute myndinni og er Veggfoacuteethur

thornviacute oft aacute tiacuteethum eins og toacutenlistarmyndband frekar en biacuteoacutemynd

Veggfoacuteethur er klassiacutesk saga um konu sem hittir mann thornau fella hugi saman en hann

thornarf aacute endanum aeth velja aacute milli hennar og besta vinar siacutens Soumlguhetjurnar thornrjaacuter eru

Lass drykkfelldur listamaethur Sveppi siethblindur og kynferethislega brenglaethur

eiturlyfjaneytandi og Soacutel saklaus sveitastuacutelka sem er aeth reyna aeth foacuteta sig iacute erfiethum

aethstaeligethum Sveitastuacutelkan blaacuteeygetha sest aacute traktorskerru og flytur iacute borgarliacutefieth thornar sem

huacuten faeligr vinnu hjaacute Sveppa aacute vinsaeliglum skemmtistaeth Sveppi og Lass gera meeth seacuter

veethmaacutel um hvor thorneirra verethi aacute undan aeth spilla sakleysingjanum og nota thorneir feacutelagar til

21

thorness yacutemis broumlgeth Lass verethur fljoacutetlega hrifinn af Soacutel fyrir alvoumlru og uppgjoumlr aacute milli vina

er oacuteumflyacuteanlegt ekki siacutest vegna thorneirra sjuacuteku hvata sem Sveppi hefur aeth geyma

Yacutemis atriethi iacute Veggfoacuteethri er haeliggt aeth skoetha meeth augum feacutelagsfraeligethinnar Soacutel flytur

buacuteferlum iacute upphafi myndarinnar og thornarf aeth takast aacute vieth thornaeth liacutef sem milljoacutenir manna uacuter

hefethbundnum baeligndasamfeacuteloumlgum hafa thornurft aeth gera fraacute tiacutemum iethnbyltingarinnar Iacute

borginni kemst Soacutel fljoacutetlega aeth thornviacute aeth viethmieth og gildi foacutelks eru fraacutebrugethin thornviacute sem huacuten

aacute aeth venjast uacuter sveitinni Einstaklingshyggja og hraethi einkenna borgarliacutefieth og vesalings

Soacutel veit varla iacute hvorn foacutetinn huacuten aacute aeth stiacutega Reyndar verethur aeth hroacutesa Soacutel fyrir

afskaplega mikla aethloumlgunarhaeligfni en undir lok myndarinnar er huacuten komin upp aacute svieth

meeth hljoacuteethnema iacute houmlnd alveg buacutein aeth hrista af seacuter sveitahrollinn

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag

Saacute munur sem syacutendur er aacute liacutefi borgarbuacutea annars vegar og sveitafoacutelks hins vegar er efni

sem feacutelagsfraeligethingar hafa rannsakaeth um aacuterabil Tengsl og thornaacutetttaka einstaklinga iacute

samfeacutelaginu er mismunandi eftir thorneim feacutelagslegu aethstaeligethum sem thorneir lifa vieth THORNyacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Ferdinand Toumlnnies (1963) skipti mannlegum tengslum niethur iacute tvaeligr

megingerethir og kallaethi thornaeligr gemeinschaft (samfeacutelag) og gesellschaft (thornjoacuteethfeacutelag)

Samkvaeligmt Toumlnnies er gemeinschaft suacute samfeacutelagsskipan sem felur iacute seacuter mikla

thornaacutetttoumlku einstaklinga og sameiginleg gildi Eining innan hoacutepsins er mikil og foacutelk leggur

sig fram fyrir heildina Toumlnnies leit aacute fjoumllskylduna sem fullkomieth daeligmi um

gemeinschaft og yfirleitt falla hefethbundin landbuacutenaetharsamfeacuteloumlg undir thornessa

skilgreiningu Hlutverk einstaklinga iacute samfeacutelaginu er meethfaeligtt og liacutetill feacutelagslegur

hreyfanleiki er til staethar Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum hefur svipaethan reynsluheim

Gesellschaft er aacute hinn boacuteginn skilgreint sem thornjoacuteethfeacutelag keyrt aacutefram aacute

einstaklingshyggju Hagur einstaklingsins er mikilvaeliggari en hagur heildarinnar og

thornegnarnir hafa fremur oacutepersoacutenuleg samskipti siacuten aacute milli Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum

oumlethlast aacuteunna stoumlethu td iacute gegnum vinnu siacutena naacutem eetha dugnaeth Einstaklingarnir gegna

oacuteliacutekum hlutverkum og eru iacute oacuteliacutekum stoumlethum THORNetta leiethir til thorness aeth reynsluheimur

foacutelksins verethur oacuteliacutekur og einstaklingurinn finnur ekki thornoumlrf hjaacute seacuter aeth vinna iacute thornaacutegu

heildarinnar Nuacutetiacutema fyrirtaeligki eins og NIKE vaeligri aacutegaeligtis daeligmi um gelleschaft

starfsmennirnir eru aeth reyna aeth thorneacutena sem mest iacute vinnu sinni en hafa etv engan

seacuterstakan aacutehuga aacute voumlrunni sem thorneir framleietha Endaframleiethslan verethur ekki aethalmaacutelieth

22

heldur hversu mikieth hagur einstaklingsins vaelignkast iacute thornviacute ferli sem framleiethslan er Mjoumlg

skyacuter munur er aacute thornessum tveimur atriethum iacute Veggfoacuteethri Soacutel verethur aeth gjoumlra svo vel aeth

takast aacute vieth siacutenar breyttu aethstaeligethur og breytast uacuter saklausri persoacutenu sem haeliggt vaeligri aeth

kenna vieth gemeinschaft iacute harethari persoacutenu sem feacutelli aeth stoacuteru leiti undir skilgreiningu

gesellschaft

32 Ofbeldi menningarkima

Drykkfelldi listamaethurinn Lass er iacute myndinni tengingin aacute milli sakleysis (Soacutel) og

uacuterkynjunar (Sveppi) Lass er syacutendur sem nokkueth viethkunnanlegur naacuteungi en algjoumlrlega

stefnulaus iacute liacutefinu Hann hefur greinilega haeligfileika aacute sviethi myndlistar en thornegar virkilega

reynir aacute er hann fljoacutetur aeth leita seacuter huggunar iacute faethmi Bakkusar Iacute einu atriethi

myndarinnar kemur thornaeth fram aeth Lass hefur enga foumlethuriacutemynd til aeth leita til enga

fyrirmynd Hann kemur heim til moacuteethur sinnar og finnur hana illa uacutetleikna eftir

bdquokoacutetilettukarlinnldquo sem er greinilega sambyacutelismaethur hennar en alls oacuteskyldur Lass THORNeir

feacutelagar hefna siacuten aacute ofbeldismanninum aacute thornann haacutett sem thorneir thornekkja best meeth

gegndarlausu ofbeldi Rannsoacuteknir Marvin Wolfgang og Franco Ferracuti (1967) hafa

syacutent fram aacute aeth foacutelk sem tilheyrir aacutekveethnum menningarkimum (e subculture) liacutetur aacute

ofbeldi sem eethlilega aethfereth til aeth leysa deilur Wolfgang og Ferracuti koumllluethu sliacuteka

hegethun ofbeldi menningarkima (e subculture of violence) en innan thorneirra er minnsta

oumlgrun litin alvarlegum augum THORNeir feacutelagar Lass og Sveppi tilheyra greinilega hoacutepi sem

er ekki mikieth iacute dagsljoacutesinu innan um venjulega borgara og thorneirra reynsluheimur er iacute

raun ein tegund menningarkima Groacutef ofbeldishegethun kynferethisleg brenglun og

greinileg siethblinda eru fylgifiskar Sveppa og thornaeth er vegna hans sem Lass fer niethur aacute laacutegt

plan Lass gengur tam svo langt aeth bera ljuacutegvitni fyrir vin sinn til aeth foretha honum fraacute

fangavist vegna meintrar nauethgunar

23

33 Lagskipting Max Webers

THORNeir kumpaacutenar Sveppi og Lass eru iacute slaeligmum maacutelum meeth sitt liacutefshlaup THORNeir tilheyra

ekki virtum thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi eru ekki efnaethir og hafa engin raunveruleg voumlld THORNaeth maacute

thornviacute segja aeth thorneir seacuteu iacute neethsta lagi samfeacutelagsins aacute moumlrgum sviethum Lagskipting

samfeacutelagsins er viethfangsefni sem hinn fraeliggi thornyacuteski feacutelagsviacutesindamaethur Max Weber

rannsakaethi og smiacuteethaethi kenningu siacutena um feacutelagslega lagskiptingu (Andersen amp Taylor

2007) Karl Marx hafethi aacuteethur komieth fram meeth thornaeligr hugmyndir aeth grundvoumlllur

steacutettarskiptingar hviacuteldi aacute efnahagsstoumlethu

Weber heacutelt thornviacute hinsvegar fram aeth skilningur Marx aacute steacutettum vaeligri of thornroumlngur sem

lyacutesing aacute hagsmunaaacuterekstrum og lagsskiptingu og aeth hugmynd Marx um hlutlaeligga

hagsmuni steacutetta vaeligri roumlng Weber vildi meina aeth aacutetakapunktar vaeligru mun fleiri og aeth

foacutelk yrethi aeth vera meethvitaeth um hagsmuni sinnar steacutettar til aeth haga seacuter aacute aacutekveethinn haacutett

Allir thornessir thornriacuter thornaeligttir sem Weber nefnir iacute kenningu sinni um lagskiptingu hafa aeth hans

mati uacuterslitaaacutehrif aacute liacutefsmoumlguleika einstaklinga og taeligkifaeligri thorneirra til aeth veretha nyacutetir

samfeacutelagsthornegnar

Efnahagsstaetha

Efnahagslegar aethstaeligethur foacutelks eru eitt aethalatriethieth iacute hugmyndum Webers Efnahagslegar

forsendur og moumlguleikar foacutelks aacute markaethinum stjoacuterni ma hvaetha steacutett thornuacute tilheyrir

Weber er meeth svipaethar hugmyndir og Karl Marx iacute thornessum maacutelum thorneas suacute skoethun aeth

eignahald aacute framleiethslutaeligkjum seacute lykilatriethi thornar sem eigendur thorneirra hafi voumlldin iacute

samfeacutelaginu

Weber bendir enn fremur aacute aeth oacutevenjulegar kringumstaeligethur iacute samfeacutelaginu thornurfi til aeth

foacutelk myndi einhverskonar samstoumlethu aacute grundvelli efnahagslegrar stoumlethu sinnar Foacutelk sem

stendur saman iacute verkfalli vaeligri td aeth falla aacutegaeligtlega aeth thornessum hugmyndum thorne foacutelk

sem myndar hoacutep sem hegethar seacuter meeth sameiginlegum haeligtti meeth hagsmuni hoacutepsins iacute

huga THORNessi sameiginlegi orsakavaldur byggist eingoumlngu aacute efnislegum hagsmunum er

varetha eignir og tekjumoumlguleika

Iacute Veggfoacuteethri eru persoacutenurnar ekki iacute goacuteethum maacutelum aacute efnahagssviethinu Lass og Sveppi

virethast eiga peninga til aeth fjaacutermagna drykkju eiturlyfjanotkun og almennt svall en eru

engu aeth siacuteethur staurblankir annar sem hinn klassiacuteski faacutetaeligki listamaethur og hinn geturvill

ekki borga foacutelki laun fyrir vinnu siacutena THORNaeth maacute thornviacute kannski segja aeth Lass seacute verkamaethur

24

iacute anda hugmynda Karl Marx thornar sem hann hefur ekkert til aeth selja aacute markaethi nema faeligrni

siacutena (listmaacutelun) Hann raeligethur ekki yfir fjaacutermagni neacute framleiethslutaeligkjum og thornarf thornviacute aeth

gerast launthornegi sem treystir aacute einhverskonar fjoumlldaframleiethslu Sveppi er hinsvegar aeth

passa aacutegaeligtlega vieth bdquoborgarasteacutettinaldquo sem Marx nefndi fjaacutermagnseigendur

vinnuveitendur og eigendur framleiethslutaeligkja

Sveppi er vissulega skiacutetblankur og thornviacute ekki alveg aeth falla inn iacute staethalmynd Marx af

sviacutenfeitum moldriacutekum kapitalistanum en hann er thornoacute eigandi naeligturkluacutebbs (sem getur iacute

viacuteethri merkingu verieth framleiethslutaeligki) og hann reynir vieth hvert taeligkifaeligri aeth hlunnfara

vinnuaflieth reacutett eins og goacuteethur siethur er aacute meethal kapitalista samkvaeligmt hugmyndafraeligethi

Karl Marx

Virething

Virething er aeth mati Webers tengd viethhorfum liacutefsstiacutel og neyslu hvers einstaklings Oumlfugt

vieth efnahagshugmyndir hans er ekki oacutealgengt aeth hoacutepur sem deilir soumlmu stoumlethu hagi seacuter

sem samfeacutelag Virething er metin af jaacutekvaeligethri eetha neikvaeligethri feacutelagslegum viethbroumlgethum og

liacutefsstiacutellinn sem thornuacute hefur valieth endurspeglar stoumlethu thorniacutena iacute samfeacutelaginu Efnahagurinn

snyacutest um framleiethslu en virethingin um neyslu

Daeligmi er um aeth foacutelk hafi mjoumlg haacutea virethingastoumlethu en tilheyri engu aeth siacuteethur laacutegri

efnahagslegri steacutett Gott daeligmi um einstakling meeth mikla virethingu vaeligri proacutefessor vieth

virtan haacuteskoacutela THORNessi aacutekveethni proacutefessor getur hins vegar verieth aacute frekar laacutegum launum og

tilheyrt laeliggri steacutettum thornjoacuteethfeacutelagsins iacute efnahagslegum skilningi thornraacutett fyrir alla thornaacute virethingu

sem hann hefur innan skoacutelans Haeliggt er aeth skoetha hugmyndir Webers um stoumlethu

einstaklinga iacute samfeacutelaginu iacute samhengi vieth goacuteethaeligrieth sem naacuteethi haacutemarki aacute Iacuteslandi aacute thornviacute

herrans aacuteri 2007 Iacute uacutetraacutes iacuteslenskra viethskiptamanna voru iacute forystu einstaklingar sem

houmlfethu ekki hefethbundna virethingastoumlethu iacute samfeacutelaginu THORNraacutett fyrir oumlll siacuten auethaeligvi og fraeliggu

vini voru thornessir menn jafnvel uppnefndir bdquogoumltustraacutekarldquo af aethilum sem litu niethur aacute thornaacute

vegna bakgrunns thorneirra Weber fjallaethi einmitt um muninn aacute virethingunni sem syacutend er

goumlmlum peningum og nyacutejum thorne nyacuteriacutekir einstaklingar njoacuteta ekki soumlmu virethingar og

thorneir sem hafa aacutett peninga iacute langan tiacutema Reacutett eins og blanki proacutefessorinn iacute daeligminu aeth

ofan eru riacutekir einstaklingar meeth bdquoranganldquo bakgrunn alltaf litnir hornauga af thorneim sem

eru meeth bdquoreacutettanldquo bakgrunn

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

14

lokum er huacuten thornoacute komin iacute hjoacutenaband meeth hinum vafasama Badda Athyglisvert er aeth

fylgjast meeth persoacutenunni (sem ber hieth stoacuterkostlega iacuteslenska nafn Hveragerethur) missa oumlll

siacuten karaktereinkenni og hverfa inn iacute svartholieth sem umlykur thornann aacutegaeligta mann

21 Feacutelagsauethur

Ljoacutest er aeth persoacutenur Djoumlflaeyjunnar gliacutema vieth margviacutesleg feacutelagsleg vandamaacutel og varla

til saacute einstaklingur iacute myndinni sem sleppur vieth sliacutek oumlrloumlg Baddi er afureth taeligtingslegs

uppeldis moacuteethur sinnar sem klaacuterlega setur siacutena velfereth fram yfir velfereth barnsins THORNraacutett

fyrir jaacutekvaeligethar tilraunir afa hans liggur leieth Badda hratt niethur aacute vieth og aacutestaeligethan liggur iacute

thorneirri staethreynd aeth hann saacutervantar thorneacutettriethieth net feacutelagstengsla iacute kringum sig

Rannsoacuteknir bandariacuteska feacutelagsfraeligethingsins James Coleman (1988) hafa syacutent fram aacute

mikilvaeliggi feacutelagstengsla til aeth einstaklingar geti fallieth betur innan thorneirra viethmietha og

gilda sem eru samthornykkt iacute samfeacutelaginu Coleman kaus aeth notast vieth orethieth feacutelagsaueth (e

social capital) og bendir aacute aeth haeliggt seacute aeth horfa aacute feacutelagsaueth sem aacutekveethna tegund

auethlindar reacutett eins og efnislegan aueth (e physical capital) og mannaueth (e human

capital) THORNaeth er hinsvegar haacuteeth vali hvers einstaklings fyrir sig hvernig hann spilar uacuter

siacutenum spilum hvort aeth samfeacutelagieth iacute heild sinni seacute aeth hagnast aacute thorneim feacutelagsaueth sem eftir

hann liggur

Aacutefengisnotkun er aacuteberandi iacute myndinni en Baddi og feacutelagar hans eru drykkfelldir

ungir menn sem reyna aeth flyacuteja oumlmurlega tilveru siacutena iacute gegnum brenniviacutensfloumlsku Hefethi

myndin gerst 30 aacuterum siacuteethar er ekki oacuteliacuteklegt aeth straacutekagengieth hefethi verieth iacute houmlrethum

fiacutekniefnum iacute staeth aacutefengis en thornaeth eru hugleiethingar sem vieth faacuteum liacuteklega aldrei svoumlr vieth

Taumlaus drykkja Badda er hans leieth til aeth passa inn iacute thornau viethmieth (e norm) sem eru

riacutekjandi iacute liacutefi hans en thornau eru flest tilkomin vegna stoumlethu hans iacute thornjoacuteethfeacutelaginu Gildi (e

values) Badda eru gjoumlrsamlega oumlfugsnuacutein og aacute skjoumln vieth gildi og viethmieth bdquovenjulegsldquo

manns sem eru iacute flestum tilfellum fjoumllskylda atvinna og barnauppeldi

15

22 Jafningjahoacutepurinn

Baddi og Daniacuteel broacuteethir hans sveiflast aacute milli thorness aeth vera vieth botninn og aeth vera

vinsaeliglir Daniacuteel er endalaust iacute skugga broacuteethur siacutens sem thornykir mikill maethur innan thorness

hoacuteps sem hann tilheyrir Sliacutekur hoacutepur jafningja yfirleitt kallaethur jafningahoacutepur (e peer

group) er mjoumlg mikilvaeliggur iacute thornroacuteun einstaklinga og getur meeth athoumlfnum siacutenum styacutert

foacutelki inn aacute thornaeligr brautir sem thornykja aeligskilegar innan hoacutepsins Reacutett er aeth taka fram aeth thornetta

getur aacutett vieth alla jafningjahoacutepa iacute oumlllum steacutettum kynthornaacutettum osfrv

Toumlluvereth aacutehersla hefur verieth loumlgeth aacute aeth skyacutera mikilvaeliggi jafningjahoacutepa iacute tengingum

vieth afbrot og glaeligpahneigeth en thornryacutestingur jafningjahoacuteps (e peer pressure) er ekki siacuteethur

mikill iacute efri stigum samfeacutelagsins Syacutent hefur verieth fram aacute aeth foacutelk laeligrir aeth nota fiacutekniefni

fraacute jafningjum siacutenum hvernig aacute aeth tuacutelka aacutehrifin og hvernig er best aeth njoacuteta thorneirra

(Becker 1963) Baddi laeligrir meeth tiacutemanum iacute gegnum sinn jafningahoacutep aeth aacutekveethin

hegethun eigi aeth fylgja aacutekveethnum athoumlfnum og byacuter thornannig til siacuten eigin gildi

23 Stoumlethukreppa

Afbrotahegethun Badda og feacutelaga maacute aeth miklu leyti skyacutera meeth thornviacute aeth skoetha feacutelagslegan

uppruna thorneirra iacute staeth thorness aeth gefa seacuter aeth skyacuteringin liggi einfaldlega iacute laeliggri vitsmunum

thorneirra feacutelaga Albert Cohen (1955) rannsakaethi hversu sterk tengsl eru aacute milli feacutelagslegar

stoumlethu og afbrotahegethunar ungmenna iacute boacutek sinni Delinquent Boys

Cohen bendir aacute aeth feacutelagsleg umgjoumlreth skipti mestu thornegar afbrotahegethun er

rannsoumlkueth og thornau ungmenni sem eru stoumldd iacute slaeligmri feacutelagslegri umgjoumlreth hafa

takmarkaetha valkosti iacute liacutefinu Oacutejoumlfn staetha myndast aacute milli gilda thorneirra sem laeliggra eru

settir og thorneirra sem tilheyra svokallaethri millisteacutett Afleiethingarnar veretha gjarnan

svokoumlllueth stoumlethukreppa (e status frustration) thorneirra sem minna mega siacuten enda eru thorneir

ekki aeth falla aeth viethurkenndum gildum samfeacutelagsins Eina leiethin aeth mati Cohen fyrir

laacutegsteacutettarunglinga aeth oumlethlast viethurkenndan status er aeth snuacutea oumlllum gildum og viethmiethum

aacute haus og thornaacute oumlethlast saacute einstaklingur mestu virethinguna sem naeligr aeth ganga lengst iacute thornviacute aeth

brjoacuteta gildi og viethmieth miethsteacutettarinnar

16

24 Samfeacutelagsleg staetha

THORNaeth er haeliggt aeth sjaacute greinileg merki thorness aeth braeligethurnir eru meeth aacutekveethin hlutverk innan

fjoumllskyldu sinnar og ekki siacuteethur innan thorness samfeacutelags sem thorneir lifa iacute Munurinn aacute thorneim

braeligethrum liggur iacute thorneirri staethreynd aeth Daniacuteel bryacutest uacutet uacuter sinni fyrirfram aacutekveethnu

feacutelagslegu stoumlethu (e ascribed status) iacute samfeacutelaginu (sem er iacute thornessu tilfelli laacutegsteacutettarmaethur

meeth takmoumlrkueth taeligkifaeligri) og verethur virtur thornjoacuteethfeacutelagsthornegn flugmaethur og hetja THORNessi

nyacuteja feacutelagslega staetha hans er aacuteunnin (e achieved status) iacute gegnum mikla vinnu og

thornannig naeligr Daniacuteel aeth brjoacutetast uacutet uacuter doumlpru hlutskipti braggafoacutelksins Baddi er hinsvegar

fastur iacute thorneirri feacutelagslegu stoumlethu sem honum var uacutethlutaeth iacute barnaeligsku og syacutenir enga tilburethi

til thorness aeth reacutetta sinn hlut Feacutelagsleg staetha er thornviacute klaacuterlega eitthvaeth sem einstaklingur

getur breytt og haft aacutehrif aacute en til thorness thornurfa baeligethi hugur og hjarta aeth fylgja maacuteli

25 Feacutelagsleg oacutereietha

En hvers vegna eru persoacutenur Djoumlflaeyjunnar svona hrjuacutefar og skeytingarlausar um

umhverfi sitt Samkvaeligmt bandariacutesku feacutelagsfraeligethingunum Clifford Shaw og Henry

McKay (1942) eru viethbroumlgeth einstaklinga sem buacutea vieth sliacuteka feacutelagslega oacutereiethu sem

persoacutenur Djoumlflaeyjunnar buacutea vieth skiljanlegar og jafnvel nauethsynlegar til aeth lifa af iacute

erfiethu umhverfi THORNeir benda aacute aeth borgarhverfi meeth leacutelegt feacutelagslegt aethhald seacuteu uppfull

af foacutelki sem ekki telur thornaeth oacutemaksins virethi aeth eyetha tiacutema eetha orku iacute aeth halda thorneim vieth

Allir iacutebuacutearnir eru aeth leita aeth leieth uacutet uacuter thornessum baacutegu feacutelagslegu aethstaeligethum og eyetha thornviacute

engum tiacutema iacute aeth raeligkta umhverfi sitt Slaeligm efnahagsstaetha og oumlrar buacutesetubreytingar

einkenna thornessi hverfi og iacute sliacuteku bdquodog eat dogldquo umhverfi verethi foacutelk aeth snuacutea seacuter aeth hlutum

sem ekki thornykja aeligskilegir iacute oumlethrum hverfum Tilvera thornessara einstaklinga veltur aacute thornviacute aeth

geta aethlagast umhverfi siacutenu og thornaeth thornyacuteethir iacute moumlrgum tilfellum algjoumlrt skeytingarleysi

gagnvart loumlgum reglu og oumlethru foacutelki

26 Lagskipting og oacuteliacutekur aethgangur

Djoumlflaeyjan gerist aeth langmestu leyti iacute naacutenasta umhverfi aethalsoumlguhetjanna thorne iacute

broumlggunum alraeligmdu Vieth faacuteum oumlethru hverju aeth sjaacute liacutefieth fyrir utan braggamenninguna og

undantekningarlaust eru thornau atriethi aeth minna okkur aacute hversu miklu betra liacutefieth er annars

staethar Baddi talar um saeligluna iacute Bandariacutekjunum poumlrupiltarnar uacuter braggahverfinu elta

hoacutep af drengjum sem flyacuteja inn aacute riacutekmannlegt heimili sitt Baddi og vinur hans eiga eitt

17

saeliglukvoumlld aacute Hoacutetel Borg osfrv Vonin um betra liacutef skiacuten iacute gegn iacute moumlrgum senum

kvikmyndarinnar en persoacutenurnar hafa ekki meeth oumlrfaacuteum undantekningum getu eetha

aacutehuga til thorness aeth brjoacutetast til betra liacutefs Eina uacuterraeligethieth sem virethist vera fyacutesilegt iacute huga

bdquobraggafoacutelksinsldquo er liacuteferni sem einkennist af afbrotum og oacutereglu Bandariacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Robert K Merton bendir aacute aeth loumlglegar aethferethir til thorness aeth naacute

viethurkenndum markmiethum samfeacutelagsins seacuteu ekki iacute joumlfnum hlutfoumlllum meethal foacutelks

Merton segir aeth lagskipting samfeacutelagsins hindri thornaacute sem laeliggra eru settir iacute tilraunum

thorneirra aeth naacute samfeacutelagslega samthornykktum aacuterangri Richard Cloward og Lloyd Ohlin

(1960) thornroacuteuethu thornessar hugmyndir Mertons iacute boacutek sinni Delinquency and Opportunity

Iacute thorneirri boacutek benda thorneir einmitt aacute aeth einstaklingar hafa oacuteliacutekan aethgang (e differential

opportunity) aeth gaeligethum samfeacutelagsins og saeligkja thornal nauethsynlega virethingu stoumlrf og voumlld

til menningarhoacutepa sem gjarnan eru tengdir vieth afbrot Samfeacutelagieth yacutetir einstaklingunum

uacutet iacute sliacutekt liacuteferni meeth thornviacute aeth takmarka aethgang thorneirra aeth gaeligethum thorness

27 Afstaeligethur skortur og stimplun

Oumlnnur skyacutering aacute andfeacutelagslegri hegethun foacutelksins uacuter braggahverfinu getur legieth iacute thorneirri

staethreynd aeth allur samanburethur aacute liacutefsgaeligethum er thorneim oacutehagstaeligethur THORNessar hugmyndir eru

aacute svipaethri liacutenu og aacuteethurnefnd kenning Crawford og Ohlin um oacuteliacutekan aethgang einstaklinga

en taka aacute vissan haacutett meiri afstoumlethu til hoacutepa Hjoacutenin og fraeligethimennirnir Judith og Peter

Blau (1982) hafa iacute rannsoacuteknum og skrifum siacutenum unnieth meeth hugtak sem oftast er kennt

vieth thornau og er iacute daglegu maacuteli kallaeth kenningin um afstaeligethan skort (e relative deprivation

theory) Hjoacutenin rannsoumlkuethu glaeligpatiacuteethni iacute Bandariacutekjunum og ein af niethurstoumlethum

rannsoacutekna thorneirra var suacute aeth haeliggt vaeligri aeth tengja aukna afbrotatiacuteethni vieth viss hverfi og

aacutestaeligethur afbrota vaeligri ma haeliggt aeth uacutetskyacutera meeth fyrrnefndri kenningu Huacuten gengur iacute

stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute hugmynd aeth faacutetaeligk hverfi iacute naacutegrenni vieth riacutek hverfi fyllist reiethi hatri

og bitureth yfir samanburethinum Tilfinning fyrir oacutereacutettlaeligti skapast og leiethir af seacuter

afbrotahegethun og ofbeldi

Iacute riti thornyacuteska feacutelagsfraeligethingsins Karl Marx Wage-labour and capital (1891 2008)

maacute lesa hugleiethingar sem eru af svipuethum toga og kenning Blau-hjoacutenanna um afstaeligethan

skort Marx raeligethir thornar um thornau vandamaacutel sem geta litieth dagsins ljoacutes thornegar foacutelk thornarf

siacutefellt aeth lifa vieth oacutesanngjarnan samanbureth vegna steacutettarstoumlethu sinnar

18

Marx skrifaethi

bdquoHuacutes getur verieth stoacutert eetha liacutetieth en svo lengi sem oumlnnur huacutes iacute naeligsta

naacutegrenni eru soumlmu staeligrethar uppfyllir thornaeth allar feacutelagslegar

vaeligntingar til iacutebuacuteetharhuacutesnaeligethis En riacutesi houmlll iacute naeligsta naacutegrenni vieth litla

huacutesieth breytist thornaeth fljoacutett iacute kofa Litla huacutesieth og iacutebuacutear thorness hafa enga

eetha oacutemerkilega feacutelagslega stoumlethu og skyldi houmlllin riacutesa enn haeligrra iacute

framthornroacuteun siethmenningar er ljoacutest aeth oacutethornaeliggindi og oacuteaacutenaeliggja iacutebuacutea litla

huacutessins mun aukast aeth sama skapildquo

Braggafoacutelkieth iacute Djoumlflaeyjunni er stimplaeth sem uacuterhroumlk samfeacutelagsins og thornurfa aeth thornola

haacuteethsgloacutesur og yfirgang thorneirra sem ofar eru iacute virethingastiganum Stimplun einstaklinga er

vel thornekkt rannsoacuteknarefni innan feacutelagsfraeligethinnar og er aeth miklu leyti byggt aacute

hugmyndum feacutelagsfraeligethinga um taacuteknraelign samskipti Feacutelagsfraeligethingar aacute boreth vieth Charles

Horton Cooley og George Herbert Mead benda aacute aeth foacutelk hefur samskipti siacuten aacute milli meeth

margviacuteslegu samspili laacutetbrageths og oretha Tuacutelkun einstaklinga aacute thornessum samskiptum

moacutetar oumlethru fremur viethbroumlgeth thorneirra og hvernig thorneir sjaacute sjaacutelfan sig iacute samfeacutelaginu

Stimplunarkenning (e labeling theory) afbrotafraeligethi byggir aacute thornessum hugmyndum og

snyacutest um thornaeligr hugmyndir aeth samfeacutelagieth buacutei til fraacutevikshegethun meeth thornviacute aeth stimpla

aacutekveethna einstaklinga sem afbrotamenn (Siegel 2009) THORNegar stimplunin hefur aacute annaeth

boreth aacutett seacuter staeth reynist erfitt fyrir thornaacute sem eru stimplaethir aeth komast inn iacute eethlilegan

farveg aftur Stimpillinn fylgir foacutelki eftir iacute liacutefinu og aeth lokum fer thornaeth aeth skilgreina sig iacute

samraeligmi vieth hann

Aacutegaeligtis daeligmi um atvik sem skapaeth getur hatur og bitureth aacute oumlllu sem byacuter fyrir utan

braggahverfieth er atriethieth thornar sem braggadrengir halda iacute leiethangur til aeth hefna fyrir groacutefa

aacuteraacutes af voumlldum riacutekari krakka THORNraacutett fyrir aeth thorneir vaeligru upprunalegu foacuternarloumlmbin iacute thornessu

maacuteli endar thornetta meeth thornviacute loumlgreglan maeligtir aacute svaeligethieth og hlustar eingoumlngu aacute umkvartanir

aethila fraacute riacuteka hverfinu THORNannig styethur kerfieth vieth oacutereacutettlaeligtieth sem viethgengst greinilega iacute

lagskiptingu samfeacutelagsins

19

28 Niethurlag

Djoumlflaeyjan er fyrir margar sakir stoacutermerkileg kvikmynd Huacuten veitir goacuteetha innsyacuten inn iacute

liacutef thorneirra Iacuteslendinga sem ekki saacutetu vieth sama boreth og landar thorneirra og thornurftu af illri

nauethsyn aeth aethlagast oacutevinveittu umhverfi siacutenu Tilhneigingin hefur verieth aeth draga upp

glansmynd af Iacuteslandi fortiacuteethar seacuterstaklega aacuterunum eftir striacuteeth THORNaacute voru landsmenn

almennt iacute aacutekaflega goacuteethum maacutelum vegna yacutemis konar striacuteethsgroacuteetha og ekki siacutest iacute kjoumllfar

Marshall-aethstoetharinnar Togaraflotinn var endurnyacutejaethur landbuacutenaetharveacutelar keyptar

virkjanir og verksmiethjur byggethar osfrv (Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson 1996) Sagan

hefur hinsvegar kennt okkur aeth iacute oumlllum uppsveiflum eru til thornjoacuteethfeacutelagshoacutepar sem

einhverra hluta vegna faacute ekki sneieth af koumlkunni og Djoumlflaeyjan syacutenir okkur sliacutekan hoacutep

meeth eftirminnilegum haeligtti

Tengingar vieth afbrotafraeligethi hafa verieth aacuteberandi iacute thornessari umfjoumlllun um kvikmyndina

Djoumlflaeyjuna en aeth miacutenu mati laacute thornaeth beinast vieth thornegar efni hennar er skoethaeth ofan iacute

kjoumllinn Feacutelagslegar aethstaeligethur foacutelksins iacute kvikmyndinni eru aacute thornann veg aeth afbrot og

fraacutevikshegethun naacute foacutetfestu og eru iacute raun viethurkennd gildi innan thornessa hoacuteps THORNoacute eru

persoacutenur inni aacute milli sem naacute aeth riacutefa sig uacutet uacuter siacutenum aethstaeligethum en meirihlutinn heldur thornoacute

iacute thornau oumlfugsnuacutenu viethmieth sem styacutera liacutefinu iacute braggahverfinu

20

Frumsyacutend 6aacuteguacutest 1992

Leikstjoacuteri Juacuteliacuteus Kemp

Aethalhlutverk

Lass ndash Baltasar Kormaacutekur

Sveppi ndash Steinn Aacutermann Markuacutesson

Soacutel ndash Ingibjoumlrg Stefaacutensdoacutettir

Uggi ndash Ari Matthiacuteasson

3 Veggfoacuteethur

Kvikmyndin Veggfoacuteethur (e Wallpaper) vakti nokkra athygli thornegar huacuten kom uacutet aacuterieth 1992

Myndin toacutek aacute moumlrgum feacutelagslegum vandamaacutelum og syacutendi thornau meeth naacutelgun sem ekki

hafethi aacuteethur seacutest iacute iacuteslenskri kvikmynd bdquoAacuterekstrar landbuacutenaetharsamfeacutelags og

nuacutetiacutemathornjoacuteethfeacutelagsldquo soumlgufleacutettan sem hafethi seacutest iacute myndum aacute boreth vieth Land og synir og

Oacuteethal feethranna feacutekk nuacutetiacutemalega uppfaeligrslu aacutesamt goacuteethum skammti af siethblindu glaeligpum

og kynliacutefi THORNaeth var ekki siacutest vegna djarfra kynliacutefsatrietha sem myndin vakti athygli en

sjaacutelfsagt thornaeligttu thornessi tilteknu atriethi myndarinnar frekar saklaus iacute dag Juacuteliacuteus Kemp

leikstyacuterethi Veggfoacuteethri og feacutekk mikieth hroacutes fyrir aeth taeligkla viethkvaeligm maacutelefni aacuten tepruskapar

