PANITIKAN SA PANAHON NG KASARINLANMga Aralin

10487071048707Dula Sinag sa Karimlan ni Dionisio Salazar10487071048707Mga Aspekto ng Pandiwa10487071048707Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Tulad ng sa iba pang panahon malaki ang papel na ginampanan ng panitikansa buhay ng mga Pilipino sa Panahon ng Kasarinlan Tumutukoy ang panahong ito sa mga taon pagkatapos ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig atsa pagtatatag ng Ikatlong Republika ng Pilipinas Naranasan ng mga Pilipinong manunulat na maipahayag ang sariling damdamin at saloobin sapamamagitan ng mga pasalita at pasulat na akda na nagbukas sa isang diwang makabansa

Upang maunawaan ang konteksto ng panahong ito magbabalik-tanaw tayosa mga manunulat at akdang pampanitikan na umusbong sa Panahon ng Pananakop ng Amerikano Komonwelt hanggang sa Panahon ng Kasarinlansa tulong ng isang timeline Tingnan ang mga larawan ng manunulat sa p 139 Kilalanin mo at piliin sa hanay A ang mga manunulat at hanay B namanang kanilang akda na isinulat at ilagay ito sa angkop na panahon na hinihingisa timeline Gawin sa sagutang papel

Panahon ng Panahon ng Panahon ngAmerikano Komonwelt Kasarinlan

89

Dula ldquoSinag sa Karimlanrdquo ni Dionisio Salazar

Isa sa mga akdang pampanitikang nakilala sa panahong ito ay ang dulang ldquoSinag sa Karimlanrdquo ni Dionisio Salazar Upang mabigyan tayo ng sapat na kaalaman tungkol sa akda kilalanin muna natin ang anyo ng dula at si Dionisio Salazar Gawin din ang sumusunod

1 Ilarawan ang mga kailangan katangian at hakbang ng isang dula-dulaan(role play) o larong akting-aktingan Ayusin ang inyong mga sagot sa pamamagitan ng dayagram sa ibaba Magbigay din ng isang halimbawa ng ginawa o linahukang dula-dulaan o akting-aktingan sa loob o labas man ng paaralan

90

2 Sa tulong ng Venn Diagram ipakita at ilahad ang pagkakaiba at pagkakatulad ng maikling kuwento at dula Maaaring gamitin bilang batayan ang ginawa sa panimulang pagtataya sa araling ito Gawin ito sa sagutang papel

Ang Dula

Isang tuluyan ang dula na kababakasan ng kulturang Pilipino Ipinakikita ritoang paraan ng pamumuhay noon hanggang sa pag-unlad nito sa kasalukuyan na naging pagkakakilanlan ng ating lahi Sa Panahon ng Kasarinlan naipagpatuloy ng mga manunulat ang paggamit ng dula bilang isang mabisang kasangkapan sa pagbibigay ng kamalayang panlipunan sa paggising ng damdamin at sa pagpapakilos ng sambayanan

Maliban sa sarsuwela na isa sa mga uri ng dulang pantanghalan na ipinakilala sa iyo sa naunang aralin (Panahon ng Amerikano) may iba pang mga uri ang dula Ang dula ay isang akdang itinatanghal sa pamamagitan ng kilos at galaw sa tanghalan Ito ay naglalarawan ng isang kawil ng mga pangyayaring naghahayag ng kapana-panabik na bahagi ng buhay ng tao Gaya ng ibang katha ang dula ay naglilibang pumupukaw ng damdamin at humihingi ng pagbabago Higit na nakapagpapakilos ang dula kaysa ibang akda sapagkat bukod sa naririnig ang mga salita nakikita pa ang kilos at galaw sa tanghalan

91

Ang anumang uri ng dula ay binubuo ng sumusunod na sangkap

a) tanghalan ndash kung saan nagaganap ang mga pangyayari sa isang pagtatanghalb) iskrip ndash itinuturing na pinakakaluluwa ng isang dula lahat ng pangyayaring isinasaalang-alang o nagaganap sa isang

pagtatanghal ay naaayon sa iskripc) aktor ndash gumaganap at nagbibigay-buhay sa dula sila ang nagpapahayag ng mga diyalogo nagsasagawa ng mga aksiyon at nagpapakita ng mga emosyon sa mga manonoodd) direktor ndash nagbibigay ng interpretasyon at nagpapakahulugan sa isang iskripe) manonood ndash mga saksi o nakapanood ng isang pagtatanghalf) eksena ndash ang paglabas-masok sa tanghalan ng mga tauhan samantalang ang tagpo ang nagpapalit ng mga pangyayari sa

dula

Nakatulong nang malaki ang dula sa pagpapasigla at pagpapaunlad ng panitikan sa Panahon ng Kasarinlan Naging daan ito upang malinaw na mailarawan nang buo ang kulturang Pilipino at kanilang pangkasalukuyangkalagayang panlipunan Naipakilala nila ang dula na isang mabisang kasangkapan sa pagbibigay ng kamalayang panlipunan sa paggising ng damdamin at sa pagpapakilos

Si Dionisio Salazar

Tubong-Nueva Ecija na ipinanganak noong Pebrero 8 1919 si Dionisio Santiago Salazar Nagtapos ng kolehiyo sa Unibersidad ng Pilipinas (kursongAB) at Unibersidad ng Sto Tomas (para sa kaniyang MA) Hindi matatawaran ang kaniyang husay at galing patunay na rito ang siyam (9) na nobelang kaniyang isinulat at nailathala Nagtamo siya ng ibarsquot ibang parangal gaya ngCarlos Palanca Award National Balagtas Award Dangal ng Lahi sa Dula Manila Cultural Heritage Award at TOFIL Awardee for Drama and Literature

ldquoSinag sa Karimlanrdquo

Bago basahin ang dulang ldquoSinag sa Karimlanrdquo gawin ang sumusunod1 Isulat ang iyong hinuha o palagay kung ano ang ibig sabihin ng pamagat ng akda

92

93

SINAG SA KARIMLANDionisio S Salazar

MGA TAUHAN

Tony binatang bilanggoLuis ang ama ni TonyErman Doming at Bok mga kapuwa bilanggo ni TonyPadre Abena pari ng BilibidMiss Reyes narsIsang Tanod

PANAHON Kasalukuyan

TAGPUAN Isang panig ng pagamutan ng Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa

ORAS Umaga

PROLOGO

Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa Wakas at Simula hellip Moog ng katarungan hellip Sagisag ng Demokrasya hellip Salaming pambudhi hellip Palihan ng pusorsquot diwa hellip waterloo ng kasamaan hellip Hamon sa pagbabagong buhay hellip May mga maikling gayong dapat hubdan ng maskara at sa sinapupunan nito kailangang iwasto ay hayursquot talinghagang mamamayagpag at umiiring sa batas Sa isang dakorsquoy may mga walang malay na dahil sa kasamaang-palad kahinaan o likas na mapagsapalaran ay dito humahantong dito rin sinisikatan o nilulubugan ng Katotohanan at Katarungan hellip Marami nang lubha ang mga pumasok at lumabas dito Walang makapagsasabi kung gaano pa karami ang tatanggap ng kanyang tatak hellip May sala o wala ang bawat pumasok dito ay kabuuan ng isang marikit at makulay na kasaysayan

Doming (Bibiling sa higaan iangat ang ulo at tatanungin si Bok)Tipaningmayap lakas namang mag-ilik ni Bok

Ernan (Mangingiti) Pasensiya ka na DomingDoming Kelan pa kaya lalabas dito lsquoyan a Mang Ernan Traga

malas hang BABAYING Ba sino lsquoyan hellip (Ingunguso siTony)

Ernan Ewan hatinggabi kagabi nang ipasok lsquoyan dito Kawawanaman Dugu-duguan siya

Doming OXO seguro lsquoyan O kaya Sigue-Sigue Nagbakbakannaman seguro (Mamasdang mabuti si Tony) Mukhang bata pa

Ernan At may hitsura ang sabihin mo (Mapapalakas ang hilik niBok)

Doming Tipaning ndash parang kombo (Matatawa si Mang Ernan)Bok (Biglang mag-aalis ng kulubong pasigaw) Saylens

Magapatulog man kayo Yawa hellipErnan Si Bok naman Konting lamig lsquobiganDoming Hisi lang Tsokaran

94

Bok Tuluyan nang babangon (matapos mag-inat at maghikab ay susulyapan ang katabi) Nagapuyat ako kagab-i Galaking sugat nrsquoya (Titingnan si Tony) (Kikilos sa pagkakahiga at mapapahalinghing si Tony)

Doming Kilala mo siya BokBok (Sabay iling) De-hin Kung ibig nrsquoyo gigisingin ko hellipDoming Ba lsquowag (Makikitang kikilos si Tony) O ayan gising na

Tony (Matapos huminga ng paimpit na waring ayaw ipahalata ang nararamdamang sakit) M-mamdashgandang umaga senyo hellip

Ernan Gayundin sa lsquoyo Este ano ngarsquong - Tony (Mauupo mahahalatang nagpipigil pa rin sa sakit) Tony

horsquong pangalan ko Tekayo Kayo si Ginoong Ernani Alba di ho ba

Ernan Ako ngaTony Nababasa korsquong inyong mga akda Hanga ako senyoErnan Salamat TonyBok (May pagmamalaki) ako gid de-hin mo kilala Di wan en

only Bok ndashalyas Thompson Junior Big bos ng Batsi Gang Marai padrino Yeba hellip (Mangingiting makahulugan ang lahat)

Tony (Haharapin si Doming malumanay) KayoDoming Doming hang palayaw ko Walang h-alyas Bok (Kay Tony) OXO hellip Sigue ndash Sigue hellip Bahala na hellip

(Pawang iling ang itutugon ni Tony) Beri-gud Ginsama ka a lsquoming Batsi Gang ha

Tony Salamat Bok Pero sawa na lsquoko sa mga gang sa mgabarkada Dahil sa barkadarsquoy ndash heto magdadalawang taon na lsquoko dito sa Big House

Ernan Mukhang makulay ang hellip Puwede ba Toning kahit pahapyaw ay ibida mo sa lsquomin ang iyong buhay

Bok (Bago makapangusap si Tony) Holdirsquot Tony boy hellip Barsquot nagalaslas ang imong tiyan ber At hellip teribol yang blakay mo YawaDoming (Mapapansin ang pangangasim ng mukha ni Tony) Makakaya mo baTonyTony (Tatango muna bago umayos ng upo) Pumuga sina Silver

Boy kagabi Nang hindi ako sumamarsquoy sinuntok ako Mabuti kanyorsquot nailagan korsquong saksak dito (sabay turo sa kaliwang dibdib) kundirsquoy hellip nasirang Tony na lsquoko ngayon Pero ang di nailagarsquoy yung sakyod ni Pingas hellip Nagpatay-patayan lang ako kaya hellip Aruy

Ernan Sa narinig kong usapan ng nars at tanod kagabi ay tatlo ang napatay Tila lima ang patawirin Ang ibarsquoy nahuli (Sa sarili A kalayaan sa ngalan morsquoy kay raming humahamak sa kamatayan (Kay Tony) mabutirsquot tumanggi ka Tony kundirsquoy hellip lsquotay kung masakit lsquoyan ay saka na

95

Tony Huwag kayong mag-alala kaya ko ito hellip (Hihinga muna nang mahaba) Mula nang madala ko rito e nag-iba narsquongtakbong hellip Naisip kong walang ibubungang mabuti ang kasamaan hellip Malakirsquong utang na loob ko ke Padre Abena hellipsa aking pagbabago hellip Totoo nga naman walang utang na hindi pinagbabayaran hellip Me parusa sa bawat kasalanan

Ernan (May paghanga) May sinasabi ka TonyBo (Ngingiti-ngiti habang nakikinig sa pahayag ni Tony sa

himig nagmamagaling) No dais Tony kun sila malalaki naganakaw milyun-milyun ba Sigi lang lsquoadre Basta mi lagay Basta mi padrino

Tony Me relihiyon ka ba BokBok (Tatawa habang sumasagot pauyam) Reliyun Wala

kwenta lsquoyan Hm dami dami nagasimba pero ginluluko sa kapwa Dami gadasal pero gin-nakaw gin-ismagel yawa

Doming Mabuti pay lsquoway na tayo maghusap tungkol sa relihiyonErnan May katwiran si Doming Ang paksang relihiyon ay

masyadong kontrobersiyal Paris ng ibarsquot ibang ismo kaya hellip di dapat pagtalunanTony Pero Mang Ernan barsquot tayo matatakot magtalo Kung

walang pagtatalo walang pagkakaunawaan Kung walang pagkakaunawaan walang pagkakaisa Ang mga taong di nagkakaisarsquoy pirming nag- aawayErnan Tama lsquoyan Ngunit ang pagtatalorsquoy dapat lamang sa taong malaki ang puso hindi sa mga maliit ang pinagkukunan Pero hellip pinahahanga mo ako Tony Nag-aaral ka ba ng

batas Ba may kakaibang tilamsik ang iyong diwaTony Elementarya lamang ho ang natapos koDoming Kasi nga naman hasa mo habugado ka kung magsalitaBok Ber ber mga pare lsquoYung istorya ni TonyTony Iimbitahin kita Bok isang araw sa klase namin nila Padre

Abena Marami kang mapupulot doon At pakikinabangan Tiyak

Bok No ken du Kun naytklab pa olditaymTony (Matapos makitang handa na ang lahat sa pakikinig sa

kanya) Buweno hellip Akorsquoy buhay sa lsquosang karaniwang pamilya sa Tundo Empleyado si Tatay Guwapo siya Pero malakas uminom ng tuba At mahilig sa karera Napakabait ng Nanay ko Kahit kulang ang iniintregang sahod ni Tatay e di siya nagagalit paris ng iba lsquoSang araw e nadiskubre ni Nanay ang lihim ng Tatay ko meron siyang kerida Natural nag-away sila hellip Umalis si Tatay Iniwan kami Awa naman ng Diyos e natapos ko rin ang elementarya Balediktoryan ako hellip

96

97

98

99

100

101

102

103

104

105

106

107

108

Upang maging mayaman ang pag-unawa sa akdang binasa gawin angsumusunod

1 Sagutin ang sumusunod na tanong ayon sa akdang binasa- May katuwiran ba si Tony na itakwil ang kaniyang ama Ipaliwanag- Sa iyong palagay bakit maraming tao ang napipilitang gumawa ng mga bagay na labag sa batas- Kung ikaw si Tony paano mo haharapin ang iyong ama sa likod ng kaniyang mga pagkukulang sa inyong pamilya- Anong kalagayang panlipunan ang masasalamin sa dula May pagkakatulad o pagkakaiba ba ito sa ngayon- Makatuwiran ba o di-makatuwiran na isisi ng isang tao sa kaniyang kapuwa ang masaklap na nangyari sa kaniyang buhay Bakit- Sa iyong palagay naging mabisang kasangkapan ba ng mga manunulat sa panahong ito ang dula sa paghahayag ng kanilang damdamin saloobin opinyon at karanasan

2 Ilarawan mo ang pagkilos pananalita saloobin at paniniwala ng mga tauhan sa dulang iyong binasa Gawing batayan ang kasunod na tsart

109

3 Isa-isahin ang mga bahagi ng dulang Sinag sa Karimlan na nagpapakita sa katangian ng isang dula

Mga Aspekto ng Pandiwa

Balikan natin ang pinakahuling bahagi ng dula Tingnan ang mganakasalungguhit na salita

P Abena (Makahulugan) Anak tamo si Miss Reyes nakapagpapatawad hellip (Hindi tutugon si Tony Mapapatango siya Ganap na katahimikan Walang kakurap-kurap at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi Mabubuhayan ng loob si Mang Luis Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayorsquoy nakayupyop sa bisig ni Padre Abena Magaling sa sikolohiya marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siyarsquoy unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama Ngayorsquoy may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony

110

May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi At sa isang kisap-matarsquoy mayayapos siya ng kanyang ama Masuyo madamdamin mahaba ang kanilang pagyayakap Katulad ng dalawa mapapaluha rin ang lahat Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagat-labirsquot mapapatungo nang marahan Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama titingala ng bahagya at pangiting bubulong)

Ang mga nakasalungguhit na salita ay mga pandiwa Ang mga pandiwa aynagsasabi ng kilos Mahalaga ang pagsasaad ng kilos sa dula dahil ito angnagtutulak ng pag-usad ng salaysay

May mga aspekto ang mga pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindipa nagaganap ang kilos at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapino ipinagpapatuloy pa ang pagganap May apat na aspekto ang pandiwa aspektong perpektibo kung ito ay nagsasaad o nagpapahayag na ang kilosna nasimulan na at natapos na aspektong imperpektibo kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at kasalukuyan pang ipinagpapatuloy aspektong kontemplatibo ay naglalarawan ng kilos na hindi pa nasisimulan at aspektong perpektibongkatatapos kung nagsasaad ito ng kilos na katatapos lamang bago nagsimulao naganap ang kilos

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga aspekto ng pandiwa gawin angsumusunod

1 Balikan ang dula at ihanay ang mga pandiwang nakapaloob dito ayon sa mga aspekto nila

2 Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa iyong palagay ay nangyayari pa rin sa ngayon Isaalang-alang ang simula gitna at wakas ng pagsasalaysay Gamitin at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay

3 Sinasabi na kung walang guro walang iba pang propesyon tulad ng doktor abogado at inhinyero Kaya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa paghubog ng lipunan Kaugnay ng paksang ito gumawa ng isang maikling dula na nagpapakita sa halaga ng mga guro Tiyakin na itorsquoy a) malikhain b) nagkakaugnay-ugnay ang mga eksena o pangyayari at c) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa

111

Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood Dahil itinatanghal ito nalalaman ng mga nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyonng mga nanonood May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi angmga manonood sa pagtatanghal Kahalintulad sa dula nakapagbibigay din saibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan nakita napanood narinig at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikitang mga manlilikha Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayono pagsalungat

Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay opinyon ideya o kaisipan Sa paraang ito mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami

Mga Halimbawa

Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayonSang-ayon akoTamaIyan ang nararapatPareho tayo ng iniisipGanyan din ang palagay ko

Pahayag na nagsasaad ng pagsalungatHindi ako sang-ayonMabuti sana ngunithellipIkinalulungkot ko ngunithellipNauunawaan kita subalitAyaw

112

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon atpagsalungat gawin ang sumusunod

1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dulaa Pananaw ni Mang Ernan sa buhayb Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang amac Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tonyd Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2 Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki

3 Suriing mabuti ang mga pahayag Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito Lagyan ng tsek (1048707) ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang

113

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

Dula ldquoSinag sa Karimlanrdquo ni Dionisio Salazar

Isa sa mga akdang pampanitikang nakilala sa panahong ito ay ang dulang ldquoSinag sa Karimlanrdquo ni Dionisio Salazar Upang mabigyan tayo ng sapat na kaalaman tungkol sa akda kilalanin muna natin ang anyo ng dula at si Dionisio Salazar Gawin din ang sumusunod

1 Ilarawan ang mga kailangan katangian at hakbang ng isang dula-dulaan(role play) o larong akting-aktingan Ayusin ang inyong mga sagot sa pamamagitan ng dayagram sa ibaba Magbigay din ng isang halimbawa ng ginawa o linahukang dula-dulaan o akting-aktingan sa loob o labas man ng paaralan

90

2 Sa tulong ng Venn Diagram ipakita at ilahad ang pagkakaiba at pagkakatulad ng maikling kuwento at dula Maaaring gamitin bilang batayan ang ginawa sa panimulang pagtataya sa araling ito Gawin ito sa sagutang papel

Ang Dula

Isang tuluyan ang dula na kababakasan ng kulturang Pilipino Ipinakikita ritoang paraan ng pamumuhay noon hanggang sa pag-unlad nito sa kasalukuyan na naging pagkakakilanlan ng ating lahi Sa Panahon ng Kasarinlan naipagpatuloy ng mga manunulat ang paggamit ng dula bilang isang mabisang kasangkapan sa pagbibigay ng kamalayang panlipunan sa paggising ng damdamin at sa pagpapakilos ng sambayanan

Maliban sa sarsuwela na isa sa mga uri ng dulang pantanghalan na ipinakilala sa iyo sa naunang aralin (Panahon ng Amerikano) may iba pang mga uri ang dula Ang dula ay isang akdang itinatanghal sa pamamagitan ng kilos at galaw sa tanghalan Ito ay naglalarawan ng isang kawil ng mga pangyayaring naghahayag ng kapana-panabik na bahagi ng buhay ng tao Gaya ng ibang katha ang dula ay naglilibang pumupukaw ng damdamin at humihingi ng pagbabago Higit na nakapagpapakilos ang dula kaysa ibang akda sapagkat bukod sa naririnig ang mga salita nakikita pa ang kilos at galaw sa tanghalan

91

Ang anumang uri ng dula ay binubuo ng sumusunod na sangkap

a) tanghalan ndash kung saan nagaganap ang mga pangyayari sa isang pagtatanghalb) iskrip ndash itinuturing na pinakakaluluwa ng isang dula lahat ng pangyayaring isinasaalang-alang o nagaganap sa isang

pagtatanghal ay naaayon sa iskripc) aktor ndash gumaganap at nagbibigay-buhay sa dula sila ang nagpapahayag ng mga diyalogo nagsasagawa ng mga aksiyon at nagpapakita ng mga emosyon sa mga manonoodd) direktor ndash nagbibigay ng interpretasyon at nagpapakahulugan sa isang iskripe) manonood ndash mga saksi o nakapanood ng isang pagtatanghalf) eksena ndash ang paglabas-masok sa tanghalan ng mga tauhan samantalang ang tagpo ang nagpapalit ng mga pangyayari sa

dula

Nakatulong nang malaki ang dula sa pagpapasigla at pagpapaunlad ng panitikan sa Panahon ng Kasarinlan Naging daan ito upang malinaw na mailarawan nang buo ang kulturang Pilipino at kanilang pangkasalukuyangkalagayang panlipunan Naipakilala nila ang dula na isang mabisang kasangkapan sa pagbibigay ng kamalayang panlipunan sa paggising ng damdamin at sa pagpapakilos

