285

ჟან-ჟაკ რუსო

1712-1778

და­ი­ბა­და­ქა­ლაქ­ჟე­ნე­ვა­ში­ხელ­მოკ­ლე­მე­სა­ა­თი­სა­და­

ცეკ­ვის­ მას­წავ­ლებ­ლის­ოჯახ­ში.­ მი­სი­ ბავ­შ­ვო­ბა­დრა­მა­

ტუ­ლად­ წა­რი­მარ­თა­ –­ დე­და­ ად­რე­ გარ­და­იც­ვა­ლა,­ ხო­

ლო­და­ნა­შა­ულ­ში­ ეჭ­ვ­მი­ტა­ნილ­მა­ მა­მამ­ თა­ვი­ მე­ზო­ბელ­

კან­ტო­ნის­ოლქს­შე­ა­ფა­რა,­სა­დაც­ახა­ლი­ოჯა­ხი­შექ­მ­ნა.­

რუ­სო­ იძუ­ლე­ბუ­ლი­ იყო­ ად­რე­უ­ლი­ ასა­კი­დან­ვე­ დღი­უ­

რი­ მუ­შა­ო­ბით­ ერ­ჩი­ნა­ თა­ვი;­ მოგ­ვი­ა­ნე­ბით­ მდივ­ნო­ბას,­

ში­ნა­მას­წავ­ლებ­ლო­ბას,­ მთარ­გ­მ­ნე­ლო­ბა­სა­ და­ კომ­პო­

ზი­ტო­რო­ბას­ მიჰ­ყო­ ხე­ლი,­ მაგ­რამ­თა­ვის­დამ­კ­ვიდ­რე­ბა­

ვერ­სად­შეძ­ლო­–­„ძალიან­ცუ­დად­იყო­მა­შინ­ჩე­მი­საქ­მე,­ყვე­ლა­მიხ­ვ­დე­ბა,­

თუ­რა­მდგო­მა­რე­ო­ბა­ში­ჩავ­ვარ­დი“,­–­წერ­და­იგი.­უსახ­ს­როდ­დარ­ჩე­ნი­ლი­

1741­წელს­პა­რი­ზის­გა­რე­უ­ბან­ში­და­სახ­ლ­და­და­დრა­მა­ტურ­გი­ა­ში­სცა­და­ბე­

დი,­მაგ­რამ­წა­რუ­მა­ტებ­ლად.­

მა­ლე­რუ­სო­და­ო­ჯახ­და.­თა­ვი­სი­ხუ­თი­ვე­შვი­ლი­ბავ­შ­ვ­თა­სა­აღ­მ­ზ­რ­დე­ლო­

სახლს­ მი­ა­ბა­რა­და,­ უყუ­რადღე­ბო­ბის­ გა­მო,­ სა­მუ­და­მოდ­და­კარ­გა­ კი­დეც.­

მო­ხუ­ცე­ბუ­ლო­ბა­ში­რუ­სო­ამა­ოდ­და­ე­ძებ­და­მათ­გზა­სა­და­კვალს.­თავს­კი­

იმით­იმარ­თ­ლებ­და,­მათ­სარ­ჩე­ნად­სახ­სა­რი­არ­გა­მაჩ­ნ­და­ო,­მშვი­დად­მე­

ცა­დი­ნე­ო­ბის­სა­შუ­ა­ლე­ბას­ არ­მაძ­ლევ­დ­ნენ­და­მერ­ჩევ­ნა­მათ­გან­გლე­ხე­ბი­

გა­მო­სუ­ლიყ­ვ­ნენ,­ ვიდ­რე­ჩე­მებრ­თავ­გა­და­სავ­ლე­ბის­მა­ძი­ებ­ლე­ბი­ო.

პა­რიზ­ში­რუ­სო­გან­მან­თ­ლებ­ლებს­და­უ­კავ­შირ­და.­ 1749­წელს­მან­დიდ­

როს­ რჩე­ვით­დი­ჟო­ნის­ აკა­დე­მი­ის­ მი­ერ­ გა­მოცხა­დე­ბულ­ კონ­კურ­ს­ზე­ წა­

რად­გი­ნა­ფი­ლო­სო­ფი­უ­რი­ტრაქ­ტა­ტი­„მსჯელობა­მეც­ნი­ე­რე­ბი­სა­და­ხე­ლოვ­

ნე­ბა­თა­ გა­მო“.­ ნაშ­რომ­მა,­ რო­მელ­შიც­ იგი­ სა­უბ­რობს­ კა­ცობ­რი­ო­ბის­თ­ვის­

ცი­ვი­ლი­ზა­ცი­ის­უპი­რა­ტე­სად­მან­კი­ერ­როლ­ზე,­ავ­ტორს­საქ­ვეყ­ნო­აღი­ა­რე­ბა­

მო­უ­ტა­ნა.­

1754­წელს­რუ­სომ­გა­მოს­ცა­თხზუ­ლე­ბა­„მსჯელობანი­ადა­მი­ან­თა­შო­რის­

უთა­ნას­წო­რო­ბის­წარ­მო­შო­ბა­სა­და­სა­ფუძ­ველ­ზე“.­ამ­ნაშ­რომ­ში­იგი­ადა­მი­

ჟან-ჟაკ რუსო

286

ან­თა­ჩაგ­ვ­რი­სა­და­ყო­ველ­გ­ვა­რი­უთა­ნას­წო­რო­ბის­წარ­მომ­შობ­ძი­რი­თად­

მი­ზე­ზად­კერ­ძო­სა­კუთ­რე­ბას­ აცხა­დებს­და­ მი­აჩ­ნი­ა,­რომ­მდიდ­რე­ბად­და­

ღა­რი­ბე­ბად­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­და­ყო­ფა­ადა­მი­ან­თა­გა­მო­გო­ნი­ლია­–­­„ეს­უთა­

ნას­წო­რო­ბა­თა­ვად­ადა­მი­ა­ნის­მი­ერ­არის­შექ­მ­ნი­ლი­და­ეწი­ნა­აღ­მ­დე­გე­ბა­

ბუ­ნე­ბას“,­აგ­რეთ­ვე,­რომ­ადა­მი­ა­ნი­თა­ვი­სი­ბუ­ნე­ბით­კე­თი­ლია­და­ მხო­ლოდ­

გახ­რ­წ­ნილ­ სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ში­ ხდე­ბა­ ბო­რო­ტი­ და­ მან­კი­ე­რი.­

1762­ წელს­ გა­მო­ცე­მულ­ ნაშ­რომ­ში­ „პოლიტიკური­ ტრაქ­ტა­ტი­ სა­ზო­გა­

დო­ებ­რი­ვი­ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის­შე­სა­ხებ,­ანუ­პო­ლი­ტი­კუ­რი­სა­მარ­თ­ლის­პრინ­

ცი­პე­ბი“,­ რუ­სო­ აყა­ლი­ბებს­ სა­ყო­ველ­თაო­თა­ნას­წო­რო­ბა­ზე­ და­ფუძ­ნე­ბუ­ლი­

დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი­ რეს­პუბ­ლი­კის­ სტრუქ­ტუ­რას­ და­ ხალ­ხის­ სუ­ვე­რე­ნი­ტე­ტის­

ძი­რი­თად­ იდე­ებს.­ იგი­ მხარს­ უჭერს­ ხალ­ხის­ ძვე­ლის­ძ­ველ­ უფ­ლე­ბას­ და­

ამ­ხოს­ ტი­რა­ნუ­ლი­ რე­ჟი­მი,­ უარ­ყოფს­ ძლე­ვა­მო­სილ­თა­ მი­მართ­ კომ­პ­რო­

მისს­ და­ არ­ იზი­ა­რებს­ გან­მა­ნათ­ლე­ბელ­თა­ ერ­თი­ ნა­წი­ლის­ ილუ­ზი­ას­ ე.წ.­

„განათლებული­მო­ნარ­ქი­ის“­შე­საძ­ლებ­ლო­ბის­შე­სა­ხებ.­აღ­სა­ნიშ­ნა­ვია­ისიც,­

რომ­აქ­რუ­სომ­პროგ­რე­სის­იდე­ას­პო­ზი­ტი­უ­რი­მნიშ­ვ­ნე­ლო­ბა­და­უბ­რუ­ნა.­

1861­წელს­რუ­სომ­და­წე­რა­რო­მა­ნი­„ჟიული,­ანუ­ახა­ლი­­ელო­ი­ზა“,­რომ­

ლი­თაც­ სა­თა­ვე­ და­უ­დო­ლი­ტე­რა­ტუ­რულ­ მიმ­დი­ნა­რე­ო­ბას­ –­ სენ­ტი­მენ­ტა­

ლიზმს.­ რო­მა­ნის­ ძი­რი­თა­დი­ დრა­მა­ტუ­ლი­ კვან­ძია­ აზ­ნა­უ­რის­ ქა­ლიშ­ვი­ლის­

–­ ჟი­უ­ლის­ ამ­ბო­ხე­ბა­ დეს­პო­ტი­ მა­მი­სა­ და,­ მი­სი­ სა­ხით,­ კონ­სერ­ვა­ტი­უ­ლი­

წო­დებ­რი­ვი­ მო­რა­ლის­ სა­ფუძ­ველ­თა­ წი­ნა­აღ­მ­დეგ.­ „ახალი­ ელო­ი­ზა“­ სო­

ცი­ა­ლურ­­­პო­ლი­ტი­კუ­რი­და­ იდე­ურ­­­ფი­ლო­სო­ფი­უ­რი­ ნა­წარ­მო­ე­ბი­ცა­ა,­რო­

მელ­შიც­ ავ­ტო­რი­ ქმნის­ თა­ვი­სი­ დრო­ის­ სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­თ­ვის­ სა­სურ­ვე­ლი­

ადა­მი­ა­ნის­სა­ხეს.­

1762­წელს­და­წე­რი­ლი­პე­და­გო­გი­უ­რი­რო­მა­ნი­ „ემილი,­ანუ­აღ­ზ­დის­შე­

სა­ხებ“­ ­ –­ ვრცე­ლი­ მო­რა­ლუ­რი­ ტრაქ­ტა­ტი­ა.­ ფრან­გი­ გან­მა­ნათ­ლებ­ლე­ბი­

ბავ­შ­ვ­თა­ აღ­ზ­რ­დის­ სა­კითხებს­ უდი­დეს­ ყუ­რადღე­ბას­ აქ­ცევ­დ­ნენ.­ ისი­ნი­

თვლიდ­ნენ,­ რომ­ აღ­ზ­რ­დის­ გზით­ გა­მოს­წორ­დე­ბო­და­ სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი­

მან­კი­ე­რე­ბა­ნი­და­აღ­მო­იფხ­ვ­რე­ბო­და­სო­ცი­ა­ლუ­რი­ბო­რო­ტე­ბა­ნი.

რუ­სოს­ აზ­რით,­ აღ­ზ­რ­დამ­ ადა­მი­ანს­ უნ­და­ შთა­უ­ნერ­გოს­ კაც­თ­მოყ­ვა­რე­ო­

ბის­მა­ღა­ლი­გრძნო­ბე­ბი­და­სა­ზო­გა­დო­ე­ბას­მის­ცეს­სა­სარ­გებ­ლო­ადა­მი­ა­ნი.­

ბავშვს­ (ემილის)­თა­ვი­დან­ვე­ მე­ურ­ვე­ობს­ აღ­მ­ზ­რ­დე­ლი,­ რო­მე­ლიც­ოცი­

წლის­გან­მავ­ლო­ბა­ში­აყა­ლი­ბებს­და­წვრთი­ნის­მის­ხა­სი­ათს.­იგი­ემი­ლის­

არ­ აკა­რებს­ წიგ­ნებს,­ რა­თა­ ბავ­შ­ვი­ არ­ „გაირყვნას“.­ „ცხოვრება­ –­ აი,­ ხე­

ლო­ბა,­რაც­მინ­და­ვას­წავ­ლო­მას.­მე­მჯე­რა,­ჩე­მი­ხე­ლი­დან­გა­მო­სუ­ლი,­იგი­

არ­გახ­დე­ბა­არც­მო­სა­მარ­თ­ლე,­არც­ჯა­რის­კა­ცი,­არც­მღვდე­ლი,­უწი­ნა­რეს­

ყოვ­ლი­სა,­ ის­იქ­ნე­ბა­ადა­მი­ა­ნი“.­ამ­ნა­წარ­მო­ებ­მა­სა­ფუძ­ვე­ლი­ჩა­უ­ყა­რა­ახალ­პე­და­გო­გი­ურ­აზ­როვ­­ნე­ბას.­

287

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

მეორე წიგნი

აქ არის ცხოვ რე ბის მე ო რე მიჯ ნა, სა დაც, ზუს ტად რომ ით ქ­ვას, თავ დე ბა ბავ შ ვო ბა (I’enfance), რად გან სიტყ ვე ბი infans და puer სი ნო ნი მე ბი ა. პირ ვე ლი თავ ს დე ბა მე ო რე ში და ნიშ ნავს: რო მელ საც ლა პა რა კი არ შე უძ ლი ა. ამი ტო მაც არის, რომ ვა ლე რი უს მაქ სი მუსს უწე რია puerum infantem. მაგ რამ მე ჩვენს ენა ში მი ღე ბუ ლი სიტყ ვახ­მა რე ბის მი ხედ ვით მა ინც „ბავშვს” ვამ ჯო ბი ნებ იმ ასა კამ დე, რო მელ­საც ჩვე ნი ენა სხვა სა ხელს ეძა ხის.

რა კი ბავ შ ვი ლა პა რაკს და იწყებს, იგი ნაკ ლებს ტი რის. ეს პროგ­რე სი ბუ ნებ რი ვი ა: ერ თი ენა მე ო რემ შეც ვა ლა, რო გორც კი ბავშვს შე უძ ლია სიტყ ვით გა მოთ ქ ვას, რაც აწუ ხებს, რა ღად უნ და ამას ყვი­რი ლი, თუ ტკი ვი ლი მარ თ ლაც ისე ძლი ე რი არ არის, რომ სიტყ ვით ვერ გა მო ით ქ მე ბა. თუ იგი მა ინც ტი რის, ეს იმა თი ბრა ლი ა, ვინც ბავ­შ ვის გარ შე მო ა. რა კი ემი ლი ერ თხელ იტყ ვის მტკი ვა ო, ძლი ერ დი დი ტკი ვი ლია სა ჭი რო, რომ აატი როს იგი.

თუ ბავ შ ვი აზი ზი ა, მგრძნო ბი ა რე, ბუ ნე ბით მტი რა ლა და ტყუ ი­ლუბ რა ლოდ ტი რის, სულ მა ლე და ვა შო რებ ამის სა თა ვეს, იმით რომ მის ყვი რილს უსარ გებ ლო სა და უშე დე გოს გავ ხ დი. სა ნამ ტი რის, არ მი ვალ მას თან: გა ჩუმ დე ბა თუ არა, მი ვირ ბენ. სულ მა ლე მის თ ვის ჩემ და სა ძა ხე ბელ სა შუ ა ლე ბად იქ ცე ვა გა ჩუ მე ბა, ან და დი დი­ დი დი ერ თი წა მოყ ვი რე ბა. ბავ შ ვი თა ვის გრძნო ბებ ზე იმ ეფექ ტის მი ხედ ვით მსჯე­ლობს, რა საც ჩვენ ში ხე დავს; სხვა კრი ტე რი უ მი მას არ აქვს: რაც არ უნ და იტ კი ნოს ბავ შ ვ მა, ძლი ერ იშ ვი ა თია იტი როს, რო ცა მარ ტო ა, თუ კი არა აქვს იმის იმე დი, რომ ვინ მე გა ი გო ნებს.

თუ ბავ შ ვი და ე ცა, კო პი ამო უ ვი და, ცხვი რი დან სის ხ ლი წას კ და, თი თი გა იჭ რა, იმის მა გივ რად, რომ შე წუ ხე ბუ ლი სა ხით ფა ცა ფუ ცი ავ ტე ხო მის გარ შე მო, სიმ შ ვი დეს გა მო ვი ჩენ, ცო ტა ხნით მა ინც. რა­კი ტკი ვა, მე ტი გზა არ არის – უნ და მო ით მი ნოს, ჩე მი ფა ცა ფუ ცი ვე რა ფერს იზამს გარ და იმი სა, რომ უფ რო შე ა ში ნებს და უფ რო აგ­რ ძ ნო ბი ნებს ტკი ვილს. არ სე ბი თად კაცს იმ დე ნად ჭრი ლო ბა კი არ აწუ ხებს, რამ დე ნად მის გა მო ში ში. ამ უკა ნას კ ნელ სა ტან ჯ ველს მა­ინც ავა ცი ლებ, რად გან უეჭ ვე ლი ა, რომ იგი ტკი ვილს იმის მი ხედ ვით

ჟან-ჟაკ რუსო

288

შე ა ფა სებს, რა საც შე მამ ჩ ნევს; თუ და მი ნა ხა, რომ შე წუ ხე ბუ ლი მივ­ვარ დი მას თან, ვა ნუ გე შებ, შე მე ცო და, იგი ფიქ რობს – და ვი ღუ პე ო; თუ კი ხე დავს, რომ არ დავ კარ გე სიმ შ ვი დე, ისიც მა ლე დამ შ ვიდ დე­ბა და იფიქ რებს მოვ რ ჩიო და აღარ იგ რ ძ ნობს ტკი ვილს. სწო რედ ამ ასაკ ში გვეძ ლე ვა მხნე ო ბის პირ ვე ლი გაკ ვე თი ლე ბი და თუ მცი რე ტკი ვი ლე ბი, უშიშ რად აიტა ნე, თან და თან დი დი ტკი ვი ლის ატა ნა საც მი ეჩ ვე ვი.

მე არა თუ არ ვზრუ ნავ ავაც დი ნო ემილს ტკი ვი ლი, არა მედ ძლი­ერ უკ მა ყო ფი ლო ვიქ ნე ბო დი, რომ მას არას დ როს არა ვი თა რი ზი ა ნი არ მოს ვ ლო და და გაზ რ დი ლი ყო ისე, რომ ტკი ვი ლი არ გა მო ე ცა და. ტან ჯ ვა – ის პირ ვე ლი ა, რა საც იგი უნ და გა ეც ნოს და ამას ყვე ლა­ზე დი დი მნიშ ვ ნე ლო ბა ექ ნე ბა მის თ ვის. ბავ შ ვი თით ქოს სწო რედ იმის თ ვის არის პა ტა რა და სუს ტი, რომ ეს სა ჭი რო გაკ ვე თი ლე ბი უხი ფა თოდ გა ი ა როს. ბავ შ ვი რომ და ე ცეს, ფეხს არ მო ი ტეხს, ჯო­ხის დარ ტყ მით ხელს არ მო ი ტეხს, წვე ტი ან რკი ნას რომ წა ავ ლოს ხე ლი, ხელს არ მო უ ჭერს და ვერ გა იჭ რის დიდ ზე. არ ვი ცი, უნა ხავს კი ვინ მეს, რომ მის ნე ბა ზე მიშ ვე ბულ ბავშვს თა ვი მო ეკ ლას, და ე სა­ხიჩ რე ბი ნოს ან დი დი ზი ა ნი მი ე ყე ნე ბი ნოს თა ვი სათ ვის, თუ მა ინ ც და­მა ინც მა ღალ ად გი ლას ან ცეცხ ლ თან არ მი ა ტო ვე მარ ტო, ან რა ი მე სა ხი ფა თო იარა ღი არ დას ტო ვე ახ ლო­ მახ ლო. რა ღა უნ და ით ქ ვას იმ მან ქა ნე ბის საწყო ბებ ზე, ბავ შ ვის გარ შე მო რომ აგ რო ვე ბენ ხოლ მე, რა თა ყო ველ გ ვა რი იარა ღით შე ა ი ა რა ღონ იგი ტკი ვი ლის წი ნა აღ მ­დეგ – ასე რომ, მო წი ფუ ლო ბა ში იგი დარ ჩე ბა მხდა ლი და გა მო უც­დე ლი: ეკა ლი რომ შე ე სოს, ფიქ რობს, რომ მოკ ვ და და ერ თი წვე თი სის ხ ლი რომ გა მო უ ვი დეს, გუ ლი წა უ ვა.

სწავ ლე ბის ჩვე ნი პე დან ტუ რი მა ნია ისა ა, რომ ვას წავ ლით ბავ შ­ვებს იმას, რა საც თა ვი სით გა ცი ლე ბით უკე თე სად ის წავ ლიდ ნენ და არა იმას, რაც მხო ლოდ ჩვენ შეგ ვეძ ლო გვეს წავ ლე ბი ნა. იმა ზე უფ­რო სუ ლე ლუ რი შრო მა რა ღა ა, რომ ბავშვს სი ა რულს ას წავ ლი ან – თით ქოს ვინ მეს ოდეს მე ენა ხოს ისე თი ადა მი ა ნი, რო მელ საც ძი ძის და უ დევ რო ბის გა მო სი ა რუ ლი არ სცოდ ნო დეს მოზ რ დი ლო ბა ში, პი რი ქით, რამ დე ნია ისე თი, რომ მთე ლი სი ცოცხ ლე ცუ დად და დის, რად გან ცუ დად ას წავ ლეს სი ა რუ ლი.

ემილს არ ექ ნე ბა არც სა ბავ შ ვო ქუ დი, არც ბორ ბ ლე ბი ა ნი კა­ლა თი, არც ეტ ლი, არც საშ ვე ლი ღვე დე ბი; რო გორც კი ის წავ ლის

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

289

ფე ხე ბის დად გ მას, დი დი­ დი დი, უს წორ ­ მას წო რო ად გი ლებ ზე შე ვეშ­ვე ლოთ და რაც შე იძ ლე ბა ჩქა რა გა ვა ტა როთ ასე თი ადგილი.1 ნაც­ვ ლად იმი სა, რომ ბავ შ ვი და ხუ თულ ოთახ ში და ვახ რ ჩოთ, იგი ყო­ველ დღე მინ დორ ში გა ვიყ ვა ნოთ, ირ ბი ნოს, იცელ ქოს, და ე ცეს ას ჯერ დღე ში – მით უკე თე სი, უფ რო მა ლე ის წავ ლის ად გო მას. თა ვი სუფ­ლე ბის სი კე თე ბევრ ჭრი ლო ბას მო ურ ჩენს: ჩემს შე გირდს ხში რად მო უ ვა მარ ცხი, სა მა გი ე როდ იგი მუ დამ მხი ა რუ ლი იქ ნე ბა: სა მა გი­ე როდ თუ თქვე ნებს ნაკ ლე ბი მარ ცხი მოს ვ ლი ათ, ისი ნი მუ დამ შე­ბორ კი ლი, მუ დამ შე ვიწ რო ე ბუ ლი, მუ დამ შე წუ ხე ბულ ნი არი ან. მე­ეჭ ვე ბა, რომ ეს მათ თ ვის კარ გი იყოს.

კი დევ ერ თი წარ მა ტე ბა აქვს ბავშვს ისე თი, რომ ჩი ვი ლი აღარ არის, იმ დე ნად აუცი ლე ბე ლი: ეს არის ძალ თა წარ მა ტე ბა, რა კი ბავშვს სა კუ თა რი ძა ლით ახ ლა უფ რო მე ტი შე უძ ლი ა, ისე ხში რად აღარ სჭირ დე ბა მას სხვი სი დახ მა რე ბა. ძა ლას თან ერ თად ვი თარ დე­ბა შე მეც ნე ბა, რო მე ლიც სა შუ ა ლე ბას აძ ლევს წარ მარ თოს ეს ძა ლა. სწო რედ ამ მე ო რე სა ფე ხურ ზე იწყე ბა არ სე ბი თად ინ დი ვი დუ ა ლუ რი სი ცოცხ ლე, სწო რედ მა შინ შე იც ნობს იგი თა ვის თავს. მეხ სი ე რე ბა აფარ თო ებს იგი ვე ო ბის გრძნო ბას მი სი ცხოვ რე ბის ყვე ლა მო მენ ტ ზე; იგი ახ ლა ჭეშ მა რი ტად ერ თი და იგი ვე ა, მა შა სა და მე, უკ ვე შე უძ ლია ბედ ნი ე რი ან უბე დუ რი იყოს. ამი ტომ სი ჭი რო ა, რომ ამი ე რი დან იგი მო რა ლურ არ სე ბად მიგ ვაჩ ნ დეს.

თუმ ცა, და ახ ლო ე ბით არ კ ვე ვენ ადა მი ა ნის ცხოვ რე ბის უხან გ რ ძ­ლი ვეს ვა დას, რამ დე ნი შან სი გვაქვს ამა თუ იმ ასა კის, ამ ვა დის მიღ­წე ვი სა, მაგ რამ ყვე ლა ზე უფ რო ძნე ლი საქ მე თი თო ე უ ლი ადა მი ა ნის სი ცოცხ ლის ხან გ რ ძ ლი ვო ბის გან საზღ ვ რა ა; ძლი ერ ცო ტა ნი აღ წე ვენ ხოლ მე დიდ ასაკს. ყვე ლა ზე უფ რო სა ში შია სი ცოცხ ლი სათ ვის მი სი და საწყი სი. რაც უფ რო ნაკ ლე ბი გიცხოვ რი ა, მით უფ რო ნაკ ლე ბია სი ცოცხ ლის გაგ რ ძე ლე ბის იმე დი. და ბა დე ბულ თა შო რის დი დი­ დი­დი ნა ხე ვარ მა მი აღ წი ოს ჭა ბუ კო ბას და სა ფიქ რე ბე ლი ისა ა, რომ თქვე ნი შე გირ დი ვერ მი აღ წევს მო წი ფუ ლო ბას.

რა აზ რის უნ და ვი ყოთ იმ ბარ ბა რო სულ აღ ზ რ და ზე, რო მელ­საც უც ნო ბი მო მავ ლი სათ ვის აწ მ ყო შე უ წი რავს მსხვერ პ ლად, ბავ­შ ვი ათა სი ბორ კი ლით შე უ ბორ კავს და ჯერ უბე დუ რე ბა ში ჩა უგ დი ა, რა თა სა მერ მი სოდ მო უმ ზა დოს, კაც მა არ იცის რა სა ეჭ ვოა ბედ ნი­ე რე ბა, რო მე ლიც შე იძ ლე ბა ვერც კი იგე მოს, კი დეც რომ და ვუშ ვა,

ჟან-ჟაკ რუსო

290

რომ ასე თი აღ ზ რ და გო ნი ე რი ა, რო გორ შე მიძ ლია აღუშ ფო თებ ლად ვუ ყუ რო ამ უბე დურ არ სე ბებს, მძი მე უღელ ში რომ გა უ ბამთ, სა მუ­და მო ჯა ფა მი უს ჯი ათ, თით ქოს კა ტორ ღე ლე ბი იყ ვ ნენ და იმის იმე­დიც კი არ არის, რომ ეს ჭა პან წყ ვე ტა ოდეს მე რა მე სარ გებ ლო ბას მო უ ტანს მათ! სი ხა რუ ლის წლე ბი ტი რილ ში, სას ჯელ ში, მუ ქა რა ში და მო ნო ბა ში გა დის. სა ცო დავ ბავშვს მი სი ვე სა სი კე თოდ ტან ჯა ვენ და ვერც კი ხე და ვენ სიკ ვ დილს, რო მელ საც თვი თონ აჩ ქა რე ბენ და რო მე ლიც მო უ ლოდ ნე ლად მო ი ტა ცებს მას ამ სამ წუ ხა რო მზა დე­ბის დროს. ვინ იცის, რამ დე ნი ბავ შ ვი უმ ს ხ ვერ პ ლია მი სი მა მის ან მას წავ ლებ ლის ახი რე ბულ სიბ რ ძ ნეს? თუ ბედ მა გა უ ღი მა და ბავ შ ვი გა და ურ ჩა ამ სიბ რ ძ ნის სუსხს, ერ თა დერ თი სი კე თე იმ ტან ჯ ვი სა, რო­მე ლიც მას გა და ა ტა ნი ნეს, ის იქ ნე ბა, რომ სიკ ვ დი ლის წინ სი ცოცხ ლე მა ინც აღარ და ე ნა ნე ბა, რად გან სი ცოცხ ლე ში ტან ჯ ვის მე ტი არა ფე­რი უნა ხავს. ადა მი ა ნო, იყა ვი კაც თ მოყ ვა რე! ეს შე ნი პირ ვე ლი მო­ვა ლე ო ბა ა. იყავ ლმო ბი ე რი ყო ვე ლი მდგო მა რე ო ბის, ყო ვე ლი ასა კის და ყო ვე ლი ვე იმის მი მართ, რაც ადა მი ა ნი სათ ვის არ არის უცხო. რა სიბ რ ძ ნე შე იძ ლე ბა არ სე ბობ დეს თქვენ თ ვის ადა მი ა ნე ბის გა რე შე? გიყ ვარ დეთ ბავ შ ვო ბა, მე გობ რუ ლად შე ხე დეთ მის თა მაშს, მის სი­ხა რულს, მის საყ ვა რელ ინ ს ტინქტს. რო მელ თქვენ განს ხში რად არ მო უ გო ნე ბია სი ნა ნუ ლით ხა ნა, რო დე საც ტუ ჩებს ღი მი ლი არ სცილ­დე ბო და და სულ შიც მუ დამ მშვი დო ბა სუ ფევ და? რა ტომ გინ დათ წა არ თ ვათ ამ უმან კო ბალ ღებს ეგ ზომ ხან მოკ ლე სი ხა რუ ლი, რო მე­ლიც მა ლე გა მო ეც ლე ბათ, ამ სა უნ ჯეს ხომ ისი ნი ბო რო ტად ვერ გა­მო ი ყე ნე ბენ? რა ტომ გინ დათ აუვ სოთ მათ მწუ ხა რე ბი თა და ტან ჯ ვით ეგ ზომ მა ლი პირ ვე ლი წლე ბი, რომ ლე ბიც არა სო დეს აღარ და უბ­რუნ დე ბათ, ისე ვე, რო გორც არც თქვენ შე იძ ლე ბა და გიბ რუნ დეთ? მა მე ბო, იცით გა ნა რო დის წა მო ე წე ვა სიკ ვ დი ლი თქვენს შვი ლებს?! ნუ ჩა აგ დებთ მათ სი ნა ნულ ში და ნუ წა არ თ მევთ მათ იმ მცი რე წუ­თებს, რომ ლე ბიც ბუ ნე ბამ აჩუ ქა; რო გორც კი მომ წიფ დე ბი ან იმ­დე ნად, რომ სი ცოცხ ლის სი ხა რუ ლი იგ რ ძ ნონ, მო ი ქე ცით ისე, რომ იგე მონ კი დეც ეს სი ხა რუ ლი; მო ი ქე ცით ისე, რომ რა წუთ შიც კი არ მი იხ მოს ღმერ თ მა, ცხოვ რე ბის გე მო ნა ხუ ლი ჰქონ დეთ.

რა ხმა ურს ატე ხენ ჩემს წი ნა აღ მ დეგ! შო რი დან მეს მის იმ ცრუ სიბ რ ძ ნის ყი ჟი ნი, რო მე ლიც ჩვენ მუ დამ ჩვენს გა რეთ გვე რე კე ბა და რო მელ საც აწ მ ყო მუ დამ არა რა ო ბად მი აჩ ნია და შე უ ჩე რებ ლად

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

291

მის დევს მო მა ვალს; რო მე ლიც მით უფ რო გაგ ვირ ბის, რაც უფ რო წინ მი ვი წევთ, რა თა გა დაგ ვი ტა ნოს იქ, სა ცა არ ვართ ან გა დაგ ვიყ­ვა ნოს იქ, სა დაც არა სო დეს არ ვიქ ნე ბით.

თქვენ მეტყ ვით, ეს სწო რედ ადა მი ა ნის ცუ დი მიდ რე კი ლე ბე ბის გა მოს წო რე ბის ხა ნა ა, სწო რედ ბავ შ ვო ბის ასაკ ში, რო ცა მწუ ხა რე ბა ნაკ ლე ბად არის საგ რ ძ ნო ბი, სა ჭი როა მი სი გამ რავ ლე ბა, რა თა გო ნი­ერ ასაკს ავაც დი ნოთ იგი. მაგ რამ ვინ მო გახ სე ნათ, რომ მთე ლი საქ მე თქვენ ზეა და მო კი დე ბუ ლი და ყო ვე ლი ის სწავ ლა­ და რი გე ბა, რო მე­ლიც ბავ შ ვის სუსტ გო ნე ბას ტვირ თავს, ერ თხე ლაც იქ ნე ბა უფ რო მავ ნე არ აღ მოჩ ნ დე ბა, ვიდ რე სა სარ გებ ლო. ვინ გარ წ მუ ნებთ, რომ ის მწუ ხა რე ბა, რო მელ საც ასე უხ ვად ახ ვედ რებთ მათ, რა მეს უშ ვე­ლის მო მა ვალ ში? რა ტომ გინ დათ მი ა ყე ნოთ მას მე ტი უბე დუ რე ბა ვიდ რე მი სი მდგო მა რე ო ბა აიტანს, თუ არ ხართ დარ წ მუ ნე ბუ ლი, რომ ამ ჟა მინ დელ უბე დუ რე ბას მო მა ვა ლი გა მო ის ყი დის? რო გორ და მიმ ტ კი ცებთ, რომ ცუ დი მიდ რე კი ლე ბე ბი, რი სი აღ მოფხ ვ რაც გინ დათ, უფ რო ბუ ნე ბის ბრა ლი ა, ვიდ რე თქვე ნი უგუ ნუ რი მზრუნ­ვე ლო ბი სა. უბად რუ კია ის შორ ს მ ჭ ვ რ ვე ტე ლო ბა, რო მე ლიც აუბე­დუ რებს ცოცხალ არ სე ბას ახ ლა იმ სა ფუძ ვ ლი ა ნი თუ უსა ფუძ ვ ლო იმე დით, რომ ოდეს მე ბედ ნი ე რე ბას მი ა ნი ჭებს. თუ ეს ვულ გა რუ ლი მსჯე ლო ბა ვერ გა ნუს ხ ვა ვე ბია ერ თ მა ნე თი სა გან, თა ვაშ ვე ბუ ლო ბა და თა ვი სუფ ლე ბა, ბავ შ ვის გა ბედ ნი ე რე ბა და გა ნე ბივ რე ბა, შე ვე ცა დოთ გან ვას ხ ვა ვე ბი ნოთ.