Juacuteliacuteus var aetheins 25 aacutera thornegar Veggfoacuteethur var frumsyacutend en hann naacuteethi aeth sannfaeligra allar

vinsaeliglustu hljoacutemsveitir Iacuteslands aacute thorneim tiacutema aeth koma fram iacute myndinni og er Veggfoacuteethur

thornviacute oft aacute tiacuteethum eins og toacutenlistarmyndband frekar en biacuteoacutemynd

Veggfoacuteethur er klassiacutesk saga um konu sem hittir mann thornau fella hugi saman en hann

thornarf aacute endanum aeth velja aacute milli hennar og besta vinar siacutens Soumlguhetjurnar thornrjaacuter eru

Lass drykkfelldur listamaethur Sveppi siethblindur og kynferethislega brenglaethur

eiturlyfjaneytandi og Soacutel saklaus sveitastuacutelka sem er aeth reyna aeth foacuteta sig iacute erfiethum

aethstaeligethum Sveitastuacutelkan blaacuteeygetha sest aacute traktorskerru og flytur iacute borgarliacutefieth thornar sem

huacuten faeligr vinnu hjaacute Sveppa aacute vinsaeliglum skemmtistaeth Sveppi og Lass gera meeth seacuter

veethmaacutel um hvor thorneirra verethi aacute undan aeth spilla sakleysingjanum og nota thorneir feacutelagar til

21

thorness yacutemis broumlgeth Lass verethur fljoacutetlega hrifinn af Soacutel fyrir alvoumlru og uppgjoumlr aacute milli vina

er oacuteumflyacuteanlegt ekki siacutest vegna thorneirra sjuacuteku hvata sem Sveppi hefur aeth geyma

Yacutemis atriethi iacute Veggfoacuteethri er haeliggt aeth skoetha meeth augum feacutelagsfraeligethinnar Soacutel flytur

buacuteferlum iacute upphafi myndarinnar og thornarf aeth takast aacute vieth thornaeth liacutef sem milljoacutenir manna uacuter

hefethbundnum baeligndasamfeacuteloumlgum hafa thornurft aeth gera fraacute tiacutemum iethnbyltingarinnar Iacute

borginni kemst Soacutel fljoacutetlega aeth thornviacute aeth viethmieth og gildi foacutelks eru fraacutebrugethin thornviacute sem huacuten

aacute aeth venjast uacuter sveitinni Einstaklingshyggja og hraethi einkenna borgarliacutefieth og vesalings

Soacutel veit varla iacute hvorn foacutetinn huacuten aacute aeth stiacutega Reyndar verethur aeth hroacutesa Soacutel fyrir

afskaplega mikla aethloumlgunarhaeligfni en undir lok myndarinnar er huacuten komin upp aacute svieth

meeth hljoacuteethnema iacute houmlnd alveg buacutein aeth hrista af seacuter sveitahrollinn

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag

Saacute munur sem syacutendur er aacute liacutefi borgarbuacutea annars vegar og sveitafoacutelks hins vegar er efni

sem feacutelagsfraeligethingar hafa rannsakaeth um aacuterabil Tengsl og thornaacutetttaka einstaklinga iacute

samfeacutelaginu er mismunandi eftir thorneim feacutelagslegu aethstaeligethum sem thorneir lifa vieth THORNyacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Ferdinand Toumlnnies (1963) skipti mannlegum tengslum niethur iacute tvaeligr

megingerethir og kallaethi thornaeligr gemeinschaft (samfeacutelag) og gesellschaft (thornjoacuteethfeacutelag)

Samkvaeligmt Toumlnnies er gemeinschaft suacute samfeacutelagsskipan sem felur iacute seacuter mikla

thornaacutetttoumlku einstaklinga og sameiginleg gildi Eining innan hoacutepsins er mikil og foacutelk leggur

sig fram fyrir heildina Toumlnnies leit aacute fjoumllskylduna sem fullkomieth daeligmi um

gemeinschaft og yfirleitt falla hefethbundin landbuacutenaetharsamfeacuteloumlg undir thornessa

skilgreiningu Hlutverk einstaklinga iacute samfeacutelaginu er meethfaeligtt og liacutetill feacutelagslegur

hreyfanleiki er til staethar Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum hefur svipaethan reynsluheim

Gesellschaft er aacute hinn boacuteginn skilgreint sem thornjoacuteethfeacutelag keyrt aacutefram aacute

einstaklingshyggju Hagur einstaklingsins er mikilvaeliggari en hagur heildarinnar og

thornegnarnir hafa fremur oacutepersoacutenuleg samskipti siacuten aacute milli Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum

oumlethlast aacuteunna stoumlethu td iacute gegnum vinnu siacutena naacutem eetha dugnaeth Einstaklingarnir gegna

oacuteliacutekum hlutverkum og eru iacute oacuteliacutekum stoumlethum THORNetta leiethir til thorness aeth reynsluheimur

foacutelksins verethur oacuteliacutekur og einstaklingurinn finnur ekki thornoumlrf hjaacute seacuter aeth vinna iacute thornaacutegu

heildarinnar Nuacutetiacutema fyrirtaeligki eins og NIKE vaeligri aacutegaeligtis daeligmi um gelleschaft

starfsmennirnir eru aeth reyna aeth thorneacutena sem mest iacute vinnu sinni en hafa etv engan

seacuterstakan aacutehuga aacute voumlrunni sem thorneir framleietha Endaframleiethslan verethur ekki aethalmaacutelieth

22

heldur hversu mikieth hagur einstaklingsins vaelignkast iacute thornviacute ferli sem framleiethslan er Mjoumlg

skyacuter munur er aacute thornessum tveimur atriethum iacute Veggfoacuteethri Soacutel verethur aeth gjoumlra svo vel aeth

takast aacute vieth siacutenar breyttu aethstaeligethur og breytast uacuter saklausri persoacutenu sem haeliggt vaeligri aeth

kenna vieth gemeinschaft iacute harethari persoacutenu sem feacutelli aeth stoacuteru leiti undir skilgreiningu

gesellschaft

32 Ofbeldi menningarkima

Drykkfelldi listamaethurinn Lass er iacute myndinni tengingin aacute milli sakleysis (Soacutel) og

uacuterkynjunar (Sveppi) Lass er syacutendur sem nokkueth viethkunnanlegur naacuteungi en algjoumlrlega

stefnulaus iacute liacutefinu Hann hefur greinilega haeligfileika aacute sviethi myndlistar en thornegar virkilega

reynir aacute er hann fljoacutetur aeth leita seacuter huggunar iacute faethmi Bakkusar Iacute einu atriethi

myndarinnar kemur thornaeth fram aeth Lass hefur enga foumlethuriacutemynd til aeth leita til enga

fyrirmynd Hann kemur heim til moacuteethur sinnar og finnur hana illa uacutetleikna eftir

bdquokoacutetilettukarlinnldquo sem er greinilega sambyacutelismaethur hennar en alls oacuteskyldur Lass THORNeir

feacutelagar hefna siacuten aacute ofbeldismanninum aacute thornann haacutett sem thorneir thornekkja best meeth

gegndarlausu ofbeldi Rannsoacuteknir Marvin Wolfgang og Franco Ferracuti (1967) hafa

syacutent fram aacute aeth foacutelk sem tilheyrir aacutekveethnum menningarkimum (e subculture) liacutetur aacute

ofbeldi sem eethlilega aethfereth til aeth leysa deilur Wolfgang og Ferracuti koumllluethu sliacuteka

hegethun ofbeldi menningarkima (e subculture of violence) en innan thorneirra er minnsta

oumlgrun litin alvarlegum augum THORNeir feacutelagar Lass og Sveppi tilheyra greinilega hoacutepi sem

er ekki mikieth iacute dagsljoacutesinu innan um venjulega borgara og thorneirra reynsluheimur er iacute

raun ein tegund menningarkima Groacutef ofbeldishegethun kynferethisleg brenglun og

greinileg siethblinda eru fylgifiskar Sveppa og thornaeth er vegna hans sem Lass fer niethur aacute laacutegt

plan Lass gengur tam svo langt aeth bera ljuacutegvitni fyrir vin sinn til aeth foretha honum fraacute

fangavist vegna meintrar nauethgunar

23

33 Lagskipting Max Webers

THORNeir kumpaacutenar Sveppi og Lass eru iacute slaeligmum maacutelum meeth sitt liacutefshlaup THORNeir tilheyra

ekki virtum thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi eru ekki efnaethir og hafa engin raunveruleg voumlld THORNaeth maacute

thornviacute segja aeth thorneir seacuteu iacute neethsta lagi samfeacutelagsins aacute moumlrgum sviethum Lagskipting

samfeacutelagsins er viethfangsefni sem hinn fraeliggi thornyacuteski feacutelagsviacutesindamaethur Max Weber

rannsakaethi og smiacuteethaethi kenningu siacutena um feacutelagslega lagskiptingu (Andersen amp Taylor

2007) Karl Marx hafethi aacuteethur komieth fram meeth thornaeligr hugmyndir aeth grundvoumlllur

steacutettarskiptingar hviacuteldi aacute efnahagsstoumlethu

Weber heacutelt thornviacute hinsvegar fram aeth skilningur Marx aacute steacutettum vaeligri of thornroumlngur sem

lyacutesing aacute hagsmunaaacuterekstrum og lagsskiptingu og aeth hugmynd Marx um hlutlaeligga

hagsmuni steacutetta vaeligri roumlng Weber vildi meina aeth aacutetakapunktar vaeligru mun fleiri og aeth

foacutelk yrethi aeth vera meethvitaeth um hagsmuni sinnar steacutettar til aeth haga seacuter aacute aacutekveethinn haacutett

Allir thornessir thornriacuter thornaeligttir sem Weber nefnir iacute kenningu sinni um lagskiptingu hafa aeth hans

mati uacuterslitaaacutehrif aacute liacutefsmoumlguleika einstaklinga og taeligkifaeligri thorneirra til aeth veretha nyacutetir

samfeacutelagsthornegnar

Efnahagsstaetha

Efnahagslegar aethstaeligethur foacutelks eru eitt aethalatriethieth iacute hugmyndum Webers Efnahagslegar

forsendur og moumlguleikar foacutelks aacute markaethinum stjoacuterni ma hvaetha steacutett thornuacute tilheyrir

Weber er meeth svipaethar hugmyndir og Karl Marx iacute thornessum maacutelum thorneas suacute skoethun aeth

eignahald aacute framleiethslutaeligkjum seacute lykilatriethi thornar sem eigendur thorneirra hafi voumlldin iacute

samfeacutelaginu

Weber bendir enn fremur aacute aeth oacutevenjulegar kringumstaeligethur iacute samfeacutelaginu thornurfi til aeth

foacutelk myndi einhverskonar samstoumlethu aacute grundvelli efnahagslegrar stoumlethu sinnar Foacutelk sem

stendur saman iacute verkfalli vaeligri td aeth falla aacutegaeligtlega aeth thornessum hugmyndum thorne foacutelk

sem myndar hoacutep sem hegethar seacuter meeth sameiginlegum haeligtti meeth hagsmuni hoacutepsins iacute

huga THORNessi sameiginlegi orsakavaldur byggist eingoumlngu aacute efnislegum hagsmunum er

varetha eignir og tekjumoumlguleika

Iacute Veggfoacuteethri eru persoacutenurnar ekki iacute goacuteethum maacutelum aacute efnahagssviethinu Lass og Sveppi

virethast eiga peninga til aeth fjaacutermagna drykkju eiturlyfjanotkun og almennt svall en eru

engu aeth siacuteethur staurblankir annar sem hinn klassiacuteski faacutetaeligki listamaethur og hinn geturvill

ekki borga foacutelki laun fyrir vinnu siacutena THORNaeth maacute thornviacute kannski segja aeth Lass seacute verkamaethur

24

iacute anda hugmynda Karl Marx thornar sem hann hefur ekkert til aeth selja aacute markaethi nema faeligrni

siacutena (listmaacutelun) Hann raeligethur ekki yfir fjaacutermagni neacute framleiethslutaeligkjum og thornarf thornviacute aeth

gerast launthornegi sem treystir aacute einhverskonar fjoumlldaframleiethslu Sveppi er hinsvegar aeth

passa aacutegaeligtlega vieth bdquoborgarasteacutettinaldquo sem Marx nefndi fjaacutermagnseigendur

vinnuveitendur og eigendur framleiethslutaeligkja

Sveppi er vissulega skiacutetblankur og thornviacute ekki alveg aeth falla inn iacute staethalmynd Marx af

sviacutenfeitum moldriacutekum kapitalistanum en hann er thornoacute eigandi naeligturkluacutebbs (sem getur iacute

viacuteethri merkingu verieth framleiethslutaeligki) og hann reynir vieth hvert taeligkifaeligri aeth hlunnfara

vinnuaflieth reacutett eins og goacuteethur siethur er aacute meethal kapitalista samkvaeligmt hugmyndafraeligethi

Karl Marx

Virething

Virething er aeth mati Webers tengd viethhorfum liacutefsstiacutel og neyslu hvers einstaklings Oumlfugt

vieth efnahagshugmyndir hans er ekki oacutealgengt aeth hoacutepur sem deilir soumlmu stoumlethu hagi seacuter

sem samfeacutelag Virething er metin af jaacutekvaeligethri eetha neikvaeligethri feacutelagslegum viethbroumlgethum og

liacutefsstiacutellinn sem thornuacute hefur valieth endurspeglar stoumlethu thorniacutena iacute samfeacutelaginu Efnahagurinn

snyacutest um framleiethslu en virethingin um neyslu

Daeligmi er um aeth foacutelk hafi mjoumlg haacutea virethingastoumlethu en tilheyri engu aeth siacuteethur laacutegri

efnahagslegri steacutett Gott daeligmi um einstakling meeth mikla virethingu vaeligri proacutefessor vieth

virtan haacuteskoacutela THORNessi aacutekveethni proacutefessor getur hins vegar verieth aacute frekar laacutegum launum og

tilheyrt laeliggri steacutettum thornjoacuteethfeacutelagsins iacute efnahagslegum skilningi thornraacutett fyrir alla thornaacute virethingu

sem hann hefur innan skoacutelans Haeliggt er aeth skoetha hugmyndir Webers um stoumlethu

einstaklinga iacute samfeacutelaginu iacute samhengi vieth goacuteethaeligrieth sem naacuteethi haacutemarki aacute Iacuteslandi aacute thornviacute

herrans aacuteri 2007 Iacute uacutetraacutes iacuteslenskra viethskiptamanna voru iacute forystu einstaklingar sem

houmlfethu ekki hefethbundna virethingastoumlethu iacute samfeacutelaginu THORNraacutett fyrir oumlll siacuten auethaeligvi og fraeliggu

vini voru thornessir menn jafnvel uppnefndir bdquogoumltustraacutekarldquo af aethilum sem litu niethur aacute thornaacute

vegna bakgrunns thorneirra Weber fjallaethi einmitt um muninn aacute virethingunni sem syacutend er

goumlmlum peningum og nyacutejum thorne nyacuteriacutekir einstaklingar njoacuteta ekki soumlmu virethingar og

thorneir sem hafa aacutett peninga iacute langan tiacutema Reacutett eins og blanki proacutefessorinn iacute daeligminu aeth

ofan eru riacutekir einstaklingar meeth bdquoranganldquo bakgrunn alltaf litnir hornauga af thorneim sem

eru meeth bdquoreacutettanldquo bakgrunn

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

15

22 Jafningjahoacutepurinn

Baddi og Daniacuteel broacuteethir hans sveiflast aacute milli thorness aeth vera vieth botninn og aeth vera

vinsaeliglir Daniacuteel er endalaust iacute skugga broacuteethur siacutens sem thornykir mikill maethur innan thorness

hoacuteps sem hann tilheyrir Sliacutekur hoacutepur jafningja yfirleitt kallaethur jafningahoacutepur (e peer

group) er mjoumlg mikilvaeliggur iacute thornroacuteun einstaklinga og getur meeth athoumlfnum siacutenum styacutert

foacutelki inn aacute thornaeligr brautir sem thornykja aeligskilegar innan hoacutepsins Reacutett er aeth taka fram aeth thornetta

getur aacutett vieth alla jafningjahoacutepa iacute oumlllum steacutettum kynthornaacutettum osfrv

Toumlluvereth aacutehersla hefur verieth loumlgeth aacute aeth skyacutera mikilvaeliggi jafningjahoacutepa iacute tengingum

vieth afbrot og glaeligpahneigeth en thornryacutestingur jafningjahoacuteps (e peer pressure) er ekki siacuteethur

mikill iacute efri stigum samfeacutelagsins Syacutent hefur verieth fram aacute aeth foacutelk laeligrir aeth nota fiacutekniefni

fraacute jafningjum siacutenum hvernig aacute aeth tuacutelka aacutehrifin og hvernig er best aeth njoacuteta thorneirra

(Becker 1963) Baddi laeligrir meeth tiacutemanum iacute gegnum sinn jafningahoacutep aeth aacutekveethin

hegethun eigi aeth fylgja aacutekveethnum athoumlfnum og byacuter thornannig til siacuten eigin gildi

23 Stoumlethukreppa

Afbrotahegethun Badda og feacutelaga maacute aeth miklu leyti skyacutera meeth thornviacute aeth skoetha feacutelagslegan

uppruna thorneirra iacute staeth thorness aeth gefa seacuter aeth skyacuteringin liggi einfaldlega iacute laeliggri vitsmunum

thorneirra feacutelaga Albert Cohen (1955) rannsakaethi hversu sterk tengsl eru aacute milli feacutelagslegar

stoumlethu og afbrotahegethunar ungmenna iacute boacutek sinni Delinquent Boys

Cohen bendir aacute aeth feacutelagsleg umgjoumlreth skipti mestu thornegar afbrotahegethun er

rannsoumlkueth og thornau ungmenni sem eru stoumldd iacute slaeligmri feacutelagslegri umgjoumlreth hafa

takmarkaetha valkosti iacute liacutefinu Oacutejoumlfn staetha myndast aacute milli gilda thorneirra sem laeliggra eru

settir og thorneirra sem tilheyra svokallaethri millisteacutett Afleiethingarnar veretha gjarnan

svokoumlllueth stoumlethukreppa (e status frustration) thorneirra sem minna mega siacuten enda eru thorneir

ekki aeth falla aeth viethurkenndum gildum samfeacutelagsins Eina leiethin aeth mati Cohen fyrir

laacutegsteacutettarunglinga aeth oumlethlast viethurkenndan status er aeth snuacutea oumlllum gildum og viethmiethum

aacute haus og thornaacute oumlethlast saacute einstaklingur mestu virethinguna sem naeligr aeth ganga lengst iacute thornviacute aeth

brjoacuteta gildi og viethmieth miethsteacutettarinnar

16

24 Samfeacutelagsleg staetha

THORNaeth er haeliggt aeth sjaacute greinileg merki thorness aeth braeligethurnir eru meeth aacutekveethin hlutverk innan

fjoumllskyldu sinnar og ekki siacuteethur innan thorness samfeacutelags sem thorneir lifa iacute Munurinn aacute thorneim

braeligethrum liggur iacute thorneirri staethreynd aeth Daniacuteel bryacutest uacutet uacuter sinni fyrirfram aacutekveethnu

feacutelagslegu stoumlethu (e ascribed status) iacute samfeacutelaginu (sem er iacute thornessu tilfelli laacutegsteacutettarmaethur

meeth takmoumlrkueth taeligkifaeligri) og verethur virtur thornjoacuteethfeacutelagsthornegn flugmaethur og hetja THORNessi

nyacuteja feacutelagslega staetha hans er aacuteunnin (e achieved status) iacute gegnum mikla vinnu og

thornannig naeligr Daniacuteel aeth brjoacutetast uacutet uacuter doumlpru hlutskipti braggafoacutelksins Baddi er hinsvegar

fastur iacute thorneirri feacutelagslegu stoumlethu sem honum var uacutethlutaeth iacute barnaeligsku og syacutenir enga tilburethi

til thorness aeth reacutetta sinn hlut Feacutelagsleg staetha er thornviacute klaacuterlega eitthvaeth sem einstaklingur

getur breytt og haft aacutehrif aacute en til thorness thornurfa baeligethi hugur og hjarta aeth fylgja maacuteli

25 Feacutelagsleg oacutereietha

En hvers vegna eru persoacutenur Djoumlflaeyjunnar svona hrjuacutefar og skeytingarlausar um

umhverfi sitt Samkvaeligmt bandariacutesku feacutelagsfraeligethingunum Clifford Shaw og Henry

McKay (1942) eru viethbroumlgeth einstaklinga sem buacutea vieth sliacuteka feacutelagslega oacutereiethu sem

persoacutenur Djoumlflaeyjunnar buacutea vieth skiljanlegar og jafnvel nauethsynlegar til aeth lifa af iacute

erfiethu umhverfi THORNeir benda aacute aeth borgarhverfi meeth leacutelegt feacutelagslegt aethhald seacuteu uppfull

af foacutelki sem ekki telur thornaeth oacutemaksins virethi aeth eyetha tiacutema eetha orku iacute aeth halda thorneim vieth

Allir iacutebuacutearnir eru aeth leita aeth leieth uacutet uacuter thornessum baacutegu feacutelagslegu aethstaeligethum og eyetha thornviacute

engum tiacutema iacute aeth raeligkta umhverfi sitt Slaeligm efnahagsstaetha og oumlrar buacutesetubreytingar

einkenna thornessi hverfi og iacute sliacuteku bdquodog eat dogldquo umhverfi verethi foacutelk aeth snuacutea seacuter aeth hlutum

sem ekki thornykja aeligskilegir iacute oumlethrum hverfum Tilvera thornessara einstaklinga veltur aacute thornviacute aeth

geta aethlagast umhverfi siacutenu og thornaeth thornyacuteethir iacute moumlrgum tilfellum algjoumlrt skeytingarleysi

gagnvart loumlgum reglu og oumlethru foacutelki

26 Lagskipting og oacuteliacutekur aethgangur

Djoumlflaeyjan gerist aeth langmestu leyti iacute naacutenasta umhverfi aethalsoumlguhetjanna thorne iacute

broumlggunum alraeligmdu Vieth faacuteum oumlethru hverju aeth sjaacute liacutefieth fyrir utan braggamenninguna og

undantekningarlaust eru thornau atriethi aeth minna okkur aacute hversu miklu betra liacutefieth er annars

staethar Baddi talar um saeligluna iacute Bandariacutekjunum poumlrupiltarnar uacuter braggahverfinu elta

hoacutep af drengjum sem flyacuteja inn aacute riacutekmannlegt heimili sitt Baddi og vinur hans eiga eitt

17

saeliglukvoumlld aacute Hoacutetel Borg osfrv Vonin um betra liacutef skiacuten iacute gegn iacute moumlrgum senum

kvikmyndarinnar en persoacutenurnar hafa ekki meeth oumlrfaacuteum undantekningum getu eetha

aacutehuga til thorness aeth brjoacutetast til betra liacutefs Eina uacuterraeligethieth sem virethist vera fyacutesilegt iacute huga

bdquobraggafoacutelksinsldquo er liacuteferni sem einkennist af afbrotum og oacutereglu Bandariacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Robert K Merton bendir aacute aeth loumlglegar aethferethir til thorness aeth naacute

viethurkenndum markmiethum samfeacutelagsins seacuteu ekki iacute joumlfnum hlutfoumlllum meethal foacutelks

Merton segir aeth lagskipting samfeacutelagsins hindri thornaacute sem laeliggra eru settir iacute tilraunum

thorneirra aeth naacute samfeacutelagslega samthornykktum aacuterangri Richard Cloward og Lloyd Ohlin

(1960) thornroacuteuethu thornessar hugmyndir Mertons iacute boacutek sinni Delinquency and Opportunity

Iacute thorneirri boacutek benda thorneir einmitt aacute aeth einstaklingar hafa oacuteliacutekan aethgang (e differential

opportunity) aeth gaeligethum samfeacutelagsins og saeligkja thornal nauethsynlega virethingu stoumlrf og voumlld

til menningarhoacutepa sem gjarnan eru tengdir vieth afbrot Samfeacutelagieth yacutetir einstaklingunum

uacutet iacute sliacutekt liacuteferni meeth thornviacute aeth takmarka aethgang thorneirra aeth gaeligethum thorness

27 Afstaeligethur skortur og stimplun

Oumlnnur skyacutering aacute andfeacutelagslegri hegethun foacutelksins uacuter braggahverfinu getur legieth iacute thorneirri

staethreynd aeth allur samanburethur aacute liacutefsgaeligethum er thorneim oacutehagstaeligethur THORNessar hugmyndir eru

aacute svipaethri liacutenu og aacuteethurnefnd kenning Crawford og Ohlin um oacuteliacutekan aethgang einstaklinga

en taka aacute vissan haacutett meiri afstoumlethu til hoacutepa Hjoacutenin og fraeligethimennirnir Judith og Peter

Blau (1982) hafa iacute rannsoacuteknum og skrifum siacutenum unnieth meeth hugtak sem oftast er kennt

vieth thornau og er iacute daglegu maacuteli kallaeth kenningin um afstaeligethan skort (e relative deprivation

theory) Hjoacutenin rannsoumlkuethu glaeligpatiacuteethni iacute Bandariacutekjunum og ein af niethurstoumlethum

rannsoacutekna thorneirra var suacute aeth haeliggt vaeligri aeth tengja aukna afbrotatiacuteethni vieth viss hverfi og

aacutestaeligethur afbrota vaeligri ma haeliggt aeth uacutetskyacutera meeth fyrrnefndri kenningu Huacuten gengur iacute

stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute hugmynd aeth faacutetaeligk hverfi iacute naacutegrenni vieth riacutek hverfi fyllist reiethi hatri

og bitureth yfir samanburethinum Tilfinning fyrir oacutereacutettlaeligti skapast og leiethir af seacuter

afbrotahegethun og ofbeldi

Iacute riti thornyacuteska feacutelagsfraeligethingsins Karl Marx Wage-labour and capital (1891 2008)

maacute lesa hugleiethingar sem eru af svipuethum toga og kenning Blau-hjoacutenanna um afstaeligethan

skort Marx raeligethir thornar um thornau vandamaacutel sem geta litieth dagsins ljoacutes thornegar foacutelk thornarf

siacutefellt aeth lifa vieth oacutesanngjarnan samanbureth vegna steacutettarstoumlethu sinnar

18

Marx skrifaethi

bdquoHuacutes getur verieth stoacutert eetha liacutetieth en svo lengi sem oumlnnur huacutes iacute naeligsta

naacutegrenni eru soumlmu staeligrethar uppfyllir thornaeth allar feacutelagslegar

vaeligntingar til iacutebuacuteetharhuacutesnaeligethis En riacutesi houmlll iacute naeligsta naacutegrenni vieth litla

huacutesieth breytist thornaeth fljoacutett iacute kofa Litla huacutesieth og iacutebuacutear thorness hafa enga

eetha oacutemerkilega feacutelagslega stoumlethu og skyldi houmlllin riacutesa enn haeligrra iacute

framthornroacuteun siethmenningar er ljoacutest aeth oacutethornaeliggindi og oacuteaacutenaeliggja iacutebuacutea litla

huacutessins mun aukast aeth sama skapildquo

Braggafoacutelkieth iacute Djoumlflaeyjunni er stimplaeth sem uacuterhroumlk samfeacutelagsins og thornurfa aeth thornola

haacuteethsgloacutesur og yfirgang thorneirra sem ofar eru iacute virethingastiganum Stimplun einstaklinga er

vel thornekkt rannsoacuteknarefni innan feacutelagsfraeligethinnar og er aeth miklu leyti byggt aacute

hugmyndum feacutelagsfraeligethinga um taacuteknraelign samskipti Feacutelagsfraeligethingar aacute boreth vieth Charles

Horton Cooley og George Herbert Mead benda aacute aeth foacutelk hefur samskipti siacuten aacute milli meeth

margviacuteslegu samspili laacutetbrageths og oretha Tuacutelkun einstaklinga aacute thornessum samskiptum

moacutetar oumlethru fremur viethbroumlgeth thorneirra og hvernig thorneir sjaacute sjaacutelfan sig iacute samfeacutelaginu

Stimplunarkenning (e labeling theory) afbrotafraeligethi byggir aacute thornessum hugmyndum og

snyacutest um thornaeligr hugmyndir aeth samfeacutelagieth buacutei til fraacutevikshegethun meeth thornviacute aeth stimpla

aacutekveethna einstaklinga sem afbrotamenn (Siegel 2009) THORNegar stimplunin hefur aacute annaeth

boreth aacutett seacuter staeth reynist erfitt fyrir thornaacute sem eru stimplaethir aeth komast inn iacute eethlilegan

farveg aftur Stimpillinn fylgir foacutelki eftir iacute liacutefinu og aeth lokum fer thornaeth aeth skilgreina sig iacute

samraeligmi vieth hann

Aacutegaeligtis daeligmi um atvik sem skapaeth getur hatur og bitureth aacute oumlllu sem byacuter fyrir utan

braggahverfieth er atriethieth thornar sem braggadrengir halda iacute leiethangur til aeth hefna fyrir groacutefa

aacuteraacutes af voumlldum riacutekari krakka THORNraacutett fyrir aeth thorneir vaeligru upprunalegu foacuternarloumlmbin iacute thornessu

maacuteli endar thornetta meeth thornviacute loumlgreglan maeligtir aacute svaeligethieth og hlustar eingoumlngu aacute umkvartanir

aethila fraacute riacuteka hverfinu THORNannig styethur kerfieth vieth oacutereacutettlaeligtieth sem viethgengst greinilega iacute

lagskiptingu samfeacutelagsins

19

28 Niethurlag

Djoumlflaeyjan er fyrir margar sakir stoacutermerkileg kvikmynd Huacuten veitir goacuteetha innsyacuten inn iacute

liacutef thorneirra Iacuteslendinga sem ekki saacutetu vieth sama boreth og landar thorneirra og thornurftu af illri

nauethsyn aeth aethlagast oacutevinveittu umhverfi siacutenu Tilhneigingin hefur verieth aeth draga upp

glansmynd af Iacuteslandi fortiacuteethar seacuterstaklega aacuterunum eftir striacuteeth THORNaacute voru landsmenn

almennt iacute aacutekaflega goacuteethum maacutelum vegna yacutemis konar striacuteethsgroacuteetha og ekki siacutest iacute kjoumllfar

Marshall-aethstoetharinnar Togaraflotinn var endurnyacutejaethur landbuacutenaetharveacutelar keyptar

virkjanir og verksmiethjur byggethar osfrv (Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson 1996) Sagan

hefur hinsvegar kennt okkur aeth iacute oumlllum uppsveiflum eru til thornjoacuteethfeacutelagshoacutepar sem

einhverra hluta vegna faacute ekki sneieth af koumlkunni og Djoumlflaeyjan syacutenir okkur sliacutekan hoacutep

meeth eftirminnilegum haeligtti

Tengingar vieth afbrotafraeligethi hafa verieth aacuteberandi iacute thornessari umfjoumlllun um kvikmyndina

Djoumlflaeyjuna en aeth miacutenu mati laacute thornaeth beinast vieth thornegar efni hennar er skoethaeth ofan iacute

kjoumllinn Feacutelagslegar aethstaeligethur foacutelksins iacute kvikmyndinni eru aacute thornann veg aeth afbrot og

fraacutevikshegethun naacute foacutetfestu og eru iacute raun viethurkennd gildi innan thornessa hoacuteps THORNoacute eru

persoacutenur inni aacute milli sem naacute aeth riacutefa sig uacutet uacuter siacutenum aethstaeligethum en meirihlutinn heldur thornoacute

iacute thornau oumlfugsnuacutenu viethmieth sem styacutera liacutefinu iacute braggahverfinu

20

Frumsyacutend 6aacuteguacutest 1992

Leikstjoacuteri Juacuteliacuteus Kemp

Aethalhlutverk

Lass ndash Baltasar Kormaacutekur

Sveppi ndash Steinn Aacutermann Markuacutesson

Soacutel ndash Ingibjoumlrg Stefaacutensdoacutettir

Uggi ndash Ari Matthiacuteasson

3 Veggfoacuteethur

Kvikmyndin Veggfoacuteethur (e Wallpaper) vakti nokkra athygli thornegar huacuten kom uacutet aacuterieth 1992

Myndin toacutek aacute moumlrgum feacutelagslegum vandamaacutelum og syacutendi thornau meeth naacutelgun sem ekki

hafethi aacuteethur seacutest iacute iacuteslenskri kvikmynd bdquoAacuterekstrar landbuacutenaetharsamfeacutelags og

nuacutetiacutemathornjoacuteethfeacutelagsldquo soumlgufleacutettan sem hafethi seacutest iacute myndum aacute boreth vieth Land og synir og

Oacuteethal feethranna feacutekk nuacutetiacutemalega uppfaeligrslu aacutesamt goacuteethum skammti af siethblindu glaeligpum

og kynliacutefi THORNaeth var ekki siacutest vegna djarfra kynliacutefsatrietha sem myndin vakti athygli en

sjaacutelfsagt thornaeligttu thornessi tilteknu atriethi myndarinnar frekar saklaus iacute dag Juacuteliacuteus Kemp

leikstyacuterethi Veggfoacuteethri og feacutekk mikieth hroacutes fyrir aeth taeligkla viethkvaeligm maacutelefni aacuten tepruskapar

Juacuteliacuteus var aetheins 25 aacutera thornegar Veggfoacuteethur var frumsyacutend en hann naacuteethi aeth sannfaeligra allar

vinsaeliglustu hljoacutemsveitir Iacuteslands aacute thorneim tiacutema aeth koma fram iacute myndinni og er Veggfoacuteethur

thornviacute oft aacute tiacuteethum eins og toacutenlistarmyndband frekar en biacuteoacutemynd

Veggfoacuteethur er klassiacutesk saga um konu sem hittir mann thornau fella hugi saman en hann

thornarf aacute endanum aeth velja aacute milli hennar og besta vinar siacutens Soumlguhetjurnar thornrjaacuter eru

Lass drykkfelldur listamaethur Sveppi siethblindur og kynferethislega brenglaethur

eiturlyfjaneytandi og Soacutel saklaus sveitastuacutelka sem er aeth reyna aeth foacuteta sig iacute erfiethum

aethstaeligethum Sveitastuacutelkan blaacuteeygetha sest aacute traktorskerru og flytur iacute borgarliacutefieth thornar sem

huacuten faeligr vinnu hjaacute Sveppa aacute vinsaeliglum skemmtistaeth Sveppi og Lass gera meeth seacuter

veethmaacutel um hvor thorneirra verethi aacute undan aeth spilla sakleysingjanum og nota thorneir feacutelagar til

21

thorness yacutemis broumlgeth Lass verethur fljoacutetlega hrifinn af Soacutel fyrir alvoumlru og uppgjoumlr aacute milli vina

er oacuteumflyacuteanlegt ekki siacutest vegna thorneirra sjuacuteku hvata sem Sveppi hefur aeth geyma

Yacutemis atriethi iacute Veggfoacuteethri er haeliggt aeth skoetha meeth augum feacutelagsfraeligethinnar Soacutel flytur

buacuteferlum iacute upphafi myndarinnar og thornarf aeth takast aacute vieth thornaeth liacutef sem milljoacutenir manna uacuter

hefethbundnum baeligndasamfeacuteloumlgum hafa thornurft aeth gera fraacute tiacutemum iethnbyltingarinnar Iacute

borginni kemst Soacutel fljoacutetlega aeth thornviacute aeth viethmieth og gildi foacutelks eru fraacutebrugethin thornviacute sem huacuten

aacute aeth venjast uacuter sveitinni Einstaklingshyggja og hraethi einkenna borgarliacutefieth og vesalings

Soacutel veit varla iacute hvorn foacutetinn huacuten aacute aeth stiacutega Reyndar verethur aeth hroacutesa Soacutel fyrir

afskaplega mikla aethloumlgunarhaeligfni en undir lok myndarinnar er huacuten komin upp aacute svieth

meeth hljoacuteethnema iacute houmlnd alveg buacutein aeth hrista af seacuter sveitahrollinn

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag

Saacute munur sem syacutendur er aacute liacutefi borgarbuacutea annars vegar og sveitafoacutelks hins vegar er efni

sem feacutelagsfraeligethingar hafa rannsakaeth um aacuterabil Tengsl og thornaacutetttaka einstaklinga iacute

samfeacutelaginu er mismunandi eftir thorneim feacutelagslegu aethstaeligethum sem thorneir lifa vieth THORNyacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Ferdinand Toumlnnies (1963) skipti mannlegum tengslum niethur iacute tvaeligr

megingerethir og kallaethi thornaeligr gemeinschaft (samfeacutelag) og gesellschaft (thornjoacuteethfeacutelag)