Si Dionisio Salazar

Tubong-Nueva Ecija na ipinanganak noong Pebrero 8 1919 si Dionisio Santiago Salazar Nagtapos ng kolehiyo sa Unibersidad ng Pilipinas (kursongAB) at Unibersidad ng Sto Tomas (para sa kaniyang MA) Hindi matatawaran ang kaniyang husay at galing patunay na rito ang siyam (9) na nobelang kaniyang isinulat at nailathala Nagtamo siya ng ibarsquot ibang parangal gaya ngCarlos Palanca Award National Balagtas Award Dangal ng Lahi sa Dula Manila Cultural Heritage Award at TOFIL Awardee for Drama and Literature

ldquoSinag sa Karimlanrdquo

Bago basahin ang dulang ldquoSinag sa Karimlanrdquo gawin ang sumusunod1 Isulat ang iyong hinuha o palagay kung ano ang ibig sabihin ng pamagat ng akda

92

93

SINAG SA KARIMLANDionisio S Salazar

MGA TAUHAN

Tony binatang bilanggoLuis ang ama ni TonyErman Doming at Bok mga kapuwa bilanggo ni TonyPadre Abena pari ng BilibidMiss Reyes narsIsang Tanod

PANAHON Kasalukuyan

TAGPUAN Isang panig ng pagamutan ng Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa

ORAS Umaga

PROLOGO

Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa Wakas at Simula hellip Moog ng katarungan hellip Sagisag ng Demokrasya hellip Salaming pambudhi hellip Palihan ng pusorsquot diwa hellip waterloo ng kasamaan hellip Hamon sa pagbabagong buhay hellip May mga maikling gayong dapat hubdan ng maskara at sa sinapupunan nito kailangang iwasto ay hayursquot talinghagang mamamayagpag at umiiring sa batas Sa isang dakorsquoy may mga walang malay na dahil sa kasamaang-palad kahinaan o likas na mapagsapalaran ay dito humahantong dito rin sinisikatan o nilulubugan ng Katotohanan at Katarungan hellip Marami nang lubha ang mga pumasok at lumabas dito Walang makapagsasabi kung gaano pa karami ang tatanggap ng kanyang tatak hellip May sala o wala ang bawat pumasok dito ay kabuuan ng isang marikit at makulay na kasaysayan

Doming (Bibiling sa higaan iangat ang ulo at tatanungin si Bok)Tipaningmayap lakas namang mag-ilik ni Bok

Ernan (Mangingiti) Pasensiya ka na DomingDoming Kelan pa kaya lalabas dito lsquoyan a Mang Ernan Traga

malas hang BABAYING Ba sino lsquoyan hellip (Ingunguso siTony)

Ernan Ewan hatinggabi kagabi nang ipasok lsquoyan dito Kawawanaman Dugu-duguan siya

Doming OXO seguro lsquoyan O kaya Sigue-Sigue Nagbakbakannaman seguro (Mamasdang mabuti si Tony) Mukhang bata pa

Ernan At may hitsura ang sabihin mo (Mapapalakas ang hilik niBok)

Doming Tipaning ndash parang kombo (Matatawa si Mang Ernan)Bok (Biglang mag-aalis ng kulubong pasigaw) Saylens

Magapatulog man kayo Yawa hellipErnan Si Bok naman Konting lamig lsquobiganDoming Hisi lang Tsokaran

94

Bok Tuluyan nang babangon (matapos mag-inat at maghikab ay susulyapan ang katabi) Nagapuyat ako kagab-i Galaking sugat nrsquoya (Titingnan si Tony) (Kikilos sa pagkakahiga at mapapahalinghing si Tony)

Doming Kilala mo siya BokBok (Sabay iling) De-hin Kung ibig nrsquoyo gigisingin ko hellipDoming Ba lsquowag (Makikitang kikilos si Tony) O ayan gising na

Tony (Matapos huminga ng paimpit na waring ayaw ipahalata ang nararamdamang sakit) M-mamdashgandang umaga senyo hellip

Ernan Gayundin sa lsquoyo Este ano ngarsquong - Tony (Mauupo mahahalatang nagpipigil pa rin sa sakit) Tony

horsquong pangalan ko Tekayo Kayo si Ginoong Ernani Alba di ho ba

Ernan Ako ngaTony Nababasa korsquong inyong mga akda Hanga ako senyoErnan Salamat TonyBok (May pagmamalaki) ako gid de-hin mo kilala Di wan en

only Bok ndashalyas Thompson Junior Big bos ng Batsi Gang Marai padrino Yeba hellip (Mangingiting makahulugan ang lahat)

Tony (Haharapin si Doming malumanay) KayoDoming Doming hang palayaw ko Walang h-alyas Bok (Kay Tony) OXO hellip Sigue ndash Sigue hellip Bahala na hellip

(Pawang iling ang itutugon ni Tony) Beri-gud Ginsama ka a lsquoming Batsi Gang ha

Tony Salamat Bok Pero sawa na lsquoko sa mga gang sa mgabarkada Dahil sa barkadarsquoy ndash heto magdadalawang taon na lsquoko dito sa Big House

Ernan Mukhang makulay ang hellip Puwede ba Toning kahit pahapyaw ay ibida mo sa lsquomin ang iyong buhay

Bok (Bago makapangusap si Tony) Holdirsquot Tony boy hellip Barsquot nagalaslas ang imong tiyan ber At hellip teribol yang blakay mo YawaDoming (Mapapansin ang pangangasim ng mukha ni Tony) Makakaya mo baTonyTony (Tatango muna bago umayos ng upo) Pumuga sina Silver

Boy kagabi Nang hindi ako sumamarsquoy sinuntok ako Mabuti kanyorsquot nailagan korsquong saksak dito (sabay turo sa kaliwang dibdib) kundirsquoy hellip nasirang Tony na lsquoko ngayon Pero ang di nailagarsquoy yung sakyod ni Pingas hellip Nagpatay-patayan lang ako kaya hellip Aruy

Ernan Sa narinig kong usapan ng nars at tanod kagabi ay tatlo ang napatay Tila lima ang patawirin Ang ibarsquoy nahuli (Sa sarili A kalayaan sa ngalan morsquoy kay raming humahamak sa kamatayan (Kay Tony) mabutirsquot tumanggi ka Tony kundirsquoy hellip lsquotay kung masakit lsquoyan ay saka na

95

Tony Huwag kayong mag-alala kaya ko ito hellip (Hihinga muna nang mahaba) Mula nang madala ko rito e nag-iba narsquongtakbong hellip Naisip kong walang ibubungang mabuti ang kasamaan hellip Malakirsquong utang na loob ko ke Padre Abena hellipsa aking pagbabago hellip Totoo nga naman walang utang na hindi pinagbabayaran hellip Me parusa sa bawat kasalanan

Ernan (May paghanga) May sinasabi ka TonyBo (Ngingiti-ngiti habang nakikinig sa pahayag ni Tony sa

himig nagmamagaling) No dais Tony kun sila malalaki naganakaw milyun-milyun ba Sigi lang lsquoadre Basta mi lagay Basta mi padrino

Tony Me relihiyon ka ba BokBok (Tatawa habang sumasagot pauyam) Reliyun Wala

kwenta lsquoyan Hm dami dami nagasimba pero ginluluko sa kapwa Dami gadasal pero gin-nakaw gin-ismagel yawa

Doming Mabuti pay lsquoway na tayo maghusap tungkol sa relihiyonErnan May katwiran si Doming Ang paksang relihiyon ay

masyadong kontrobersiyal Paris ng ibarsquot ibang ismo kaya hellip di dapat pagtalunanTony Pero Mang Ernan barsquot tayo matatakot magtalo Kung

walang pagtatalo walang pagkakaunawaan Kung walang pagkakaunawaan walang pagkakaisa Ang mga taong di nagkakaisarsquoy pirming nag- aawayErnan Tama lsquoyan Ngunit ang pagtatalorsquoy dapat lamang sa taong malaki ang puso hindi sa mga maliit ang pinagkukunan Pero hellip pinahahanga mo ako Tony Nag-aaral ka ba ng

batas Ba may kakaibang tilamsik ang iyong diwaTony Elementarya lamang ho ang natapos koDoming Kasi nga naman hasa mo habugado ka kung magsalitaBok Ber ber mga pare lsquoYung istorya ni TonyTony Iimbitahin kita Bok isang araw sa klase namin nila Padre

Abena Marami kang mapupulot doon At pakikinabangan Tiyak

Bok No ken du Kun naytklab pa olditaymTony (Matapos makitang handa na ang lahat sa pakikinig sa

kanya) Buweno hellip Akorsquoy buhay sa lsquosang karaniwang pamilya sa Tundo Empleyado si Tatay Guwapo siya Pero malakas uminom ng tuba At mahilig sa karera Napakabait ng Nanay ko Kahit kulang ang iniintregang sahod ni Tatay e di siya nagagalit paris ng iba lsquoSang araw e nadiskubre ni Nanay ang lihim ng Tatay ko meron siyang kerida Natural nag-away sila hellip Umalis si Tatay Iniwan kami Awa naman ng Diyos e natapos ko rin ang elementarya Balediktoryan ako hellip

96

97

98

99

100

101

102

103

104

105

106

107

108

Upang maging mayaman ang pag-unawa sa akdang binasa gawin angsumusunod

1 Sagutin ang sumusunod na tanong ayon sa akdang binasa- May katuwiran ba si Tony na itakwil ang kaniyang ama Ipaliwanag- Sa iyong palagay bakit maraming tao ang napipilitang gumawa ng mga bagay na labag sa batas- Kung ikaw si Tony paano mo haharapin ang iyong ama sa likod ng kaniyang mga pagkukulang sa inyong pamilya- Anong kalagayang panlipunan ang masasalamin sa dula May pagkakatulad o pagkakaiba ba ito sa ngayon- Makatuwiran ba o di-makatuwiran na isisi ng isang tao sa kaniyang kapuwa ang masaklap na nangyari sa kaniyang buhay Bakit- Sa iyong palagay naging mabisang kasangkapan ba ng mga manunulat sa panahong ito ang dula sa paghahayag ng kanilang damdamin saloobin opinyon at karanasan

2 Ilarawan mo ang pagkilos pananalita saloobin at paniniwala ng mga tauhan sa dulang iyong binasa Gawing batayan ang kasunod na tsart

109

3 Isa-isahin ang mga bahagi ng dulang Sinag sa Karimlan na nagpapakita sa katangian ng isang dula

Mga Aspekto ng Pandiwa

Balikan natin ang pinakahuling bahagi ng dula Tingnan ang mganakasalungguhit na salita

P Abena (Makahulugan) Anak tamo si Miss Reyes nakapagpapatawad hellip (Hindi tutugon si Tony Mapapatango siya Ganap na katahimikan Walang kakurap-kurap at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi Mabubuhayan ng loob si Mang Luis Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayorsquoy nakayupyop sa bisig ni Padre Abena Magaling sa sikolohiya marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siyarsquoy unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama Ngayorsquoy may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony

110

May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi At sa isang kisap-matarsquoy mayayapos siya ng kanyang ama Masuyo madamdamin mahaba ang kanilang pagyayakap Katulad ng dalawa mapapaluha rin ang lahat Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagat-labirsquot mapapatungo nang marahan Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama titingala ng bahagya at pangiting bubulong)

Ang mga nakasalungguhit na salita ay mga pandiwa Ang mga pandiwa aynagsasabi ng kilos Mahalaga ang pagsasaad ng kilos sa dula dahil ito angnagtutulak ng pag-usad ng salaysay

May mga aspekto ang mga pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindipa nagaganap ang kilos at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapino ipinagpapatuloy pa ang pagganap May apat na aspekto ang pandiwa aspektong perpektibo kung ito ay nagsasaad o nagpapahayag na ang kilosna nasimulan na at natapos na aspektong imperpektibo kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at kasalukuyan pang ipinagpapatuloy aspektong kontemplatibo ay naglalarawan ng kilos na hindi pa nasisimulan at aspektong perpektibongkatatapos kung nagsasaad ito ng kilos na katatapos lamang bago nagsimulao naganap ang kilos

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga aspekto ng pandiwa gawin angsumusunod

1 Balikan ang dula at ihanay ang mga pandiwang nakapaloob dito ayon sa mga aspekto nila

2 Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa iyong palagay ay nangyayari pa rin sa ngayon Isaalang-alang ang simula gitna at wakas ng pagsasalaysay Gamitin at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay

3 Sinasabi na kung walang guro walang iba pang propesyon tulad ng doktor abogado at inhinyero Kaya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa paghubog ng lipunan Kaugnay ng paksang ito gumawa ng isang maikling dula na nagpapakita sa halaga ng mga guro Tiyakin na itorsquoy a) malikhain b) nagkakaugnay-ugnay ang mga eksena o pangyayari at c) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa

111

Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood Dahil itinatanghal ito nalalaman ng mga nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyonng mga nanonood May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi angmga manonood sa pagtatanghal Kahalintulad sa dula nakapagbibigay din saibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan nakita napanood narinig at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikitang mga manlilikha Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayono pagsalungat

Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay opinyon ideya o kaisipan Sa paraang ito mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami

Mga Halimbawa

Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayonSang-ayon akoTamaIyan ang nararapatPareho tayo ng iniisipGanyan din ang palagay ko

Pahayag na nagsasaad ng pagsalungatHindi ako sang-ayonMabuti sana ngunithellipIkinalulungkot ko ngunithellipNauunawaan kita subalitAyaw

112

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon atpagsalungat gawin ang sumusunod

1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dulaa Pananaw ni Mang Ernan sa buhayb Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang amac Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tonyd Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2 Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki

3 Suriing mabuti ang mga pahayag Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito Lagyan ng tsek (1048707) ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang

113

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

2 Sa tulong ng Venn Diagram ipakita at ilahad ang pagkakaiba at pagkakatulad ng maikling kuwento at dula Maaaring gamitin bilang batayan ang ginawa sa panimulang pagtataya sa araling ito Gawin ito sa sagutang papel

Ang Dula

Isang tuluyan ang dula na kababakasan ng kulturang Pilipino Ipinakikita ritoang paraan ng pamumuhay noon hanggang sa pag-unlad nito sa kasalukuyan na naging pagkakakilanlan ng ating lahi Sa Panahon ng Kasarinlan naipagpatuloy ng mga manunulat ang paggamit ng dula bilang isang mabisang kasangkapan sa pagbibigay ng kamalayang panlipunan sa paggising ng damdamin at sa pagpapakilos ng sambayanan

Maliban sa sarsuwela na isa sa mga uri ng dulang pantanghalan na ipinakilala sa iyo sa naunang aralin (Panahon ng Amerikano) may iba pang mga uri ang dula Ang dula ay isang akdang itinatanghal sa pamamagitan ng kilos at galaw sa tanghalan Ito ay naglalarawan ng isang kawil ng mga pangyayaring naghahayag ng kapana-panabik na bahagi ng buhay ng tao Gaya ng ibang katha ang dula ay naglilibang pumupukaw ng damdamin at humihingi ng pagbabago Higit na nakapagpapakilos ang dula kaysa ibang akda sapagkat bukod sa naririnig ang mga salita nakikita pa ang kilos at galaw sa tanghalan

91

Ang anumang uri ng dula ay binubuo ng sumusunod na sangkap

a) tanghalan ndash kung saan nagaganap ang mga pangyayari sa isang pagtatanghalb) iskrip ndash itinuturing na pinakakaluluwa ng isang dula lahat ng pangyayaring isinasaalang-alang o nagaganap sa isang

pagtatanghal ay naaayon sa iskripc) aktor ndash gumaganap at nagbibigay-buhay sa dula sila ang nagpapahayag ng mga diyalogo nagsasagawa ng mga aksiyon at nagpapakita ng mga emosyon sa mga manonoodd) direktor ndash nagbibigay ng interpretasyon at nagpapakahulugan sa isang iskripe) manonood ndash mga saksi o nakapanood ng isang pagtatanghalf) eksena ndash ang paglabas-masok sa tanghalan ng mga tauhan samantalang ang tagpo ang nagpapalit ng mga pangyayari sa

dula

Nakatulong nang malaki ang dula sa pagpapasigla at pagpapaunlad ng panitikan sa Panahon ng Kasarinlan Naging daan ito upang malinaw na mailarawan nang buo ang kulturang Pilipino at kanilang pangkasalukuyangkalagayang panlipunan Naipakilala nila ang dula na isang mabisang kasangkapan sa pagbibigay ng kamalayang panlipunan sa paggising ng damdamin at sa pagpapakilos

Si Dionisio Salazar

Tubong-Nueva Ecija na ipinanganak noong Pebrero 8 1919 si Dionisio Santiago Salazar Nagtapos ng kolehiyo sa Unibersidad ng Pilipinas (kursongAB) at Unibersidad ng Sto Tomas (para sa kaniyang MA) Hindi matatawaran ang kaniyang husay at galing patunay na rito ang siyam (9) na nobelang kaniyang isinulat at nailathala Nagtamo siya ng ibarsquot ibang parangal gaya ngCarlos Palanca Award National Balagtas Award Dangal ng Lahi sa Dula Manila Cultural Heritage Award at TOFIL Awardee for Drama and Literature

ldquoSinag sa Karimlanrdquo

Bago basahin ang dulang ldquoSinag sa Karimlanrdquo gawin ang sumusunod1 Isulat ang iyong hinuha o palagay kung ano ang ibig sabihin ng pamagat ng akda

92

93

SINAG SA KARIMLANDionisio S Salazar

MGA TAUHAN

Tony binatang bilanggoLuis ang ama ni TonyErman Doming at Bok mga kapuwa bilanggo ni TonyPadre Abena pari ng BilibidMiss Reyes narsIsang Tanod

PANAHON Kasalukuyan

TAGPUAN Isang panig ng pagamutan ng Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa

ORAS Umaga

PROLOGO

Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa Wakas at Simula hellip Moog ng katarungan hellip Sagisag ng Demokrasya hellip Salaming pambudhi hellip Palihan ng pusorsquot diwa hellip waterloo ng kasamaan hellip Hamon sa pagbabagong buhay hellip May mga maikling gayong dapat hubdan ng maskara at sa sinapupunan nito kailangang iwasto ay hayursquot talinghagang mamamayagpag at umiiring sa batas Sa isang dakorsquoy may mga walang malay na dahil sa kasamaang-palad kahinaan o likas na mapagsapalaran ay dito humahantong dito rin sinisikatan o nilulubugan ng Katotohanan at Katarungan hellip Marami nang lubha ang mga pumasok at lumabas dito Walang makapagsasabi kung gaano pa karami ang tatanggap ng kanyang tatak hellip May sala o wala ang bawat pumasok dito ay kabuuan ng isang marikit at makulay na kasaysayan

Doming (Bibiling sa higaan iangat ang ulo at tatanungin si Bok)Tipaningmayap lakas namang mag-ilik ni Bok

Ernan (Mangingiti) Pasensiya ka na DomingDoming Kelan pa kaya lalabas dito lsquoyan a Mang Ernan Traga

malas hang BABAYING Ba sino lsquoyan hellip (Ingunguso siTony)

Ernan Ewan hatinggabi kagabi nang ipasok lsquoyan dito Kawawanaman Dugu-duguan siya

Doming OXO seguro lsquoyan O kaya Sigue-Sigue Nagbakbakannaman seguro (Mamasdang mabuti si Tony) Mukhang bata pa

Ernan At may hitsura ang sabihin mo (Mapapalakas ang hilik niBok)

Doming Tipaning ndash parang kombo (Matatawa si Mang Ernan)Bok (Biglang mag-aalis ng kulubong pasigaw) Saylens

Magapatulog man kayo Yawa hellipErnan Si Bok naman Konting lamig lsquobiganDoming Hisi lang Tsokaran

94

Bok Tuluyan nang babangon (matapos mag-inat at maghikab ay susulyapan ang katabi) Nagapuyat ako kagab-i Galaking sugat nrsquoya (Titingnan si Tony) (Kikilos sa pagkakahiga at mapapahalinghing si Tony)

Doming Kilala mo siya BokBok (Sabay iling) De-hin Kung ibig nrsquoyo gigisingin ko hellipDoming Ba lsquowag (Makikitang kikilos si Tony) O ayan gising na

Tony (Matapos huminga ng paimpit na waring ayaw ipahalata ang nararamdamang sakit) M-mamdashgandang umaga senyo hellip

Ernan Gayundin sa lsquoyo Este ano ngarsquong - Tony (Mauupo mahahalatang nagpipigil pa rin sa sakit) Tony

horsquong pangalan ko Tekayo Kayo si Ginoong Ernani Alba di ho ba

Ernan Ako ngaTony Nababasa korsquong inyong mga akda Hanga ako senyoErnan Salamat TonyBok (May pagmamalaki) ako gid de-hin mo kilala Di wan en

only Bok ndashalyas Thompson Junior Big bos ng Batsi Gang Marai padrino Yeba hellip (Mangingiting makahulugan ang lahat)

Tony (Haharapin si Doming malumanay) KayoDoming Doming hang palayaw ko Walang h-alyas Bok (Kay Tony) OXO hellip Sigue ndash Sigue hellip Bahala na hellip

(Pawang iling ang itutugon ni Tony) Beri-gud Ginsama ka a lsquoming Batsi Gang ha

Tony Salamat Bok Pero sawa na lsquoko sa mga gang sa mgabarkada Dahil sa barkadarsquoy ndash heto magdadalawang taon na lsquoko dito sa Big House

Ernan Mukhang makulay ang hellip Puwede ba Toning kahit pahapyaw ay ibida mo sa lsquomin ang iyong buhay

Bok (Bago makapangusap si Tony) Holdirsquot Tony boy hellip Barsquot nagalaslas ang imong tiyan ber At hellip teribol yang blakay mo YawaDoming (Mapapansin ang pangangasim ng mukha ni Tony) Makakaya mo baTonyTony (Tatango muna bago umayos ng upo) Pumuga sina Silver

Boy kagabi Nang hindi ako sumamarsquoy sinuntok ako Mabuti kanyorsquot nailagan korsquong saksak dito (sabay turo sa kaliwang dibdib) kundirsquoy hellip nasirang Tony na lsquoko ngayon Pero ang di nailagarsquoy yung sakyod ni Pingas hellip Nagpatay-patayan lang ako kaya hellip Aruy