ქი მე რებს რომ არ ავ ყ ვეთ, ნუ და ვი ვიწყებთ იმას, რაც ჩვენ პი­რო ბებს შეჰ ფე რის. ქვეყ ნის წეს რიგ ში ადა მი ანს აქვს თა ვი სი ად გი ლი; ბავ შ ვო ბა საც თა ვი სი ად გი ლი აქვს ადა მი ა ნის ცხოვ რე ბა ში. ადა მი ან­ში ადა მი ანს უნ და ვხე დავ დეთ, ბავ შ ვ ში – ბავშვს. თი თო ე ულს თა ვი სი ად გი ლი მი ვუ ჩი ნოთ და და ვუმ კ ვიდ როთ, მივ ცეთ ადა მი ა ნის ვნე ბებს წეს რი გი ადა მი ა ნის კონ ს ტი ტუ ცი ის შე სა ფე რი სად – აი, ყვე ლა ფე რი ის, რაც შეგ ვიძ ლია გა ვა კე თოთ მის სა სი კე თოდ. და ნარ ჩენს გან საზღ­ვ რავს ჩვენ გან და მო უ კი დე ბუ ლი მი ზე ზე ბი.

ჩვენ არ ვი ცით, რა არის სრუ ლი ბედ ნი ე რე ბა თუ უბე დუ რე­ბა, ცხოვ რე ბა ში ყვე ლა ფე რი არე უ ლია ერ თ მა ნეთ ში: აქ ვერ იგე მებ ვე რა ვი თარ წმინ და გრძნო ბას. ორი წუ თიც კი არ ვრჩე ბით ერ თ სა და იმა ვე ყო ფა ში. სუ ლის მოძ რა ო ბა ნი, ისე ვე, რო გორც სხე უ ლის ცვლი ლე ბე ბი, უწყ ვე ტი ნა კა დი ა. ავი და კარ გი ყვე ლა სათ ვის სა ერ­

ჟან-ჟაკ რუსო

292

თო ა, მაგ რამ ზოგს მე ტი შეხ ვ დე ბა, ზოგს – ნაკ ლე ბი. ყვე ლა ზე ბედ­ნი ე რი ის არის, ვი საც ნაკ ლე ბი ტან ჯ ვა შეხ ვ დე ბა. ყვე ლა ზე უბე დუ რი, ის, ვინც ნაკ ლებ სი ა მოვ ნე ბას მი ი ღებს. მუ დამ მე ტი ტან ჯ ვა, ვიდ რე სი ხა რუ ლი – აი, ის გან ს ხ ვა ვე ბა, რო მე ლიც ყვე ლა სათ ვის სა ერ თო ა. ამ რი გად, ადა მი ა ნის ბედ ნი ე რე ბა წუ თი სო ფელ ში მხო ლოდ ნე გა ტი­უ რი მდგო მა რე ო ბა ა: მი სი სა ზო მია გან ც დი ლი მწუ ხა რე ბის უმ ცი რე­სი ოდე ნო ბა.

მწუ ხა რე ბის ყო ველ გან ც დას გა ნუყ რე ლად სდევს მის გან გან რი­დე ბის სურ ვი ლი, სი ა მოვ ნე ბის ყო ველ იდე ას ახ ლავს ამ სი ა მოვ ნე ბის სურ ვი ლი; ყო ვე ლი სურ ვი ლი და ნაკ ლისს გუ ლის ხ მობს, და ნაკ ლისს კი ყო ველ თ ვის მტკივ ნე უ ლად გან ვიც დით, ჩვე ნი უბე დუ რე ბა ისა ა, რომ ჩვენს სურ ვი ლებ სა და უნარს შო რის დის პ რო პორ ციაა და რო­მე ლი მე გო ნი ერ არ სე ბას სურ ვი ლე ბის თა ნა ბა რი უნა რი რომ ჰქო ნო­და, ის აბ სო ლუ ტუ რად ბედ ნი ე რი იქ ნე ბო და.

მა შა სა და მე რა შია ადა მი ა ნის სიბ რ ძ ნე ანუ გზა ნამ დ ვი ლი ბედ ნი­ე რე ბი სა კენ? ზუს ტად რომ ით ქ ვას, არა სურ ვი ლე ბის შემ ცი რე ბა ში, რად გან სურ ვი ლე ბი ჩვენს უნარ ზე ნაკ ლე ბი რომ ყო ფი ლი ყო, მა შინ მი სი ერ თი ნა წი ლი უმოქ მე დოდ დარ ჩე ბო და და ვერ ვი გე მებ დით მთელს ჩვენს არ სე ბას. არც ჩვე ნი უნა რის გა ფარ თო ე ბა შია სიბ რ ძ ნე, რად გან ჩვე ნი სურ ვი ლე ბიც რომ ამა ვე დროს უფ რო მე ტი პრო პორ­ცი ით გა ფარ თოვ დეს, უფ რო დიდ უბე დუ რე ბა ში ჩა ვიგ დებთ თავს. სიბ რ ძ ნე იმა ში ა, რომ შე ვამ ცი როთ სურ ვი ლე ბის სი ჭარ ბე უნა რის შე სა ბა მი სად და სრუ ლი თა ნას წო რო ბა და ვამ ყა როთ უნარ სა და სურ ვი ლებს შო რის. მხო ლოდ მა შინ ამოქ მედ დე ბა ყვე ლა ძა ლა, სუ­ლი არ დაჰ კარ გავს სიმ შ ვი დეს და ადა მი ა ნიც მო წეს რიგ დე ბა

საქ მე იმა ში ა, რომ ბუ ნე ბამ, რო მე ლიც ყვე ლა ფერს სა სი კე­თოდ აკე თებს, თა ვი დან ვე ასე შექ მ ნა იგი, ბუ ნე ბა უშუ ა ლოდ მას აძ ლევს მხო ლოდ ისეთ სურ ვი ლებს, რომ ლე ბიც სა ჭი როა თა ვის შე სა ნარ ჩუ ნებ ლად და ისეთ უნარს, რო მე ლიც ამ სურ ვი ლე ბის და საკ მა ყო ფი ლებ ლად საკ მა რი სი ა. და ნარ ჩე ნი კი მან სუ ლის სიღ­რ მე ში ჩა უ დო რო გორც მა რა გი, რა თა იქ გა ი შა ლოს, თუ სა ჭი რო­ე ბამ მო ითხო ვა. მხო ლოდ ამ პრი მი ტი ულ მდგო მა რე ო ბა ში აქვს ად გი ლი შე საძ ლებ ლო ბა სა და სურ ვი ლებს შო რის წო ნას წო რო­ბას და მხო ლოდ მა შინ არ არის ადა მი ა ნი უბე დუ რი. რო გორც კი ამოქ მედ დე ბა ეს ვირ ტუ ა ლუ რი უნა რე ბი, გა იღ ვი ძებს და გა უს წ­

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

293

რებს და ნარ ჩენთ ყვე ლა ზე უფ რო აქ ტი უ რი უნა რი – ფან ტა ზი ა. ფან ტა ზია გვი ფარ თო ვებს შე საძ ლებ ლო ბის ფარ გალს (როგორც ავ ში, ისე კარ გ ში) და, მა შა სა და მე, აღ ვი ძებს და ასაზ რ დო ებს სურ­ვი ლებს მა თი გან ხორ ცი ე ლე ბის იმე დით. მაგ რამ მი ზა ნი, რო მე ლიც თავ და პირ ვე ლად ხელ შე სა ხე ბი გვგო ნი ა, გარ ბის ისე სწრა ფად, რომ ვერ და ე წე ვი, რომ გგო ნია მივ წ ვ დი ო, იგი სა ხეს იც ვ ლის და ისევ სადღაც შორს გა მოჩ ნ დე ბა. გავ ლილ გზას უკ ვე ვე ღარ ვხე­დავთ და ამი ტომ მას არაფ რად ვაგ დებთ; ის გზა კი, რაც დაგ ვ რ ჩა გა სავ ლე ლი, იზ რ დე ბა, გრძელ დე ბა სულ უფ რო და უფ რო და ასე ვი ქან ცე ბით, მი ზანს კი ვერ ვაღ წევთ და რაც უფ რო მე ტი სი ხა რუ­ლი ვნა ხეთ, მით უფ რო მე ტად გვშორ დე ბა ბედ ნი ე რე ბა.

პი რი ქით, რაც უფ რო ახ ლოს დარ ჩე ბა ადა მი ა ნი თა ვის ბუ ნებ­რივ პი რო ბებ თან, მით უფ რო ნაკ ლე ბი იქ ნე ბა გან ს ხ ვა ვე ბა მის უნარს და მის სურ ვი ლებს შო რის და, მა შა სად მე, მით უფ რო ნაკ ლე ბად იქ­ნე ბა იგი და შო რე ბუ ლი ბუ ნე ბას. ყვე ლა ზე ნაკ ლე ბად უბე დუ რი იგი სწო რედ მა ში ნა ა, რო დე საც გგო ნი ათ, რომ მას ყვე ლა ფე რი აკ ლი ა. რად გან უბე დუ რე ბა იმა ში კი არ არის, რომ რა ღა ცა გაკ ლი ა, არა მედ იმა ში, რომ მი სი მოთხოვ ნი ლე ბა გაქვს.

რე ა ლუ რი ქვე ყა ნა შე მო საზღ ვ რუ ლი ა, წარ მო სა ხუ ლი ქვე ყა ნა კი – უსაზღ ვ რო ა. რა კი არ შეგ ვიძ ლია პირ ვე ლის გა ფარ თო ე ბა, შევ­ზღუ დოთ მე ო რე, ვი ნა ი დან მხო ლოდ ამ გან ს ხ ვა ვე ბის ბრა ლია ყვე ლა ის მწუ ხა რე ბა, რაც ნამ დ ვილ უბე დუ რე ბას გვგვრის. გა მო რიცხეთ ძა ლა, ჯა ნი, კარ გი თვით გ რ ძ ნო ბა და მა შინ ყო ვე ლი სი კე თე ამ ქვეყ­ნი სა უბ რა ლო მოჩ ვე ნე ბა იქ ნე ბა. გა მო რიცხეთ ხორ ცი ე ლი ტკი ვი ლი და სი ნი დი სის ქენ ჯ ნა და ყო ვე ლი ჩვე ნი მწუ ხა რე ბა მოჩ ვე ნე ბი თი გა­მოდ გე ბა. ეს ზო გა დი პრინ ცი პე ბი ა ო, მეტყ ვი ან; გე თა ნახ მე ბით ვარ: მაგ რამ მი სი პრაქ ტი კუ ლი გა მო ყე ნე ბა აღარ არის ზო გა დი; აქ საქ მე მიმ დ გა რია მხო ლოდ და მხო ლოდ პრაქ ტი კა ზე.

რო ცა ამ ბო ბენ ადა მი ა ნი სუს ტი ა ო, რი სი თქმა უნ დათ? სიტყ­ვა „სისუსტე” მი მარ თე ბას ნიშ ნავს, იმ არ სე ბის მი მარ თე ბას, ვის ზე­დაც ამ ბო ბენ ამ სიტყ ვას. ის, ვი სი ძა ლაც აღე მა ტე ბა მის მოთხოვ ნი­ლე ბებს მწე რიც, ჭი აც რომ იყოს, იგი ძლი ე რი არ სე ბა ა, ის კი, ვი სი მოთხოვ ნი ლე ბა აღე მა ტე მა ძა ლას – სპი ლოც რომ იყოს იგი ან ლო­მი, ქვეყ ნის დამ პყ რო ბი ან გმი რი, თვით ღმერ თიც რომ იყოს – სუს­ტი არ სე ბა ა. მე ამ ბო ხე ან გე ლო ზი, რო მელ მაც ვერ გა მო იც ნო თა ვი სი

ჟან-ჟაკ რუსო

294

ბუ ნე ბა, უფ რო სუს ტი იყო, ვიდ რე ბედ ნი ე რი მოკ ვ და ვი, რო მე ლიც მშვი დო ბი ა ნად ცხოვ რობს თა ვის ბუ ნე ბის თა ნახ მად. ადა მი ა ნი ძა­ლი ან ძლი ე რი ა, თუ იგი თა ნახ მაა იყოს ის, რაც არის; იგი ძლი ერ სუს ტი ა, თუ ადა მი ა ნო ბა ზე მაღ ლა სურს ამაღ ლ დეს. ნუ გგო ნი ათ, რომ უნარ თა გა ფარ თო ე ბით ძა ლებ საც გა ა ფარ თო ებთ; პი რი ქით, შე ა სუს ტებთ მას, თუ ამ პარ ტავ ნო ბამ თქვენს ძა ლებს გა და ა ჭარ­ბა. გა მოვ ზო მოთ ჩვე ნი სფე როს რა დი უ სი და დავ რ ჩეთ მის ცენ ტ რ­ში, რო გორც ობო ბა თა ვის ქსე ლის შუ ა ში; ჩვენ მუ დამ კმა ყო ფი ლი ვიქ ნე ბით და არ გვექ ნე ბა სა ფუძ ვე ლი ვუ ჩი ო დეთ ჩვენს სი სუს ტეს, რად გან არა სო დეს არ ვიგ რ ძ ნობთ მას.

ყო ველ ცხო ველს სწო რედ იმ დე ნი აქვს ის, რაც სა ჭი რო ა, რომ არ სე ბო ბა შე ი ნარ ჩუ ნოს. მხო ლოდ ადა მი ანს აქვს იგი ზედ მე ტი. გა­ნა საკ ვირ ვე ლი არა ა, რომ ეს სი ჭარ ბე მი სი უბე დუ რე ბის იარა ღი ა? ყვე ლა ქვე ყა ნა ში ადა მი ა ნის ნა ხე ლა ვი მე ტი ღირს, ვიდ რე მი სი კვე ბა. ის რომ იმ დე ნად გო ნი ე რი იყოს, ეს სი ჭარ ბე არა რად მი იჩ ნი ოს, მას ყო ველ თ ვის ექ ნე ბა, რაც აუცი ლე ბე ლი ა, რად გან არას დ როს არ ექ­ნე ბო და ზედ მე ტი. დი დი მითხოვ ნი ლე ბა, ამ ბობ და ფა ვო რი ნი, დიდ სიმ დიდ რეს ბა დებ სო; და ხში რად სა უ კე თე სო სა შუ ა ლე ბა იმის შე­სა ძე ნად, რაც გაკ ლი ა, არის უარის თქმა იმა ზე, რაც გაქვს. ხში რად ბედ ნი ე რე ბის მე ტი წა დი ლით გა მოწ ვე უ ლი შრო მა აქ ცევს მას უბე­დუ რე ბად. ყო ვე ლი ადა მი ა ნი, ვი საც მხო ლოდ და მხო ლოდ ცხოვ რე­ბა სურს, იცხოვ რებს ბედ ნი ე რად; მა შა სა და მე, იგი კე თი ლად იცხოვ­რებს, რად გან რა სარ გე ბელს ნა ხავს სი ბო რო ტე ში?

ჩვენ რომ უკ ვ დავ ნი ვი ყოთ, ძა ლი ან უბე დუ რე ბი ვიქ ნე ბო დით. რა თქმა უნ და, სიკ ვ დი ლი მწა რე ა; მაგ რამ ტკბი ლია იმის იმე დი, რომ მუ დამ არ იცოცხ ლებ და უკე თე სი ცხოვ რე ბა ბო ლოს მო უ ღებს ამ ცხოვ რე ბის ტან ჯ ვას. უკ ვ და ვო ბა რომ შე მო გაძ ლი ონ ამ ქვეყ ნად, ვინ2

მი ი ღებს ამ სამ წუ ხა რო სა ჩუ ქარს? რა თავ შე სა ფა რი, რა იმე დი, რა ნუ გე ში დაგ ვ რ ჩე ბო და ბე დის სუს ხი სა და ადა მი ან თა უსა მარ თ ლო­ბის წი ნა აღ მ დეგ? უვი ცი, რო მე ლიც არა ფერს არ მო ე ლის, მა ინც და მა ინც არ აფა სებს სი ცოცხ ლეს და არც ძა ლი ან ეში ნია მი სი და კარ გ­ვი სა. გა ნათ ლე ბუ ლი კი ხე დავს უფ რო ღი რე ბულ სი კე თე ებს და მათ უფ რო მაღ ლა აყე ნებს, ვიდ რე არ სე ბულს. ნა ხევ რად მ ცოდ ნე ო ბა და ცრუ სიბ რ ძ ნეა ჩვენს ცხოვ რე ბას რომ მხო ლოდ სიკ ვ დი ლის წუ თამ­დე ვვა რა უ დობთ, მის გა დაღ მა კი ვე რა ვის ვხე დავთ და ამი ტომ სიკ­

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

295

ვ დილს უდი დეს უბე დუ რე ბად აქ ცევს. სიკ ვ დი ლის აუცი ლებ ლო ბა ბრძე ნი ადა მი ა ნი სათ ვის მხო ლოდ სა ბუ თია ცხოვ რე ბის სიმ წა რის ასა ტა ნად. დარ წ მუ ნე ბუ ლი რომ არ ვი ყოთ, ერ თხე ლაც დავ კარ გავთ სი ცოცხ ლეს, მი სი შე ნარ ჩუ ნე ბა ძვი რად მოგ ვეჩ ვე ნე ბო და.

ყვე ლა ჩვე ნი მო რა ლუ რი სე ნის წყა რო შე ხე დუ ლე ბა ა, გარ და ერ თი სა – ბო როტ მოქ მე დე ბი სა, ის კი ჩვენ ზეა და მო კი დე ბუ ლი. ჩვე­ნი ფი ზი კუ რი ქსე ლი თვი თონ ის პო ბა ან და გვსპობს. ჩვე ნი საშ ვე ლი დრო ან სიკ ვ დი ლი ა, მაგ რამ მით უფ რო ვი ტან ჯე ბით, რაც უფ რო ნაკ­ლე ბად შეგ ვიძ ლია ტან ჯ ვის ატა ნა; და უფ რო მეტ ტან ჯ ვას ვა ყე ნებთ თავს იმით, რომ სე ნის გან კურ ნე ბას ვცდი ლობთ, ნაც ვ ლად იმი სა, რომ იგი მოგ ვეთ მი ნა. იცხოვ რე ბუ ნე ბის შე სა ფე რი სად, იქო ნიე მოთ­მი ნე ბა და მო ი შო რე ექი მე ბი. სიკ ვ დილს ვერ აიცი ლებ, მას მხო ლოდ ერ თხელ იგ რ ძ ნობ, ისი ნი კი ყო ველ დღე ამ ღ ვ რე ვენ სიკ ვ დი ლით შენს ფან ტა ზი ას და მა თი ცრუ ხე ლო ბა, სი ცოცხ ლის გაგ რ ძე ლე ბის ნაც­ვ ლად, სი ცოცხ ლის სი ხა რულს გარ თ მევს. რა სი კე თე მო უ ტა ნია ამ ხე ლო ბას ადა მი ა ნი სათ ვის – ეს ჩემ თ ვის გა ურ კ ვე ვე ლი იქ ნე ბა, მარ­თა ლი ა, ზო გი ერ თი მი სი მორ ჩე ნი ლი მორ ჩე ბო და, მაგ რამ მის მი ერ მოკ ლუ ლი მრა ვა ლი მი ლი ო ნი, გა დარ ჩე ბო და. გო ნი ე რო ადა მი ა ნო, ნუ ჩა იგ დებ თავს ამ ლა ტა რი ა ში, სა დაც ძლი ერ ბევ რი შან სია შენს წი ნა აღ მ დეგ. ით მი ნე, მოკ ვ დი ან მორ ჩი, მაგ რამ ყო ველ თ ვის იცხოვ რე შენს უკა ნას კ ნელ ჟა მამ დე.

ადა მი ა ნის მი ერ და წე სე ბუ ლი ყვე ლა ფე რი ან სუ ლე ლუ რი ა, ან წი ნა აღ მ დე გო ბე ბის შემ ც ვე ლი. რაც უფ რო მე ტად ეკარ გე ბა ფა­სი სი ცოცხ ლეს, მით უფ რო მე ტად ვწუხ ვართ მას ზე. მო ხუ ცე ბულს უფ რო ენა ნე ბა იგი ვიდ რე ახალ გაზ რ დას. მან არ უნ და დაჰ კარ გოს ის სა შუ ა ლე ბე ბი, რომ ლე ბიც მან სი ცოცხ ლით დატ კ ბო ბი სათ ვის მო­ამ ზა და. 60 წლის ადა მი ა ნი სათ ვის დი დი სა ში ნე ლე ბაა მოკ ვ დეს ისე, რომ ცხოვ რე ბა დაწყე ბუ ლიც არ ჰქონ დეს. ამ ბო ბენ, რომ ადა მი ანს აქვს სი ცოცხ ლის დი დი წყურ ვი ლი და ეს მარ თა ლიც არის, მაგ რამ იმას კი ვერ ხე და ვენ, რომ ეს წყურ ვი ლი, იმ სა ხით, რო გორც ჩვენ მას გან ვიც დით, ადა მი ა ნის ნა ხე ლა ვი ა. ბუ ნე ბით კი ადა მი ა ნი მა ნამ დე წუხს სი ცოცხ ლის შე ნარ ჩუ ნე ბა ზე სა ნამ მას სა ა მი სო სა შუ ა ლე ბე ბი გა აჩ ნი ა. რო გორც კი გა მო ეც ლე ბა ეს სა შუ ა ლე ბე ბი, იგი დამ შ ვიდ­დე ბა, მოკ ვ დე ბა ისე, რომ ტყუ ი ლუბ რა ლოდ თავს არ გა ი ტან ჯავს. ბე დი სათ ვის და მორ ჩი ლე ბის პირ ველ კა ნონს ბუ ნე ბა გვაძ ლევს. ვე­

ჟან-ჟაკ რუსო

296

ლუ რე ბი, ისე ვე რო გორც ცხო ვე ლე ბი, მა ინ ცა და მა ინც არ ებ რ ძ ვი ან სიკ ვ დილს და არც ჩი ვი ან. თუ ეს კა ნო ნი და ირ ღ ვა, იბა დე ბა მე ო რე, რო მელ საც გო ნე ბა ქმნის, მაგ რამ ძლი ერ ცო ტაა ისე თი, რომ გო­ნე ბით მის წ ვ დეს მას და ეს ხე ლოვ ნუ რი მორ ჩი ლე ბა არა სო დეს არ არის ისე სრუ ლი და მთლი ა ნი, რო გორც პირ ვე ლი.

შორ ს მ ჭ ვ რე ტე ლო ბა! შორ ს მ ჭ რე ტე ლო ბა, რო მე ლიც მუ დამ ჩვენს გა რეთ გვე ძა ხის და მოგ ვი წო დებს იქით, სა დაც არა სო დეს არ ვიქ ნე ბით – აი, ნამ დ ვი ლი მი ზე ზი ჩვე ნი უბე დუ რე ბი სა. რა სი ბე ცეა ისე თი ხან მოკ ლე არ სე ბი სათ ვის, რო გორც ადა მი ა ნი ა, მუ დამ შო­რე ულ მო მა ვალ ში იც ქი რე ბო დე, რო მე ლიც იშ ვი ა თად თუ გან ხორ­ცი ელ დე ბა და უგუ ლე ბელ ყოფს სარ წ მუ ნო აწ მ ყოს. ეს სი ბე ცე მით უფ რო სა ბე დის წე რო ა, რომ რაც ხან ში შე დი ან, იგი სულ უფ რო და უფ რო მა ტუ ლობს, და მო ხუცს, მუ დამ იჭ ვი ანს, ფრთხილს, ძუნწს, ურ ჩევ ნია დღეს და იკ ლოს აუცი ლე ბე ლი, რა თა არ და კარ გოს ზედ­მე ტი, რო ცა ასი წლის იქ ნე ბა. ასე ვე პო ტი ნე ბით, ასე ვებღა უ ჭე ბით ყო ვე ლი ვეს; დრო, ად გი ლი, ადა მი ა ნე ბი, საგ ნე ბი, რაც კი არის, რაც კი იქ ნე ბა – ყვე ლა ფე რი უნ და ყო ველ ჩვენ განს: ჩვე ნი ინ დი ვი დუ ა­ლო ბა მხო ლოდ მცი რე დი ნა წი ლია სა კუ თა რი თა ვი სა. ყო ველ ჩვენ­განს სურს, ასე ვთქვათ, მთელ დე და მი წას მო ე დოს და იგი მთელ ამ უზარ მა ზარ სივ რ ცეს განიცდის.3 რამ დე ნი მე ფე ეძ ლე ვა სა სო წარ კ ვე­თი ლე ბას ისე თი ქვეყ ნის და კარ გ ვის გა მო, რო მე ლიც მას არას დ როს არ უნა ხავს! რამ დე ნი ვაჭ რის თ ვის საკ მა რი სია ინ დო ეთს ხე ლი ახ ლო, რა თა მან პა რიზ ში ყვი რი ლი ას ტე ხოს!

გა ნა ბუ ნე ბა ა, რაც აშო რებს ადა მი ანს თა ვის თა ვი სა გან? გა ნა მას სურს, რომ ყო ველ მა ჩვენ გან მა სხვი სა გან გა ი გოს თა ვი სი

ბე დი და ისიც ზოგ ჯერ სხვე ბის შემ დეგ გა ი გოს, რა თა ისე მოკ ვ დეს, რომ ერ თხე ლაც არ სცოდ ნო და ეს – ბედ ნი ე რი იყო თუ უბე დუ რი? აი, ხა ლი სი ა ნი, მხი ა რუ ლი, ენერ გი უ ლი და ჯან სა ღი ადა მი ა ნი, მი სი და ნახ ვა სი ხა რულს მგვრის, მის თვა ლებ ში კმა ყო ფი ლე ბა ჩანს. იგი ბედ ნი ე რე ბის გან სა ხი ე რე ბა ა. ფოს ტი დან წე რი ლი მო უ ტა ნეს. ბედ­ნი ე რი ადა მი ა ნი ათ ვა ლი ე რებს წე რილს; იგი მის სა ხელ ზე ა, ხსნის, კითხუ ლობს. ერ თ ბა შად ეც ვ ლე ბა სა ხე, ფით რ დე ბა, გუ ლი მის დის. მობ რუნ და, ტი რის, ღე ლავს, ოხ რავს, თმას იგ ლეჯს, გაჰ კი ვის, სა ში­ნე ლი კრუნ ჩხ ვა მოს დის. უგუ ნუ რო! რა გიქ ნა ასე თი ამ ქა ღალ დ მა?

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

297

სხე უ ლის რო მე ლი ნა წი ლი წა გარ თ ვა? რა და ნა შა უ ლი ჩა გა დე ნი ნა? და ბო ლოს, რა შეც ვა ლა შენ ში ასეთ მდგო მა რე ო ბა ში რომ ჩა გაგ დო?

წე რი ლი რომ და კარ გუ ლი ყო, ვის მე კე თილ ხელს იგი ცეცხ ლ ში ჩა ეგ დო, ამ მოკ ვ და ვის ბედ ­იღ ბა ლი, კარ გიც და ავიც იმა ვე დროს, მე მგო ნი, უც ნა უ რი პრობ ლე მა იქ ნე ბო და. მეტყ ვით თქვენ, მი სი უბე­დუ რე ბა ნამ დ ვი ლი იყო ო; ძა ლი ან კარ გი, მაგ რამ იგი მას არ გრძნობ­და. სად იყო ეს უბე დუ რე ბა მა შინ? მი სი ბედ ნი ე რე ბა მოჩ ვე ნე ბი თი იყო ო. მეს მის: ჯამ რ თე ლო ბა, სი ხა რუ ლი სუ ლი ე რი სიმ შ ვი დე და კმა ყო ფი ლე ბა – მოჩ ვე ნე ბა ყო ფი ლა და მე ტი არა ფე რი. ჩვენ აღარ ვარ სე ბულ ვართ იქ, სა დაც ვართ, ვარ სე ბობთ თურ მე იქ, სა დაც არ ვართ. გა ნა ასე დი დი უნ და იყოს სიკ ვ დი ლის ში ში, თუ კი ის, რაც სი­ცოცხ ლეა თურ მე, მა ინც რჩე ბა.

ადა მი ა ნო! შე კუმ შე და შე მო ფარ გ ლე შე ნი არ სე ბო ბა შე ნი თა­ვით და აღარ იქ ნე ბი უბე დუ რი. დარ ჩი იმ ად გილ ზე, რო მე ლიც ბუ­ნე ბამ მი გი ჩი ნა სხვა არ სე ბა თა შო რის და რომ ლი და ნაც ვე რა ფე რი ვერ დაგ ძ რავთ; ნუ ეწი ნაღ მ დე გე ბი აუცი ლებ ლო ბის მტკი ცე კა ნონს, ნუ შე ა ლევ იმ ძა ლებს, რომ ლე ბიც იმი სათ ვის კი არ მო უ ცი ა, რა­თა გა ა ფარ თო ვო ან გა აგ რ ძე ლო შე ნი სი ცოცხ ლე, არა მედ მხო ლოდ იმი სათ ვის, რომ შე ი ნარ ჩუ ნო სი ცოცხ ლე ისე, რო გორც ცას მოს­წონს და მა ნამ დე, ვიდ რე მას მო ე წო ნე ბა. შე ნი თა ვი სუფ ლე ბა, შე­ნი შე საძ ლებ ლო ბა არ აღე მა ტე ბა შენს ბუ ნე ბის ძა ლებს, და ნარ ჩე ნი ყვე ლა ფე რი არის მო ნო ბა, ილუ ზი ა, მო ხიბ ვ ლა. ბა ტო ნო ბაც კი მო­ნო ბად იქ ცე ვა, თუ ხალ ხის აზრს უწევს ან გა რიშს, რად გან შენ მა შინ და მო კი დე ბუ ლი ხარ იმათ ცრუ აზ რებ ზე, ვის ზე დაც ბა ტო ნობ ცრუ აზ რე ბის სა შუ ა ლე ბით. რომ წარ მარ თო ისი ნი ისე შენ რო გორც მოგ­წონს, თვი თონ უნ და წა რი მარ თო ისე, რო გორც მათ მოს წონთ. იმათ რომ აზ რი შე ეც ვა ლოთ, შენ ძა ლა უ ნე ბუ რად უნ და შეც ვა ლო შე ნი მოქ მე დე ბის ხა ზი. იმი სათ ვის, ვი საც შენ თან და ახ ლო ე ბა სურს, სა­ჭი როა შე ეძ ლოს მხო ლოდ იმ ხალ ხის აზ რის წარ მარ თ ვა, რო მელ საც შე ნი რწმე ნით მარ თავ ან შე ნი ფა ვო რი ტე ბის აზ რი სა, შენ რომ გმარ­თა ვენ, ან შე ნი ოჯა ხის, ან სა კუ თა რი აზ რის წარ მარ თ ვა: ეს ვე ზი რე­ბი, ეს კა რის კა ცე ბი, ეს მღვდლე ბი, ჯა რის კა ცე ბი, ლა ქი ე ბი, მო ლაყ ბე დე და კა ცე ბი, ბავ შ ვე ბიც კი, თე მის ტოკ ლე სა ვით გე ნი ო სიც რომ იყო, მო ი სურ ვე ბენ ხელ მ ძღ ვა ნე ლო ბა გა გი წი ონ შენს სა კუ თარ ლე გი ონ ში ისე, რო გორც ბავშვს უწე ვენ ხოლ მე ხელ მ ძღ ვა ნე ლო ბას. რაც გინ­

ჟან-ჟაკ რუსო

298

და დი დი საქ მე გა ა კე თო, შე ნი ნამ დ ვი ლი გავ ლე ნა ვერ გა და ა ჭარ­ბებს შენს ნამ დ ვილ უნარს. თუ კი სხვი სი თვა ლით გიხ დე ბა ცქე რა, სხვი სი ნდო ბით უნ და ინ დო მო კი დეც. ჩე მი ხალ ხი ჩე მი ქვე შევ რ დო­მია – ამ ბობ შენ ამა ყად, ასეც იყოს, მაგ რამ შენ ვინ ღა ხარ? შე ნი მი ნის ტ რე ბის ქვე შევ რ დო მი! და მი ნის ტ რე ბი კი თვი თონ ვინ არი ან? – თა ვი სი მო ხე ლე ე ბის, საყ ვარ ლე ბის, თა ვი სი ლა ქი ე ბის ქვე შევ რ­დო მე ბი. მი ით ვი სეთ ყვე ლა ფე რი, წა არ თ ვით სხვებს ყვე ლა ფე რი და აბ ნი ეთ მე რე ოქ რო პეშ ვე ბით; და აწყ ვეთ ზარ ბაზ ნე ბის ბა ტა რი ე ბი, აღ მარ თეთ სახ რ ჩო ბე ლე ბი, სა ტან ჯ ვე ლი ჩარ ხე ბი; გა მო ე ცით კა ნო­ნე ბი, ვერ დიქ ტე ბი, გა ამ რავ ლეთ ჯა შუ შე ბი, ჯა რის კა ცე ბი, ჯა ლა თე ბი, ცი ხე ე ბი, ბორ კი ლე ბი. – საბ რა ლო კა ცუ ნე ბო, რა ში გა მო გად გე ბათ ეს ყვე ლა ფე რი? გა ნა უკე თე სად გემ სა ხუ რე ბი ან ან ნაკ ლებს მოგ პა­რა ვენ, ან ნაკ ლე ბად მო გატყუ ე ბენ, ან უფ რო სრუ ლი ბა ტო ნი გახ­დე ბით? მუ დამ გა ი ძა ხით: ჩვენ გვსურს და მუ დამ კი იმას გა ა კე თებთ, რაც სხვას სურს. მხო ლოდ ის აას რუ ლებს თა ვის ნე ბას, ვი საც სხვი სი ხე ლი არ სჭირ დე ბა მის შე სას რუ ლებ ლად. აქე დან კი გა მო დის, რომ ყვე ლა ზე უფ რო დი დი სიმ დიდ რე ავ ტო რი ტე ტი კი არ არის, არა მედ თა ვი სუფ ლე ბა. ჭეშ მა რი ტად თა ვი სუ ფალ ადა მი ანს სურს მხო ლოდ ის, რაც ძა ლუძს, და აკე თებს იმას, რაც მოს წონს. აი, ჩე მი ძი რი თა დი პრინ ცი პი. საქ მე მხო ლოდ იმა ში ა, რომ მი უ ყე ნო იგი ბავშვს და აღ ზ­რ დის ყვე ლა წე სიც გა მო დინ დე ბა მის გან.