Samkvaeligmt Toumlnnies er gemeinschaft suacute samfeacutelagsskipan sem felur iacute seacuter mikla

thornaacutetttoumlku einstaklinga og sameiginleg gildi Eining innan hoacutepsins er mikil og foacutelk leggur

sig fram fyrir heildina Toumlnnies leit aacute fjoumllskylduna sem fullkomieth daeligmi um

gemeinschaft og yfirleitt falla hefethbundin landbuacutenaetharsamfeacuteloumlg undir thornessa

skilgreiningu Hlutverk einstaklinga iacute samfeacutelaginu er meethfaeligtt og liacutetill feacutelagslegur

hreyfanleiki er til staethar Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum hefur svipaethan reynsluheim

Gesellschaft er aacute hinn boacuteginn skilgreint sem thornjoacuteethfeacutelag keyrt aacutefram aacute

einstaklingshyggju Hagur einstaklingsins er mikilvaeliggari en hagur heildarinnar og

thornegnarnir hafa fremur oacutepersoacutenuleg samskipti siacuten aacute milli Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum

oumlethlast aacuteunna stoumlethu td iacute gegnum vinnu siacutena naacutem eetha dugnaeth Einstaklingarnir gegna

oacuteliacutekum hlutverkum og eru iacute oacuteliacutekum stoumlethum THORNetta leiethir til thorness aeth reynsluheimur

foacutelksins verethur oacuteliacutekur og einstaklingurinn finnur ekki thornoumlrf hjaacute seacuter aeth vinna iacute thornaacutegu

heildarinnar Nuacutetiacutema fyrirtaeligki eins og NIKE vaeligri aacutegaeligtis daeligmi um gelleschaft

starfsmennirnir eru aeth reyna aeth thorneacutena sem mest iacute vinnu sinni en hafa etv engan

seacuterstakan aacutehuga aacute voumlrunni sem thorneir framleietha Endaframleiethslan verethur ekki aethalmaacutelieth

22

heldur hversu mikieth hagur einstaklingsins vaelignkast iacute thornviacute ferli sem framleiethslan er Mjoumlg

skyacuter munur er aacute thornessum tveimur atriethum iacute Veggfoacuteethri Soacutel verethur aeth gjoumlra svo vel aeth

takast aacute vieth siacutenar breyttu aethstaeligethur og breytast uacuter saklausri persoacutenu sem haeliggt vaeligri aeth

kenna vieth gemeinschaft iacute harethari persoacutenu sem feacutelli aeth stoacuteru leiti undir skilgreiningu

gesellschaft

32 Ofbeldi menningarkima

Drykkfelldi listamaethurinn Lass er iacute myndinni tengingin aacute milli sakleysis (Soacutel) og

uacuterkynjunar (Sveppi) Lass er syacutendur sem nokkueth viethkunnanlegur naacuteungi en algjoumlrlega

stefnulaus iacute liacutefinu Hann hefur greinilega haeligfileika aacute sviethi myndlistar en thornegar virkilega

reynir aacute er hann fljoacutetur aeth leita seacuter huggunar iacute faethmi Bakkusar Iacute einu atriethi

myndarinnar kemur thornaeth fram aeth Lass hefur enga foumlethuriacutemynd til aeth leita til enga

fyrirmynd Hann kemur heim til moacuteethur sinnar og finnur hana illa uacutetleikna eftir

bdquokoacutetilettukarlinnldquo sem er greinilega sambyacutelismaethur hennar en alls oacuteskyldur Lass THORNeir

feacutelagar hefna siacuten aacute ofbeldismanninum aacute thornann haacutett sem thorneir thornekkja best meeth

gegndarlausu ofbeldi Rannsoacuteknir Marvin Wolfgang og Franco Ferracuti (1967) hafa

syacutent fram aacute aeth foacutelk sem tilheyrir aacutekveethnum menningarkimum (e subculture) liacutetur aacute

ofbeldi sem eethlilega aethfereth til aeth leysa deilur Wolfgang og Ferracuti koumllluethu sliacuteka

hegethun ofbeldi menningarkima (e subculture of violence) en innan thorneirra er minnsta

oumlgrun litin alvarlegum augum THORNeir feacutelagar Lass og Sveppi tilheyra greinilega hoacutepi sem

er ekki mikieth iacute dagsljoacutesinu innan um venjulega borgara og thorneirra reynsluheimur er iacute

raun ein tegund menningarkima Groacutef ofbeldishegethun kynferethisleg brenglun og

greinileg siethblinda eru fylgifiskar Sveppa og thornaeth er vegna hans sem Lass fer niethur aacute laacutegt

plan Lass gengur tam svo langt aeth bera ljuacutegvitni fyrir vin sinn til aeth foretha honum fraacute

fangavist vegna meintrar nauethgunar

23

33 Lagskipting Max Webers

THORNeir kumpaacutenar Sveppi og Lass eru iacute slaeligmum maacutelum meeth sitt liacutefshlaup THORNeir tilheyra

ekki virtum thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi eru ekki efnaethir og hafa engin raunveruleg voumlld THORNaeth maacute

thornviacute segja aeth thorneir seacuteu iacute neethsta lagi samfeacutelagsins aacute moumlrgum sviethum Lagskipting

samfeacutelagsins er viethfangsefni sem hinn fraeliggi thornyacuteski feacutelagsviacutesindamaethur Max Weber

rannsakaethi og smiacuteethaethi kenningu siacutena um feacutelagslega lagskiptingu (Andersen amp Taylor

2007) Karl Marx hafethi aacuteethur komieth fram meeth thornaeligr hugmyndir aeth grundvoumlllur

steacutettarskiptingar hviacuteldi aacute efnahagsstoumlethu

Weber heacutelt thornviacute hinsvegar fram aeth skilningur Marx aacute steacutettum vaeligri of thornroumlngur sem

lyacutesing aacute hagsmunaaacuterekstrum og lagsskiptingu og aeth hugmynd Marx um hlutlaeligga

hagsmuni steacutetta vaeligri roumlng Weber vildi meina aeth aacutetakapunktar vaeligru mun fleiri og aeth

foacutelk yrethi aeth vera meethvitaeth um hagsmuni sinnar steacutettar til aeth haga seacuter aacute aacutekveethinn haacutett

Allir thornessir thornriacuter thornaeligttir sem Weber nefnir iacute kenningu sinni um lagskiptingu hafa aeth hans

mati uacuterslitaaacutehrif aacute liacutefsmoumlguleika einstaklinga og taeligkifaeligri thorneirra til aeth veretha nyacutetir

samfeacutelagsthornegnar

Efnahagsstaetha

Efnahagslegar aethstaeligethur foacutelks eru eitt aethalatriethieth iacute hugmyndum Webers Efnahagslegar

forsendur og moumlguleikar foacutelks aacute markaethinum stjoacuterni ma hvaetha steacutett thornuacute tilheyrir

Weber er meeth svipaethar hugmyndir og Karl Marx iacute thornessum maacutelum thorneas suacute skoethun aeth

eignahald aacute framleiethslutaeligkjum seacute lykilatriethi thornar sem eigendur thorneirra hafi voumlldin iacute

samfeacutelaginu

Weber bendir enn fremur aacute aeth oacutevenjulegar kringumstaeligethur iacute samfeacutelaginu thornurfi til aeth

foacutelk myndi einhverskonar samstoumlethu aacute grundvelli efnahagslegrar stoumlethu sinnar Foacutelk sem

stendur saman iacute verkfalli vaeligri td aeth falla aacutegaeligtlega aeth thornessum hugmyndum thorne foacutelk

sem myndar hoacutep sem hegethar seacuter meeth sameiginlegum haeligtti meeth hagsmuni hoacutepsins iacute

huga THORNessi sameiginlegi orsakavaldur byggist eingoumlngu aacute efnislegum hagsmunum er

varetha eignir og tekjumoumlguleika

Iacute Veggfoacuteethri eru persoacutenurnar ekki iacute goacuteethum maacutelum aacute efnahagssviethinu Lass og Sveppi

virethast eiga peninga til aeth fjaacutermagna drykkju eiturlyfjanotkun og almennt svall en eru

engu aeth siacuteethur staurblankir annar sem hinn klassiacuteski faacutetaeligki listamaethur og hinn geturvill

ekki borga foacutelki laun fyrir vinnu siacutena THORNaeth maacute thornviacute kannski segja aeth Lass seacute verkamaethur

24

iacute anda hugmynda Karl Marx thornar sem hann hefur ekkert til aeth selja aacute markaethi nema faeligrni

siacutena (listmaacutelun) Hann raeligethur ekki yfir fjaacutermagni neacute framleiethslutaeligkjum og thornarf thornviacute aeth

gerast launthornegi sem treystir aacute einhverskonar fjoumlldaframleiethslu Sveppi er hinsvegar aeth

passa aacutegaeligtlega vieth bdquoborgarasteacutettinaldquo sem Marx nefndi fjaacutermagnseigendur

vinnuveitendur og eigendur framleiethslutaeligkja

Sveppi er vissulega skiacutetblankur og thornviacute ekki alveg aeth falla inn iacute staethalmynd Marx af

sviacutenfeitum moldriacutekum kapitalistanum en hann er thornoacute eigandi naeligturkluacutebbs (sem getur iacute

viacuteethri merkingu verieth framleiethslutaeligki) og hann reynir vieth hvert taeligkifaeligri aeth hlunnfara

vinnuaflieth reacutett eins og goacuteethur siethur er aacute meethal kapitalista samkvaeligmt hugmyndafraeligethi

Karl Marx

Virething

Virething er aeth mati Webers tengd viethhorfum liacutefsstiacutel og neyslu hvers einstaklings Oumlfugt

vieth efnahagshugmyndir hans er ekki oacutealgengt aeth hoacutepur sem deilir soumlmu stoumlethu hagi seacuter

sem samfeacutelag Virething er metin af jaacutekvaeligethri eetha neikvaeligethri feacutelagslegum viethbroumlgethum og

liacutefsstiacutellinn sem thornuacute hefur valieth endurspeglar stoumlethu thorniacutena iacute samfeacutelaginu Efnahagurinn

snyacutest um framleiethslu en virethingin um neyslu

Daeligmi er um aeth foacutelk hafi mjoumlg haacutea virethingastoumlethu en tilheyri engu aeth siacuteethur laacutegri

efnahagslegri steacutett Gott daeligmi um einstakling meeth mikla virethingu vaeligri proacutefessor vieth

virtan haacuteskoacutela THORNessi aacutekveethni proacutefessor getur hins vegar verieth aacute frekar laacutegum launum og

tilheyrt laeliggri steacutettum thornjoacuteethfeacutelagsins iacute efnahagslegum skilningi thornraacutett fyrir alla thornaacute virethingu

sem hann hefur innan skoacutelans Haeliggt er aeth skoetha hugmyndir Webers um stoumlethu

einstaklinga iacute samfeacutelaginu iacute samhengi vieth goacuteethaeligrieth sem naacuteethi haacutemarki aacute Iacuteslandi aacute thornviacute

herrans aacuteri 2007 Iacute uacutetraacutes iacuteslenskra viethskiptamanna voru iacute forystu einstaklingar sem

houmlfethu ekki hefethbundna virethingastoumlethu iacute samfeacutelaginu THORNraacutett fyrir oumlll siacuten auethaeligvi og fraeliggu

vini voru thornessir menn jafnvel uppnefndir bdquogoumltustraacutekarldquo af aethilum sem litu niethur aacute thornaacute

vegna bakgrunns thorneirra Weber fjallaethi einmitt um muninn aacute virethingunni sem syacutend er

goumlmlum peningum og nyacutejum thorne nyacuteriacutekir einstaklingar njoacuteta ekki soumlmu virethingar og

thorneir sem hafa aacutett peninga iacute langan tiacutema Reacutett eins og blanki proacutefessorinn iacute daeligminu aeth

ofan eru riacutekir einstaklingar meeth bdquoranganldquo bakgrunn alltaf litnir hornauga af thorneim sem

eru meeth bdquoreacutettanldquo bakgrunn

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

16

24 Samfeacutelagsleg staetha

THORNaeth er haeliggt aeth sjaacute greinileg merki thorness aeth braeligethurnir eru meeth aacutekveethin hlutverk innan

fjoumllskyldu sinnar og ekki siacuteethur innan thorness samfeacutelags sem thorneir lifa iacute Munurinn aacute thorneim

braeligethrum liggur iacute thorneirri staethreynd aeth Daniacuteel bryacutest uacutet uacuter sinni fyrirfram aacutekveethnu

feacutelagslegu stoumlethu (e ascribed status) iacute samfeacutelaginu (sem er iacute thornessu tilfelli laacutegsteacutettarmaethur

meeth takmoumlrkueth taeligkifaeligri) og verethur virtur thornjoacuteethfeacutelagsthornegn flugmaethur og hetja THORNessi

nyacuteja feacutelagslega staetha hans er aacuteunnin (e achieved status) iacute gegnum mikla vinnu og

thornannig naeligr Daniacuteel aeth brjoacutetast uacutet uacuter doumlpru hlutskipti braggafoacutelksins Baddi er hinsvegar

fastur iacute thorneirri feacutelagslegu stoumlethu sem honum var uacutethlutaeth iacute barnaeligsku og syacutenir enga tilburethi

til thorness aeth reacutetta sinn hlut Feacutelagsleg staetha er thornviacute klaacuterlega eitthvaeth sem einstaklingur

getur breytt og haft aacutehrif aacute en til thorness thornurfa baeligethi hugur og hjarta aeth fylgja maacuteli

25 Feacutelagsleg oacutereietha

En hvers vegna eru persoacutenur Djoumlflaeyjunnar svona hrjuacutefar og skeytingarlausar um

umhverfi sitt Samkvaeligmt bandariacutesku feacutelagsfraeligethingunum Clifford Shaw og Henry

McKay (1942) eru viethbroumlgeth einstaklinga sem buacutea vieth sliacuteka feacutelagslega oacutereiethu sem

persoacutenur Djoumlflaeyjunnar buacutea vieth skiljanlegar og jafnvel nauethsynlegar til aeth lifa af iacute

erfiethu umhverfi THORNeir benda aacute aeth borgarhverfi meeth leacutelegt feacutelagslegt aethhald seacuteu uppfull

af foacutelki sem ekki telur thornaeth oacutemaksins virethi aeth eyetha tiacutema eetha orku iacute aeth halda thorneim vieth

Allir iacutebuacutearnir eru aeth leita aeth leieth uacutet uacuter thornessum baacutegu feacutelagslegu aethstaeligethum og eyetha thornviacute

engum tiacutema iacute aeth raeligkta umhverfi sitt Slaeligm efnahagsstaetha og oumlrar buacutesetubreytingar

einkenna thornessi hverfi og iacute sliacuteku bdquodog eat dogldquo umhverfi verethi foacutelk aeth snuacutea seacuter aeth hlutum

sem ekki thornykja aeligskilegir iacute oumlethrum hverfum Tilvera thornessara einstaklinga veltur aacute thornviacute aeth

geta aethlagast umhverfi siacutenu og thornaeth thornyacuteethir iacute moumlrgum tilfellum algjoumlrt skeytingarleysi

gagnvart loumlgum reglu og oumlethru foacutelki

26 Lagskipting og oacuteliacutekur aethgangur

Djoumlflaeyjan gerist aeth langmestu leyti iacute naacutenasta umhverfi aethalsoumlguhetjanna thorne iacute

broumlggunum alraeligmdu Vieth faacuteum oumlethru hverju aeth sjaacute liacutefieth fyrir utan braggamenninguna og

undantekningarlaust eru thornau atriethi aeth minna okkur aacute hversu miklu betra liacutefieth er annars

staethar Baddi talar um saeligluna iacute Bandariacutekjunum poumlrupiltarnar uacuter braggahverfinu elta

hoacutep af drengjum sem flyacuteja inn aacute riacutekmannlegt heimili sitt Baddi og vinur hans eiga eitt

17

saeliglukvoumlld aacute Hoacutetel Borg osfrv Vonin um betra liacutef skiacuten iacute gegn iacute moumlrgum senum

kvikmyndarinnar en persoacutenurnar hafa ekki meeth oumlrfaacuteum undantekningum getu eetha

aacutehuga til thorness aeth brjoacutetast til betra liacutefs Eina uacuterraeligethieth sem virethist vera fyacutesilegt iacute huga

bdquobraggafoacutelksinsldquo er liacuteferni sem einkennist af afbrotum og oacutereglu Bandariacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Robert K Merton bendir aacute aeth loumlglegar aethferethir til thorness aeth naacute

viethurkenndum markmiethum samfeacutelagsins seacuteu ekki iacute joumlfnum hlutfoumlllum meethal foacutelks

Merton segir aeth lagskipting samfeacutelagsins hindri thornaacute sem laeliggra eru settir iacute tilraunum

thorneirra aeth naacute samfeacutelagslega samthornykktum aacuterangri Richard Cloward og Lloyd Ohlin

(1960) thornroacuteuethu thornessar hugmyndir Mertons iacute boacutek sinni Delinquency and Opportunity

Iacute thorneirri boacutek benda thorneir einmitt aacute aeth einstaklingar hafa oacuteliacutekan aethgang (e differential

opportunity) aeth gaeligethum samfeacutelagsins og saeligkja thornal nauethsynlega virethingu stoumlrf og voumlld

til menningarhoacutepa sem gjarnan eru tengdir vieth afbrot Samfeacutelagieth yacutetir einstaklingunum

uacutet iacute sliacutekt liacuteferni meeth thornviacute aeth takmarka aethgang thorneirra aeth gaeligethum thorness

27 Afstaeligethur skortur og stimplun

Oumlnnur skyacutering aacute andfeacutelagslegri hegethun foacutelksins uacuter braggahverfinu getur legieth iacute thorneirri

staethreynd aeth allur samanburethur aacute liacutefsgaeligethum er thorneim oacutehagstaeligethur THORNessar hugmyndir eru

aacute svipaethri liacutenu og aacuteethurnefnd kenning Crawford og Ohlin um oacuteliacutekan aethgang einstaklinga

en taka aacute vissan haacutett meiri afstoumlethu til hoacutepa Hjoacutenin og fraeligethimennirnir Judith og Peter

Blau (1982) hafa iacute rannsoacuteknum og skrifum siacutenum unnieth meeth hugtak sem oftast er kennt

vieth thornau og er iacute daglegu maacuteli kallaeth kenningin um afstaeligethan skort (e relative deprivation

theory) Hjoacutenin rannsoumlkuethu glaeligpatiacuteethni iacute Bandariacutekjunum og ein af niethurstoumlethum

rannsoacutekna thorneirra var suacute aeth haeliggt vaeligri aeth tengja aukna afbrotatiacuteethni vieth viss hverfi og

aacutestaeligethur afbrota vaeligri ma haeliggt aeth uacutetskyacutera meeth fyrrnefndri kenningu Huacuten gengur iacute

stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute hugmynd aeth faacutetaeligk hverfi iacute naacutegrenni vieth riacutek hverfi fyllist reiethi hatri

og bitureth yfir samanburethinum Tilfinning fyrir oacutereacutettlaeligti skapast og leiethir af seacuter

afbrotahegethun og ofbeldi

Iacute riti thornyacuteska feacutelagsfraeligethingsins Karl Marx Wage-labour and capital (1891 2008)

maacute lesa hugleiethingar sem eru af svipuethum toga og kenning Blau-hjoacutenanna um afstaeligethan

skort Marx raeligethir thornar um thornau vandamaacutel sem geta litieth dagsins ljoacutes thornegar foacutelk thornarf

siacutefellt aeth lifa vieth oacutesanngjarnan samanbureth vegna steacutettarstoumlethu sinnar

18

Marx skrifaethi

bdquoHuacutes getur verieth stoacutert eetha liacutetieth en svo lengi sem oumlnnur huacutes iacute naeligsta

naacutegrenni eru soumlmu staeligrethar uppfyllir thornaeth allar feacutelagslegar

vaeligntingar til iacutebuacuteetharhuacutesnaeligethis En riacutesi houmlll iacute naeligsta naacutegrenni vieth litla

huacutesieth breytist thornaeth fljoacutett iacute kofa Litla huacutesieth og iacutebuacutear thorness hafa enga

eetha oacutemerkilega feacutelagslega stoumlethu og skyldi houmlllin riacutesa enn haeligrra iacute

framthornroacuteun siethmenningar er ljoacutest aeth oacutethornaeliggindi og oacuteaacutenaeliggja iacutebuacutea litla

huacutessins mun aukast aeth sama skapildquo

Braggafoacutelkieth iacute Djoumlflaeyjunni er stimplaeth sem uacuterhroumlk samfeacutelagsins og thornurfa aeth thornola

haacuteethsgloacutesur og yfirgang thorneirra sem ofar eru iacute virethingastiganum Stimplun einstaklinga er

vel thornekkt rannsoacuteknarefni innan feacutelagsfraeligethinnar og er aeth miklu leyti byggt aacute

hugmyndum feacutelagsfraeligethinga um taacuteknraelign samskipti Feacutelagsfraeligethingar aacute boreth vieth Charles

Horton Cooley og George Herbert Mead benda aacute aeth foacutelk hefur samskipti siacuten aacute milli meeth

margviacuteslegu samspili laacutetbrageths og oretha Tuacutelkun einstaklinga aacute thornessum samskiptum

moacutetar oumlethru fremur viethbroumlgeth thorneirra og hvernig thorneir sjaacute sjaacutelfan sig iacute samfeacutelaginu

Stimplunarkenning (e labeling theory) afbrotafraeligethi byggir aacute thornessum hugmyndum og

snyacutest um thornaeligr hugmyndir aeth samfeacutelagieth buacutei til fraacutevikshegethun meeth thornviacute aeth stimpla

aacutekveethna einstaklinga sem afbrotamenn (Siegel 2009) THORNegar stimplunin hefur aacute annaeth

boreth aacutett seacuter staeth reynist erfitt fyrir thornaacute sem eru stimplaethir aeth komast inn iacute eethlilegan

farveg aftur Stimpillinn fylgir foacutelki eftir iacute liacutefinu og aeth lokum fer thornaeth aeth skilgreina sig iacute

samraeligmi vieth hann

Aacutegaeligtis daeligmi um atvik sem skapaeth getur hatur og bitureth aacute oumlllu sem byacuter fyrir utan

braggahverfieth er atriethieth thornar sem braggadrengir halda iacute leiethangur til aeth hefna fyrir groacutefa

aacuteraacutes af voumlldum riacutekari krakka THORNraacutett fyrir aeth thorneir vaeligru upprunalegu foacuternarloumlmbin iacute thornessu

maacuteli endar thornetta meeth thornviacute loumlgreglan maeligtir aacute svaeligethieth og hlustar eingoumlngu aacute umkvartanir

aethila fraacute riacuteka hverfinu THORNannig styethur kerfieth vieth oacutereacutettlaeligtieth sem viethgengst greinilega iacute

lagskiptingu samfeacutelagsins

19

28 Niethurlag

Djoumlflaeyjan er fyrir margar sakir stoacutermerkileg kvikmynd Huacuten veitir goacuteetha innsyacuten inn iacute

liacutef thorneirra Iacuteslendinga sem ekki saacutetu vieth sama boreth og landar thorneirra og thornurftu af illri

nauethsyn aeth aethlagast oacutevinveittu umhverfi siacutenu Tilhneigingin hefur verieth aeth draga upp

glansmynd af Iacuteslandi fortiacuteethar seacuterstaklega aacuterunum eftir striacuteeth THORNaacute voru landsmenn

almennt iacute aacutekaflega goacuteethum maacutelum vegna yacutemis konar striacuteethsgroacuteetha og ekki siacutest iacute kjoumllfar

Marshall-aethstoetharinnar Togaraflotinn var endurnyacutejaethur landbuacutenaetharveacutelar keyptar

virkjanir og verksmiethjur byggethar osfrv (Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson 1996) Sagan

hefur hinsvegar kennt okkur aeth iacute oumlllum uppsveiflum eru til thornjoacuteethfeacutelagshoacutepar sem

einhverra hluta vegna faacute ekki sneieth af koumlkunni og Djoumlflaeyjan syacutenir okkur sliacutekan hoacutep

meeth eftirminnilegum haeligtti

Tengingar vieth afbrotafraeligethi hafa verieth aacuteberandi iacute thornessari umfjoumlllun um kvikmyndina

Djoumlflaeyjuna en aeth miacutenu mati laacute thornaeth beinast vieth thornegar efni hennar er skoethaeth ofan iacute

kjoumllinn Feacutelagslegar aethstaeligethur foacutelksins iacute kvikmyndinni eru aacute thornann veg aeth afbrot og

fraacutevikshegethun naacute foacutetfestu og eru iacute raun viethurkennd gildi innan thornessa hoacuteps THORNoacute eru

persoacutenur inni aacute milli sem naacute aeth riacutefa sig uacutet uacuter siacutenum aethstaeligethum en meirihlutinn heldur thornoacute

iacute thornau oumlfugsnuacutenu viethmieth sem styacutera liacutefinu iacute braggahverfinu

20

Frumsyacutend 6aacuteguacutest 1992

Leikstjoacuteri Juacuteliacuteus Kemp

Aethalhlutverk

Lass ndash Baltasar Kormaacutekur

Sveppi ndash Steinn Aacutermann Markuacutesson

Soacutel ndash Ingibjoumlrg Stefaacutensdoacutettir

Uggi ndash Ari Matthiacuteasson

3 Veggfoacuteethur

Kvikmyndin Veggfoacuteethur (e Wallpaper) vakti nokkra athygli thornegar huacuten kom uacutet aacuterieth 1992

Myndin toacutek aacute moumlrgum feacutelagslegum vandamaacutelum og syacutendi thornau meeth naacutelgun sem ekki

hafethi aacuteethur seacutest iacute iacuteslenskri kvikmynd bdquoAacuterekstrar landbuacutenaetharsamfeacutelags og

nuacutetiacutemathornjoacuteethfeacutelagsldquo soumlgufleacutettan sem hafethi seacutest iacute myndum aacute boreth vieth Land og synir og

Oacuteethal feethranna feacutekk nuacutetiacutemalega uppfaeligrslu aacutesamt goacuteethum skammti af siethblindu glaeligpum

og kynliacutefi THORNaeth var ekki siacutest vegna djarfra kynliacutefsatrietha sem myndin vakti athygli en

sjaacutelfsagt thornaeligttu thornessi tilteknu atriethi myndarinnar frekar saklaus iacute dag Juacuteliacuteus Kemp

leikstyacuterethi Veggfoacuteethri og feacutekk mikieth hroacutes fyrir aeth taeligkla viethkvaeligm maacutelefni aacuten tepruskapar

Juacuteliacuteus var aetheins 25 aacutera thornegar Veggfoacuteethur var frumsyacutend en hann naacuteethi aeth sannfaeligra allar

vinsaeliglustu hljoacutemsveitir Iacuteslands aacute thorneim tiacutema aeth koma fram iacute myndinni og er Veggfoacuteethur

thornviacute oft aacute tiacuteethum eins og toacutenlistarmyndband frekar en biacuteoacutemynd

Veggfoacuteethur er klassiacutesk saga um konu sem hittir mann thornau fella hugi saman en hann

thornarf aacute endanum aeth velja aacute milli hennar og besta vinar siacutens Soumlguhetjurnar thornrjaacuter eru

Lass drykkfelldur listamaethur Sveppi siethblindur og kynferethislega brenglaethur

eiturlyfjaneytandi og Soacutel saklaus sveitastuacutelka sem er aeth reyna aeth foacuteta sig iacute erfiethum

aethstaeligethum Sveitastuacutelkan blaacuteeygetha sest aacute traktorskerru og flytur iacute borgarliacutefieth thornar sem

huacuten faeligr vinnu hjaacute Sveppa aacute vinsaeliglum skemmtistaeth Sveppi og Lass gera meeth seacuter

veethmaacutel um hvor thorneirra verethi aacute undan aeth spilla sakleysingjanum og nota thorneir feacutelagar til

21

thorness yacutemis broumlgeth Lass verethur fljoacutetlega hrifinn af Soacutel fyrir alvoumlru og uppgjoumlr aacute milli vina

er oacuteumflyacuteanlegt ekki siacutest vegna thorneirra sjuacuteku hvata sem Sveppi hefur aeth geyma

Yacutemis atriethi iacute Veggfoacuteethri er haeliggt aeth skoetha meeth augum feacutelagsfraeligethinnar Soacutel flytur

buacuteferlum iacute upphafi myndarinnar og thornarf aeth takast aacute vieth thornaeth liacutef sem milljoacutenir manna uacuter

hefethbundnum baeligndasamfeacuteloumlgum hafa thornurft aeth gera fraacute tiacutemum iethnbyltingarinnar Iacute

borginni kemst Soacutel fljoacutetlega aeth thornviacute aeth viethmieth og gildi foacutelks eru fraacutebrugethin thornviacute sem huacuten

aacute aeth venjast uacuter sveitinni Einstaklingshyggja og hraethi einkenna borgarliacutefieth og vesalings

Soacutel veit varla iacute hvorn foacutetinn huacuten aacute aeth stiacutega Reyndar verethur aeth hroacutesa Soacutel fyrir

afskaplega mikla aethloumlgunarhaeligfni en undir lok myndarinnar er huacuten komin upp aacute svieth

meeth hljoacuteethnema iacute houmlnd alveg buacutein aeth hrista af seacuter sveitahrollinn

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag

Saacute munur sem syacutendur er aacute liacutefi borgarbuacutea annars vegar og sveitafoacutelks hins vegar er efni

sem feacutelagsfraeligethingar hafa rannsakaeth um aacuterabil Tengsl og thornaacutetttaka einstaklinga iacute

samfeacutelaginu er mismunandi eftir thorneim feacutelagslegu aethstaeligethum sem thorneir lifa vieth THORNyacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Ferdinand Toumlnnies (1963) skipti mannlegum tengslum niethur iacute tvaeligr

megingerethir og kallaethi thornaeligr gemeinschaft (samfeacutelag) og gesellschaft (thornjoacuteethfeacutelag)

Samkvaeligmt Toumlnnies er gemeinschaft suacute samfeacutelagsskipan sem felur iacute seacuter mikla

thornaacutetttoumlku einstaklinga og sameiginleg gildi Eining innan hoacutepsins er mikil og foacutelk leggur

sig fram fyrir heildina Toumlnnies leit aacute fjoumllskylduna sem fullkomieth daeligmi um

gemeinschaft og yfirleitt falla hefethbundin landbuacutenaetharsamfeacuteloumlg undir thornessa

skilgreiningu Hlutverk einstaklinga iacute samfeacutelaginu er meethfaeligtt og liacutetill feacutelagslegur

hreyfanleiki er til staethar Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum hefur svipaethan reynsluheim

Gesellschaft er aacute hinn boacuteginn skilgreint sem thornjoacuteethfeacutelag keyrt aacutefram aacute

einstaklingshyggju Hagur einstaklingsins er mikilvaeliggari en hagur heildarinnar og

thornegnarnir hafa fremur oacutepersoacutenuleg samskipti siacuten aacute milli Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum

oumlethlast aacuteunna stoumlethu td iacute gegnum vinnu siacutena naacutem eetha dugnaeth Einstaklingarnir gegna

oacuteliacutekum hlutverkum og eru iacute oacuteliacutekum stoumlethum THORNetta leiethir til thorness aeth reynsluheimur

foacutelksins verethur oacuteliacutekur og einstaklingurinn finnur ekki thornoumlrf hjaacute seacuter aeth vinna iacute thornaacutegu

heildarinnar Nuacutetiacutema fyrirtaeligki eins og NIKE vaeligri aacutegaeligtis daeligmi um gelleschaft

starfsmennirnir eru aeth reyna aeth thorneacutena sem mest iacute vinnu sinni en hafa etv engan

seacuterstakan aacutehuga aacute voumlrunni sem thorneir framleietha Endaframleiethslan verethur ekki aethalmaacutelieth

22

heldur hversu mikieth hagur einstaklingsins vaelignkast iacute thornviacute ferli sem framleiethslan er Mjoumlg

skyacuter munur er aacute thornessum tveimur atriethum iacute Veggfoacuteethri Soacutel verethur aeth gjoumlra svo vel aeth

takast aacute vieth siacutenar breyttu aethstaeligethur og breytast uacuter saklausri persoacutenu sem haeliggt vaeligri aeth

kenna vieth gemeinschaft iacute harethari persoacutenu sem feacutelli aeth stoacuteru leiti undir skilgreiningu

gesellschaft

32 Ofbeldi menningarkima

Drykkfelldi listamaethurinn Lass er iacute myndinni tengingin aacute milli sakleysis (Soacutel) og

uacuterkynjunar (Sveppi) Lass er syacutendur sem nokkueth viethkunnanlegur naacuteungi en algjoumlrlega

stefnulaus iacute liacutefinu Hann hefur greinilega haeligfileika aacute sviethi myndlistar en thornegar virkilega

reynir aacute er hann fljoacutetur aeth leita seacuter huggunar iacute faethmi Bakkusar Iacute einu atriethi

myndarinnar kemur thornaeth fram aeth Lass hefur enga foumlethuriacutemynd til aeth leita til enga

fyrirmynd Hann kemur heim til moacuteethur sinnar og finnur hana illa uacutetleikna eftir

bdquokoacutetilettukarlinnldquo sem er greinilega sambyacutelismaethur hennar en alls oacuteskyldur Lass THORNeir

feacutelagar hefna siacuten aacute ofbeldismanninum aacute thornann haacutett sem thorneir thornekkja best meeth

gegndarlausu ofbeldi Rannsoacuteknir Marvin Wolfgang og Franco Ferracuti (1967) hafa

syacutent fram aacute aeth foacutelk sem tilheyrir aacutekveethnum menningarkimum (e subculture) liacutetur aacute

ofbeldi sem eethlilega aethfereth til aeth leysa deilur Wolfgang og Ferracuti koumllluethu sliacuteka

hegethun ofbeldi menningarkima (e subculture of violence) en innan thorneirra er minnsta

oumlgrun litin alvarlegum augum THORNeir feacutelagar Lass og Sveppi tilheyra greinilega hoacutepi sem

er ekki mikieth iacute dagsljoacutesinu innan um venjulega borgara og thorneirra reynsluheimur er iacute

raun ein tegund menningarkima Groacutef ofbeldishegethun kynferethisleg brenglun og

greinileg siethblinda eru fylgifiskar Sveppa og thornaeth er vegna hans sem Lass fer niethur aacute laacutegt

plan Lass gengur tam svo langt aeth bera ljuacutegvitni fyrir vin sinn til aeth foretha honum fraacute

fangavist vegna meintrar nauethgunar

23

33 Lagskipting Max Webers

THORNeir kumpaacutenar Sveppi og Lass eru iacute slaeligmum maacutelum meeth sitt liacutefshlaup THORNeir tilheyra

ekki virtum thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi eru ekki efnaethir og hafa engin raunveruleg voumlld THORNaeth maacute

thornviacute segja aeth thorneir seacuteu iacute neethsta lagi samfeacutelagsins aacute moumlrgum sviethum Lagskipting

samfeacutelagsins er viethfangsefni sem hinn fraeliggi thornyacuteski feacutelagsviacutesindamaethur Max Weber

rannsakaethi og smiacuteethaethi kenningu siacutena um feacutelagslega lagskiptingu (Andersen amp Taylor

2007) Karl Marx hafethi aacuteethur komieth fram meeth thornaeligr hugmyndir aeth grundvoumlllur

steacutettarskiptingar hviacuteldi aacute efnahagsstoumlethu

Weber heacutelt thornviacute hinsvegar fram aeth skilningur Marx aacute steacutettum vaeligri of thornroumlngur sem

lyacutesing aacute hagsmunaaacuterekstrum og lagsskiptingu og aeth hugmynd Marx um hlutlaeligga

hagsmuni steacutetta vaeligri roumlng Weber vildi meina aeth aacutetakapunktar vaeligru mun fleiri og aeth

foacutelk yrethi aeth vera meethvitaeth um hagsmuni sinnar steacutettar til aeth haga seacuter aacute aacutekveethinn haacutett