Ernan Sa narinig kong usapan ng nars at tanod kagabi ay tatlo ang napatay Tila lima ang patawirin Ang ibarsquoy nahuli (Sa sarili A kalayaan sa ngalan morsquoy kay raming humahamak sa kamatayan (Kay Tony) mabutirsquot tumanggi ka Tony kundirsquoy hellip lsquotay kung masakit lsquoyan ay saka na

95

Tony Huwag kayong mag-alala kaya ko ito hellip (Hihinga muna nang mahaba) Mula nang madala ko rito e nag-iba narsquongtakbong hellip Naisip kong walang ibubungang mabuti ang kasamaan hellip Malakirsquong utang na loob ko ke Padre Abena hellipsa aking pagbabago hellip Totoo nga naman walang utang na hindi pinagbabayaran hellip Me parusa sa bawat kasalanan

Ernan (May paghanga) May sinasabi ka TonyBo (Ngingiti-ngiti habang nakikinig sa pahayag ni Tony sa

himig nagmamagaling) No dais Tony kun sila malalaki naganakaw milyun-milyun ba Sigi lang lsquoadre Basta mi lagay Basta mi padrino

Tony Me relihiyon ka ba BokBok (Tatawa habang sumasagot pauyam) Reliyun Wala

kwenta lsquoyan Hm dami dami nagasimba pero ginluluko sa kapwa Dami gadasal pero gin-nakaw gin-ismagel yawa

Doming Mabuti pay lsquoway na tayo maghusap tungkol sa relihiyonErnan May katwiran si Doming Ang paksang relihiyon ay

masyadong kontrobersiyal Paris ng ibarsquot ibang ismo kaya hellip di dapat pagtalunanTony Pero Mang Ernan barsquot tayo matatakot magtalo Kung

walang pagtatalo walang pagkakaunawaan Kung walang pagkakaunawaan walang pagkakaisa Ang mga taong di nagkakaisarsquoy pirming nag- aawayErnan Tama lsquoyan Ngunit ang pagtatalorsquoy dapat lamang sa taong malaki ang puso hindi sa mga maliit ang pinagkukunan Pero hellip pinahahanga mo ako Tony Nag-aaral ka ba ng

batas Ba may kakaibang tilamsik ang iyong diwaTony Elementarya lamang ho ang natapos koDoming Kasi nga naman hasa mo habugado ka kung magsalitaBok Ber ber mga pare lsquoYung istorya ni TonyTony Iimbitahin kita Bok isang araw sa klase namin nila Padre

Abena Marami kang mapupulot doon At pakikinabangan Tiyak

Bok No ken du Kun naytklab pa olditaymTony (Matapos makitang handa na ang lahat sa pakikinig sa

kanya) Buweno hellip Akorsquoy buhay sa lsquosang karaniwang pamilya sa Tundo Empleyado si Tatay Guwapo siya Pero malakas uminom ng tuba At mahilig sa karera Napakabait ng Nanay ko Kahit kulang ang iniintregang sahod ni Tatay e di siya nagagalit paris ng iba lsquoSang araw e nadiskubre ni Nanay ang lihim ng Tatay ko meron siyang kerida Natural nag-away sila hellip Umalis si Tatay Iniwan kami Awa naman ng Diyos e natapos ko rin ang elementarya Balediktoryan ako hellip

96

97

98

99

100

101

102

103

104

105

106

107

108

Upang maging mayaman ang pag-unawa sa akdang binasa gawin angsumusunod

1 Sagutin ang sumusunod na tanong ayon sa akdang binasa- May katuwiran ba si Tony na itakwil ang kaniyang ama Ipaliwanag- Sa iyong palagay bakit maraming tao ang napipilitang gumawa ng mga bagay na labag sa batas- Kung ikaw si Tony paano mo haharapin ang iyong ama sa likod ng kaniyang mga pagkukulang sa inyong pamilya- Anong kalagayang panlipunan ang masasalamin sa dula May pagkakatulad o pagkakaiba ba ito sa ngayon- Makatuwiran ba o di-makatuwiran na isisi ng isang tao sa kaniyang kapuwa ang masaklap na nangyari sa kaniyang buhay Bakit- Sa iyong palagay naging mabisang kasangkapan ba ng mga manunulat sa panahong ito ang dula sa paghahayag ng kanilang damdamin saloobin opinyon at karanasan

2 Ilarawan mo ang pagkilos pananalita saloobin at paniniwala ng mga tauhan sa dulang iyong binasa Gawing batayan ang kasunod na tsart

109

3 Isa-isahin ang mga bahagi ng dulang Sinag sa Karimlan na nagpapakita sa katangian ng isang dula

Mga Aspekto ng Pandiwa

Balikan natin ang pinakahuling bahagi ng dula Tingnan ang mganakasalungguhit na salita

P Abena (Makahulugan) Anak tamo si Miss Reyes nakapagpapatawad hellip (Hindi tutugon si Tony Mapapatango siya Ganap na katahimikan Walang kakurap-kurap at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi Mabubuhayan ng loob si Mang Luis Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayorsquoy nakayupyop sa bisig ni Padre Abena Magaling sa sikolohiya marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siyarsquoy unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama Ngayorsquoy may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony

110

May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi At sa isang kisap-matarsquoy mayayapos siya ng kanyang ama Masuyo madamdamin mahaba ang kanilang pagyayakap Katulad ng dalawa mapapaluha rin ang lahat Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagat-labirsquot mapapatungo nang marahan Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama titingala ng bahagya at pangiting bubulong)

Ang mga nakasalungguhit na salita ay mga pandiwa Ang mga pandiwa aynagsasabi ng kilos Mahalaga ang pagsasaad ng kilos sa dula dahil ito angnagtutulak ng pag-usad ng salaysay

May mga aspekto ang mga pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindipa nagaganap ang kilos at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapino ipinagpapatuloy pa ang pagganap May apat na aspekto ang pandiwa aspektong perpektibo kung ito ay nagsasaad o nagpapahayag na ang kilosna nasimulan na at natapos na aspektong imperpektibo kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at kasalukuyan pang ipinagpapatuloy aspektong kontemplatibo ay naglalarawan ng kilos na hindi pa nasisimulan at aspektong perpektibongkatatapos kung nagsasaad ito ng kilos na katatapos lamang bago nagsimulao naganap ang kilos

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga aspekto ng pandiwa gawin angsumusunod

1 Balikan ang dula at ihanay ang mga pandiwang nakapaloob dito ayon sa mga aspekto nila

2 Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa iyong palagay ay nangyayari pa rin sa ngayon Isaalang-alang ang simula gitna at wakas ng pagsasalaysay Gamitin at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay

3 Sinasabi na kung walang guro walang iba pang propesyon tulad ng doktor abogado at inhinyero Kaya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa paghubog ng lipunan Kaugnay ng paksang ito gumawa ng isang maikling dula na nagpapakita sa halaga ng mga guro Tiyakin na itorsquoy a) malikhain b) nagkakaugnay-ugnay ang mga eksena o pangyayari at c) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa

111

Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood Dahil itinatanghal ito nalalaman ng mga nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyonng mga nanonood May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi angmga manonood sa pagtatanghal Kahalintulad sa dula nakapagbibigay din saibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan nakita napanood narinig at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikitang mga manlilikha Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayono pagsalungat

Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay opinyon ideya o kaisipan Sa paraang ito mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami

Mga Halimbawa

Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayonSang-ayon akoTamaIyan ang nararapatPareho tayo ng iniisipGanyan din ang palagay ko

Pahayag na nagsasaad ng pagsalungatHindi ako sang-ayonMabuti sana ngunithellipIkinalulungkot ko ngunithellipNauunawaan kita subalitAyaw

112

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon atpagsalungat gawin ang sumusunod

1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dulaa Pananaw ni Mang Ernan sa buhayb Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang amac Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tonyd Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2 Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki

3 Suriing mabuti ang mga pahayag Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito Lagyan ng tsek (1048707) ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang

113

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

Ang anumang uri ng dula ay binubuo ng sumusunod na sangkap

a) tanghalan ndash kung saan nagaganap ang mga pangyayari sa isang pagtatanghalb) iskrip ndash itinuturing na pinakakaluluwa ng isang dula lahat ng pangyayaring isinasaalang-alang o nagaganap sa isang

pagtatanghal ay naaayon sa iskripc) aktor ndash gumaganap at nagbibigay-buhay sa dula sila ang nagpapahayag ng mga diyalogo nagsasagawa ng mga aksiyon at nagpapakita ng mga emosyon sa mga manonoodd) direktor ndash nagbibigay ng interpretasyon at nagpapakahulugan sa isang iskripe) manonood ndash mga saksi o nakapanood ng isang pagtatanghalf) eksena ndash ang paglabas-masok sa tanghalan ng mga tauhan samantalang ang tagpo ang nagpapalit ng mga pangyayari sa

dula

Nakatulong nang malaki ang dula sa pagpapasigla at pagpapaunlad ng panitikan sa Panahon ng Kasarinlan Naging daan ito upang malinaw na mailarawan nang buo ang kulturang Pilipino at kanilang pangkasalukuyangkalagayang panlipunan Naipakilala nila ang dula na isang mabisang kasangkapan sa pagbibigay ng kamalayang panlipunan sa paggising ng damdamin at sa pagpapakilos

Si Dionisio Salazar

Tubong-Nueva Ecija na ipinanganak noong Pebrero 8 1919 si Dionisio Santiago Salazar Nagtapos ng kolehiyo sa Unibersidad ng Pilipinas (kursongAB) at Unibersidad ng Sto Tomas (para sa kaniyang MA) Hindi matatawaran ang kaniyang husay at galing patunay na rito ang siyam (9) na nobelang kaniyang isinulat at nailathala Nagtamo siya ng ibarsquot ibang parangal gaya ngCarlos Palanca Award National Balagtas Award Dangal ng Lahi sa Dula Manila Cultural Heritage Award at TOFIL Awardee for Drama and Literature

ldquoSinag sa Karimlanrdquo

Bago basahin ang dulang ldquoSinag sa Karimlanrdquo gawin ang sumusunod1 Isulat ang iyong hinuha o palagay kung ano ang ibig sabihin ng pamagat ng akda

92

93

SINAG SA KARIMLANDionisio S Salazar

MGA TAUHAN

Tony binatang bilanggoLuis ang ama ni TonyErman Doming at Bok mga kapuwa bilanggo ni TonyPadre Abena pari ng BilibidMiss Reyes narsIsang Tanod

PANAHON Kasalukuyan

TAGPUAN Isang panig ng pagamutan ng Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa

ORAS Umaga

PROLOGO

Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa Wakas at Simula hellip Moog ng katarungan hellip Sagisag ng Demokrasya hellip Salaming pambudhi hellip Palihan ng pusorsquot diwa hellip waterloo ng kasamaan hellip Hamon sa pagbabagong buhay hellip May mga maikling gayong dapat hubdan ng maskara at sa sinapupunan nito kailangang iwasto ay hayursquot talinghagang mamamayagpag at umiiring sa batas Sa isang dakorsquoy may mga walang malay na dahil sa kasamaang-palad kahinaan o likas na mapagsapalaran ay dito humahantong dito rin sinisikatan o nilulubugan ng Katotohanan at Katarungan hellip Marami nang lubha ang mga pumasok at lumabas dito Walang makapagsasabi kung gaano pa karami ang tatanggap ng kanyang tatak hellip May sala o wala ang bawat pumasok dito ay kabuuan ng isang marikit at makulay na kasaysayan

Doming (Bibiling sa higaan iangat ang ulo at tatanungin si Bok)Tipaningmayap lakas namang mag-ilik ni Bok

Ernan (Mangingiti) Pasensiya ka na DomingDoming Kelan pa kaya lalabas dito lsquoyan a Mang Ernan Traga

malas hang BABAYING Ba sino lsquoyan hellip (Ingunguso siTony)

Ernan Ewan hatinggabi kagabi nang ipasok lsquoyan dito Kawawanaman Dugu-duguan siya

Doming OXO seguro lsquoyan O kaya Sigue-Sigue Nagbakbakannaman seguro (Mamasdang mabuti si Tony) Mukhang bata pa

Ernan At may hitsura ang sabihin mo (Mapapalakas ang hilik niBok)

Doming Tipaning ndash parang kombo (Matatawa si Mang Ernan)Bok (Biglang mag-aalis ng kulubong pasigaw) Saylens

Magapatulog man kayo Yawa hellipErnan Si Bok naman Konting lamig lsquobiganDoming Hisi lang Tsokaran

94

Bok Tuluyan nang babangon (matapos mag-inat at maghikab ay susulyapan ang katabi) Nagapuyat ako kagab-i Galaking sugat nrsquoya (Titingnan si Tony) (Kikilos sa pagkakahiga at mapapahalinghing si Tony)

Doming Kilala mo siya BokBok (Sabay iling) De-hin Kung ibig nrsquoyo gigisingin ko hellipDoming Ba lsquowag (Makikitang kikilos si Tony) O ayan gising na

Tony (Matapos huminga ng paimpit na waring ayaw ipahalata ang nararamdamang sakit) M-mamdashgandang umaga senyo hellip

Ernan Gayundin sa lsquoyo Este ano ngarsquong - Tony (Mauupo mahahalatang nagpipigil pa rin sa sakit) Tony

horsquong pangalan ko Tekayo Kayo si Ginoong Ernani Alba di ho ba

Ernan Ako ngaTony Nababasa korsquong inyong mga akda Hanga ako senyoErnan Salamat TonyBok (May pagmamalaki) ako gid de-hin mo kilala Di wan en

only Bok ndashalyas Thompson Junior Big bos ng Batsi Gang Marai padrino Yeba hellip (Mangingiting makahulugan ang lahat)

Tony (Haharapin si Doming malumanay) KayoDoming Doming hang palayaw ko Walang h-alyas Bok (Kay Tony) OXO hellip Sigue ndash Sigue hellip Bahala na hellip

(Pawang iling ang itutugon ni Tony) Beri-gud Ginsama ka a lsquoming Batsi Gang ha

Tony Salamat Bok Pero sawa na lsquoko sa mga gang sa mgabarkada Dahil sa barkadarsquoy ndash heto magdadalawang taon na lsquoko dito sa Big House

Ernan Mukhang makulay ang hellip Puwede ba Toning kahit pahapyaw ay ibida mo sa lsquomin ang iyong buhay

Bok (Bago makapangusap si Tony) Holdirsquot Tony boy hellip Barsquot nagalaslas ang imong tiyan ber At hellip teribol yang blakay mo YawaDoming (Mapapansin ang pangangasim ng mukha ni Tony) Makakaya mo baTonyTony (Tatango muna bago umayos ng upo) Pumuga sina Silver

Boy kagabi Nang hindi ako sumamarsquoy sinuntok ako Mabuti kanyorsquot nailagan korsquong saksak dito (sabay turo sa kaliwang dibdib) kundirsquoy hellip nasirang Tony na lsquoko ngayon Pero ang di nailagarsquoy yung sakyod ni Pingas hellip Nagpatay-patayan lang ako kaya hellip Aruy

Ernan Sa narinig kong usapan ng nars at tanod kagabi ay tatlo ang napatay Tila lima ang patawirin Ang ibarsquoy nahuli (Sa sarili A kalayaan sa ngalan morsquoy kay raming humahamak sa kamatayan (Kay Tony) mabutirsquot tumanggi ka Tony kundirsquoy hellip lsquotay kung masakit lsquoyan ay saka na

95

Tony Huwag kayong mag-alala kaya ko ito hellip (Hihinga muna nang mahaba) Mula nang madala ko rito e nag-iba narsquongtakbong hellip Naisip kong walang ibubungang mabuti ang kasamaan hellip Malakirsquong utang na loob ko ke Padre Abena hellipsa aking pagbabago hellip Totoo nga naman walang utang na hindi pinagbabayaran hellip Me parusa sa bawat kasalanan

Ernan (May paghanga) May sinasabi ka TonyBo (Ngingiti-ngiti habang nakikinig sa pahayag ni Tony sa

himig nagmamagaling) No dais Tony kun sila malalaki naganakaw milyun-milyun ba Sigi lang lsquoadre Basta mi lagay Basta mi padrino

Tony Me relihiyon ka ba BokBok (Tatawa habang sumasagot pauyam) Reliyun Wala

kwenta lsquoyan Hm dami dami nagasimba pero ginluluko sa kapwa Dami gadasal pero gin-nakaw gin-ismagel yawa

Doming Mabuti pay lsquoway na tayo maghusap tungkol sa relihiyonErnan May katwiran si Doming Ang paksang relihiyon ay

masyadong kontrobersiyal Paris ng ibarsquot ibang ismo kaya hellip di dapat pagtalunanTony Pero Mang Ernan barsquot tayo matatakot magtalo Kung

walang pagtatalo walang pagkakaunawaan Kung walang pagkakaunawaan walang pagkakaisa Ang mga taong di nagkakaisarsquoy pirming nag- aawayErnan Tama lsquoyan Ngunit ang pagtatalorsquoy dapat lamang sa taong malaki ang puso hindi sa mga maliit ang pinagkukunan Pero hellip pinahahanga mo ako Tony Nag-aaral ka ba ng

batas Ba may kakaibang tilamsik ang iyong diwaTony Elementarya lamang ho ang natapos koDoming Kasi nga naman hasa mo habugado ka kung magsalitaBok Ber ber mga pare lsquoYung istorya ni TonyTony Iimbitahin kita Bok isang araw sa klase namin nila Padre

Abena Marami kang mapupulot doon At pakikinabangan Tiyak

Bok No ken du Kun naytklab pa olditaymTony (Matapos makitang handa na ang lahat sa pakikinig sa

kanya) Buweno hellip Akorsquoy buhay sa lsquosang karaniwang pamilya sa Tundo Empleyado si Tatay Guwapo siya Pero malakas uminom ng tuba At mahilig sa karera Napakabait ng Nanay ko Kahit kulang ang iniintregang sahod ni Tatay e di siya nagagalit paris ng iba lsquoSang araw e nadiskubre ni Nanay ang lihim ng Tatay ko meron siyang kerida Natural nag-away sila hellip Umalis si Tatay Iniwan kami Awa naman ng Diyos e natapos ko rin ang elementarya Balediktoryan ako hellip

96

97

98

99

100

101

102

103

104

105

106

107

108

Upang maging mayaman ang pag-unawa sa akdang binasa gawin angsumusunod

1 Sagutin ang sumusunod na tanong ayon sa akdang binasa- May katuwiran ba si Tony na itakwil ang kaniyang ama Ipaliwanag- Sa iyong palagay bakit maraming tao ang napipilitang gumawa ng mga bagay na labag sa batas- Kung ikaw si Tony paano mo haharapin ang iyong ama sa likod ng kaniyang mga pagkukulang sa inyong pamilya- Anong kalagayang panlipunan ang masasalamin sa dula May pagkakatulad o pagkakaiba ba ito sa ngayon- Makatuwiran ba o di-makatuwiran na isisi ng isang tao sa kaniyang kapuwa ang masaklap na nangyari sa kaniyang buhay Bakit- Sa iyong palagay naging mabisang kasangkapan ba ng mga manunulat sa panahong ito ang dula sa paghahayag ng kanilang damdamin saloobin opinyon at karanasan

2 Ilarawan mo ang pagkilos pananalita saloobin at paniniwala ng mga tauhan sa dulang iyong binasa Gawing batayan ang kasunod na tsart

109

3 Isa-isahin ang mga bahagi ng dulang Sinag sa Karimlan na nagpapakita sa katangian ng isang dula

Mga Aspekto ng Pandiwa

Balikan natin ang pinakahuling bahagi ng dula Tingnan ang mganakasalungguhit na salita

P Abena (Makahulugan) Anak tamo si Miss Reyes nakapagpapatawad hellip (Hindi tutugon si Tony Mapapatango siya Ganap na katahimikan Walang kakurap-kurap at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi Mabubuhayan ng loob si Mang Luis Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayorsquoy nakayupyop sa bisig ni Padre Abena Magaling sa sikolohiya marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siyarsquoy unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama Ngayorsquoy may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony

110

May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi At sa isang kisap-matarsquoy mayayapos siya ng kanyang ama Masuyo madamdamin mahaba ang kanilang pagyayakap Katulad ng dalawa mapapaluha rin ang lahat Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagat-labirsquot mapapatungo nang marahan Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama titingala ng bahagya at pangiting bubulong)

Ang mga nakasalungguhit na salita ay mga pandiwa Ang mga pandiwa aynagsasabi ng kilos Mahalaga ang pagsasaad ng kilos sa dula dahil ito angnagtutulak ng pag-usad ng salaysay

May mga aspekto ang mga pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindipa nagaganap ang kilos at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapino ipinagpapatuloy pa ang pagganap May apat na aspekto ang pandiwa aspektong perpektibo kung ito ay nagsasaad o nagpapahayag na ang kilosna nasimulan na at natapos na aspektong imperpektibo kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at kasalukuyan pang ipinagpapatuloy aspektong kontemplatibo ay naglalarawan ng kilos na hindi pa nasisimulan at aspektong perpektibongkatatapos kung nagsasaad ito ng kilos na katatapos lamang bago nagsimulao naganap ang kilos

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga aspekto ng pandiwa gawin angsumusunod

1 Balikan ang dula at ihanay ang mga pandiwang nakapaloob dito ayon sa mga aspekto nila

2 Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa iyong palagay ay nangyayari pa rin sa ngayon Isaalang-alang ang simula gitna at wakas ng pagsasalaysay Gamitin at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay

3 Sinasabi na kung walang guro walang iba pang propesyon tulad ng doktor abogado at inhinyero Kaya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa paghubog ng lipunan Kaugnay ng paksang ito gumawa ng isang maikling dula na nagpapakita sa halaga ng mga guro Tiyakin na itorsquoy a) malikhain b) nagkakaugnay-ugnay ang mga eksena o pangyayari at c) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa

111

Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood Dahil itinatanghal ito nalalaman ng mga nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyonng mga nanonood May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi angmga manonood sa pagtatanghal Kahalintulad sa dula nakapagbibigay din saibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan nakita napanood narinig at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikitang mga manlilikha Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayono pagsalungat

Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay opinyon ideya o kaisipan Sa paraang ito mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami

Mga Halimbawa

Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayonSang-ayon akoTamaIyan ang nararapatPareho tayo ng iniisipGanyan din ang palagay ko