სა ზო გა დო ე ბამ და ა სუს ტა ადა მი ა ნი მარ ტო იმით კი არა, რომ წა არ თ ვა მას უფ ლე ბა სა კუ თარ ძა ლებ ზე, არა მედ უფ რო იმით, რომ არა საკ მა რი სი გა ხა და ეს ძა ლე ბი. აი, რა ტომ იზ რ დე ბა მი სი სურ ვი­ლე ბი მის სი სუს ტეს თან ერ თად და აი, მი ზე ზი ბავ შ ვის სი სუს ტი სა მო წი ფულ ადა მი ან თან შე და რე ბით. თუ მო წი ფუ ლი ადა მი ა ნი ძლი ე­რი არ სე ბა ა, ბავ შ ვი კი სუს ტი, ეს იმი სი ბრა ლი კი არ არის, რომ პირ­ველს უფ რო მე ტი აბ სო ლუ ტუ რი ძა ლა აქვს, ვიდ რე მე ო რეს, არა მედ იმის ბრა ლი ა, რომ პირ ველს ბუ ნე ბის და კვა ლად შე უძ ლია თვი თონ­ვე და იკ მა ყო ფი ლოს თა ვი, მე ო რეს კი – არა. მა შა სა და მე, მო წი ფულს უფ რო მე ტი ნე ბე ლო ბა უნ და ჰქონ დეს, ბავშვს კი უფ რო მე ტი ფან­ტა ზი ა; ამ სიტყ ვით მე აღ ვ ნიშ ნავ ყვე ლა ისეთ სურ ვილს, რო მე ლიც არ არის ნამ დ ვი ლი მოთხოვ ნი ლე ბა და მხო ლოდ სხვი სი დახ მა რე ბით შე იძ ლე ბა დაკ მა ყო ფილ დეს.

მე და ვა სა ხე ლე მი ზე ზი ამ სი სუს ტი სა. ბუ ნე ბა მას ანაზღა უ რებს

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

299

დედ ­ მა მის ზრუნ ვა­ სიყ ვა რუ ლით, მაგ რამ ეს ზრუნ ვა შე იძ ლე ბა გა­და ჭარ ბე ბუ ლი და შემ ც და რი იყოს, ნაკ ლი ჰქონ დეს იმ მშობ ლებს, რომ ლე ბიც სა ზო გა დო ებ რივ ყო ფა ში ცხოვ რო ბენ, ბავ შ ვი ნა ად რე­ვად შეჰ ყავთ ამ სა ზო გა დო ებ რივ ცხოვ რე ბა ში. ამით ბავშვს ისეთ მოთხოვ ნი ლე ბებს უჩე ნენ, რომ ლე ბიც მას არა აქვს, და მა შა სა და­მე, კი არ ამ ცი რე ბენ მის სი სუს ტეს, არა მედ ადი დე ბენ. ისი ნი კი დევ იმით ადი დე ბენ ბავ შ ვის სი სუს ტეს, რომ ისეთ რა მეს მო ითხო ვენ მის­გან, რა საც ბუ ნე ბა არ ითხოვს, უმორ ჩი ლე ბენ თა ვის სურ ვი ლებს მის მცი რე ძა ლას, რო მე ლიც სა კუ თა რი სურ ვი ლე ბის შე სას რუ ლებ ლად აქვს ბავშვს მი ცე მუ ლი და მო ნე ბად აქ ცე ვენ ან ერ თის ან მე ო რის მხრით – იმ ურ თი ერ თ და მო კი დე ბუ ლე ბას, რო მელ საც მი სი მხრით მი სი სი სუს ტე იწ ვევს, მა თი მხრით კი – სიყ ვა რუ ლი.

გო ნი ერ ადა მი ანს შე უძ ლია თა ვის ად გილ ზე დარ ჩეს, ბავშვს კი, რო მელ მაც არ იცის თა ვი სი ად გი ლი, არ შე უძ ლია მი სი შერ ჩე ნა. ჩვენს შო რის ათა სი შე საძ ლებ ლო ბა არ სე ბობს ამ ად გი ლი დან გა­სას ვ ლე ლად. ბავ შ ვის აღ მ ზ რ დე ლე ბის მო ვა ლე ო ბაა და ა კა ვონ ის მის ად გილ ზე, მაგ რამ ეს ად ვი ლი საქ მე რო დი ა. ბავ შ ვი არ უნ და იყოს არც პი რუტყ ვი და არც კა ცი, არა მედ – ბავ შ ვი. იგი უნ და გრძნობ დეს თა ვის სი სუს ტეს, მაგ რამ არ უნ და იტან ჯე ბო დეს მის გა მო. იგი და მო­კი დე ბუ ლი უნ და იყოს და არა მორ ჩი ლი; იგი უნ და თხო უ ლობ დეს – კი არ მო ითხოვ დეს. იგი და მო კი დე ბუ ლია სხვებ ზე თა ვის მოთხოვ­ნი ლე ბე ბის გა მო და აგ რეთ ვე იმი ტომ, რომ ისი ნი მას ზე უკეთ ხე და­ვენ, თუ რა არის მის თ ვის სა სარ გებ ლო, რა შე უწყობს ხელს და რა ავ ნებს მის გა დარ ჩე ნას. არ ვის, მა მა საც კი არა აქვს უფ ლე ბა უბ რ ძა­ნოს ბავშვს ისე თი რა მე, რაც მას არაფ რად გა მო ად გე ბა.

ვიდ რე ადა მი ა ნის ცრუ აზ რებ სა და წე სებს არ შე ურ ყ ვ ნი ათ ჩვე­ნი ბუ ნებ რი ვი მიდ რე კი ლე ბე ბი, ბავ შ ვის ბედ ნი ე რე ბა ისე ვე, რო გორც მო წი ფუ ლი ადა მი ა ნი სა, თა ვი სუფ ლე ბით სარ გებ ლო ბა ში ა; მაგ რამ ბავ შ ვის თა ვი სუფ ლე ბას ზღუ დავს მი სი სი სუს ტე. ბედ ნი ე რია ის, ვინც აკე თებს რაც სურს, თუ იგი თვი თონ იკ მა ყო ფი ლებს თა ვის თავს. ასეთ მდგო მა რე ო ბა შია ბუ ნებ რივ ყო ფა ში მცხოვ რე ბი ადა მი­ა ნი. არ არის ბედ ნი ე რი ის, ვინც აკე თებს იმას, რაც არ სურს, მაგ რამ მო ხოვ ნი ლე ბე ბი მე ტი აქვს, ვიდ რე ძა ლე ბი: ასეთ მდგო მა რე ო ბა შია იმა ვე ყო ფა ში მცხოვ რე ბი ბავ შ ვი. ბავ შ ვებს ბუ ნებ რივ მდგო მა რე­ო ბა შიც კი აქვთ მხო ლოდ უს რუ ლო თა ვი სუფ ლე ბა, რო მე ლიც იმ

ჟან-ჟაკ რუსო

300

თა ვი სუფ ლე ბას ჩა მო გავს, რომ ლი თაც მო წი ფუ ლე ბი სარ გებ ლო ბენ მო ქა ლა ქე ობ რივ ვი თა რე ბა ში. რად გან ვერც ერ თი ჩვენ გა ნი სხვე ბის გა რე შე თავს ვე ღარ გა ი ტანს, ამი ტომ ისევ სუს ტ ნი და საბ რა ლო ნი ვხდე ბით. ჩვენ შექ მ ნი ლი ვართ იმის თ ვის, რა თა დავ ვაჟ კაც დეთ; კა­ნო ნებ მა და სა ზო გა დო ე ბამ ისევ ბავ შ ვო ბა ში ჩაგ ვაგ დეს: მდიდ რე ბი, წარ ჩი ნე ბუ ლე ბი, მე ფე ე ბი – ბავ შ ვე ბი ა; ყვე ლა ცდი ლობს შე უმ სუ­ბუ ქოს უბად რუ კო ბა, მათ კი პი რი ქით, ბავ შ ვუ რად თა ვი მოს წონთ ამით და ამა ყო ბენ იმ მზრუნ ვე ლო ბით, რო მელ საც მათ არა ვინ გა­უ წევ და, რომ ისი ნი სრუ ლი ადა მი ა ნე ბი იყ ვ ნენ, ეს მო საზ რე ბე ბი ძლი ერ მნიშ ვ ნე ლო ვა ნია და მა თი სა შუ ა ლე ბით შე იძ ლე ბა გა დაწყ­დეს სო ცი ა ლუ რი სის ტე მის ყვე ლა წი ნა აღ მ დე გო ბა. ორ გ ვა რი და­მო კი დე ბუ ლე ბა არ სე ბობს: საგ ნებ ზე და მო კი დე ბუ ლე ბა, რო მელ საც ბუ ნე ბა ქმნის და ადა მი ან ზე და მო კი დე ბუ ლე ბა, რო მელ საც სა ზო გა­დო ე ბა წარ მო შობს. საგ ნებ ზე და მო კი დე ბუ ლე ბას, რა კი მას არა ფე რი სა ერ თო აქვს მო რალ თან, არ მო აქვს ვნე ბა თა ვი სუფ ლე ბი სათ ვის და არც ბი წი ე რე ბას ბა დებს. ადა მი ა ნის და მო კი დე ბუ ლე ბა კი, რო დე საც იგი მოუწესრიგებელია,4 ყო ველ გ ვარ ბიწს წარ მო შობს და მის გა მო ბა ტო ნიც და მო ნაც ერ თ მა ნეთს რყვნი ან, და თუ კი არ სე ბობს სა ზო­გა დო ე ბა ში რა ი მე სა შუ ა ლე ბა ამ ბო რო ტე ბის წი ნა აღ მ დეგ, ეს არის ის, რომ ადა მი ა ნის ად გი ლას კა ნო ნი და ა ყე ნო და ნამ დ ვი ლი ძა ლით შე ა ი ა რა ღო სა ერ თო ნე ბის ყო ფა, რა თა უკა ნას კ ნე ლი ყო ველ კერ ძო ნე ბის ყო ფა ზე უფ რო ძლი ე რი იყოს და ხალ ხ თა კა ნო ნე ბიც ისე თი ვე შე უ პო ვა რი, რო გო რიც ბუ ნე ბის კა ნო ნე ბი ა, რომ ვე რა ვი თარ მა ადა­მი ა ნის ძა ლამ მათ ვერ აჯო ბოს, ადა მი ა ნებ ზე და მო კი დე ბუ ლე ბა ისევ საგ ნებ ზე და მო კი დე ბუ ლე ბად გა და იქ ცე ო და. რეს პუბ ლი კა ში შე ერ­თე ბუ ლი იქ ნე ბო და ბუ ნებ რი ვი მდგო მა რე ო ბი სა და სა მო ქა ლა ქო მდგო მა რე ო ბის ყვე ლა და დე ბი თი მხა რე. თა ვი სუფ ლე ბას, რო მე ლიც იფა რავს ადა მი ანს გა ბო რო ტე ბი სა გან, მი ე მა ტე ბო და მო რა ლი, რო­მე ლიც მას სათ ნო ე ბამ დე აღა მაღ ლებს.

ას წავ ლეთ ბავშვს მხო ლოდ სა გან თან შე სა ხებ და მი სი აღ ზ რ დის მიმ დი ნა რე ო ბა ში ბუ ნებ რივ წესს და ი ცავთ. ნუ და უ პი რის პი რებთ მის ახი რე ბულ სურ ვი ლებს ნუ რა ფერს, გარ და ფი ზი კუ რი დაბ რ­კო ლე ბე ბი სა და ისე თი სას ჯე ლი სა, რა საც თვით მოქ მე დე ბა წარ მო­შობს და რა საც იგი თვი თონ გა იხ სე ნებს სა თა ნა დო შემ თხ ვე ვა ში: ნუ აუკ რ ძა ლავთ ცუდ საქ ცი ელს, საკ მა რი სი ა, ხე ლი შე უ შა ლოთ ასე თის

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

301

გან ხორ ცი ე ლე ბა ში. მხო ლოდ გა მოც დი ლე ბამ და უძ ლუ რე ბამ უნ და და ი ჭი როს ბავ შ ვის თ ვის კა ნო ნი ე რი ად გი ლი. იმი ტომ კი ნუ შე უს­რუ ლებთ ბავშვს სურ ვილს, რომ გთხოვს, არა მედ იმი ტომ, რომ სა­ჭი რო ა. ან არ უნ და იცო დეს, რა არის მორ ჩი ლე ბა – რო ცა თვი თონ აკე თებს, რა არის ბა ტო ნო ბა – რო ცა სხვა აკე თებს მის მა გი ერ. იგი უნ და გა ნიც დი დეს თა ვი სუფ ლე ბას რო გორც სა კუ თარ მოქ მე დე ბა ში, ისე თქვენს მოქ მე დე ბა შიც. მხო ლოდ იმ დე ნად უნ და აუნაზღა უ რო სი სუს ტე, რომ თა ვი სუ ფა ლი იყოს და არა ბა ტო ნი, რომ თქვე ნი სამ­სა ხუ რი ერ თ გ ვა რად თა ვის დამ ცი რე ბად მი იჩ ნი ოს და ოც ნე ბობ დეს იმ მო მენ ტ ზე, რო ცა თქვე ნი სამ სა ხუ რი აღარ იქ ნე ბა მის თ ვის სა ჭი­რო და ღირ სე ბის შეგ ნე ბით თვი თონ მო უვ ლის თა ვის თავს.

ბუ ნე ბას აქვს სა შუ ა ლე ბე ბი, რომ სხე უ ლი გა ა მაგ როს და გა ზარ­დოს ჩვენ არ უნ და შე ვე წი ნა აღ მ დე გოთ ამას. ბავ შ ვი არ უნ და აიძუ­ლო, ერთ ად გილ ზე იყოს გა ჩე რე ბუ ლი, თუ მას სი ა რუ ლი სურს და ატა რო, თუ გა ჩე რე ბა სურს. თუ ბავ შ ვის თა ვი სუფ ლე ბა არ გა ვა ნე­ბივ რეთ ჩვე ნი შეც დო მით, იგი ისეთს არა ფერს მო ინ დო მებს, რომ უსარ გებ ლო იყოს. ბავ შ ვ მა, რო ცა კი მო ე ხა ლი სე ბა, უნ და იხ ტუ ნოს, ირ ბი ნოს, იყ ვი როს. ყო ველ მის მოძ რა ო ბას მო ითხოვს მი სი კონ ს ტი­ტუ ცი ა, რო მე ლიც ცდი ლობს გან მ ტ კიც დეს, მაგ რამ უნ და ვე რი დოთ, რო ცა ბავშვს ისე თი რამ სურს, რა საც თვი თონ ვერ გა ა კე თებს და სხვამ უნ და გა უ კე თოს. მა შინ გულ დას მით უნ და გა არ ჩი ოთ ნამ დ­ვი ლი ბუ ნებ რი ვი მოთხოვ ნი ლე ბა ფან ტა ზი ის მოთხოვ ნი ლე ბი სა გან, რო მე ლიც მხო ლოდ ამ ხან ში იბა დე ბა, ან ისე თი მოთხოვ ნი ლე ბი სა­გან, რო მელ საც სი ცოცხ ლის სი ჭარ ბე წარ მო შობს, რა ზე დაც ზე მოთ ვლა პა რა კობ დი.

უკ ვე ვთქვი, რო გორ უნ და მო ვიქ ცეთ, რო ცა ბავ შ ვი ტი რი ლით მო ითხოვს რა მეს. და ვუ მა ტებ დი მხო ლოდ, რომ თუ კი ბავშვს უკ ვე შე უძ ლია სიტყ ვი ე რად გა მოთ ქ ვას თა ვი სი სურ ვი ლი, მაგ რამ საქ მის და საჩ ქა რებ ლად ან უარის ასა ცი ლებ ლად თხოვ ნას ცრემ ლე ბით აძ­ლი ე რებს, მა შინ მას გა დაჭ რით უნ და ეთ ქ ვას უარი. თუ მოთხოვ ნი­ლე ბა ალა პა რა კებს, უნ და მიხ ვ დეთ და იმ წამ ს ვე შე უს რუ ლოთ; მაგ­რამ ოდ ნა ვა დაც რომ აჰ ყ ვეთ მის ცრემ ლებს, უფ რო წა ა ხა ლი სებთ ტი რილ ში. შე ა ეჭ ვებთ კე თილ გან წყო ბი ლე ბა ში და აფიქ რე ბი ნებთ, რომ მო ბეზ რე ბით უფ რო მეტს გა ი ტანს, ვიდ რე კე თი ლი გან წყო ბით. თუ კე თილ ადა მი ა ნად არ მი აჩ ნი ხართ, იგი მა ლე გა ბო როტ დე ბა. თუ

ჟან-ჟაკ რუსო

302

სუს ტად ჩაგ თ ვა ლათ, იგი მა ლე გა ჯი უტ დე ბა. ნუ იქ ნე ბით მფლან გ ვე­ლე ბი უარის თქმა ში, მაგ რამ ნუ რა სო დეს გა ა უქ მებთ მას.

გან სა კუთ რე ბით უნ და ვე რი დოთ ბავ შ ვი სათ ვის ზრდი ლო ბის იმ ცა რი ე ლი ფორ მუ ლე ბის მი ცე მას, რომ ლე ბიც სა ჭი რო შემ თხ ვე­ვა ში მის თ ვის ჯა დოს ნურ სიტყ ვე ბად იქ ცე ვი ან, რა თა თა ვის ნე ბას და უ მორ ჩი ლოს ყო ვე ლი ვე და იმ წამ ს ვე მი ი ღოს ის, რაც მოს წონს. ამ პარ ტა ვა ნი მდიდ რის ოჯა ხი აჩ ვევს ბავშვს ყო ველ თ ვის ზრდი ლო­ბი ან ბა ტო ნო ბას და ისეთ ფორ მუ ლებს ას წავ ლის, რომ ვე რა ვინ გა­უ ბე დოს წი ნა აღ მ დე გო ბა. მის მა ბავ შ ვ მა არც თხოვ ნა იცის და არც თხოვ ნის კი ლო, იგი არა ნაკ ლებ და (უფრო მე ტა დაც) მე დი დუ რი ა, რო ცა თხო უ ლობს რას მე, ვიდ რე მა შინ, რო ცა ბრძა ნებს, რად გან უფ რო დარ წ მუ ნე ბუ ლი ა, რომ მის სიტყ ვას შე ას რუ ლე ბენ. აშ კა რა ა, რომ მი სი „თუ შე იძ ლე ბა” ნიშ ნავს „მე ასე მსურს” და „გთხოვთ” ნიშ­ნავს „გიბრძანებთ”. უც ნა უ რი ზრდი ლო ბაა სწო რედ, რომ სიტყ ვე ბის მნიშ ვ ნე ლო ბას ცვლის და მხო ლოდ ბრძა ნე ბის კი ლო თი ლა პა რაკს აჩ ვევს. ჩემ და თა ვად, ემი ლის სიტ ლან ქის უფ რო ნაკ ლე ბად მე ში ნი ა, ვიდ რე მი სი მე დი დუ რო ბი სა, მირ ჩევ ნია თხოვ ნის კი ლო თი მითხ რას „გააკეთეთ ეს”, ვიდ რე ბრძა ნე ბის კი ლო თი თქვას „გთხოვთ”. ჩემ თ ვის მთა ვა რია არა სიტყ ვა, რო მელ საც იგი იხ მარს, არა მედ ის მნიშ ვ ნე­ლო ბა, რო მელ საც იგი ამ სიტყ ვას მის ცემს.

ზედ მე ტი სიმ კაც რეც არის და ზედ მე ტი სირ ბი ლეც; ორ თა ვეს ერ თ ნა ი რად უნ და ვე რი დოთ. თუ მო უვ ლე ლად მი ა ტო ვეთ ბავ შ ვი, ხი ფათ ში ჩა აგ დებთ მის ჯან მ რ თე ლო ბას, მის სი ცოცხ ლეს, მას ახ ლა ვე აუბე დუ რებთ; თუ ზედ მე ტი გულ მოდ გი ნე ბით იცავთ მას ყო ველ გ­ვა რი სი ა ვი სა გან, დიდ უბე დუ რე ბას უმ ზა დებთ, აფა ქი ზებთ და ანე­ბივ რებთ. იგი გა მოგ ყავთ მი სი ადა მი ა ნუ რი მდგო მა რე ო ბი დან, რო­მელ საც თქვენ და სა წი ნა აღ მ დე გოდ ოდეს მე მა ინც და უბ რუნ დე ბა, ბუ ნე ბის ზო გი ერთ ხი ფათს რომ აარი დოთ, მას უქ მ ნით სხვა ხი ფათს, რო მე ლიც ბუ ნე ბას არ გა ნუზ რა ხავს მის თ ვის. თქვენ მეტყ ვით, იმ მა­მე ბის მდგო მა რე ო ბა ში ჩავ ვარ დი, რომ ლებ საც თვი თონ ვუ საყ ვე დუ­რებ დი, რომ ბავ შ ვის ბედ ნი ე რე ბას მსხვერ პ ლად სწი რა ვენ შო რე ულ მო მა ვალს, რო მე ლიც ეგე ბის არას დ როს არც კი მო ვი დეს.

არა, რად გან თა ვი სუფ ლე ბა, რო მელ საც ჩემს შე გირდს ვაძ ლევ, სავ სე ბით უნაზღა უ რებს მას იმ მცი რე ო დენ უხერ ხუ ლო ბას, რომ­ლის შე საძ ლებ ლო ბა წი ნას წარ არ აღ ვ კ ვე თე, ვხე დავ, რამ დე ნი მე

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

303

ცელ ქი ბი ჭი თოვ ლ ში თა მა შობს: გა ლურ ჯე ბუ ლან, გა ყი ნუ ლან, თი­თებს ძლივს ან ძ რე ვენ. გა ნა არ შე უძ ლი ათ და ა ნე ბონ თა ვი თა მაშს და წა ვიდ ნენ გა სათ ბო ბად? მაგ რამ ამას არ შვრე ბი ან; რომ ძა ლა და­ე ტა ნე ბი ნა ვინ მეს, ისი ნი უფ რო მწვა ვედ იგ რ ძ ნობ დ ნენ ამ ძალ და ტა­ნე ბის სუსხს, ვიდ რე სი ცი ვი სას. მაშ, რას უჩი ვით? გა ნა მე ვა უ ბე დუ­რებ თქვენს ბავშვს, რო დე საც არ ვა ცი ლებ მას ისეთ უხერ ხუ ლე ბას, რომ ლის ატა ნა სურს? მას ბედ ნი ე რე ბას ვა ნი ჭებ ამ თა ვით ვე, რად გან თა ვი სუფ ლე ბას ვაძ ლევ; მას ბედ ნი ე რე ბას ვუმ ზა დებ მო მა ვალ შიც, რად გან ვაწ ვ დი იარაღს იმ გა ჭირ ვე ბის წი ნა აღ მ დეგ, რომ ლის ატა ნა აუცი ლე ბე ლი იქ ნე ბა. მას რომ ასარ ჩე ვი ჰქონ დეს, თქვე ნი შე გირ დი იყოს თუ ჩე მი, ნუ თუ გგო ნი ათ, რომ იგი ერ თი წუ თით მა ინც შე ყოყ­მან დე ბო და?

გა ნა შე გიძ ლი ათ წარ მო იდ გი ნოთ რო მე ლი მე ცოცხა ლი არ სე­ბის ნამ დ ვი ლი ბედ ნი ე რე ბა, მი სი გან წყო ბის გა რე შე? და გა ნა ადა­მი ა ნი სათ ვის გან წყო ბის გა რე შე გა მოს ვ ლა არა ა, რო ცა ცდი ლობთ ააცი ლოთ იგი მი სი გვა რე ო ბის ყო ველ გ ვარ ჭირ ­ ვა რამს? დი ახ, მე ვამ ტ კი ცებ ამას; დი დი ბედ ნი ე რე ბა რომ იგ რ ძ ნოს, მას მცი რე გა ჭირ­ვე ბა უნ და ჰქონ დეს გა მოვ ლი ლი: ასე თია მი სი ბუ ნე ბა. თუ სხე უ ლი ზედ მეტ პა ტივ ში ა, ზნე ო ბა ფუჭ დე ბა. თუ ადა მი ანს მწუ ხა რე ბა არ გა მო უვ ლი ა, იგი ადა მი ა ნო ბი სა და თა ნაგ რ ძ ნო ბის სიტ კ ბო საც ვერ გა ი გებს, მის გულს არა ფე რი არ ააღელ ვებს, იგი გულ ღი ა, მის მსგავ­თა შო რის ერ თი ვინ მე მა ხინ ჯი იქ ნე ბა.

იცით თუ არა, რა არის ყვე ლა ზე უფ რო ნამ დ ვი ლი სა შუ ა ლე ბა თქვე ნი ბავ შ ვის გა სა უ ბე დუ რებ ლად? ეს სა შუ ა ლე ბა არის ბავ შ ვის მიჩ ვე ვა, რომ მან ყვე ლა ფე რი მი ი ღოს. ვი ნა ი დან რაც უფ რო ად ვი­ლად შე უს რულ დე ბა, მით უფ რო მე ტად გა ეზ რ დე ბა სურ ვი ლე ბი. ად რე თუ გვი ან შეს რუ ლე ბის შე უძ ლებ ლო ბა გა ი ძუ ლებთ, უარი უთხ რათ მას ძა ლა უ ნე ბუ რად, უჩ ვე უ ლო უარი კი უფ რო მწა რე იქ­ნე ბა მის თ ვის, ვიდ რე სა სურ ვე ლი საგ ნის და ნაკ ლი სი. ჯერ მო ინ დო­მებს ჯოხს, თქვენ რომ გი ჭი რავთ; სულ მა ლე იგი თქვენს სა ათს მო­ი სურ ვებს, შემ დეგ ჩიტს, ჰა ერ ში რომ ფრი ნავს, მე რე ვარ ს კ ვ ლავს, ცა ში რომ ბრწყი ნავს; მო ინ დო მებს ყვე ლა ფერს, რა საც კი და ი ნა ხავს. ღმერ თი ხომ არ ხართ, რომ ყვე ლაფ რის ას რუ ლე ბა შეს ძ ლოთ?

ადა მი ა ნის ბუ ნებ რი ვი მიდ რე კი ლე ბა ა, თა ვი სად ჩათ ვა ლოს ყვე­ლა ფე რი, რა ზე დაც კი ხე ლი მი უწ ვ დე ბა. ამ მხრივ კი ჰობ სის პრინ­

ჟან-ჟაკ რუსო

304

ცი პი რამ დე ნად მე სწო რი ა: ამ რავ ლეთ სურ ვი ლებ თან ერ თად მა თი დაკ მა ყო ფი ლე ბის სა შუ ა ლე ბე ბი და ყო ვე ლი თქვენ თა გა ნი ყვე ლაფ­რის ბა ტო ნი გახ დე ბა. და ბავ შ ვიც, რო მელ საც ეძ ლე ვა ყვე ლა ფე რი, რა საც კი მო ი სურ ვებს, მთელ ქვეყ ნი ე რე ბას თა ვის სა კუთ რე ბად თვლის; ადა მი ანს იგი უყუ რებს, რო გორც თა ვის მო ნას; და ბო ლოს, რო ცა იძუ ლე ბუ ლი გახ დე ბით რა მე ში უარი უთხ რათ, ბავ შ ვი ამ უარს მის წი ნა აღ მ დეგ მი მარ თულ აჯან ყე ბად ჩათ ვ ლის, რად გა ნაც ფიქ რობს, რომ ყვე ლა ფე რი შე საძ ლე ბე ლი ა, თუ კი მან ბრძა ნა. რა­გინდ სა ბუ თე ბი არ მო უყ ვა ნო ბავშვს იმ ასაკ ში, რო ცა მას ჯერ მსჯე­ლო ბის უნა რი არა აქვს, იგი იფიქ რებს, სა ბა ბი მო ი გო ნე სო. იგი ყვე­ლა ფერ ში ბო როტ გან ზ რახ ვას ხე დავს: მას ყველ გან უსა მარ თ ლო ბა ეჩ ვე ნე ბა და ეს აბო რო ტებს. მას ყვე ლა შეს ძულ დე ბა, და რა გინდ აამო, მის გულს ვერ მო ი გებ, ხო ლო სულ მცი რე წი ნა აღ მ დე გო ბა რომ გა უ წი ო, ბრა ზობს.

რო გორ და ვი ჯე რო, რომ რის ხ ვით აგ რე გა რე მო ცუ ლი და მძვინ­ვა რე ვნე ბე ბით ასე შეპყ რო ბი ლი ბავ შ ვი შე იძ ლე ბა რო დის მე ბედ ნი ე­რი გახ დეს? ასე თი ბავ შ ვი და ბედ ნი ე რი? იგი დეს პო ტი ა. იგი ყვე ლა ზე უფ რო სა ძა გე ლი მო ნაც არის და ყვე ლა ზე უფ რო სა ცო და ვი არ სე­ბაც. მი ნა ხავს, რომ ასე აღ ზ რ დი ლი ბავ შ ვე ბი მო ითხოვ დ ნენ მხრე­ბით და ან გ რი ეთ სახ ლი ო, მო მე ცით ფლუ გე რი, კოშ კ ზე რომ არი სო, გა ა ჩე რეთ მო მა ვა ლი ჯა რი, რა თა დო ლის ხმა მო ვის მი ნო კი დე ვო; ყვი რი ლით აყ რუ ებ დ ნენ არე მა რეს, რომ იმ წამ ს ვე არ ას რუ ლებ დ ნენ სურ ვილს. ვე რაფ რით ვერ მო ა წო ნებ დით თავს; შე უძ ლე ბელს მო­ითხოვ დ ნენ და ყველ გან მხო ლოდ წი ნა აღ მ დე გო ბას, დაბ რ კო ლე ბას, უსი ა მოვ ნე ბა სა და მწუ ხა რე ბას აწყ დე ბოდ ნენ. მუ დამ აღ რე ნილ ნი, მუ დამ გა ბუ ტულ ნი, მუ დამ შმაგ ნი, მთელ დღეს ყვი რილ ში და ტი­რილ ში ატა რებ დ ნენ. ბედ ნი ე რე ბი იყ ვ ნენ ისი ნი?

რო დე საც უძ ლუ რე ბა და ბა ტო ნო ბა შე ერ თე ბუ ლი ა, მხო ლოდ სიბ რიყ ვე და უბე დუ რე ბა წარ მო ი შო ბა. აი, ორი გა ნე ბივ რე ბუ ლი ბავ შ ვი: ერ თი მა გი დას სცემს, მე ო რე კი მო ითხოვს, ზღვა გა ლა ხეთ წკეპლითაო5. რამ დე ნიც არ სცე მონ და რამ დე ნიც არ აწ კეპ ლი ნონ, ბედ ნი ე რე ბას ვერ მო ეს წ რე ბი ან.

თუ ბა ტო ნო ბი სა და ტი რა ნი ის სურ ვი ლი ბავ შ ვო ბა ში ვე აუბე­დუ რებს მათ, რა ღა იქ ნე ბა, რო ცა გა იზ რ დე ბი ან და მა თი ურ თი­ერ თო ბა ადა მი ა ნებ თან გა ფარ თოვ დე ბა და გა იზ რ დე ბა? ისი ნი

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

305

მიჩ ვე უ ლი არი ან, რომ ყვე ლა ქედს იხ დი დეს მათ წი ნა შე და ახ ლა ცხოვ რე ბა ში რომ შედ გეს ფე ხი, ერ თ ბა შად იგ რ ძ ნო ბენ, რომ ყვე ლა წი ნა აღ მ დე გო ბას უწევს, ქვე ყა ნამ, მათ რომ ეგო ნათ ჩვენს ნე ბა ზე ივ­ლი სო, ახ ლა ისი ნი პი რი ქით, ქვეშ მო იქ ცი ა. მა თი ყო ყო ჩუ რი ქცე ვა, მა თი ბავ შ ვუ რი ამ პარ ტავ ნო ბა მხო ლოდ შე უ რაცხ ყო ფას, ზიზღ სა და სი ცილს იწ ვევს; შე უ რაცხ ყო ფას წყა ლი ვით სვა მენ, მწა რე გაკ ვე­თი ლე ბის წყა ლო ბით მა ლე და ი ნა ხა ვენ, რომ არც თა ვი სი ნამ დ ვი ლი მდგო მა რე ო ბა არ სცოდ ნი ათ და არც თა ვი სი ძა ლე ბი; რა კი ყვე ლა­ფე რი არ შე უძ ლი ათ, ისი ნი და ას კ ვ ნი ან, არა ფე რი არ შეგ ვიძ ლი ა ო. ამ დე ნი მო უ ლოდ ნე ლი დაბ რ კო ლე ბა აში ნებს მათ, ამ დე ნი ზიზღი სუ ლი ე რად აკ ნი ნებს. ფლი დი, მში შა რა, მლიქ ვ ნე ლი ხდე ბი ან და რაც უფ რო მაღ ლა უჭი რავთ თა ვი, მით უფ რო დაბ ლა ეცე მი ან.