Allir thornessir thornriacuter thornaeligttir sem Weber nefnir iacute kenningu sinni um lagskiptingu hafa aeth hans

mati uacuterslitaaacutehrif aacute liacutefsmoumlguleika einstaklinga og taeligkifaeligri thorneirra til aeth veretha nyacutetir

samfeacutelagsthornegnar

Efnahagsstaetha

Efnahagslegar aethstaeligethur foacutelks eru eitt aethalatriethieth iacute hugmyndum Webers Efnahagslegar

forsendur og moumlguleikar foacutelks aacute markaethinum stjoacuterni ma hvaetha steacutett thornuacute tilheyrir

Weber er meeth svipaethar hugmyndir og Karl Marx iacute thornessum maacutelum thorneas suacute skoethun aeth

eignahald aacute framleiethslutaeligkjum seacute lykilatriethi thornar sem eigendur thorneirra hafi voumlldin iacute

samfeacutelaginu

Weber bendir enn fremur aacute aeth oacutevenjulegar kringumstaeligethur iacute samfeacutelaginu thornurfi til aeth

foacutelk myndi einhverskonar samstoumlethu aacute grundvelli efnahagslegrar stoumlethu sinnar Foacutelk sem

stendur saman iacute verkfalli vaeligri td aeth falla aacutegaeligtlega aeth thornessum hugmyndum thorne foacutelk

sem myndar hoacutep sem hegethar seacuter meeth sameiginlegum haeligtti meeth hagsmuni hoacutepsins iacute

huga THORNessi sameiginlegi orsakavaldur byggist eingoumlngu aacute efnislegum hagsmunum er

varetha eignir og tekjumoumlguleika

Iacute Veggfoacuteethri eru persoacutenurnar ekki iacute goacuteethum maacutelum aacute efnahagssviethinu Lass og Sveppi

virethast eiga peninga til aeth fjaacutermagna drykkju eiturlyfjanotkun og almennt svall en eru

engu aeth siacuteethur staurblankir annar sem hinn klassiacuteski faacutetaeligki listamaethur og hinn geturvill

ekki borga foacutelki laun fyrir vinnu siacutena THORNaeth maacute thornviacute kannski segja aeth Lass seacute verkamaethur

24

iacute anda hugmynda Karl Marx thornar sem hann hefur ekkert til aeth selja aacute markaethi nema faeligrni

siacutena (listmaacutelun) Hann raeligethur ekki yfir fjaacutermagni neacute framleiethslutaeligkjum og thornarf thornviacute aeth

gerast launthornegi sem treystir aacute einhverskonar fjoumlldaframleiethslu Sveppi er hinsvegar aeth

passa aacutegaeligtlega vieth bdquoborgarasteacutettinaldquo sem Marx nefndi fjaacutermagnseigendur

vinnuveitendur og eigendur framleiethslutaeligkja

Sveppi er vissulega skiacutetblankur og thornviacute ekki alveg aeth falla inn iacute staethalmynd Marx af

sviacutenfeitum moldriacutekum kapitalistanum en hann er thornoacute eigandi naeligturkluacutebbs (sem getur iacute

viacuteethri merkingu verieth framleiethslutaeligki) og hann reynir vieth hvert taeligkifaeligri aeth hlunnfara

vinnuaflieth reacutett eins og goacuteethur siethur er aacute meethal kapitalista samkvaeligmt hugmyndafraeligethi

Karl Marx

Virething

Virething er aeth mati Webers tengd viethhorfum liacutefsstiacutel og neyslu hvers einstaklings Oumlfugt

vieth efnahagshugmyndir hans er ekki oacutealgengt aeth hoacutepur sem deilir soumlmu stoumlethu hagi seacuter

sem samfeacutelag Virething er metin af jaacutekvaeligethri eetha neikvaeligethri feacutelagslegum viethbroumlgethum og

liacutefsstiacutellinn sem thornuacute hefur valieth endurspeglar stoumlethu thorniacutena iacute samfeacutelaginu Efnahagurinn

snyacutest um framleiethslu en virethingin um neyslu

Daeligmi er um aeth foacutelk hafi mjoumlg haacutea virethingastoumlethu en tilheyri engu aeth siacuteethur laacutegri

efnahagslegri steacutett Gott daeligmi um einstakling meeth mikla virethingu vaeligri proacutefessor vieth

virtan haacuteskoacutela THORNessi aacutekveethni proacutefessor getur hins vegar verieth aacute frekar laacutegum launum og

tilheyrt laeliggri steacutettum thornjoacuteethfeacutelagsins iacute efnahagslegum skilningi thornraacutett fyrir alla thornaacute virethingu

sem hann hefur innan skoacutelans Haeliggt er aeth skoetha hugmyndir Webers um stoumlethu

einstaklinga iacute samfeacutelaginu iacute samhengi vieth goacuteethaeligrieth sem naacuteethi haacutemarki aacute Iacuteslandi aacute thornviacute

herrans aacuteri 2007 Iacute uacutetraacutes iacuteslenskra viethskiptamanna voru iacute forystu einstaklingar sem

houmlfethu ekki hefethbundna virethingastoumlethu iacute samfeacutelaginu THORNraacutett fyrir oumlll siacuten auethaeligvi og fraeliggu

vini voru thornessir menn jafnvel uppnefndir bdquogoumltustraacutekarldquo af aethilum sem litu niethur aacute thornaacute

vegna bakgrunns thorneirra Weber fjallaethi einmitt um muninn aacute virethingunni sem syacutend er

goumlmlum peningum og nyacutejum thorne nyacuteriacutekir einstaklingar njoacuteta ekki soumlmu virethingar og

thorneir sem hafa aacutett peninga iacute langan tiacutema Reacutett eins og blanki proacutefessorinn iacute daeligminu aeth

ofan eru riacutekir einstaklingar meeth bdquoranganldquo bakgrunn alltaf litnir hornauga af thorneim sem

eru meeth bdquoreacutettanldquo bakgrunn

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

17

saeliglukvoumlld aacute Hoacutetel Borg osfrv Vonin um betra liacutef skiacuten iacute gegn iacute moumlrgum senum

kvikmyndarinnar en persoacutenurnar hafa ekki meeth oumlrfaacuteum undantekningum getu eetha

aacutehuga til thorness aeth brjoacutetast til betra liacutefs Eina uacuterraeligethieth sem virethist vera fyacutesilegt iacute huga

bdquobraggafoacutelksinsldquo er liacuteferni sem einkennist af afbrotum og oacutereglu Bandariacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Robert K Merton bendir aacute aeth loumlglegar aethferethir til thorness aeth naacute

viethurkenndum markmiethum samfeacutelagsins seacuteu ekki iacute joumlfnum hlutfoumlllum meethal foacutelks

Merton segir aeth lagskipting samfeacutelagsins hindri thornaacute sem laeliggra eru settir iacute tilraunum

thorneirra aeth naacute samfeacutelagslega samthornykktum aacuterangri Richard Cloward og Lloyd Ohlin

(1960) thornroacuteuethu thornessar hugmyndir Mertons iacute boacutek sinni Delinquency and Opportunity

Iacute thorneirri boacutek benda thorneir einmitt aacute aeth einstaklingar hafa oacuteliacutekan aethgang (e differential

opportunity) aeth gaeligethum samfeacutelagsins og saeligkja thornal nauethsynlega virethingu stoumlrf og voumlld

til menningarhoacutepa sem gjarnan eru tengdir vieth afbrot Samfeacutelagieth yacutetir einstaklingunum

uacutet iacute sliacutekt liacuteferni meeth thornviacute aeth takmarka aethgang thorneirra aeth gaeligethum thorness

27 Afstaeligethur skortur og stimplun

Oumlnnur skyacutering aacute andfeacutelagslegri hegethun foacutelksins uacuter braggahverfinu getur legieth iacute thorneirri

staethreynd aeth allur samanburethur aacute liacutefsgaeligethum er thorneim oacutehagstaeligethur THORNessar hugmyndir eru

aacute svipaethri liacutenu og aacuteethurnefnd kenning Crawford og Ohlin um oacuteliacutekan aethgang einstaklinga

en taka aacute vissan haacutett meiri afstoumlethu til hoacutepa Hjoacutenin og fraeligethimennirnir Judith og Peter

Blau (1982) hafa iacute rannsoacuteknum og skrifum siacutenum unnieth meeth hugtak sem oftast er kennt

vieth thornau og er iacute daglegu maacuteli kallaeth kenningin um afstaeligethan skort (e relative deprivation

theory) Hjoacutenin rannsoumlkuethu glaeligpatiacuteethni iacute Bandariacutekjunum og ein af niethurstoumlethum

rannsoacutekna thorneirra var suacute aeth haeliggt vaeligri aeth tengja aukna afbrotatiacuteethni vieth viss hverfi og

aacutestaeligethur afbrota vaeligri ma haeliggt aeth uacutetskyacutera meeth fyrrnefndri kenningu Huacuten gengur iacute

stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute hugmynd aeth faacutetaeligk hverfi iacute naacutegrenni vieth riacutek hverfi fyllist reiethi hatri

og bitureth yfir samanburethinum Tilfinning fyrir oacutereacutettlaeligti skapast og leiethir af seacuter

afbrotahegethun og ofbeldi

Iacute riti thornyacuteska feacutelagsfraeligethingsins Karl Marx Wage-labour and capital (1891 2008)

maacute lesa hugleiethingar sem eru af svipuethum toga og kenning Blau-hjoacutenanna um afstaeligethan

skort Marx raeligethir thornar um thornau vandamaacutel sem geta litieth dagsins ljoacutes thornegar foacutelk thornarf

siacutefellt aeth lifa vieth oacutesanngjarnan samanbureth vegna steacutettarstoumlethu sinnar

18

Marx skrifaethi

bdquoHuacutes getur verieth stoacutert eetha liacutetieth en svo lengi sem oumlnnur huacutes iacute naeligsta

naacutegrenni eru soumlmu staeligrethar uppfyllir thornaeth allar feacutelagslegar

vaeligntingar til iacutebuacuteetharhuacutesnaeligethis En riacutesi houmlll iacute naeligsta naacutegrenni vieth litla

huacutesieth breytist thornaeth fljoacutett iacute kofa Litla huacutesieth og iacutebuacutear thorness hafa enga

eetha oacutemerkilega feacutelagslega stoumlethu og skyldi houmlllin riacutesa enn haeligrra iacute

framthornroacuteun siethmenningar er ljoacutest aeth oacutethornaeliggindi og oacuteaacutenaeliggja iacutebuacutea litla

huacutessins mun aukast aeth sama skapildquo

Braggafoacutelkieth iacute Djoumlflaeyjunni er stimplaeth sem uacuterhroumlk samfeacutelagsins og thornurfa aeth thornola

haacuteethsgloacutesur og yfirgang thorneirra sem ofar eru iacute virethingastiganum Stimplun einstaklinga er

vel thornekkt rannsoacuteknarefni innan feacutelagsfraeligethinnar og er aeth miklu leyti byggt aacute

hugmyndum feacutelagsfraeligethinga um taacuteknraelign samskipti Feacutelagsfraeligethingar aacute boreth vieth Charles

Horton Cooley og George Herbert Mead benda aacute aeth foacutelk hefur samskipti siacuten aacute milli meeth

margviacuteslegu samspili laacutetbrageths og oretha Tuacutelkun einstaklinga aacute thornessum samskiptum

moacutetar oumlethru fremur viethbroumlgeth thorneirra og hvernig thorneir sjaacute sjaacutelfan sig iacute samfeacutelaginu

Stimplunarkenning (e labeling theory) afbrotafraeligethi byggir aacute thornessum hugmyndum og

snyacutest um thornaeligr hugmyndir aeth samfeacutelagieth buacutei til fraacutevikshegethun meeth thornviacute aeth stimpla

aacutekveethna einstaklinga sem afbrotamenn (Siegel 2009) THORNegar stimplunin hefur aacute annaeth

boreth aacutett seacuter staeth reynist erfitt fyrir thornaacute sem eru stimplaethir aeth komast inn iacute eethlilegan

farveg aftur Stimpillinn fylgir foacutelki eftir iacute liacutefinu og aeth lokum fer thornaeth aeth skilgreina sig iacute

samraeligmi vieth hann

Aacutegaeligtis daeligmi um atvik sem skapaeth getur hatur og bitureth aacute oumlllu sem byacuter fyrir utan

braggahverfieth er atriethieth thornar sem braggadrengir halda iacute leiethangur til aeth hefna fyrir groacutefa

aacuteraacutes af voumlldum riacutekari krakka THORNraacutett fyrir aeth thorneir vaeligru upprunalegu foacuternarloumlmbin iacute thornessu

maacuteli endar thornetta meeth thornviacute loumlgreglan maeligtir aacute svaeligethieth og hlustar eingoumlngu aacute umkvartanir

aethila fraacute riacuteka hverfinu THORNannig styethur kerfieth vieth oacutereacutettlaeligtieth sem viethgengst greinilega iacute

lagskiptingu samfeacutelagsins

19

28 Niethurlag

Djoumlflaeyjan er fyrir margar sakir stoacutermerkileg kvikmynd Huacuten veitir goacuteetha innsyacuten inn iacute

liacutef thorneirra Iacuteslendinga sem ekki saacutetu vieth sama boreth og landar thorneirra og thornurftu af illri

nauethsyn aeth aethlagast oacutevinveittu umhverfi siacutenu Tilhneigingin hefur verieth aeth draga upp

glansmynd af Iacuteslandi fortiacuteethar seacuterstaklega aacuterunum eftir striacuteeth THORNaacute voru landsmenn

almennt iacute aacutekaflega goacuteethum maacutelum vegna yacutemis konar striacuteethsgroacuteetha og ekki siacutest iacute kjoumllfar

Marshall-aethstoetharinnar Togaraflotinn var endurnyacutejaethur landbuacutenaetharveacutelar keyptar

virkjanir og verksmiethjur byggethar osfrv (Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson 1996) Sagan

hefur hinsvegar kennt okkur aeth iacute oumlllum uppsveiflum eru til thornjoacuteethfeacutelagshoacutepar sem

einhverra hluta vegna faacute ekki sneieth af koumlkunni og Djoumlflaeyjan syacutenir okkur sliacutekan hoacutep

meeth eftirminnilegum haeligtti

Tengingar vieth afbrotafraeligethi hafa verieth aacuteberandi iacute thornessari umfjoumlllun um kvikmyndina

Djoumlflaeyjuna en aeth miacutenu mati laacute thornaeth beinast vieth thornegar efni hennar er skoethaeth ofan iacute

kjoumllinn Feacutelagslegar aethstaeligethur foacutelksins iacute kvikmyndinni eru aacute thornann veg aeth afbrot og

fraacutevikshegethun naacute foacutetfestu og eru iacute raun viethurkennd gildi innan thornessa hoacuteps THORNoacute eru

persoacutenur inni aacute milli sem naacute aeth riacutefa sig uacutet uacuter siacutenum aethstaeligethum en meirihlutinn heldur thornoacute

iacute thornau oumlfugsnuacutenu viethmieth sem styacutera liacutefinu iacute braggahverfinu

20

Frumsyacutend 6aacuteguacutest 1992

Leikstjoacuteri Juacuteliacuteus Kemp

Aethalhlutverk

Lass ndash Baltasar Kormaacutekur

Sveppi ndash Steinn Aacutermann Markuacutesson

Soacutel ndash Ingibjoumlrg Stefaacutensdoacutettir

Uggi ndash Ari Matthiacuteasson

3 Veggfoacuteethur

Kvikmyndin Veggfoacuteethur (e Wallpaper) vakti nokkra athygli thornegar huacuten kom uacutet aacuterieth 1992

Myndin toacutek aacute moumlrgum feacutelagslegum vandamaacutelum og syacutendi thornau meeth naacutelgun sem ekki

hafethi aacuteethur seacutest iacute iacuteslenskri kvikmynd bdquoAacuterekstrar landbuacutenaetharsamfeacutelags og

nuacutetiacutemathornjoacuteethfeacutelagsldquo soumlgufleacutettan sem hafethi seacutest iacute myndum aacute boreth vieth Land og synir og

Oacuteethal feethranna feacutekk nuacutetiacutemalega uppfaeligrslu aacutesamt goacuteethum skammti af siethblindu glaeligpum

og kynliacutefi THORNaeth var ekki siacutest vegna djarfra kynliacutefsatrietha sem myndin vakti athygli en

sjaacutelfsagt thornaeligttu thornessi tilteknu atriethi myndarinnar frekar saklaus iacute dag Juacuteliacuteus Kemp

leikstyacuterethi Veggfoacuteethri og feacutekk mikieth hroacutes fyrir aeth taeligkla viethkvaeligm maacutelefni aacuten tepruskapar

Juacuteliacuteus var aetheins 25 aacutera thornegar Veggfoacuteethur var frumsyacutend en hann naacuteethi aeth sannfaeligra allar

vinsaeliglustu hljoacutemsveitir Iacuteslands aacute thorneim tiacutema aeth koma fram iacute myndinni og er Veggfoacuteethur

thornviacute oft aacute tiacuteethum eins og toacutenlistarmyndband frekar en biacuteoacutemynd

Veggfoacuteethur er klassiacutesk saga um konu sem hittir mann thornau fella hugi saman en hann

thornarf aacute endanum aeth velja aacute milli hennar og besta vinar siacutens Soumlguhetjurnar thornrjaacuter eru

Lass drykkfelldur listamaethur Sveppi siethblindur og kynferethislega brenglaethur

eiturlyfjaneytandi og Soacutel saklaus sveitastuacutelka sem er aeth reyna aeth foacuteta sig iacute erfiethum

aethstaeligethum Sveitastuacutelkan blaacuteeygetha sest aacute traktorskerru og flytur iacute borgarliacutefieth thornar sem

huacuten faeligr vinnu hjaacute Sveppa aacute vinsaeliglum skemmtistaeth Sveppi og Lass gera meeth seacuter

veethmaacutel um hvor thorneirra verethi aacute undan aeth spilla sakleysingjanum og nota thorneir feacutelagar til

21

thorness yacutemis broumlgeth Lass verethur fljoacutetlega hrifinn af Soacutel fyrir alvoumlru og uppgjoumlr aacute milli vina

er oacuteumflyacuteanlegt ekki siacutest vegna thorneirra sjuacuteku hvata sem Sveppi hefur aeth geyma

Yacutemis atriethi iacute Veggfoacuteethri er haeliggt aeth skoetha meeth augum feacutelagsfraeligethinnar Soacutel flytur

buacuteferlum iacute upphafi myndarinnar og thornarf aeth takast aacute vieth thornaeth liacutef sem milljoacutenir manna uacuter

hefethbundnum baeligndasamfeacuteloumlgum hafa thornurft aeth gera fraacute tiacutemum iethnbyltingarinnar Iacute

borginni kemst Soacutel fljoacutetlega aeth thornviacute aeth viethmieth og gildi foacutelks eru fraacutebrugethin thornviacute sem huacuten

aacute aeth venjast uacuter sveitinni Einstaklingshyggja og hraethi einkenna borgarliacutefieth og vesalings

Soacutel veit varla iacute hvorn foacutetinn huacuten aacute aeth stiacutega Reyndar verethur aeth hroacutesa Soacutel fyrir

afskaplega mikla aethloumlgunarhaeligfni en undir lok myndarinnar er huacuten komin upp aacute svieth

meeth hljoacuteethnema iacute houmlnd alveg buacutein aeth hrista af seacuter sveitahrollinn

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag

Saacute munur sem syacutendur er aacute liacutefi borgarbuacutea annars vegar og sveitafoacutelks hins vegar er efni

sem feacutelagsfraeligethingar hafa rannsakaeth um aacuterabil Tengsl og thornaacutetttaka einstaklinga iacute

samfeacutelaginu er mismunandi eftir thorneim feacutelagslegu aethstaeligethum sem thorneir lifa vieth THORNyacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Ferdinand Toumlnnies (1963) skipti mannlegum tengslum niethur iacute tvaeligr

megingerethir og kallaethi thornaeligr gemeinschaft (samfeacutelag) og gesellschaft (thornjoacuteethfeacutelag)

Samkvaeligmt Toumlnnies er gemeinschaft suacute samfeacutelagsskipan sem felur iacute seacuter mikla

thornaacutetttoumlku einstaklinga og sameiginleg gildi Eining innan hoacutepsins er mikil og foacutelk leggur

sig fram fyrir heildina Toumlnnies leit aacute fjoumllskylduna sem fullkomieth daeligmi um

gemeinschaft og yfirleitt falla hefethbundin landbuacutenaetharsamfeacuteloumlg undir thornessa

skilgreiningu Hlutverk einstaklinga iacute samfeacutelaginu er meethfaeligtt og liacutetill feacutelagslegur

hreyfanleiki er til staethar Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum hefur svipaethan reynsluheim

Gesellschaft er aacute hinn boacuteginn skilgreint sem thornjoacuteethfeacutelag keyrt aacutefram aacute

einstaklingshyggju Hagur einstaklingsins er mikilvaeliggari en hagur heildarinnar og

thornegnarnir hafa fremur oacutepersoacutenuleg samskipti siacuten aacute milli Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum

oumlethlast aacuteunna stoumlethu td iacute gegnum vinnu siacutena naacutem eetha dugnaeth Einstaklingarnir gegna

oacuteliacutekum hlutverkum og eru iacute oacuteliacutekum stoumlethum THORNetta leiethir til thorness aeth reynsluheimur

foacutelksins verethur oacuteliacutekur og einstaklingurinn finnur ekki thornoumlrf hjaacute seacuter aeth vinna iacute thornaacutegu

heildarinnar Nuacutetiacutema fyrirtaeligki eins og NIKE vaeligri aacutegaeligtis daeligmi um gelleschaft

starfsmennirnir eru aeth reyna aeth thorneacutena sem mest iacute vinnu sinni en hafa etv engan

seacuterstakan aacutehuga aacute voumlrunni sem thorneir framleietha Endaframleiethslan verethur ekki aethalmaacutelieth

22

heldur hversu mikieth hagur einstaklingsins vaelignkast iacute thornviacute ferli sem framleiethslan er Mjoumlg

skyacuter munur er aacute thornessum tveimur atriethum iacute Veggfoacuteethri Soacutel verethur aeth gjoumlra svo vel aeth

takast aacute vieth siacutenar breyttu aethstaeligethur og breytast uacuter saklausri persoacutenu sem haeliggt vaeligri aeth

kenna vieth gemeinschaft iacute harethari persoacutenu sem feacutelli aeth stoacuteru leiti undir skilgreiningu

gesellschaft

32 Ofbeldi menningarkima

Drykkfelldi listamaethurinn Lass er iacute myndinni tengingin aacute milli sakleysis (Soacutel) og

uacuterkynjunar (Sveppi) Lass er syacutendur sem nokkueth viethkunnanlegur naacuteungi en algjoumlrlega

stefnulaus iacute liacutefinu Hann hefur greinilega haeligfileika aacute sviethi myndlistar en thornegar virkilega

reynir aacute er hann fljoacutetur aeth leita seacuter huggunar iacute faethmi Bakkusar Iacute einu atriethi

myndarinnar kemur thornaeth fram aeth Lass hefur enga foumlethuriacutemynd til aeth leita til enga

fyrirmynd Hann kemur heim til moacuteethur sinnar og finnur hana illa uacutetleikna eftir

bdquokoacutetilettukarlinnldquo sem er greinilega sambyacutelismaethur hennar en alls oacuteskyldur Lass THORNeir

feacutelagar hefna siacuten aacute ofbeldismanninum aacute thornann haacutett sem thorneir thornekkja best meeth

gegndarlausu ofbeldi Rannsoacuteknir Marvin Wolfgang og Franco Ferracuti (1967) hafa

syacutent fram aacute aeth foacutelk sem tilheyrir aacutekveethnum menningarkimum (e subculture) liacutetur aacute

ofbeldi sem eethlilega aethfereth til aeth leysa deilur Wolfgang og Ferracuti koumllluethu sliacuteka

hegethun ofbeldi menningarkima (e subculture of violence) en innan thorneirra er minnsta

oumlgrun litin alvarlegum augum THORNeir feacutelagar Lass og Sveppi tilheyra greinilega hoacutepi sem

er ekki mikieth iacute dagsljoacutesinu innan um venjulega borgara og thorneirra reynsluheimur er iacute

raun ein tegund menningarkima Groacutef ofbeldishegethun kynferethisleg brenglun og

greinileg siethblinda eru fylgifiskar Sveppa og thornaeth er vegna hans sem Lass fer niethur aacute laacutegt

plan Lass gengur tam svo langt aeth bera ljuacutegvitni fyrir vin sinn til aeth foretha honum fraacute

fangavist vegna meintrar nauethgunar

23

33 Lagskipting Max Webers

THORNeir kumpaacutenar Sveppi og Lass eru iacute slaeligmum maacutelum meeth sitt liacutefshlaup THORNeir tilheyra

ekki virtum thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi eru ekki efnaethir og hafa engin raunveruleg voumlld THORNaeth maacute

thornviacute segja aeth thorneir seacuteu iacute neethsta lagi samfeacutelagsins aacute moumlrgum sviethum Lagskipting

samfeacutelagsins er viethfangsefni sem hinn fraeliggi thornyacuteski feacutelagsviacutesindamaethur Max Weber

rannsakaethi og smiacuteethaethi kenningu siacutena um feacutelagslega lagskiptingu (Andersen amp Taylor

2007) Karl Marx hafethi aacuteethur komieth fram meeth thornaeligr hugmyndir aeth grundvoumlllur

steacutettarskiptingar hviacuteldi aacute efnahagsstoumlethu

Weber heacutelt thornviacute hinsvegar fram aeth skilningur Marx aacute steacutettum vaeligri of thornroumlngur sem

lyacutesing aacute hagsmunaaacuterekstrum og lagsskiptingu og aeth hugmynd Marx um hlutlaeligga

hagsmuni steacutetta vaeligri roumlng Weber vildi meina aeth aacutetakapunktar vaeligru mun fleiri og aeth

foacutelk yrethi aeth vera meethvitaeth um hagsmuni sinnar steacutettar til aeth haga seacuter aacute aacutekveethinn haacutett

Allir thornessir thornriacuter thornaeligttir sem Weber nefnir iacute kenningu sinni um lagskiptingu hafa aeth hans

mati uacuterslitaaacutehrif aacute liacutefsmoumlguleika einstaklinga og taeligkifaeligri thorneirra til aeth veretha nyacutetir

samfeacutelagsthornegnar

Efnahagsstaetha

Efnahagslegar aethstaeligethur foacutelks eru eitt aethalatriethieth iacute hugmyndum Webers Efnahagslegar

forsendur og moumlguleikar foacutelks aacute markaethinum stjoacuterni ma hvaetha steacutett thornuacute tilheyrir

Weber er meeth svipaethar hugmyndir og Karl Marx iacute thornessum maacutelum thorneas suacute skoethun aeth

eignahald aacute framleiethslutaeligkjum seacute lykilatriethi thornar sem eigendur thorneirra hafi voumlldin iacute

samfeacutelaginu

Weber bendir enn fremur aacute aeth oacutevenjulegar kringumstaeligethur iacute samfeacutelaginu thornurfi til aeth

foacutelk myndi einhverskonar samstoumlethu aacute grundvelli efnahagslegrar stoumlethu sinnar Foacutelk sem

stendur saman iacute verkfalli vaeligri td aeth falla aacutegaeligtlega aeth thornessum hugmyndum thorne foacutelk

sem myndar hoacutep sem hegethar seacuter meeth sameiginlegum haeligtti meeth hagsmuni hoacutepsins iacute

huga THORNessi sameiginlegi orsakavaldur byggist eingoumlngu aacute efnislegum hagsmunum er

varetha eignir og tekjumoumlguleika

Iacute Veggfoacuteethri eru persoacutenurnar ekki iacute goacuteethum maacutelum aacute efnahagssviethinu Lass og Sveppi

virethast eiga peninga til aeth fjaacutermagna drykkju eiturlyfjanotkun og almennt svall en eru

engu aeth siacuteethur staurblankir annar sem hinn klassiacuteski faacutetaeligki listamaethur og hinn geturvill

ekki borga foacutelki laun fyrir vinnu siacutena THORNaeth maacute thornviacute kannski segja aeth Lass seacute verkamaethur

24

iacute anda hugmynda Karl Marx thornar sem hann hefur ekkert til aeth selja aacute markaethi nema faeligrni

siacutena (listmaacutelun) Hann raeligethur ekki yfir fjaacutermagni neacute framleiethslutaeligkjum og thornarf thornviacute aeth

gerast launthornegi sem treystir aacute einhverskonar fjoumlldaframleiethslu Sveppi er hinsvegar aeth

passa aacutegaeligtlega vieth bdquoborgarasteacutettinaldquo sem Marx nefndi fjaacutermagnseigendur

vinnuveitendur og eigendur framleiethslutaeligkja

Sveppi er vissulega skiacutetblankur og thornviacute ekki alveg aeth falla inn iacute staethalmynd Marx af

sviacutenfeitum moldriacutekum kapitalistanum en hann er thornoacute eigandi naeligturkluacutebbs (sem getur iacute

viacuteethri merkingu verieth framleiethslutaeligki) og hann reynir vieth hvert taeligkifaeligri aeth hlunnfara

vinnuaflieth reacutett eins og goacuteethur siethur er aacute meethal kapitalista samkvaeligmt hugmyndafraeligethi

Karl Marx

Virething

Virething er aeth mati Webers tengd viethhorfum liacutefsstiacutel og neyslu hvers einstaklings Oumlfugt

vieth efnahagshugmyndir hans er ekki oacutealgengt aeth hoacutepur sem deilir soumlmu stoumlethu hagi seacuter

sem samfeacutelag Virething er metin af jaacutekvaeligethri eetha neikvaeligethri feacutelagslegum viethbroumlgethum og

liacutefsstiacutellinn sem thornuacute hefur valieth endurspeglar stoumlethu thorniacutena iacute samfeacutelaginu Efnahagurinn

snyacutest um framleiethslu en virethingin um neyslu

Daeligmi er um aeth foacutelk hafi mjoumlg haacutea virethingastoumlethu en tilheyri engu aeth siacuteethur laacutegri

efnahagslegri steacutett Gott daeligmi um einstakling meeth mikla virethingu vaeligri proacutefessor vieth

virtan haacuteskoacutela THORNessi aacutekveethni proacutefessor getur hins vegar verieth aacute frekar laacutegum launum og

tilheyrt laeliggri steacutettum thornjoacuteethfeacutelagsins iacute efnahagslegum skilningi thornraacutett fyrir alla thornaacute virethingu

sem hann hefur innan skoacutelans Haeliggt er aeth skoetha hugmyndir Webers um stoumlethu

einstaklinga iacute samfeacutelaginu iacute samhengi vieth goacuteethaeligrieth sem naacuteethi haacutemarki aacute Iacuteslandi aacute thornviacute

herrans aacuteri 2007 Iacute uacutetraacutes iacuteslenskra viethskiptamanna voru iacute forystu einstaklingar sem

houmlfethu ekki hefethbundna virethingastoumlethu iacute samfeacutelaginu THORNraacutett fyrir oumlll siacuten auethaeligvi og fraeliggu

vini voru thornessir menn jafnvel uppnefndir bdquogoumltustraacutekarldquo af aethilum sem litu niethur aacute thornaacute

vegna bakgrunns thorneirra Weber fjallaethi einmitt um muninn aacute virethingunni sem syacutend er

goumlmlum peningum og nyacutejum thorne nyacuteriacutekir einstaklingar njoacuteta ekki soumlmu virethingar og

thorneir sem hafa aacutett peninga iacute langan tiacutema Reacutett eins og blanki proacutefessorinn iacute daeligminu aeth

ofan eru riacutekir einstaklingar meeth bdquoranganldquo bakgrunn alltaf litnir hornauga af thorneim sem

eru meeth bdquoreacutettanldquo bakgrunn

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

18

Marx skrifaethi

bdquoHuacutes getur verieth stoacutert eetha liacutetieth en svo lengi sem oumlnnur huacutes iacute naeligsta

naacutegrenni eru soumlmu staeligrethar uppfyllir thornaeth allar feacutelagslegar

vaeligntingar til iacutebuacuteetharhuacutesnaeligethis En riacutesi houmlll iacute naeligsta naacutegrenni vieth litla

huacutesieth breytist thornaeth fljoacutett iacute kofa Litla huacutesieth og iacutebuacutear thorness hafa enga

eetha oacutemerkilega feacutelagslega stoumlethu og skyldi houmlllin riacutesa enn haeligrra iacute

framthornroacuteun siethmenningar er ljoacutest aeth oacutethornaeliggindi og oacuteaacutenaeliggja iacutebuacutea litla

huacutessins mun aukast aeth sama skapildquo

Braggafoacutelkieth iacute Djoumlflaeyjunni er stimplaeth sem uacuterhroumlk samfeacutelagsins og thornurfa aeth thornola

haacuteethsgloacutesur og yfirgang thorneirra sem ofar eru iacute virethingastiganum Stimplun einstaklinga er

vel thornekkt rannsoacuteknarefni innan feacutelagsfraeligethinnar og er aeth miklu leyti byggt aacute

hugmyndum feacutelagsfraeligethinga um taacuteknraelign samskipti Feacutelagsfraeligethingar aacute boreth vieth Charles

Horton Cooley og George Herbert Mead benda aacute aeth foacutelk hefur samskipti siacuten aacute milli meeth

margviacuteslegu samspili laacutetbrageths og oretha Tuacutelkun einstaklinga aacute thornessum samskiptum

moacutetar oumlethru fremur viethbroumlgeth thorneirra og hvernig thorneir sjaacute sjaacutelfan sig iacute samfeacutelaginu

Stimplunarkenning (e labeling theory) afbrotafraeligethi byggir aacute thornessum hugmyndum og

snyacutest um thornaeligr hugmyndir aeth samfeacutelagieth buacutei til fraacutevikshegethun meeth thornviacute aeth stimpla

aacutekveethna einstaklinga sem afbrotamenn (Siegel 2009) THORNegar stimplunin hefur aacute annaeth

boreth aacutett seacuter staeth reynist erfitt fyrir thornaacute sem eru stimplaethir aeth komast inn iacute eethlilegan

farveg aftur Stimpillinn fylgir foacutelki eftir iacute liacutefinu og aeth lokum fer thornaeth aeth skilgreina sig iacute

samraeligmi vieth hann

Aacutegaeligtis daeligmi um atvik sem skapaeth getur hatur og bitureth aacute oumlllu sem byacuter fyrir utan

braggahverfieth er atriethieth thornar sem braggadrengir halda iacute leiethangur til aeth hefna fyrir groacutefa

aacuteraacutes af voumlldum riacutekari krakka THORNraacutett fyrir aeth thorneir vaeligru upprunalegu foacuternarloumlmbin iacute thornessu

maacuteli endar thornetta meeth thornviacute loumlgreglan maeligtir aacute svaeligethieth og hlustar eingoumlngu aacute umkvartanir

aethila fraacute riacuteka hverfinu THORNannig styethur kerfieth vieth oacutereacutettlaeligtieth sem viethgengst greinilega iacute

lagskiptingu samfeacutelagsins

19

28 Niethurlag

Djoumlflaeyjan er fyrir margar sakir stoacutermerkileg kvikmynd Huacuten veitir goacuteetha innsyacuten inn iacute

liacutef thorneirra Iacuteslendinga sem ekki saacutetu vieth sama boreth og landar thorneirra og thornurftu af illri

nauethsyn aeth aethlagast oacutevinveittu umhverfi siacutenu Tilhneigingin hefur verieth aeth draga upp

glansmynd af Iacuteslandi fortiacuteethar seacuterstaklega aacuterunum eftir striacuteeth THORNaacute voru landsmenn

almennt iacute aacutekaflega goacuteethum maacutelum vegna yacutemis konar striacuteethsgroacuteetha og ekki siacutest iacute kjoumllfar

Marshall-aethstoetharinnar Togaraflotinn var endurnyacutejaethur landbuacutenaetharveacutelar keyptar

virkjanir og verksmiethjur byggethar osfrv (Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson 1996) Sagan

hefur hinsvegar kennt okkur aeth iacute oumlllum uppsveiflum eru til thornjoacuteethfeacutelagshoacutepar sem

einhverra hluta vegna faacute ekki sneieth af koumlkunni og Djoumlflaeyjan syacutenir okkur sliacutekan hoacutep

meeth eftirminnilegum haeligtti

Tengingar vieth afbrotafraeligethi hafa verieth aacuteberandi iacute thornessari umfjoumlllun um kvikmyndina