Pahayag na nagsasaad ng pagsalungatHindi ako sang-ayonMabuti sana ngunithellipIkinalulungkot ko ngunithellipNauunawaan kita subalitAyaw

112

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon atpagsalungat gawin ang sumusunod

1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dulaa Pananaw ni Mang Ernan sa buhayb Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang amac Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tonyd Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2 Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki

3 Suriing mabuti ang mga pahayag Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito Lagyan ng tsek (1048707) ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang

113

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

93

SINAG SA KARIMLANDionisio S Salazar

MGA TAUHAN

Tony binatang bilanggoLuis ang ama ni TonyErman Doming at Bok mga kapuwa bilanggo ni TonyPadre Abena pari ng BilibidMiss Reyes narsIsang Tanod

PANAHON Kasalukuyan

TAGPUAN Isang panig ng pagamutan ng Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa

ORAS Umaga

PROLOGO

Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa Wakas at Simula hellip Moog ng katarungan hellip Sagisag ng Demokrasya hellip Salaming pambudhi hellip Palihan ng pusorsquot diwa hellip waterloo ng kasamaan hellip Hamon sa pagbabagong buhay hellip May mga maikling gayong dapat hubdan ng maskara at sa sinapupunan nito kailangang iwasto ay hayursquot talinghagang mamamayagpag at umiiring sa batas Sa isang dakorsquoy may mga walang malay na dahil sa kasamaang-palad kahinaan o likas na mapagsapalaran ay dito humahantong dito rin sinisikatan o nilulubugan ng Katotohanan at Katarungan hellip Marami nang lubha ang mga pumasok at lumabas dito Walang makapagsasabi kung gaano pa karami ang tatanggap ng kanyang tatak hellip May sala o wala ang bawat pumasok dito ay kabuuan ng isang marikit at makulay na kasaysayan

Doming (Bibiling sa higaan iangat ang ulo at tatanungin si Bok)Tipaningmayap lakas namang mag-ilik ni Bok

Ernan (Mangingiti) Pasensiya ka na DomingDoming Kelan pa kaya lalabas dito lsquoyan a Mang Ernan Traga

malas hang BABAYING Ba sino lsquoyan hellip (Ingunguso siTony)

Ernan Ewan hatinggabi kagabi nang ipasok lsquoyan dito Kawawanaman Dugu-duguan siya

Doming OXO seguro lsquoyan O kaya Sigue-Sigue Nagbakbakannaman seguro (Mamasdang mabuti si Tony) Mukhang bata pa

Ernan At may hitsura ang sabihin mo (Mapapalakas ang hilik niBok)

Doming Tipaning ndash parang kombo (Matatawa si Mang Ernan)Bok (Biglang mag-aalis ng kulubong pasigaw) Saylens

Magapatulog man kayo Yawa hellipErnan Si Bok naman Konting lamig lsquobiganDoming Hisi lang Tsokaran

94

Bok Tuluyan nang babangon (matapos mag-inat at maghikab ay susulyapan ang katabi) Nagapuyat ako kagab-i Galaking sugat nrsquoya (Titingnan si Tony) (Kikilos sa pagkakahiga at mapapahalinghing si Tony)

Doming Kilala mo siya BokBok (Sabay iling) De-hin Kung ibig nrsquoyo gigisingin ko hellipDoming Ba lsquowag (Makikitang kikilos si Tony) O ayan gising na

Tony (Matapos huminga ng paimpit na waring ayaw ipahalata ang nararamdamang sakit) M-mamdashgandang umaga senyo hellip

Ernan Gayundin sa lsquoyo Este ano ngarsquong - Tony (Mauupo mahahalatang nagpipigil pa rin sa sakit) Tony

horsquong pangalan ko Tekayo Kayo si Ginoong Ernani Alba di ho ba

Ernan Ako ngaTony Nababasa korsquong inyong mga akda Hanga ako senyoErnan Salamat TonyBok (May pagmamalaki) ako gid de-hin mo kilala Di wan en

only Bok ndashalyas Thompson Junior Big bos ng Batsi Gang Marai padrino Yeba hellip (Mangingiting makahulugan ang lahat)

Tony (Haharapin si Doming malumanay) KayoDoming Doming hang palayaw ko Walang h-alyas Bok (Kay Tony) OXO hellip Sigue ndash Sigue hellip Bahala na hellip

(Pawang iling ang itutugon ni Tony) Beri-gud Ginsama ka a lsquoming Batsi Gang ha

Tony Salamat Bok Pero sawa na lsquoko sa mga gang sa mgabarkada Dahil sa barkadarsquoy ndash heto magdadalawang taon na lsquoko dito sa Big House

Ernan Mukhang makulay ang hellip Puwede ba Toning kahit pahapyaw ay ibida mo sa lsquomin ang iyong buhay

Bok (Bago makapangusap si Tony) Holdirsquot Tony boy hellip Barsquot nagalaslas ang imong tiyan ber At hellip teribol yang blakay mo YawaDoming (Mapapansin ang pangangasim ng mukha ni Tony) Makakaya mo baTonyTony (Tatango muna bago umayos ng upo) Pumuga sina Silver

Boy kagabi Nang hindi ako sumamarsquoy sinuntok ako Mabuti kanyorsquot nailagan korsquong saksak dito (sabay turo sa kaliwang dibdib) kundirsquoy hellip nasirang Tony na lsquoko ngayon Pero ang di nailagarsquoy yung sakyod ni Pingas hellip Nagpatay-patayan lang ako kaya hellip Aruy

Ernan Sa narinig kong usapan ng nars at tanod kagabi ay tatlo ang napatay Tila lima ang patawirin Ang ibarsquoy nahuli (Sa sarili A kalayaan sa ngalan morsquoy kay raming humahamak sa kamatayan (Kay Tony) mabutirsquot tumanggi ka Tony kundirsquoy hellip lsquotay kung masakit lsquoyan ay saka na

95

Tony Huwag kayong mag-alala kaya ko ito hellip (Hihinga muna nang mahaba) Mula nang madala ko rito e nag-iba narsquongtakbong hellip Naisip kong walang ibubungang mabuti ang kasamaan hellip Malakirsquong utang na loob ko ke Padre Abena hellipsa aking pagbabago hellip Totoo nga naman walang utang na hindi pinagbabayaran hellip Me parusa sa bawat kasalanan

Ernan (May paghanga) May sinasabi ka TonyBo (Ngingiti-ngiti habang nakikinig sa pahayag ni Tony sa

himig nagmamagaling) No dais Tony kun sila malalaki naganakaw milyun-milyun ba Sigi lang lsquoadre Basta mi lagay Basta mi padrino

Tony Me relihiyon ka ba BokBok (Tatawa habang sumasagot pauyam) Reliyun Wala

kwenta lsquoyan Hm dami dami nagasimba pero ginluluko sa kapwa Dami gadasal pero gin-nakaw gin-ismagel yawa

Doming Mabuti pay lsquoway na tayo maghusap tungkol sa relihiyonErnan May katwiran si Doming Ang paksang relihiyon ay

masyadong kontrobersiyal Paris ng ibarsquot ibang ismo kaya hellip di dapat pagtalunanTony Pero Mang Ernan barsquot tayo matatakot magtalo Kung

walang pagtatalo walang pagkakaunawaan Kung walang pagkakaunawaan walang pagkakaisa Ang mga taong di nagkakaisarsquoy pirming nag- aawayErnan Tama lsquoyan Ngunit ang pagtatalorsquoy dapat lamang sa taong malaki ang puso hindi sa mga maliit ang pinagkukunan Pero hellip pinahahanga mo ako Tony Nag-aaral ka ba ng

batas Ba may kakaibang tilamsik ang iyong diwaTony Elementarya lamang ho ang natapos koDoming Kasi nga naman hasa mo habugado ka kung magsalitaBok Ber ber mga pare lsquoYung istorya ni TonyTony Iimbitahin kita Bok isang araw sa klase namin nila Padre

Abena Marami kang mapupulot doon At pakikinabangan Tiyak

Bok No ken du Kun naytklab pa olditaymTony (Matapos makitang handa na ang lahat sa pakikinig sa

kanya) Buweno hellip Akorsquoy buhay sa lsquosang karaniwang pamilya sa Tundo Empleyado si Tatay Guwapo siya Pero malakas uminom ng tuba At mahilig sa karera Napakabait ng Nanay ko Kahit kulang ang iniintregang sahod ni Tatay e di siya nagagalit paris ng iba lsquoSang araw e nadiskubre ni Nanay ang lihim ng Tatay ko meron siyang kerida Natural nag-away sila hellip Umalis si Tatay Iniwan kami Awa naman ng Diyos e natapos ko rin ang elementarya Balediktoryan ako hellip

96

97

98

99

100

101

102

103

104

105

106

107

108

Upang maging mayaman ang pag-unawa sa akdang binasa gawin angsumusunod

1 Sagutin ang sumusunod na tanong ayon sa akdang binasa- May katuwiran ba si Tony na itakwil ang kaniyang ama Ipaliwanag- Sa iyong palagay bakit maraming tao ang napipilitang gumawa ng mga bagay na labag sa batas- Kung ikaw si Tony paano mo haharapin ang iyong ama sa likod ng kaniyang mga pagkukulang sa inyong pamilya- Anong kalagayang panlipunan ang masasalamin sa dula May pagkakatulad o pagkakaiba ba ito sa ngayon- Makatuwiran ba o di-makatuwiran na isisi ng isang tao sa kaniyang kapuwa ang masaklap na nangyari sa kaniyang buhay Bakit- Sa iyong palagay naging mabisang kasangkapan ba ng mga manunulat sa panahong ito ang dula sa paghahayag ng kanilang damdamin saloobin opinyon at karanasan

2 Ilarawan mo ang pagkilos pananalita saloobin at paniniwala ng mga tauhan sa dulang iyong binasa Gawing batayan ang kasunod na tsart

109

3 Isa-isahin ang mga bahagi ng dulang Sinag sa Karimlan na nagpapakita sa katangian ng isang dula

Mga Aspekto ng Pandiwa

Balikan natin ang pinakahuling bahagi ng dula Tingnan ang mganakasalungguhit na salita

P Abena (Makahulugan) Anak tamo si Miss Reyes nakapagpapatawad hellip (Hindi tutugon si Tony Mapapatango siya Ganap na katahimikan Walang kakurap-kurap at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi Mabubuhayan ng loob si Mang Luis Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayorsquoy nakayupyop sa bisig ni Padre Abena Magaling sa sikolohiya marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siyarsquoy unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama Ngayorsquoy may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony

110

May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi At sa isang kisap-matarsquoy mayayapos siya ng kanyang ama Masuyo madamdamin mahaba ang kanilang pagyayakap Katulad ng dalawa mapapaluha rin ang lahat Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagat-labirsquot mapapatungo nang marahan Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama titingala ng bahagya at pangiting bubulong)

Ang mga nakasalungguhit na salita ay mga pandiwa Ang mga pandiwa aynagsasabi ng kilos Mahalaga ang pagsasaad ng kilos sa dula dahil ito angnagtutulak ng pag-usad ng salaysay

May mga aspekto ang mga pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindipa nagaganap ang kilos at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapino ipinagpapatuloy pa ang pagganap May apat na aspekto ang pandiwa aspektong perpektibo kung ito ay nagsasaad o nagpapahayag na ang kilosna nasimulan na at natapos na aspektong imperpektibo kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at kasalukuyan pang ipinagpapatuloy aspektong kontemplatibo ay naglalarawan ng kilos na hindi pa nasisimulan at aspektong perpektibongkatatapos kung nagsasaad ito ng kilos na katatapos lamang bago nagsimulao naganap ang kilos

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga aspekto ng pandiwa gawin angsumusunod

1 Balikan ang dula at ihanay ang mga pandiwang nakapaloob dito ayon sa mga aspekto nila

2 Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa iyong palagay ay nangyayari pa rin sa ngayon Isaalang-alang ang simula gitna at wakas ng pagsasalaysay Gamitin at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay

3 Sinasabi na kung walang guro walang iba pang propesyon tulad ng doktor abogado at inhinyero Kaya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa paghubog ng lipunan Kaugnay ng paksang ito gumawa ng isang maikling dula na nagpapakita sa halaga ng mga guro Tiyakin na itorsquoy a) malikhain b) nagkakaugnay-ugnay ang mga eksena o pangyayari at c) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa

111

Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood Dahil itinatanghal ito nalalaman ng mga nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyonng mga nanonood May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi angmga manonood sa pagtatanghal Kahalintulad sa dula nakapagbibigay din saibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan nakita napanood narinig at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikitang mga manlilikha Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayono pagsalungat

Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay opinyon ideya o kaisipan Sa paraang ito mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami

Mga Halimbawa

Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayonSang-ayon akoTamaIyan ang nararapatPareho tayo ng iniisipGanyan din ang palagay ko

Pahayag na nagsasaad ng pagsalungatHindi ako sang-ayonMabuti sana ngunithellipIkinalulungkot ko ngunithellipNauunawaan kita subalitAyaw

112

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon atpagsalungat gawin ang sumusunod

1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dulaa Pananaw ni Mang Ernan sa buhayb Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang amac Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tonyd Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2 Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki

3 Suriing mabuti ang mga pahayag Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito Lagyan ng tsek (1048707) ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang

113

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

SINAG SA KARIMLANDionisio S Salazar

MGA TAUHAN

Tony binatang bilanggoLuis ang ama ni TonyErman Doming at Bok mga kapuwa bilanggo ni TonyPadre Abena pari ng BilibidMiss Reyes narsIsang Tanod

PANAHON Kasalukuyan

TAGPUAN Isang panig ng pagamutan ng Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa

ORAS Umaga

PROLOGO

Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa Wakas at Simula hellip Moog ng katarungan hellip Sagisag ng Demokrasya hellip Salaming pambudhi hellip Palihan ng pusorsquot diwa hellip waterloo ng kasamaan hellip Hamon sa pagbabagong buhay hellip May mga maikling gayong dapat hubdan ng maskara at sa sinapupunan nito kailangang iwasto ay hayursquot talinghagang mamamayagpag at umiiring sa batas Sa isang dakorsquoy may mga walang malay na dahil sa kasamaang-palad kahinaan o likas na mapagsapalaran ay dito humahantong dito rin sinisikatan o nilulubugan ng Katotohanan at Katarungan hellip Marami nang lubha ang mga pumasok at lumabas dito Walang makapagsasabi kung gaano pa karami ang tatanggap ng kanyang tatak hellip May sala o wala ang bawat pumasok dito ay kabuuan ng isang marikit at makulay na kasaysayan

Doming (Bibiling sa higaan iangat ang ulo at tatanungin si Bok)Tipaningmayap lakas namang mag-ilik ni Bok

Ernan (Mangingiti) Pasensiya ka na DomingDoming Kelan pa kaya lalabas dito lsquoyan a Mang Ernan Traga

malas hang BABAYING Ba sino lsquoyan hellip (Ingunguso siTony)

Ernan Ewan hatinggabi kagabi nang ipasok lsquoyan dito Kawawanaman Dugu-duguan siya

Doming OXO seguro lsquoyan O kaya Sigue-Sigue Nagbakbakannaman seguro (Mamasdang mabuti si Tony) Mukhang bata pa

Ernan At may hitsura ang sabihin mo (Mapapalakas ang hilik niBok)

Doming Tipaning ndash parang kombo (Matatawa si Mang Ernan)Bok (Biglang mag-aalis ng kulubong pasigaw) Saylens

Magapatulog man kayo Yawa hellipErnan Si Bok naman Konting lamig lsquobiganDoming Hisi lang Tsokaran

94

Bok Tuluyan nang babangon (matapos mag-inat at maghikab ay susulyapan ang katabi) Nagapuyat ako kagab-i Galaking sugat nrsquoya (Titingnan si Tony) (Kikilos sa pagkakahiga at mapapahalinghing si Tony)

Doming Kilala mo siya BokBok (Sabay iling) De-hin Kung ibig nrsquoyo gigisingin ko hellipDoming Ba lsquowag (Makikitang kikilos si Tony) O ayan gising na

Tony (Matapos huminga ng paimpit na waring ayaw ipahalata ang nararamdamang sakit) M-mamdashgandang umaga senyo hellip

Ernan Gayundin sa lsquoyo Este ano ngarsquong - Tony (Mauupo mahahalatang nagpipigil pa rin sa sakit) Tony

horsquong pangalan ko Tekayo Kayo si Ginoong Ernani Alba di ho ba

Ernan Ako ngaTony Nababasa korsquong inyong mga akda Hanga ako senyoErnan Salamat TonyBok (May pagmamalaki) ako gid de-hin mo kilala Di wan en

only Bok ndashalyas Thompson Junior Big bos ng Batsi Gang Marai padrino Yeba hellip (Mangingiting makahulugan ang lahat)

Tony (Haharapin si Doming malumanay) KayoDoming Doming hang palayaw ko Walang h-alyas Bok (Kay Tony) OXO hellip Sigue ndash Sigue hellip Bahala na hellip

(Pawang iling ang itutugon ni Tony) Beri-gud Ginsama ka a lsquoming Batsi Gang ha

Tony Salamat Bok Pero sawa na lsquoko sa mga gang sa mgabarkada Dahil sa barkadarsquoy ndash heto magdadalawang taon na lsquoko dito sa Big House

Ernan Mukhang makulay ang hellip Puwede ba Toning kahit pahapyaw ay ibida mo sa lsquomin ang iyong buhay

Bok (Bago makapangusap si Tony) Holdirsquot Tony boy hellip Barsquot nagalaslas ang imong tiyan ber At hellip teribol yang blakay mo YawaDoming (Mapapansin ang pangangasim ng mukha ni Tony) Makakaya mo baTonyTony (Tatango muna bago umayos ng upo) Pumuga sina Silver

Boy kagabi Nang hindi ako sumamarsquoy sinuntok ako Mabuti kanyorsquot nailagan korsquong saksak dito (sabay turo sa kaliwang dibdib) kundirsquoy hellip nasirang Tony na lsquoko ngayon Pero ang di nailagarsquoy yung sakyod ni Pingas hellip Nagpatay-patayan lang ako kaya hellip Aruy

Ernan Sa narinig kong usapan ng nars at tanod kagabi ay tatlo ang napatay Tila lima ang patawirin Ang ibarsquoy nahuli (Sa sarili A kalayaan sa ngalan morsquoy kay raming humahamak sa kamatayan (Kay Tony) mabutirsquot tumanggi ka Tony kundirsquoy hellip lsquotay kung masakit lsquoyan ay saka na

95

Tony Huwag kayong mag-alala kaya ko ito hellip (Hihinga muna nang mahaba) Mula nang madala ko rito e nag-iba narsquongtakbong hellip Naisip kong walang ibubungang mabuti ang kasamaan hellip Malakirsquong utang na loob ko ke Padre Abena hellipsa aking pagbabago hellip Totoo nga naman walang utang na hindi pinagbabayaran hellip Me parusa sa bawat kasalanan

Ernan (May paghanga) May sinasabi ka TonyBo (Ngingiti-ngiti habang nakikinig sa pahayag ni Tony sa

himig nagmamagaling) No dais Tony kun sila malalaki naganakaw milyun-milyun ba Sigi lang lsquoadre Basta mi lagay Basta mi padrino

Tony Me relihiyon ka ba BokBok (Tatawa habang sumasagot pauyam) Reliyun Wala

kwenta lsquoyan Hm dami dami nagasimba pero ginluluko sa kapwa Dami gadasal pero gin-nakaw gin-ismagel yawa

Doming Mabuti pay lsquoway na tayo maghusap tungkol sa relihiyonErnan May katwiran si Doming Ang paksang relihiyon ay

masyadong kontrobersiyal Paris ng ibarsquot ibang ismo kaya hellip di dapat pagtalunanTony Pero Mang Ernan barsquot tayo matatakot magtalo Kung

walang pagtatalo walang pagkakaunawaan Kung walang pagkakaunawaan walang pagkakaisa Ang mga taong di nagkakaisarsquoy pirming nag- aawayErnan Tama lsquoyan Ngunit ang pagtatalorsquoy dapat lamang sa taong malaki ang puso hindi sa mga maliit ang pinagkukunan Pero hellip pinahahanga mo ako Tony Nag-aaral ka ba ng

batas Ba may kakaibang tilamsik ang iyong diwaTony Elementarya lamang ho ang natapos koDoming Kasi nga naman hasa mo habugado ka kung magsalitaBok Ber ber mga pare lsquoYung istorya ni TonyTony Iimbitahin kita Bok isang araw sa klase namin nila Padre

Abena Marami kang mapupulot doon At pakikinabangan Tiyak

Bok No ken du Kun naytklab pa olditaymTony (Matapos makitang handa na ang lahat sa pakikinig sa

kanya) Buweno hellip Akorsquoy buhay sa lsquosang karaniwang pamilya sa Tundo Empleyado si Tatay Guwapo siya Pero malakas uminom ng tuba At mahilig sa karera Napakabait ng Nanay ko Kahit kulang ang iniintregang sahod ni Tatay e di siya nagagalit paris ng iba lsquoSang araw e nadiskubre ni Nanay ang lihim ng Tatay ko meron siyang kerida Natural nag-away sila hellip Umalis si Tatay Iniwan kami Awa naman ng Diyos e natapos ko rin ang elementarya Balediktoryan ako hellip

96

97

98

99

100

101

102

103

104

105

106

107

108

Upang maging mayaman ang pag-unawa sa akdang binasa gawin angsumusunod

1 Sagutin ang sumusunod na tanong ayon sa akdang binasa- May katuwiran ba si Tony na itakwil ang kaniyang ama Ipaliwanag- Sa iyong palagay bakit maraming tao ang napipilitang gumawa ng mga bagay na labag sa batas- Kung ikaw si Tony paano mo haharapin ang iyong ama sa likod ng kaniyang mga pagkukulang sa inyong pamilya- Anong kalagayang panlipunan ang masasalamin sa dula May pagkakatulad o pagkakaiba ba ito sa ngayon- Makatuwiran ba o di-makatuwiran na isisi ng isang tao sa kaniyang kapuwa ang masaklap na nangyari sa kaniyang buhay Bakit- Sa iyong palagay naging mabisang kasangkapan ba ng mga manunulat sa panahong ito ang dula sa paghahayag ng kanilang damdamin saloobin opinyon at karanasan