და ვუბ რუნ დეთ თავ და პირ ველ წესს. ბუ ნე ბამ ბავ შ ვი იმი სათ ვის გა ა ჩი ნა, ყვე ლას უყ ვარ დეს, მაგ რამ გა ნა იმი სათ ვის, რომ ვე მორ ჩი­ლე ბო დეთ და გვე ში ნო დეს მი სი? გა ნა ბუ ნე ბამ მას იმ პო ზან ტუ რი შე ხე დუ ლე ბა მის ცა? ბო ხი და მრის ხა ნე ხმა, რომ შიშს გვგვრი დეს? მეს მის, რომ ლო მის ღრი ა ლი აში ნებს ცხო ვე ლებს და ისი ნი დრტვი­ნა ვენ, რო დე საც მის ფა ფარს და ი ნა ხა ვენ ხოლ მე, მაგ რამ თუ ოდეს მე უნა ხავთ უხამ სი სა ძა გე ლი და სა სა ცი ლო სა ნა ხა ო ბა, ეს არის წარ ჩი­ნე ბულ თა კორ პუ სი, რო მე ლიც თა ვი სი უხუ ცე სის მე თუ რო ბით სა ზე­ი მო ტან საც მელ ში გა მოწყო ბილ და მი წა ზე გარ თხ მულ ძუ ძუმ წო ვა რა ბავშვს, მი მარ თავს სა ხოტ ბო სიტყ ვით, ის კი სა პა სუ ხოდ მხო ლოდ ყვი რის და იფურ თხე ბა. ავი ღოთ თა ვის თა ვად ბავ შ ვი, გა ნა მო ი ძებ­ნე ბა კი დევ ქვე ყა ნა ზე უფ რო სუს ტი, უფ რო სა ცო და ვი არ სე ბა, რო­მე ლიც უფ რო და მო კი დე ბუ ლი იყოს ყო ვე ლი ვე ზე, რაც მის გარ შე მოა და მეტს სიბ რა ლულს, ზრუნ ვა სა და მფარ ვე ლო ბას სა ჭი რო ებ დეს, ვიდ რე ის? გა ნა არა გგო ნი ათ, რომ მას სწო რედ იმი სათ ვის აქვს ასე­თი ნა ზი და სიბ რა ლუ ლის გა მომ წ ვე ვი შე ხე დუ ლე ბა, რომ ყვე ლა, ვინც კი ახ ლოს გა უვ ლის, თა ნაგ რ ძ ნო ბით მო ე კი დოს მის სი სუს ტეს და მი ა შუ როს მას საშ ვე ლად. რა არის იმა ზე უფ რო სა სი ა მოვ ნო და უწე სო, რომ დიდ გუ ლა და უწე სო ბავ შ ვი მბრძა ნებ ლობს ყვე ლა ზე, რაც მის გარ შე მოა და ბრძა ნე ბის კი ლო თი ელა პა რა კე ბა ურ ცხ ვად იმათ, რო მელ თა უყუ რადღე ბო ბა საკ მა რი სია მი სი და ღუპ ვი სათ ვის.

მე ო რეს მხრით, ვინ არ ხე დავს, რომ პირ ვე ლი ასა კის სი სუს ტით ბავ შ ვი იმ დე ნად შე ბორ კი ლი ა, რომ ბარ ბა რო სო ბა იქ ნე ბა ამ ბორ­

ჟან-ჟაკ რუსო

306

კი ლებს კი დევ ჩვე ნი კაპ რი ზე ბის ბორ კი ლე ბი და ვუ მა ტოთ და წა­ვარ თ ვათ მას ისე დაც შეზღუ დუ ლი თა ვი სუფ ლე ბა, რო მელ საც იგი ბო რო ტად ვერ გა მო ი ყე ნებს და რომ ლის წარ თ მე ვა არც ჩვენ გვარ­გებს და არც ბავშვს. თუ დიდ გუ ლა ბავ შ ვ ზე უფ რო სა სა ცი ლო არა­ფე რი ა, არა ფე რია მში შა რა ბავ შ ვ ზე უფ რო საბ რა ლო. გო ნი ერ ასაკ ში იგი ხომ ჩა ვარ დე ბა სა მო ქა ლა ქო მო ნო ბა შიც და რა ღა სა ჭი რო ა, რომ ამას კი დევ კერ ძო მო ნო ბა წა რუმ ძღ ვა როთ. და ე, ცხოვ რე ბის ერ თი პე რი ო დი მა ინც თა ვი სუ ფა ლი იყოს იმ უღ ლი სა გან, რო მე ლიც ბუ ნე­ბას არ და უდ გამს ჩვენ თ ვის და მივ ცეთ ბავ შ ვო ბას სა შუ ა ლე ბა, იგე­მოს ბუ ნებ რი ვი თა ვი სუფ ლე ბა, რო მე ლიც ცო ტა ხნით მა ინც და ა შო­რებს მას მო ნო ბის მი ერ წარ მო შო ბი ლი მი თი სა გან.

მკაც რო აღ მ ზ რ დე ლე ბო და სა კუ თა რი ბავ შ ვე ბის მო ნე ბად ქცე­უ ლო მა მე ბო! მო დით, ზე რე ლე მო საზ რე ბე ბით, ვიდ რე თქვე ნი მე­თო დე ბის ქე ბა­ დი დე ბას იტყო დეთ, მა ნა მა დე ბუ ნე ბის მე თო დი შე­ის წავ ლეთ.

მე ვუბ რუნ დე ბი პრაქ ტი კას. უკ ვე ვთქვი – თქვენ მა ბავ შ ვ მა იმი­ტომ კი არ უნ და მი ი ღოს რა მე, რომ ის ამას მო ითხოვს, არა მედ იმი­ტომ, რომ ის მას ესა ჭი რო ე ბა. ამა ვე დროს მან ყვე ლა ფე რი უნ და აკე თოს არა მორ ჩი ლე ბის, არა მედ მხო ლოდ სა ჭი რო ე ბის გა მო. ამი­ტომ მორ ჩი ლე ბის და ბრძა ნე ბის სიტყ ვე ბი გან დევ ნილ უნ და იქ ნას მი სი ლექ სი კო ნი დან, კი დევ უფ რო მე ტად – ვალ დე ბუ ლე ბის და მო­ვა ლე ო ბის სიტყ ვე ბი; მაგ რამ ძა ლის, აუცი ლებ ლო ბის, უძ ლუ რე ბი სა და იძუ ლე ბის სიტყ ვებს დი დი ად გი ლი უნ და ეჭი როს ამ ლექ სი კონ­ში. გო ნი ერ ასა კამ დე არა ვი თა რი აზ რი არ გვაქვს არც მო რა ლურ სა გან თა და არც სო ცი ა ლურ ურ თი ერ თო ბა თა შე სა ხებ. მა შა სა და მე, უნ და ვე რი დოთ რამ დე ნა დაც კი შე იძ ლე ბა მა თი აღ სა ნიშ ნა ვი სიტყ­ვე ბის ხმა რე ბას, რა თა ბავ შ ვ მა არ და უ კავ ში როს ამ სიტყ ვებს მცდა­რი წარ მოდ გე ნა, რომ ლებ საც მე რე ვე ღარ და არ ღ ვევ. ბავშვს რომ ერ თი ასე თი წარ მოდ გე ნა გა უჩ ნ დე ბა თავ ში, იგი შეც დო მე ბი სა და ბი წი ე რე ბის თეს ლად გა და იქ ცე ვა. სწო რედ ამ პირ ველ ნა ბიჯს უნ­და მი ექ ცეს სა გან გე ბო ყუ რადღე ბა. საქ მე ისე უნ და მო აწყოთ, რომ ვიდ რე მას ზე მხო ლოდ გრძნო ბა დი საგ ნე ბი მოქ მე დე ბენ, ყვე ლა მი სი წარ მოდ გე ნა შეგ რ ძ ნე ბებ ზე შე ჩერ დეს, ისე მო ი ქე ცით, რომ იგი ყო­ვე ლი მხრი დან მხო ლოდ ფი ზი კურ სამ ყა როს ხე დავ დეს, თუ არა და, დარ წ მუ ნე ბუ ლი იყა ვით, რომ იგი ყურ საც არ და გიგ დებთ ან და რა­

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

307

ი მე ფან ტას ტი კურ შე ხე დუ ლე ბას შე ი მუ შა ვებს იმ მო რა ლურ სამ­ყა რო ზე, რომ ლის შე სა ხე ბაც თქვენ მას ელა პა რა კე ბით და შემ დეგ ვე რა სო დეს ვერ აღ მოფხ ვ რით ამ შე ხე დუ ლე ბას.

ლო კის ძი რი თა დი პრინ ცი პი იყო ბავ შ ვებ თან მსჯე ლო ბა; ეს ახ­ლაც ძა ლი ან მი ღე ბუ ლი ა; მაგ რამ მი სი პო პუ ლა რო ბა მე ვერ და­მა ჯე რებს; მე რომ მკითხოთ, ყვე ლა ზე ბრიყ ვი სწო რედ ის ბავ შ ვი ა, რო მელ თა ნაც ბევრს მსჯე ლობ დენ. ადა მი ა ნის ყვე ლა ნი ჭი ე რე ბა თა შო რის გან ს ჯა, რო მე ლიც, ასე ვთქვათ, ყვე ლა და ნარ ჩენ თა გან არის შედ გე ნი ლი, ყვე ლა ზე უფ რო ძნე ლად და გვი ან ვი თარ დე ბა, ჩვენ კი მი სი სა შუ ა ლე ბით გვინ და გან ვა ვი თა როთ ისი ნი. კარ გი აღ ზ რ დის მი ზა ნია გან ს ჯის მქო ნე ადა მი ა ნი შევ ქ მ ნათ, ჩვენ კი ბავ შ ვი გან ს ჯის სა შუ ა ლე ბით გვინ და აღ ვ ზარ დოთ, ეს იგი ვე ა, რომ საქ მე ბო ლო დან და იწყო, პრო დუქ ცია იარა ღად აქ ცი ო. ბავშვს რომ მსჯე ლო ბა შე­ეძ ლოს, აღ ზ რ დაც არ დას ჭირ დე ბო და, მაგ რამ და ბა ლი ასა კი დან ვე რომ ისე თი ენით ვე ლა პა რა კოთ, რო მე ლიც მის თ ვის გა უ გე ბა რი ა, იგი მი ეჩ ვე ვა, რომ ცა რი ე ლი სიტყ ვე ბით უმას პინ ძ ლ დე ბოდ ნენ, რომ ყვე­ლა ფერს, რა საც კი ეტყ ვი, კონ ტ როლს უწევ დეს, თა ვის თავს ისე ვე ჭკვი ა ნად თვლი დეს, რო გორც მას წავ ლე ბელს, მი ეჩ ვე ვა ჭინ ჭყ ლო ბა­სა და ჯი უ ტო ბას, რაც მის გან გო ნი ე რი მო ტი ვე ბის გზით გვი ფიქ რია მიგ ვე ღო, მხო ლოდ სი ხარ ბის, ში შის ან ამ პარ ტავ ნო ბის მო ტი ვე ბით გვაქვს მი ღე ბუ ლი, რად გან იძუ ლე ბუ ლი ვართ ეს მო ტი ვე ბი და ვურ­თოთ თან.

აი, ის ფორ მუ ლა, რა ზე დაც შე იძ ლე ბა და იყ ვა ნო მო რა ლის თით­ქ მის ყვე ლა გაკ ვე თი ლი, რო მე ლიც ეძ ლე ვა ან შე იძ ლე ბა მი ე ცეს ბავ­შ ვებს.

მას წავ ლე ბე ლი:ეს არ უნ და ქნა!

ბავ შ ვი:რა ტომ არ უნ და ვქნა?

მას წავ ლე ბე ლი:რად გან ეს ცუ დი საქ ცი ე ლი ა.

ბავ შ ვი:ცუ დი საქ ცი ე ლი! რა არის ცუ დი საქ ცი ე ლი?

მას წავ ლე ბე ლი:ის, რო მე ლიც თქვენ აგიკ რ ძა­ლეს.

ჟან-ჟაკ რუსო

308

ბავ შ ვი:რა ცუ დი ა, ჩა ვი დი ნო ის, რაც ამიკ რ ძა ლეს?

მას წავ ლე ბე ლი:თქვენ და ის ჯე ბით ურ ჩო ბი სათ ვის.

ბავ შ ვი:მე ისე გა ვა კე თებ, რომ ვერ შე მიტყონ.

მას წავ ლე ბე ლი:გით ვალ თ ვა ლე ბენ.

ბავ შ ვი:და ვი მა ლე ბი.

მას წავ ლე ბე ლი:გა მოგ კითხა ვენ.

ბავ შ ვი:ტყუ ილს ვიტყ ვი.

მას წავ ლე ბე ლი:ტყუ ი ლი არ უნ და თქვათ.

ბავ შ ვი:რა ტომ არ შე იძ ლე ბა ტყუ ი ლი ვთქვა?

მას წავ ლე ბე ლი:რად გან ეს ცუ დი ა, და ასე შემ დ გომ ...

აი, აუცი ლე ბე ლი წრე. თუ გა მოხ ვე დით ამ წრი დან, ბავ შ ვი თქვენს ნათ ქ ვამს ვე ღარ გა ი გებს. გა ნა არ შე იძ ლე ბა ბევ რი რამ სა­სარ გებ ლო ვის წავ ლოთ აქე დან? ძლი ერ სა ინ ტე რე სო ა, რა შე იძ ლე­ბო და ამ დი ა ლო გის მა გივ რად მოგ ვე თავ სე ბი ნა. თვი თონ ლო კიც უეჭ ვე ლად სა გო ნე ბელ ში ჩა ვარ დე ბო და. სი კე თი სა და ბო რო ტე ბის ცოდ ნა, ადა მი ა ნის მო ვა ლე ო ბა თა აზ რის შეგ ნე ბა – ეს ბავ შ ვის საქ მე არ არის.

ბუ ნე ბას სურს, რომ ბავ შ ვი ბავ შ ვი იყოს, ვიდ რე მო წი ფუ ლი ადა მი ა ნი გახ დე ბო დეს. ჩვენ რომ და ვა მა ხინ ჯოთ ეს წე სი, ნა ად რევ ნა ყოფს მი ვი ღებთ, უმ წი ფარ სა და უგე მურს, რო მე ლიც სულ მა ლე წახ დე ბა: ჩვენ გვე ყო ლე ბა ახალ გაზ რ და მეც ნი ე რე ბი და მო ხუ ცი ბავ­შ ვე ბი. ბავშვს აქვს თა ვი სი სა კუ თა რი მა ნე რა ხედ ვი სა, აზ როვ ნე ბი სა, გრძნო ბი სა; დი დი სა გან დი დი სიბ რიყ ვე იქ ნე ბა, რომ ჩვე ნი მა ნე რა მო ვახ ვი ოთ მას და, ჩე მი აზ რით, ერ თი და იგი ვეა – ათი წლის ბავ შ ვი­სა გან გინდ ხუ თი ფუ ტი სი მაღ ლე მო გითხო ვია და გინდ მსჯე ლო ბის უნა რი. და მარ თ ლაც, რად უნ და მას ამ ასაკ ში გან ს ჯა? გან ს ჯა ძა ლის აღ ვი რი ა, ბავშვს კი ეს აღ ვი რი არ ესა ჭი რო ე ბა.

რო ცა ცდი ლობთ და არ წ მუ ნოთ თქვე ნი შე გირ დე ბი, რომ მათ მორ ჩი ლე ბა მარ თებთ, ამ ვი თომ და დარ წ მუ ნე ბას კი დევ ძა ლა სა და

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

309

მუ ქა რას, ან და უფ რო უარე სი, პირ ფე რო ბა სა და და პი რე ბებს უმა­ტებთ. ამ გ ვა რად, რად გა ნაც მათ ინ ტე რე სი ამოძ რა ვებთ ან ძა ლა აიძუ ლებთ, ისი ნი ისე გაჩ ვე ნე ბენ თავს, თით ქოს მსჯე ლო ბით დარ­წ მუნ დ ნენ. ისი ნი ძლი ერ კარ გად ხე და ვენ, რომ მორ ჩი ლე ბა მათ თ­ვის სა სარ გებ ლო ა, ურ ჩო ბა კი მავ ნე, თუ კი შე ამ ჩ ნი ეთ ერ თიც და მე ო რეც. მაგ რამ მხო ლოდ იმას მო ითხოვთ მათ გან, რაც მათ თ ვის არ არის სა სი ა მოვ ნო და რად გან სხვი სი ნე ბის ას რუ ლე ბა ყო ველ თ ვის ძნე ლი ა, ისი ნი გე მა ლე ბი ან, რა თა შე ას რუ ლონ თა ვი სი ნე ბა და დარ­წ მუ ნე ბულ ნი არი ან, რომ კარ გად მო იქ ც ნენ, თუ კი მა თი ურ ჩო ბა არ გა მო აშ კა რავ და; მაგ რამ თუ გა მო აშ კა რავ და, ისი ნი მზად არი ან, რა თა უფ რო მე ტი უსი ა მოვ ნე ბა არ შეხ ვ დეთ, იმ წამ ს ვე აღი ა რონ, რომ ცუ­დად მო იქ ც ნენ. რად გან მო ვა ლე ო ბის შეგ ნე ბა ამ ასა კის თ ვის და მა ხა­სი ა თე ბელ ნი შანს არ შე ად გენს, დე და მი წის ზურ გ ზე არ მო ი პო ვე ბა ისე თი ადა მი ა ნი, რო მელ საც შე უძ ლია ეს მო ვა ლე ო ბა ნამ დ ვი ლად შე აგ ნე ბი ნოს. მაგ რამ დას ჯის ში ში, პა ტი ე ბის იმე დი, ჩი ჩი ნი, პა სუ­ხის გა ცე მის სიძ ნე ლე აიძუ ლებს თქვან, რა საც კი მათ გან მო ითხო ვენ. ჩვენ კი გვგო ნი ა, რომ და ვარ წ მუ ნეთ, ნამ დ ვი ლად კი მხო ლოდ თა ვი მო ვა ბეზ რეთ ან და ვა ში ნეთ.

რა გა მო დის აქე დან? ჯერ ერ თი, რად გან ისეთ მო ვა ლე ო ბას აკის­რებთ, რო მელ საც ისი ნი ვერ გრძნო ბენ, მათ ამ ხედ რებთ თქვე ნი ტი­რა ნი ის წი ნა აღ მ დეგ და აძუ ლებთ თქვენს თავს, აჩ ვევთ გულ ჩათხ­რო ბას, სი ყალ ბეს, სიც რუ ეს, რომ ჯილ დო გა მოგ ტყუ ონ ან სას ჯელს გა ექ ც ნენ. და ბო ლოს, აჩ ვევთ სა ი დუმ ლო მო ტი ვე ბის სა აშ კა რაო მო­ტი ვე ბით და ფარ ვას, თქვენ თვი თონ ვე აძ ლევთ სა შუ ა ლე ბას გატყუ­ონ მუ დამ, და გი მა ლონ თა ვი სი ნამ დ ვი ლი ხა სი ა თი და რო ცა დას­ჭირ დე ბათ, ცა რი ე ლი სიტყ ვე ბით გა გის ტუმ რონ თქვენც და სხვე ბიც. მეტყ ვით, რომ კა ნო ნე ბი, თუმ ცა, ისი ნი სა ვალ დე ბუ ლოა სინ დი სი­სათ ვის, მაგ რამ მა ინც იძუ ლე ბას მი მარ თა ვენ მო წი ფულ თა მი მართ. გე თან ხ მე ბით, მაგ რამ ვინ არი ან ეს მო წი ფუ ლე ბი, თუ არა აღ ზ რ დით გა ფუ ჭე ბუ ლი ბავ შ ვე ბი? აი, წი ნას წარ სწო რედ ეს უნ და ავიც დი ნოთ. ბავ შ ვებ თან გა მო ი ყე ნეთ ძა ლა, დი დებ თან კი – გან ს ჯა, ასე თია ბუ ნე­ბის წე სი; ბრძენს კა ნო ნე ბი არ სჭირ დე ბა.

მო ე ქე ცით შე გირდს ისე, რო გორც მის ასაკს შეჰ ფე რის. უწი ნა­რეს ყოვ ლი სა, მი უ ჩი ნეთ მას მი სი ად გი ლი და ისე კარ გად და ა კა ვეთ იგი ამ ად გილ ზე, რომ არც კი ცდი ლობ დეს იქი დან წას ვ ლას. მა შინ

ჟან-ჟაკ რუსო

310

იგი, თუმ ცა, ჯერ არ ეცო დი ნე ბა რა არის სიბ რ ძ ნე, გა ივ ლის სიბ რ ძ­ნის ძლი ერ მნიშ ვ ნე ლო ვან პრაქ ტი კულ სკო ლას. ნუ უბ რ ძა ნებთ მას ნუ რა ფერს, სრუ ლი ად ნუ რა ფერს ქვე ყა ნა ზე, იმა საც კი ნუ აფიქ რე­ბი ნებთ, რომ თქვე ნი თა ვი მის მი მართ რა ი მე ავ ტო რი ტე ტად მი გაჩ­ნი ათ. მან მხო ლოდ იცო დეს ის, რომ იგი სუს ტი ა, თქვენ კი ძლი ე რი, რომ მი სი და თქვე ნი მდგო მა რე ო ბის გა მო, იგი აუცი ლებ ლად თქვენ­ზეა და მო კი დე ბუ ლი, იცო დეს ეს, ის წავ ლოს, იგ რ ძ ნოს. ად რი დან ვე გრძნობ დეს თა ვის ამაყ კი სერ ზე უღელს, ბუ ნე ბამ რომ ადა მი ანს და ად გა, რომ ლის ქვეშ ყო ველ მა მოკ ვ დავ მა არ სე ბამ უნ და და ხა როს თა ვი; ხე დავ დეს ამ აუცი ლებ ლო ბას საგ ნებ ში და არა ადა მი ან თა კაპ­რი ზებ ში. დარ წ მუ ნე ბუ ლი უნ და ვი ყოთ, რომ ბავ შ ვი კაპ რი ზად არ ჩათ ვ ლის ყვე ლა ფერს, რაც მის სურ ვილს ეწი ნა აღ მ დე გე ბა, და რი სი სა ფუძ ვე ლიც მის თ ვის გა უ გე ბა რი იქ ნე ბა. ბავშვს უსა ფუძ ვ ლოდ მი­აჩ ნია ყვე ლა ფე რი, რაც მის ფან ტა ზი ებს ვერ ეგუ ე ბა, და ის აღ ვი რიც, რო მე ლიც მას აკა ვებს, იყოს ძა ლა და არა ავ ტო რი ტე ტი. ის, რის გა­ნაც მან თა ვი უნ და შე ი კა ვოს, არ უნ და ავუკ რ ძა ლოთ, ოღონდ ნუ მის ცემთ შე საძ ლებ ლო ბას გა ა კე თოს იგი, ახ ს ნა­ გან მარ ტე ბა კი სა­ჭი რო არ არის; არც მსჯე ლო ბაა სა ჭი რო; ხო ლო იმა ზე, რის ნე ბა საც აძ ლევთ, პირ ვე ლი თქმის თა ნა ვე დარ თეთ ნე ბა. თხოვ ნი სა, მუ და რის გა რე შე, ნა მე ტურ კი რა ი მე პი რო ბი სა, ნე ბა დარ თეთ ხა ლი სი ა ნად, უარი კი უთხა რით უხა ლი სოდ; მაგ რამ ყო ვე ლი უარი შე უც ვ ლე­ლი უნ და იყოს. რამ დე ნიც არ უნ და გეხ ვე წოთ, არ შე ირ ყეთ. თქვე ნი „არა” ურ ყე ვი კე დე ლი უნ და იყოს, რა თა ბავ შ ვი ხუთ ჯერ ან ექ ვ ს ჯერ რომ და ე ჯა ხოს ამ კე დელს და თა ვი სი ძა ლე ბი ამო წუ როს, შეწყ ვი ტოს ცდა მი სი დან გ რე ვი სა.

ამ გზით თქვენ მას აქ ცევთ მომ თ მენ, ზო მი ერ, დამ ჯე რე, წყნარ არ სე ბად, იმ შემ თხ ვე ვა ში, რო დე საც მას არ ექ ნე ბა ის, რაც მო ი­სურ ვა; რად გან ადა მი ა ნის ბუ ნე ბა ისე თი ა, რომ სა გან თა აუცი ლებ­ლო ბას იგი მოთ მი ნე ბით იტანს, სხვის ბო როტ ნე ბას კი არა. მე ტი აღარ არის – ასეთ პა სუხს ბავ შ ვი აღარ აუხირ დე ბა არა სო დეს, თუ სიც რუე არ ჰგო ნი ა. სა ერ თოდ სა შუ ა ლო ხა ზი არ არ სე ბობს: ან ნუ რა ფერს ნუ მოს თხოვთ, ან თა ვი დან ვე მთლად და ი მორ ჩი ლეთ, ყვე ლა ზე უფ რო ცუ დი აღ ზ რ და ის არის, რომ ბავ შ ვი მერ ყე ობს, სა­კუ თარ სა და თქვენს ნე ბა­ სურ ვილს შო რის. და და უს რუ ლე ბე ლი

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

311

და ვა ა, ვინ უნ და იყოს თქვენ ორს შო რის ბა ტო ნი; ათას წი ლად მირ­ჩევ ნი ა, რომ მუ დამ იგი იყოს ბა ტო ნი.

ძლი ერ საკ ვირ ვე ლი ა, რომ მას შემ დეგ, რაც ბავ შ ვის აღ ზ რ და­ში ჩა ვე რი ეთ, სხვა ვე რა ფე რი იარა ღი მო ვი გო ნეთ ბავ შ ვის წარ მარ­თ ვი სათ ვის, თუ არა ქიშ პი, ჯიბ რი, შუ რი, ამ პარ ტავ ნო ბა, სი ხარ ბე, სულ მ და ბა ლი ში ში, ე.ი. ყვე ლა ზე უფ რო სა ში ში ვნე ბე ბი, რომ ლებ­საც აქვთ უნა რი სხვებ ზე უფ რო სწრა ფად აგ ვა ღელ ვონ და სხვებ ზე უფ რო მე ტად შერ ყ ვ ნან სუ ლი, თვით სხე უ ლის გა ფორ მე ბამ დეც კი. ყო ველ სა ვე ნა ად რევ სწავ ლას, რო მე ლიც გვსურს შე ვი ტა ნოთ ბავ შ­ვის თავ ში, ვამ ყ ნობთ ბი წი ე რე ბა ზე, მი სი გუ ლის სიღ რ მე ში. უგუ ნურ აღ მ ზ რ დე ლებს ჰგო ნი ათ, რომ ისი ნი სას წა ულს ახ დე ნენ, რო ცა აბო­რო ტე ბენ ბავ შ ვებს, რა თა მათ შე ას წავ ლონ რა არის სი კე თე და შემ­დეგ დარ ბა ის ლუ რად გვე უბ ნე ბი ან, ასე თია ადა მი ა ნი ო. დი ახ, ასე თია ადა მი ა ნი, რო მე ლიც თქვენ შექ მე ნით.

ყო ველ გ ვა რი იარა ღი გა მოს ცა დეს, გარ და ერ თი სა, სწო რედ იმ ერ თა დერ თი სა, რო მელ საც შე უძ ლია გა მოდ გეს, ე. ი. გარ და კარ გად მო წეს რი გე ბუ ლი თა ვი სუფ ლე ბი სა. არ უნ და ჩა ე რიო ბავ შ ვის აღ ზ­რ და ში, თუ არ იცი, რო გორ უნ და წა იყ ვა ნო იგი, სა დაც შენ გინ და, მხო ლოდ და მხო ლოდ შე საძ ლებ ლო ბი სა და შე უძ ლებ ლო ბის კა ნო­ნე ბის მი ხედ ვით. რად გან მან არც ერ თის სფე რო არ იცის და არც მე ო რის, შე იძ ლე ბა, სურ ვი ლი სა მებრ, ხან გა ა ფარ თო ვო ეს სფე რო მის გარ შე მო, ხან შე ა ვიწ რო ვო. შე იძ ლე ბა შე ბორ კო, ბიძ გი მის ცე, შე ა ჩე რო, მხო ლოდ და მხო ლოდ აუცი ლებ ლო ბის ბორ კი ლის სა­შუ ა ლე ბით: იგი უკ მა ყო ფი ლო არ იქ ნე ბა. სა გან თა ძა ლა სრუ ლი ად საკ მა რი სი ა, რომ იგი დამ ჯე რი და მორ ჩი ლი გა ხა დო და ვე რა ვი თა რი ბი წი ვერ მო ი კი დებს ფეხს მის სულ ში, რად გან ვნე ბა ვერ გა იღ ვი­ძებს, ვიდ რე იგი არ ამოქ მედ დე ბა.

ნუ რა ვი თარ სიტყ ვი ერ და რი გე ბას ნუ მის ცემთ თქვენს შე გირდს, იგი მან მხო ლოდ გა მოც დი ლე ბი დან უნ და მი ი ღოს. ნუ რა ვი თარ სას­ჯელს ნუ მი უს ჯით, რად გან მან არ იცის, რას ნიშ ნავს დამ ნა შა ვედ ყოფ ნა. ნუ რა სო დეს მო ახ დე ვი ნებთ ბო დიშს, რად გან იგი შე უ რაცხ­ყო ფას ვერ მო გა ყე ნებთ, რად გან მის მოქ მე დე ბა ში არა ვი თა რი მო რა­ლი არ არის. ის ვერც ჩა ი დენს ისეთ რა მეს, რომ მო რა ლუ რად ცუ დი იყოს და სას ჯე ლის ან გა კიცხ ვის ღირ სი იქ ნე ბა,

ვხე დავ უკ ვე, რომ შე ში ნე ბუ ლი მკითხ ვე ლი ამ ბავ შ ვ ზე, ჩვე ნი

ჟან-ჟაკ რუსო

312

ბავ შ ვე ბის მი ხედ ვით მსჯე ლობს: იგი ცდე ბა. მუდ მი ვი შეზღუ დუ ლო­ბა, რო მელ ში აც გი ჭი რავთ თქვე ნი მო წა ფე ე ბი, აღი ზი ა ნებს მათ სი­ცელ ქეს; რაც უფ რო მე ტად არი ან ისი ნი თქვენ თან ყოფ ნის დროს შეზღუ დუ ლი, მით უფ რო მეტს იგი ჟე ბენ, რო დე საც თა ვი დან მოგ­ცილ დე ბი ან. ხომ უნ და აინაზღა უ რონ, რო ცა მო ა ხერ ხე ბენ ის მძი მე შე ვიწ რო ე ბა, რო მელ საც ისი ნი ჩვენ გან გა ნიც დი ან.

ორი ქა ლა ქე ლი მო წა ფე, უფ რო მეტ უწე სო ბას ჩა ი დენს სო­ფელ ში, ვიდ რე მთე ლი სოფ ლის ახალ გაზ რ დო ბა. ჩა კე ტეთ ერთ ოთახ ში პა ტა რა ბა ტო ნი და პა ტა რა გლე ხი. პირ ვე ლი ყვე ლა ფერს გად მო ატ რი ა ლებს, და ამ ს ხ ვ რევს, ვიდ რე მე ო რე თა ვი სი ად გი ლი დან და იძ ვ რო დეს. რა ტომ? მხო ლოდ იმი ტომ, რომ პირ ვე ლი ცდი ლობს ისარ გებ ლოს ერ თი წუ თის თა ვი სუფ ლე ბით, მე ო რე კი მუ დამ დარ­წ მუ ნე ბუ ლია თა ვი სუფ ლე ბა ში და არ ჩქა რობს, თუმ ცა ღა, გლე ხის შვი ლე ბიც ჯერ კი დევ შორს არი ან იმ მდგო მა რე ო ბი დან, მე რომ მინ­და, რად გან მათ ხში რად ანე ბივ რე ბენ და აჯავ რე ბენ.