Djoumlflaeyjuna en aeth miacutenu mati laacute thornaeth beinast vieth thornegar efni hennar er skoethaeth ofan iacute

kjoumllinn Feacutelagslegar aethstaeligethur foacutelksins iacute kvikmyndinni eru aacute thornann veg aeth afbrot og

fraacutevikshegethun naacute foacutetfestu og eru iacute raun viethurkennd gildi innan thornessa hoacuteps THORNoacute eru

persoacutenur inni aacute milli sem naacute aeth riacutefa sig uacutet uacuter siacutenum aethstaeligethum en meirihlutinn heldur thornoacute

iacute thornau oumlfugsnuacutenu viethmieth sem styacutera liacutefinu iacute braggahverfinu

20

Frumsyacutend 6aacuteguacutest 1992

Leikstjoacuteri Juacuteliacuteus Kemp

Aethalhlutverk

Lass ndash Baltasar Kormaacutekur

Sveppi ndash Steinn Aacutermann Markuacutesson

Soacutel ndash Ingibjoumlrg Stefaacutensdoacutettir

Uggi ndash Ari Matthiacuteasson

3 Veggfoacuteethur

Kvikmyndin Veggfoacuteethur (e Wallpaper) vakti nokkra athygli thornegar huacuten kom uacutet aacuterieth 1992

Myndin toacutek aacute moumlrgum feacutelagslegum vandamaacutelum og syacutendi thornau meeth naacutelgun sem ekki

hafethi aacuteethur seacutest iacute iacuteslenskri kvikmynd bdquoAacuterekstrar landbuacutenaetharsamfeacutelags og

nuacutetiacutemathornjoacuteethfeacutelagsldquo soumlgufleacutettan sem hafethi seacutest iacute myndum aacute boreth vieth Land og synir og

Oacuteethal feethranna feacutekk nuacutetiacutemalega uppfaeligrslu aacutesamt goacuteethum skammti af siethblindu glaeligpum

og kynliacutefi THORNaeth var ekki siacutest vegna djarfra kynliacutefsatrietha sem myndin vakti athygli en

sjaacutelfsagt thornaeligttu thornessi tilteknu atriethi myndarinnar frekar saklaus iacute dag Juacuteliacuteus Kemp

leikstyacuterethi Veggfoacuteethri og feacutekk mikieth hroacutes fyrir aeth taeligkla viethkvaeligm maacutelefni aacuten tepruskapar

Juacuteliacuteus var aetheins 25 aacutera thornegar Veggfoacuteethur var frumsyacutend en hann naacuteethi aeth sannfaeligra allar

vinsaeliglustu hljoacutemsveitir Iacuteslands aacute thorneim tiacutema aeth koma fram iacute myndinni og er Veggfoacuteethur

thornviacute oft aacute tiacuteethum eins og toacutenlistarmyndband frekar en biacuteoacutemynd

Veggfoacuteethur er klassiacutesk saga um konu sem hittir mann thornau fella hugi saman en hann

thornarf aacute endanum aeth velja aacute milli hennar og besta vinar siacutens Soumlguhetjurnar thornrjaacuter eru

Lass drykkfelldur listamaethur Sveppi siethblindur og kynferethislega brenglaethur

eiturlyfjaneytandi og Soacutel saklaus sveitastuacutelka sem er aeth reyna aeth foacuteta sig iacute erfiethum

aethstaeligethum Sveitastuacutelkan blaacuteeygetha sest aacute traktorskerru og flytur iacute borgarliacutefieth thornar sem

huacuten faeligr vinnu hjaacute Sveppa aacute vinsaeliglum skemmtistaeth Sveppi og Lass gera meeth seacuter

veethmaacutel um hvor thorneirra verethi aacute undan aeth spilla sakleysingjanum og nota thorneir feacutelagar til

21

thorness yacutemis broumlgeth Lass verethur fljoacutetlega hrifinn af Soacutel fyrir alvoumlru og uppgjoumlr aacute milli vina

er oacuteumflyacuteanlegt ekki siacutest vegna thorneirra sjuacuteku hvata sem Sveppi hefur aeth geyma

Yacutemis atriethi iacute Veggfoacuteethri er haeliggt aeth skoetha meeth augum feacutelagsfraeligethinnar Soacutel flytur

buacuteferlum iacute upphafi myndarinnar og thornarf aeth takast aacute vieth thornaeth liacutef sem milljoacutenir manna uacuter

hefethbundnum baeligndasamfeacuteloumlgum hafa thornurft aeth gera fraacute tiacutemum iethnbyltingarinnar Iacute

borginni kemst Soacutel fljoacutetlega aeth thornviacute aeth viethmieth og gildi foacutelks eru fraacutebrugethin thornviacute sem huacuten

aacute aeth venjast uacuter sveitinni Einstaklingshyggja og hraethi einkenna borgarliacutefieth og vesalings

Soacutel veit varla iacute hvorn foacutetinn huacuten aacute aeth stiacutega Reyndar verethur aeth hroacutesa Soacutel fyrir

afskaplega mikla aethloumlgunarhaeligfni en undir lok myndarinnar er huacuten komin upp aacute svieth

meeth hljoacuteethnema iacute houmlnd alveg buacutein aeth hrista af seacuter sveitahrollinn

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag

Saacute munur sem syacutendur er aacute liacutefi borgarbuacutea annars vegar og sveitafoacutelks hins vegar er efni

sem feacutelagsfraeligethingar hafa rannsakaeth um aacuterabil Tengsl og thornaacutetttaka einstaklinga iacute

samfeacutelaginu er mismunandi eftir thorneim feacutelagslegu aethstaeligethum sem thorneir lifa vieth THORNyacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Ferdinand Toumlnnies (1963) skipti mannlegum tengslum niethur iacute tvaeligr

megingerethir og kallaethi thornaeligr gemeinschaft (samfeacutelag) og gesellschaft (thornjoacuteethfeacutelag)

Samkvaeligmt Toumlnnies er gemeinschaft suacute samfeacutelagsskipan sem felur iacute seacuter mikla

thornaacutetttoumlku einstaklinga og sameiginleg gildi Eining innan hoacutepsins er mikil og foacutelk leggur

sig fram fyrir heildina Toumlnnies leit aacute fjoumllskylduna sem fullkomieth daeligmi um

gemeinschaft og yfirleitt falla hefethbundin landbuacutenaetharsamfeacuteloumlg undir thornessa

skilgreiningu Hlutverk einstaklinga iacute samfeacutelaginu er meethfaeligtt og liacutetill feacutelagslegur

hreyfanleiki er til staethar Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum hefur svipaethan reynsluheim

Gesellschaft er aacute hinn boacuteginn skilgreint sem thornjoacuteethfeacutelag keyrt aacutefram aacute

einstaklingshyggju Hagur einstaklingsins er mikilvaeliggari en hagur heildarinnar og

thornegnarnir hafa fremur oacutepersoacutenuleg samskipti siacuten aacute milli Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum

oumlethlast aacuteunna stoumlethu td iacute gegnum vinnu siacutena naacutem eetha dugnaeth Einstaklingarnir gegna

oacuteliacutekum hlutverkum og eru iacute oacuteliacutekum stoumlethum THORNetta leiethir til thorness aeth reynsluheimur

foacutelksins verethur oacuteliacutekur og einstaklingurinn finnur ekki thornoumlrf hjaacute seacuter aeth vinna iacute thornaacutegu

heildarinnar Nuacutetiacutema fyrirtaeligki eins og NIKE vaeligri aacutegaeligtis daeligmi um gelleschaft

starfsmennirnir eru aeth reyna aeth thorneacutena sem mest iacute vinnu sinni en hafa etv engan

seacuterstakan aacutehuga aacute voumlrunni sem thorneir framleietha Endaframleiethslan verethur ekki aethalmaacutelieth

22

heldur hversu mikieth hagur einstaklingsins vaelignkast iacute thornviacute ferli sem framleiethslan er Mjoumlg

skyacuter munur er aacute thornessum tveimur atriethum iacute Veggfoacuteethri Soacutel verethur aeth gjoumlra svo vel aeth

takast aacute vieth siacutenar breyttu aethstaeligethur og breytast uacuter saklausri persoacutenu sem haeliggt vaeligri aeth

kenna vieth gemeinschaft iacute harethari persoacutenu sem feacutelli aeth stoacuteru leiti undir skilgreiningu

gesellschaft

32 Ofbeldi menningarkima

Drykkfelldi listamaethurinn Lass er iacute myndinni tengingin aacute milli sakleysis (Soacutel) og

uacuterkynjunar (Sveppi) Lass er syacutendur sem nokkueth viethkunnanlegur naacuteungi en algjoumlrlega

stefnulaus iacute liacutefinu Hann hefur greinilega haeligfileika aacute sviethi myndlistar en thornegar virkilega

reynir aacute er hann fljoacutetur aeth leita seacuter huggunar iacute faethmi Bakkusar Iacute einu atriethi

myndarinnar kemur thornaeth fram aeth Lass hefur enga foumlethuriacutemynd til aeth leita til enga

fyrirmynd Hann kemur heim til moacuteethur sinnar og finnur hana illa uacutetleikna eftir

bdquokoacutetilettukarlinnldquo sem er greinilega sambyacutelismaethur hennar en alls oacuteskyldur Lass THORNeir

feacutelagar hefna siacuten aacute ofbeldismanninum aacute thornann haacutett sem thorneir thornekkja best meeth

gegndarlausu ofbeldi Rannsoacuteknir Marvin Wolfgang og Franco Ferracuti (1967) hafa

syacutent fram aacute aeth foacutelk sem tilheyrir aacutekveethnum menningarkimum (e subculture) liacutetur aacute

ofbeldi sem eethlilega aethfereth til aeth leysa deilur Wolfgang og Ferracuti koumllluethu sliacuteka

hegethun ofbeldi menningarkima (e subculture of violence) en innan thorneirra er minnsta

oumlgrun litin alvarlegum augum THORNeir feacutelagar Lass og Sveppi tilheyra greinilega hoacutepi sem

er ekki mikieth iacute dagsljoacutesinu innan um venjulega borgara og thorneirra reynsluheimur er iacute

raun ein tegund menningarkima Groacutef ofbeldishegethun kynferethisleg brenglun og

greinileg siethblinda eru fylgifiskar Sveppa og thornaeth er vegna hans sem Lass fer niethur aacute laacutegt

plan Lass gengur tam svo langt aeth bera ljuacutegvitni fyrir vin sinn til aeth foretha honum fraacute

fangavist vegna meintrar nauethgunar

23

33 Lagskipting Max Webers

THORNeir kumpaacutenar Sveppi og Lass eru iacute slaeligmum maacutelum meeth sitt liacutefshlaup THORNeir tilheyra

ekki virtum thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi eru ekki efnaethir og hafa engin raunveruleg voumlld THORNaeth maacute

thornviacute segja aeth thorneir seacuteu iacute neethsta lagi samfeacutelagsins aacute moumlrgum sviethum Lagskipting

samfeacutelagsins er viethfangsefni sem hinn fraeliggi thornyacuteski feacutelagsviacutesindamaethur Max Weber

rannsakaethi og smiacuteethaethi kenningu siacutena um feacutelagslega lagskiptingu (Andersen amp Taylor

2007) Karl Marx hafethi aacuteethur komieth fram meeth thornaeligr hugmyndir aeth grundvoumlllur

steacutettarskiptingar hviacuteldi aacute efnahagsstoumlethu

Weber heacutelt thornviacute hinsvegar fram aeth skilningur Marx aacute steacutettum vaeligri of thornroumlngur sem

lyacutesing aacute hagsmunaaacuterekstrum og lagsskiptingu og aeth hugmynd Marx um hlutlaeligga

hagsmuni steacutetta vaeligri roumlng Weber vildi meina aeth aacutetakapunktar vaeligru mun fleiri og aeth

foacutelk yrethi aeth vera meethvitaeth um hagsmuni sinnar steacutettar til aeth haga seacuter aacute aacutekveethinn haacutett

Allir thornessir thornriacuter thornaeligttir sem Weber nefnir iacute kenningu sinni um lagskiptingu hafa aeth hans

mati uacuterslitaaacutehrif aacute liacutefsmoumlguleika einstaklinga og taeligkifaeligri thorneirra til aeth veretha nyacutetir

samfeacutelagsthornegnar

Efnahagsstaetha

Efnahagslegar aethstaeligethur foacutelks eru eitt aethalatriethieth iacute hugmyndum Webers Efnahagslegar

forsendur og moumlguleikar foacutelks aacute markaethinum stjoacuterni ma hvaetha steacutett thornuacute tilheyrir

Weber er meeth svipaethar hugmyndir og Karl Marx iacute thornessum maacutelum thorneas suacute skoethun aeth

eignahald aacute framleiethslutaeligkjum seacute lykilatriethi thornar sem eigendur thorneirra hafi voumlldin iacute

samfeacutelaginu

Weber bendir enn fremur aacute aeth oacutevenjulegar kringumstaeligethur iacute samfeacutelaginu thornurfi til aeth

foacutelk myndi einhverskonar samstoumlethu aacute grundvelli efnahagslegrar stoumlethu sinnar Foacutelk sem

stendur saman iacute verkfalli vaeligri td aeth falla aacutegaeligtlega aeth thornessum hugmyndum thorne foacutelk

sem myndar hoacutep sem hegethar seacuter meeth sameiginlegum haeligtti meeth hagsmuni hoacutepsins iacute

huga THORNessi sameiginlegi orsakavaldur byggist eingoumlngu aacute efnislegum hagsmunum er

varetha eignir og tekjumoumlguleika

Iacute Veggfoacuteethri eru persoacutenurnar ekki iacute goacuteethum maacutelum aacute efnahagssviethinu Lass og Sveppi

virethast eiga peninga til aeth fjaacutermagna drykkju eiturlyfjanotkun og almennt svall en eru

engu aeth siacuteethur staurblankir annar sem hinn klassiacuteski faacutetaeligki listamaethur og hinn geturvill

ekki borga foacutelki laun fyrir vinnu siacutena THORNaeth maacute thornviacute kannski segja aeth Lass seacute verkamaethur

24

iacute anda hugmynda Karl Marx thornar sem hann hefur ekkert til aeth selja aacute markaethi nema faeligrni

siacutena (listmaacutelun) Hann raeligethur ekki yfir fjaacutermagni neacute framleiethslutaeligkjum og thornarf thornviacute aeth

gerast launthornegi sem treystir aacute einhverskonar fjoumlldaframleiethslu Sveppi er hinsvegar aeth

passa aacutegaeligtlega vieth bdquoborgarasteacutettinaldquo sem Marx nefndi fjaacutermagnseigendur

vinnuveitendur og eigendur framleiethslutaeligkja

Sveppi er vissulega skiacutetblankur og thornviacute ekki alveg aeth falla inn iacute staethalmynd Marx af

sviacutenfeitum moldriacutekum kapitalistanum en hann er thornoacute eigandi naeligturkluacutebbs (sem getur iacute

viacuteethri merkingu verieth framleiethslutaeligki) og hann reynir vieth hvert taeligkifaeligri aeth hlunnfara

vinnuaflieth reacutett eins og goacuteethur siethur er aacute meethal kapitalista samkvaeligmt hugmyndafraeligethi

Karl Marx

Virething

Virething er aeth mati Webers tengd viethhorfum liacutefsstiacutel og neyslu hvers einstaklings Oumlfugt

vieth efnahagshugmyndir hans er ekki oacutealgengt aeth hoacutepur sem deilir soumlmu stoumlethu hagi seacuter

sem samfeacutelag Virething er metin af jaacutekvaeligethri eetha neikvaeligethri feacutelagslegum viethbroumlgethum og

liacutefsstiacutellinn sem thornuacute hefur valieth endurspeglar stoumlethu thorniacutena iacute samfeacutelaginu Efnahagurinn

snyacutest um framleiethslu en virethingin um neyslu

Daeligmi er um aeth foacutelk hafi mjoumlg haacutea virethingastoumlethu en tilheyri engu aeth siacuteethur laacutegri

efnahagslegri steacutett Gott daeligmi um einstakling meeth mikla virethingu vaeligri proacutefessor vieth

virtan haacuteskoacutela THORNessi aacutekveethni proacutefessor getur hins vegar verieth aacute frekar laacutegum launum og

tilheyrt laeliggri steacutettum thornjoacuteethfeacutelagsins iacute efnahagslegum skilningi thornraacutett fyrir alla thornaacute virethingu

sem hann hefur innan skoacutelans Haeliggt er aeth skoetha hugmyndir Webers um stoumlethu

einstaklinga iacute samfeacutelaginu iacute samhengi vieth goacuteethaeligrieth sem naacuteethi haacutemarki aacute Iacuteslandi aacute thornviacute

herrans aacuteri 2007 Iacute uacutetraacutes iacuteslenskra viethskiptamanna voru iacute forystu einstaklingar sem

houmlfethu ekki hefethbundna virethingastoumlethu iacute samfeacutelaginu THORNraacutett fyrir oumlll siacuten auethaeligvi og fraeliggu

vini voru thornessir menn jafnvel uppnefndir bdquogoumltustraacutekarldquo af aethilum sem litu niethur aacute thornaacute

vegna bakgrunns thorneirra Weber fjallaethi einmitt um muninn aacute virethingunni sem syacutend er

goumlmlum peningum og nyacutejum thorne nyacuteriacutekir einstaklingar njoacuteta ekki soumlmu virethingar og

thorneir sem hafa aacutett peninga iacute langan tiacutema Reacutett eins og blanki proacutefessorinn iacute daeligminu aeth

ofan eru riacutekir einstaklingar meeth bdquoranganldquo bakgrunn alltaf litnir hornauga af thorneim sem

eru meeth bdquoreacutettanldquo bakgrunn

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

19

28 Niethurlag

Djoumlflaeyjan er fyrir margar sakir stoacutermerkileg kvikmynd Huacuten veitir goacuteetha innsyacuten inn iacute

liacutef thorneirra Iacuteslendinga sem ekki saacutetu vieth sama boreth og landar thorneirra og thornurftu af illri

nauethsyn aeth aethlagast oacutevinveittu umhverfi siacutenu Tilhneigingin hefur verieth aeth draga upp

glansmynd af Iacuteslandi fortiacuteethar seacuterstaklega aacuterunum eftir striacuteeth THORNaacute voru landsmenn

almennt iacute aacutekaflega goacuteethum maacutelum vegna yacutemis konar striacuteethsgroacuteetha og ekki siacutest iacute kjoumllfar

Marshall-aethstoetharinnar Togaraflotinn var endurnyacutejaethur landbuacutenaetharveacutelar keyptar

virkjanir og verksmiethjur byggethar osfrv (Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson 1996) Sagan

hefur hinsvegar kennt okkur aeth iacute oumlllum uppsveiflum eru til thornjoacuteethfeacutelagshoacutepar sem

einhverra hluta vegna faacute ekki sneieth af koumlkunni og Djoumlflaeyjan syacutenir okkur sliacutekan hoacutep

meeth eftirminnilegum haeligtti

Tengingar vieth afbrotafraeligethi hafa verieth aacuteberandi iacute thornessari umfjoumlllun um kvikmyndina

Djoumlflaeyjuna en aeth miacutenu mati laacute thornaeth beinast vieth thornegar efni hennar er skoethaeth ofan iacute

kjoumllinn Feacutelagslegar aethstaeligethur foacutelksins iacute kvikmyndinni eru aacute thornann veg aeth afbrot og

fraacutevikshegethun naacute foacutetfestu og eru iacute raun viethurkennd gildi innan thornessa hoacuteps THORNoacute eru

persoacutenur inni aacute milli sem naacute aeth riacutefa sig uacutet uacuter siacutenum aethstaeligethum en meirihlutinn heldur thornoacute

iacute thornau oumlfugsnuacutenu viethmieth sem styacutera liacutefinu iacute braggahverfinu

20

Frumsyacutend 6aacuteguacutest 1992

Leikstjoacuteri Juacuteliacuteus Kemp

Aethalhlutverk

Lass ndash Baltasar Kormaacutekur

Sveppi ndash Steinn Aacutermann Markuacutesson

Soacutel ndash Ingibjoumlrg Stefaacutensdoacutettir

Uggi ndash Ari Matthiacuteasson

3 Veggfoacuteethur

Kvikmyndin Veggfoacuteethur (e Wallpaper) vakti nokkra athygli thornegar huacuten kom uacutet aacuterieth 1992

Myndin toacutek aacute moumlrgum feacutelagslegum vandamaacutelum og syacutendi thornau meeth naacutelgun sem ekki

hafethi aacuteethur seacutest iacute iacuteslenskri kvikmynd bdquoAacuterekstrar landbuacutenaetharsamfeacutelags og

nuacutetiacutemathornjoacuteethfeacutelagsldquo soumlgufleacutettan sem hafethi seacutest iacute myndum aacute boreth vieth Land og synir og

Oacuteethal feethranna feacutekk nuacutetiacutemalega uppfaeligrslu aacutesamt goacuteethum skammti af siethblindu glaeligpum

og kynliacutefi THORNaeth var ekki siacutest vegna djarfra kynliacutefsatrietha sem myndin vakti athygli en

sjaacutelfsagt thornaeligttu thornessi tilteknu atriethi myndarinnar frekar saklaus iacute dag Juacuteliacuteus Kemp

leikstyacuterethi Veggfoacuteethri og feacutekk mikieth hroacutes fyrir aeth taeligkla viethkvaeligm maacutelefni aacuten tepruskapar

Juacuteliacuteus var aetheins 25 aacutera thornegar Veggfoacuteethur var frumsyacutend en hann naacuteethi aeth sannfaeligra allar

vinsaeliglustu hljoacutemsveitir Iacuteslands aacute thorneim tiacutema aeth koma fram iacute myndinni og er Veggfoacuteethur

thornviacute oft aacute tiacuteethum eins og toacutenlistarmyndband frekar en biacuteoacutemynd

Veggfoacuteethur er klassiacutesk saga um konu sem hittir mann thornau fella hugi saman en hann

thornarf aacute endanum aeth velja aacute milli hennar og besta vinar siacutens Soumlguhetjurnar thornrjaacuter eru

Lass drykkfelldur listamaethur Sveppi siethblindur og kynferethislega brenglaethur

eiturlyfjaneytandi og Soacutel saklaus sveitastuacutelka sem er aeth reyna aeth foacuteta sig iacute erfiethum

aethstaeligethum Sveitastuacutelkan blaacuteeygetha sest aacute traktorskerru og flytur iacute borgarliacutefieth thornar sem

huacuten faeligr vinnu hjaacute Sveppa aacute vinsaeliglum skemmtistaeth Sveppi og Lass gera meeth seacuter

veethmaacutel um hvor thorneirra verethi aacute undan aeth spilla sakleysingjanum og nota thorneir feacutelagar til

21

thorness yacutemis broumlgeth Lass verethur fljoacutetlega hrifinn af Soacutel fyrir alvoumlru og uppgjoumlr aacute milli vina

er oacuteumflyacuteanlegt ekki siacutest vegna thorneirra sjuacuteku hvata sem Sveppi hefur aeth geyma

Yacutemis atriethi iacute Veggfoacuteethri er haeliggt aeth skoetha meeth augum feacutelagsfraeligethinnar Soacutel flytur

buacuteferlum iacute upphafi myndarinnar og thornarf aeth takast aacute vieth thornaeth liacutef sem milljoacutenir manna uacuter

hefethbundnum baeligndasamfeacuteloumlgum hafa thornurft aeth gera fraacute tiacutemum iethnbyltingarinnar Iacute

borginni kemst Soacutel fljoacutetlega aeth thornviacute aeth viethmieth og gildi foacutelks eru fraacutebrugethin thornviacute sem huacuten

aacute aeth venjast uacuter sveitinni Einstaklingshyggja og hraethi einkenna borgarliacutefieth og vesalings

Soacutel veit varla iacute hvorn foacutetinn huacuten aacute aeth stiacutega Reyndar verethur aeth hroacutesa Soacutel fyrir

afskaplega mikla aethloumlgunarhaeligfni en undir lok myndarinnar er huacuten komin upp aacute svieth

meeth hljoacuteethnema iacute houmlnd alveg buacutein aeth hrista af seacuter sveitahrollinn

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag

Saacute munur sem syacutendur er aacute liacutefi borgarbuacutea annars vegar og sveitafoacutelks hins vegar er efni

sem feacutelagsfraeligethingar hafa rannsakaeth um aacuterabil Tengsl og thornaacutetttaka einstaklinga iacute

samfeacutelaginu er mismunandi eftir thorneim feacutelagslegu aethstaeligethum sem thorneir lifa vieth THORNyacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Ferdinand Toumlnnies (1963) skipti mannlegum tengslum niethur iacute tvaeligr

megingerethir og kallaethi thornaeligr gemeinschaft (samfeacutelag) og gesellschaft (thornjoacuteethfeacutelag)

Samkvaeligmt Toumlnnies er gemeinschaft suacute samfeacutelagsskipan sem felur iacute seacuter mikla

thornaacutetttoumlku einstaklinga og sameiginleg gildi Eining innan hoacutepsins er mikil og foacutelk leggur

sig fram fyrir heildina Toumlnnies leit aacute fjoumllskylduna sem fullkomieth daeligmi um

gemeinschaft og yfirleitt falla hefethbundin landbuacutenaetharsamfeacuteloumlg undir thornessa

skilgreiningu Hlutverk einstaklinga iacute samfeacutelaginu er meethfaeligtt og liacutetill feacutelagslegur

hreyfanleiki er til staethar Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum hefur svipaethan reynsluheim

Gesellschaft er aacute hinn boacuteginn skilgreint sem thornjoacuteethfeacutelag keyrt aacutefram aacute

einstaklingshyggju Hagur einstaklingsins er mikilvaeliggari en hagur heildarinnar og

thornegnarnir hafa fremur oacutepersoacutenuleg samskipti siacuten aacute milli Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum

oumlethlast aacuteunna stoumlethu td iacute gegnum vinnu siacutena naacutem eetha dugnaeth Einstaklingarnir gegna

oacuteliacutekum hlutverkum og eru iacute oacuteliacutekum stoumlethum THORNetta leiethir til thorness aeth reynsluheimur

foacutelksins verethur oacuteliacutekur og einstaklingurinn finnur ekki thornoumlrf hjaacute seacuter aeth vinna iacute thornaacutegu

heildarinnar Nuacutetiacutema fyrirtaeligki eins og NIKE vaeligri aacutegaeligtis daeligmi um gelleschaft

starfsmennirnir eru aeth reyna aeth thorneacutena sem mest iacute vinnu sinni en hafa etv engan

seacuterstakan aacutehuga aacute voumlrunni sem thorneir framleietha Endaframleiethslan verethur ekki aethalmaacutelieth

22

heldur hversu mikieth hagur einstaklingsins vaelignkast iacute thornviacute ferli sem framleiethslan er Mjoumlg

skyacuter munur er aacute thornessum tveimur atriethum iacute Veggfoacuteethri Soacutel verethur aeth gjoumlra svo vel aeth

takast aacute vieth siacutenar breyttu aethstaeligethur og breytast uacuter saklausri persoacutenu sem haeliggt vaeligri aeth

kenna vieth gemeinschaft iacute harethari persoacutenu sem feacutelli aeth stoacuteru leiti undir skilgreiningu

gesellschaft

32 Ofbeldi menningarkima

Drykkfelldi listamaethurinn Lass er iacute myndinni tengingin aacute milli sakleysis (Soacutel) og

uacuterkynjunar (Sveppi) Lass er syacutendur sem nokkueth viethkunnanlegur naacuteungi en algjoumlrlega

stefnulaus iacute liacutefinu Hann hefur greinilega haeligfileika aacute sviethi myndlistar en thornegar virkilega

reynir aacute er hann fljoacutetur aeth leita seacuter huggunar iacute faethmi Bakkusar Iacute einu atriethi

myndarinnar kemur thornaeth fram aeth Lass hefur enga foumlethuriacutemynd til aeth leita til enga

fyrirmynd Hann kemur heim til moacuteethur sinnar og finnur hana illa uacutetleikna eftir

bdquokoacutetilettukarlinnldquo sem er greinilega sambyacutelismaethur hennar en alls oacuteskyldur Lass THORNeir

feacutelagar hefna siacuten aacute ofbeldismanninum aacute thornann haacutett sem thorneir thornekkja best meeth

gegndarlausu ofbeldi Rannsoacuteknir Marvin Wolfgang og Franco Ferracuti (1967) hafa

syacutent fram aacute aeth foacutelk sem tilheyrir aacutekveethnum menningarkimum (e subculture) liacutetur aacute

ofbeldi sem eethlilega aethfereth til aeth leysa deilur Wolfgang og Ferracuti koumllluethu sliacuteka

hegethun ofbeldi menningarkima (e subculture of violence) en innan thorneirra er minnsta

oumlgrun litin alvarlegum augum THORNeir feacutelagar Lass og Sveppi tilheyra greinilega hoacutepi sem

er ekki mikieth iacute dagsljoacutesinu innan um venjulega borgara og thorneirra reynsluheimur er iacute

raun ein tegund menningarkima Groacutef ofbeldishegethun kynferethisleg brenglun og

greinileg siethblinda eru fylgifiskar Sveppa og thornaeth er vegna hans sem Lass fer niethur aacute laacutegt

plan Lass gengur tam svo langt aeth bera ljuacutegvitni fyrir vin sinn til aeth foretha honum fraacute

fangavist vegna meintrar nauethgunar

23

33 Lagskipting Max Webers

THORNeir kumpaacutenar Sveppi og Lass eru iacute slaeligmum maacutelum meeth sitt liacutefshlaup THORNeir tilheyra

ekki virtum thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi eru ekki efnaethir og hafa engin raunveruleg voumlld THORNaeth maacute

thornviacute segja aeth thorneir seacuteu iacute neethsta lagi samfeacutelagsins aacute moumlrgum sviethum Lagskipting

samfeacutelagsins er viethfangsefni sem hinn fraeliggi thornyacuteski feacutelagsviacutesindamaethur Max Weber

rannsakaethi og smiacuteethaethi kenningu siacutena um feacutelagslega lagskiptingu (Andersen amp Taylor

2007) Karl Marx hafethi aacuteethur komieth fram meeth thornaeligr hugmyndir aeth grundvoumlllur

steacutettarskiptingar hviacuteldi aacute efnahagsstoumlethu

Weber heacutelt thornviacute hinsvegar fram aeth skilningur Marx aacute steacutettum vaeligri of thornroumlngur sem

lyacutesing aacute hagsmunaaacuterekstrum og lagsskiptingu og aeth hugmynd Marx um hlutlaeligga

hagsmuni steacutetta vaeligri roumlng Weber vildi meina aeth aacutetakapunktar vaeligru mun fleiri og aeth

foacutelk yrethi aeth vera meethvitaeth um hagsmuni sinnar steacutettar til aeth haga seacuter aacute aacutekveethinn haacutett

Allir thornessir thornriacuter thornaeligttir sem Weber nefnir iacute kenningu sinni um lagskiptingu hafa aeth hans

mati uacuterslitaaacutehrif aacute liacutefsmoumlguleika einstaklinga og taeligkifaeligri thorneirra til aeth veretha nyacutetir

samfeacutelagsthornegnar

Efnahagsstaetha

Efnahagslegar aethstaeligethur foacutelks eru eitt aethalatriethieth iacute hugmyndum Webers Efnahagslegar

forsendur og moumlguleikar foacutelks aacute markaethinum stjoacuterni ma hvaetha steacutett thornuacute tilheyrir

Weber er meeth svipaethar hugmyndir og Karl Marx iacute thornessum maacutelum thorneas suacute skoethun aeth

eignahald aacute framleiethslutaeligkjum seacute lykilatriethi thornar sem eigendur thorneirra hafi voumlldin iacute

samfeacutelaginu

Weber bendir enn fremur aacute aeth oacutevenjulegar kringumstaeligethur iacute samfeacutelaginu thornurfi til aeth

foacutelk myndi einhverskonar samstoumlethu aacute grundvelli efnahagslegrar stoumlethu sinnar Foacutelk sem

stendur saman iacute verkfalli vaeligri td aeth falla aacutegaeligtlega aeth thornessum hugmyndum thorne foacutelk

sem myndar hoacutep sem hegethar seacuter meeth sameiginlegum haeligtti meeth hagsmuni hoacutepsins iacute

huga THORNessi sameiginlegi orsakavaldur byggist eingoumlngu aacute efnislegum hagsmunum er

varetha eignir og tekjumoumlguleika

Iacute Veggfoacuteethri eru persoacutenurnar ekki iacute goacuteethum maacutelum aacute efnahagssviethinu Lass og Sveppi

virethast eiga peninga til aeth fjaacutermagna drykkju eiturlyfjanotkun og almennt svall en eru

engu aeth siacuteethur staurblankir annar sem hinn klassiacuteski faacutetaeligki listamaethur og hinn geturvill

ekki borga foacutelki laun fyrir vinnu siacutena THORNaeth maacute thornviacute kannski segja aeth Lass seacute verkamaethur

24

iacute anda hugmynda Karl Marx thornar sem hann hefur ekkert til aeth selja aacute markaethi nema faeligrni

siacutena (listmaacutelun) Hann raeligethur ekki yfir fjaacutermagni neacute framleiethslutaeligkjum og thornarf thornviacute aeth

gerast launthornegi sem treystir aacute einhverskonar fjoumlldaframleiethslu Sveppi er hinsvegar aeth

passa aacutegaeligtlega vieth bdquoborgarasteacutettinaldquo sem Marx nefndi fjaacutermagnseigendur

vinnuveitendur og eigendur framleiethslutaeligkja

Sveppi er vissulega skiacutetblankur og thornviacute ekki alveg aeth falla inn iacute staethalmynd Marx af

sviacutenfeitum moldriacutekum kapitalistanum en hann er thornoacute eigandi naeligturkluacutebbs (sem getur iacute

viacuteethri merkingu verieth framleiethslutaeligki) og hann reynir vieth hvert taeligkifaeligri aeth hlunnfara

vinnuaflieth reacutett eins og goacuteethur siethur er aacute meethal kapitalista samkvaeligmt hugmyndafraeligethi

Karl Marx

Virething

Virething er aeth mati Webers tengd viethhorfum liacutefsstiacutel og neyslu hvers einstaklings Oumlfugt

vieth efnahagshugmyndir hans er ekki oacutealgengt aeth hoacutepur sem deilir soumlmu stoumlethu hagi seacuter

sem samfeacutelag Virething er metin af jaacutekvaeligethri eetha neikvaeligethri feacutelagslegum viethbroumlgethum og

liacutefsstiacutellinn sem thornuacute hefur valieth endurspeglar stoumlethu thorniacutena iacute samfeacutelaginu Efnahagurinn

snyacutest um framleiethslu en virethingin um neyslu

Daeligmi er um aeth foacutelk hafi mjoumlg haacutea virethingastoumlethu en tilheyri engu aeth siacuteethur laacutegri

efnahagslegri steacutett Gott daeligmi um einstakling meeth mikla virethingu vaeligri proacutefessor vieth

virtan haacuteskoacutela THORNessi aacutekveethni proacutefessor getur hins vegar verieth aacute frekar laacutegum launum og

tilheyrt laeliggri steacutettum thornjoacuteethfeacutelagsins iacute efnahagslegum skilningi thornraacutett fyrir alla thornaacute virethingu

sem hann hefur innan skoacutelans Haeliggt er aeth skoetha hugmyndir Webers um stoumlethu

einstaklinga iacute samfeacutelaginu iacute samhengi vieth goacuteethaeligrieth sem naacuteethi haacutemarki aacute Iacuteslandi aacute thornviacute

herrans aacuteri 2007 Iacute uacutetraacutes iacuteslenskra viethskiptamanna voru iacute forystu einstaklingar sem

houmlfethu ekki hefethbundna virethingastoumlethu iacute samfeacutelaginu THORNraacutett fyrir oumlll siacuten auethaeligvi og fraeliggu

vini voru thornessir menn jafnvel uppnefndir bdquogoumltustraacutekarldquo af aethilum sem litu niethur aacute thornaacute

vegna bakgrunns thorneirra Weber fjallaethi einmitt um muninn aacute virethingunni sem syacutend er

goumlmlum peningum og nyacutejum thorne nyacuteriacutekir einstaklingar njoacuteta ekki soumlmu virethingar og

thorneir sem hafa aacutett peninga iacute langan tiacutema Reacutett eins og blanki proacutefessorinn iacute daeligminu aeth

ofan eru riacutekir einstaklingar meeth bdquoranganldquo bakgrunn alltaf litnir hornauga af thorneim sem

eru meeth bdquoreacutettanldquo bakgrunn

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

20

Frumsyacutend 6aacuteguacutest 1992

Leikstjoacuteri Juacuteliacuteus Kemp

Aethalhlutverk

Lass ndash Baltasar Kormaacutekur

Sveppi ndash Steinn Aacutermann Markuacutesson

Soacutel ndash Ingibjoumlrg Stefaacutensdoacutettir

Uggi ndash Ari Matthiacuteasson

3 Veggfoacuteethur

Kvikmyndin Veggfoacuteethur (e Wallpaper) vakti nokkra athygli thornegar huacuten kom uacutet aacuterieth 1992