2 Ilarawan mo ang pagkilos pananalita saloobin at paniniwala ng mga tauhan sa dulang iyong binasa Gawing batayan ang kasunod na tsart

109

3 Isa-isahin ang mga bahagi ng dulang Sinag sa Karimlan na nagpapakita sa katangian ng isang dula

Mga Aspekto ng Pandiwa

Balikan natin ang pinakahuling bahagi ng dula Tingnan ang mganakasalungguhit na salita

P Abena (Makahulugan) Anak tamo si Miss Reyes nakapagpapatawad hellip (Hindi tutugon si Tony Mapapatango siya Ganap na katahimikan Walang kakurap-kurap at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi Mabubuhayan ng loob si Mang Luis Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayorsquoy nakayupyop sa bisig ni Padre Abena Magaling sa sikolohiya marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siyarsquoy unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama Ngayorsquoy may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony

110

May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi At sa isang kisap-matarsquoy mayayapos siya ng kanyang ama Masuyo madamdamin mahaba ang kanilang pagyayakap Katulad ng dalawa mapapaluha rin ang lahat Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagat-labirsquot mapapatungo nang marahan Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama titingala ng bahagya at pangiting bubulong)

Ang mga nakasalungguhit na salita ay mga pandiwa Ang mga pandiwa aynagsasabi ng kilos Mahalaga ang pagsasaad ng kilos sa dula dahil ito angnagtutulak ng pag-usad ng salaysay

May mga aspekto ang mga pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindipa nagaganap ang kilos at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapino ipinagpapatuloy pa ang pagganap May apat na aspekto ang pandiwa aspektong perpektibo kung ito ay nagsasaad o nagpapahayag na ang kilosna nasimulan na at natapos na aspektong imperpektibo kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at kasalukuyan pang ipinagpapatuloy aspektong kontemplatibo ay naglalarawan ng kilos na hindi pa nasisimulan at aspektong perpektibongkatatapos kung nagsasaad ito ng kilos na katatapos lamang bago nagsimulao naganap ang kilos

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga aspekto ng pandiwa gawin angsumusunod

1 Balikan ang dula at ihanay ang mga pandiwang nakapaloob dito ayon sa mga aspekto nila

2 Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa iyong palagay ay nangyayari pa rin sa ngayon Isaalang-alang ang simula gitna at wakas ng pagsasalaysay Gamitin at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay

3 Sinasabi na kung walang guro walang iba pang propesyon tulad ng doktor abogado at inhinyero Kaya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa paghubog ng lipunan Kaugnay ng paksang ito gumawa ng isang maikling dula na nagpapakita sa halaga ng mga guro Tiyakin na itorsquoy a) malikhain b) nagkakaugnay-ugnay ang mga eksena o pangyayari at c) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa

111

Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood Dahil itinatanghal ito nalalaman ng mga nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyonng mga nanonood May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi angmga manonood sa pagtatanghal Kahalintulad sa dula nakapagbibigay din saibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan nakita napanood narinig at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikitang mga manlilikha Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayono pagsalungat

Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay opinyon ideya o kaisipan Sa paraang ito mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami

Mga Halimbawa

Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayonSang-ayon akoTamaIyan ang nararapatPareho tayo ng iniisipGanyan din ang palagay ko

Pahayag na nagsasaad ng pagsalungatHindi ako sang-ayonMabuti sana ngunithellipIkinalulungkot ko ngunithellipNauunawaan kita subalitAyaw

112

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon atpagsalungat gawin ang sumusunod

1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dulaa Pananaw ni Mang Ernan sa buhayb Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang amac Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tonyd Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2 Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki

3 Suriing mabuti ang mga pahayag Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito Lagyan ng tsek (1048707) ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang

113

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

Bok Tuluyan nang babangon (matapos mag-inat at maghikab ay susulyapan ang katabi) Nagapuyat ako kagab-i Galaking sugat nrsquoya (Titingnan si Tony) (Kikilos sa pagkakahiga at mapapahalinghing si Tony)

Doming Kilala mo siya BokBok (Sabay iling) De-hin Kung ibig nrsquoyo gigisingin ko hellipDoming Ba lsquowag (Makikitang kikilos si Tony) O ayan gising na

Tony (Matapos huminga ng paimpit na waring ayaw ipahalata ang nararamdamang sakit) M-mamdashgandang umaga senyo hellip

Ernan Gayundin sa lsquoyo Este ano ngarsquong - Tony (Mauupo mahahalatang nagpipigil pa rin sa sakit) Tony

horsquong pangalan ko Tekayo Kayo si Ginoong Ernani Alba di ho ba

Ernan Ako ngaTony Nababasa korsquong inyong mga akda Hanga ako senyoErnan Salamat TonyBok (May pagmamalaki) ako gid de-hin mo kilala Di wan en

only Bok ndashalyas Thompson Junior Big bos ng Batsi Gang Marai padrino Yeba hellip (Mangingiting makahulugan ang lahat)

Tony (Haharapin si Doming malumanay) KayoDoming Doming hang palayaw ko Walang h-alyas Bok (Kay Tony) OXO hellip Sigue ndash Sigue hellip Bahala na hellip

(Pawang iling ang itutugon ni Tony) Beri-gud Ginsama ka a lsquoming Batsi Gang ha

Tony Salamat Bok Pero sawa na lsquoko sa mga gang sa mgabarkada Dahil sa barkadarsquoy ndash heto magdadalawang taon na lsquoko dito sa Big House

Ernan Mukhang makulay ang hellip Puwede ba Toning kahit pahapyaw ay ibida mo sa lsquomin ang iyong buhay

Bok (Bago makapangusap si Tony) Holdirsquot Tony boy hellip Barsquot nagalaslas ang imong tiyan ber At hellip teribol yang blakay mo YawaDoming (Mapapansin ang pangangasim ng mukha ni Tony) Makakaya mo baTonyTony (Tatango muna bago umayos ng upo) Pumuga sina Silver

Boy kagabi Nang hindi ako sumamarsquoy sinuntok ako Mabuti kanyorsquot nailagan korsquong saksak dito (sabay turo sa kaliwang dibdib) kundirsquoy hellip nasirang Tony na lsquoko ngayon Pero ang di nailagarsquoy yung sakyod ni Pingas hellip Nagpatay-patayan lang ako kaya hellip Aruy

Ernan Sa narinig kong usapan ng nars at tanod kagabi ay tatlo ang napatay Tila lima ang patawirin Ang ibarsquoy nahuli (Sa sarili A kalayaan sa ngalan morsquoy kay raming humahamak sa kamatayan (Kay Tony) mabutirsquot tumanggi ka Tony kundirsquoy hellip lsquotay kung masakit lsquoyan ay saka na

95

Tony Huwag kayong mag-alala kaya ko ito hellip (Hihinga muna nang mahaba) Mula nang madala ko rito e nag-iba narsquongtakbong hellip Naisip kong walang ibubungang mabuti ang kasamaan hellip Malakirsquong utang na loob ko ke Padre Abena hellipsa aking pagbabago hellip Totoo nga naman walang utang na hindi pinagbabayaran hellip Me parusa sa bawat kasalanan

Ernan (May paghanga) May sinasabi ka TonyBo (Ngingiti-ngiti habang nakikinig sa pahayag ni Tony sa

himig nagmamagaling) No dais Tony kun sila malalaki naganakaw milyun-milyun ba Sigi lang lsquoadre Basta mi lagay Basta mi padrino

Tony Me relihiyon ka ba BokBok (Tatawa habang sumasagot pauyam) Reliyun Wala

kwenta lsquoyan Hm dami dami nagasimba pero ginluluko sa kapwa Dami gadasal pero gin-nakaw gin-ismagel yawa

Doming Mabuti pay lsquoway na tayo maghusap tungkol sa relihiyonErnan May katwiran si Doming Ang paksang relihiyon ay

masyadong kontrobersiyal Paris ng ibarsquot ibang ismo kaya hellip di dapat pagtalunanTony Pero Mang Ernan barsquot tayo matatakot magtalo Kung

walang pagtatalo walang pagkakaunawaan Kung walang pagkakaunawaan walang pagkakaisa Ang mga taong di nagkakaisarsquoy pirming nag- aawayErnan Tama lsquoyan Ngunit ang pagtatalorsquoy dapat lamang sa taong malaki ang puso hindi sa mga maliit ang pinagkukunan Pero hellip pinahahanga mo ako Tony Nag-aaral ka ba ng

batas Ba may kakaibang tilamsik ang iyong diwaTony Elementarya lamang ho ang natapos koDoming Kasi nga naman hasa mo habugado ka kung magsalitaBok Ber ber mga pare lsquoYung istorya ni TonyTony Iimbitahin kita Bok isang araw sa klase namin nila Padre

Abena Marami kang mapupulot doon At pakikinabangan Tiyak

Bok No ken du Kun naytklab pa olditaymTony (Matapos makitang handa na ang lahat sa pakikinig sa

kanya) Buweno hellip Akorsquoy buhay sa lsquosang karaniwang pamilya sa Tundo Empleyado si Tatay Guwapo siya Pero malakas uminom ng tuba At mahilig sa karera Napakabait ng Nanay ko Kahit kulang ang iniintregang sahod ni Tatay e di siya nagagalit paris ng iba lsquoSang araw e nadiskubre ni Nanay ang lihim ng Tatay ko meron siyang kerida Natural nag-away sila hellip Umalis si Tatay Iniwan kami Awa naman ng Diyos e natapos ko rin ang elementarya Balediktoryan ako hellip

96

97

98

99

100

101

102

103

104

105

106

107

108

Upang maging mayaman ang pag-unawa sa akdang binasa gawin angsumusunod

1 Sagutin ang sumusunod na tanong ayon sa akdang binasa- May katuwiran ba si Tony na itakwil ang kaniyang ama Ipaliwanag- Sa iyong palagay bakit maraming tao ang napipilitang gumawa ng mga bagay na labag sa batas- Kung ikaw si Tony paano mo haharapin ang iyong ama sa likod ng kaniyang mga pagkukulang sa inyong pamilya- Anong kalagayang panlipunan ang masasalamin sa dula May pagkakatulad o pagkakaiba ba ito sa ngayon- Makatuwiran ba o di-makatuwiran na isisi ng isang tao sa kaniyang kapuwa ang masaklap na nangyari sa kaniyang buhay Bakit- Sa iyong palagay naging mabisang kasangkapan ba ng mga manunulat sa panahong ito ang dula sa paghahayag ng kanilang damdamin saloobin opinyon at karanasan

2 Ilarawan mo ang pagkilos pananalita saloobin at paniniwala ng mga tauhan sa dulang iyong binasa Gawing batayan ang kasunod na tsart

109

3 Isa-isahin ang mga bahagi ng dulang Sinag sa Karimlan na nagpapakita sa katangian ng isang dula

Mga Aspekto ng Pandiwa

Balikan natin ang pinakahuling bahagi ng dula Tingnan ang mganakasalungguhit na salita

P Abena (Makahulugan) Anak tamo si Miss Reyes nakapagpapatawad hellip (Hindi tutugon si Tony Mapapatango siya Ganap na katahimikan Walang kakurap-kurap at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi Mabubuhayan ng loob si Mang Luis Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayorsquoy nakayupyop sa bisig ni Padre Abena Magaling sa sikolohiya marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siyarsquoy unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama Ngayorsquoy may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony

110

May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi At sa isang kisap-matarsquoy mayayapos siya ng kanyang ama Masuyo madamdamin mahaba ang kanilang pagyayakap Katulad ng dalawa mapapaluha rin ang lahat Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagat-labirsquot mapapatungo nang marahan Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama titingala ng bahagya at pangiting bubulong)

Ang mga nakasalungguhit na salita ay mga pandiwa Ang mga pandiwa aynagsasabi ng kilos Mahalaga ang pagsasaad ng kilos sa dula dahil ito angnagtutulak ng pag-usad ng salaysay

May mga aspekto ang mga pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindipa nagaganap ang kilos at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapino ipinagpapatuloy pa ang pagganap May apat na aspekto ang pandiwa aspektong perpektibo kung ito ay nagsasaad o nagpapahayag na ang kilosna nasimulan na at natapos na aspektong imperpektibo kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at kasalukuyan pang ipinagpapatuloy aspektong kontemplatibo ay naglalarawan ng kilos na hindi pa nasisimulan at aspektong perpektibongkatatapos kung nagsasaad ito ng kilos na katatapos lamang bago nagsimulao naganap ang kilos

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga aspekto ng pandiwa gawin angsumusunod

1 Balikan ang dula at ihanay ang mga pandiwang nakapaloob dito ayon sa mga aspekto nila

2 Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa iyong palagay ay nangyayari pa rin sa ngayon Isaalang-alang ang simula gitna at wakas ng pagsasalaysay Gamitin at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay

3 Sinasabi na kung walang guro walang iba pang propesyon tulad ng doktor abogado at inhinyero Kaya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa paghubog ng lipunan Kaugnay ng paksang ito gumawa ng isang maikling dula na nagpapakita sa halaga ng mga guro Tiyakin na itorsquoy a) malikhain b) nagkakaugnay-ugnay ang mga eksena o pangyayari at c) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa

111

Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood Dahil itinatanghal ito nalalaman ng mga nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyonng mga nanonood May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi angmga manonood sa pagtatanghal Kahalintulad sa dula nakapagbibigay din saibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan nakita napanood narinig at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikitang mga manlilikha Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayono pagsalungat

Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay opinyon ideya o kaisipan Sa paraang ito mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami

Mga Halimbawa

Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayonSang-ayon akoTamaIyan ang nararapatPareho tayo ng iniisipGanyan din ang palagay ko

Pahayag na nagsasaad ng pagsalungatHindi ako sang-ayonMabuti sana ngunithellipIkinalulungkot ko ngunithellipNauunawaan kita subalitAyaw

112

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon atpagsalungat gawin ang sumusunod

1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dulaa Pananaw ni Mang Ernan sa buhayb Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang amac Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tonyd Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2 Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki

3 Suriing mabuti ang mga pahayag Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito Lagyan ng tsek (1048707) ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang

113

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

Tony Huwag kayong mag-alala kaya ko ito hellip (Hihinga muna nang mahaba) Mula nang madala ko rito e nag-iba narsquongtakbong hellip Naisip kong walang ibubungang mabuti ang kasamaan hellip Malakirsquong utang na loob ko ke Padre Abena hellipsa aking pagbabago hellip Totoo nga naman walang utang na hindi pinagbabayaran hellip Me parusa sa bawat kasalanan

Ernan (May paghanga) May sinasabi ka TonyBo (Ngingiti-ngiti habang nakikinig sa pahayag ni Tony sa

himig nagmamagaling) No dais Tony kun sila malalaki naganakaw milyun-milyun ba Sigi lang lsquoadre Basta mi lagay Basta mi padrino

Tony Me relihiyon ka ba BokBok (Tatawa habang sumasagot pauyam) Reliyun Wala

kwenta lsquoyan Hm dami dami nagasimba pero ginluluko sa kapwa Dami gadasal pero gin-nakaw gin-ismagel yawa

Doming Mabuti pay lsquoway na tayo maghusap tungkol sa relihiyonErnan May katwiran si Doming Ang paksang relihiyon ay

masyadong kontrobersiyal Paris ng ibarsquot ibang ismo kaya hellip di dapat pagtalunanTony Pero Mang Ernan barsquot tayo matatakot magtalo Kung

walang pagtatalo walang pagkakaunawaan Kung walang pagkakaunawaan walang pagkakaisa Ang mga taong di nagkakaisarsquoy pirming nag- aawayErnan Tama lsquoyan Ngunit ang pagtatalorsquoy dapat lamang sa taong malaki ang puso hindi sa mga maliit ang pinagkukunan Pero hellip pinahahanga mo ako Tony Nag-aaral ka ba ng

batas Ba may kakaibang tilamsik ang iyong diwaTony Elementarya lamang ho ang natapos koDoming Kasi nga naman hasa mo habugado ka kung magsalitaBok Ber ber mga pare lsquoYung istorya ni TonyTony Iimbitahin kita Bok isang araw sa klase namin nila Padre

Abena Marami kang mapupulot doon At pakikinabangan Tiyak

Bok No ken du Kun naytklab pa olditaymTony (Matapos makitang handa na ang lahat sa pakikinig sa

kanya) Buweno hellip Akorsquoy buhay sa lsquosang karaniwang pamilya sa Tundo Empleyado si Tatay Guwapo siya Pero malakas uminom ng tuba At mahilig sa karera Napakabait ng Nanay ko Kahit kulang ang iniintregang sahod ni Tatay e di siya nagagalit paris ng iba lsquoSang araw e nadiskubre ni Nanay ang lihim ng Tatay ko meron siyang kerida Natural nag-away sila hellip Umalis si Tatay Iniwan kami Awa naman ng Diyos e natapos ko rin ang elementarya Balediktoryan ako hellip

96

97

98

99

100

101

102

103

104

105

106

107

108

Upang maging mayaman ang pag-unawa sa akdang binasa gawin angsumusunod

1 Sagutin ang sumusunod na tanong ayon sa akdang binasa- May katuwiran ba si Tony na itakwil ang kaniyang ama Ipaliwanag- Sa iyong palagay bakit maraming tao ang napipilitang gumawa ng mga bagay na labag sa batas- Kung ikaw si Tony paano mo haharapin ang iyong ama sa likod ng kaniyang mga pagkukulang sa inyong pamilya- Anong kalagayang panlipunan ang masasalamin sa dula May pagkakatulad o pagkakaiba ba ito sa ngayon- Makatuwiran ba o di-makatuwiran na isisi ng isang tao sa kaniyang kapuwa ang masaklap na nangyari sa kaniyang buhay Bakit- Sa iyong palagay naging mabisang kasangkapan ba ng mga manunulat sa panahong ito ang dula sa paghahayag ng kanilang damdamin saloobin opinyon at karanasan

2 Ilarawan mo ang pagkilos pananalita saloobin at paniniwala ng mga tauhan sa dulang iyong binasa Gawing batayan ang kasunod na tsart

109

3 Isa-isahin ang mga bahagi ng dulang Sinag sa Karimlan na nagpapakita sa katangian ng isang dula

Mga Aspekto ng Pandiwa

Balikan natin ang pinakahuling bahagi ng dula Tingnan ang mganakasalungguhit na salita

P Abena (Makahulugan) Anak tamo si Miss Reyes nakapagpapatawad hellip (Hindi tutugon si Tony Mapapatango siya Ganap na katahimikan Walang kakurap-kurap at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi Mabubuhayan ng loob si Mang Luis Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayorsquoy nakayupyop sa bisig ni Padre Abena Magaling sa sikolohiya marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siyarsquoy unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama Ngayorsquoy may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony

110

May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi At sa isang kisap-matarsquoy mayayapos siya ng kanyang ama Masuyo madamdamin mahaba ang kanilang pagyayakap Katulad ng dalawa mapapaluha rin ang lahat Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagat-labirsquot mapapatungo nang marahan Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama titingala ng bahagya at pangiting bubulong)

Ang mga nakasalungguhit na salita ay mga pandiwa Ang mga pandiwa aynagsasabi ng kilos Mahalaga ang pagsasaad ng kilos sa dula dahil ito angnagtutulak ng pag-usad ng salaysay

May mga aspekto ang mga pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindipa nagaganap ang kilos at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapino ipinagpapatuloy pa ang pagganap May apat na aspekto ang pandiwa aspektong perpektibo kung ito ay nagsasaad o nagpapahayag na ang kilosna nasimulan na at natapos na aspektong imperpektibo kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at kasalukuyan pang ipinagpapatuloy aspektong kontemplatibo ay naglalarawan ng kilos na hindi pa nasisimulan at aspektong perpektibongkatatapos kung nagsasaad ito ng kilos na katatapos lamang bago nagsimulao naganap ang kilos

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga aspekto ng pandiwa gawin angsumusunod

1 Balikan ang dula at ihanay ang mga pandiwang nakapaloob dito ayon sa mga aspekto nila

2 Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa iyong palagay ay nangyayari pa rin sa ngayon Isaalang-alang ang simula gitna at wakas ng pagsasalaysay Gamitin at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay

3 Sinasabi na kung walang guro walang iba pang propesyon tulad ng doktor abogado at inhinyero Kaya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa paghubog ng lipunan Kaugnay ng paksang ito gumawa ng isang maikling dula na nagpapakita sa halaga ng mga guro Tiyakin na itorsquoy a) malikhain b) nagkakaugnay-ugnay ang mga eksena o pangyayari at c) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa

111

Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood Dahil itinatanghal ito nalalaman ng mga nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyonng mga nanonood May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi angmga manonood sa pagtatanghal Kahalintulad sa dula nakapagbibigay din saibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan nakita napanood narinig at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikitang mga manlilikha Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayono pagsalungat

Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay opinyon ideya o kaisipan Sa paraang ito mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami

Mga Halimbawa

Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayonSang-ayon akoTamaIyan ang nararapatPareho tayo ng iniisipGanyan din ang palagay ko

Pahayag na nagsasaad ng pagsalungatHindi ako sang-ayonMabuti sana ngunithellipIkinalulungkot ko ngunithellipNauunawaan kita subalitAyaw

112

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon atpagsalungat gawin ang sumusunod

1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dulaa Pananaw ni Mang Ernan sa buhayb Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang amac Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tonyd Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2 Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki

3 Suriing mabuti ang mga pahayag Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito Lagyan ng tsek (1048707) ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang

113

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

97

98

99

100

101

102

103

104

105

106

107

108

Upang maging mayaman ang pag-unawa sa akdang binasa gawin angsumusunod

1 Sagutin ang sumusunod na tanong ayon sa akdang binasa- May katuwiran ba si Tony na itakwil ang kaniyang ama Ipaliwanag- Sa iyong palagay bakit maraming tao ang napipilitang gumawa ng mga bagay na labag sa batas- Kung ikaw si Tony paano mo haharapin ang iyong ama sa likod ng kaniyang mga pagkukulang sa inyong pamilya- Anong kalagayang panlipunan ang masasalamin sa dula May pagkakatulad o pagkakaiba ba ito sa ngayon- Makatuwiran ba o di-makatuwiran na isisi ng isang tao sa kaniyang kapuwa ang masaklap na nangyari sa kaniyang buhay Bakit- Sa iyong palagay naging mabisang kasangkapan ba ng mga manunulat sa panahong ito ang dula sa paghahayag ng kanilang damdamin saloobin opinyon at karanasan