მი ვი ღოთ უდა ვო აქ სი ო მად ის, რომ ბუ ნე ბის ყო ვე ლი პირ ვე ლი ძვრა სწო რი ა; ადა მი ა ნის გულ ში არა ვი თა რი თან და ყო ლი ლი სი ა ვე არ არის, იქ ვერც ერთ მანკს ვერ ნა ხავთ, რომ ვერ თქვა, თუ რო გორ და რა გზით შე სუ ლა იგი გულ ში. ადა მი ა ნის ერ თა დერ თი ბუ ნებ რი ვი ვნე ბა არის თა ვის თა ვის სიყ ვა რუ ლი ან თვით მოყ ვა რე ო ბა, ფარ თო მნიშ ვ ნე ლო ბით. ეს თვით მოყ ვა რე ო ბა თა ვის თა ვად, ან ჩვენ მი მართ, კე თი ლი და სა სარ გებ ლო ა; და რად გან იგი სრუ ლი ად არ ეხე ბა სხვას, ამ დე ნად, იგი ბუ ნებ რი ვად ნე იტ რა ლუ რი ა. იგი მხო ლოდ მა შინ გახ­დე ბა ავი ან კარ გი, თუ ამას ან იმას და უ კავ ში რებ, ან და ასე თი ან ისე თი მი მარ თე ბა მი ე ცი. ამი ტომ, ვიდ რე თვით მოყ ვა რე ო ბის ხელ მ­ძღ ვა ნე ლი, ე. ი. გო ნე ბა – და ი ბა დე ბო დეს, ბავ შ ვ მა ერ თი ნა ბი ჯიც არ უნ და გა დად გას, იმ ვა რა უ დით, რომ სხვა მხე დავს ან მის მენ სო, ერ თი სიტყ ვით, სხვის თ ვის, არა მედ მო იქ ცეს ისე, რო გორც ბუ ნე ბა უკარ­ნა ხებს და მა შინ იგი მხო ლოდ სი კე თეს ჩა ი დენს. მე რო დი ვფიქ რობ, რომ იგი არა სო დეს არა ფერს გა ა ფუ ჭებს, არ იტ კენს რა ი მეს, არ გა­ტეხს, ვთქვათ, ძვირ ფას ნივთს თუ ხელ ში ჩა უ ვარ და. მას შე უძ ლია დი დი ვნე ბა მო გა ყე ნოს, მაგ რამ ეს არ იქ ნე ბა ბო რო ტი საქ ცი ე ლი, რად გან ბო როტ საქ ცი ელს წარ მო შობს ვნე ბის მო ტა ნის გან ზ რახ ვა, ასე თი გან ზ რახ ვა კი მას არა სო დეს ექ ნე ბა. თუ კი ერ თხელ მა ინც ექ­

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

313

ნა მას ასე თი გან ზ რახ ვა, უკ ვე ყვე ლა ფე რი და ღუ პუ ლი ყო ფი ლა. იგი ყო ფი ლა თით ქ მის გა ნუ კურ ნებ ლად ბო რო ტი ქმნი ლე ბა.

ის, რაც ძუნ წის თვალ ში ბო რო ტი ა. გო ნე ბი სათ ვის არ არის ბო­რო ტი, ბავშვს რომ სრულ თა ვი სუფ ლე ბას მის ცემთ იცელ ქოს, რა­თა ეს ცელ ქო ბა ძვი რად რომ არ და გიჯ დეთ, უნ და მო ა ცი ლოთ მას ყვე ლა ფე რი გა სა ტე ხი და ძვირ ფა სი. მას ოთახ ში მხო ლოდ ტლან ქი და მა გა რი ავე ჯი უნ და ედ გას. არც სარ კე, არც ფა ი ფუ რი, ფუ ფუ ნე­ბის არც ერ თი სა გა ნი არ უნ და იყოს იქ. რაც შე ე ხე ბა ჩვენს ემილს, რო მელ საც მე სო ფელ ში ვზრდი, მი სი ოთა ხი არაფ რით არ იქ ნე ბა გლე ხის ოთა ხი სა გან გან ს ხ ვა ვე ბუ ლი. რა ტომ უნ და გა დავ ყ ვე ამ ოთა­ხის შემ კო ბას, თუ კი მან ასე იშ ვი ა თად უნ და დაჰ ყოს შიგ, იმას კი ვეც დე ბი, მან თვი თონ შე ამ კოს იგი და სულ მა ლე და ვი ნა ხავთ რით შე ამ კობს.

თუ ბავ შ ვ მა, მი უ ხე და ვად თქვენ მი ერ მი ღე ბუ ლი წი ნას წა რი ზო­მე ბი სა, მა ინც და არ ღ ვია წეს რი გი, გა ტე ხა რა მე სა სარ გებ ლო ნივ თი, ნუ დას ჯით მას თქვე ნი და უ დევ რო ბის გა მო, ნუ და ტუქ სავთ, ნუ რა­ვი თარ საყ ვე დურს ნუ ეტყ ვით, ნურც შე ამ ჩ ნე ვი ნებთ, რომ უსი ა მოვ­ნე ბა მო გა ყე ნათ, ისე და ი ჭი რეთ თა ვი, თით ქოს ნივ თი თა ვის თა ვად გატყ და; და ბო ლოს, დარ წ მუ ნე ბუ ლი იყა ვით, რომ ძლი ერ ბევ რი გა­ა კე თეთ, თუ შე ძე ლით არა ფე რი გეთ ქ ვათ.

გავ ბე დო და გა მოვ თ ქ ვა ყვე ლა ზე უფ რო დი დი, ყვე ლა ზე უფ რო მნიშ ვ ნე ლო ვა ნი, ყვე ლა ზე უფ რო სა სარ გებ ლო წე სი აღ ზ რ დი სა? ეს წე სი დრო ის მო გე ბა კი არა, მი სი და კარ გ ვა ა. სა შუ ა ლო მკითხ ვე ლო, მა პა ტიე ჩე მი პა რა დოქ სე ბი: რო ცა აზ როვ ნებ, პა რა დოქ სე ბი სა ჭი­რო ა. რაც გინ და თქვი, მე კი მა ინც მირ ჩევ ნია პა რა დოქ სე ბის კა ცი ვი ყო, ვიდ რე წი ნას წარ გამ ჯ და რი აზ რე ბი სა. ყვე ლა ზე უფ რო სა ში­ში მო ნაკ ვე თი ადა მი ა ნის ცხოვ რე ბა ში არის და ბა დე ბი დან თორ მეტ წლამ დე. ეს ის ხა ნა ა, რო ცა ყალ ბი აზ რე ბი და ბი წი ე რე ბა ითე სე ბა და არც გვაქვს ჯერ არა ვი თა რი იარა ღი მათ აღ მო საფხ ვ რე ლად, ხო ლო იარა ღი რომ სა ჭი რო გახ დე ბა, ფეს ვე ბი ისე ღრმად არის გა სუ ლი, რომ ვე ღარ ამო აგ დებ. ბავ შ ვე ბი რომ დე დის ძუ ძუ დან პირ და პირ გო­ნი ერ ასაკ ში გა დას კუპ დე ბოდ ნენ, მა შინ ის აღ ზ რ და, რო მე ლიც მათ ეძ ლე ვათ, შე იძ ლე ბა გა მოდ გო მო დათ; მაგ რამ ბუ ნებ რი ვი გან ვი თა­რე ბის თა ნახ მად, მათ თ ვის სულ სა წი ნა აღ მ დე გო რამ არის სა ჭი რო. მა თი სუ ლი ხე ლუხ ლე ბე ლი უნ და რჩე ბო დეს, ვიდ რე მას ყვე ლა მი სი

ჟან-ჟაკ რუსო

314

უნა რი არ ექ ნე ბა, რად გან იგი ვერ და ი ნა ხავს იმ სა ნა თურს, რო მელ­საც თქვენ დგამთ მის წინ, ვი ნა ი დან ბრმაა და ვერ გა იგ ნებს იდე ე ბის თვა ლუწ ვ დე ნელ ველ ზე იმ გზას, რო მე ლიც გო ნე ბას უკე თე სი თვა­ლე ბი სათ ვი საც კი ასე მკრთა ლად აღუ ნიშ ნავს.

მა შა სა და მე, პირ ველ დაწყე ბი თი აღ ზ რ და წმინ და ნე გა ტი უ რი უნ­და იყოს. მი სი და ნიშ ნუ ლე ბა არის არა სათ ნო ე ბი სა და ჭეშ მა რი ტე­ბის სწავ ლე ბა, არა მედ დაც ვა გუ ლი სა ბი წი ე რე ბი სა გან და გო ნე ბი სა, შეც დო მი სა გან, რომ თქვენ შეგ ძ ლე ბო დათ არა ფე რი გა გე კე თე ბი ნათ. შეგ ძ ლე ბო დათ შე გირ დი თორ მე ტი წლის ასა კამ დე ჯან მ რ თე ლი და მა გა რი მი გეყ ვა ნათ ისე, რომ მას მარ ჯ ვე ნა და მარ ცხე ნა ხე ლის გარ­ჩე ვაც არ სცოდ ნო და. თქვე ნი პირ ვე ლი გაკ ვე თი ლის თა ნა ვე, მის გან­ს ჯას აეხი ლე ბო და თვა ლე ბი გო ნე ბის თ ვის. მას არც გამ ჯ და რი აზ რე ბი, არც ჩვე უ ლებ რი ვე ბი არ ექ ნე ბო და და ამი ტომ მას ში არა ფე რი იქ ნე­ბო და ისე თი, თქვენს საქ მე ში ხე ლი შე ე შა ლა. მა ლე იგი თქვენს ხელ­ში უგო ნი ე რე სი ადა მი ა ნი გახ დე ბო და. ამ რი გად, იმით, რომ საქ მე ში ჩა უ რევ ლო ბით და იწყეთ, თქვენ სას წა ულს მო ახ დენ დით აღ ზ რ და ში.

მო ი ქე ცით მი ღე ბუ ლი წე სის სა წი ნა აღ მ დე გოდ და თით ქ მის ყვე­ლა ფერს კარ გად გა ა კე თებთ. რად გან ბავ შ ვი ბავ შ ვად კი არ უნ დათ, არა მედ მეც ნი ე რად, ამი ტომ მა მე ბი და აღ მ ზ რ დე ლე ბი ცდი ლო ბენ, რაც კი შე იძ ლე ბა ად რე და უწყონ ბავშვს და ტუქ ს ვა, დას ჯა, გა კიცხ ვა, თავ მოყ ვა რე ო ბის გაღ ვი ძე ბა, და ში ნე ბა, და პი რე ბის შეც ნო ბა, ჭკუ­ის და რი გე ბა, სა ბუ თე ბით დარ წ მუ ნე ბა, უკე თე სი ჰქე ნით: გო ნი ე რად მი უ დე ქით საქ მეს და ნუ მსჯე ლობთ ბავ შ ვებ თან, მე ტად რე იმ მიზ­ნით, რომ და არ წ მუ ნოთ იმა ში, რაც მას არ მოს წონს, რად გან გო ნე­ბა რომ მუ დამ არა სა სი ა მოვ ნო შემ თხ ვე ვა ში და ი მოწ მო, თა ვი დან ვე სა ხელს გა უ ტეხს მას ბავ შ ვის თვალ ში, რად გან იგი ჯერ მი უწ ვ დო მე­ლია მის თ ვის. ავარ ჯი შეთ სხე უ ლი მი სი, ორ გა ნო ე ბი მი სი, გრძნო ბე ბი მი სი, ძა ლე ბი, მაგ რამ მის უქმ სულს ხელს ნუ ახ ლებთ სა ნამ დეც კი შე იძ ლე ბა. ერი დეთ ზო გად დე ბუ ლე ბას, თუ იგი წინ უს წ რებს მის შემ ფა სე ბელ მსჯე ლო ბას. და აბ რ კო ლეთ, შე ა ჩე რეთ ყო ვე ლი უცხო შთა ბეჭ დი ლე ბა და რა თა ხე ლი შე უ შა ლოთ ბო რო ტე ბის გა ჩე ნას, სრუ ლე ბით ნუ აჩ ქარ დე ბით აკე თოთ კე თი ლი საქ მე, რად გან სი კე თე მხო ლოდ მა შინ არის სი კე თე, რო დე საც გო ნე ბა აშუ ქებს მას. ყო ვე­ლი და ყოვ ნე ბა მო გე ბად ჩათ ვა ლეთ: რად გან თუ მიზ ნი სა კენ უაზ როდ მი დი ხართ, ეს დი დი მო გე ბა ა, აცა ლეთ, რომ ბავ შო ბა მწიფ დე ბო დეს

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

315

ბავ შ ვ ში. და ბო ლოს, თუ რა მე და რი გე ბის მი ცე მა აუცი ლე ბე ლი გახ­და, ნუ მის ცემთ დღეს ვე, თუ სახ ვა ლი ოდ გა და დე ბა სა ხი ფა თო არ არის.

მე ო რე სა ბუ თი, რო მე ლიც ამ მე თო დის სა სარ გებ ლოდ მეტყ­ვე ლებს, არის ბავ შ ვის სუ ლის თა ვი სე ბუ რე ბა, რა საც კარ გად უნ­და იც ნობ დე, რა თა სა თა ნა დო მო რა ლუ რი რე ჟი მი შე ურ ჩი ო. ყო­ველ სულს აქვს თა ვი სი სა კუ თა რი სა ხე, რომ ლის მი ხედ ვი თაც უნ და წარ მარ თო იგი; და შენ მა ცდებ მა რომ ნა ყო ფი გა მო ი ღოს, იგი უნ­და წა რი მარ თოს სწო რედ ამ სა ხით და არა სხვაგ ვა რად. გო ნი ე რო ადა მი ა ნო, დიდ ხანს და უკ ვირ დი ბუ ნე ბას, კარ გად შე ის წავ ლე შე ნი შე გირ დი, ვიდ რე მას პირ ველ სიტყ ვას ეტყო დე. ჯერ გზა მი ე ცი მის ხა სი ათს, რომ თა ვი სუფ ლად გა შა ლოს ის, რაც ჩა სა ხუ ლია მას ში, ნუ რა ფერ ში ნუ გა უ წევ წი ნა აღ მ დე გო ბას, რომ იგი უკეთ და ი ნა ხო მთლი ა ნად. თქვენ გგო ნი ათ, რომ თა ვი სუფ ლე ბის ხა ნა მის თ ვის და­კარ გუ ლი დრო ა. პი რი ქით, იგი ყვე ლა ზე უფ რო ნა ყო ფი ე რად იქ ნე­ბა გა მო ყე ნე ბუ ლი, რად გან სწო რედ მა შინ ის წავ ლით, რო გორ უნ და გა მო ი ყე ნო დრო უ ლად ყო ვე ლი ძვირ ფა სი წუ თი, რომ არ ცერ თი არ და ე კარ გოს, თო რემ თუ მოქ მე დე ბა მა ნამ დის და იწყე ბა, ვიდ რე გა­ი გებ დე რა აკე თო, დაბ ნე უ ლად იმოქ მე დებ; შეც დო მებს ჩა ი დენ და იძუ ლე ბუ ლი გახ დე ბი, უკან დაბ რუნ დე; უფ რო და შორ დე ბი მი ზანს, ვიდ რე რომ არ აჩ ქა რე ბუ ლი ყა ვი. ნუ და ემ ს გავ სე ბი ძუნწს, რო მე ლიც ბევრს კარ გავს, რად გან არაფ რის და კარ გ ვა არ სურს. გა წი რე და ბა­ლი ასა კის დრო, რად გან უფ რო მა ღალ ასაკ ში ერ თი ათად აინაზღა­უ რებ მას. ჭკვი ა ნი ექი მი პირ ვე ლი და ხედ ვის თა ნა ვე, ნა უც ბა დე ვად არ მოგ ცემს რჩე ვას, ვიდ რე გა მოს წერ დეს რა მეს, უწი ნა რეს ყოვ ლი სა, ავად მ ყო ფის ტემ პე რა მენტს შე ის წავ ლის, იგი გვი ან მო კი დებს ხელს, სა მა გი ე როდ მო არ ჩენს, აჩ ქა რე ბუ ლი ექი მი კი მოკ ლავს.

კი, მაგ რამ სად მო ვა თავ სოთ ბავ შ ვი, რომ იგი აღ ვ ზარ დოთ, რო­გორც რა ღაც უაზ რო არ სე ბა, რო გორც ავ ტო მა ტი? მთვა რე ზე წა ვიყ­ვა ნოთ თუ უდა ბურ კუნ ძულ ზე? მთლად მო ვა ცი ლოთ ადა მი ა ნებს? გა ნა მას თვალ წინ არ ექ ნე ბა მუ დამ სხვის ვნე ბა თა სა ნა ხა ო ბა და მა­გა ლი თი? გა ნა იგი არას დ როს არ ნა ხავს თა ვის ტოლ ბავ შ ვებს? არ ნა ხავს მშობ ლებს, მე ზობ ლებს, ძი ძას, გამ დელს, ლა ქი ას, და ბო ლოს, თა ვის აღ მ ზ რ დელს, რო მე ლიც ან გე ლო ზი არ იქ ნე ბა?

ჟან-ჟაკ რუსო

316

ეს მო საზ რე ბა ძლი ე რია და სა ფუძ ვ ლი ა ნი. მაგ რამ მე ვთქვი გა ნა, რომ ბუ ნებ რი ვი აღ ზ რ და ად ვი ლი საქ მე ა­ მეთ ქი?

ადა მი ა ნე ბო! რა ჩე მი ბრა ლი ა, თქვენ გა გიძ ნე ლე ბი ათ ყვე ლა­ფე რი, რაც კარ გი ა. მე ვა ღი ა რებ, რომ ვხე დავ ამ სიძ ნე ლე ებს: ისი­ნი იქ ნებ და უძ ლე ვე ლიც იყოს. მაგ რამ ყოვ ლად უდა ვოა ისიც, რომ თუ შე ეც დე ბი მათ აც დე ნას, რამ დე ნად მე აიც დენ კი დეც. მე დავ სა ხე მი ზა ნი: არ ვამ ბობ, რომ მი სი მიღ წე ვა შე საძ ლე ბე ლი ა, მაგ რამ იმას კი ვიტყ ვი, რომ ის, ვინც უფ რო მი უ ახ ლოვ დე ბა მას, სა უ კე თე სო ნა­ყოფს მიიღებს6.

გახ სოვ დეთ, ვიდ რე ადა მი ა ნის ჩა მო ყა ლი ბე ბის საქ მეს მოჰ კი­დებ დეთ ხელს, თვი თონ უნ და იყოთ თქვე ნი თა ვით ვე ადა მი ა ნად ქცე უ ლი, თქვენ ში ვე უნ და მო ნა ხოთ ის მა გა ლი თი, რო მე ლიც სხვას უნ და მის ცეთ. სა ნამ ბავშვს შეგ ნე ბა არა აქვს, საკ მაო დრო გვაქვს, შე ვამ ზა დოთ ყვე ლა ფე რი, რაც მის ახ ლოა ისე, რომ ბავშვს პირ ველ ხა ნებ ში ვე და ვა ნა ხოთ მხო ლოდ ის, რის და ნახ ვაც მას შე ე ფე რე ბა. ჩა უ ნერ გეთ ყვე ლას პა ტი ვის ცე მა თქვენ მი მართ, უწი ნა რეს ყოვ ლი­სა, შე აყ ვა რეთ ყვე ლას თა ვი, რომ ყო ვე ლი კა ცი ცდი ლობ დეს თა ვი მო გა წო ნოთ. ვე რა სო დეს ვერ გახ დე ბით ბავ შ ვის ხე ლი სუ ფა ლი, თუ არ და ე უფ ლეთ ყვე ლა ფერს, რაც კი არის მის გარ შე მო, და ეს ავ­ტო რი ტე ტი არა სო დეს არ იკ მა რებს, თუ იგი სათ ნო ე ბის პა ტი ვის­ცე მა ზე არ იქ ნა და ფუძ ნე ბუ ლი. საქ მე იმა ში კი არ არის, რომ ჯი ბე და ი ცა რი ე ლოთ და ოქ რო­ ვერ ცხ ლი აბ ნი ოთ: არა სო დეს არ მი ნა ხავს, რომ ფუ ლით სიყ ვა რუ ლი მო ეხ ვე ჭოს ვინ მეს. არ ვარ გა სი ძუნ წე და გულ ცი ვო ბა, არც ცა რი ე ლი თა ნაგ რ ძ ნო ბა, რო ცა შე გიძ ლია და ეხ მა­რო. მაგ რამ თქვე ნი სკივ რე ბი რომ გა უ ღოთ კაცს, და არა გუ ლი, მი სი გუ ლი თქვენ თ ვის მუ დამ და ხუ რუ ლი იქ ნე ბა. თქვე ნი დრო, თქვე ნი ამა გი, თქვე ნი სიყ ვა რუ ლი, თქვე ნი თა ვი – აი, რა უნ და მის ცეთ კაცს; რად გან, რაც გინ და ბევ რი ქნა, კა ცი მა ინც გრძნობს, რომ თქვე ნი ფუ ლი არ არის თქვე ნი თა ვი. ზოგ ჯერ თა ნაგ რ ძ ნო ბა და კე თი ლი გუ­ლი უფ რო ფას დე ბა და რე ა ლუ რად უფ რო სა სარ გებ ლო ა, ვიდ რე ფუ ლი დი სა ჩუქ რე ბი; რამ დე ნი გა ჭირ ვე ბუ ლი და ავად მ ყო ფი ა, რომ მოწყა ლე ბას ნუ გე ში ურ ჩევ ნი ა. რამ დე ნია და ბე ჩა ვე ბუ ლი ხალ ხი, რომ მფარ ვე ლო ბა უფ რო გა მო ად გე ბა ვიდ რე ოქ რო­ ვერ ცხ ლი. შე­ა რი გეთ დამ დუ რე ბულ ნი, აარი დეთ და ვას, ბავ შ ვებს ვალ დე ბუ ლე ბა შე აგ ნე ბი ნეთ, მა მებს – მოწყა ლე ბა, ხე ლი შე უწყ ვეთ ბედ ნი ერ ცოლ ­

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

317

ქ მ რო ბას; ებ ძო ლეთ ადა მი ა ნის შე ვიწ რო ე ბას; გა მო ი ყე ნეთ რაც შე იძ­ლე ბა ფარ თოდ თქვე ნი მო წა ფის მშობ ლე ბის გავ ლე ნა იმ და ბე ჩა ვე­ბულ თა საშ ვე ლად, ვინც უსა მარ თ ლო ბას გა ნიც დის, ვი საც ჩაგ რავს ძლი ე რი. გა მო აცხა დეთ საქ ვეყ ნოდ თქვე ნი თა ვი მაშ ვ რალ თა ქო მა­გად. იყა ვით სა მარ თ ლი ა ნი, კაც თ მოყ ვა რე, ქველ მოქ მე დი. არ კმა რა მოწყა ლე ბის გა ცე მა, უნ და გიყ ვარ დეთ კი დეც; შებ რა ლე ბა უფ რო მეტ გა ჭირ ვე ბას შე ამ სუ ბუ ქებს, ვიდ რე ფუ ლი. გიყ ვარ დეთ სხვე ბი და ისი ნიც შე გიყ ვა რე ბენ, ემ სა ხუ რეთ მათ და ისი ნიც გემ სა ხუ რე ბი­ან; გა უ წი ეთ ძმო ბა და ისი ნიც შვი ლო ბას გა გი წე ვენ.

აი, კი დევ ერ თი მი ზე ზი იმი სა, რა ტომ მინ და ჩე მი ემი ლი სო­ფელ ში აღ ვ ზარ დო, შორს ამ არამ ზა და ლა ქი ე ბის გან, მა თი ბა ტო­ნე ბის შემ დეგ – ამ უკა ნას კ ნე ლი ადა მი ა ნე ბი სა გან, შორს, ქა ლა ქის ბნე ლი ზნე­ ჩ ვე უ ლე ბი სა გან, რო მე ლიც გა რე დან გაპ რი ა ლე ბუ ლია და ბავ შ ვი სათ ვის მაც დუ რი და გა დამ დე ბი ა; გლე ხის ნაკ ლო ვა ნე­ბა ნი, კი გა რეგ ნულ მომ ხიბ ვ ლე ლო ბას მოკ ლე ბულ ნი და ტლან ქ ნი, უფ რო ზიზღს გა მო იწ ვე ვენ, ვიდ რე შე აც დე ნენ კაცს, თუ მას რა მე სა გან გე ბო ინ ტე რე სი არა აქვს, წა ბა ძოს მათ.

სო ფელ ში აღ მ ზ რ დე ლი უფ რო ად ვი ლად და ე უფ ლე ბა საგ ნებს, რო მე ლიც მან ბავშვს უნ და წა უ ყე ნოს: მის რე პუ ტა ცი ას, მის ნათ­ქ ვამს, მის მა გა ლითს ისე თი ავ ტო რი ტე ტი ექ ნე ბა, რო მე ლიც მათ ქა ლაქ ში არ ექ ნე ბო დათ, რად გა ნაც იგი ყვე ლა სათ ვის სა სარ გებ ლო იქ ნე ბა, ყვე ლა ეც დე ბა მო ი წო ნოს თა ვი, და იმ სა ხუ როს მი სი ნდო ბა, შე გირ დ საც ისე მო აჩ ვე ნოს თა ვი, რო გორც აღ მ ზ რ დელს უნ და. და თუ ეს არ გა ა თა ვი სუფ ლებს მათ ბი ნი სა გან, სკან დალს მა ინც მო ე რი­დე ბი ან, ჩვე ნი საქ მი სათ ვის კი ესეც კმა რა.

ნუ ღარ და აბ რა ლებთ სხვას თქვენს სა კუ თარ შეც დო მებს: ბავ­შ ვებს ის სიც რუე კი არ აფუ ჭებს, რო მელ საც ისი ნი და ი ნა ხა ვენ, რამ დე ნა დაც ის, რო მელ საც თქვენ ას წავ ლით მუდ მი ვი ქა და გო ბით, მუდ მი ვი მო რა ლის ტო ბით, მუდ მი ვი პე დან ტო ბით, ერთ კე თილ იდე­ას თან ბავშვს ოც უვარ გისს აწ ვ დით: მთლად გარ თუ ლი იმით, რაც თქვენს თავ ში ხდე ბა, იმ შე დეგს ვერ ხე დავთ, რა საც მათ თავ ში იწ­ვევთ.

რო გორ გგო ნი ათ, ნუ თუ, იმ სიტყ ვე ბის მო რევ ში, რომ ლე ბი თაც თქვენ ისი ნი მუ დამ მოთ მი ნე ბი დან გა მო გიყ ვანთ, არ მო ი ნა ხე ბა ისე­თი, რომ ცუ დად იქ ნას გა გე ბუ ლი? ნუ თუ გგო ნი ათ, რომ ისი ნი თა­

ჟან-ჟაკ რუსო

318

ვი სე ბუ რად არ გა ი გე ბენ თქვენს ბუნ დო ვან ახ ს ნა­ გან მარ ტე ბას და ვერ იპო ვი ან აქ ვე რა ფერს ისეთს, რომ მათ თ ვის მი საწ ვ დო მი სის ტე­მა შე ი მუ შა ონ, რო მელ საც რო ცა დას ჭირ დე ბათ, თქვენს წი ნა აღ მ დეგ გა მო ი ყე ნე ბენ?

აბა, ყუ რი და უგ დეთ ბავშვს, რო მელ საც ეს ­ეს არის ჭკუა ვას წავ­ლეთ; აცა ლეთ მას თქვას რაც უნ და, იყ ბე დოს, შე კითხ ვე ბი მოგ ცეთ, და თქვენ გა ოც დე ბით, რა უც ნა უ რად გა დამ ტყ და რა ბავ შ ვის გო ნე­ბა ში თქვე ნი მსჯე ლო ბა. იგი ყვე ლა ფერს ურევს, ყვე ლა ფერს ამა ხინ­ჯებს, მოთ მი ნე ბას გა კარ გ ვი ნებთ. სა სო წარ კ ვე თი ლე ბა ში გაგ დებთ თა ვი სი მო უ ლოდ ნე ლი სიტყ ვის შე მობ რუ ნე ბით და გა ი ძუ ლებთ ან თქვენ გა ჩუმ დეთ, ან იგი გა ა ჩუ მოთ, ხო ლო რო გორ გა ი გებს ახ ლა იგი იმ ადა მი ა ნის დუ მილს, რო მელ საც ამ დე ნი ლა პა რა კი უყ ვარს ხოლ­მე? და თუ მან ერ თხელ მა ინც გა ჯო ბათ და შე ამ ჩ ნია ეს, მშვი დო ბით, აღ ზ რ დავ, ამი ე რი დან ყვე ლა ფე რი გა თა ვე ბუ ლი ა; ამი ე რი დან იგი სწავ ლას კი აღარ ეძებს, არა მედ თქვენს გა ბა თი ლე ბას.

გულ მოდ გი ნე აღ მ ზ რ დე ლე ბო, იყა ვით სა და, თავ მ და ბალ ნი, თავ და ჭე რილ ნი: თუ აჩ ქარ დე ბით მოქ მე დე ბა ში, მხო ლოდ იმი სათ­ვის, რა თა ხე ლი შე უ შა ლოთ სხვის მოქ მე დე ბას. მუ დამ ამას ვიტყ­ვი – თა ვი შე ი კა ვეთ, თუ კი შე იძ ლე ბა, კარ გი და რი გე ბი სა გან იმის ში შით, რომ ცუ დი არ მის ცეთ. უმან კოს რომ სი კე თი სა და ბო რო­ტე ბის ცოდ ნას აძ ლევ, ერი დეთ, მაც დუ რის რო ლი არ შე ას რუ ლოთ ამ ქ ვეყ ნად, რომ ლი სა გან ბუ ნე ბა პირ ველ სა მოთხეს შექ მ ნი და ადა­მი ა ნი სათ ვის. თუ კი ბავშვს გა რე შე მა გა ლი თებს ვერ მო ვა რი დებთ, რა თა იგი მათ არ აჰ ყ ვეს, უნ და დავ კ მა ყო ფილ დეთ მა ინც იმით, რომ ვე ცა დოთ ეს მა გა ლი თე ბი იმ სა ხით აღი ბეჭ დოს მის გო ნე ბა ში, რო­გორც მას შეჰ ფე რის.

ძლი ე რი ვნე ბა დიდ გავ ლე ნას მო ახ დენს ბავ შ ვ ზე, რო მე ლიც მოწ­მე გამ ხ და რა, ვი ნა ი დან ძლი ერ ვნე ბას ისე თი ნიშ ნე ბი აქვს, რომ ლე ბიც შთა ბეჭ დი ლე ბას ახ დე ნენ ბავ შ ვ ზე და მის ყუ რადღე ბას იპყ რო ბენ. რის ხ ვა ისე თი გან სა კუთ რე ბუ ლი ხმა უ რით მჟღავ ნ დე ბა, რომ შე უძ­ლე ბე ლია ყუ რად არ იღო, თუ შე ეს წა რი. ზედ მე ტია ლა პა რა კი, რომ პე და გოგს ამით არ ეძ ლე ვა შემ თხ ვე ვა ერ თი კარ გი სიტყ ვა წარ მოს თ ქ­ვას. აჰ, არა ვი თა რი ლა მა ზი სიტყ ვე ბი, სრუ ლი ად არა ვი თა რი! მო იყ ვა­ნეთ ბავ შ ვი: ამ სა ნა ხა ო ბით გა ო ცე ბუ ლი, იგი აუცი ლებ ლად შე კითხ­ვას მოგ ცემთ. პა სუ ხი მარ ტი ვი ა, იგი თვით იმ ფაქ ტე ბი დან გა მო დის,

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

319

მის გრძნო ბებ ზე რომ იმოქ მე დე ბენ. იგი ხე დავს სა ხეს, ან თე ბულ თვა­ლებს, მო ღე რე ბულ მუშ ტებს, მას ეს მის ყვი რი ლი: ყვე ლა ფე რი ეს იმის ნი შა ნი ა, რომ სხე უ ლი ამო ვარ დ ნი ლია თა ვი სი კა ლა პო ტი დან. უთხა რით მას უბ რა ლოდ, ჩვე უ ლებ რი ვი კი ლო თი: საწყა ლი ავად არის, ცი ებ ­ ცხე ლე ბის შე ტე ვა აქვს. თქვენ სა ბა ბი მო გე ცათ გა აც ნოთ მას, ოღონდ სულ მოკ ლედ, ავად მ ყო ფო ბის ცნე ბა და მი სი შე დე გე ბი, ესეც ხომ ბუ ნე ბის გა ნაა და ერ თ ­ერ თი ძა ფია იმ აუცი ლებ ლო ბი სა, რომ ლის მი მართ იგი მორ ჩი ლე ბას უნ და გრძნობ დეს.

გა ნა შე საძ ლე ბე ლი ა, რომ ამ იდე ამ, რო მე ლიც ყალ ბი არ არის, ბავ შ ვ ში ად რი დან ვე არ და ბა დოს ერ თ გ ვა რი ზიზღი ამ ვნე ბე ბის მი­მართ, რომ ლებ საც იგი ავად მ ყო ფო ბად ჩათ ვ ლის? ნუ თუ გგო ნი ათ, რომ თუ ასე თი ცნე ბა შე სა ფერ მო მენ ტ ში მი ა წო დეთ, ნაკ ლებ სარ­გებ ლო ბას მო უ ტანს, ვიდ რე ყოვ ლად მო სა ბეზ რე ბე ლი მო რა ლუ რი ქა და გე ბა. მაგ რამ მი ხე დეთ, რა შე დე გი მოს დევს ამ ცნე ბას მო მა­ვალ ში: თქვენ მუ დამ სა ბუ თი გექ ნე ბათ, თუ სა ჭი რო გახ და, ბრა ზი ან ბავშვს მო ექ ცეთ ისე, თით ქოს იგი ავად მ ყო ფი იყოს. ე.ი. ჩა კე ტოთ ოთახ ში, თუ სა ჭი რო გახ და, ჩა აწ ვი ნოთ ლო გინ ში, და უ ნიშ ნოთ დი­ე ტა, ზიზღი და ში ში ჩა უ ნერ გოთ იმ ბი ნის მი მართ, რო მე ლიც მხო­ლოდ ფეხს იკი დებს მას ში და ამა ვე დროს არც ერ თხელ არ აფიქ­რე ბი ნოთ ბავშვს, რომ ის სიმ კაც რე, რო მელ საც თქვენ იძუ ლე ბუ ლი ხართ მი მარ თოთ მის გან სა კურ ნა ვად, სას ჯე ლი ა. თუ თქვენ თვი თონ სი ფიცხე ში დაჰ კარ გეთ სიმ შ ვი დე და ზო მი ე რე ბა, რა საც სა გან გე ბოდ უნ და შე აჩ ვი ოთ თა ვი, ნურც იფიქ რებთ თქვე ნი შეც დო მის და მალ­ვას, არა მედ უთხა რით პირ და პირ ტკბი ლი საყ ვე დუ რის კი ლო თი: „აი, ჩე მო მე გო ბა რო, შენ ავად გამ ხა დე”.