Myndin toacutek aacute moumlrgum feacutelagslegum vandamaacutelum og syacutendi thornau meeth naacutelgun sem ekki

hafethi aacuteethur seacutest iacute iacuteslenskri kvikmynd bdquoAacuterekstrar landbuacutenaetharsamfeacutelags og

nuacutetiacutemathornjoacuteethfeacutelagsldquo soumlgufleacutettan sem hafethi seacutest iacute myndum aacute boreth vieth Land og synir og

Oacuteethal feethranna feacutekk nuacutetiacutemalega uppfaeligrslu aacutesamt goacuteethum skammti af siethblindu glaeligpum

og kynliacutefi THORNaeth var ekki siacutest vegna djarfra kynliacutefsatrietha sem myndin vakti athygli en

sjaacutelfsagt thornaeligttu thornessi tilteknu atriethi myndarinnar frekar saklaus iacute dag Juacuteliacuteus Kemp

leikstyacuterethi Veggfoacuteethri og feacutekk mikieth hroacutes fyrir aeth taeligkla viethkvaeligm maacutelefni aacuten tepruskapar

Juacuteliacuteus var aetheins 25 aacutera thornegar Veggfoacuteethur var frumsyacutend en hann naacuteethi aeth sannfaeligra allar

vinsaeliglustu hljoacutemsveitir Iacuteslands aacute thorneim tiacutema aeth koma fram iacute myndinni og er Veggfoacuteethur

thornviacute oft aacute tiacuteethum eins og toacutenlistarmyndband frekar en biacuteoacutemynd

Veggfoacuteethur er klassiacutesk saga um konu sem hittir mann thornau fella hugi saman en hann

thornarf aacute endanum aeth velja aacute milli hennar og besta vinar siacutens Soumlguhetjurnar thornrjaacuter eru

Lass drykkfelldur listamaethur Sveppi siethblindur og kynferethislega brenglaethur

eiturlyfjaneytandi og Soacutel saklaus sveitastuacutelka sem er aeth reyna aeth foacuteta sig iacute erfiethum

aethstaeligethum Sveitastuacutelkan blaacuteeygetha sest aacute traktorskerru og flytur iacute borgarliacutefieth thornar sem

huacuten faeligr vinnu hjaacute Sveppa aacute vinsaeliglum skemmtistaeth Sveppi og Lass gera meeth seacuter

veethmaacutel um hvor thorneirra verethi aacute undan aeth spilla sakleysingjanum og nota thorneir feacutelagar til

21

thorness yacutemis broumlgeth Lass verethur fljoacutetlega hrifinn af Soacutel fyrir alvoumlru og uppgjoumlr aacute milli vina

er oacuteumflyacuteanlegt ekki siacutest vegna thorneirra sjuacuteku hvata sem Sveppi hefur aeth geyma

Yacutemis atriethi iacute Veggfoacuteethri er haeliggt aeth skoetha meeth augum feacutelagsfraeligethinnar Soacutel flytur

buacuteferlum iacute upphafi myndarinnar og thornarf aeth takast aacute vieth thornaeth liacutef sem milljoacutenir manna uacuter

hefethbundnum baeligndasamfeacuteloumlgum hafa thornurft aeth gera fraacute tiacutemum iethnbyltingarinnar Iacute

borginni kemst Soacutel fljoacutetlega aeth thornviacute aeth viethmieth og gildi foacutelks eru fraacutebrugethin thornviacute sem huacuten

aacute aeth venjast uacuter sveitinni Einstaklingshyggja og hraethi einkenna borgarliacutefieth og vesalings

Soacutel veit varla iacute hvorn foacutetinn huacuten aacute aeth stiacutega Reyndar verethur aeth hroacutesa Soacutel fyrir

afskaplega mikla aethloumlgunarhaeligfni en undir lok myndarinnar er huacuten komin upp aacute svieth

meeth hljoacuteethnema iacute houmlnd alveg buacutein aeth hrista af seacuter sveitahrollinn

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag

Saacute munur sem syacutendur er aacute liacutefi borgarbuacutea annars vegar og sveitafoacutelks hins vegar er efni

sem feacutelagsfraeligethingar hafa rannsakaeth um aacuterabil Tengsl og thornaacutetttaka einstaklinga iacute

samfeacutelaginu er mismunandi eftir thorneim feacutelagslegu aethstaeligethum sem thorneir lifa vieth THORNyacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Ferdinand Toumlnnies (1963) skipti mannlegum tengslum niethur iacute tvaeligr

megingerethir og kallaethi thornaeligr gemeinschaft (samfeacutelag) og gesellschaft (thornjoacuteethfeacutelag)

Samkvaeligmt Toumlnnies er gemeinschaft suacute samfeacutelagsskipan sem felur iacute seacuter mikla

thornaacutetttoumlku einstaklinga og sameiginleg gildi Eining innan hoacutepsins er mikil og foacutelk leggur

sig fram fyrir heildina Toumlnnies leit aacute fjoumllskylduna sem fullkomieth daeligmi um

gemeinschaft og yfirleitt falla hefethbundin landbuacutenaetharsamfeacuteloumlg undir thornessa

skilgreiningu Hlutverk einstaklinga iacute samfeacutelaginu er meethfaeligtt og liacutetill feacutelagslegur

hreyfanleiki er til staethar Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum hefur svipaethan reynsluheim

Gesellschaft er aacute hinn boacuteginn skilgreint sem thornjoacuteethfeacutelag keyrt aacutefram aacute

einstaklingshyggju Hagur einstaklingsins er mikilvaeliggari en hagur heildarinnar og

thornegnarnir hafa fremur oacutepersoacutenuleg samskipti siacuten aacute milli Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum

oumlethlast aacuteunna stoumlethu td iacute gegnum vinnu siacutena naacutem eetha dugnaeth Einstaklingarnir gegna

oacuteliacutekum hlutverkum og eru iacute oacuteliacutekum stoumlethum THORNetta leiethir til thorness aeth reynsluheimur

foacutelksins verethur oacuteliacutekur og einstaklingurinn finnur ekki thornoumlrf hjaacute seacuter aeth vinna iacute thornaacutegu

heildarinnar Nuacutetiacutema fyrirtaeligki eins og NIKE vaeligri aacutegaeligtis daeligmi um gelleschaft

starfsmennirnir eru aeth reyna aeth thorneacutena sem mest iacute vinnu sinni en hafa etv engan

seacuterstakan aacutehuga aacute voumlrunni sem thorneir framleietha Endaframleiethslan verethur ekki aethalmaacutelieth

22

heldur hversu mikieth hagur einstaklingsins vaelignkast iacute thornviacute ferli sem framleiethslan er Mjoumlg

skyacuter munur er aacute thornessum tveimur atriethum iacute Veggfoacuteethri Soacutel verethur aeth gjoumlra svo vel aeth

takast aacute vieth siacutenar breyttu aethstaeligethur og breytast uacuter saklausri persoacutenu sem haeliggt vaeligri aeth

kenna vieth gemeinschaft iacute harethari persoacutenu sem feacutelli aeth stoacuteru leiti undir skilgreiningu

gesellschaft

32 Ofbeldi menningarkima

Drykkfelldi listamaethurinn Lass er iacute myndinni tengingin aacute milli sakleysis (Soacutel) og

uacuterkynjunar (Sveppi) Lass er syacutendur sem nokkueth viethkunnanlegur naacuteungi en algjoumlrlega

stefnulaus iacute liacutefinu Hann hefur greinilega haeligfileika aacute sviethi myndlistar en thornegar virkilega

reynir aacute er hann fljoacutetur aeth leita seacuter huggunar iacute faethmi Bakkusar Iacute einu atriethi

myndarinnar kemur thornaeth fram aeth Lass hefur enga foumlethuriacutemynd til aeth leita til enga

fyrirmynd Hann kemur heim til moacuteethur sinnar og finnur hana illa uacutetleikna eftir

bdquokoacutetilettukarlinnldquo sem er greinilega sambyacutelismaethur hennar en alls oacuteskyldur Lass THORNeir

feacutelagar hefna siacuten aacute ofbeldismanninum aacute thornann haacutett sem thorneir thornekkja best meeth

gegndarlausu ofbeldi Rannsoacuteknir Marvin Wolfgang og Franco Ferracuti (1967) hafa

syacutent fram aacute aeth foacutelk sem tilheyrir aacutekveethnum menningarkimum (e subculture) liacutetur aacute

ofbeldi sem eethlilega aethfereth til aeth leysa deilur Wolfgang og Ferracuti koumllluethu sliacuteka

hegethun ofbeldi menningarkima (e subculture of violence) en innan thorneirra er minnsta

oumlgrun litin alvarlegum augum THORNeir feacutelagar Lass og Sveppi tilheyra greinilega hoacutepi sem

er ekki mikieth iacute dagsljoacutesinu innan um venjulega borgara og thorneirra reynsluheimur er iacute

raun ein tegund menningarkima Groacutef ofbeldishegethun kynferethisleg brenglun og

greinileg siethblinda eru fylgifiskar Sveppa og thornaeth er vegna hans sem Lass fer niethur aacute laacutegt

plan Lass gengur tam svo langt aeth bera ljuacutegvitni fyrir vin sinn til aeth foretha honum fraacute

fangavist vegna meintrar nauethgunar

23

33 Lagskipting Max Webers

THORNeir kumpaacutenar Sveppi og Lass eru iacute slaeligmum maacutelum meeth sitt liacutefshlaup THORNeir tilheyra

ekki virtum thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi eru ekki efnaethir og hafa engin raunveruleg voumlld THORNaeth maacute

thornviacute segja aeth thorneir seacuteu iacute neethsta lagi samfeacutelagsins aacute moumlrgum sviethum Lagskipting

samfeacutelagsins er viethfangsefni sem hinn fraeliggi thornyacuteski feacutelagsviacutesindamaethur Max Weber

rannsakaethi og smiacuteethaethi kenningu siacutena um feacutelagslega lagskiptingu (Andersen amp Taylor

2007) Karl Marx hafethi aacuteethur komieth fram meeth thornaeligr hugmyndir aeth grundvoumlllur

steacutettarskiptingar hviacuteldi aacute efnahagsstoumlethu

Weber heacutelt thornviacute hinsvegar fram aeth skilningur Marx aacute steacutettum vaeligri of thornroumlngur sem

lyacutesing aacute hagsmunaaacuterekstrum og lagsskiptingu og aeth hugmynd Marx um hlutlaeligga

hagsmuni steacutetta vaeligri roumlng Weber vildi meina aeth aacutetakapunktar vaeligru mun fleiri og aeth

foacutelk yrethi aeth vera meethvitaeth um hagsmuni sinnar steacutettar til aeth haga seacuter aacute aacutekveethinn haacutett

Allir thornessir thornriacuter thornaeligttir sem Weber nefnir iacute kenningu sinni um lagskiptingu hafa aeth hans

mati uacuterslitaaacutehrif aacute liacutefsmoumlguleika einstaklinga og taeligkifaeligri thorneirra til aeth veretha nyacutetir

samfeacutelagsthornegnar

Efnahagsstaetha

Efnahagslegar aethstaeligethur foacutelks eru eitt aethalatriethieth iacute hugmyndum Webers Efnahagslegar

forsendur og moumlguleikar foacutelks aacute markaethinum stjoacuterni ma hvaetha steacutett thornuacute tilheyrir

Weber er meeth svipaethar hugmyndir og Karl Marx iacute thornessum maacutelum thorneas suacute skoethun aeth

eignahald aacute framleiethslutaeligkjum seacute lykilatriethi thornar sem eigendur thorneirra hafi voumlldin iacute

samfeacutelaginu

Weber bendir enn fremur aacute aeth oacutevenjulegar kringumstaeligethur iacute samfeacutelaginu thornurfi til aeth

foacutelk myndi einhverskonar samstoumlethu aacute grundvelli efnahagslegrar stoumlethu sinnar Foacutelk sem

stendur saman iacute verkfalli vaeligri td aeth falla aacutegaeligtlega aeth thornessum hugmyndum thorne foacutelk

sem myndar hoacutep sem hegethar seacuter meeth sameiginlegum haeligtti meeth hagsmuni hoacutepsins iacute

huga THORNessi sameiginlegi orsakavaldur byggist eingoumlngu aacute efnislegum hagsmunum er

varetha eignir og tekjumoumlguleika

Iacute Veggfoacuteethri eru persoacutenurnar ekki iacute goacuteethum maacutelum aacute efnahagssviethinu Lass og Sveppi

virethast eiga peninga til aeth fjaacutermagna drykkju eiturlyfjanotkun og almennt svall en eru

engu aeth siacuteethur staurblankir annar sem hinn klassiacuteski faacutetaeligki listamaethur og hinn geturvill

ekki borga foacutelki laun fyrir vinnu siacutena THORNaeth maacute thornviacute kannski segja aeth Lass seacute verkamaethur

24

iacute anda hugmynda Karl Marx thornar sem hann hefur ekkert til aeth selja aacute markaethi nema faeligrni

siacutena (listmaacutelun) Hann raeligethur ekki yfir fjaacutermagni neacute framleiethslutaeligkjum og thornarf thornviacute aeth

gerast launthornegi sem treystir aacute einhverskonar fjoumlldaframleiethslu Sveppi er hinsvegar aeth

passa aacutegaeligtlega vieth bdquoborgarasteacutettinaldquo sem Marx nefndi fjaacutermagnseigendur

vinnuveitendur og eigendur framleiethslutaeligkja

Sveppi er vissulega skiacutetblankur og thornviacute ekki alveg aeth falla inn iacute staethalmynd Marx af

sviacutenfeitum moldriacutekum kapitalistanum en hann er thornoacute eigandi naeligturkluacutebbs (sem getur iacute

viacuteethri merkingu verieth framleiethslutaeligki) og hann reynir vieth hvert taeligkifaeligri aeth hlunnfara

vinnuaflieth reacutett eins og goacuteethur siethur er aacute meethal kapitalista samkvaeligmt hugmyndafraeligethi

Karl Marx

Virething

Virething er aeth mati Webers tengd viethhorfum liacutefsstiacutel og neyslu hvers einstaklings Oumlfugt

vieth efnahagshugmyndir hans er ekki oacutealgengt aeth hoacutepur sem deilir soumlmu stoumlethu hagi seacuter

sem samfeacutelag Virething er metin af jaacutekvaeligethri eetha neikvaeligethri feacutelagslegum viethbroumlgethum og

liacutefsstiacutellinn sem thornuacute hefur valieth endurspeglar stoumlethu thorniacutena iacute samfeacutelaginu Efnahagurinn

snyacutest um framleiethslu en virethingin um neyslu

Daeligmi er um aeth foacutelk hafi mjoumlg haacutea virethingastoumlethu en tilheyri engu aeth siacuteethur laacutegri

efnahagslegri steacutett Gott daeligmi um einstakling meeth mikla virethingu vaeligri proacutefessor vieth

virtan haacuteskoacutela THORNessi aacutekveethni proacutefessor getur hins vegar verieth aacute frekar laacutegum launum og

tilheyrt laeliggri steacutettum thornjoacuteethfeacutelagsins iacute efnahagslegum skilningi thornraacutett fyrir alla thornaacute virethingu

sem hann hefur innan skoacutelans Haeliggt er aeth skoetha hugmyndir Webers um stoumlethu

einstaklinga iacute samfeacutelaginu iacute samhengi vieth goacuteethaeligrieth sem naacuteethi haacutemarki aacute Iacuteslandi aacute thornviacute

herrans aacuteri 2007 Iacute uacutetraacutes iacuteslenskra viethskiptamanna voru iacute forystu einstaklingar sem

houmlfethu ekki hefethbundna virethingastoumlethu iacute samfeacutelaginu THORNraacutett fyrir oumlll siacuten auethaeligvi og fraeliggu

vini voru thornessir menn jafnvel uppnefndir bdquogoumltustraacutekarldquo af aethilum sem litu niethur aacute thornaacute

vegna bakgrunns thorneirra Weber fjallaethi einmitt um muninn aacute virethingunni sem syacutend er

goumlmlum peningum og nyacutejum thorne nyacuteriacutekir einstaklingar njoacuteta ekki soumlmu virethingar og

thorneir sem hafa aacutett peninga iacute langan tiacutema Reacutett eins og blanki proacutefessorinn iacute daeligminu aeth

ofan eru riacutekir einstaklingar meeth bdquoranganldquo bakgrunn alltaf litnir hornauga af thorneim sem

eru meeth bdquoreacutettanldquo bakgrunn

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

21

thorness yacutemis broumlgeth Lass verethur fljoacutetlega hrifinn af Soacutel fyrir alvoumlru og uppgjoumlr aacute milli vina

er oacuteumflyacuteanlegt ekki siacutest vegna thorneirra sjuacuteku hvata sem Sveppi hefur aeth geyma

Yacutemis atriethi iacute Veggfoacuteethri er haeliggt aeth skoetha meeth augum feacutelagsfraeligethinnar Soacutel flytur

buacuteferlum iacute upphafi myndarinnar og thornarf aeth takast aacute vieth thornaeth liacutef sem milljoacutenir manna uacuter

hefethbundnum baeligndasamfeacuteloumlgum hafa thornurft aeth gera fraacute tiacutemum iethnbyltingarinnar Iacute

borginni kemst Soacutel fljoacutetlega aeth thornviacute aeth viethmieth og gildi foacutelks eru fraacutebrugethin thornviacute sem huacuten

aacute aeth venjast uacuter sveitinni Einstaklingshyggja og hraethi einkenna borgarliacutefieth og vesalings

Soacutel veit varla iacute hvorn foacutetinn huacuten aacute aeth stiacutega Reyndar verethur aeth hroacutesa Soacutel fyrir

afskaplega mikla aethloumlgunarhaeligfni en undir lok myndarinnar er huacuten komin upp aacute svieth

meeth hljoacuteethnema iacute houmlnd alveg buacutein aeth hrista af seacuter sveitahrollinn

31 Samfeacutelag og thornjoacuteethfeacutelag

Saacute munur sem syacutendur er aacute liacutefi borgarbuacutea annars vegar og sveitafoacutelks hins vegar er efni

sem feacutelagsfraeligethingar hafa rannsakaeth um aacuterabil Tengsl og thornaacutetttaka einstaklinga iacute

samfeacutelaginu er mismunandi eftir thorneim feacutelagslegu aethstaeligethum sem thorneir lifa vieth THORNyacuteski

feacutelagsfraeligethingurinn Ferdinand Toumlnnies (1963) skipti mannlegum tengslum niethur iacute tvaeligr

megingerethir og kallaethi thornaeligr gemeinschaft (samfeacutelag) og gesellschaft (thornjoacuteethfeacutelag)

Samkvaeligmt Toumlnnies er gemeinschaft suacute samfeacutelagsskipan sem felur iacute seacuter mikla

thornaacutetttoumlku einstaklinga og sameiginleg gildi Eining innan hoacutepsins er mikil og foacutelk leggur

sig fram fyrir heildina Toumlnnies leit aacute fjoumllskylduna sem fullkomieth daeligmi um

gemeinschaft og yfirleitt falla hefethbundin landbuacutenaetharsamfeacuteloumlg undir thornessa

skilgreiningu Hlutverk einstaklinga iacute samfeacutelaginu er meethfaeligtt og liacutetill feacutelagslegur

hreyfanleiki er til staethar Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum hefur svipaethan reynsluheim

Gesellschaft er aacute hinn boacuteginn skilgreint sem thornjoacuteethfeacutelag keyrt aacutefram aacute

einstaklingshyggju Hagur einstaklingsins er mikilvaeliggari en hagur heildarinnar og

thornegnarnir hafa fremur oacutepersoacutenuleg samskipti siacuten aacute milli Foacutelk iacute sliacutekum samfeacuteloumlgum

oumlethlast aacuteunna stoumlethu td iacute gegnum vinnu siacutena naacutem eetha dugnaeth Einstaklingarnir gegna

oacuteliacutekum hlutverkum og eru iacute oacuteliacutekum stoumlethum THORNetta leiethir til thorness aeth reynsluheimur

foacutelksins verethur oacuteliacutekur og einstaklingurinn finnur ekki thornoumlrf hjaacute seacuter aeth vinna iacute thornaacutegu

heildarinnar Nuacutetiacutema fyrirtaeligki eins og NIKE vaeligri aacutegaeligtis daeligmi um gelleschaft

starfsmennirnir eru aeth reyna aeth thorneacutena sem mest iacute vinnu sinni en hafa etv engan

seacuterstakan aacutehuga aacute voumlrunni sem thorneir framleietha Endaframleiethslan verethur ekki aethalmaacutelieth

22

heldur hversu mikieth hagur einstaklingsins vaelignkast iacute thornviacute ferli sem framleiethslan er Mjoumlg

skyacuter munur er aacute thornessum tveimur atriethum iacute Veggfoacuteethri Soacutel verethur aeth gjoumlra svo vel aeth

takast aacute vieth siacutenar breyttu aethstaeligethur og breytast uacuter saklausri persoacutenu sem haeliggt vaeligri aeth

kenna vieth gemeinschaft iacute harethari persoacutenu sem feacutelli aeth stoacuteru leiti undir skilgreiningu

gesellschaft

32 Ofbeldi menningarkima

Drykkfelldi listamaethurinn Lass er iacute myndinni tengingin aacute milli sakleysis (Soacutel) og

uacuterkynjunar (Sveppi) Lass er syacutendur sem nokkueth viethkunnanlegur naacuteungi en algjoumlrlega

stefnulaus iacute liacutefinu Hann hefur greinilega haeligfileika aacute sviethi myndlistar en thornegar virkilega

reynir aacute er hann fljoacutetur aeth leita seacuter huggunar iacute faethmi Bakkusar Iacute einu atriethi

myndarinnar kemur thornaeth fram aeth Lass hefur enga foumlethuriacutemynd til aeth leita til enga

fyrirmynd Hann kemur heim til moacuteethur sinnar og finnur hana illa uacutetleikna eftir

bdquokoacutetilettukarlinnldquo sem er greinilega sambyacutelismaethur hennar en alls oacuteskyldur Lass THORNeir

feacutelagar hefna siacuten aacute ofbeldismanninum aacute thornann haacutett sem thorneir thornekkja best meeth

gegndarlausu ofbeldi Rannsoacuteknir Marvin Wolfgang og Franco Ferracuti (1967) hafa

syacutent fram aacute aeth foacutelk sem tilheyrir aacutekveethnum menningarkimum (e subculture) liacutetur aacute

ofbeldi sem eethlilega aethfereth til aeth leysa deilur Wolfgang og Ferracuti koumllluethu sliacuteka

hegethun ofbeldi menningarkima (e subculture of violence) en innan thorneirra er minnsta

oumlgrun litin alvarlegum augum THORNeir feacutelagar Lass og Sveppi tilheyra greinilega hoacutepi sem

er ekki mikieth iacute dagsljoacutesinu innan um venjulega borgara og thorneirra reynsluheimur er iacute

raun ein tegund menningarkima Groacutef ofbeldishegethun kynferethisleg brenglun og

greinileg siethblinda eru fylgifiskar Sveppa og thornaeth er vegna hans sem Lass fer niethur aacute laacutegt

plan Lass gengur tam svo langt aeth bera ljuacutegvitni fyrir vin sinn til aeth foretha honum fraacute

fangavist vegna meintrar nauethgunar

23

33 Lagskipting Max Webers

THORNeir kumpaacutenar Sveppi og Lass eru iacute slaeligmum maacutelum meeth sitt liacutefshlaup THORNeir tilheyra

ekki virtum thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi eru ekki efnaethir og hafa engin raunveruleg voumlld THORNaeth maacute

thornviacute segja aeth thorneir seacuteu iacute neethsta lagi samfeacutelagsins aacute moumlrgum sviethum Lagskipting

samfeacutelagsins er viethfangsefni sem hinn fraeliggi thornyacuteski feacutelagsviacutesindamaethur Max Weber

rannsakaethi og smiacuteethaethi kenningu siacutena um feacutelagslega lagskiptingu (Andersen amp Taylor

2007) Karl Marx hafethi aacuteethur komieth fram meeth thornaeligr hugmyndir aeth grundvoumlllur

steacutettarskiptingar hviacuteldi aacute efnahagsstoumlethu

Weber heacutelt thornviacute hinsvegar fram aeth skilningur Marx aacute steacutettum vaeligri of thornroumlngur sem

lyacutesing aacute hagsmunaaacuterekstrum og lagsskiptingu og aeth hugmynd Marx um hlutlaeligga

hagsmuni steacutetta vaeligri roumlng Weber vildi meina aeth aacutetakapunktar vaeligru mun fleiri og aeth

foacutelk yrethi aeth vera meethvitaeth um hagsmuni sinnar steacutettar til aeth haga seacuter aacute aacutekveethinn haacutett

Allir thornessir thornriacuter thornaeligttir sem Weber nefnir iacute kenningu sinni um lagskiptingu hafa aeth hans

mati uacuterslitaaacutehrif aacute liacutefsmoumlguleika einstaklinga og taeligkifaeligri thorneirra til aeth veretha nyacutetir

samfeacutelagsthornegnar

Efnahagsstaetha

Efnahagslegar aethstaeligethur foacutelks eru eitt aethalatriethieth iacute hugmyndum Webers Efnahagslegar

forsendur og moumlguleikar foacutelks aacute markaethinum stjoacuterni ma hvaetha steacutett thornuacute tilheyrir

Weber er meeth svipaethar hugmyndir og Karl Marx iacute thornessum maacutelum thorneas suacute skoethun aeth

eignahald aacute framleiethslutaeligkjum seacute lykilatriethi thornar sem eigendur thorneirra hafi voumlldin iacute

samfeacutelaginu

Weber bendir enn fremur aacute aeth oacutevenjulegar kringumstaeligethur iacute samfeacutelaginu thornurfi til aeth

foacutelk myndi einhverskonar samstoumlethu aacute grundvelli efnahagslegrar stoumlethu sinnar Foacutelk sem

stendur saman iacute verkfalli vaeligri td aeth falla aacutegaeligtlega aeth thornessum hugmyndum thorne foacutelk

sem myndar hoacutep sem hegethar seacuter meeth sameiginlegum haeligtti meeth hagsmuni hoacutepsins iacute

huga THORNessi sameiginlegi orsakavaldur byggist eingoumlngu aacute efnislegum hagsmunum er

varetha eignir og tekjumoumlguleika

Iacute Veggfoacuteethri eru persoacutenurnar ekki iacute goacuteethum maacutelum aacute efnahagssviethinu Lass og Sveppi

virethast eiga peninga til aeth fjaacutermagna drykkju eiturlyfjanotkun og almennt svall en eru

engu aeth siacuteethur staurblankir annar sem hinn klassiacuteski faacutetaeligki listamaethur og hinn geturvill

ekki borga foacutelki laun fyrir vinnu siacutena THORNaeth maacute thornviacute kannski segja aeth Lass seacute verkamaethur

24

iacute anda hugmynda Karl Marx thornar sem hann hefur ekkert til aeth selja aacute markaethi nema faeligrni

siacutena (listmaacutelun) Hann raeligethur ekki yfir fjaacutermagni neacute framleiethslutaeligkjum og thornarf thornviacute aeth

gerast launthornegi sem treystir aacute einhverskonar fjoumlldaframleiethslu Sveppi er hinsvegar aeth

passa aacutegaeligtlega vieth bdquoborgarasteacutettinaldquo sem Marx nefndi fjaacutermagnseigendur

vinnuveitendur og eigendur framleiethslutaeligkja

Sveppi er vissulega skiacutetblankur og thornviacute ekki alveg aeth falla inn iacute staethalmynd Marx af

sviacutenfeitum moldriacutekum kapitalistanum en hann er thornoacute eigandi naeligturkluacutebbs (sem getur iacute

viacuteethri merkingu verieth framleiethslutaeligki) og hann reynir vieth hvert taeligkifaeligri aeth hlunnfara

vinnuaflieth reacutett eins og goacuteethur siethur er aacute meethal kapitalista samkvaeligmt hugmyndafraeligethi

Karl Marx

Virething

Virething er aeth mati Webers tengd viethhorfum liacutefsstiacutel og neyslu hvers einstaklings Oumlfugt

vieth efnahagshugmyndir hans er ekki oacutealgengt aeth hoacutepur sem deilir soumlmu stoumlethu hagi seacuter

sem samfeacutelag Virething er metin af jaacutekvaeligethri eetha neikvaeligethri feacutelagslegum viethbroumlgethum og

liacutefsstiacutellinn sem thornuacute hefur valieth endurspeglar stoumlethu thorniacutena iacute samfeacutelaginu Efnahagurinn

snyacutest um framleiethslu en virethingin um neyslu

Daeligmi er um aeth foacutelk hafi mjoumlg haacutea virethingastoumlethu en tilheyri engu aeth siacuteethur laacutegri

efnahagslegri steacutett Gott daeligmi um einstakling meeth mikla virethingu vaeligri proacutefessor vieth

virtan haacuteskoacutela THORNessi aacutekveethni proacutefessor getur hins vegar verieth aacute frekar laacutegum launum og

tilheyrt laeliggri steacutettum thornjoacuteethfeacutelagsins iacute efnahagslegum skilningi thornraacutett fyrir alla thornaacute virethingu

sem hann hefur innan skoacutelans Haeliggt er aeth skoetha hugmyndir Webers um stoumlethu

einstaklinga iacute samfeacutelaginu iacute samhengi vieth goacuteethaeligrieth sem naacuteethi haacutemarki aacute Iacuteslandi aacute thornviacute

herrans aacuteri 2007 Iacute uacutetraacutes iacuteslenskra viethskiptamanna voru iacute forystu einstaklingar sem

houmlfethu ekki hefethbundna virethingastoumlethu iacute samfeacutelaginu THORNraacutett fyrir oumlll siacuten auethaeligvi og fraeliggu

vini voru thornessir menn jafnvel uppnefndir bdquogoumltustraacutekarldquo af aethilum sem litu niethur aacute thornaacute

vegna bakgrunns thorneirra Weber fjallaethi einmitt um muninn aacute virethingunni sem syacutend er

goumlmlum peningum og nyacutejum thorne nyacuteriacutekir einstaklingar njoacuteta ekki soumlmu virethingar og

thorneir sem hafa aacutett peninga iacute langan tiacutema Reacutett eins og blanki proacutefessorinn iacute daeligminu aeth

ofan eru riacutekir einstaklingar meeth bdquoranganldquo bakgrunn alltaf litnir hornauga af thorneim sem

eru meeth bdquoreacutettanldquo bakgrunn

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

22

heldur hversu mikieth hagur einstaklingsins vaelignkast iacute thornviacute ferli sem framleiethslan er Mjoumlg

skyacuter munur er aacute thornessum tveimur atriethum iacute Veggfoacuteethri Soacutel verethur aeth gjoumlra svo vel aeth

takast aacute vieth siacutenar breyttu aethstaeligethur og breytast uacuter saklausri persoacutenu sem haeliggt vaeligri aeth

kenna vieth gemeinschaft iacute harethari persoacutenu sem feacutelli aeth stoacuteru leiti undir skilgreiningu

gesellschaft

32 Ofbeldi menningarkima

Drykkfelldi listamaethurinn Lass er iacute myndinni tengingin aacute milli sakleysis (Soacutel) og

uacuterkynjunar (Sveppi) Lass er syacutendur sem nokkueth viethkunnanlegur naacuteungi en algjoumlrlega

stefnulaus iacute liacutefinu Hann hefur greinilega haeligfileika aacute sviethi myndlistar en thornegar virkilega

reynir aacute er hann fljoacutetur aeth leita seacuter huggunar iacute faethmi Bakkusar Iacute einu atriethi

myndarinnar kemur thornaeth fram aeth Lass hefur enga foumlethuriacutemynd til aeth leita til enga

fyrirmynd Hann kemur heim til moacuteethur sinnar og finnur hana illa uacutetleikna eftir

bdquokoacutetilettukarlinnldquo sem er greinilega sambyacutelismaethur hennar en alls oacuteskyldur Lass THORNeir

feacutelagar hefna siacuten aacute ofbeldismanninum aacute thornann haacutett sem thorneir thornekkja best meeth

gegndarlausu ofbeldi Rannsoacuteknir Marvin Wolfgang og Franco Ferracuti (1967) hafa

syacutent fram aacute aeth foacutelk sem tilheyrir aacutekveethnum menningarkimum (e subculture) liacutetur aacute

ofbeldi sem eethlilega aethfereth til aeth leysa deilur Wolfgang og Ferracuti koumllluethu sliacuteka

hegethun ofbeldi menningarkima (e subculture of violence) en innan thorneirra er minnsta

oumlgrun litin alvarlegum augum THORNeir feacutelagar Lass og Sveppi tilheyra greinilega hoacutepi sem

er ekki mikieth iacute dagsljoacutesinu innan um venjulega borgara og thorneirra reynsluheimur er iacute

raun ein tegund menningarkima Groacutef ofbeldishegethun kynferethisleg brenglun og

greinileg siethblinda eru fylgifiskar Sveppa og thornaeth er vegna hans sem Lass fer niethur aacute laacutegt

plan Lass gengur tam svo langt aeth bera ljuacutegvitni fyrir vin sinn til aeth foretha honum fraacute

fangavist vegna meintrar nauethgunar

23

33 Lagskipting Max Webers

THORNeir kumpaacutenar Sveppi og Lass eru iacute slaeligmum maacutelum meeth sitt liacutefshlaup THORNeir tilheyra

ekki virtum thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi eru ekki efnaethir og hafa engin raunveruleg voumlld THORNaeth maacute

thornviacute segja aeth thorneir seacuteu iacute neethsta lagi samfeacutelagsins aacute moumlrgum sviethum Lagskipting

samfeacutelagsins er viethfangsefni sem hinn fraeliggi thornyacuteski feacutelagsviacutesindamaethur Max Weber

rannsakaethi og smiacuteethaethi kenningu siacutena um feacutelagslega lagskiptingu (Andersen amp Taylor

2007) Karl Marx hafethi aacuteethur komieth fram meeth thornaeligr hugmyndir aeth grundvoumlllur

steacutettarskiptingar hviacuteldi aacute efnahagsstoumlethu

Weber heacutelt thornviacute hinsvegar fram aeth skilningur Marx aacute steacutettum vaeligri of thornroumlngur sem

lyacutesing aacute hagsmunaaacuterekstrum og lagsskiptingu og aeth hugmynd Marx um hlutlaeligga

hagsmuni steacutetta vaeligri roumlng Weber vildi meina aeth aacutetakapunktar vaeligru mun fleiri og aeth

foacutelk yrethi aeth vera meethvitaeth um hagsmuni sinnar steacutettar til aeth haga seacuter aacute aacutekveethinn haacutett

Allir thornessir thornriacuter thornaeligttir sem Weber nefnir iacute kenningu sinni um lagskiptingu hafa aeth hans

mati uacuterslitaaacutehrif aacute liacutefsmoumlguleika einstaklinga og taeligkifaeligri thorneirra til aeth veretha nyacutetir

samfeacutelagsthornegnar

Efnahagsstaetha

Efnahagslegar aethstaeligethur foacutelks eru eitt aethalatriethieth iacute hugmyndum Webers Efnahagslegar

forsendur og moumlguleikar foacutelks aacute markaethinum stjoacuterni ma hvaetha steacutett thornuacute tilheyrir