2 Ilarawan mo ang pagkilos pananalita saloobin at paniniwala ng mga tauhan sa dulang iyong binasa Gawing batayan ang kasunod na tsart

109

3 Isa-isahin ang mga bahagi ng dulang Sinag sa Karimlan na nagpapakita sa katangian ng isang dula

Mga Aspekto ng Pandiwa

Balikan natin ang pinakahuling bahagi ng dula Tingnan ang mganakasalungguhit na salita

P Abena (Makahulugan) Anak tamo si Miss Reyes nakapagpapatawad hellip (Hindi tutugon si Tony Mapapatango siya Ganap na katahimikan Walang kakurap-kurap at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi Mabubuhayan ng loob si Mang Luis Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayorsquoy nakayupyop sa bisig ni Padre Abena Magaling sa sikolohiya marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siyarsquoy unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama Ngayorsquoy may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony

110

May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi At sa isang kisap-matarsquoy mayayapos siya ng kanyang ama Masuyo madamdamin mahaba ang kanilang pagyayakap Katulad ng dalawa mapapaluha rin ang lahat Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagat-labirsquot mapapatungo nang marahan Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama titingala ng bahagya at pangiting bubulong)

Ang mga nakasalungguhit na salita ay mga pandiwa Ang mga pandiwa aynagsasabi ng kilos Mahalaga ang pagsasaad ng kilos sa dula dahil ito angnagtutulak ng pag-usad ng salaysay

May mga aspekto ang mga pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindipa nagaganap ang kilos at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapino ipinagpapatuloy pa ang pagganap May apat na aspekto ang pandiwa aspektong perpektibo kung ito ay nagsasaad o nagpapahayag na ang kilosna nasimulan na at natapos na aspektong imperpektibo kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at kasalukuyan pang ipinagpapatuloy aspektong kontemplatibo ay naglalarawan ng kilos na hindi pa nasisimulan at aspektong perpektibongkatatapos kung nagsasaad ito ng kilos na katatapos lamang bago nagsimulao naganap ang kilos

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga aspekto ng pandiwa gawin angsumusunod

1 Balikan ang dula at ihanay ang mga pandiwang nakapaloob dito ayon sa mga aspekto nila

2 Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa iyong palagay ay nangyayari pa rin sa ngayon Isaalang-alang ang simula gitna at wakas ng pagsasalaysay Gamitin at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay

3 Sinasabi na kung walang guro walang iba pang propesyon tulad ng doktor abogado at inhinyero Kaya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa paghubog ng lipunan Kaugnay ng paksang ito gumawa ng isang maikling dula na nagpapakita sa halaga ng mga guro Tiyakin na itorsquoy a) malikhain b) nagkakaugnay-ugnay ang mga eksena o pangyayari at c) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa

111

Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood Dahil itinatanghal ito nalalaman ng mga nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyonng mga nanonood May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi angmga manonood sa pagtatanghal Kahalintulad sa dula nakapagbibigay din saibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan nakita napanood narinig at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikitang mga manlilikha Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayono pagsalungat

Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay opinyon ideya o kaisipan Sa paraang ito mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami

Mga Halimbawa

Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayonSang-ayon akoTamaIyan ang nararapatPareho tayo ng iniisipGanyan din ang palagay ko

Pahayag na nagsasaad ng pagsalungatHindi ako sang-ayonMabuti sana ngunithellipIkinalulungkot ko ngunithellipNauunawaan kita subalitAyaw

112

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon atpagsalungat gawin ang sumusunod

1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dulaa Pananaw ni Mang Ernan sa buhayb Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang amac Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tonyd Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2 Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki

3 Suriing mabuti ang mga pahayag Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito Lagyan ng tsek (1048707) ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang

113

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

98

99

100

101

102

103

104

105

106

107

108

Upang maging mayaman ang pag-unawa sa akdang binasa gawin angsumusunod

1 Sagutin ang sumusunod na tanong ayon sa akdang binasa- May katuwiran ba si Tony na itakwil ang kaniyang ama Ipaliwanag- Sa iyong palagay bakit maraming tao ang napipilitang gumawa ng mga bagay na labag sa batas- Kung ikaw si Tony paano mo haharapin ang iyong ama sa likod ng kaniyang mga pagkukulang sa inyong pamilya- Anong kalagayang panlipunan ang masasalamin sa dula May pagkakatulad o pagkakaiba ba ito sa ngayon- Makatuwiran ba o di-makatuwiran na isisi ng isang tao sa kaniyang kapuwa ang masaklap na nangyari sa kaniyang buhay Bakit- Sa iyong palagay naging mabisang kasangkapan ba ng mga manunulat sa panahong ito ang dula sa paghahayag ng kanilang damdamin saloobin opinyon at karanasan

2 Ilarawan mo ang pagkilos pananalita saloobin at paniniwala ng mga tauhan sa dulang iyong binasa Gawing batayan ang kasunod na tsart

109

3 Isa-isahin ang mga bahagi ng dulang Sinag sa Karimlan na nagpapakita sa katangian ng isang dula

Mga Aspekto ng Pandiwa

Balikan natin ang pinakahuling bahagi ng dula Tingnan ang mganakasalungguhit na salita

P Abena (Makahulugan) Anak tamo si Miss Reyes nakapagpapatawad hellip (Hindi tutugon si Tony Mapapatango siya Ganap na katahimikan Walang kakurap-kurap at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi Mabubuhayan ng loob si Mang Luis Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayorsquoy nakayupyop sa bisig ni Padre Abena Magaling sa sikolohiya marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siyarsquoy unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama Ngayorsquoy may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony

110

May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi At sa isang kisap-matarsquoy mayayapos siya ng kanyang ama Masuyo madamdamin mahaba ang kanilang pagyayakap Katulad ng dalawa mapapaluha rin ang lahat Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagat-labirsquot mapapatungo nang marahan Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama titingala ng bahagya at pangiting bubulong)

Ang mga nakasalungguhit na salita ay mga pandiwa Ang mga pandiwa aynagsasabi ng kilos Mahalaga ang pagsasaad ng kilos sa dula dahil ito angnagtutulak ng pag-usad ng salaysay

May mga aspekto ang mga pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindipa nagaganap ang kilos at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapino ipinagpapatuloy pa ang pagganap May apat na aspekto ang pandiwa aspektong perpektibo kung ito ay nagsasaad o nagpapahayag na ang kilosna nasimulan na at natapos na aspektong imperpektibo kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at kasalukuyan pang ipinagpapatuloy aspektong kontemplatibo ay naglalarawan ng kilos na hindi pa nasisimulan at aspektong perpektibongkatatapos kung nagsasaad ito ng kilos na katatapos lamang bago nagsimulao naganap ang kilos

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga aspekto ng pandiwa gawin angsumusunod

1 Balikan ang dula at ihanay ang mga pandiwang nakapaloob dito ayon sa mga aspekto nila

2 Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa iyong palagay ay nangyayari pa rin sa ngayon Isaalang-alang ang simula gitna at wakas ng pagsasalaysay Gamitin at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay

3 Sinasabi na kung walang guro walang iba pang propesyon tulad ng doktor abogado at inhinyero Kaya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa paghubog ng lipunan Kaugnay ng paksang ito gumawa ng isang maikling dula na nagpapakita sa halaga ng mga guro Tiyakin na itorsquoy a) malikhain b) nagkakaugnay-ugnay ang mga eksena o pangyayari at c) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa

111

Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood Dahil itinatanghal ito nalalaman ng mga nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyonng mga nanonood May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi angmga manonood sa pagtatanghal Kahalintulad sa dula nakapagbibigay din saibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan nakita napanood narinig at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikitang mga manlilikha Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayono pagsalungat

Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay opinyon ideya o kaisipan Sa paraang ito mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami

Mga Halimbawa

Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayonSang-ayon akoTamaIyan ang nararapatPareho tayo ng iniisipGanyan din ang palagay ko

Pahayag na nagsasaad ng pagsalungatHindi ako sang-ayonMabuti sana ngunithellipIkinalulungkot ko ngunithellipNauunawaan kita subalitAyaw

112

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon atpagsalungat gawin ang sumusunod

1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dulaa Pananaw ni Mang Ernan sa buhayb Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang amac Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tonyd Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2 Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki

3 Suriing mabuti ang mga pahayag Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito Lagyan ng tsek (1048707) ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang

113

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

99

100

101

102

103

104

105

106

107

108

Upang maging mayaman ang pag-unawa sa akdang binasa gawin angsumusunod

1 Sagutin ang sumusunod na tanong ayon sa akdang binasa- May katuwiran ba si Tony na itakwil ang kaniyang ama Ipaliwanag- Sa iyong palagay bakit maraming tao ang napipilitang gumawa ng mga bagay na labag sa batas- Kung ikaw si Tony paano mo haharapin ang iyong ama sa likod ng kaniyang mga pagkukulang sa inyong pamilya- Anong kalagayang panlipunan ang masasalamin sa dula May pagkakatulad o pagkakaiba ba ito sa ngayon- Makatuwiran ba o di-makatuwiran na isisi ng isang tao sa kaniyang kapuwa ang masaklap na nangyari sa kaniyang buhay Bakit- Sa iyong palagay naging mabisang kasangkapan ba ng mga manunulat sa panahong ito ang dula sa paghahayag ng kanilang damdamin saloobin opinyon at karanasan

2 Ilarawan mo ang pagkilos pananalita saloobin at paniniwala ng mga tauhan sa dulang iyong binasa Gawing batayan ang kasunod na tsart

109

3 Isa-isahin ang mga bahagi ng dulang Sinag sa Karimlan na nagpapakita sa katangian ng isang dula

Mga Aspekto ng Pandiwa

Balikan natin ang pinakahuling bahagi ng dula Tingnan ang mganakasalungguhit na salita

P Abena (Makahulugan) Anak tamo si Miss Reyes nakapagpapatawad hellip (Hindi tutugon si Tony Mapapatango siya Ganap na katahimikan Walang kakurap-kurap at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi Mabubuhayan ng loob si Mang Luis Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayorsquoy nakayupyop sa bisig ni Padre Abena Magaling sa sikolohiya marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siyarsquoy unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama Ngayorsquoy may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony

110

May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi At sa isang kisap-matarsquoy mayayapos siya ng kanyang ama Masuyo madamdamin mahaba ang kanilang pagyayakap Katulad ng dalawa mapapaluha rin ang lahat Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagat-labirsquot mapapatungo nang marahan Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama titingala ng bahagya at pangiting bubulong)

Ang mga nakasalungguhit na salita ay mga pandiwa Ang mga pandiwa aynagsasabi ng kilos Mahalaga ang pagsasaad ng kilos sa dula dahil ito angnagtutulak ng pag-usad ng salaysay

May mga aspekto ang mga pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindipa nagaganap ang kilos at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapino ipinagpapatuloy pa ang pagganap May apat na aspekto ang pandiwa aspektong perpektibo kung ito ay nagsasaad o nagpapahayag na ang kilosna nasimulan na at natapos na aspektong imperpektibo kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at kasalukuyan pang ipinagpapatuloy aspektong kontemplatibo ay naglalarawan ng kilos na hindi pa nasisimulan at aspektong perpektibongkatatapos kung nagsasaad ito ng kilos na katatapos lamang bago nagsimulao naganap ang kilos

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga aspekto ng pandiwa gawin angsumusunod

1 Balikan ang dula at ihanay ang mga pandiwang nakapaloob dito ayon sa mga aspekto nila

2 Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa iyong palagay ay nangyayari pa rin sa ngayon Isaalang-alang ang simula gitna at wakas ng pagsasalaysay Gamitin at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay

3 Sinasabi na kung walang guro walang iba pang propesyon tulad ng doktor abogado at inhinyero Kaya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa paghubog ng lipunan Kaugnay ng paksang ito gumawa ng isang maikling dula na nagpapakita sa halaga ng mga guro Tiyakin na itorsquoy a) malikhain b) nagkakaugnay-ugnay ang mga eksena o pangyayari at c) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa

111

Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood Dahil itinatanghal ito nalalaman ng mga nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyonng mga nanonood May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi angmga manonood sa pagtatanghal Kahalintulad sa dula nakapagbibigay din saibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan nakita napanood narinig at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikitang mga manlilikha Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayono pagsalungat

Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay opinyon ideya o kaisipan Sa paraang ito mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami

Mga Halimbawa

Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayonSang-ayon akoTamaIyan ang nararapatPareho tayo ng iniisipGanyan din ang palagay ko

Pahayag na nagsasaad ng pagsalungatHindi ako sang-ayonMabuti sana ngunithellipIkinalulungkot ko ngunithellipNauunawaan kita subalitAyaw

112

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon atpagsalungat gawin ang sumusunod

1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dulaa Pananaw ni Mang Ernan sa buhayb Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang amac Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tonyd Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2 Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki

3 Suriing mabuti ang mga pahayag Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito Lagyan ng tsek (1048707) ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang

113

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

100

101

102

103

104

105

106

107

108

Upang maging mayaman ang pag-unawa sa akdang binasa gawin angsumusunod

1 Sagutin ang sumusunod na tanong ayon sa akdang binasa- May katuwiran ba si Tony na itakwil ang kaniyang ama Ipaliwanag- Sa iyong palagay bakit maraming tao ang napipilitang gumawa ng mga bagay na labag sa batas- Kung ikaw si Tony paano mo haharapin ang iyong ama sa likod ng kaniyang mga pagkukulang sa inyong pamilya- Anong kalagayang panlipunan ang masasalamin sa dula May pagkakatulad o pagkakaiba ba ito sa ngayon- Makatuwiran ba o di-makatuwiran na isisi ng isang tao sa kaniyang kapuwa ang masaklap na nangyari sa kaniyang buhay Bakit- Sa iyong palagay naging mabisang kasangkapan ba ng mga manunulat sa panahong ito ang dula sa paghahayag ng kanilang damdamin saloobin opinyon at karanasan

2 Ilarawan mo ang pagkilos pananalita saloobin at paniniwala ng mga tauhan sa dulang iyong binasa Gawing batayan ang kasunod na tsart

109

3 Isa-isahin ang mga bahagi ng dulang Sinag sa Karimlan na nagpapakita sa katangian ng isang dula

Mga Aspekto ng Pandiwa

Balikan natin ang pinakahuling bahagi ng dula Tingnan ang mganakasalungguhit na salita

P Abena (Makahulugan) Anak tamo si Miss Reyes nakapagpapatawad hellip (Hindi tutugon si Tony Mapapatango siya Ganap na katahimikan Walang kakurap-kurap at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi Mabubuhayan ng loob si Mang Luis Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayorsquoy nakayupyop sa bisig ni Padre Abena Magaling sa sikolohiya marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siyarsquoy unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama Ngayorsquoy may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony

110

May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi At sa isang kisap-matarsquoy mayayapos siya ng kanyang ama Masuyo madamdamin mahaba ang kanilang pagyayakap Katulad ng dalawa mapapaluha rin ang lahat Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagat-labirsquot mapapatungo nang marahan Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama titingala ng bahagya at pangiting bubulong)

Ang mga nakasalungguhit na salita ay mga pandiwa Ang mga pandiwa aynagsasabi ng kilos Mahalaga ang pagsasaad ng kilos sa dula dahil ito angnagtutulak ng pag-usad ng salaysay

May mga aspekto ang mga pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindipa nagaganap ang kilos at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapino ipinagpapatuloy pa ang pagganap May apat na aspekto ang pandiwa aspektong perpektibo kung ito ay nagsasaad o nagpapahayag na ang kilosna nasimulan na at natapos na aspektong imperpektibo kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at kasalukuyan pang ipinagpapatuloy aspektong kontemplatibo ay naglalarawan ng kilos na hindi pa nasisimulan at aspektong perpektibongkatatapos kung nagsasaad ito ng kilos na katatapos lamang bago nagsimulao naganap ang kilos

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga aspekto ng pandiwa gawin angsumusunod

1 Balikan ang dula at ihanay ang mga pandiwang nakapaloob dito ayon sa mga aspekto nila

2 Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa iyong palagay ay nangyayari pa rin sa ngayon Isaalang-alang ang simula gitna at wakas ng pagsasalaysay Gamitin at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay

3 Sinasabi na kung walang guro walang iba pang propesyon tulad ng doktor abogado at inhinyero Kaya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa paghubog ng lipunan Kaugnay ng paksang ito gumawa ng isang maikling dula na nagpapakita sa halaga ng mga guro Tiyakin na itorsquoy a) malikhain b) nagkakaugnay-ugnay ang mga eksena o pangyayari at c) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa

111

Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood Dahil itinatanghal ito nalalaman ng mga nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyonng mga nanonood May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi angmga manonood sa pagtatanghal Kahalintulad sa dula nakapagbibigay din saibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan nakita napanood narinig at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikitang mga manlilikha Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayono pagsalungat

Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay opinyon ideya o kaisipan Sa paraang ito mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami

Mga Halimbawa

Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayonSang-ayon akoTamaIyan ang nararapatPareho tayo ng iniisipGanyan din ang palagay ko

Pahayag na nagsasaad ng pagsalungatHindi ako sang-ayonMabuti sana ngunithellipIkinalulungkot ko ngunithellipNauunawaan kita subalitAyaw

112

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon atpagsalungat gawin ang sumusunod

1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dulaa Pananaw ni Mang Ernan sa buhayb Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang amac Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tonyd Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2 Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki

3 Suriing mabuti ang mga pahayag Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito Lagyan ng tsek (1048707) ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang

113

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

101

102

103

104

105

106

107

108

Upang maging mayaman ang pag-unawa sa akdang binasa gawin angsumusunod

1 Sagutin ang sumusunod na tanong ayon sa akdang binasa- May katuwiran ba si Tony na itakwil ang kaniyang ama Ipaliwanag- Sa iyong palagay bakit maraming tao ang napipilitang gumawa ng mga bagay na labag sa batas- Kung ikaw si Tony paano mo haharapin ang iyong ama sa likod ng kaniyang mga pagkukulang sa inyong pamilya- Anong kalagayang panlipunan ang masasalamin sa dula May pagkakatulad o pagkakaiba ba ito sa ngayon- Makatuwiran ba o di-makatuwiran na isisi ng isang tao sa kaniyang kapuwa ang masaklap na nangyari sa kaniyang buhay Bakit- Sa iyong palagay naging mabisang kasangkapan ba ng mga manunulat sa panahong ito ang dula sa paghahayag ng kanilang damdamin saloobin opinyon at karanasan

2 Ilarawan mo ang pagkilos pananalita saloobin at paniniwala ng mga tauhan sa dulang iyong binasa Gawing batayan ang kasunod na tsart

109

3 Isa-isahin ang mga bahagi ng dulang Sinag sa Karimlan na nagpapakita sa katangian ng isang dula

Mga Aspekto ng Pandiwa

Balikan natin ang pinakahuling bahagi ng dula Tingnan ang mganakasalungguhit na salita

P Abena (Makahulugan) Anak tamo si Miss Reyes nakapagpapatawad hellip (Hindi tutugon si Tony Mapapatango siya Ganap na katahimikan Walang kakurap-kurap at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi Mabubuhayan ng loob si Mang Luis Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayorsquoy nakayupyop sa bisig ni Padre Abena Magaling sa sikolohiya marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siyarsquoy unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama Ngayorsquoy may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony

110

May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi At sa isang kisap-matarsquoy mayayapos siya ng kanyang ama Masuyo madamdamin mahaba ang kanilang pagyayakap Katulad ng dalawa mapapaluha rin ang lahat Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagat-labirsquot mapapatungo nang marahan Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama titingala ng bahagya at pangiting bubulong)

Ang mga nakasalungguhit na salita ay mga pandiwa Ang mga pandiwa aynagsasabi ng kilos Mahalaga ang pagsasaad ng kilos sa dula dahil ito angnagtutulak ng pag-usad ng salaysay

May mga aspekto ang mga pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindipa nagaganap ang kilos at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapino ipinagpapatuloy pa ang pagganap May apat na aspekto ang pandiwa aspektong perpektibo kung ito ay nagsasaad o nagpapahayag na ang kilosna nasimulan na at natapos na aspektong imperpektibo kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at kasalukuyan pang ipinagpapatuloy aspektong kontemplatibo ay naglalarawan ng kilos na hindi pa nasisimulan at aspektong perpektibongkatatapos kung nagsasaad ito ng kilos na katatapos lamang bago nagsimulao naganap ang kilos

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga aspekto ng pandiwa gawin angsumusunod

1 Balikan ang dula at ihanay ang mga pandiwang nakapaloob dito ayon sa mga aspekto nila

2 Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa iyong palagay ay nangyayari pa rin sa ngayon Isaalang-alang ang simula gitna at wakas ng pagsasalaysay Gamitin at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay

3 Sinasabi na kung walang guro walang iba pang propesyon tulad ng doktor abogado at inhinyero Kaya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa paghubog ng lipunan Kaugnay ng paksang ito gumawa ng isang maikling dula na nagpapakita sa halaga ng mga guro Tiyakin na itorsquoy a) malikhain b) nagkakaugnay-ugnay ang mga eksena o pangyayari at c) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa

111

Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood Dahil itinatanghal ito nalalaman ng mga nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyonng mga nanonood May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi angmga manonood sa pagtatanghal Kahalintulad sa dula nakapagbibigay din saibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan nakita napanood narinig at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikitang mga manlilikha Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayono pagsalungat

Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay opinyon ideya o kaisipan Sa paraang ito mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami

Mga Halimbawa

Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayonSang-ayon akoTamaIyan ang nararapatPareho tayo ng iniisipGanyan din ang palagay ko

Pahayag na nagsasaad ng pagsalungatHindi ako sang-ayonMabuti sana ngunithellipIkinalulungkot ko ngunithellipNauunawaan kita subalitAyaw

112

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon atpagsalungat gawin ang sumusunod

1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dulaa Pananaw ni Mang Ernan sa buhayb Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang amac Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tonyd Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2 Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki

3 Suriing mabuti ang mga pahayag Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito Lagyan ng tsek (1048707) ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang

113

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

102

103

104

105

106

107

108

Upang maging mayaman ang pag-unawa sa akdang binasa gawin angsumusunod

1 Sagutin ang sumusunod na tanong ayon sa akdang binasa- May katuwiran ba si Tony na itakwil ang kaniyang ama Ipaliwanag- Sa iyong palagay bakit maraming tao ang napipilitang gumawa ng mga bagay na labag sa batas- Kung ikaw si Tony paano mo haharapin ang iyong ama sa likod ng kaniyang mga pagkukulang sa inyong pamilya- Anong kalagayang panlipunan ang masasalamin sa dula May pagkakatulad o pagkakaiba ba ito sa ngayon- Makatuwiran ba o di-makatuwiran na isisi ng isang tao sa kaniyang kapuwa ang masaklap na nangyari sa kaniyang buhay Bakit- Sa iyong palagay naging mabisang kasangkapan ba ng mga manunulat sa panahong ito ang dula sa paghahayag ng kanilang damdamin saloobin opinyon at karanasan

2 Ilarawan mo ang pagkilos pananalita saloobin at paniniwala ng mga tauhan sa dulang iyong binasa Gawing batayan ang kasunod na tsart

109

3 Isa-isahin ang mga bahagi ng dulang Sinag sa Karimlan na nagpapakita sa katangian ng isang dula

Mga Aspekto ng Pandiwa

Balikan natin ang pinakahuling bahagi ng dula Tingnan ang mganakasalungguhit na salita

P Abena (Makahulugan) Anak tamo si Miss Reyes nakapagpapatawad hellip (Hindi tutugon si Tony Mapapatango siya Ganap na katahimikan Walang kakurap-kurap at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi Mabubuhayan ng loob si Mang Luis Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayorsquoy nakayupyop sa bisig ni Padre Abena Magaling sa sikolohiya marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siyarsquoy unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama Ngayorsquoy may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony

110

May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi At sa isang kisap-matarsquoy mayayapos siya ng kanyang ama Masuyo madamdamin mahaba ang kanilang pagyayakap Katulad ng dalawa mapapaluha rin ang lahat Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagat-labirsquot mapapatungo nang marahan Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama titingala ng bahagya at pangiting bubulong)

Ang mga nakasalungguhit na salita ay mga pandiwa Ang mga pandiwa aynagsasabi ng kilos Mahalaga ang pagsasaad ng kilos sa dula dahil ito angnagtutulak ng pag-usad ng salaysay

May mga aspekto ang mga pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindipa nagaganap ang kilos at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapino ipinagpapatuloy pa ang pagganap May apat na aspekto ang pandiwa aspektong perpektibo kung ito ay nagsasaad o nagpapahayag na ang kilosna nasimulan na at natapos na aspektong imperpektibo kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at kasalukuyan pang ipinagpapatuloy aspektong kontemplatibo ay naglalarawan ng kilos na hindi pa nasisimulan at aspektong perpektibongkatatapos kung nagsasaad ito ng kilos na katatapos lamang bago nagsimulao naganap ang kilos

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga aspekto ng pandiwa gawin angsumusunod

1 Balikan ang dula at ihanay ang mga pandiwang nakapaloob dito ayon sa mga aspekto nila

2 Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa iyong palagay ay nangyayari pa rin sa ngayon Isaalang-alang ang simula gitna at wakas ng pagsasalaysay Gamitin at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay

3 Sinasabi na kung walang guro walang iba pang propesyon tulad ng doktor abogado at inhinyero Kaya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa paghubog ng lipunan Kaugnay ng paksang ito gumawa ng isang maikling dula na nagpapakita sa halaga ng mga guro Tiyakin na itorsquoy a) malikhain b) nagkakaugnay-ugnay ang mga eksena o pangyayari at c) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa

111

Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood Dahil itinatanghal ito nalalaman ng mga nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyonng mga nanonood May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi angmga manonood sa pagtatanghal Kahalintulad sa dula nakapagbibigay din saibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan nakita napanood narinig at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikitang mga manlilikha Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayono pagsalungat

Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay opinyon ideya o kaisipan Sa paraang ito mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami

Mga Halimbawa

Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayonSang-ayon akoTamaIyan ang nararapatPareho tayo ng iniisipGanyan din ang palagay ko

Pahayag na nagsasaad ng pagsalungatHindi ako sang-ayonMabuti sana ngunithellipIkinalulungkot ko ngunithellipNauunawaan kita subalitAyaw

112

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon atpagsalungat gawin ang sumusunod

1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dulaa Pananaw ni Mang Ernan sa buhayb Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang amac Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tonyd Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2 Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki

3 Suriing mabuti ang mga pahayag Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito Lagyan ng tsek (1048707) ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang

113

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

103

104

105

106

107

108

Upang maging mayaman ang pag-unawa sa akdang binasa gawin angsumusunod

1 Sagutin ang sumusunod na tanong ayon sa akdang binasa- May katuwiran ba si Tony na itakwil ang kaniyang ama Ipaliwanag- Sa iyong palagay bakit maraming tao ang napipilitang gumawa ng mga bagay na labag sa batas- Kung ikaw si Tony paano mo haharapin ang iyong ama sa likod ng kaniyang mga pagkukulang sa inyong pamilya- Anong kalagayang panlipunan ang masasalamin sa dula May pagkakatulad o pagkakaiba ba ito sa ngayon- Makatuwiran ba o di-makatuwiran na isisi ng isang tao sa kaniyang kapuwa ang masaklap na nangyari sa kaniyang buhay Bakit- Sa iyong palagay naging mabisang kasangkapan ba ng mga manunulat sa panahong ito ang dula sa paghahayag ng kanilang damdamin saloobin opinyon at karanasan

2 Ilarawan mo ang pagkilos pananalita saloobin at paniniwala ng mga tauhan sa dulang iyong binasa Gawing batayan ang kasunod na tsart

109

3 Isa-isahin ang mga bahagi ng dulang Sinag sa Karimlan na nagpapakita sa katangian ng isang dula

Mga Aspekto ng Pandiwa

Balikan natin ang pinakahuling bahagi ng dula Tingnan ang mganakasalungguhit na salita

P Abena (Makahulugan) Anak tamo si Miss Reyes nakapagpapatawad hellip (Hindi tutugon si Tony Mapapatango siya Ganap na katahimikan Walang kakurap-kurap at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi Mabubuhayan ng loob si Mang Luis Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayorsquoy nakayupyop sa bisig ni Padre Abena Magaling sa sikolohiya marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siyarsquoy unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama Ngayorsquoy may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony

110

May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi At sa isang kisap-matarsquoy mayayapos siya ng kanyang ama Masuyo madamdamin mahaba ang kanilang pagyayakap Katulad ng dalawa mapapaluha rin ang lahat Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagat-labirsquot mapapatungo nang marahan Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama titingala ng bahagya at pangiting bubulong)

Ang mga nakasalungguhit na salita ay mga pandiwa Ang mga pandiwa aynagsasabi ng kilos Mahalaga ang pagsasaad ng kilos sa dula dahil ito angnagtutulak ng pag-usad ng salaysay

May mga aspekto ang mga pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindipa nagaganap ang kilos at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapino ipinagpapatuloy pa ang pagganap May apat na aspekto ang pandiwa aspektong perpektibo kung ito ay nagsasaad o nagpapahayag na ang kilosna nasimulan na at natapos na aspektong imperpektibo kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at kasalukuyan pang ipinagpapatuloy aspektong kontemplatibo ay naglalarawan ng kilos na hindi pa nasisimulan at aspektong perpektibongkatatapos kung nagsasaad ito ng kilos na katatapos lamang bago nagsimulao naganap ang kilos

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga aspekto ng pandiwa gawin angsumusunod

1 Balikan ang dula at ihanay ang mga pandiwang nakapaloob dito ayon sa mga aspekto nila

2 Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa iyong palagay ay nangyayari pa rin sa ngayon Isaalang-alang ang simula gitna at wakas ng pagsasalaysay Gamitin at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay

3 Sinasabi na kung walang guro walang iba pang propesyon tulad ng doktor abogado at inhinyero Kaya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa paghubog ng lipunan Kaugnay ng paksang ito gumawa ng isang maikling dula na nagpapakita sa halaga ng mga guro Tiyakin na itorsquoy a) malikhain b) nagkakaugnay-ugnay ang mga eksena o pangyayari at c) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa

111

Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood Dahil itinatanghal ito nalalaman ng mga nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyonng mga nanonood May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi angmga manonood sa pagtatanghal Kahalintulad sa dula nakapagbibigay din saibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan nakita napanood narinig at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikitang mga manlilikha Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayono pagsalungat

Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay opinyon ideya o kaisipan Sa paraang ito mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami

Mga Halimbawa

Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayonSang-ayon akoTamaIyan ang nararapatPareho tayo ng iniisipGanyan din ang palagay ko

Pahayag na nagsasaad ng pagsalungatHindi ako sang-ayonMabuti sana ngunithellipIkinalulungkot ko ngunithellipNauunawaan kita subalitAyaw

112

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon atpagsalungat gawin ang sumusunod

1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dulaa Pananaw ni Mang Ernan sa buhayb Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang amac Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tonyd Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2 Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki

3 Suriing mabuti ang mga pahayag Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito Lagyan ng tsek (1048707) ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang

113

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

104

105

106

107

108

Upang maging mayaman ang pag-unawa sa akdang binasa gawin angsumusunod

1 Sagutin ang sumusunod na tanong ayon sa akdang binasa- May katuwiran ba si Tony na itakwil ang kaniyang ama Ipaliwanag- Sa iyong palagay bakit maraming tao ang napipilitang gumawa ng mga bagay na labag sa batas- Kung ikaw si Tony paano mo haharapin ang iyong ama sa likod ng kaniyang mga pagkukulang sa inyong pamilya- Anong kalagayang panlipunan ang masasalamin sa dula May pagkakatulad o pagkakaiba ba ito sa ngayon- Makatuwiran ba o di-makatuwiran na isisi ng isang tao sa kaniyang kapuwa ang masaklap na nangyari sa kaniyang buhay Bakit- Sa iyong palagay naging mabisang kasangkapan ba ng mga manunulat sa panahong ito ang dula sa paghahayag ng kanilang damdamin saloobin opinyon at karanasan

2 Ilarawan mo ang pagkilos pananalita saloobin at paniniwala ng mga tauhan sa dulang iyong binasa Gawing batayan ang kasunod na tsart

109

3 Isa-isahin ang mga bahagi ng dulang Sinag sa Karimlan na nagpapakita sa katangian ng isang dula

Mga Aspekto ng Pandiwa

Balikan natin ang pinakahuling bahagi ng dula Tingnan ang mganakasalungguhit na salita

P Abena (Makahulugan) Anak tamo si Miss Reyes nakapagpapatawad hellip (Hindi tutugon si Tony Mapapatango siya Ganap na katahimikan Walang kakurap-kurap at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi Mabubuhayan ng loob si Mang Luis Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayorsquoy nakayupyop sa bisig ni Padre Abena Magaling sa sikolohiya marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siyarsquoy unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama Ngayorsquoy may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony

110

May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi At sa isang kisap-matarsquoy mayayapos siya ng kanyang ama Masuyo madamdamin mahaba ang kanilang pagyayakap Katulad ng dalawa mapapaluha rin ang lahat Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagat-labirsquot mapapatungo nang marahan Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama titingala ng bahagya at pangiting bubulong)

Ang mga nakasalungguhit na salita ay mga pandiwa Ang mga pandiwa aynagsasabi ng kilos Mahalaga ang pagsasaad ng kilos sa dula dahil ito angnagtutulak ng pag-usad ng salaysay

May mga aspekto ang mga pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindipa nagaganap ang kilos at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapino ipinagpapatuloy pa ang pagganap May apat na aspekto ang pandiwa aspektong perpektibo kung ito ay nagsasaad o nagpapahayag na ang kilosna nasimulan na at natapos na aspektong imperpektibo kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at kasalukuyan pang ipinagpapatuloy aspektong kontemplatibo ay naglalarawan ng kilos na hindi pa nasisimulan at aspektong perpektibongkatatapos kung nagsasaad ito ng kilos na katatapos lamang bago nagsimulao naganap ang kilos

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga aspekto ng pandiwa gawin angsumusunod

1 Balikan ang dula at ihanay ang mga pandiwang nakapaloob dito ayon sa mga aspekto nila

2 Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa iyong palagay ay nangyayari pa rin sa ngayon Isaalang-alang ang simula gitna at wakas ng pagsasalaysay Gamitin at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay

3 Sinasabi na kung walang guro walang iba pang propesyon tulad ng doktor abogado at inhinyero Kaya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa paghubog ng lipunan Kaugnay ng paksang ito gumawa ng isang maikling dula na nagpapakita sa halaga ng mga guro Tiyakin na itorsquoy a) malikhain b) nagkakaugnay-ugnay ang mga eksena o pangyayari at c) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa

111

Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood Dahil itinatanghal ito nalalaman ng mga nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyonng mga nanonood May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi angmga manonood sa pagtatanghal Kahalintulad sa dula nakapagbibigay din saibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan nakita napanood narinig at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikitang mga manlilikha Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayono pagsalungat

Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay opinyon ideya o kaisipan Sa paraang ito mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami

Mga Halimbawa

Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayonSang-ayon akoTamaIyan ang nararapatPareho tayo ng iniisipGanyan din ang palagay ko

Pahayag na nagsasaad ng pagsalungatHindi ako sang-ayonMabuti sana ngunithellipIkinalulungkot ko ngunithellipNauunawaan kita subalitAyaw

112

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon atpagsalungat gawin ang sumusunod

1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dulaa Pananaw ni Mang Ernan sa buhayb Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang amac Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tonyd Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2 Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki

3 Suriing mabuti ang mga pahayag Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito Lagyan ng tsek (1048707) ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang

113

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

105

106

107

108

Upang maging mayaman ang pag-unawa sa akdang binasa gawin angsumusunod

1 Sagutin ang sumusunod na tanong ayon sa akdang binasa- May katuwiran ba si Tony na itakwil ang kaniyang ama Ipaliwanag- Sa iyong palagay bakit maraming tao ang napipilitang gumawa ng mga bagay na labag sa batas- Kung ikaw si Tony paano mo haharapin ang iyong ama sa likod ng kaniyang mga pagkukulang sa inyong pamilya- Anong kalagayang panlipunan ang masasalamin sa dula May pagkakatulad o pagkakaiba ba ito sa ngayon- Makatuwiran ba o di-makatuwiran na isisi ng isang tao sa kaniyang kapuwa ang masaklap na nangyari sa kaniyang buhay Bakit- Sa iyong palagay naging mabisang kasangkapan ba ng mga manunulat sa panahong ito ang dula sa paghahayag ng kanilang damdamin saloobin opinyon at karanasan

2 Ilarawan mo ang pagkilos pananalita saloobin at paniniwala ng mga tauhan sa dulang iyong binasa Gawing batayan ang kasunod na tsart

109

3 Isa-isahin ang mga bahagi ng dulang Sinag sa Karimlan na nagpapakita sa katangian ng isang dula

Mga Aspekto ng Pandiwa

Balikan natin ang pinakahuling bahagi ng dula Tingnan ang mganakasalungguhit na salita

P Abena (Makahulugan) Anak tamo si Miss Reyes nakapagpapatawad hellip (Hindi tutugon si Tony Mapapatango siya Ganap na katahimikan Walang kakurap-kurap at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi Mabubuhayan ng loob si Mang Luis Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayorsquoy nakayupyop sa bisig ni Padre Abena Magaling sa sikolohiya marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siyarsquoy unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama Ngayorsquoy may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony

110

May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi At sa isang kisap-matarsquoy mayayapos siya ng kanyang ama Masuyo madamdamin mahaba ang kanilang pagyayakap Katulad ng dalawa mapapaluha rin ang lahat Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagat-labirsquot mapapatungo nang marahan Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama titingala ng bahagya at pangiting bubulong)

Ang mga nakasalungguhit na salita ay mga pandiwa Ang mga pandiwa aynagsasabi ng kilos Mahalaga ang pagsasaad ng kilos sa dula dahil ito angnagtutulak ng pag-usad ng salaysay

May mga aspekto ang mga pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindipa nagaganap ang kilos at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapino ipinagpapatuloy pa ang pagganap May apat na aspekto ang pandiwa aspektong perpektibo kung ito ay nagsasaad o nagpapahayag na ang kilosna nasimulan na at natapos na aspektong imperpektibo kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at kasalukuyan pang ipinagpapatuloy aspektong kontemplatibo ay naglalarawan ng kilos na hindi pa nasisimulan at aspektong perpektibongkatatapos kung nagsasaad ito ng kilos na katatapos lamang bago nagsimulao naganap ang kilos

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga aspekto ng pandiwa gawin angsumusunod

1 Balikan ang dula at ihanay ang mga pandiwang nakapaloob dito ayon sa mga aspekto nila

2 Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa iyong palagay ay nangyayari pa rin sa ngayon Isaalang-alang ang simula gitna at wakas ng pagsasalaysay Gamitin at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay

3 Sinasabi na kung walang guro walang iba pang propesyon tulad ng doktor abogado at inhinyero Kaya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa paghubog ng lipunan Kaugnay ng paksang ito gumawa ng isang maikling dula na nagpapakita sa halaga ng mga guro Tiyakin na itorsquoy a) malikhain b) nagkakaugnay-ugnay ang mga eksena o pangyayari at c) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa

111

Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood Dahil itinatanghal ito nalalaman ng mga nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyonng mga nanonood May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi angmga manonood sa pagtatanghal Kahalintulad sa dula nakapagbibigay din saibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan nakita napanood narinig at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikitang mga manlilikha Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayono pagsalungat

Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay opinyon ideya o kaisipan Sa paraang ito mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami

Mga Halimbawa

Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayonSang-ayon akoTamaIyan ang nararapatPareho tayo ng iniisipGanyan din ang palagay ko

Pahayag na nagsasaad ng pagsalungatHindi ako sang-ayonMabuti sana ngunithellipIkinalulungkot ko ngunithellipNauunawaan kita subalitAyaw

112

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon atpagsalungat gawin ang sumusunod

1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dulaa Pananaw ni Mang Ernan sa buhayb Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang amac Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tonyd Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2 Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki

3 Suriing mabuti ang mga pahayag Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito Lagyan ng tsek (1048707) ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang

113

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

106

107

108

Upang maging mayaman ang pag-unawa sa akdang binasa gawin angsumusunod

1 Sagutin ang sumusunod na tanong ayon sa akdang binasa- May katuwiran ba si Tony na itakwil ang kaniyang ama Ipaliwanag- Sa iyong palagay bakit maraming tao ang napipilitang gumawa ng mga bagay na labag sa batas- Kung ikaw si Tony paano mo haharapin ang iyong ama sa likod ng kaniyang mga pagkukulang sa inyong pamilya- Anong kalagayang panlipunan ang masasalamin sa dula May pagkakatulad o pagkakaiba ba ito sa ngayon- Makatuwiran ba o di-makatuwiran na isisi ng isang tao sa kaniyang kapuwa ang masaklap na nangyari sa kaniyang buhay Bakit- Sa iyong palagay naging mabisang kasangkapan ba ng mga manunulat sa panahong ito ang dula sa paghahayag ng kanilang damdamin saloobin opinyon at karanasan

2 Ilarawan mo ang pagkilos pananalita saloobin at paniniwala ng mga tauhan sa dulang iyong binasa Gawing batayan ang kasunod na tsart

109

3 Isa-isahin ang mga bahagi ng dulang Sinag sa Karimlan na nagpapakita sa katangian ng isang dula

Mga Aspekto ng Pandiwa

Balikan natin ang pinakahuling bahagi ng dula Tingnan ang mganakasalungguhit na salita

P Abena (Makahulugan) Anak tamo si Miss Reyes nakapagpapatawad hellip (Hindi tutugon si Tony Mapapatango siya Ganap na katahimikan Walang kakurap-kurap at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi Mabubuhayan ng loob si Mang Luis Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayorsquoy nakayupyop sa bisig ni Padre Abena Magaling sa sikolohiya marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siyarsquoy unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama Ngayorsquoy may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony

110

May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi At sa isang kisap-matarsquoy mayayapos siya ng kanyang ama Masuyo madamdamin mahaba ang kanilang pagyayakap Katulad ng dalawa mapapaluha rin ang lahat Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagat-labirsquot mapapatungo nang marahan Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama titingala ng bahagya at pangiting bubulong)

Ang mga nakasalungguhit na salita ay mga pandiwa Ang mga pandiwa aynagsasabi ng kilos Mahalaga ang pagsasaad ng kilos sa dula dahil ito angnagtutulak ng pag-usad ng salaysay

May mga aspekto ang mga pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindipa nagaganap ang kilos at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapino ipinagpapatuloy pa ang pagganap May apat na aspekto ang pandiwa aspektong perpektibo kung ito ay nagsasaad o nagpapahayag na ang kilosna nasimulan na at natapos na aspektong imperpektibo kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at kasalukuyan pang ipinagpapatuloy aspektong kontemplatibo ay naglalarawan ng kilos na hindi pa nasisimulan at aspektong perpektibongkatatapos kung nagsasaad ito ng kilos na katatapos lamang bago nagsimulao naganap ang kilos

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga aspekto ng pandiwa gawin angsumusunod

1 Balikan ang dula at ihanay ang mga pandiwang nakapaloob dito ayon sa mga aspekto nila

2 Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa iyong palagay ay nangyayari pa rin sa ngayon Isaalang-alang ang simula gitna at wakas ng pagsasalaysay Gamitin at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay

3 Sinasabi na kung walang guro walang iba pang propesyon tulad ng doktor abogado at inhinyero Kaya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa paghubog ng lipunan Kaugnay ng paksang ito gumawa ng isang maikling dula na nagpapakita sa halaga ng mga guro Tiyakin na itorsquoy a) malikhain b) nagkakaugnay-ugnay ang mga eksena o pangyayari at c) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa

111

Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood Dahil itinatanghal ito nalalaman ng mga nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyonng mga nanonood May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi angmga manonood sa pagtatanghal Kahalintulad sa dula nakapagbibigay din saibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan nakita napanood narinig at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikitang mga manlilikha Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayono pagsalungat

Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay opinyon ideya o kaisipan Sa paraang ito mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami

Mga Halimbawa

Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayonSang-ayon akoTamaIyan ang nararapatPareho tayo ng iniisipGanyan din ang palagay ko

Pahayag na nagsasaad ng pagsalungatHindi ako sang-ayonMabuti sana ngunithellipIkinalulungkot ko ngunithellipNauunawaan kita subalitAyaw

112

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon atpagsalungat gawin ang sumusunod

1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dulaa Pananaw ni Mang Ernan sa buhayb Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang amac Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tonyd Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2 Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki

3 Suriing mabuti ang mga pahayag Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito Lagyan ng tsek (1048707) ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang

113

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

107

108

Upang maging mayaman ang pag-unawa sa akdang binasa gawin angsumusunod

1 Sagutin ang sumusunod na tanong ayon sa akdang binasa- May katuwiran ba si Tony na itakwil ang kaniyang ama Ipaliwanag- Sa iyong palagay bakit maraming tao ang napipilitang gumawa ng mga bagay na labag sa batas- Kung ikaw si Tony paano mo haharapin ang iyong ama sa likod ng kaniyang mga pagkukulang sa inyong pamilya- Anong kalagayang panlipunan ang masasalamin sa dula May pagkakatulad o pagkakaiba ba ito sa ngayon- Makatuwiran ba o di-makatuwiran na isisi ng isang tao sa kaniyang kapuwa ang masaklap na nangyari sa kaniyang buhay Bakit- Sa iyong palagay naging mabisang kasangkapan ba ng mga manunulat sa panahong ito ang dula sa paghahayag ng kanilang damdamin saloobin opinyon at karanasan

2 Ilarawan mo ang pagkilos pananalita saloobin at paniniwala ng mga tauhan sa dulang iyong binasa Gawing batayan ang kasunod na tsart

109

3 Isa-isahin ang mga bahagi ng dulang Sinag sa Karimlan na nagpapakita sa katangian ng isang dula

Mga Aspekto ng Pandiwa

Balikan natin ang pinakahuling bahagi ng dula Tingnan ang mganakasalungguhit na salita

P Abena (Makahulugan) Anak tamo si Miss Reyes nakapagpapatawad hellip (Hindi tutugon si Tony Mapapatango siya Ganap na katahimikan Walang kakurap-kurap at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi Mabubuhayan ng loob si Mang Luis Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayorsquoy nakayupyop sa bisig ni Padre Abena Magaling sa sikolohiya marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siyarsquoy unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama Ngayorsquoy may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony

110

May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi At sa isang kisap-matarsquoy mayayapos siya ng kanyang ama Masuyo madamdamin mahaba ang kanilang pagyayakap Katulad ng dalawa mapapaluha rin ang lahat Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagat-labirsquot mapapatungo nang marahan Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama titingala ng bahagya at pangiting bubulong)

Ang mga nakasalungguhit na salita ay mga pandiwa Ang mga pandiwa aynagsasabi ng kilos Mahalaga ang pagsasaad ng kilos sa dula dahil ito angnagtutulak ng pag-usad ng salaysay

May mga aspekto ang mga pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindipa nagaganap ang kilos at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapino ipinagpapatuloy pa ang pagganap May apat na aspekto ang pandiwa aspektong perpektibo kung ito ay nagsasaad o nagpapahayag na ang kilosna nasimulan na at natapos na aspektong imperpektibo kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at kasalukuyan pang ipinagpapatuloy aspektong kontemplatibo ay naglalarawan ng kilos na hindi pa nasisimulan at aspektong perpektibongkatatapos kung nagsasaad ito ng kilos na katatapos lamang bago nagsimulao naganap ang kilos

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga aspekto ng pandiwa gawin angsumusunod

1 Balikan ang dula at ihanay ang mga pandiwang nakapaloob dito ayon sa mga aspekto nila

2 Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa iyong palagay ay nangyayari pa rin sa ngayon Isaalang-alang ang simula gitna at wakas ng pagsasalaysay Gamitin at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay

3 Sinasabi na kung walang guro walang iba pang propesyon tulad ng doktor abogado at inhinyero Kaya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa paghubog ng lipunan Kaugnay ng paksang ito gumawa ng isang maikling dula na nagpapakita sa halaga ng mga guro Tiyakin na itorsquoy a) malikhain b) nagkakaugnay-ugnay ang mga eksena o pangyayari at c) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa

111

Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood Dahil itinatanghal ito nalalaman ng mga nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyonng mga nanonood May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi angmga manonood sa pagtatanghal Kahalintulad sa dula nakapagbibigay din saibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan nakita napanood narinig at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikitang mga manlilikha Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayono pagsalungat

Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay opinyon ideya o kaisipan Sa paraang ito mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami

Mga Halimbawa

Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayonSang-ayon akoTamaIyan ang nararapatPareho tayo ng iniisipGanyan din ang palagay ko

Pahayag na nagsasaad ng pagsalungatHindi ako sang-ayonMabuti sana ngunithellipIkinalulungkot ko ngunithellipNauunawaan kita subalitAyaw

112

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon atpagsalungat gawin ang sumusunod

1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dulaa Pananaw ni Mang Ernan sa buhayb Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang amac Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tonyd Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2 Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki

3 Suriing mabuti ang mga pahayag Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito Lagyan ng tsek (1048707) ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang

113

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

108

Upang maging mayaman ang pag-unawa sa akdang binasa gawin angsumusunod

1 Sagutin ang sumusunod na tanong ayon sa akdang binasa- May katuwiran ba si Tony na itakwil ang kaniyang ama Ipaliwanag- Sa iyong palagay bakit maraming tao ang napipilitang gumawa ng mga bagay na labag sa batas- Kung ikaw si Tony paano mo haharapin ang iyong ama sa likod ng kaniyang mga pagkukulang sa inyong pamilya- Anong kalagayang panlipunan ang masasalamin sa dula May pagkakatulad o pagkakaiba ba ito sa ngayon- Makatuwiran ba o di-makatuwiran na isisi ng isang tao sa kaniyang kapuwa ang masaklap na nangyari sa kaniyang buhay Bakit- Sa iyong palagay naging mabisang kasangkapan ba ng mga manunulat sa panahong ito ang dula sa paghahayag ng kanilang damdamin saloobin opinyon at karanasan

2 Ilarawan mo ang pagkilos pananalita saloobin at paniniwala ng mga tauhan sa dulang iyong binasa Gawing batayan ang kasunod na tsart

109

3 Isa-isahin ang mga bahagi ng dulang Sinag sa Karimlan na nagpapakita sa katangian ng isang dula

Mga Aspekto ng Pandiwa

Balikan natin ang pinakahuling bahagi ng dula Tingnan ang mganakasalungguhit na salita

P Abena (Makahulugan) Anak tamo si Miss Reyes nakapagpapatawad hellip (Hindi tutugon si Tony Mapapatango siya Ganap na katahimikan Walang kakurap-kurap at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi Mabubuhayan ng loob si Mang Luis Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayorsquoy nakayupyop sa bisig ni Padre Abena Magaling sa sikolohiya marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siyarsquoy unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama Ngayorsquoy may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony

110

May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi At sa isang kisap-matarsquoy mayayapos siya ng kanyang ama Masuyo madamdamin mahaba ang kanilang pagyayakap Katulad ng dalawa mapapaluha rin ang lahat Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagat-labirsquot mapapatungo nang marahan Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama titingala ng bahagya at pangiting bubulong)

Ang mga nakasalungguhit na salita ay mga pandiwa Ang mga pandiwa aynagsasabi ng kilos Mahalaga ang pagsasaad ng kilos sa dula dahil ito angnagtutulak ng pag-usad ng salaysay

May mga aspekto ang mga pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindipa nagaganap ang kilos at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapino ipinagpapatuloy pa ang pagganap May apat na aspekto ang pandiwa aspektong perpektibo kung ito ay nagsasaad o nagpapahayag na ang kilosna nasimulan na at natapos na aspektong imperpektibo kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at kasalukuyan pang ipinagpapatuloy aspektong kontemplatibo ay naglalarawan ng kilos na hindi pa nasisimulan at aspektong perpektibongkatatapos kung nagsasaad ito ng kilos na katatapos lamang bago nagsimulao naganap ang kilos

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga aspekto ng pandiwa gawin angsumusunod

1 Balikan ang dula at ihanay ang mga pandiwang nakapaloob dito ayon sa mga aspekto nila

2 Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa iyong palagay ay nangyayari pa rin sa ngayon Isaalang-alang ang simula gitna at wakas ng pagsasalaysay Gamitin at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay

3 Sinasabi na kung walang guro walang iba pang propesyon tulad ng doktor abogado at inhinyero Kaya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa paghubog ng lipunan Kaugnay ng paksang ito gumawa ng isang maikling dula na nagpapakita sa halaga ng mga guro Tiyakin na itorsquoy a) malikhain b) nagkakaugnay-ugnay ang mga eksena o pangyayari at c) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa

111

Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood Dahil itinatanghal ito nalalaman ng mga nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyonng mga nanonood May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi angmga manonood sa pagtatanghal Kahalintulad sa dula nakapagbibigay din saibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan nakita napanood narinig at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikitang mga manlilikha Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayono pagsalungat

Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay opinyon ideya o kaisipan Sa paraang ito mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami

Mga Halimbawa

Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayonSang-ayon akoTamaIyan ang nararapatPareho tayo ng iniisipGanyan din ang palagay ko

Pahayag na nagsasaad ng pagsalungatHindi ako sang-ayonMabuti sana ngunithellipIkinalulungkot ko ngunithellipNauunawaan kita subalitAyaw

112

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon atpagsalungat gawin ang sumusunod

1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dulaa Pananaw ni Mang Ernan sa buhayb Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang amac Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tonyd Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2 Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki

3 Suriing mabuti ang mga pahayag Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito Lagyan ng tsek (1048707) ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang

113

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

Upang maging mayaman ang pag-unawa sa akdang binasa gawin angsumusunod

1 Sagutin ang sumusunod na tanong ayon sa akdang binasa- May katuwiran ba si Tony na itakwil ang kaniyang ama Ipaliwanag- Sa iyong palagay bakit maraming tao ang napipilitang gumawa ng mga bagay na labag sa batas- Kung ikaw si Tony paano mo haharapin ang iyong ama sa likod ng kaniyang mga pagkukulang sa inyong pamilya- Anong kalagayang panlipunan ang masasalamin sa dula May pagkakatulad o pagkakaiba ba ito sa ngayon- Makatuwiran ba o di-makatuwiran na isisi ng isang tao sa kaniyang kapuwa ang masaklap na nangyari sa kaniyang buhay Bakit- Sa iyong palagay naging mabisang kasangkapan ba ng mga manunulat sa panahong ito ang dula sa paghahayag ng kanilang damdamin saloobin opinyon at karanasan

2 Ilarawan mo ang pagkilos pananalita saloobin at paniniwala ng mga tauhan sa dulang iyong binasa Gawing batayan ang kasunod na tsart

109

3 Isa-isahin ang mga bahagi ng dulang Sinag sa Karimlan na nagpapakita sa katangian ng isang dula

Mga Aspekto ng Pandiwa

Balikan natin ang pinakahuling bahagi ng dula Tingnan ang mganakasalungguhit na salita

P Abena (Makahulugan) Anak tamo si Miss Reyes nakapagpapatawad hellip (Hindi tutugon si Tony Mapapatango siya Ganap na katahimikan Walang kakurap-kurap at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi Mabubuhayan ng loob si Mang Luis Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayorsquoy nakayupyop sa bisig ni Padre Abena Magaling sa sikolohiya marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siyarsquoy unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama Ngayorsquoy may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony

110

May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi At sa isang kisap-matarsquoy mayayapos siya ng kanyang ama Masuyo madamdamin mahaba ang kanilang pagyayakap Katulad ng dalawa mapapaluha rin ang lahat Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagat-labirsquot mapapatungo nang marahan Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama titingala ng bahagya at pangiting bubulong)

Ang mga nakasalungguhit na salita ay mga pandiwa Ang mga pandiwa aynagsasabi ng kilos Mahalaga ang pagsasaad ng kilos sa dula dahil ito angnagtutulak ng pag-usad ng salaysay

May mga aspekto ang mga pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindipa nagaganap ang kilos at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapino ipinagpapatuloy pa ang pagganap May apat na aspekto ang pandiwa aspektong perpektibo kung ito ay nagsasaad o nagpapahayag na ang kilosna nasimulan na at natapos na aspektong imperpektibo kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at kasalukuyan pang ipinagpapatuloy aspektong kontemplatibo ay naglalarawan ng kilos na hindi pa nasisimulan at aspektong perpektibongkatatapos kung nagsasaad ito ng kilos na katatapos lamang bago nagsimulao naganap ang kilos

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga aspekto ng pandiwa gawin angsumusunod

1 Balikan ang dula at ihanay ang mga pandiwang nakapaloob dito ayon sa mga aspekto nila

2 Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa iyong palagay ay nangyayari pa rin sa ngayon Isaalang-alang ang simula gitna at wakas ng pagsasalaysay Gamitin at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay

3 Sinasabi na kung walang guro walang iba pang propesyon tulad ng doktor abogado at inhinyero Kaya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa paghubog ng lipunan Kaugnay ng paksang ito gumawa ng isang maikling dula na nagpapakita sa halaga ng mga guro Tiyakin na itorsquoy a) malikhain b) nagkakaugnay-ugnay ang mga eksena o pangyayari at c) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa

111

Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood Dahil itinatanghal ito nalalaman ng mga nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyonng mga nanonood May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi angmga manonood sa pagtatanghal Kahalintulad sa dula nakapagbibigay din saibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan nakita napanood narinig at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikitang mga manlilikha Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayono pagsalungat

Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay opinyon ideya o kaisipan Sa paraang ito mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami

Mga Halimbawa

Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayonSang-ayon akoTamaIyan ang nararapatPareho tayo ng iniisipGanyan din ang palagay ko

Pahayag na nagsasaad ng pagsalungatHindi ako sang-ayonMabuti sana ngunithellipIkinalulungkot ko ngunithellipNauunawaan kita subalitAyaw

112

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon atpagsalungat gawin ang sumusunod

1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dulaa Pananaw ni Mang Ernan sa buhayb Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang amac Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tonyd Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2 Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki

3 Suriing mabuti ang mga pahayag Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito Lagyan ng tsek (1048707) ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang

113

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

3 Isa-isahin ang mga bahagi ng dulang Sinag sa Karimlan na nagpapakita sa katangian ng isang dula

Mga Aspekto ng Pandiwa

Balikan natin ang pinakahuling bahagi ng dula Tingnan ang mganakasalungguhit na salita

P Abena (Makahulugan) Anak tamo si Miss Reyes nakapagpapatawad hellip (Hindi tutugon si Tony Mapapatango siya Ganap na katahimikan Walang kakurap-kurap at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi Mabubuhayan ng loob si Mang Luis Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayorsquoy nakayupyop sa bisig ni Padre Abena Magaling sa sikolohiya marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siyarsquoy unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama Ngayorsquoy may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony

110

May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi At sa isang kisap-matarsquoy mayayapos siya ng kanyang ama Masuyo madamdamin mahaba ang kanilang pagyayakap Katulad ng dalawa mapapaluha rin ang lahat Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagat-labirsquot mapapatungo nang marahan Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama titingala ng bahagya at pangiting bubulong)

Ang mga nakasalungguhit na salita ay mga pandiwa Ang mga pandiwa aynagsasabi ng kilos Mahalaga ang pagsasaad ng kilos sa dula dahil ito angnagtutulak ng pag-usad ng salaysay

May mga aspekto ang mga pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindipa nagaganap ang kilos at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapino ipinagpapatuloy pa ang pagganap May apat na aspekto ang pandiwa aspektong perpektibo kung ito ay nagsasaad o nagpapahayag na ang kilosna nasimulan na at natapos na aspektong imperpektibo kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at kasalukuyan pang ipinagpapatuloy aspektong kontemplatibo ay naglalarawan ng kilos na hindi pa nasisimulan at aspektong perpektibongkatatapos kung nagsasaad ito ng kilos na katatapos lamang bago nagsimulao naganap ang kilos

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga aspekto ng pandiwa gawin angsumusunod

1 Balikan ang dula at ihanay ang mga pandiwang nakapaloob dito ayon sa mga aspekto nila

2 Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa iyong palagay ay nangyayari pa rin sa ngayon Isaalang-alang ang simula gitna at wakas ng pagsasalaysay Gamitin at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay

3 Sinasabi na kung walang guro walang iba pang propesyon tulad ng doktor abogado at inhinyero Kaya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa paghubog ng lipunan Kaugnay ng paksang ito gumawa ng isang maikling dula na nagpapakita sa halaga ng mga guro Tiyakin na itorsquoy a) malikhain b) nagkakaugnay-ugnay ang mga eksena o pangyayari at c) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa

111

Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood Dahil itinatanghal ito nalalaman ng mga nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyonng mga nanonood May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi angmga manonood sa pagtatanghal Kahalintulad sa dula nakapagbibigay din saibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan nakita napanood narinig at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikitang mga manlilikha Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayono pagsalungat

Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay opinyon ideya o kaisipan Sa paraang ito mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami

Mga Halimbawa

Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayonSang-ayon akoTamaIyan ang nararapatPareho tayo ng iniisipGanyan din ang palagay ko

Pahayag na nagsasaad ng pagsalungatHindi ako sang-ayonMabuti sana ngunithellipIkinalulungkot ko ngunithellipNauunawaan kita subalitAyaw

112

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon atpagsalungat gawin ang sumusunod

1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dulaa Pananaw ni Mang Ernan sa buhayb Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang amac Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tonyd Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2 Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki

3 Suriing mabuti ang mga pahayag Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito Lagyan ng tsek (1048707) ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang

113

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi At sa isang kisap-matarsquoy mayayapos siya ng kanyang ama Masuyo madamdamin mahaba ang kanilang pagyayakap Katulad ng dalawa mapapaluha rin ang lahat Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagat-labirsquot mapapatungo nang marahan Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama titingala ng bahagya at pangiting bubulong)

Ang mga nakasalungguhit na salita ay mga pandiwa Ang mga pandiwa aynagsasabi ng kilos Mahalaga ang pagsasaad ng kilos sa dula dahil ito angnagtutulak ng pag-usad ng salaysay

May mga aspekto ang mga pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindipa nagaganap ang kilos at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapino ipinagpapatuloy pa ang pagganap May apat na aspekto ang pandiwa aspektong perpektibo kung ito ay nagsasaad o nagpapahayag na ang kilosna nasimulan na at natapos na aspektong imperpektibo kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at kasalukuyan pang ipinagpapatuloy aspektong kontemplatibo ay naglalarawan ng kilos na hindi pa nasisimulan at aspektong perpektibongkatatapos kung nagsasaad ito ng kilos na katatapos lamang bago nagsimulao naganap ang kilos

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga aspekto ng pandiwa gawin angsumusunod

1 Balikan ang dula at ihanay ang mga pandiwang nakapaloob dito ayon sa mga aspekto nila

2 Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa iyong palagay ay nangyayari pa rin sa ngayon Isaalang-alang ang simula gitna at wakas ng pagsasalaysay Gamitin at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay

3 Sinasabi na kung walang guro walang iba pang propesyon tulad ng doktor abogado at inhinyero Kaya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa paghubog ng lipunan Kaugnay ng paksang ito gumawa ng isang maikling dula na nagpapakita sa halaga ng mga guro Tiyakin na itorsquoy a) malikhain b) nagkakaugnay-ugnay ang mga eksena o pangyayari at c) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa

111

Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood Dahil itinatanghal ito nalalaman ng mga nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyonng mga nanonood May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi angmga manonood sa pagtatanghal Kahalintulad sa dula nakapagbibigay din saibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan nakita napanood narinig at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikitang mga manlilikha Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayono pagsalungat

Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay opinyon ideya o kaisipan Sa paraang ito mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami

Mga Halimbawa

Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayonSang-ayon akoTamaIyan ang nararapatPareho tayo ng iniisipGanyan din ang palagay ko

Pahayag na nagsasaad ng pagsalungatHindi ako sang-ayonMabuti sana ngunithellipIkinalulungkot ko ngunithellipNauunawaan kita subalitAyaw

112

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon atpagsalungat gawin ang sumusunod

1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dulaa Pananaw ni Mang Ernan sa buhayb Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang amac Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tonyd Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2 Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki

3 Suriing mabuti ang mga pahayag Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito Lagyan ng tsek (1048707) ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang

113

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood Dahil itinatanghal ito nalalaman ng mga nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyonng mga nanonood May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi angmga manonood sa pagtatanghal Kahalintulad sa dula nakapagbibigay din saibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan nakita napanood narinig at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikitang mga manlilikha Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayono pagsalungat

Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay opinyon ideya o kaisipan Sa paraang ito mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami

Mga Halimbawa

Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayonSang-ayon akoTamaIyan ang nararapatPareho tayo ng iniisipGanyan din ang palagay ko

Pahayag na nagsasaad ng pagsalungatHindi ako sang-ayonMabuti sana ngunithellipIkinalulungkot ko ngunithellipNauunawaan kita subalitAyaw

112

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon atpagsalungat gawin ang sumusunod

1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dulaa Pananaw ni Mang Ernan sa buhayb Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang amac Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tonyd Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2 Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki

3 Suriing mabuti ang mga pahayag Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito Lagyan ng tsek (1048707) ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang

113

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon atpagsalungat gawin ang sumusunod

1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dulaa Pananaw ni Mang Ernan sa buhayb Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang amac Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tonyd Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2 Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki

3 Suriing mabuti ang mga pahayag Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito Lagyan ng tsek (1048707) ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang

113

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

114

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

115

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116

3 Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa ldquoDula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahonrdquo Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film Batay sa napanood gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan a) kaangkupan b) makatotohanan c) masining d) orihinal e) kaakmaan ng tunogpropscostume f) taglay ang mga bahagi ng dula g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

4 Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sapamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan nagbago at nawala na Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo Marami ang nabibigyan ng trabaho Kaya naman patuloy sa pagbuo ng ibarsquot ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na ldquoItrsquos More Fun in the Philippinesrdquo Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili nabago at nawala na sa inyong probinsiya Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan a) batay sa pananaliksik b) makatotohanan c)orihinal d)malikhain e) may kaugnayan sa paksa f) napapanahon g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation

116