ოღონდ უნ და ვე ცა დოთ, არა სო დეს არ შე ვამ ჩ ნე ვი ნოთ ბავშვს მი სი გუ ლუბ რ ყ ვი ლო ბა, ჩვენ მი ერ ჩა დე ნი ლი იდე ე ბის სი მარ ტი ვემ რომ წარ მოშ ვა, არ მო ვიხ სე ნი ოთ იგი ისე, რომ ბავ შ ვი მიხ ვ დეს ამას, ერ თი თავ და უ ჭე რე ლი გა ცი ნე ბა ექ ვ სი თვის ნა მუ შე ვარს წა გიხ დენს და ისე გა ა ფუ ჭებს საქ მეს, რომ მთელ შენს სი ცოცხ ლე ში ვე ღარ გა­მო ას წო რებ. კი დევ და კი დევ ვი მე ო რებ: თუ გინ და ბავშვს ფლობ დე, შენს თავს უნ და ფლობ დე. წარ მოდ გე ნი ლი მაქვს ასე თი სუ რა თი: ჩე­მი პა ტა რა ემი ლი მი დის ორ მე ზო ბელ დე და კაც თან, გაცხა რე ბუ ლად რომ ჩხუ ბო ბენ და გუ ლის ტ კე ნით ეუბ ნე ბა იმას, რო მე ლიც უფ რო მე ტად პილ პი ლობს: „ჩემო კარ გო, თქვენ ავად ხართ, მე ეს ძლი ერ

ჟან-ჟაკ რუსო

320

მწყინს”. ცხა დია ასეთ მა გა მოს ვ ლამ არ შე იძ ლე ბა არ მო ახ დი ნოს შთა ბეჭ დი ლე ბა მა ყუ რებ ლებ ზე და შე იძ ლე ბა თვით მოქ მედ პი რებ­ზეც. არც გა ვი ცი ნებ, არც გა ვუწყ რე ბი, არც შე ვა ქებ. ნე ბით იქ ნე ბა თუ ძა ლით, წა მო ვიყ ვან ემილს, ვიდ რე იგი შე ამ ჩ ნევ დეს ამ ეფექტს, ან ყო ველ შემ თხ ვე ვა ში, და ფიქ რ დე ბო დეს მის შე სა ხებ და საჩ ქა როდ გა ვარ თობ სხვა რა მე თი, რომ მა ლე და ა ვიწყ დეს მთე ლი ეს ამ ბა ვი.

წვრილ მა ნებს არ ვე ხე ბი, რად გან ჩე მი მი ზა ნია დავ სა ხო მხო ლოდ ზო გა დი პრინ ცი პე ბი და რთუ ლი შემ თხ ვე ვე ბის მა გა ლი თე ბი მივ ცე. ჩე მის აზ რით, შე უძ ლე ბე ლია სა ზო გა დო ებ რი ვი ცხოვ რე ბის პი რო­ბებ ში მი იყ ვა ნოთ ბავ შ ვი 12 წლამ დე ისე, რომ ცო ტა ო დე ნი წარ მოდ­გე ნა მა ინც არ მის ცეთ ადა მი ან თა ურ თი ერ თო ბა სა და ადა მი ა ნის მოქ მე დე ბის მო რა ლურ მხა რე ზე. საკ მა რი სი იქ ნე ბა, რაც კი შე იძ ლე­ბა გვი ან მი ე ცეს ეს აუცი ლე ბე ლი ცნო ბე ბი, რო დე საც ეს მარ თ ლა აუცი ლე ბე ლი გახ დე ბა, და თა ნაც მხო ლოდ ისე თე ბი, რაც უშუ ა ლოდ იქ ნე ბა სა ჭი რო, რა თა თა ვის თა ვი ყოვ ლის მპყრო ბე ლი არ ეგო ნოს და შე უგ ნებ ლად და ალალ ­ მარ თ ლად არ ავ ნოს სხვას. ზოგს ისე თი ჩვი ლი და წყნა რი ხა სი ა თი აქვს, რომ დიდ ხანს შე გიძ ლია ამ ყო ფო ასე და პირ ვან დე ლი უმან კო ო ბის და კარ გ ვის საფ რ თხე მა ინც არ იქ ნე ბა რე ა ლუ რი. მაგ რამ არი ან ბუ ნე ბით ჭირ ვე უ ლი ბავ შ ვე ბიც, რო მელ თა სიშ მა გე ად რე ვი თარ დე ბა. სა ჭი რო ა, ჩქა რა აქ ცი ოთ ისი ნი ადა მი ა ნე­ბად, რა თა არ გავ ხ დეთ იძუ ლე ბუ ლი, ბორ კი ლე ბი და ვა დოთ.

ჩვე ნი პირ ვე ლი მო ვა ლე ო ბა არის სა კუ თა რი თა ვის წი ნა შე მო ვა­ლე ო ბა, ჩვე ნი პირ ვან დე ლი გრძნო ბე ბის ცენ ტ რი ისევ ჩვე ნი თა ვი ა, ყო ვე ლი ჩვე ნი ბუ ნებ რი ვი მოძ რა ო ბა, უწი ნა რეს ყოვ ლი სა თვით დაც­ვი სა და ჩვე ნი კე თილ დღე ო ბის კე ნაა მი მარ თუ ლი. ამ რი გად, სა მარ თ­ლი ა ნო ბის პირ ვე ლი გრძნო ბა გვიჩ ნ დე ბა არა იმი სა გან, რაც გვა დევს ვა ლად სხვის მი მართ, არა მედ იმის გან, რაც სხვებს ადევთ ვა ლად ჩვენ მი მართ და ჩვე უ ლებ რი ვი აღ ზ რ დის ერ თ ­ერ თი უც ნა უ რო ბაც სწო რედ ის არის, რომ ბავ შ ვებს მხო ლოდ მათ მო ვა ლე ო ბა ზე ელა პა­რა კე ბი ან, მათ უფ ლე ბებ ზე კი არა სო დეს და, მა შა სა და მე, თა ვი დან ვე სწო რედ იმა ზეა ლა პა რა კი, რაც არაა სა ჭი რო, რა საც ბავ შ ვე ბი ვერ გა ი გე ბენ და რაც არც შე იძ ლე ბა მათ თ ვის სა ინ ტე რე სო იყოს.

ამ გ ვა რად, მე რომ მრგე ბო და ერ თ ­ერ თი ასე თი ბავ შ ვის აღ ზ­რ და, ასე ვიტყო დი: ბავ შ ვი ეს ხ მის თავ ზე არა ადამიანებს7, არა მედ მხო ლოდ საგ ნებს და გა მოც დი ლე ბა სულ მა ლე მი აჩ ვევს მას პა ტი­

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

321

ვის ცე მით მო ეპყ რას ყვე ლას, ვინც კი მას ზე უფ რო სი და ძლი ე რი ა; მაგ რამ საგ ნე ბი თვი თონ თა ვის თავს ვერ იცა ვენ, ამი ტომ პირ ვე ლად მას თა ვი სუფ ლე ბის იდეა კი არ უნ და მივ ცეთ, არა მედ სა კუთ რე ბის იდე ა; და ამ იდე ის შეთ ვი სე ბა რომ შეძ ლოს, მას უნ და ჰქონ დეს რა­ი მე სა კუთ რე ბა. მი სი ტან საც მე ლი, მი სი ნივ თე ბი, მი სი სა თა მა შო ე ბი რომ მო უყ ვა ნო მა გა ლი თად, არა ფერს არ ნიშ ნავს, რად გან, ეს საგ­ნე ბი მი სი კი ა, მაგ რამ არ იცის რა ტომ და სა ი დან აქვს. რომ უთხ რა, ეს გაქვს, რად გან სხვამ მოგ ცა ო, ამის თქმა არაფ რით არ იქ ნე ბა უკე­თე სი, რად გან, რომ მის ცე, უნ და გქონ დეს; აქ სხვი სი სა კუთ რე ბა უს­წ რებს მის სა კუთ რე ბას; მას კი სა კუთ რე ბის პრინ ცი პი გვინ და ავუხ­ს ნათ, თა ვიც რომ და ვა ნე ბოთ კი დეც იმას, რომ ჩუ ქე ბა პი რო ბა ა, ბავშვს ჯერ არ შე უძ ლია იცო დეს რა არის პი რო ბა. მკითხ ვე ლე ბო, მე გთხოვთ ამ და ათას სხვა მა გა ლით ში იმას მი აქ ცი ოთ ყუ რადღე ბა, რო გორ ვა ტე ნით ბავშვს თავ ში მის თ ვის სრუ ლი ად გა უ გე ბარ სიტყ­ვებს და თა ნაც გვგო ნი ა, რომ კარ გად ვას წავ ლით.

მა შა სა და მე, სა კუთ რე ბის სა თა ვე უნ და მოვ ნა ხოთ, რად გან აქ უნ და და ი ბა დოს მი სი პირ ვე ლი იდე ა. ბავ შ ვი, რა კი სო ფელ ში ცხოვ­რობს, შე ი მუ შა ვებს ერ თ გ ვარ წარ მოდ გე ნას სოფ ლის მე ურ ნე ო ბა ზე; ამი სათ ვის მხო ლოდ თვა ლია სა ჭი რო და მო ცა ლე ო ბა, მას კი ერ თიც ექ ნე ბა და მე ო რეც. ყო ველ ასაკს, მის ასაკს კი გან სა კუთ რე ბით, ახა­სი ა თებს შე მოქ მე დე ბის, წა ბაძ ვის, წარ მო ე ბის სურ ვი ლი, ძლი ე რე ბი­სა და აქ ტი ვო ბის გა მო ჩე ნის სურ ვი ლი. ერ თი ­ორ ჯერ რომ და ი ნა ხავს, რო გორ ამუ შა ვე ბენ ბოს ტანს, თე სენ, მოჰ ყავთ, იღე ბენ ჭირ ნა ხულს, მას თვი თონ გა უჩ ნ დე ბა მე ბოს ტ ნე ო ბის სურ ვი ლი.

ზე მოთ გა შუ ქე ბუ ლი პრინ ცი პე ბის თა ნახ მად, არ ვუ წევ წი ნა აღ­მ დე გო ბას მის სურ ვილს: პი რი ქით, ვა ქე ზებ, ვუ ერ თ დე ბი მის სურ­ვი ლებს, ვმუ შა ობ მას თან ერ თად, მის სა სი ა მოვ ნოდ კი არა, არა მედ ჩემ სა სი ა მოვ ნოდ; ყო ველ შემ თხ ვე ვა ში, მას ეს არ ჰგო ნი ა. მი სი მო­სამ სა ხუ რე ბი ჭი ვარ; ვიდ რე მას ხე ლე ბი გა უ მაგ რ დე ბო დეს, მე მის მა გივ რად ვა მუ შა ვებ მი წას: იგი და ე უფ ლე ბა მას, რო ცა ლო ბი ოს და თე სავს, და ეს მფლო ბე ლო ბა, რა თქმა უნ და, უფ რო წმინ დაა და სა პა ტი ო, ვიდ რე ნუ ნი ეც ბალ ბაო რომ და ე უფ ლა ეს პა ნე თის მე ფის სა ხე ლით სამ ხ რეთ ამე რი კას, რო ცა აღ მარ თა მი სი დრო შა წყნა რი ოკე ა ნის ნა პი რებ ზე. ყო ველ დღე მივ დი ვარ ლო ბი ოს მო სარ წყა ვად და აღ ტა ცე ბით ვა დევ ნებ თვალს მის ზრდას. მე კი დევ უფ რო მე­

ჟან-ჟაკ რუსო

322

ტად ვა დი დებ მის სი ხა რულს, ვე უბ ნე ბი: ეს თქვენ გე კუთ ვ ნით, და რომ გა ვა გე ბი ნო ეს ცნე ბა „გეკუთვნით” – ვუხ ს ნი, რომ მან აქ დრო და ხარ ჯა, შრო მა გას წი ა, იზ რუ ნა, და ბო ლოს, რომ თა ვი სი პი როვ­ნე ბა ჩა დო შიგ; რომ ამ მი წა ში ჩაფ ლუ ლია მი სი ერ თი ნა წი ლი და რომ მას უფ ლე ბა აქვს და იც ვას ყო ვე ლი კა ცი სა გან, აი ისე, რო გორც შე უძ ლია გა მოგ ლი ჯოს თა ვი სი ხე ლი ყვე ლას, ვინც მი სი სურ ვი ლის წი ნა აღ მ დეგ მო ი სურ ვებ და ამ ხე ლის და ჭე რას.

ერთ მშვე ნი ერ დღეს იგი მორ ბის აღ შ ფო თე ბუ ლი, ხელ ში სარ­წყა ვი უჭი რავს. „ვაი, ჩვენს თვა ლებს, ვა ი, რა გვეშ ვე ლე ბა! ვი ღა ცას ამო უყ რია ჩვე ნი ლო ბი ო, მი წა გა და უთხ რი ა, ვერც კი იც ნობ იმ ად­გილს. ვა ი მე, და ი ღუ პა ჩე მი შრო მა, ჩე მი ნა მუ შე ვა რი, ჩე მი მე ცა დი­ნე ო ბი სა და ამა გის ტკბი ლი ნა ყო ფი. ვინ წა მარ თ ვა ჩე მი დოვ ლა თი, ვინ წა მარ თ ვა ჩე მი ლო ბი ო?” ნორ ჩი გუ ლი აღ შ ფო თე ბუ ლი ა. უსა­მარ თ ლო ბის პირ ველ მა გრძნო ბამ მოშ ხა მა იგი, ცრემ ლე ბი ღვა რი ვით მოს დის; მი სი კი ვილ ­ წი ვი ლი აყ რუ ებს იქა უ რო ბას. ვუ ერ თ დე ბით მის მწუ ხა რე ბას, მის აღ შ ფო თე ბას, ვე ძებთ, ვარ კ ვევთ, კვლე ვა­ ძი ე ბას ვა წარ მო ებთ. ბო ლოს ირ კ ვე ვა, რომ მე ბა ღეს ჩა უ დე ნია ეს. მო ვიხ მეთ.

მაგ რამ საქ მე არც ისე ყო ფი ლა, ჩვენ რომ გვე გო ნა. მე ბა ღემ რომ გა ი გო, რას ვჩი ვით, ჩვენ ზე უფ რო მა ღა ლი ხმით და იწყო ჩი ვი­ლი. „რაო, ბა ტო ნე ბო? მე კი არა, თქვენ წა გიხ დე ნი ათ ჩე მი ნა მუ შე­ვა რი. მე აქ მალ ტის ნეს ვე ბი დავ თე სე, მი სი თეს ლი გან ძი ვით მი თა­ვა ზეს და ვა პი რებ დი თქვენს გა მას პინ ძ ლე ბას რომ დამ წიფ დე ბო და, მაგ რამ, და ხე, თქვე ნი გაფხე კი ლი ლო ბი ოს და სა თე სად მო გის პი ათ უკ ვე ამოყ რი ლი ნეს ვი და ვერც ავი ნაზღა უ რებთ ვე რაფ რით. მეც აუნაზღა უ რე ბე ლი ზა რა ლი მო მა ყე ნეთ და თქვენს თავ საც მო ა კე­ლით სა უ კე თე სო ნეს ვის ჭა მის სი ა მოვ ნე ბა.

ჟ ა ნ­ჟ ა კ ი

მა პა ტი ეთ, ჩე მო საბ რა ლო რო ბერტ, თქვენ აქ ჩა გი დი ათ შრო მა

და ამა გი, მე ვხე დავ, თქვე ნი ნა მუ შე ვა რი წაგ ვიხ დე ნი ა, მაგ რამ ჩვენ

გა მო გი წერთ კი დევ თესლს მალ ტი დან და აღარ და ვა მუ შა ვებთ მი­

წას, ვიდ რე არ გა ვი გებთ, რომ ჯერ ამ ად გი ლი სათ ვის არა ვის ხე ლი

არ მო უ კი დი ა.

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

323

რ ო ბ ე რ ტ ი

კე თი ლი! ოღონდ, ბა ტო ნე ბო, აწ ნუ ღარ შე წუხ დე ბით, რად გან

აქ სრუ ლე ბით აღარ არის და უ მუ შა ვე ბე ლი მი წა. მეც იმ მი წა ზე ვმუ­

შა ობ, რაც მა მა ჩემ მა და ა მუ შა ვა. ყო ვე ლი კა ცი ასეა და მთე ლი ეს

მი წე ბი, თქვენ რომ ხე დავთ, დი დი ხა ნია და კა ვე ბუ ლი ა.

ე მ ი ლ ი

ბა ტო ნო რო ბერტ, ხში რად იკარ გე ბა ნეს ვის თეს ლი?

რ ო ბ ე რ ტ ი

უკაც რა ვად გახ ლა ვართ, ყმაწ ვი ლო, არც ისე ხში რი სტუ მა რია

ჩვენ ში თქვე ნის თა ნა თავ ქა რი ა ნი ვაჟ ბა ტო ნი. არა ვინ ახ ლებს ხელს

მე ზობ ლის ბაღს, ყვე ლა პა ტივს სცემს სხვის შრო მას, რომ მი სი

შრო მაც პა ტივ ცე მუ ლი იყოს.

ე მ ი ლ ი

მე რომ არა მაქვს ბა ღი?

რ ო ბ ე რ ტ ი

მე რა შუ ა ში ვარ? თუ გა მი ფუ ჭეთ ბა ღი, მე აღარ მოგ ცემთ აქ

სე ირ ნო ბის ნე ბას, რად გან უკაც რა ვად არ ვი ყო, ჩემს შრო მას წყალს

არ გა ვა ტან.ჟ ა ნ­ჟ ა კ იხომ არ შე იძ ლე ბა ჩვენს კე თილ რო ბერტს ერ თი წი ნა და დე ბა

მივ ცეთ? დაგ ვით მოს მე და ჩემს პა ტა რა მე გო ბარს მი სი ბა ღის ერ თი კუთხე და სა მუ შა ვებ ლად იმ პი რო ბით, რომ ჭირ ნა ხუ ლის ნა ხე ვა რი თვი თონ წა ი ღოს.

რ ო ბ ე რ ტ იგით მობთ პი რო ბის გა რე შეც, ოღონდ გახ სოვ დეთ, რომ თუ ჩემს

ნეს ვებს შე ა ხეთ ხე ლი, მე თქვენს ლო ბი ოს და ვა მუ შა ვებ.

ამ მა გა ლი თი დან, სა დაც ნა ცა დი ა, შე ას მი ნოთ ბავშვს პირ ველ­ყო ფი ლი ცნე ბე ბი, ჩანს, რომ სა კუთ რე ბის იდე ის სა თა ვეს შე ად გენს იმ კა ცის უფ ლე ბა, რო მელ მაც თა ვი სი შრო მით და ი ჭი რა პირ ვე ლი სა გა ნი. ეს ნა თე ლი ა, გარ კ ვე უ ლი ა, მარ ტი ვია და ყო ველ თ ვის მი საწ­ვ დო მია ბავ შ ვი სათ ვის. აქე დან კი სა კუთ რე ბი სა და გაც ვ ლა­ გა მოც­

ჟან-ჟაკ რუსო

324

ვ ლის უფ ლე ბამ დე მხო ლოდ ერ თი ნა ბი ჯი ა, რომ ლის შემ დეგ უნ და გა ჩერ დე კი დეც.

ცხა დია ისიც, რომ ის ახ ს ნა­ გან მარ ტე ბა, რო მე ლიც ერ თ ­ორ გვერ დ ზე და ვა ტი ე, შე იძ ლე ბა ნამ დ ვი ლად მთე ლი წლის საქ მე იყოს, რად გან მო რა ლუ რი იდე ე ბის და ნერ გ ვის საქ მე ში რაც შე იძ ლე ბა ნე­ლი ნა ბი ჯით უნ და იარო და რაც შე იძ ლე ბა უფ რო მე ტად გა ნამ ტ­კი ცო ყო ვე ლი გა დად გ მუ ლი ნა ბი ჯი. ახალ გაზ რ და აღ მ ზ რ დე ლე ბო, გთხოვთ, და უკ ვირ დეთ ამ მა გა ლითს და გახ სოვ დეთ, რომ ყო ვე ლი თქვე ნი გაკ ვე თი ლი უფ რო მოქ მე დე ბა უნ და იყოს, ვიდ რე სჯა­ ბა ა სი, რად გან ბავ შ ვი ად ვი ლად ივიწყებს იმას, რაც თქვა ან რაც უთხ რეს და არ ივიწყებს იმას, რაც გა ა კე თა ან გა უ კე თეს.

ასე თი და რი გე ბა, რო გორც უკ ვე ვთქვი, ზოგს ად რე უნ და მი ე­ცეს, ზოგს გვი ან, რო გორც შე გირ დის ხა სი ა თი მო ითხოვს, თუ იგი მშვი დი ხა სი ა თი საა – ად რე, თუ ახი რე ბუ ლი ხა სი ა თი საა – დაგ ვი ა­ნე ბით. მა თი სა ჭი რო ე ბა თვალ ში გვე ცე მა ხოლ მე, მაგ რამ რომ არა­ფე რი გა მოგ ვ რ ჩეს ამ ძნელ საქ მე ში, კი დევ ერთ მა გა ლითს მო ვიყ­ვანთ.

თქვე ნი უარით ბავ შ ვი ყვე ლა ფერს აფუ ჭებს, რა საც კი მოჰ კი­დებს ხელს: ნუ იწყენთ; მო ა ცი ლეთ ყვე ლა ფე რი, რაც კი შე იძ ლე ბა წა ახ დი ნოს. იგი ამ ტ ვ რევს ავეჯს, რო მე ლიც მას ვე სჭირ დე ბა; ნუ გეჩ­ქა რე ბათ ახა ლი ავე ჯის მი ცე მა: იგ რ ძ ნოს და ნა კარ გი. იგი ამ ს ხ ვ რევს ფან ჯ რებს თა ვის ოთახ ში; უბე როს ქარ მა დღე და ღა მე, სურ დო სი ნუ შე გე შინ დე ბათ, რად გან მის თ ვის უკე თე სია სურ დო შე ე ყა როს, ვიდ­რე სი გი ჟე. ნუ რას დ როს ნუ ეტყ ვით, შე მა წუ ხე ო, თვი თონ იგ რ ძ ნოს ეს. ბო ლოს ჩა ას მე ვი ნეთ შუ შე ბი, ისე, უსიტყ ვოდ. იგი მათ კი დევ ამ­ს ხ ვ რევს. მა შინ გა მოც ვა ლეთ მე თო დი. უთხა რით ცი ვად, მაგ რამ არა წყრო მით: შუ შე ბი ჩე მი ა, მე ჩა ვას მე ვი ნე; მინ და გა და ვარ ჩი ნო ისი ნი. შემ დეგ ჩა კე ტავთ მას ბნელ, უფან ჯ რო ოთახ ში. ეს ახა ლი ხერ ხი მას ააყ ვი რებს, გა ა ცო ფებს; ყურ საც არა ვინ იბერ ტყავს. მა ლე იგი იღ­ლე ბა და ტონს იც ვ ლის, ჩი ვის, ოხ რავს; მო დის მო სამ სა ხუ რე; ჯი უ ტი სთხოვს, გა მო მიშ ვი ო. მო სამ სა ხუ რე არ ეძებს სა ბაბს უარის სათ ქ მე­ლად და უპა სუ ხებს: „მეც უნ და მო ვუ ა რო მი ნებს” და მი დის. ბო ლოს, რამ დე ნი მე სა ა თის შემ დეგ, რამ დე ნიც სა ჭი რო იქ ნე ბა, რომ თა ვი მო­ბეზ რ დეს და და ა მახ სოვ რ დეს ეს ამ ბა ვი, ვინ მე ურ ჩევს, წი ნა და დე ბით მოგ მარ თოთ, რომ მას თა ვი სუფ ლე ბა და უბ რუ ნოთ, ის კი აღარ გა­

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

325

ტეხს ფან ჯ რებს. იმა საც ეს უნ და. იგი გიხ მობთ. მიხ ვალთ, და მოგ მარ­თავთ თა ვი სი წი ნა და დე ბით. თქვენც იმა ვე წუთ ში მი ი ღებთ მას და ეტყ ვით: „ეს კარ გი ფიქ რი ა. ჩვენ ორი ვე მო გე ბუ ლი დავ რ ჩე ბით, რა­ტომ ად რე არ მო გი ვი და ეს მშვე ნი ე რი აზ რი?” შემ დეგ აღარ სთხოვთ აღარც დარ წ მუ ნე ბას, არც იმი სი და ნა პი რე ბის შეს რუ ლე ბის სა წინ­დარს, სი ა მოვ ნე ბით მოხ ვევთ ხელს და წა იყ ვანთ მის ოთახ ში, თით­ქოს დარ წ მუ ნე ბუ ლი იყოთ, რომ ეს შე თან ხ მე ბა ისე ვე წმინ და და ურ ღ ვე ვი იქ ნე ბა, რო გორც ფი ცის ქვეშ და დე ბუ ლი პი რო ბა. რო გორ გგო ნი ათ, რა აზრს გა მო ი ტანს იგი ამ ამ ბი დან ხელ შეკ რუ ლე ბი სა და მი სი სარ გებ ლი ა ნო ბის შე სა ხებ? მე ვცდე ბი, თუ ქვე ყა ნა ზე მო ი ძებ ნე­ბა თუნ დაც ერ თი ბავ შ ვი, რო მე ლიც თუ უკ ვე წამ ხ და რი არ არის, ამ გაკ ვე თი ლის შემ დე გაც კი დევ გან გებ გა ტეხს ფან ჯა რას. აბა და უკ ვირ­დით ამას თა ვი დან ბო ლომ დე. პა წია ავა ზაკს, რო დე საც იგი ლო ბი­ოს და სარ გა ვად მი წას თხრი და, აზ რა დაც არ მოს ვ ლი ა, რომ ითხ რი­და საპყ რო ბი ლეს, რო მელ შიც მას მი სი ცოდ ნა ჩა ამ წყ ვ დევ და სულ მალე8. ჩვენ უკ ვე მო რა ლის სამ ფ ლო ბე ლო ში ვართ და ბი წი ე რე ბის კა რიც ღი ა ა. პი რო ბა სა და ვალ დე ბუ ლე ბას თან ერ თად მოტყუ ე ბა და სიც რუე იბა დე ბა. თუ კა ცი აკე თებს იმას, რაც არ უნ და ექ ნა, იგი მო­ი სურ ვებს, და ფა როს ის, რაც არ უნ და ექ ნა. თუ ინ ტე რეს მაც აიძუ­ლა კა ცი და დოს პი რო ბა, უფ რო ძლი ე რი ინ ტე რე სი აიძუ ლებს მას, კი დეც და არ ღ ვი ოს ეს პი რო ბა; საქ მე მა შინ მხო ლოდ იმა ში ა, რომ სას ჯე ლი აიც დი ნოს. გა მო სა ვა ლიც ბუ ნებ რი ვი ა: იმა ლე ბი ან და ტყუ­ი ან. აი, მან კი ე რე ბის აც დე ნა ვერ შევ ძე ლით, რის გა მოც ჩვენ წი ნა შე მი სი დას ჯის სა კითხი დგე ბა. ამა შია ადა მი ა ნის ცხოვ რე ბის უბე დუ­რე ბა, რო მე ლიც მის შეც დო მებ თან ერ თად იწყე ბა.

ამა ზე უკ ვე საკ მა ოდ ვი ლა პა რა კე და უკ ვე გა სა გე ბი უნ და იყოს, რომ ბავშვს სას ჯე ლი, სას ჯე ლად კი არ უნ და და ე დოს, არა მედ იგი მას უნ და ევ ლი ნე ბო დეს, რო გორც მი სი ცუ დი საქ ცი ე ლის ბუ ნებ რი­ვი შე დე გი. ამი ტომ არ არის სა ჭი რო დეკ ლა მა ცია სიც რუ ის წი ნა აღ­მ დეგ; ბავშვს პირ და პირ კი ნუ დას ჯით სიც რუ ი სათ ვის, არა მედ, ისე მო აწყ ვეთ საქ მე, რომ რო ცა ის ტყუ ილს იტყ ვის, ტყუ ი ლის ყვე ლა ცუ დი შე დე გი და ატყ დეს თავს. მა გა ლი თად, მას არ უჯე რე ბენ სი­მარ თ ლე საც და ბევ რი რომ იმარ თ ლოს თა ვი, იმა საც აბ რა ლე ბენ, რაც არ ჩა უ დე ნი ა. მაგ რამ ავ ხ ს ნათ მა ინც, რას ნიშ ნავს ბავ შ ვი სათ­ვის ტყუ ი ლი.

ჟან-ჟაკ რუსო

326

ტყუ ი ლი ორ გ ვა რი ა: ფაქ ტობ რი ვი ტყუ ი ლი (mensonges de fait), რო მე ლიც წარ სულს ეხე ბა და იური დი უ ლი ტყუ ი ლი (mensonges de croit), მო მა ვალს რომ ეხე ბა. ფაქ ტობ რი ვი ტყუ ი ლი ა, რო ცა მა ლავ ნამ დ ვი ლად რაც ჩა ი დი ნე ან და ამ ტ კი ცებ გა ვა კე თე ო, თუმ ცა, არ გა გი კე თე ბი ა, სა ერ თოდ, შეგ ნე ბუ ლად სა გან თა ჭეშ მა რი ტე ბის წი­ნა აღ მ დეგ ლა პა რა კობ. იური დი უ ლი ტყუ ი ლი ის არის, რო ცა ისეთ პი რო ბას იძ ლე ვი, რომ ლის შეს რუ ლე ბას არ აპი რებ და, სა ერ თოდ, ისეთ გან ზ რახ ვა ზე ლა პა რა კობ, ნამ დ ვი ლად რაც არ გაქვს. ეს ორ გ­ვა რი ტყუ ი ლი შე იძ ლე ბა ზოგ ჯერ ერ თიც იყოს9, მაგ რამ აქ მათ გან­ს ხ ვა ვე ბა ზე ვლა პა რა კობ.

ვინც გრძნობს, რომ სხვე ბის დახ მა რე ბა სჭირ დე ბა და ხე დავს კი დეც მუ დამ კე თილ გან წყო ბას მის და მი, იმას სრუ ლე ბით არ აქვს მოტყუ ე ბის ინ ტე რე სი; პი რი ქით, იგი შეგ ნე ბუ ლად ეც დე ბა და ა ნა ხოს მათ საქ მის ნამ დ ვი ლი ვი თა რე ბა, რომ არა ფე რი აფიქ რე ბი ნოს მის სა ზა რა ლოდ. ამი ტომ ცხა დი ა, რომ ფაქ ტობ რი ვი ტყუ ი ლი ბავ შ ვებს არ სჩვე ვი ა; მორ ჩი ლე ბის კა ნო ნი ა, რომ სა ჭი როდ ხდის ტყუ ი ლის თქმას, რად გან რა კი მორ ჩი ლე ბა მწა რე ა, ყო ვე ლი კა ცი ცდი ლობს რამ დე ნა დაც შე იძ ლე ბა აიც დი ნოს იგი, ხო ლო ამ წუთ ში სას ჯე ლი სა ან საყ ვე დუ რის აც დე ნის ინ ტე რე სი სძლევს სი მარ თ ლის თქმის შო­რე ულ ინ ტე რესს. ბუ ნებ რი ვი და თა ვი სუ ფა ლი აღ ზ რ დის პი რო ბებ­ში რა ტომ უნ და მო გატყუ ონ ბავ შ ვებ მა? რა აქვთ და სა მა ლა ვი? არც საყ ვე დუ რი, არც სას ჯე ლი, არც ბრძა ნე ბა. რა ტომ არ უნ და გითხ რას ყვე ლა ფე რი, რაც ჩა ი დი ნა ისე ვე გულ წ რ ფე ლად, რო გორც თა ვის პა­წია ამ ხა ნაგს ეტყო და. გა ნა მი სი გულ წ რ ფე ლო ბა პირ ვე ლის მხრით უფ რო სა ხი ფა თოა მის თ ვის, ვიდ რე მე ო რეს მხრით?

იური დი უ ლი ტყუ ი ლი კი დევ უფ რო ნაკ ლე ბად ბუ ნებ რი ვი ა, რად გან რა ი მეს გა კე თე ბის ან და თავ შე კა ვე ბის და პი რე ბა არის პი­რო ბი თი აქ ტი, რო მე ლიც ბუ ნებ რივ მდგო მა რე ო ბას ეწი ნა აღ მ დე გე­ბა და თა ვი სუფ ლე ბას არ ღ ვევს. კი დევ მე ტი, ბავ შ ვის და პი რე ბა თა­ვის თა ვად არა ფე რი ა, რად გან მი სი თვა ლი აწ მ ყოს ვერ გას ცი ლე ბია და, რო ცა იგი პი რო ბას იძ ლე ვა, მან არ იცის, რა სა იქმს. კაც მა რომ თქვას, ბავ შ ვი არც ტყუ ის პი რო ბას რომ იძ ლე ვა; რად გან იგი მხო­ლოდ იმა ზე ფიქ რობს, რომ თა ვი და იღ წი ოს ამ წუთ ში, ამი ტომ ყო ვე­ლი სა შუ ა ლე ბა, რო მელ საც ამ წუთ ში არა ფე რი შე დე გი არ მოს დევს, მის თ ვის ერ თი ა; სა მო მავ ლოდ რომ გპირ დე ბა, იგი არა ფერს გპირ დე­

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

327

ბა და მი სი ფან ტა ზია ჯერ კი დევ მთვლე მა რე, ვერ აფარ თო ებს მის არ სე ბას იმ დე ნად, რომ მან ორ სხვა დას ხ ვა მო მენტს მო ავ ლოს ხე­ლი. დღეს რომ გაწ კეპ ვ ლას გა და ურ ჩეს ან ერ თი კო ლო ფი ტკბი ლე­უ ლო ბა მი ი ღოს, იგი თუ გინდ ახ ლა ვე დაგ პირ დე ბა, ხვალ ფან ჯა რა­ში გა და ვარ დ ნას; ამი ტო მაც კა ნო ნი მხედ ვე ლო ბა ში არ ღე ბუ ლობს ბავ შ ვის და პი რე ბას; და თუ ზო გი ერ თი მკაც რი მა მა ან აღ მ ზ რ დე ლი მა ინც მო ითხოვს ხოლ მე პი რო ბის შეს რუ ლე ბას, ეს მხო ლოდ იმას შე ე ხე ბა, რაც ბავშვს უნ და გა ე კე თე ბი ნა, რომც პი რო ბა არ მი ე ცა.