Weber er meeth svipaethar hugmyndir og Karl Marx iacute thornessum maacutelum thorneas suacute skoethun aeth

eignahald aacute framleiethslutaeligkjum seacute lykilatriethi thornar sem eigendur thorneirra hafi voumlldin iacute

samfeacutelaginu

Weber bendir enn fremur aacute aeth oacutevenjulegar kringumstaeligethur iacute samfeacutelaginu thornurfi til aeth

foacutelk myndi einhverskonar samstoumlethu aacute grundvelli efnahagslegrar stoumlethu sinnar Foacutelk sem

stendur saman iacute verkfalli vaeligri td aeth falla aacutegaeligtlega aeth thornessum hugmyndum thorne foacutelk

sem myndar hoacutep sem hegethar seacuter meeth sameiginlegum haeligtti meeth hagsmuni hoacutepsins iacute

huga THORNessi sameiginlegi orsakavaldur byggist eingoumlngu aacute efnislegum hagsmunum er

varetha eignir og tekjumoumlguleika

Iacute Veggfoacuteethri eru persoacutenurnar ekki iacute goacuteethum maacutelum aacute efnahagssviethinu Lass og Sveppi

virethast eiga peninga til aeth fjaacutermagna drykkju eiturlyfjanotkun og almennt svall en eru

engu aeth siacuteethur staurblankir annar sem hinn klassiacuteski faacutetaeligki listamaethur og hinn geturvill

ekki borga foacutelki laun fyrir vinnu siacutena THORNaeth maacute thornviacute kannski segja aeth Lass seacute verkamaethur

24

iacute anda hugmynda Karl Marx thornar sem hann hefur ekkert til aeth selja aacute markaethi nema faeligrni

siacutena (listmaacutelun) Hann raeligethur ekki yfir fjaacutermagni neacute framleiethslutaeligkjum og thornarf thornviacute aeth

gerast launthornegi sem treystir aacute einhverskonar fjoumlldaframleiethslu Sveppi er hinsvegar aeth

passa aacutegaeligtlega vieth bdquoborgarasteacutettinaldquo sem Marx nefndi fjaacutermagnseigendur

vinnuveitendur og eigendur framleiethslutaeligkja

Sveppi er vissulega skiacutetblankur og thornviacute ekki alveg aeth falla inn iacute staethalmynd Marx af

sviacutenfeitum moldriacutekum kapitalistanum en hann er thornoacute eigandi naeligturkluacutebbs (sem getur iacute

viacuteethri merkingu verieth framleiethslutaeligki) og hann reynir vieth hvert taeligkifaeligri aeth hlunnfara

vinnuaflieth reacutett eins og goacuteethur siethur er aacute meethal kapitalista samkvaeligmt hugmyndafraeligethi

Karl Marx

Virething

Virething er aeth mati Webers tengd viethhorfum liacutefsstiacutel og neyslu hvers einstaklings Oumlfugt

vieth efnahagshugmyndir hans er ekki oacutealgengt aeth hoacutepur sem deilir soumlmu stoumlethu hagi seacuter

sem samfeacutelag Virething er metin af jaacutekvaeligethri eetha neikvaeligethri feacutelagslegum viethbroumlgethum og

liacutefsstiacutellinn sem thornuacute hefur valieth endurspeglar stoumlethu thorniacutena iacute samfeacutelaginu Efnahagurinn

snyacutest um framleiethslu en virethingin um neyslu

Daeligmi er um aeth foacutelk hafi mjoumlg haacutea virethingastoumlethu en tilheyri engu aeth siacuteethur laacutegri

efnahagslegri steacutett Gott daeligmi um einstakling meeth mikla virethingu vaeligri proacutefessor vieth

virtan haacuteskoacutela THORNessi aacutekveethni proacutefessor getur hins vegar verieth aacute frekar laacutegum launum og

tilheyrt laeliggri steacutettum thornjoacuteethfeacutelagsins iacute efnahagslegum skilningi thornraacutett fyrir alla thornaacute virethingu

sem hann hefur innan skoacutelans Haeliggt er aeth skoetha hugmyndir Webers um stoumlethu

einstaklinga iacute samfeacutelaginu iacute samhengi vieth goacuteethaeligrieth sem naacuteethi haacutemarki aacute Iacuteslandi aacute thornviacute

herrans aacuteri 2007 Iacute uacutetraacutes iacuteslenskra viethskiptamanna voru iacute forystu einstaklingar sem

houmlfethu ekki hefethbundna virethingastoumlethu iacute samfeacutelaginu THORNraacutett fyrir oumlll siacuten auethaeligvi og fraeliggu

vini voru thornessir menn jafnvel uppnefndir bdquogoumltustraacutekarldquo af aethilum sem litu niethur aacute thornaacute

vegna bakgrunns thorneirra Weber fjallaethi einmitt um muninn aacute virethingunni sem syacutend er

goumlmlum peningum og nyacutejum thorne nyacuteriacutekir einstaklingar njoacuteta ekki soumlmu virethingar og

thorneir sem hafa aacutett peninga iacute langan tiacutema Reacutett eins og blanki proacutefessorinn iacute daeligminu aeth

ofan eru riacutekir einstaklingar meeth bdquoranganldquo bakgrunn alltaf litnir hornauga af thorneim sem

eru meeth bdquoreacutettanldquo bakgrunn

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

23

33 Lagskipting Max Webers

THORNeir kumpaacutenar Sveppi og Lass eru iacute slaeligmum maacutelum meeth sitt liacutefshlaup THORNeir tilheyra

ekki virtum thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi eru ekki efnaethir og hafa engin raunveruleg voumlld THORNaeth maacute

thornviacute segja aeth thorneir seacuteu iacute neethsta lagi samfeacutelagsins aacute moumlrgum sviethum Lagskipting

samfeacutelagsins er viethfangsefni sem hinn fraeliggi thornyacuteski feacutelagsviacutesindamaethur Max Weber

rannsakaethi og smiacuteethaethi kenningu siacutena um feacutelagslega lagskiptingu (Andersen amp Taylor

2007) Karl Marx hafethi aacuteethur komieth fram meeth thornaeligr hugmyndir aeth grundvoumlllur

steacutettarskiptingar hviacuteldi aacute efnahagsstoumlethu

Weber heacutelt thornviacute hinsvegar fram aeth skilningur Marx aacute steacutettum vaeligri of thornroumlngur sem

lyacutesing aacute hagsmunaaacuterekstrum og lagsskiptingu og aeth hugmynd Marx um hlutlaeligga

hagsmuni steacutetta vaeligri roumlng Weber vildi meina aeth aacutetakapunktar vaeligru mun fleiri og aeth

foacutelk yrethi aeth vera meethvitaeth um hagsmuni sinnar steacutettar til aeth haga seacuter aacute aacutekveethinn haacutett

Allir thornessir thornriacuter thornaeligttir sem Weber nefnir iacute kenningu sinni um lagskiptingu hafa aeth hans

mati uacuterslitaaacutehrif aacute liacutefsmoumlguleika einstaklinga og taeligkifaeligri thorneirra til aeth veretha nyacutetir

samfeacutelagsthornegnar

Efnahagsstaetha

Efnahagslegar aethstaeligethur foacutelks eru eitt aethalatriethieth iacute hugmyndum Webers Efnahagslegar

forsendur og moumlguleikar foacutelks aacute markaethinum stjoacuterni ma hvaetha steacutett thornuacute tilheyrir

Weber er meeth svipaethar hugmyndir og Karl Marx iacute thornessum maacutelum thorneas suacute skoethun aeth

eignahald aacute framleiethslutaeligkjum seacute lykilatriethi thornar sem eigendur thorneirra hafi voumlldin iacute

samfeacutelaginu

Weber bendir enn fremur aacute aeth oacutevenjulegar kringumstaeligethur iacute samfeacutelaginu thornurfi til aeth

foacutelk myndi einhverskonar samstoumlethu aacute grundvelli efnahagslegrar stoumlethu sinnar Foacutelk sem

stendur saman iacute verkfalli vaeligri td aeth falla aacutegaeligtlega aeth thornessum hugmyndum thorne foacutelk

sem myndar hoacutep sem hegethar seacuter meeth sameiginlegum haeligtti meeth hagsmuni hoacutepsins iacute

huga THORNessi sameiginlegi orsakavaldur byggist eingoumlngu aacute efnislegum hagsmunum er

varetha eignir og tekjumoumlguleika

Iacute Veggfoacuteethri eru persoacutenurnar ekki iacute goacuteethum maacutelum aacute efnahagssviethinu Lass og Sveppi

virethast eiga peninga til aeth fjaacutermagna drykkju eiturlyfjanotkun og almennt svall en eru

engu aeth siacuteethur staurblankir annar sem hinn klassiacuteski faacutetaeligki listamaethur og hinn geturvill

ekki borga foacutelki laun fyrir vinnu siacutena THORNaeth maacute thornviacute kannski segja aeth Lass seacute verkamaethur

24

iacute anda hugmynda Karl Marx thornar sem hann hefur ekkert til aeth selja aacute markaethi nema faeligrni

siacutena (listmaacutelun) Hann raeligethur ekki yfir fjaacutermagni neacute framleiethslutaeligkjum og thornarf thornviacute aeth

gerast launthornegi sem treystir aacute einhverskonar fjoumlldaframleiethslu Sveppi er hinsvegar aeth

passa aacutegaeligtlega vieth bdquoborgarasteacutettinaldquo sem Marx nefndi fjaacutermagnseigendur

vinnuveitendur og eigendur framleiethslutaeligkja

Sveppi er vissulega skiacutetblankur og thornviacute ekki alveg aeth falla inn iacute staethalmynd Marx af

sviacutenfeitum moldriacutekum kapitalistanum en hann er thornoacute eigandi naeligturkluacutebbs (sem getur iacute

viacuteethri merkingu verieth framleiethslutaeligki) og hann reynir vieth hvert taeligkifaeligri aeth hlunnfara

vinnuaflieth reacutett eins og goacuteethur siethur er aacute meethal kapitalista samkvaeligmt hugmyndafraeligethi

Karl Marx

Virething

Virething er aeth mati Webers tengd viethhorfum liacutefsstiacutel og neyslu hvers einstaklings Oumlfugt

vieth efnahagshugmyndir hans er ekki oacutealgengt aeth hoacutepur sem deilir soumlmu stoumlethu hagi seacuter

sem samfeacutelag Virething er metin af jaacutekvaeligethri eetha neikvaeligethri feacutelagslegum viethbroumlgethum og

liacutefsstiacutellinn sem thornuacute hefur valieth endurspeglar stoumlethu thorniacutena iacute samfeacutelaginu Efnahagurinn

snyacutest um framleiethslu en virethingin um neyslu

Daeligmi er um aeth foacutelk hafi mjoumlg haacutea virethingastoumlethu en tilheyri engu aeth siacuteethur laacutegri

efnahagslegri steacutett Gott daeligmi um einstakling meeth mikla virethingu vaeligri proacutefessor vieth

virtan haacuteskoacutela THORNessi aacutekveethni proacutefessor getur hins vegar verieth aacute frekar laacutegum launum og

tilheyrt laeliggri steacutettum thornjoacuteethfeacutelagsins iacute efnahagslegum skilningi thornraacutett fyrir alla thornaacute virethingu

sem hann hefur innan skoacutelans Haeliggt er aeth skoetha hugmyndir Webers um stoumlethu

einstaklinga iacute samfeacutelaginu iacute samhengi vieth goacuteethaeligrieth sem naacuteethi haacutemarki aacute Iacuteslandi aacute thornviacute

herrans aacuteri 2007 Iacute uacutetraacutes iacuteslenskra viethskiptamanna voru iacute forystu einstaklingar sem

houmlfethu ekki hefethbundna virethingastoumlethu iacute samfeacutelaginu THORNraacutett fyrir oumlll siacuten auethaeligvi og fraeliggu

vini voru thornessir menn jafnvel uppnefndir bdquogoumltustraacutekarldquo af aethilum sem litu niethur aacute thornaacute

vegna bakgrunns thorneirra Weber fjallaethi einmitt um muninn aacute virethingunni sem syacutend er

goumlmlum peningum og nyacutejum thorne nyacuteriacutekir einstaklingar njoacuteta ekki soumlmu virethingar og

thorneir sem hafa aacutett peninga iacute langan tiacutema Reacutett eins og blanki proacutefessorinn iacute daeligminu aeth

ofan eru riacutekir einstaklingar meeth bdquoranganldquo bakgrunn alltaf litnir hornauga af thorneim sem

eru meeth bdquoreacutettanldquo bakgrunn

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

24

iacute anda hugmynda Karl Marx thornar sem hann hefur ekkert til aeth selja aacute markaethi nema faeligrni

siacutena (listmaacutelun) Hann raeligethur ekki yfir fjaacutermagni neacute framleiethslutaeligkjum og thornarf thornviacute aeth

gerast launthornegi sem treystir aacute einhverskonar fjoumlldaframleiethslu Sveppi er hinsvegar aeth

passa aacutegaeligtlega vieth bdquoborgarasteacutettinaldquo sem Marx nefndi fjaacutermagnseigendur

vinnuveitendur og eigendur framleiethslutaeligkja

Sveppi er vissulega skiacutetblankur og thornviacute ekki alveg aeth falla inn iacute staethalmynd Marx af

sviacutenfeitum moldriacutekum kapitalistanum en hann er thornoacute eigandi naeligturkluacutebbs (sem getur iacute

viacuteethri merkingu verieth framleiethslutaeligki) og hann reynir vieth hvert taeligkifaeligri aeth hlunnfara

vinnuaflieth reacutett eins og goacuteethur siethur er aacute meethal kapitalista samkvaeligmt hugmyndafraeligethi

Karl Marx

Virething

Virething er aeth mati Webers tengd viethhorfum liacutefsstiacutel og neyslu hvers einstaklings Oumlfugt

vieth efnahagshugmyndir hans er ekki oacutealgengt aeth hoacutepur sem deilir soumlmu stoumlethu hagi seacuter

sem samfeacutelag Virething er metin af jaacutekvaeligethri eetha neikvaeligethri feacutelagslegum viethbroumlgethum og

liacutefsstiacutellinn sem thornuacute hefur valieth endurspeglar stoumlethu thorniacutena iacute samfeacutelaginu Efnahagurinn

snyacutest um framleiethslu en virethingin um neyslu

Daeligmi er um aeth foacutelk hafi mjoumlg haacutea virethingastoumlethu en tilheyri engu aeth siacuteethur laacutegri

efnahagslegri steacutett Gott daeligmi um einstakling meeth mikla virethingu vaeligri proacutefessor vieth

virtan haacuteskoacutela THORNessi aacutekveethni proacutefessor getur hins vegar verieth aacute frekar laacutegum launum og

tilheyrt laeliggri steacutettum thornjoacuteethfeacutelagsins iacute efnahagslegum skilningi thornraacutett fyrir alla thornaacute virethingu

sem hann hefur innan skoacutelans Haeliggt er aeth skoetha hugmyndir Webers um stoumlethu

einstaklinga iacute samfeacutelaginu iacute samhengi vieth goacuteethaeligrieth sem naacuteethi haacutemarki aacute Iacuteslandi aacute thornviacute

herrans aacuteri 2007 Iacute uacutetraacutes iacuteslenskra viethskiptamanna voru iacute forystu einstaklingar sem

houmlfethu ekki hefethbundna virethingastoumlethu iacute samfeacutelaginu THORNraacutett fyrir oumlll siacuten auethaeligvi og fraeliggu

vini voru thornessir menn jafnvel uppnefndir bdquogoumltustraacutekarldquo af aethilum sem litu niethur aacute thornaacute

vegna bakgrunns thorneirra Weber fjallaethi einmitt um muninn aacute virethingunni sem syacutend er

goumlmlum peningum og nyacutejum thorne nyacuteriacutekir einstaklingar njoacuteta ekki soumlmu virethingar og

thorneir sem hafa aacutett peninga iacute langan tiacutema Reacutett eins og blanki proacutefessorinn iacute daeligminu aeth

ofan eru riacutekir einstaklingar meeth bdquoranganldquo bakgrunn alltaf litnir hornauga af thorneim sem

eru meeth bdquoreacutettanldquo bakgrunn

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

25

THORNaeth er ekki haeliggt aeth segja aeth persoacutenur Veggfoacuteethurs njoacuteti mikillar virethingar Sveppi og

Lass sviacutefa aacute milli thorness aeth tilheyra hoacutepi og thorness aeth vera utanveltu Soacutel tilheyrir

landsbyggetharfoacutelki sem hefur frekar laacutega stoumlethu iacute efnahagslegum skilningi og nyacutetur thornar aeth

auki ekki mikillar virethingar iacute nuacutetiacutema samfeacuteloumlgum

Sveppi og Lass bindast thornoacute eins konar tryggetharboumlndum sem maacute aeth einhverju leyti

rekja til sameiginlegra hagsmuna aacute efnahagslega sviethinu Lass uacutetvegar Sveppa

fjarvistasoumlnnun iacute nauethgunarkaeligru og heldur thornannig bdquogullkaacutelfinumldquo siacutenum aacute goumltunni

Sjaacutelfshyggjan er komin aacute thornaeth stig hjaacute Lass aeth ekkert kemst aeth iacute huga hans nema hans

eigin hagsmunir Lass thornekkir Sveppa manna best og veit aeth hann hefur framieth thornennan

glaeligp og aeth einhversstaethar seacute foacuternarlamb sem eigi um saacutert aeth binda Engu aeth siacuteethur

kyngir hann siethferethiskennd sinni og heldur aacutefram aeth taka vieth brauethmolunum af borethi

Sveppa THORNoacute aeth thorneir feacutelagar syacuteni af seacuter hoacutephegethun af einhverjum toga er thornoacute

grundvallarmunurinn saacute aeth Lass er syacutendur iacute oumlrliacutetieth skaacuterra ljoacutesi en Sveppi og jafnvel meeth

vott af siethferethi THORNegar aethstaeligethur krefjast thorness er hann thornoacute fljoacutetur aeth pakka samviskunni

niethur og halda aacutefram aeth drekka iacute boethi glaeligpamannsins

Vald

THORNriethji hluti lagskiptikenningar Max Weber fjallar um thornaeligr tegundir valdhoacutepa sem

myndast iacute samfeacutelaginu og er liacuteklega skipulagethasti thornaacutetturinn iacute kenningu hans Weber

liacutetur ekki aacute stjoacuternmaacutelaflokka sem einu tegundir valdhoacutepa en bendir aacute aeth thornegar reynt seacute

aeth oumlethlast annars konar voumlld seacute thornaeth einnig tilraun til thorness aeth naacute iacute leiethinni auknum

poacutelitiacuteskum voumlldum Sliacutek hegethun er aeth mati Webers til thorness fallin aeth baeligla niethur

haeligfileika einstaklinga og gengur thornvert aacute hugmyndir manna sem vilja meina aeth

fjoumlldaflokkar seacuteu kjoumlrinn vettvangur fyrir foacutelk meeth leiethtogahaeligfileika Weber heacutelt thornviacute

thornvert aacute moacuteti fram aeth leiethtogahaeligfileikar koethni niethur iacute sliacutekum flokkum og seacute jafnvel

haldieth niethri meeth skipuloumlgethum haeligtti

Veggfoacuteethur einbliacutenir naacutenast eingoumlngu aacute gjoumlrethir einstaklingsins en thornoacute eru til staethar

einhverskonar hoacutepamyndanir iacute myndinni THORNeir hoacutepar sem sjaacutest eru thornoacute ansi sundurleitir

og ekki til thorness fallnir aeth hroacutefla vieth valdahlutfoumlllum aacute nokkurn haacutett

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

26

34 Taacuteknraelign samskipti

Iacute fljoacutetu bragethi virka thornrjaacuter aethalpersoacutenur Veggfoacuteethurs Lass Sveppi og Soacutel nokkueth

einfaldir persoacutenuleikar THORNau virethast hafa frekar liacutetieth fram aeth faeligra annaeth en stefnulaust

liacuteferni eiturlyfjatengda siethblindu og sakleysislegt sveitayfirbrageth Vieth naacutenari skoethun er

thornoacute haeliggt aeth sjaacute aeth thornessar aethalpersoacutenur myndarinnar eru meeth mismunandi hlutverk iacute

liacutefinu og spila thornaacute rullu sem hentar hverju sinni

THORNau eru leikarar iacute eigin liacutefi og takast aacute vieth aethstaeligethur meeth thorneim hlutverkum sem

henta thorneim best Flest thornekkjum vieth thornaacute tilfinningu aeth bdquoleikaldquo aacutekveethin hlutverk iacute daglegu

liacutefi okkar og breytir thornaacute engu hvar vieth erum stoumldd iacute samfeacutelaginu Forsaeligtisraacuteethherra leikur

tam sitt hlutverk aacute thorninginu til fullnustu en thornegar heim er komieth tekur vieth annar

veruleiki og annaeth hlutverk Bandariacuteski feacutelagsfraeligethingurinn Erwing Goffman (1959)

skoethaethi thornessar mismunandi birtingarmyndir sjaacutelfs og byggethi hugmyndir siacutenar aeth nokkru

leyti aacute verkum George Herbert Mead (1934) Sjaacutelfieth (e self) er aeth mati Mead skapaeth iacute

loumlngu ferli laeligrethrar hegethunar Feacutelagsmoacutetun einstaklingsins hefst strax vieth faeligethingu og

heldur aacutefram til aeligviloka Drifkrafturinn aacute bak vieth sjaacutelfieth liggur iacute thorneim eiginleika manna

aeth geta sett sig iacute spor annarra hermt eftir thorneim og laeligrt iacute leiethinni aeth moacuteta sjaacutelfieth iacute

samraeligmi vieth vaeligntingar

Goffman leit aacute sjaacutelfieth sem hluta af thorneim taacuteknraelignu samskiptum (e symbolic

interactionism) sem vieth eigum vieth annaeth foacutelk Hann vildi ekki horfa aacute sjaacutelfieth sem

nokkurs konar eign bdquoleikaransldquo heldur miklu fremur aeth thornaeth vaeligri afrakstur samskipta

leikara og aacutehorfenda THORNaeth var iacute gegnum thornessar hugmyndir sem Goffman setti fram

kenningu siacutena um aeth manneskjur standi iacute raun aacute sviethi og moacutetist af thorneim viethtoumlkum sem

aacutehorfendur thorneirra veita thorneim Goffman kallaethi thornetta leiksvieth (e front stage) og

roumlkstuddi kenningu siacutena aacute thornaacute leieth aeth vieth setjum upp leikrit fyrir aethra iacute kringum okkur og

syacutenum thorneim thornaeth sem vieth houmlldum aeth thornau vilji sjaacute bdquoLeikarinnldquo ber ekki aacute boreth hluti sem

ekki eiga heima aacute leiksviethinu heldur aetheins thornaeth sem fellur inn iacute skrifaeth handritieth

Annar hluti kenningar Goffman felur iacute seacuter hugtakieth baksvieth (e back stage) en iacute

leikhuacutes-myndliacutekingunni gegnir thornaeth einmitt sama hlutverki fyrir einstaklinga og alvoumlru

baksvieth gerir fyrir leikara Baksvieths eigum vieth okkar persoacutenulegu stundir sem ekki fara

til almennra syacuteninga stundir sem einstaklingarnir vilja ekki syacutena oumlethrum

Stjoacuternmaacutelamaethur er td meeth mjoumlg aacutekveethieth hlutverk sem hann leikur aacute leiksviethinu en

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

27

heldur svo oumlethrum hlutum liacutefs siacutens baksvieths og er ekkert aeth setja thornaacute hluti inn iacute

syacuteninguna

35 Niethurlag

Persoacutenurnar iacute Veggfoacuteethri eru einmitt meeth siacuten aacutekveethnu hlutverk uacutet aacute vieth en geyma svo

baksvieths thornaeligr persoacutenur sem ekki eiga aeth komast aacute stoacutera sviethieth Lass er viethkvaeligmi

listamaethurinn sem hefur mjuacuteku hliethina oftast til syacutenis en getur aacute augabragethi farieth

baksvieths og dregieth fram persoacutenu sem er mun oacutegeethfelldari Suacute persoacutena aacute ekki iacute nokkrum

vandraeligethum meeth aeth bera ljuacutegvitni beita ofbeldi og blekkingum

Sveppi er skemmtistaethareigandi sem er frekar mikill sauethur og guacutemmiacutetoumlffari en

virkar ekki mjoumlg haeligttulegur Hinn leyndi persoacutenuleiki Sveppa er thornoacute stoacuterhaeligttulegur

eiturlyfjaneytandi sem viacutelar ekki fyrir seacuter aeth koma fram vilja siacutenum gegn konum meeth

ofbeldishegethun Soacutel er saklausa sveitastuacutelkan sem veit ekki neitt um liacutefieth og notar frasa

sem eru sjaldseacuteethir iacute djammumhverfi Reykjaviacutekur Aeth minnsta kosti er ekki liacuteklegt aeth

margar ungar konur slaacutei fram setningunni bdquoeacuteg biacutet ekki aacute ryethgaethan oumlngulldquo thornegar einhver

glaumgosinn gerir hosur siacutenar graelignar fyrir thorneim Soacutel geymir engu aeth siacuteethur persoacutenu

baksvieths sem dreymir um fraeliggeth og frama og er undir lok myndarinnar buacutein aeth hleypa

thorneirri persoacutenu aacute stoacutera sviethieth

Veggfoacuteethur er oft aacute tiacuteethum ruglingsleg blanda griacutens hasars og dramatiacutekur Leikstjoacuterinn

ungi Juacuteliacuteus Kemp virethist hafa haft oacutetal hugmyndir um uppbyggingu myndarinnar en

ekki alveg vitaeth hvar hann aeligtti aeth sliacutepa thornaeligr niethur Feacutelagsleg vandamaacutel skjoacuteta upp

kollinum reglulega og persoacutenur myndarinnar gliacutema vieth feacutelagsleg vandamaacutel

borgarliacutefsins Blekkingar og villandi framsetning er rauethi thornraacuteethurinn iacute myndinni en allar

aethalpersoacutenur hennar eiga thornaeth sameiginlegt aeth vera uacutelfar iacute sauethargaeligru Oacuteliacutekt moumlrgum

iacuteslenskum kvikmyndum thornaacute er enginn iacute myndinni sem kallar aacute skilyrethislausa

vaeligntumthornykju Persoacutenur myndarinnar eru fyrst og fremst oacutefullkomnar manneskjur sem

gefur Veggfoacuteethri oacuteneitanlega skemmtilegan raunsaeligisstiacutel Myndin faeligrir okkur thornau

skilaboeth aeth enginn seacute fullkominn ekki einu sinni thornoacute manneskjan heiti Soacutel

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

28

Frumsyacutend 20oktoacuteber 2006

Leikstjoacuteri Baltasar Kormaacutekur

Aethalhlutverk

Erlendur ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Sigurethur Oacuteli ndash Bjoumlrn Hlynur Haraldsson

Eva Lind ndash Aacuteguacutesta Eva Erlendsdoacutettir

Oumlrn ndash Atli Rafn Sigurethsson

4 Myacuterin

Kvikmyndin Myacuterin (e Jar City) kom uacutet aacuterieth 2006 iacute leikstjoacutern Baltasars Kormaacuteks

Myndin naacuteethi miklum vinsaeligldum iacute kvikmyndahuacutesum landsins og naacuteethi thorneim merka

aacutefanga aeth veretha tekjuhaeligsta kvikmynd aacutersins og skjoacuteta stoacutermyndum Hollywood ref fyrir

rass Um 82000 manns saacuteu myndina (Kvikmyndamiethstoumleth 2010) og feacutekk Myacuterin

afskaplega jaacutekvaeligethar viethtoumlkur fraacute kvikmyndagagnryacutenendum landsins Myacuterin er byggeth aacute

samnefndri metsoumlluboacutek Arnaldar Indriethasonar sem kom uacutet aacuterieth 2000 og er gamaldags

morethsaga meeth oacutevaeligntri fleacutettu

Iacute stuttu maacuteli fjallar myndin um loumlgreglumanninn Erlend sem thornarf aeth gliacutema vieth

snuacuteieth morethmaacutel THORNaeth sem liacutetur uacutet iacute byrjun fyrir aeth vera tilviljunarkennt moreth aacute

vinalausum oacutegaeligfumanni Holberg aeth nafni breytist fljoacutetlega iacute snuacuteinn vef svika og

oacutehugnaethar sem naeligr 35 aacuter aftur iacute tiacutemann Inn iacute soumlguna fleacutettast samstarfsfoacutelk Erlends

doacutettir hans gamlir boacutefar og syrgjandi faethir en allar thornessar persoacutenur gegna mikilvaeliggu

hlutverki iacute aeth skilja glaeligpinn og aacutestaeligethurnar aacute bak vieth hann Samnefnd boacutek Myacuterin var

til umfjoumlllunar hjaacute dr Helga Gunnlaugssyni iacute Afbrot aacute Iacuteslandi og er eftirfarandi greining

aacute kvikmyndinni aeth einhverju leyti aeth styethjast vieth thornaeligr hugmyndir sem houmlfundur thorneirrar

boacutekar setti fram

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

29

41 THORNjoacuteethlega hetjan

Aethalsoumlguhetjan rannsoacuteknarloumlgreglumaethurinn Erlendur Sigurethsson er tengingin aacute milli

aacutehorfenda og glaeligpsins sem framinn er Erlendur er persoacutena sem fest hefur raeligtur iacute

thornjoacuteetharsaacutelinni og maacute ekki siacutest thornakka thornaeth hversu althornyacuteethlegur hann er Lopapeysan

sviethakjammarnir og oumlll hin iacuteslensku einkenni sem skiacutena svo greinilega uacutet uacuter persoacutenunni

eru skemmtilega aacute skjoumln vieth kalda nuacutetiacutemaglaeligpina sem Erlendur thornarf aeth gliacutema vieth

Erlendur styrkir aacutehorfendur iacute saklausri thornjoacuteethrembu og thornaeth er notaleg tilfinning aeth sjaacute

hann beita hoacutefstilltum aethferethum til aeth leysa maacutelieth

Aacutehorfendur finna fyrir stolti aeth bdquovenjulegurldquo Iacuteslendingur geti leyst floacutekin

loumlgreglumaacutel og er jafnvel haeliggt aeth segja aeth oumlrli aacute vaeliggri thornjoacuteethernishyggju gagnvart

afrekum Erlends THORNjoacuteethernishyggja er iacute raun ekkert annaeth en sterk tilfinning gagnvart

oumlllu thornviacute sem einkennir thornjoacuteeth thorniacutena og hefur hugtakieth fengieth helst til oacutesanngjarna

umfjoumlllun iacute gegnum tiacuteethina Hversdagsleg thornjoacuteethernishyggja (e banal nationalism) gengur

iacute stuttu maacuteli uacutet aacute thornaacute tilhneigingu foacutelks aeth tilheyra hoacutepi og finna til samkenndar meeth

loumlndum siacutenum (Billig 1995) THORNannig tilfinningar naeligr Erlendur aeth kveikja iacute brjoacutesti

aacutehorfenda aacuten teljandi vandraeligetha

42 Feacutelagslegur Darwinismi

Glaeligpafleacutettan iacute Myacuterinni er margslungin og teygir anga siacutena langt aftur iacute tiacutemann

Persoacutenan sem myrt er iacute byrjun Holberg er vieth fyrstu syacuten einmanna bdquotaacutefyacutelukallldquo (eins og

aethstoetharmaethur Erlends kemst svo vel aeth orethi) sem hefur um aacuterabil verieth iacute sinni

kjallaraholu aacuten teljandi vandraeligetha Vieth fyrstu rannsoacutekn kemur iacute ljoacutes aeth Holberg aacutetti

enga fjoumllskyldu en skuggar fortiacuteetharinnar elta hann yfir groumlf og dauetha Liacutefshlaup

foacuternarlambsins er thornyrnum straacuteeth og Holberg virethist tilheyra hoacutepi foacutelks sem ekki naeligr aeth

foacuteta sig iacute samfeacutelaginu

Skyacuteringar aacute thornviacute hvers vegna einstaklingar eins og Holberg naacute ekki aeth veretha neitt

annaeth en bdquoannars flokks borgararldquo eru af yacutemsum toga Feacutelagslegur Darwinismi (e

social Darwinism) er kenndur vieth enska fraeligethimanninn Herbert Spencer Hugmyndir

Spencers gengu uacutet fraacute svipaethri grunnhugsun og Charles Darwin notaethist vieth iacute

rannsoacuteknum siacutenum aacute uppruna liacutefs aacute joumlrethinni Hugtakieth bdquothorneir haeligfustu lifaldquo (e survival

of the fittest) er yfirleitt ranglega kennt vieth Charles Darwin en iacute raun er thornaeth upprunalega

komieth fraacute Herbert Spencer (Weiler 2006) Spencer vildi meina aeth reacutett eins og iacute

liacuteffraeligethilegum heimi vaeligru til einstaklingar iacute samfeacutelaginu sem vaeligru einfaldlega haeligfari

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

30

en aethrir til aeth lifa af samkeppni og erfiethleika Hugmyndir Spencers eru ekki iacute haacutevegum

hafethar iacute dag en hann virethist horfa framhjaacute thorneim aacutehrifum sem feacutelagslegt umhverfi og

feacutelagsleg moacutetun hafa aacute taeligkifaeligri einstaklingsins iacute liacutefinu

43 Taumhald

Foacuternarlambieth Holberg er hornreka iacute samfeacutelaginu og virethist fara iacute gegnum liacutefieth sem

haacutelfgerethur draugur Hann er iacute myndinni syacutendur sem vesaeligll maethur meeth litla sem enga

siethferethiskennd og ekkert feacutelagslegt bakland Ekki er farieth naacutenar uacutet iacute hvers vegna

Holberg er sliacutekt oacutemenni en miethaeth vieth kenningu Travis Hirschi (1969) um feacutelagslegt

taumhald (e social control) maacute leietha aeth thornviacute liacutekur aeth Holberg hafi skort nauethsynleg

feacutelagsleg tengsl vieth annaeth foacutelk Hirschi bendir aacute mikilvaeliggi thorness aeth foacutelk upplifi tengsl

vieth aethra og skiptir kenningu sinni iacute fernt

Tilfinningatengsl viacutesa til naeligmni og aacutehuga einstaklingsins aacute houmlgum annarra

Skuldbinding viacutesar til thorness aeth langtiacutemamarkmieth einstaklingsins eru eins konar

tryggingarfeacutelag thornjoacuteethfeacutelagsins

THORNaacutetttaka er thornriethji thornaacutetturinn iacute taumhaldskenningu Hirschi og gengur uacutet fraacute thorneirri truacute aeth

foacutelk fari siacuteethur uacutet iacute afbrothegethun ef thornaeth hefur noacuteg um aeth vera iacute siacutenu liacutefi

Viethhorf viacutesar til thorness aeth aukin virething fyrir gildum og viethmiethum samfeacutelagsins dragi uacuter

liacutekum aacute afbrotahegethun

Oacutebermieth Holberg er siethblindur og virethist vera naacutekvaeligmlega sama um annaeth foacutelk Hann

syacutenir ekki einu sinni viethbroumlgeth thornegar honum er tjaacuteeth aeth barnabarn hans hafi laacutetist uacuter thorneim

arfgenga sjuacutekdoacutemi sem hann og afkomendur hans bera iacute genum siacutenum

Tilfinningatengsl hans eru einfaldlega ekki til staethar og hann hefur greinilega

takmarkaethar skuldbindingar iacute siacutenu liacutefi

Iacute myndinni kemur thornaeth fram aeth Holberg hafi verieth vinalaus einfari sem ekki toacutek thornaacutett

iacute neinum feacutelagslegum athoumlfnum sem flokkast gaeligtu sem toacutemstundargaman Kannski er iacute

mjoumlg viacuteethum skilningi orethsins haeliggt aeth flokka oacuteeethlilegan klaacutemaacutehuga Holbergs sem

bdquoaacutehugamaacutelldquo Sliacutekt aacutehugamaacutel er einungis liacuteklegra til aeth yacuteta undir ranghugmyndir og

fraacutevikshegethun heldur en hitt Viethhorf Holbergs einkennist af afneitun og firringu

aacutebyrgethar aacute oumlllum sinni vafasoumlmu fortiacuteeth

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

31

Miethaeth vieth forsoumlgu hans sem litueth er glaeligpum aacute boreth vieth nauethgun og moreth er haeliggt

aeth slaacute thornviacute foumlstu aeth persoacutenan Holberg beri enga virethingu fyrir loumlgum og reglum

samfeacutelagsins Feacutelagslegt taumhald er ekki til staethar og afleiethingarnar eru thornaeligr aeth til

verethur manneskja sem aeth mati margra er best geymd iacute fangelsi eetha kirkjugarethi

44 Aeth setja sig iacute spor annarra

Erlendur tekst aacute vieth moumlrg mismunandi vandamaacutel iacute Myacuterinni ekki siacutest iacute einkaliacutefinu

Doacutettir hans er eiturlyfjafiacutekill sem virethist vera aacute hraethbraut til gloumltunar og hann virethist

ekki eiga seacuter mikieth liacutef utan vinnutiacutemans Haeligfileikar Erlends liggja ekki siacutest iacute thornviacute aeth

hann getur seacuteeth hlutina fraacute moumlrgum sjoacutenarhornum og tekieth aacutekvarethanir byggethar aacute

vandlega athuguethu maacuteli Hann setur sig iacute spor annarra og oumlethlast meeth thornviacute aukinn

skilning aacute aacutestaeligethum glaeligpsins og hvernig smaacuteatriethin raethast saman

Feacutelagsfraeligethingurinn Max Weber setti fram hugsmiacuteeth sem hann kallaethi skilning (thorn

verstehen) og snyacutest einmitt um thornaacute haeligfileika manna aeth geta sett sig iacute spor annarra Meeth

thornviacute aeth gera sliacutekt geti einstaklingar oumlethlast betri skilning aacute gjoumlrethum annars foacutelks og thorneim

forsendum sem hviacutela aacute bak vieth thornaeligr gjoumlrethir (Burger 1977) Sliacutek tuacutelkandi feacutelagsviacutesindi

eru mikieth notueth iacute glaeligparannsoacuteknum til aeth skilja afbrotahegethun THORNaeth er mikilvaeliggt aeth

horfa ekki bara aacute glaeligpinn sem sliacutekan heldur aacutestaeligethur thorness hvers vegna glaeligpurinn var

framinn Aacutestaeligethurnar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu mismunandi og af moumlrgum toga en feacutelagslegar

aethstaeligethur geranda liggja oft til skyacuteringar aacute thorneim afbrotum sem framin hafa verieth

THORNaeth er athyglisvert iacute Myacuterinni aeth Erlendur reynir eftir fremsta megni aeth fylgja

thornessum forsendum iacute rannsoacutekn glaeligpsins en gengur heldur broumlsulega aeth gera thornaeth iacute

einkaliacutefinu Hann segir meethal annars vieth rannsoacutekn maacutelsins aeth bdquothornaeth er ekkert eethlilegt

vieth thornaeth aeth missa barnldquo og er thornar greinilega aeth setja sig iacute spor thorneirra sem hafa upplifaeth

barnsmissi THORNeir sem eru vel aeth seacuter iacute boacutekum Arnaldar um loumlgreglumanninn raacuteethagoacuteetha

muna eftir thornviacute aeth Erlendur uppliethi iacute aeligsku saacuteran broacuteethurmissi Broacuteethirinn hvarf aacute fjoumlllum

og er Erlendur aacute vissan haacutett ennthornaacute aeth leita aeth honum og iacute leiethinni leitar hann aeth

frieththornaeliggingu fyrir sjaacutelfan sig

THORNraacutett fyrir aeth Erlendur eigi leacutett meeth aeth setja sig iacute spor thorneirra sem tengjast maacutelinu er

hann fastur fyrir iacute samskiptum siacutenum vieth Evu doacutettur siacutena og virethist ekki geta sett sig iacute

hennar spor Hann syacutenir ekkert nema vanthornoacuteknun og vonbrigethi thornegar hann kemst aeth thornviacute

aeth huacuten seacute oacutefriacutesk og er ekki mikieth aeth sjaacute hlutina fraacute hennar sjoacutenarhorni THORNannig virethist

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

32

Erlendur ekki gera seacuter grein fyrir thornviacute hversu erfitt thornaeth er fyrir hana aeth vera doacutettir hans

en einnig hluti af undirheimum Reykjaviacutekur

Hann segir Evu aeth annaeth slagieth nefni einhver misyndismaethurinn nafnieth hennar til

thorness eins aeth reyna aeth koma honum uacuter jafnvaeliggi THORNegar Eva bendir honum aacute aeth thornaeth seacute

heldur ekkert saeligldarliacutef fyrir hana aeth umgangast rumpulyacuteeth sem veit maeligta vel aeth huacuten seacute

doacutettir fraeliggs loumlgreglumanns er eins og Erlendur komi af fjoumlllum Aethstaeligethur doacutettur hans

eru honum jafnvel fjarlaeliggari en aethstaeligethur gerenda ogeetha thornolenda iacute thorneim glaeligpamaacutelum

sem hann rannsakar

45 Fraacutevikshegethun

Meginfleacutettan iacute Myacuterinni snyacutest samt um morethieth aacute Holberg Joacutenssyni Aacutestaeligethur morethsins

eru hins vegar mun floacuteknari en maethur gaeligti haldieth vieth fyrstu syacuten og aeth einhverju leyti er

dauethsfall oacutegaeligfumannsins reacutettlaeligtt Glaeligpir og afbrot eru oacuterjuacutefanlegur hluti af

nuacutetiacutemasamfeacuteloumlgum en eins og meeth flesta hluti breytast hugmyndir foacutelks hvaeth telst vera

glaeligpur og hvaeth ekki Reykingar iacute flugveacutel eru td aacutelitnar vera nokkueth alvarlegt afbrot iacute

dag en var flokkaeth sem eethlilegur hluti flugferetha fyrir 25 aacuterum siacuteethan THORNoacute eru til glaeligpir

sem ekki eru reacutettlaeligtanlegir iacute samfeacutelaginu Sliacutekir glaeligpir eru gjarnan kallaethir mala in se

sem best vaeligri aeth skyacutera sem bdquoafbrot sem eru ill iacute eethli siacutenuldquo (Siegel 2009) Heacuter er aacutett vieth

afbrot sem taka ekki miklum breytingum iacute gegnum mismunandi tiacutemabil moreth

nauethganir sifjaspell osfrv THORNessi afbrot eiga thornaeth sameiginlegt aeth almenn fordaeligming

samfeacutelagsins fylgir thornviacute aeth fremja thornau og stimpillinn sem gerandinn faeligr fylgir honum iacute

moumlrgum tilvikum til aeligviloka

THORNoacute aeth flestir geti verieth sammaacutela um aeth glaeligpir seacuteu ekki eftirsoacuteknarverethir eru til

kenningar sem ganga uacutet fraacute thornviacute aeth afbrot seacuteu samfeacutelaginu nauethsynleg Franski

feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim er liacuteklega einn thornekktasti fraeligethimaethur

feacutelagsviacutesindanna Hann hafethi aeth moumlrgu leyti frumlegar hugmyndir um mikilvaeliggi

fraacutevikshegethunar iacute samfeacuteloumlgum Durkheim setti fram thornaeligr hugmyndir aeth fraacutevikshegethun

gaeligti virkaeth sem styrking aacute riacutekjandi gildum og fraacutevik yacutettu undir samstoumlethu og styrktu

viethmieth samfeacutelaga (Appelrouth amp Edles 2008)

Hugmyndir Durkheim gengu uacutet aacute aeth gagnlegt gaeligti verieth fyrir samfeacutelagsthornegnana aeth geta

bent aacute fraacutevik skilgreint thornau sem oacuteaeligskilega hegethun og liethieth vel iacute thorneirri vissu aeth thorneir

tilheyrethu ekki fraacutevikahoacutepnum Durkheim benti enn fremur aacute mikilvaeliggi thorness aeth

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

33

siethferethisleg samkennd hoacutepsins maeligtti ekki vera of yfirthornyrmandi iacute sliacuteku aacutestandi kaeligmi

aldrei fram gagnryacuteni aacute riacutekjandi aacutestand og thornal liacutetil framthornroacuteun Frumlegt

einstaklingseethli aeligtti thornviacute aeth faacute taeligkifaeligri til aeth brjoacutetast fram ekki siacutest iacute fraacutevikshegethun og

ef sliacutek fraacutevikshegethun vaeligri til staethar iacute thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornaacute aeligtti seacuter staeth aacutekveethin hreinsun

innan thorneirra

Afleiethingar morethsins aacute Holberg myndi samkvaeligmt hugmyndum Durkheim thornjoacutena

hagsmunum heildarinnar vegna thorness aeth morethieth kallar aacute uppgjoumlr aacute yacutemsum sviethum

Durkheim leit aacute thornaeth sem algjoumlrt lykilatriethi aeth halda reglum iacute samfeacutelaginu Myrk

leyndarmaacutel fortiacuteethar koma fram iacute soacutelarljoacutesieth og aacutekveethin hreinsun getur aacutett seacuter staeth

46 Niethurlag

Myacuterin er doumlkk kvikmynd Huacuten reynir ekki aeth fegra umfjoumlllunarefni sitt aacute nokkurn haacutett

og vieth faacuteum aeth sjaacute innsta kjarna mannlegs harmleiks Heillandi andstaeligethur birtast strax iacute

byrjun myndarinnar Vieth sjaacuteum tilfinningathornrungieth atriethi sem snyacutest um andlaacutet litlu

stuacutelkunnar sem verethskuldaethi ekki aacute neinn haacutett siacuten grimmu oumlrloumlg en erum svo dregin

snarlega niethur iacute svaethieth meeth heimsoacutekn til Holbergs afa hennar Sama aeligtt tveir

gjoumlroacuteliacutekir heimar Endir myndarinnar er iacute anda feacutelagsfraeligethinnar Oumlrvinglaethur faethir og

morethingi aacute barmi taugaaacutefalls raeligethir vieth loumlgreglumanninn Erlend Meeth taacuterin iacute augunum

saeligttir hann sig vieth orethinn hlut og staethfestir thornaeth sem vieth houmlfum vitaeth iacute einhvern tiacutema

bdquoVeistu hvaeth eacuteg og doacutettir miacuten erum koumlllueth iacute erfethafraeligethinni Vieth erum koumlllueth fraacutevikldquo

Skoumlmmu siacuteethar gellur haglabyssa og samfeacutelagieth er einu fraacutevikinu faeligrra

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

34

Frumsyacutend 1januacutear 2000

Leikstjoacuteri Friethrik THORNoacuter Friethriksson

Aethalhlutverk

Paacutell ndash Ingvar Eggert Sigurethsson

Viktor ndash Bjoumlrn Joumlrundur Friethbjoumlrnsson

Oacuteli ndash Baltasar Kormaacutekur

Peacutetur ndash Hilmir Snaeligr Guethnason

5 Englar alheimsins

Englar alheimsins (e Angels of the universe) var frumsyacutend aacuterieth 2000 en myndin er gereth

eftir samnefndri boacutek Einars Maacutes Guethmundssonar sem kom uacutet sjouml aacuterum aacuteethur Boacutekin

naacuteethi miklum vinsaeligldum og hlaut ma boacutekmenntaverethlaun Norethurlandaraacuteeths aacuterieth 1995

Hinn goacuteethkunni kvikmyndageretharmaethur Friethrik THORNoacuter Friethriksson situr iacute leikstjoacuterasaeligtinu

iacute kvikmyndauacutetgaacutefu soumlgunnar en myndin feacutekk goacuteethar viethtoumlkur iacute kvikmyndahuacutesum

landsins

Soumlguthornraacuteethur myndarinnar snyacutest um Paacutel listraelignan ungan mann sem virethist eiga

bjarta framtiacuteeth fyrir seacuter Iacute kjoumllfar sambandsslita fer hins vegar aeth halla verulega undan

faeligti hjaacute honum og eftir erfitt tiacutemabil er Paacutell greindur meeth geethklofa Englar alheimsins

fjallar um thornaeth hvernig Paacuteli gengur aeth foacuteta sig iacute liacutefinu og er myndin aacutehugavereth blanda af

gleethi og sorg Sagan er soumlgeth fraacute sjoacutenarhorni Paacutels og aacutehorfendur sitja meeth thornaacute nagandi

tilfinningu aeth myndin komi liacuteklega ekki til meeth aeth enda aacute goacuteethum noacutetum

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

35

51 AEligethra hlutverkieth

Iacute myndinni er Paacutell syacutendur iacute moumlrgum mismunandi hlutverkum Hann er kaeligrasti sonur

broacuteethir listamaethur vinur og geethsjuacuteklingur THORNaeth sem einkennir persoacutenuleika Paacutels er hins

vegar stoumlethug baraacutetta hans vieth geethsjuacutekdoacuteminn sem plagar hann Oacutestjoacuternleg reiethikoumlst og

illskiljanlegar aacutekvarethanir eru iacute forgrunni aacute persoacutenu Paacutels iacute myndinni Hlutverkieth sem

Paacutell hefur iacute samfeacutelaginu moacutetast thornviacute aeth mestu leyti af thorneim veikindum sem hann gliacutemir

vieth en ekki af oumlethrum kostum eetha goumlllum hans

Svo virethist sem aeth Paacutell seacute flokkaethur af samfeacutelaginu eftir aacutekveethnum

persoacutenueinkennum hans THORNessi aacuteberandi einkenni skyggja aacute allt annaeth sem hann hefur

fram aeth faeligra og buacutea thornannig til einskonar aeligethra-hlutverk (e master status) THORNetta hugtak

var sett fram af bandariacuteska feacutelagsfraeligethingnum Everett Hughes (1945) og thornar kemur fram

aeth hlutverk foacutelks iacute samfeacutelaginu er ekki endilega buacuteieth til af thorneim sjaacutelfum THORNetta hlutverk

getur orethieth svo aacutehrifamikieth iacute liacutefi foacutelks aeth thornaeth byrjar aeth lifa iacute samraeligmi vieth thornaeligr

hugmyndir sem aethrir meethlimir samfeacutelagsins hafa THORNannig gaeligti myndarleg kona sem

naeligr langt iacute heimi viethskipta verieth meeth master-statusinn bdquomyndarkonaldquo frekar en

bdquoduglegur vinnuthornjarkurldquo iacute viethskiptaliacutefinu

Einn af vinum Paacutels iacute Englum alheimsins er tannlaeligknirinn Roumlgnvaldur sem virethist

hafa allt til alls peninga starfsframa konu og boumlrn Tannlaeligknirinn er meeth hlutverk iacute

samfeacutelaginu sem hinn fullkomni samfeacutelagsthornegn og reynir aeth lifa eftir thornviacute skrifaetha

handriti sem hann hefur fengieth iacute hendurnar Undir niethri kraumar hins vegar oacuteaacutenaeliggjan

og oacutevissan um thornaeth hvort aeth tilvera hans seacute iacute raun og veru svo fullkomin Aacute endanum

tekur Roumlgnvaldur tannlaeligknir sitt eigieth liacutef Master-status Roumlgnvalds reynist thornviacute vera

falsaethur og er jafnvel valdur aeth dapurlegum endalokum hans

52 Mannleg samkennd

THORNegar Paacutell er sendur aacute Kleppsspiacutetala til meethferethar vieth veikindum siacutenum opnast fyrir

honum nyacuter heimur Sjuacuteklingarnir aacute Kleppi eru af yacutemsum toga og veita Paacuteli aacutekveethieth

aethhald sem hann hefur ekki uacuteti iacute hinum venjulega heimi bdquoOacuteli biacutetillldquo heldur thornviacute fram aeth

hann sendi Biacutetlunum saacutelugu allar lagasmiacuteethar thorneirra meeth hugskeytum bdquoViktor nasistildquo

er menntamaethur sem las yfir sig og er orethinn einum of hliethhollur hugmyndafraeligethi

Adolfs Hitler Svo er thornaeth Peacutetur sem virethist vera iacute svipaethri stoumlethu og Paacutell thorneas maethur

sem einfaldlega thornoldi ekki streitu liacutefsins og endaethi geethveikur aacute stofnun THORNessi skrautlegi

hoacutepur verethur eins konar menningarkimi innan stofnunarinnar og eru aacutekveethin gildi og

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

36

samskiptareglur innan thornessa skrautlega hoacuteps Jafningjahoacutepurinn verethur thorneim jafnvel

mikilvaeliggari en foacutelki sem telst heilbrigt einfaldlega vegna thorness aeth thorneir hafa ekki um

neina aethra jafningjahoacutepa aeth velja

Innan geethsjuacutekrahuacutessins eru aethstaeligethur iacute lakara lagi og starfsfoacutelkieth iacute faeligstum tilvikum

aeth sinna starfinu af aluacuteeth THORNoacute eru starfsmenn aacute Kleppi sem syacutena aacute seacuter mannlegar hliethar

og reyna aeth naacutelgast vistmenn sem jafningja en ekki fraacutevik Yfirlaeligknirinn Brynjoacutelfur er

greinilega maethur sem ekki er saacutettur vieth thornaeth vinnulag sem er vieth lyacuteethi aacute Kleppi og iacute

myndinni er hann meeth goacuteetha tengingu vieth hugsanahaacutett sjuacuteklinga sinna Brynjoacutelfur er

jafnvel syacutendur sem maethur meeth hugleiethingar sem ekki teljast bdquoeethlilegarldquo og thornaeth er

kannski lykillinn aeth goacuteethu sambandi hans vieth Paacutel og feacutelaga Kvikmyndin er meeth oumlethrum

orethum aeth syacutena okkur aeth manngaeligska seacute ekki raunhaeligf fraacute thorneim starfsmoumlnnum

geethsjuacutekrahuacutesa sem ekki syacutena samkennd meeth vistmoumlnnum

53 Stofnanabundieth ofbeldi

Paacutell og aethrir vistmenn Klepps tilheyra thornjoacuteethfeacutelagshoacutepi sem hefur ekki moumlrg uacuterraeligethi iacute

veikindum siacutenum THORNeir eru ekki meeth feacutelagslegar tengingar vieth foacutelk iacute aeligethri stoumlethum og

fjaacuterhagurinn er baacutegur Geethsjuacutekir einstaklingar thornurfa iacute myndinni aeth thornola andlegt og

liacutekamlegt ofbeldi af haacutelfu starfsmanna geethsjuacutekrahuacutessins en einnig er haeliggt aeth benda aacute

tegund ofbeldis sem gleymist oft iacute umraeligethunni svokallaeth dulieth stofnanabundieth ofbeldi

(ecovert institutional violence)

Hugtekieth kemur uacuter smiethju Alexanders Liazos (1972) og viacutesar til thorness aeth thorneir sem

teljast bdquominnihaacutettarldquo iacute kapitaliacuteskum thornjoacuteethfeacuteloumlgum thornurfi siacutefellt aeth thornola ofbeldi af yacutemsu

tagi THORNetta ofbeldi tekur aacute sig margviacuteslegt form liacutekamlegt andlegt saacutelraelignt og ekki siacutest

feacutelagslegt Feacutelagslegt ofbeldi er aeth mati Liazos til staethar iacute oumlllum nuacutetiacutema thornjoacuteethfeacuteloumlgum

og bitnar aethallega aacute thorneim efnaminni

THORNaeligttir sem flokkast gaeligtu sem feacutelagslegt ofbeldi eru td atvinnuleysi leacutelegt huacutesnaeligethi

og hungur THORNessir thornaeligttir thornriacutefast vegna aethgeretha eetha aethgeretharleysis stofnana samfeacutelagsins

og iacute langflestum tilvikum eru thornaeth manneskjur aacute boreth vieth Paacutel sem thornurfa aeth thornola ofbeldieth

Paacutell faeligr ekki vinnu vegna seacuterstoumlethu sinnar og hefur thornal engar leiethir til aeth sjaacute fyrir seacuter

fjaacuterhagslega Huacutesnaeligethieth sem hann faeligr til afnota er houmlrmulegt iacute alla staethi og virkar frekar

sem fangelsi en heimili Stofnanabundieth ofbeldi er greinlega syacutenilegt iacute harethri meethfereth

gaeligslumanna geethsjuacutekrahuacutessins en ekki siacuteethur iacute thorneirri meethfereth sem Paacutell faeligr innan

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

37

kerfisins Kerfieth virethist frekar vera sniethieth aeth thornviacute aeth brjoacuteta niethur frekar en aeth byggja

upp og nasistinn Viktor hittir liacuteklega naglann aacute houmlfuethieth thornegar hann segir bdquoOkkar dauethi

thornyacuteethir aetheins sparnaeth iacute heilbrigethiskerfinu Ef thornuacute vilt gera skattborgurunum greietha

gakktu thornaacute uacutet og hengdu thornigldquo

Raeligetha Viktors um gagnsleysi geethsjuacutekra iacute samfeacutelaginu endurspeglast iacute oumlrloumlgum

soumlguhetjunnar Paacutels og vinar hans Peacuteturs Paacutell tekur liacutef sitt meeth thornviacute aeth kasta seacuter fram af

svoumllunum heima hjaacute seacuter en Peacutetur gengur iacute sjoacuteinn THORNessi tvouml sjaacutelfsviacuteg aacutesamt aacuteethurnefndu

sjaacutelfsviacutegi tannlaeligknisins Roumlgnvalds eru iacute hugum thornessara manna eina leiethin uacutet uacuter thorneim

vonlausu aethstaeligethum sem eru allt iacute kring um thornaacute

54 Englar og postular

Kristilegar tengingar Engla alheimsins eru ansi aacutehugaverethar Peacutetur og Paacutell eru tveir af

hinum oacutehefethbundnu bdquolaeligrisveinumldquo iacute myndinni og baacuteethir deyja thorneir haacutelfgerethum

piacuteslarvottadauetha Peacutetur postuli gat iacute Bibliacuteusoumlgunum gengieth oumlrskamma stund aacute vatni en

thornegar truacute hans reyndist ekki noacutegu sterk soumlkk hann iacute vatnieth Peacutetur iacute Englum alheimsins

fer einmitt aacute fund skapara siacutens eftir aeth hafa gengieth iacute Reykjarviacutekurhoumlfn gjoumlrsamlega

buacuteinn aeth missa alla truacute aacute liacutefieth

Aethalsoumlguhetja myndarinnar hefur skoumlpunargaacutefu eins og nafni hans uacuter Bibliacuteunni og

dauethi hans er snoumlggur reacutett eins og hjaacute Paacuteli postula Truacutein kemur einnig sterkt fram iacute

lokaatriethi myndarinnar thornegar Paacutell raeligethir um sitt nyacuteja hlutskipti aacute himnum en thornar er hann

loksins orethinn einn af englum alheimsins laus undan byrethum hversdagsliacutefsins

55 Sjaacutelfsviacuteg og siethrof

Sjaacutelfsviacuteg koma reglulega vieth soumlgu iacute Englum alheimsins og eru yacutemist syacutend sem floacutetti eetha

lausn fraacute liacutefinu Franski feacutelagsfraeligethingurinn Emile Durkheim (1897 1966) rannsakaethi

iacutetarlega sjaacutelfsviacuteg og ritaethi boacutek siacutena Suicide aacuterieth 1897 Iacute ritverkinu einbeitti Durkheim

seacuter aeth thornviacute aeth finna tengsl aacute milli tiacuteethni sjaacutelfsviacutega og formgeretha samfeacutelaga

Durkheim bendir aacute aeth aacutestaeligethur sjaacutelfsviacutega seacuteu aeth finna iacute thorneim viethhorfum og gildum

sem eru til grundvallar iacute samfeacutelaginu en ekki hjaacute einstaklingunum sjaacutelfum Durkheim

setti fram hugtak um feacutelagslega samthornaeligttingu (e social integration) en sliacutek samthornaeligtting

hefur tvouml meginmarkmieth aeth tengja saman hoacutepa og aeth tengja saman einstaklinginn vieth

samfeacutelagieth THORNegar tengslin rofna er haeligtt vieth thornviacute aeth foacutelk tyacuteni hinum sameiginlegu

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

38

aacuteherslum sem skipta okkur svo miklu maacuteli THORNegar sliacutekt aacutestand verethur riacutekjandi thorne aeth

samhengi gilda og viethmietha er oacuteljoacutest verethur til thornaeth sem Durkheim kallaethi siethrof (e

anomie) Vieth aethstaeligethur thornar sem siethrof raeligethur riacutekjum eru sjaacutelfsviacuteg mun algengari en iacute

samfeacuteloumlgum sem hafa sterk viethmieth og gildi

Durkheim nefnir truacutearbroumlgeth fjoumllskyldutengsl og aethstaeligethur iacute thornjoacuteethfeacutelaginu sem

mikilvaeliggustu atriethi feacutelagslegrar samthornaeligtttingar og seacuteu kenningar Durkheim hafethar til

hliethsjoacutenar thornegar Englar alheimsins er skoethueth kemur iacute ljoacutes aeth skyacutera maacute hluta

sjaacutelfsviacuteganna meeth veikri samthornaeligttingu samfeacutelagsins Paacutell og Peacutetur eru tyacutendir iacute riacutekjandi

gildum samfeacutelagsins einskonar vofur meethal hinna lifandi Oumlll hegethunarmynstur thorneirra

eru stimplueth sem bdquooacuteaeligskilegldquo og jafnvel haeligttuleg THORNaeth kemur thornviacute ekki aacute oacutevart (miethaeth

vieth hugmyndir Durkheim) aeth thorneir fremji sjaacutelfsviacuteg thornar sem thorneir eru algjoumlrlega aacute skjoumln

vieth thornaeth sem samfeacutelagieth samthornykkir

Fjoumllskyldan er buacutein aeth gefast upp aacute thorneim og einu vinirnir eru hinir geethsjuacuteklingarnir

en Viktor segir einmitt bdquoaeth vieth seacuteum vinir syacutenir best aeth vieth eigum enga vinildquo

Roumlgnvaldur tannlaeligknir er hins vegar aacute hinum enda litroacutefsins Hann virethist vera meeth

alla thornaacute hluti aacute hreinu sem eiga aeth veita foacutelki nauethsynlegt aethhald en fremur engu aeth siacuteethur

sjaacutelfsviacuteg Hann virethist thornviacute einfaldlega ekki hafa haft truacute aacute thorneim gildum sem hann lifethi

eftir thornoacute aeth hann hefethi oumlll taeligkifaeligri til aeth lifa eftir thorneim

56 Oumlreiginn

Samkvaeligmt hugmyndafraeligethi Karls Marx eru Paacutell og feacutelagar oumlreigar sem eru undir naacuteeth

og miskunn fjaacutermagnseigandans kominn Riacutekisvaldieth er iacute thornessu tilviki eigandi

bdquoframleiethslutaeligkjannaldquo en thornau birtast iacute formi regluveldis aethhalds og gaeligslu Aacuten thorneirra

eiga Paacutell og feacutelagar litla sem enga von uacuteti iacute hinum venjulega heimi reacutett eins og

verkamaethurinn aacute litla sem enga von einn siacutens lieths aacute vinnumarkaethinum

Sambandieth aacute milli mannsins og thorness sem hann hefur fram aeth faeligra minnkar meeth

hverri miacutenuacutetunni og er staetha Paacutels litueth af hugmyndum Karl Marx um firringu (e

alienation) Marx benti aacute aeth firring eigi seacuter staeth thornegar oumlreiginn geti ekki lengur seacuteeth fyrir

seacuter og stjoacuterni ekki lengur siacutenum eigin tiacutema (Ritzer 2008) Skemmtilegur vinkill aacute

thornessar hugmyndir er suacute staethreynd aeth Paacutell er ansi oft klaeligddur iacute peysu sem er merkt

gosdrykkjaframleiethandanum Coca-Cola Ef haeliggt vaeligri aeth benda aacute eitthvaeth voumlrumerki

sem goacuteethan samnefnara fyrir kapitaliacuteska hugmyndafraeligethi thornaacute yrethi thornaeth sennilega Coca-

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

39

Cola Oumlreiginn Paacutell er thornviacute orethinn gangandi auglyacutesing fyrir thornau kapitaliacutesku oumlfl sem hafa

buacuteieth til thornjoacuteethfeacutelag sem hann tilheyrir ekki aacute nokkurn haacutett

57 Niethurlag

Englar alheimsins er stuacutediacutea aacute thorneirri oacutevissu sem skapast thornegar einstaklingar falla ekki

undir sameiginleg og viethurkennd gildi samfeacutelagsins Aacutehorfendur geta naacutenast fraacute

upphafi iacutemyndaeth seacuter aeth thornessi saga eigi seacuter ekki hamingjusaman endi Engu aeth siacuteethur er

thornaeth aacute vissan haacutett heillandi aeth fylgjast meeth ferethalagi einstaklings iacute gegnum gleethi og sorg

sem er ekki svo fraacutebrugethin thornviacute sem bdquoeethlilegtldquo foacutelk thornekkir Paacutell elskar syrgir eignast

vini og missir toumlkin aacute tilverunni reacutett eins og flestir sem ferethast iacute gegnum liacutefieth Munurinn

liggur bara iacute thorneirri staethreynd aeth Paacutell gliacutemir vieth geethsjuacutekdoacutem og vieth buacuteumst ekki vieth thornviacute

aeth sliacutekur maethur eigi mikla moumlguleika iacute liacutefinu Staethalmyndin af geethsjuacutekum er mjoumlg

sterk iacute vitund heilbrigethra en thornegar oumlllu er aacute botninn hvolft thornaacute getur thornaeth reynst erfitt iacute

ruglingslegu samfeacutelagi aeth aacutekveetha hver seacute veikur aacute geethi og hver ekki

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

40

Lokaoreth

THORNessi ritgereth hefur lauslega farieth yfir thornaeligr birtingarmyndir feacutelagsfraeligethi sem finna maacute iacute

voumlldum iacuteslenskum kvikmyndum THORNegar verkefnieth foacuter af staeth aacutetti houmlfundur ekki von aacute

thornviacute aeth sliacutekur naeliggtarbrunnur froacuteethleiks vaeligri til staethar iacute thornessum fjoacuterum kvikmyndum og

thornviacute komu niethurstoumlethurnar skemmtilega aacute oacutevart Hieth nyacuteja seacutersvieth afbrotafraeligethi

almennings (epopular criminology) skoethar thornessi maacutel niethur iacute grunninn og reyndist afar

hjaacutelpleg iacute byggingu ritgeretharinnar

Myndirnar fjoacuterar eru aeth sjaacutelfsoumlgethu oacuteliacutekar iacute eethli siacutenu en eiga thornoacute ansi margt

sameiginlegt Oacutetal feacutelagsleg vandamaacutel eru rauethi thornraacuteethurinn iacute gegnum thornaeligr allar og

klassiacutesk baraacutetta goacuteeths og ills er til staethar iacute thorneim oumlllum Djoumlflaeyjan er naeligrtaeligkasta daeligmieth

um beinar tengingar vieth afbrotafraeligethina en hinar thornrjaacuter myndirnar eru aacutehugavereth samsuetha

feacutelags- og afbrotafraeligethi Halda maeligtti aeth Baltasar Kormaacutekur Ingvar E Sigurethsson og

Friethrik THORNoacuter Friethriksson aeligttu seacuterstakan staeth iacute huga houmlfundar (Baltasar leikur iacute thornremur

myndum og leikstyacuterir einni Ingvar leikur thornremur myndanna og Friethrik THORNoacuter leikstyacuterir

tveimur myndanna) en tilviljun ein reacuteeth thornviacute aeth thorneir feacutelagar leika svona stoacutert hlutverk

Mikill fjoumlldi fraeligethilegra tenginga er til staethar og thornaeth reyndist virkilega skemmtilegt

aeth kafa undir yfirborethieth aacute daeliggurmenningu sem hefur svo margt fram aeth faeligra

Athyglisvert er aeth skoetha sambandieth aacute milli myndanna iacute gegnum persoacutenurnar sem birtast

iacute thorneim Brotnar manneskjur meeth oacutetal vandamaacutel aacute bakinu eru iacute forgrunni myndanna

fjoumlgurra og buacutea til thornann ramma sem thornarf utan um soumlguna

Persoacutenur Djoumlflaeyjunnar eru fastar iacute feacutelagslegum aethstaeligethum sem moacuteta thornaeligr jafnt til

goacuteethra og slaeligmra verka Veggfoacuteethur setur upp aacutehugaveretha togstreitu aacute milli siethferethis og

sjaacutelfshyggju og Myacuterin syacutenir fram aacute aeth oacutetal aacutestaeligethur eru aeth baki hverju verki Englar

alheimsins er rannsoacutekn aacute mikilvaeliggi mannlegra tengsla og hvernig sliacutek tengsl geta

myndast iacute oacuteliacuteklegustu hoacutepum

Laeligrdoacutemurinn iacute thornessari ritgereth er liacuteklega saacute aeth ekki er allt sem syacutenist iacute iacuteslenskum

kvikmyndum Viacuteetha leynist aacutehugavereth viethfangsefni fyrir thornaacute sem vilja kafa undir

yfirborethieth og groacuteskan iacute iacuteslenskri kvikmyndagereth aeligtti aeth tryggja fraeligethimoumlnnum naeliggt efni

um oacutekomna tiacuteeth

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

41

Heimildaskraacute

Andersen M L amp Taylor H F (2007) Sociology The Essentials Belmont Thompson-

Wadsworth

Appelrouth S amp Edles L D (2008) Classical and Contemporary Sociological Theory

Text and Readings New York Pine Forge Press

Becker H (1963) The Outsiders Studies in the Sociology of deviance New York Free

Press

Billig M (1995) Banal nationalism London Thousand Oaks

Blau J R amp Blau P M (1982) The cost of inequality Metropolitan structure and violent

crime American Sociological Review 47 (1) bls 114-129

Burger T (3 mars 1977) Max Weber Interpretive Sociology and the Sense of Historical

Science a Positivistic Conception of Verstehen The Sociological Quarterly 18 (3) bls

165-175

Clawford R A amp Ohlin L E (1960) Delinquency and Opportunity A theory of delinquent

gangs New York Free Press

Cohen A K (1955) Delinquent Boys The Culture of the Gang New York Free Press

Coleman J S (2 juacuteliacute 1988) Social Capital in the Creation of Human Capital The American

Journal of Sociology 94 (1) bls 95-120

Durkheim E (1897 1966) Suicide New York Free Press

Goffman E (1959) The presentation of Self in Everyday Life New York Anchor

Gunnar Aacuteguacutest Gunnarsson (1996) Iacutesland og Marshallaacuteaeligtlunin 1948-1953 Atvinnustefna og

stjoacuternmaacutelahagsmunir Saga 34 bls 85-130

Helgi Gunnlaugsson (2008) Afbrot aacute Iacuteslandi Reykjaviacutek Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan

Hirschi T (1969) Causes of Delinquency Berkeley University of California Press

Hughes E C (3 mars 1945) Dilemmas and Contradictions of Status The American Journal

of Sociology 50 (5) bls 353-359

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock

42

Kvikmyndamiethstoumleth (12 juacuteniacute 2010) Kvikmyndamiethstoumleth Iacuteslands Soacutett 23 mars 2011 fraacute

wwwkvikmyndamiethstoumlethishttpwwwkvikmyndamidstodistolulegarupplysingar2006

Liazos A (12 juacuteniacute 1972) The Poverty of the Sociology of Deviance Nuts Sluts and

Perverts Social Problems 20 (1) bls 103-120

Marx K (1891 2008) Wage Labour and Capital Rockville Wildside Press

Mead G H (1934) Mind Self and Society From the standpoint of a Social Behaviorist

Chicago University of Chicago Press

Morgunblaethieth (6 oktoacuteber 1996) Braggadagar bls B2-B5

Rafter N (3 aacuteguacutest 2007) Crimefilm and criminology Recent sex-crime movies Theoretical

Criminology 11 (3) bls 403-420

Ritzer G (2008) Modern Sociological Theory New York McGraw-Hill

Shaw C R amp McKay H D (1942) Juvenile Delinquency and Urban Areas Chicago

University of Chicago Press

Siegel L J (2009) Criminology Belmont Thompson - Wadsworth

Toumlnnies F (1963) Community and Society (Gemeinschaft and Gesellschaft) New York

Harper amp Row

Weiler B (2006) Social Darwinism Iacute G Ritzer (Ritstj) The Blackwell Encyclopedia of

Sociology (bls 4390-4392) Oxford Blackwell

Wolfgang M E amp Ferracuti F (1967) The Subculture of Violence London Tavistock