მა შა სა და მე, ბავ შ ვი პი რო ბის მი ცე მი სას ტყუ ილს ვერ იტყ­ვის, რად გან არ იცის რას იქმს. მა ში ნაც კი არ არის ტყუ ი ლი, რო ცა იგი არ ას რუ ლებს და პი რე ბულს, რაც კი დევ შე იძ ლე ბა ერ თ გ ვა რად უკუქ ცე ვით ტყუ ი ლად ჩა ით ვა ლოს, რად გან მას ძლი ერ კარ გად ახ­სოვს, რომ პი რო ბა მის ცა; მაგ რამ მას არ ეს მის, რომ შეს რუ ლე ბაა სა ჭი რო, რად გან მას მო მა ვა ლი ვერ ამო უ კითხავს, იგი ვერც ით ვა­ლის წი ნებს შე დე გებს და რო ცა იგი არ ღ ვევს თა ვის პი რო ბას, იგი არა ფერს სჩა დის შეგ ნე ბის წი ნა აღ მ დეგ. აქე დან ის დას კ ვ ნა გა მო დის, რომ ბავ შ ვის ტყუ ი ლი ყო ველ თ ვის აღ მ ზ რ დე ლის ბრა ლი ა, და რო­დე საც ბავშვს სი მარ თ ლის თქმა უნ და ას წავ ლონ, ნამ დ ვი ლად ტყუ ი­ლის თქმას ას წავ ლი ან. თავს ევ ლე ბი ან ბავ შ ვებს, ას წო რე ბენ, ზრდი­ან, ას წავ ლი ან, აღარ იცი ან რა სა შუ ა ლე ბას მი მარ თონ, ოღონდ კი მი ზანს მი აღ წი ონ. ცდი ლო ბენ ათას გ ვა რი პრინ ცი პის სა შუ ა ლე ბით, ყო ველ გ ვა რი გა უ მარ თ ლე ბე ლი სწავ ლა­ და რი გე ბით და ე უფ ლონ ბავ­შ ვის გო ნე ბას და თა ნახ მა არი ან ბავ შ ვ მა ტყუ ი ლი თქვას, ოღონდ კი გაკ ვე თი ლი იცო დეს, ვიდ რე უვი ცი და გუ ლუბ რ ყ ვი ლო დარ ჩეს.

ჩვენ კი მხო ლოდ პრაქ ტი კულ გაკ ვე თი ლებს ვაძ ლევთ შე გირ­დებს და გვირ ჩევ ნია კე თი ლი იყ ვ ნენ, ვიდ რე მეც ნი ერ ნი და ამი ტომ არც მო ვითხოვთ მათ გან სი მარ თ ლეს იმის ში შით, რომ არ და ფა რონ იგი და არც არა ვი თარ პი რო ბას არ ვა დე ბი ნებთ, რომ მი სი დარ ღ ვე­ვის ცდუ ნე ბა არ გა ვუ ჩი ნოთ, თუ უჩე მოდ რა მე ცუ დი მოხ და და არ ვი ცი ვინ არის დამ ნა შა ვე, მე ემილს კი არ და ვაბ რა ლებ ან და კი არ ვეტყ ვი: „შენ ქენი­მეთქი.”10

რა გა კეთ დე ბა ამით, გარ და იმი სა, რომ უარის თქმას ვას წავ ლი, თუ მის მა მძი მე ხა სი ათ მა მა ი ძუ ლა მას თან რა ი მე პი რო ბა დავ დო, მი ვი ღებ ზო მებს რომ ის მაძ ლევ დეს წი ნა და დე ბას და არა მე მას. რომ პი რო ბე ბის და დე ბი სას მას ყო ველ თ ვის უშუ ა ლო და აშ კა რა

ჟან-ჟაკ რუსო

328

ინ ტე რე სი ჰქონ დეს მი სი შეს რუ ლე ბი სა; და თუ და არ ღ ვია პი რო ბა, მის მა ტყუ ილ მა ისე თი უბე დუ რე ბა უნ და და ა ტე ხოს თავ ზე, რო მე­ლიც აშ კა რად თვით საგ ნე ბი დან მომ დი ნა რე ობ დეს და აღ მ ზ რ დე ლის შუ რის ძი ე ბა არ იყოს. მაგ რამ არა მგო ნი ა, რომ დამ ჭირ დეს ასე თი მკაც რი ზო მე ბი და დარ წ მუ ნე ბუ ლი ვარ, რომ ემი ლი ძლი ერ გვი ან გა ი გებს, რა არის სიც რუე და თა ნაც ძლი ერ გა უკ ვირ დე ბა: არ მეს­მის, რით არის კარ გი სიც რუ ე ო, ნა თე ლი ა, რომ რაც უფ რო და მო უ­კი დე ბე ლია ჩემს ხელ ში მი სი კე თილ დღე ო ბა სხვი სი ნე ბი სა და აზ რი­სა გან, მით უფ რო ად ვი ლად მო ვუს პობ ტყუ ი ლის თქმის ინ ტე რესს. თუ და რი გე ბას არ ჩქა რო ბენ, მოთხოვ ნაც არ უნ და და აჩ ქა რონ და და უ ცა დონ შე სა ფერ მო მენტს რი სი მე მოთხოვ ნი სათ ვის. მა შინ ბავ­შ ვი ვი თარ დე ბა, ე.ი. არ ფუჭ დე ბა. მაგ რამ, რო ცა თავ ქა რი ა ნი მას წავ­ლე ბე ლი, საქ მეს რომ არ იც ნობს, ყო ველ წუთ ში ადე ბი ნებს ბავშვს ხან ერთ, ხან მე ო რე პი რო ბას, არც გარ ჩე ვა, არც შერ ჩე ვა, არც ზო მა არ იცის, ბავ შ ვი გა ბეზ რე ბუ ლი და დატ ვირ თუ ლი ათა სი პი რო ბით, უგუ ლე ბელ ყოფს, ივიწყებს, და ბო ლოს, აბუ ჩად იგ დებს მათ და ცა­რი ელ ფორ მა ლო ბად და თა მა შად აქ ცევს, დაგ პირ დე ბა და არ შე­ას რუ ლებს. ამ გ ვა რად, თუ გინ და ბავ შ ვი თა ვის სიტყ ვის პატ რო ნი იყოს, სიტყ ვას ნუ ჩა მო არ თ მევ ხში რად.

ყო ვე ლი ვე, რაც აქ სიც რუ ე ზე ვთქვი, ბევ რის მხრით სხვა ვალ დე­ბუ ლე ბა საც ეხე ბა, რა საც ბავ შ ვებს აკის რე ბენ ხოლ მე და რაც არა თუ მო სა ბეზ რე ბე ლია მის თ ვის, არა მედ გა ნუ ხორ ცი ე ლე ბე ლი ცა ა. თით­ქოს სათ ნო ე ბას უქა და გე ბენ ბავ შ ვებს, ნამ დ ვი ლად კი ყვე ლა ფერ ბი­წი ე რე ბას აჩ ვე ვენ: იმით, რომ უკ რ ძა ლა ვენ ბი წი ე რი იყოს, უნერ გა­ვენ ბი წი ე რე ბას. ბავ შ ვი ეკ ლე სი ა ში დაჰ ყავთ, რა თა ღვთის მო სა ო ბა ჩა უ ნერ გონ და ამით აბეზ რე ბენ ეკ ლე სი ას; და უს რუ ლე ბე ლი ლოც­ვა­ ბუტ ბუ ტით ბავშვს ანატ რე ბენ იმ ბედ ნი ერ დღეს, რომ ღმერთს აღარ ევედ როს. რა თა კაც თ მოყ ვა რე ო ბა აღუძ რან ბავშვს, მოწყა­ლე ბას გა ა ცე მი ნე ბენ, თით ქოს თვი თონ მოწყა ლე ბის გა ცე მა რცხვე­ნო დეთ. ეჰ, ბავ შ ვ მა კი არ უნ და გას ცეს მოწყა ლე ბა, არა მედ თვით აღ მ ზ რ დელ მა: ძა ლი ა ნაც რომ უყ ვარ დეს თა ვი სი შე გირ დი, იგი მა­ინც უნ და შე ე ცი ლოს მას ამ სა პა ტიო საქ მე ში. უნ და ჩა ა გო ნოს, რომ იგი ჯერ პა ტა რაა და არაა მი სი ღირ სი. მოწყა ლე ბის მი ცე მა მხო ლოდ იმ ადა მი ანს შე უძ ლი ა, ვინც გა ცე მუ ლის ფა სი იცის და ეს მის თა ვი­სი მოძ მის გა ჭირ ვე ბა. ბავ შ ვის მხრივ მოწყა ლე ბის გა ცე მა არა ვი თარ

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

329

დამ სა ხუ რე ბას არ წარ მო ად გენს, რად გან მას არ ეს მის ეს. იგი კაც თ­მოყ ვა რე ო ბი სა და სი კე თის გუ ლი სათ ვის კი არ გას ცემს, მას თით ქ მის რცხვე ნია კი დეც მოწყა ლე ბის მი ცე მა, რად გან თა ვის სა კუ თარ სა და თქვენს მა გა ლითს რომ ხე დავს, ფიქ რობს, რომ მხო ლოდ ბავ შ ვე ბი აძ ლე ვენ მოწყა ლე ბას, უფ რო სე ბი კი არა.

თუ დაკ ვირ ვე ბი ხართ, ბავ შ ვის ხე ლით მხო ლოდ ისეთ საგ ნებს არი გე ბენ მოწყა ლე ბად, რი სი ფა სიც მან არ იცის: სპი ლენ ძის ფულს, რო მელ საც იგი სა გან გე ბოდ ატა რებს ჯი ბე ში და რო მე ლიც არა ფერ­ში არ არ გი ა. ბავ შ ვი უფ რო ად ვი ლად გა ა ჩუ ქებს ას ლუ ი დორს, ვიდ­რე ნამ ცხ ვარს. აბა, მოს თხო ვეთ ამ გუ ლუხვ მწყა ლო ბელს გას ცეს მის თ ვის საყ ვა რე ლი ნივ თე ბი, სა თა მა შო, ტკბი ლე უ ლო ბა, სა უზ მე და სულ მა ლე და ვი ნა ხავთ, გა ხა დეთ იგი მარ თ ლა გუ ლუხ ვი, თუ არა.

კი დევ ერ თი ხერ ხი მო ნა ხეს ამის თ ვის: სულ მა ლე და უბ რუ ნე ბავშვს, რაც მოგ ცა, რომ მი აჩ ვიო მო ცე მას, რო ცა დარ წ მუ ნე ბუ ლი ა, რომ და უბ რუ ნე ბენ. მე მხო ლოდ ამ ორი სა ხის სი უხ ვე მი ნა ხავს ბავ­შ ვებ ში; გა ცე მა იმი სა, რაც სრუ ლე ბით არ სჭირ დე ბა და გა ცე მა იმი­სა, რის შე სა ხე ბაც ნამ დ ვი ლად იცის, რომ და უბ რუნ დე ბა. მო ი ქე ცით ისე, ამ ბობს ლო კი, რომ ბავ შ ვი დარ წ მუნ დეს გა მოც დი ლე ბით, რომ ყვე ლა ზე უფ რო გუ ლუხ ვი ყვე ლა ზე უფ რო მე ტად არის ხოლ მე და­ჯილ დო ე ბუ ლი. ეს იმას ნიშ ნავს, რომ ბავ შ ვი მხო ლოდ გა რეგ ნუ ლად აქ ციო გუ ლუხ ვად, ნამ დ ვი ლად კი გა ა ძუნ წო. იგი დას ძენს, რომ ამ გზით ბავ შ ვე ბი გუ ლუხ ვო ბას ეჩ ვე ვი ა ნო, დი ახ, მე ვახ შურ გუ ლუხ ვო­ბას, რო მე ლიც ერთს გას ცემს, რა თა ათი მი ი ღოს. მაგ რამ თუ მუქ­თად გა ცე მა დას ჭირ დათ, და ემ შ ვი დო ბეთ ჩვე ვას! თუ აღარ და უბ­რუ ნებ, აღარ მოგ ცემს. სუ ლი უნ და მი აჩ ვიო და არა ხე ლი. ყვე ლა და ნარ ჩე ნი სათ ნო ე ბა, ბავ შ ვებს რომ ას წავ ლი ან, ამას ვე ჰგავს. და აი, ამ მა ღალ სათ ნო ე ბა თა სა ქა და გებ ლად უმ წა რე ბენ მათ ბავ შ ვო ბას. ერ თობ ბრძნუ ლი აღ ზ რ და ა.

აღ მ ზ რ დე ლო! და ა ნე ბე თა ვი ასეთ ჯამ ბა ზო ბას, იყა ვი სათ ნო და კე თი ლი, რომ შე ნი მა გა ლი თი აღი ბეჭ დოს შე გირ დის მეხ სი ე რე ბა ში, ვიდ რე გულს სწვდე ბოდ ნენ. ნაც ვ ლად იმი სა, რომ ახ ლა ვე მოვ თხო­ვო ჩემს შე გირდს კაც თ მოყ ვა რე ო ბის აქ ტე ბი, მე თვი თონ მო ვი მოქ­მე დებ მათ მის თვალ წინ და არც კი მივ ცემ სა შუ ა ლე ბას წამ ბა ძოს, თით ქოს ამ ასაკ ში იგი ჯერ არც იყოს ამის ღირ სი; რად გან არ უნ და ვა ფიქ რე ბი ნოთ, თით ქოს ადა მი ა ნის მო ვა ლე ო ბა ნი მხო ლოდ ბავ შ­

ჟან-ჟაკ რუსო

330

ვის მო ვა ლე ო ბა ნი ა. თუ და მი ნა ხა, რომ ღა რი ბებს დახ მა რე ბას ვუ წევ და მკითხა, მეც, თუ სა ჭი როდ დავინახე,11 ვეტყ ვი: „ჩემო კარ გო, ამას იმი ტომ ვშვრე ბი, რომ, რო ცა ღა რი ბე ბი და თან ხ მ დ ნენ, რომ ქვე ყა­ნა ზე მდიდ რე ბი ყო ფი ლიყ ვ ნენ, მდიდ რებ მა პი რო ბა და დეს ერ ჩი ნათ ყვე ლა, ვინც ვერ ირ ჩენს თავს ვერც ქო ნე ბით და ვერც შრო მით”.

„თქვენც და დეთ პი რო ბა?” მკითხავს იგი. „რა თქმა უნ და; მე იმ სიმ დიდ რის პატ რო ნი ვარ, რაც ჩემს ხელთ არის, მხო ლოდ იმ პი რო­ბით, რაც და კავ ში რე ბუ ლია მის ქო ნე ბას თან”.

ამ სიტყ ვე ბის გა გო ნე ბის შემ დეგ (ცნობილია, რო გორ გა ა გე ბი ნო ეს ბავშვს) რო მე ლი მე სხვა ბავ შ ვ მა, არა ემილ მა, შე იძ ლე ბა მო ი სურ­ვოს ჩე მი წა ბაძ ვა და მდი და რი კა ცი ვით მო იქ ცეს: ასეთ შემ თხ ვე ვა ში, იმას მა ინც ვეც დე ბი, რომ იგი საჩ ვე ნებ ლად არ მოქ მე დებ დეს; მირ­ჩევ ნი ა, რომ მან წა მარ თ ვას უფ ლე ბა და მა ლუ ლად გას ცეს წყა ლო ბა. მის ასაკს სჩვე ვია ასე თი მოტყუ ე ბა და ეს ერ თა დერ თი ა, რა საც მე მას ვპა ტი ობ.

ვი ცი, რომ ყვე ლა ეს წა ბაძ ვით სათ ნო ე ბა მა ი მუ ნის სათ ნო ე ბაა და რომ ყო ვე ლი კე თი ლი საქ ცი ე ლი არ არის მო რა ლუ რად კე თი ლი, თუ იგი თა ვის თა ვად კი არაა ჩა დე ნი ლი, არა მედ მხო ლოდ იმი ტომ, რომ სხვაც ისე იქ ცე ვა. მაგ რამ იმ ასაკ ში, რო ცა გუ ლი ჯერ არა ფერს არ გრძნობს, ძლი ერ სა ჭი რო ა, რომ ბავ შ ვებ მა წა ბა ძონ ისეთ მოქ­მე დე ბას, რომ ლებ საც გინ და ისი ნი შე აჩ ვიო – სა ნამ თვი თონ შეძ­ლე ბენ გო ნი ე რად და სი კე თის სიყ ვა რუ ლით იმოქ მე დონ. ადა მი ა ნი წამ ბა ძა ვი ა, პი რუტყ ვიც ასე თი ა; წა ბაძ ვის ლტოლ ვა ბუ ნე ბამ კარ გად მო მარ თა, მაგ რამ სა ზო გა დო ე ბა ში იგი მან კი ე რე ბად იქ ცა. მა ი მუ ნი ბა ძავს ადა მი ანს, რომ ლი საც ეში ნი ა, მაგ რამ არ ბა ძავს ცხო ველს, რო მე ლიც ეზიზღე ბა. მას მოს წონს რა საც მას ზე უფ რო მა ღა ლი არ­სე ბა აკე თებს. ჩვენ ში კი, პი რი ქით, სხვა დას ვაგ ვა რი ჯამ ბა ზე ბი იმის­თ ვის ბა ძა ვენ მშვე ნი ე რე ბას, რა თა შებღა ლონ, გა ა მას ხა რა ონ იგი, ეს სულ მ და ბა ლი ხალ ხი ა, რო მე ლიც გრძნობს ამას და ცდი ლობს თა ვის თა ნას წო რად გა ხა დოს ის, რაც მას ზე უკე თე სია ან და თუ ისეთ რას­მე წა ბა ძავს, რაც უკ ვირს და მოს წონს; თვი თონ წა ბაძ ვის ობი ექ ტის არ ჩე ვა ში ყალბ გე მოვ ნე ბას იჩენს. ისი ნი უფ რო სხვის მო წო ნე ბას და აპ ლო დის მენ ტებს ეძე ბენ, ვიდ რე თა ვის თა ვის გა უმ ჯო ბე სე ბას ან გო ნებ რივ ამაღ ლე ბას. თუ საქ მე კარ გად წა ვიყ ვა ნე, ემილს, ცხა დი ა,

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

331

არას დ როს არ გა უჩ ნ დე ბა ასე თი სურ ვი ლი. მა შა სა და მე, უნ და ავიც­დი ნოთ მოჩ ვე ნე ბი თი სი კე თე, რო მე ლიც შე იძ ლე ბა გაჩ ნ დეს.

უფ რო ღრმად და უკ ვირ დით თქვე ნი აღ ზ რ დის ყვე ლა წესს და ნა ხავთ, რომ ყვე ლა უაზ რო ა, მე ტად რე სათ ნო ე ბი სა და ზნე­ ჩ ვე უ­ლე ბე ბის მი მართ. ერ თა დერ თი ზნე ობ რი ვი გაკ ვე თი ლი, ბავშვს რომ შეჰ ფე რის და ყვე ლა ასაკ ში ძლი ერ სა ჭი რო ა, არის – ნუ რა სო დეს ნუ რა ვის ნუ უზამ ცუდს, კე თი ლი საქ მის გა კე თე ბის მოთხოვ ნაც კი, თუ იგი მას არ ექ ვემ დე ბა რე ბა, სა ში ში, ყალ ბი და წი ნა აღ მ დე გო ბის მცვე ლი ა.

გა ნა არის ისე თი ვინ მე, რომ კე თილ საქ მეს არ აკე თებ დეს? ყვე­ლა აკე თებს, ბო რო ტი ადა მი ა ნიც ისე ვე, რო გორც სხვე ბი... იგი ერთს აბედ ნი ე რებს ასი უბე დუ რის ხარ ჯ ზე; აი, აქე დან მომ დი ნა რე ობს ყვე­ლა ჩვე ნი უბე დუ რე ბა. ყვე ლა ზე მა ღა ლი სათ ნო ე ბა ნე გა ტი უ რი ხა სი­ა თი სა ა; ის აგ რეთ ვე უძ ნე ლე სიც არის, რად გან არ ჩანს და ადა მი ან­მა უნ და დათ მოს მის თ ვის ეგ ზომ ტკბი ლი სურ ვი ლი – კმა ყო ფი ლი გა გის ტუმ როს. ოჰ... რამ დე ნი სი კე თე უქ ნია მოძ მი სათ ვის იმას, თუ ასე თი მო ი პო ვე ბა, ვი საც არა ფე რი ცუ დი არ უქ ნია მათ თ ვის! სუ ლის რო გო რი გა ბე დუ ლე ბა, ხა სი ა თის რო გო რი სიმ ტ კი ცე არის სა ჭი რო ამი სათ ვის! ამ პრინ ციპ ზე მარ ტო თე ო რი უ ლი მსჯე ლო ბა არ კმა რა, პრაქ ტი კუ ლად უნ და სცა დო მი სი გან ხორ ცი ე ლე ბა, რომ მიხ ვ დე, რა დი დი და ძნე ლი საქ მე ყოფილა იგი12.

აი, რამ დე ნი მე სუს ტი იდეა იმის შე სა ხებ, თუ რო გო რი სიფ რ­თხი ლეა სა ჭი რო, რო ცა თა ვის შე კა ვე ბა არ შე იძ ლე ბა და ბავშვს უნ­და მის ცე და რი გე ბა, რომ მან ან თა ვის თავს არ ავ ნოს, ან სხვას; და მე ტად რე, რა მე ისე თი ცუ დი ჩვე უ ლე ბა არ დას ჩემ დეს, რო მელ საც მე რე ად ვი ლად ვე ღარ მო აშ ლე ვი ნებ. მაგ რამ დარ წ მუ ნე ბუ ლი იყა ვით, რომ ეს აუცი ლებ ლო ბა ძლი ერ იშ ვი ა თად დად გე ბა თქვენ წი ნა შე, თუ ბავ შ ვი ისე აღ ზარ დეთ, რო გორც სა ჭი რო ა, რად გან შე უძ ლე ბე­ლი ა, რომ ბავ შ ვუ რი, ურ ჩი, ბო რო ტი, მატყუ ა რა, ხარ ბი გა მო ვი დეს, თუ მის გულ ში ბი წი ე რე ბა არ და გი თე სავთ. ამი ტომ ის, რაც ამა ზე ვთქვი, უფ რო გა მო ნაკ ლის შემ თხ ვე ვებს ეხე ბა, ვიდ რე წესს; მაგ რამ ასე თი გა მო ნაკ ლი სი მით უფ რო ხში რი ა, რაც უფ რო მე ტი სა ბა ბი აქვს ბავშვს გას ცილ დეს თა ვის მდგო მა რე ო ბას და უფ რო სე ბის მან კი შე ე ყა როს. ადა მი ან თა წრე ში მო ზარდ ბავ შ ვებს უფ რო ად რე უნ და მი ე ცეს და რი გე ბა, ვიდ რე იმას, რო მე ლიც გან მარ ტო ე ბით იზ რ დე ბა.

ჟან-ჟაკ რუსო

332

მა შა სა და მე, გან მარ ტო ე ბუ ლი აღ ზ რ და უმ ჯო ბე სია თუნ დაც იმის გა­მო, რომ იგი აც ლის ბავშვს მომ წი ფე ბას.

და საშ ვე ბია კი დევ სა წი ნა აღ მ დე გო გა მო ნაკ ლი სიც იმათ თ ვის, ვინც ბედ ნი ერ მა ბუ ნებ რივ მა თვი სე ბებ მა თა ვის ასაკ ზე მაღ ლა და ა­ყე ნა. არის ისე თი ადა მი ა ნი, რო მე ლიც ბავ შ ვო ბი დან ვე რა სო დეს გა­მო დის, და პი რი ქით, ისე თიც, ასე რომ ვთქვათ, არც გა ივ ლის ბავ შ ვო­ბას და თით ქ მის და ბა დე ბი დან ვე მო წი ფუ ლი ადა მი ა ნი ა. უბე დუ რე ბა იმა ში ა, რომ ეს უკა ნას კ ნე ლი გა მო ნაკ ლი სი ძლი ერ იშ ვი ა თი ა, ძლი­ერ ძნე ლი გა მო საც ნო ბი ა, და თუ ყო ვე ლი დე და, რო მელ საც სწამს, რომ ბავ შ ვი შე იძ ლე ბა ფე ნო მე ნი იყოს, დარ წ მუ ნე ბუ ლი ა, რომ მი სი ბავ შ ვი სწო რედ ასე თი ა. უფ რო მე ტიც, ისეთ რა მე ში ხე და ვენ მი სი არაჩ ვე უ ლებ რი ვო ბის სა ბუთს, რაც მთლად ჩვე უ ლებ რი ვი ა: სიმ კ­ვირ ცხ ლე, ოინე ბი, თავ ქა რი ა ნო ბა, მომ ხიბ ვ ლე ლი გუ ლუბ რ ყ ვი ლო ბა, ყვე ლა ფე რი ეს ასა კის და მა ხა სი ა თე ბე ლი თვი სე ბაა და მხო ლოდ იმას მოწ მობს, რომ ბავ შ ვი მხო ლოდ ბავ შ ვი ა. რა ტომ უნ და გაგ ვიკ ვირ­დეს, რომ ბავშვს, რო მელ საც ბევრს ალა პა რა კე ბენ და ყვე ლა ფე რის თქმის უფ ლე ბას აძ ლე ვენ, არც წეს სა და არც ზრდი ლო ბას თხო ვენ – შემ თხ ვე ვით მოხ დე ნი ლი პა სუ ხი წა მოს ც დეს. უფ რო საკ ვირ ვე ლი იქ ნე ბო და, რომ არ წა მოს ც დე ნო და, ისე ვე, რო გორც საკ ვირ ვე ლი იქ ნე ბა, რომ ას ტ რო ლო გის ათას შემ ც დარ წი ნას წარ მეტყ ვე ლე ბა ში ერ თი სწო რი არ გა მო ე რი ოს. ისი ნი იმ დენს ტყუ ი ან, ამ ბობ და ჰენ­რი IV, რომ ბო ლოს და ბო ლოს სი მარ თ ლეს იტყ ვი ა ნო. თუ გინ და რამ დე ნი მე ჭკუ ა მახ ვი ლი სიტყ ვა თქვა, სი სუ ლე ლე ე ბი თქვი ბლო მად. ღმერ თ მა უშ ვე ლოს მო დარ ბა ზე ხალხს, რო მელ საც ამის მე ტი არა­ფე რი სხვა დამ სა ხუ რე ბა არ მი უძღ ვის.

ბავ შ ვის ტვინ ში შე იძ ლე ბა უბ რ წყინ ვა ლე სი აზ რე ბი მოხ ვ დეს, ან, უკეთ, ენა ზე მო ად გეს მოხ დე ნი ლი სიტყ ვე ბი, თით ქოს ძვირ ფა­სი მარ გა ლი ტე ბი ჩა ვარ დ ნო დეს ხელ ში, მაგ რამ არც აზ რე ბი და არც მარ გა ლი ტე ბი მი სი არ იყოს. ამ ასა კი სათ ვის არა ვი თა რი სა კუთ რე ბა არ არ სე ბობს. ის, რა საც ბავ შ ვი ამ ბობს, მის თ ვის სხვა ა, ვიდ რე ჩვენ­თ ვის. ამ აზ რებს, თუ კი აქვს მას თავ ში, არც თან მიმ დევ რო ბა, არც კავ ში რი არა აქვთ ერ თ მა ნეთ თან. არა ვი თა რი სიმ ტ კი ცე, არა ვი თა რი გარ კ ვე უ ლო ბა მის აზრს არა აქვს. და უკ ვირ დით ვი თომ და ფე ნო მენს.

ზოგ ჯერ სა მა გა ლი თო სიმ კ ვირ ცხ ლეს იჩენს, ისე თი ნა თე ლი გო­ნე ბა უჩანს, რომ ღრუბ ლებს გა ფან ტავს. მაგ რამ უფ რო ხში რად იგი­

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

333

ვე გო ნე ბა დუ ნე, უფე რუ ლი ჩანს, თით ქოს ბნელ ბუ რუს ში იყოს გახ­ვე უ ლი. ხან გა და გას წ რებთ კი დეც, ხან კი უძ რა ვი ა. ამ წუთ ში იტყ ვით გე ნი ო სი ა ო, მე ო რე წუთ ში იტყ ვით – სუ ლე ლი ა ო. თქვენ ცდე ბით ორი ვე შემ თხ ვე ვა ში: იგი – ბავ შ ვი ა. იგი არ წი ვის მარ თ ვე ა, ამ წუთ ში რომ აპობს ჰა ერს და მე ო რე წუთ ში ისევ თა ვის ბუ დე ში ვარ დე ბა.

მო ე ქე ცით ბავშვს ისე, რო გორც მის ასაკს და არა გა რეგ ნულ შე სა ხე და ო ბას შეჰ ფე რის, თავს ნუ მო იტყუ ებთ და ერი დეთ მი სი ძა ლე ბის ფლან გ ვას ზედ მე ტი ვარ ჯი შით. თუ მი სი ნორ ჩი ტვი ნი გა­ხუნ და, და ხე დავთ, რომ იგი დუ ღილს იწყებს, და ა ცა დეთ თვი თონ გა და დუღ დეს, ნუ აღაგ ზ ნებთ ნუ რა სო დეს, რომ მთლად არ გა მო ი ფი­ტოს. და პირ ვე ლი ორ თ ქ ლი აუვა, და ა კა ვე და შე კუმ შე და ნარ ჩე ნი, რომ იგი თან და თან ცხო ველ ყ მ ყო ფელ სით ბოდ და ნამ დ ვილ ძა ლად იქ ცეს. თუ არა და, დრო საც დავ კარ გავთ, ამა გიც ტყუ ი ლია – უბ­რა ლოდ ჩა ივ ლის და თქვენ სა კუ თარ საქ მეს თქვენ ვე გა ა ფუ ჭებთ. თქვე ნი აღ ტა ცე ბა ამ დუ ღილ მა რომ გა მო იწ ვი ა, გა ივ ლის და ხელ ში აღა რა ფე რი შეგ რ ჩე ბათ.

გიჟ მა ჟი ბავ შ ვი დან მხო ლოდ ჩვე უ ლებ რი ვი ადა მი ა ნი გა მო დის; ამა ზე უფ რო ფარ თო და სწო რი დაკ ვირ ვე ბა მე არ გა მი გო ნი ა. ყვე ლა­ზე უფ რო ძნე ლი გა სარ ჩე ვია ერ თ მა ნე თი სა გან ნამ დ ვი ლი სიჩ ლუნ გე და ის მოჩ ვე ნე ბი თი სიჩ ლუნ გე, რო მე ლიც გო ნე ბის სიძ ლი ე რეს მო ას­წა ვებს მო მა ვალ ში. ერ თი შე ხედ ვით უც ნა უ რი ა, რომ ამ ორ უკი დუ­რე სო ბას ეგ ზომ მსგავ სი ნიშ ნე ბი აქვს: ეს ასე დაც უნ და იყოს. რად­გან იმ ასაკ ში, რო ცა ადა მი ანს ჯერ არც ერ თი სწო რი იდეა არა აქვს, გან ს ხ ვა ვე ბა გე ნი ოს სა და არა გე ნი ოსს შო რის მხო ლოდ ის არის, რომ უკა ნას კ ნე ლი მხო ლოდ ყალბ აზ რებს ით ვი სებს, პირ ვე ლი კი, რად გან მხო ლოდ ყალბ აზ რებს ხე დავს, არც ერთს არ იღებს: ამი ტომ იგი ჰგავს ჩლუნგს, ვი ნა ი დან ერთს არაფ რის უნა რი არა აქვს, მე ო რე კი ვე რა ფერს ვერ ეგუ ე ბა. ერ თა დერ თი გან მას ხ ვა ვე ბე ლი ნი შა ნი შემ თხ­ვე ვა ზეა და მო კი დე ბუ ლი, რო მელ მაც შე იძ ლე ბა მი ა წო დოს გე ნი ოსს მის თ ვის მი საწ ვ დო მი იდე ა, მა შინ, რო ცა ჩლუნ გი მუ დამ და ყველ გან იგი ვე ა. ახალ გაზ რ და კა ტო ნი ბავ შ ვო ბა ში ჭკუ ამ ძი მე ბავ შ ვად ით ვ ლე­ბო და ოჯახ ში, იგი უტყ ვი და ჯი უ ტი იყო: მხო ლოდ ამის თქმა შე იძ­ლე ბო და მას ზე. მხო ლოდ სუ ლას წინ ოთახ ში გა ი გო მის მა ბი ძამ მი სი ნამ დ ვი ლი რა ო ბა და რომ ამ წი ნა ოთახ ში არ შე სუ ლი ყო, შე იძ ლე ბა კა ტონს გო ნი ერ ასა კამ დე სუ ლე ლის სა ხე ლი შერ ჩე ნო და. იული უს

ჟან-ჟაკ რუსო

334

კე ი სა რი რომ არ გა ჩე ნი ლი ყო, ვინ იცის, ეგე ბის სა მუ და მოდ ვი ზი ო­ნე რის სა ხე ლი დარ ჩე ნო და იმა ვე კა ტონს, რო მელ მაც ალ ღო აუღო კე ის რის დამ ღუპ ველ გე ნი ას და წინ და წინ ვე შო რი დან გან ჭ ვ რი ტა ყვე ლა მი სი ჩა ნა ფიქ რი. ოჰ, რო გორ ცდე ბა ის, ვინც აჩ ქა რე ბუ ლად მსჯე ლობს ბავ შ ვ ზე! იგი უფ რო მე ტად ბავ შ ვი ა, ვიდ რე თვით ბავ შ ვი.

მე თვი თონ ვიც ნობ დი ერთ ადა მი ანს (აბატ კონ დი ლი აკს), რო­მელ მაც პა ტი ვი დამ დო და და მი მე გობ რ და. იგი თა ვის ოჯახ ში და მე გობ რე ბის წრე ში გო ნე ბა შეზღუ დულ კა ცად ით ვ ლე ბო და: მი სი ბრწყინ ვა ლე გო ნე ბა სიმ ყუდ რო ვე ში მწიფ დე ბო და, მე რე იგი ერ თ­ბა შად ფი ლო სო ფო სად მოგ ვევ ლი ნა და ეჭ ვი არ მე პა რე ბა, რომ მო­მა ვა ლი თა ო ბა მას სა პა ტიო და გან სა კუთ რე ბულ ად გილს მი უ ჩენს მი სი სა უ კუ ნის სა უ კე თე სო მო აზ როვ ნე ებ სა და ღრმა მე ტა ფი ზი კო­სებს შო რის.

პა ტი ვი ეცით ბავ შ ვო ბას და ნუ ჩქა რობთ მის შე ფა სე ბას, კარ­გი იქ ნე ბა იგი თუ ცუ დი. და ა ცა დეთ გა მო ნაკ ლისს გა მომ ჟ ღავ ნ დეს, გა ირ კ ვეს, გან მ ტ კიც დეს დიდ ხანს და მხო ლოდ შემ დეგ მი მარ თეთ სპე ცი ა ლურ მე თო დებს. და ა ცა დეთ ბუ ნე ბას იმოქ მე დოს მას ზე რაც შე იძ ლე ბა მეტ ხანს და ნუ ჩა ე რე ვით, რომ ხე ლი არ შე ე შა ლოს ბუ­ნე ბის ოპე რა ცი ებს. ჩვენ ძვი რად გვი ღირს დრო, ამ ბობთ თქვენ და ამი ტომ არ გვინ და დავ კარ გოთ იგი. არ გეს მით, რომ უფ რო მეტ დროს და კარ გავთ, თუ იგი ცუ დად გა მო ი ყე ნეთ, ვიდ რე სულ არა ფე­რი გა ვა კე თე ბი ნოთ, რომ ცუ დად ნას წავ ლი ბავ შ ვი უფ რო და შო რე­ბუ ლია სიბ რ ძ ნი სა გან, ვიდ რე სრუ ლი ად უს წავ ლე ლი. თქვენ აღ შ ფო­თე ბუ ლი უც ქერთ, რომ იგი თა ვის პირ ვე ლი წლე ბის გან მავ ლო ბა ში არა ფერს აკე თებს. რო გორ? ბედ ნი ე რი რომ არის, ეს გა ნა არა ფე­რი ა? მთე ლი დღე რომ დახ ტის, თა მა შობს, დარ ბის, ეს არა ფე რი ა? იგი თა ვის დღე ში აღარ იქ ნე ბა ასე დატ ვირ თუ ლი. პლა ტო ნი თა­ვის „სახელმწიფოში”, რო მე ლიც ეგ ზომ მკაც რად ით ვ ლე ბა, ბავ შ ვებს მხო ლოდ ზე იმ ში, თა მაშ ში, სიმ ღე რა სა და დროს ტა რე ბა ში ზრდის; თით ქოს ყვე ლა ფე რი გა უ კე თე ბი ა, რა კი გარ თო ბა უს წავ ლე ბია კარ­გად; ხო ლო სე ნე კა, რო ცა ძვე ლი რო მის ახალ გაზ რ დო ბა ზე ლა პა რა­კობს, წერს: „ისინი მუ დამ ფეხ ზე იდ გ ნენ და ისეთს არა ფერს არ ას­წავ ლიდ ნენ მათ, რაც მათ უნ და დამ ს ხ დართ ესწავლათ”13. ამის გა მო, გა ნა ისი ნი ნაკ ლე ბი ვაჟ კა ცე ბი გა მო დი ოდ ნენ? ამი ტომ სრუ ლი ა დაც ნუ შე უ შინ დე ბით ამ ვი თომ და უსაქ მუ რო ბას. რას იტყო დით, ვინ მეს

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

335

რომ გა და ეწყ ვი ტა – არ ვი ძი ნებ არას დ როს, რომ სი ცოცხ ლე უფ რო გა მო ვი ყე ნო ო. თქვენ იტყო დით: ეს კა ცი გი ჟი ა ო; იგი კი არ სარ გებ­ლობს დრო ით, არა მედ არ თ მევს მას თა ვის თავს იმით, რომ ძილს გა ურ ბის, იგი სიკ ვ დი ლი სა კენ მი ე ქა ნე ბა. გა ი გეთ, რომ იგი ვე მდგო­მა რე ო ბაა და ბავ შ ვო ბა – გო ნე ბის ძი ლი ა.

სწავ ლე ბის მოჩ ვე ნე ბი თი სი ად ვი ლე ბავ შ ვე ბის და ღუპ ვის მი ზე­ზი ა. ვერ ხე და ვენ, რომ თვით ეს სი ად ვი ლე სწო რედ იმის მაჩ ვე ნე ბე­ლი ა, რომ ბავ შ ვე ბი ვე რა ფერს სწავ ლო ბენ. მა თი ტვი ნი, ბრტყე ლი და სწო რი, სარ კე სა ვით არეკ ლავს, რა საც კი მი აწ ვ დი, მაგ რამ არა ფე­რი არ რჩე ბა, არაფ რის ათ ვი სე ბა არ ხდე ბა. ბავ შ ვი იჭერს სიტყ ვებს, იდე ებს კი უკუ აგ დებს: ვინც უს მენს მას, ეს მის ეს სიტყ ვე ბი, თვი თონ ბავშვს კი არ ეს მის.

თუმ ცა, მეხ სი ე რე ბა და გან ს ჯა ორი არ სე ბი თად გან ს ხ ვა ვე ბუ ლი უნა რი ა, მაგ რამ ერ თი მე ო რის გა რე შე კარ გად ვერ გან ვი თარ დე ბა. გო ნი ერ ასა კამ დე ბავ შ ვი ვერ იჭერს იდე ებს, არა მედ მხო ლოდ სა ხე­ებს; მათ შო რის კი ის გან ს ხ ვა ვე ბა ა, რომ სა ხე გრძნო ბა დი ობი ექ ტის აბ სო ლუ ტუ რი ხა ტია და მე ტი არა ფე რი, იდეა კი არის ისე თი ცნე­ბა ობი ექ ტებ ზე, რო მე ლიც მა თი მი მარ თე ბით არის გან საზღ ვ რუ ლი. სა ხე შე იძ ლე ბა ერ თა დერ თი იყოს მის წარ მომ დ გენ გო ნე ბა ში, იდეა კი ყო ველ თ ვის სხვებ საც გუ ლის ხ მობს. წარ მო სახ ვის დროს მხო ლოდ ვხე დავ, ხო ლო გა გე ბის დროს ვა და რებ. ჩვე ნი შეგ რ ძ ნე ბე ბი მთლად პა სი უ რია მა შინ, რო ცა ყვე ლა ჩვენს პერ ცეპ ცი ას, ანუ აქ ტი უ რი პრინ ცი პი იდე ას ბა დებს, რო მე ლიც მსჯე ლობს. ეს ქვე მოთ იქ ნე ბა და სა ბუ თე ბუ ლი.

მა შა სა და მე, ბავშვს, რად გან მას მსჯე ლო ბის უნა რი არა აქვს, ნამ­დ ვი ლი მეხ სი ე რე ბაც არა აქვს. იგი იმახ სოვ რებს ბგე რებს, ფი გუ რებს, შეგ რ ძ ნე ბებს, იშ ვი ა თად იდე ებს და კი დევ უფ რო იშ ვი ა თად – მათ კავ ში რებს. ამის სა პა სუ ხოდ ამ ბო ბენ ხოლ მე, რომ იგი ით ვი სებს გე­ო მეტ რი ის ელე მენ ტებს და დარ წ მუ ნე ბუ ლი არი ან, რომ ჩემ წი ნა აღ­მ დეგ ლა პა რა კო ბენ; პი რი ქით, ეს ჩემ სა სარ გებ ლოდ ლა პა რა კობს: ეს იმას ნიშ ნავს, რომ ბავ შ ვი არა თუ მხო ლოდ ვერ მსჯე ლობს, არა მედ სხვის მსჯე ლო ბა საც კი ვერ იმახ სოვ რებს; აბა და უკ ვირ დით ამ პა ტა­რა გე ო მეტ რის მე თოდს და და ი ნა ხავთ იმ წამ ს ვე, რომ მას მხო ლოდ ფი გუ რის ზუს ტი შთა ბეჭ დი ლე ბა და და სა ბუ თე ბის ტერ მი ნე ბი და­უ მახ სოვ რე ბი ა. რა მე ახა ლი არ გუ მენ ტი რომ მო უყ ვა ნო, მთლად და­

ჟან-ჟაკ რუსო

336

იბ ნე ვა. გად მო აბ რუ ნე ფი გუ რა და იგი და იბ ნე ვა. მთე ლი მი სი ცოდ ნა შეგ ნე ბა ში ა, გა გე ბუ ლი არა ფე რი არ არის. თვით მეხ სი ე რე ბა საც კი ნაკ ლი აქვს ისე, რო გორც სხვა მის უნარს, რად გან მო წი ფუ ლო ბა ში თით ქ მის ყო ველ თ ვის ხე ლახ ლა ვსწავ ლობთ იმ საგ ნებს, რაც ბავ შ ვო­ბა ში სიტყ ვი ე რად გვის წავ ლი ა.

ამა ვე დროს სრუ ლე ბით არ ვფიქ რობ, თით ქოს ბავშვს მსჯე ლო­ბის არა ვი თა რი უნა რი არ გააჩნდეს.14 პი რი ქით, მე ვხე დავ, რომ იგი ძლი ერ კარ გად მსჯე ლობს იმა ზე, რაც იცის და რაც მის უშუ ა ლო და აშ კა რა ინ ტე რესს ეხე ბა. მაგ რამ სწო რედ მის ცოდ ნა ში ვცდე ბით და ისეთ ცოდ ნას მი ვა წერთ მას, რაც მას არ აქვს ნამ დ ვი ლად და ისეთ რა მე ზე ვამ ს ჯე ლებთ, რაც მათ არ შე იძ ლე ბა ეს მო დეთ. ვცდე ბით აგ­რეთ ვე იმა ში, რომ გვინ და შე ვას მი ნოთ ბავშვს ისე თი მო საზ რე ბე ბი, რაც სრუ ლე ბით არ ეკა რე ბა მის გულს, ვთქვათ, მო მავ ლის ინ ტე რე სი, მო მა ვა ლი ბედ ნი ე რე ბა, სა ხე ლი და პა ტი ვი მო წი ფუ ლო ბა ში; ასე თი სიტყ ვე ბი წი ნას წა რი გან ჭ ვ რე ტის ყო ველ გ ვარ უნარს მოკ ლე ბუ ლი არ სე ბი სათ ვის სრუ ლი ად არა ფერს არ ნიშ ნავს, და სწო რედ ასე თი მი სი გო ნე ბი სათ ვის უცხო საგ ნებ ზეა მი მარ თუ ლი ყვე ლა ის გაკ ვე თი­ლი, რომ ლებ საც ამ საბ რა ლო და უბე დურ არ სე ბას ახ ვე ვენ თავ ზე. აბა იფიქ რეთ: შე უძ ლია გა ნა მას ყუ რადღე ბით მო ე კი დოს ამას?

პე და გო გე ბი, რომ ლე ბიც ტრა ბა ხო ბენ, რომ დიდ ცოდ ნას აძ ლე­ვენ მო წა ფე ებს, გა სამ რ ჯე ლოს ღე ბუ ლო ბენ იმა ში, რომ ასე ლა პა რა­კო ბენ, ნამ დ ვი ლად კი მა თი მოქ მე დე ბი დან ჩანს, რომ ისი ნი მთლად იმას ვე ფიქ რო ბენ, რა საც მე. რას ას წავ ლი ან ისი ნი ბო ლოს და ბო­ლოს? სიტყ ვებს, კი დევ სიტყ ვებს და მუ დამ სიტყ ვებს. იმ მეც ნი ე რე­ბა თა რიცხ ვ ში, რო მელ თაც ასე თავ მომ წო ნედ ას წავ ლი ან ბავ შ ვებს, ისი ნი ერი დე ბი ან ისე თი მეც ნი ე რე ბის შე ტა ნას, რაც ბავ შ ვებს ნამ­დ ვი ლად გა მო ად გე ბათ რა მე ში: ეს საგ ნე ბის შე სა ხებ მეც ნი ე რე ბე ბია და ბავ შ ვე ბი ვერ მო ე რე ვი ა ნო. შე აქვთ კი ისე თე ბი, სა დაც ტერ მი ნე­ბის დას წავ ლა ცოდ ნის შთა ბეჭ დი ლე ბას ჰქმნის: ჰე რალ დი კა, გე ოგ­რა ფი ა, ქრო ნო ლო გი ა, ენე ბი და სხვა ამ გ ვა რი დის ციპ ლი ნე ბი, რომ­ლე ბიც სრუ ლი ად არ ეკა რე ბა ადა მი ა ნის, მე ტად რე ბავ შ ვის გულს და დი დი სას წა უ ლიც იქ ნე ბა, რომ ცხოვ რე ბა ში ერ თხელ მა ინც გა­მო ად გეს კაცს.

გა ოც დე ბი ან, რომ ენე ბის სწავ ლე ბა უსარ გებ ლო საქ მედ მი მაჩ­ნია აღ ზ რ დი სათ ვის: მაგ რამ ნუ და გა ვიწყ დე ბათ, რომ აქ ლა პა რა კია

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

337

აღ ზ რ დის პირ ველ წლებ ზე; რაც გნე ბავთ თქვით და მე კი იმ აზ რი სა ვარ, რომ თორ მეტ ­ თხუთ მეტ წლამ დე ვერც ერ თი ბავ შ ვი, ფე ნო მე­ნებს რომ თა ვი და ვა ნე ბოთ, ვე რას დ როს ვერ შე ის წავ ლის ნამ დ ვი­ლად ორ ენას.

ენე ბის შეს წავ ლა მხო ლოდ სიტყ ვე ბის დას წავ ლა რომ იყოს, ე.ი. მხო ლოდ მა თი გა მომ ხატ ვე ლი ფი გუ რე ბი სა ან ბგე რე ბი სა, მა შინ ასე­თი შეს წავ ლა ბავ შ ვე ბი სათ ვის შე სა ფე რი სი იქ ნე ბო და; მაგ რამ, რო ცა ენე ბი ნიშ ნებს ცვლი ან, ისი ნი ცვლი ან აგ რეთ ვე მათ მი ერ გა მო ხა­ტულ იდე ებ საც. აზ როვ ნე ბას ენე ბი აყა ლი ბე ბენ, აზ რებს კი ლო კა ვის იერი ეძ ლე ვათ. მხო ლოდ გო ნე ბა არის ყვე ლა სათ ვის ერ თი; ყო ველ ენას კი თა ვი სი სა კუ თა რი გან ს ხ ვა ვე ბუ ლი სუ ლი აქვს, რო მე ლიც შე­იძ ლე ბა ნა წი ლობ რივ ეროვ ნუ ლი ხა სი ა თის მი ზე ზი ან შე დე გი იყოს; ამ აზრს, უთუ ოდ ის გა რე მო ე ბაც ამ ტ კი ცებს, რომ ყო ვე ლი ერის ენა (რაც კი არის დე და მი წა ზე), იც ვ ლე ბა ზნე­ ჩ ვე უ ლე ბა თა ცვა ლე ბა დო­ბას თან ერ თად, შე ნარ ჩუნ დე ბა ან ფუჭ დე ბა მათ თან ერ თად.

ამ სხვა დას ხ ვა ფორ მი დან ადა თი ბავშვს ერ თ ­ერთ ფორ მას აძ­ლევს და ისიც ინარ ჩუ ნებს მას და მხო ლოდ მას გო ნი ერ ასა კამ დე. ორი ენა რომ იქო ნი ოს, იდე ე ბის შე და რე ბა უნ და შე ეძ ლოს, მაგ რამ რო გორ ღა შე ა და როს, თუ იდე ის შეთ ვი სე ბაც კი უჭირს? ყო ველ სა­განს შე იძ ლე ბა ჰქონ დეს მის თ ვის ათა სი სხვა დას ხ ვა ნი შა ნი, მაგ რამ ყო ველ იდე ას მხო ლოდ ერ თი ფორ მა: მა შა სა და მე, ბავშვს მხო ლოდ ერთ ენა ზე შე უძ ლია ის წავ ლოს ლა პა რა კი. მკითხა ვენ, მაგ რამ იგი ხომ მრა ვალ ენა ზე სწავ ლობს ლა პა რაკს, უარ ვ ყოფ ამას. მი ნა ხავს ეს პა ტა რა ფე ნო მე ნე ბი, რომ ლე ბიც ფიქ რობ დ ნენ ხუთ ან ექვს ენა­ზე რომ ლა პა რა კობ დ ნენ. ისი ნი გერ მა ნუ ლად ლა პა რა კობ დ ნენ ჯერ ლა თი ნუ რი, მე რე ფრან გუ ლი, მე რე იტა ლი უ რი სიტყ ვე ბით: ისი ნი მარ თ ლაც ხუთ ან ექვს ლექ სი კონს ხმა რობ დ ნენ. ერ თი სიტყ ვით, სი ნო ნი მი რამ დე ნიც გინ დათ იმ დე ნი მი ე ცით ბავშვს: თქვენ ცვლით სიტყ ვებს და არა ენას; ენა კი მხო ლოდ ერ თი ეცო დი ნე ბათ.

სწო რედ ბავ შ ვ თა ამ უნა რის ნაკ ლე ბო ბის და სა ფა რა ვა და ა, რომ მათ მკვდარ ენებს ას წავ ლი ან უმ თავ რე სად, რად გან აღარ არი ან ამ ენე ბის დარ გ ში ისე თი მსა ჯუ ლე ბი, რომ ლე ბის გა ბა თი ლე ბა არ შე იძ­ლე ბო დეს. ოჯახ ში ეს ენა დი დი ხა ნია აღარ იხ მა რე ბა, ამი ტომ მხო­ლოდ ბა ძა ვენ იმას, რაც წიგ ნებ ში წე რი ა, და ამას ლა პა რაკს ეძა ხი ან; თუ მას წავ ლებ ლის ბერ ძ ნუ ლი და ლა თი ნუ რი ასე თი ა, რა ღა უნ და

ჟან-ჟაკ რუსო

338

იყოს ბავ შ ვის ბერ ძ ნუ ლი ან ლა თი ნუ რი? და ი ზე პი რე ბენ თუ არა თი­თო ­ო რო ლა რა მეს, რაც არც კი ეს მით სრუ ლად, მათ ჯერ ლა თი ნუ­რად ათარ გ მ ნი ნე ბენ ფრან გულ ენა ზე ნათ ქ ვამს, შემ დეგ რო ცა უფ რო და წი ნა ურ დე ბი ან, ას წავ ლი ან პრო ზა ში ცი ცე რო ნის რამ დე ნი მე ფრა­ზის ერ თ მა ნეთ ზე წა კე რე ბას, ხო ლო ლექ ს ში – ვირ გი ლი უ სის რამ დე­ნი მე ჰეგ ზა მეტ რი სას. ამის შემ დეგ უკ ვე დარ წ მუ ნე ბუ ლი არი ან, რომ ლა თი ნუ რად ლა პა რა კო ბენ: ვინ და უწყებს მათ კა მათს?

რა სა გან საც არ უნ და ეხე ბო დეს მე ცა დი ნე ო ბა, თუ არა აქვს ის იდე ე ბი, რა საც ნიშ ნე ბი გა მო სა ხა ვენ, ეს ნიშ ნე ბი არაფ რის გა მომ სახ­ვე ლი არ იქ ნე ბა. ბავშვს კი სწო რედ მხო ლოდ ნიშ ნებს ას წავ ლი ან, რად გან სრუ ლე ბით ვერ აგე ბი ნე ბენ იმას, რა საც ეს ნიშ ნე ბი გა მო სა­ხა ვენ. დე და მი წის აღ წე რი ლო ბის სწავ ლე ბა უნ დათ, ნამ დ ვი ლად კი მხო ლოდ რუ კას ას წავ ლი ან; ას წავ ლი ან ქა ლა ქე ბის, მდი ნა რე ე ბის სა­ხე ლებს, იგი კი მათ მხო ლოდ იმ რუ კა ზე იც ნობს, სა დაც აჩ ვე ნეს ისი­ნი. მახ სოვს – სადღაც მი ნა ხავს გე ოგ რა ფი ა, რო მე ლიც ამ სიტყ ვე ბით იწყე ბო და: „რა არის დე და მი წა? იგი მუ ყა ოს ბურ თი ა”. სწო რედ ასე­თია სა ბავ შ ვო გე ოგ რა ფი ა. დარ წ მუ ნე ბუ ლი ვარ, რომ გე ოგ რა ფი ი­სა და კოს მოგ რა ფი ის ორი წლის სწავ ლე ბის შემ დე გაც ათი წლის ბავ შ ვებს შო რის ვერ მო ი ნა ხე ბა ვერც ერ თი, რომ ნას წავ ლი წე სე ბის სა შუ ა ლე ბით პა რი ზი დან სენ ­ დე ნი ში გზა გა იკ ვ ლი ოს. დარ წ მუ ნე ბუ­ლი ვარ, რომ ვერც ერ თი მათ გა ნი ვერ გა მო ი ყე ნებს მა მა მი სის ბა ღის გეგ მას ისე, რომ არ და იბ ნეს რო მე ლი მე მოხ ვე ულ ში. აი, რო გო რე ბი არი ან მეც ნი ე რე ბი, რომ ლებ მაც ზუს ტად იცი ან, სად არის პე კი ნი, ის პა ჰა ნი, მექ სი კა და ყვე ლა და ნარ ჩე ნი ქვე ყა ნა!

იტყ ვი ან, ბავშვს ისე თი სა გა ნი უნ და ას წავ ლო, სა დაც თვა ლის გარ და არა ფე რი არის სა ჭი რო ო: ეს შე საძ ლე ბე ლი იქ ნე ბო და, რომ არ სე ბობ დეს ისე თი სწავ ლა, სა დაც მხო ლოდ თვა ლია სა ჭი რო, მაგ­რამ ასე თი რამ არ მე გუ ლე ბა.

კი დევ უფ რო უც ნა უ რი შეც დო მა ა, ის ტო რი ას რომ ას წავ ლი­ან: ჰგო ნი ათ, რომ ის ტო რია მი საწ ვ დო მია ბავ შ ვი სათ ვის, რად გან იგი მხო ლოდ ფაქ ტე ბის კრე ბუ ლი ა. მაგ რამ რას გუ ლის ხ მო ბენ სიტყ ვა „ფაქტებში”. ნუ თუ გგო ნი ათ, რომ მი მარ თე ბე ბი, რომ ლე ბიც ის ტო­რი ულ ფაქ ტებს გან საზღ ვ რა ვენ, ასე ად ვი ლად და სა ჭე რია და რომ იდე ე ბი ბავ შ ვის გო ნე ბა ში თა ვის თა ვად იქ მ ნე ბა? გგო ნი ათ, რომ შე­იძ ლე ბა მოვ ლე ნა თა სწო რი ცოდ ნა მა თი მი ზე ზე ბის, მა თი შე დე გე ბის

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

339

ცოდ ნას ჩა მო ა შო რო და რომ ის ტო რი ას ისე თი მცი რე კავ ში რი აქვს მო რალ თან, რომ შე იძ ლე ბა ერ თი მე ო რის გა რე შე გა ი გო? თუ ადა­მი ან თა მოქ მე დე ბა ში მხო ლოდ გა რე გან და წმინ და ფი ზი კურ მოძ­რა ო ბებს ხე დავთ, რა უნ და გა მო ი ტა ნოთ ის ტო რი ი დან? სრუ ლე ბით არა ფე რი. და ასე თი შეს წავ ლა, ყო ველ გ ვარ ინ ტე რესს მოკ ლე ბუ ლი, არც კმა ყო ფი ლე ბას, არც ცოდ ნას არ მოგ ცემთ. მაგ რამ, თუ მო რა­ლურ მი მარ თუ ლე ბა თა მხრით გინ დათ შე ა ფა სოთ ეს მოქ მე დე ბა ნი, სცა დეთ გა ა გე ბი ნოთ ეს მი მარ თე ბე ბი თქვენს მო წა ფე ებს და მა შინ და ი ნა ხავთ, შე ე ფე რე ბა თუ არა ის ტო რია მათ ასაკს.

მკითხ ვე ლო, გახ სოვ დეს მუ დამ, რომ ის, ვინც თქვენ გე ლა პა რა­კე ბათ, არ არის არც მეც ნი ე რი, არც ფი ლო სო ფო სი, არა მედ უბ რა­ლო კა ცი ა, ჭეშ მა რი ტე ბის მე გო ბა რი, რო მე ლიც არც ერთ პარ ტი ას არ ეკუთ ვ ნის და რო მელ საც არა ვი თა რი სის ტე მა არა აქვს. გან დე­გი ლი, რო მელ საც სულ ცო ტა უცხოვ რია ადა მი ა ნებ თან და ამი ტომ ნაკ ლე ბი სა ბა ბიც ჰქო ნია გაჟ ღენ თი ლი ყო მა თი ყალ ბი აზ რე ბით და საკ მაო დრო აქვს და უ ფიქ რ დეს იმას, რაც თვალ ში ეცე მა, რო ცა ადა­მი ა ნებ თან აქვს ურ თი ერ თო ბა. ჩე მი მსჯე ლო ბა უფ რო ფაქ ტებს ეყ რ­დ ნო ბა, ვიდ რე პრინ ცი პებს; და ჩე მი აზ რე ბი რომ გა სა გე ბი გავ ხა დო თქვენ თ ვის, ვფიქ რობ, ყვე ლა ფერს აჯო ბებს, უფ რო ხში რად მო ვიყ­ვა ნო ხოლ მე ის მა გა ლი თე ბი, რომ ლებ მაც ასე თი აზ რე ბი აღ მიძ რეს.

ამას წი ნათ, რამ დე ნი მე დღე სო ფელ ში ვი ყა ვი სტუმ რად ერთ მო სიყ ვა რუ ლე დე დას თან, რო მე ლიც თა ვის ბავ შ ვებ ზე და მათ აღ ზ­რ და ზე დი დად ზრუ ნავს. ერთ დი ლას უფ რო სი ვა ჟის მე ცა დი ნე ო ბას და ვეს წა რი; მი სი გუ ვერ ნი ო რი, რო მე ლიც ძლი ერ კარ გად ას წავ ლი და მას ძველ ის ტო რი ას, უამ ბობ და ალექ სან დ რეს ის ტო რი ას და შე ჩერ­და მკურ ნალ ფი ლი პეს ცნო ბილ ამბავზე15, რო მე ლიც და ხა ტუ ლია კი დეც და ღირ სიც იყო და ხატ ვი სა. გუ ვერ ნი ორ მა, ამ ღირ სე ულ მა ადა მი ან მა, გა მოთ ქ ვა ალექ სან დ რეს შე სა ხებ აზ რე ბი, რომ ლე ბიც არ მო მე წო ნა, მაგ რამ აღარ შე ვე და ვე, რომ მის თ ვის მი სი შე გირ დის თვალ ში სა ხე ლი არ გა მე ტე ხა. სუფ რა ზე, რა ღა თქმა უნ და, ფრან­გუ ლი წე სის თა ნახ მად, ბავ შ ვი ბევ რი ალა პა რა კეს. ასა კის სიმ კ ვირ­ცხ ლემ და ქე ბა­ ხოტ ბის მო ლო დინ მა მას მრა ვა ლი სი სუ ლე ლე ათ ქ­მე ვი ნა, მაგ რამ აქა ­იქ მა ინც ისე თი კარ გი რამ წა მოს ც დე ბო და, რომ დაგ ვა ვიწყე ბი ნებ და და ნარ ჩე ნებს. ბო ლოს მკურ ნალ ფი ლი პეს ამ ბავ­ზე მიდ გა ჯე რი: ძლი ერ ზუს ტად და ლა მა ზად მოყ ვა ამ ამ ბავს. მო ი ხა­

ჟან-ჟაკ რუსო

340

დეს ჩვე უ ლებ რი ვი ვა ლი და შე ა ქეს ბავ შ ვი, რა საც მო ითხოვ და დე და და მო ე ლო და შვი ლი, ჩა მო აგ დეს ლა პა რა კი მოთხ რო ბილ ამ ბავ ზე. უმ რავ ლე სო ბამ გა კიცხა ალექ სან დ რეს უგუ ნუ რი გამ ბე და ო ბა. ზო გი, გუ ვერ ნი ო რის მა გა ლი თი სა მებრ, აღ ტა ცე ბუ ლი იყო მი სი სიმ ტ კი ცი­თა და ვაჟ კა ცო ბით, რა მაც და მარ წ მუ ნა, რომ არც ერთ აქ დამ ს წ რეს არ ეს მო და, რა შია ამ ამ ბის ნამ დ ვი ლი სი ლა მა ზე. ჩე მი აზ რით – მეთ­ქი, თუ ალექ სან დ რეს საქ ცი ე ლი ოდ ნავ გა ბე დუ ლე ბა არის, ოდ ნა ვი სიმ ტ კი ცე, იგი სი გი ჟეა და მე ტი არა ფე რი. მა შინ ყვე ლა და მე თან ხ მა, რომ ეს სი გი ჟე ა. მინ დო და პა სუ ხი გა მე ცა და გავ ცხარ დი კი დეც, მაგ­რამ ერ თ მა ქალ მა, რო მე ლიც ჩემ გვერ დით იჯ და, ხმა­ კ რინ ტი არ და­უძ რავს, ყურ ში მითხ რა ჩუ მად: „გაჩუმდი, ჟან ­ ჟაკ, ვერ გა გი გე ბე ნო”. შევ ხე დე, გა მიკ ვირ და და გავ ჩუმ დი.

ნა სა დი ლევს, რად გან ზოგ მა რა მემ ეჭ ვი და მი ბა და, რომ ჩემს ნორჩ მეც ნი ერს ეს ის ტო რი ა, რო მე ლიც ეგ ზომ კარ გად გვი ამ ბო, ვერ გა უ გი ა, მოვ კი დე ხე ლი, წა ვიყ ვა ნე პარ კ ში გა სა სე ირ ნებ ლად, გა­მოვ კითხე რაც მინ დო და და და ვი ნა ხე, რომ იგი სხვა ზე უფ რო მე ტად არის აღ ტა ცე ბუ ლი ალექ სან დ რეს გან თ ქ მუ ლი ვაჟ კა ცო ბით. მაგ რამ იცით რა ში ხე დავ და იგი მის ვაჟ კა ცო ბას? მხო ლოდ იმა ში, რომ მან ერ თ ბა შად გა დაჰ კ რა მწა რე წა მა ლი, არ შედ რ კა, არც ერ თი ნიშ ნით არ შე ამ ჩ ნე ვი ნა სხვებს წამ ლის სიმ წა რე. სა ცო და ვი ბავ შ ვი სათ ვის ორი კვი რის წი ნათ სა ში ნე ლი გა ჭირ ვე ბით და უ ლე ვი ნე ბი ათ წა მა ლი და მი სი გე მო ჯე რაც პირ ში ჰქო ნი ა. სიკ ვ დი ლი, მო წამ ვ ლა, მის გო ნე­ბა ში მხო ლოდ არა სა სი ა მოვ ნო გან ც დე ბი ყო ფი ლა და სა წამ ლა ვიც მას მხო ლოდ მდოგ ვის სა ხით ჰქო ნია წარ მოდ გე ნი ლი. მაგ რამ მა ინც უნ და აღი ნიშ ნოს, რომ გმი რის სიმ ტ კი ცეს დი დი შთა ბეჭ დი ლე ბა მო­უხ დე ნია მის ნორჩ გო ნე ბა ზე და გა და უწყ ვე ტი ა, რომ წამ ლის და ლე­ვი სას ამი ე რი დან ისე მო იქ ცე ვა, რო გორც ალექ სან დ რე მოქ ცე უ ლა. აღარ და ვუწყე ახ ს ნა­ გან მარ ტე ბა, რად გან, ცხა დი ა, იგი მა ინც ვერ გა ი გებ და, მო ვუ წო ნე მი სი სა ქე ბი გან ზ რახ ვა, დავ ბ რუნ დი შინ და გულ ში კი ვი ცი ნო დი მა მე ბი სა და აღ მ ზ რ დე ლე ბის დიდ სიბ რ ძ ნე ზე, რომ ლე ბიც დარ წ მუ ნე ბუ ლი არი ან, რომ ის ტო რი ას ვას წავ ლით ბავ­შ ვ სო.

ად ვი ლი საქ მეა ას წავ ლოთ მათ მე ფე ე ბის, იმ პე რა ტო რე ბის, ომე­ბის, გა მარ ჯ ვე ბე ბის, რე ვო ლუ ცი ე ბის სა ხე ლე ბი, მაგ რამ, რო ცა სა ჭი­რო გახ დე ბა და უ კავ ში როთ ამ სიტყ ვებს ნა თე ლი იდე ე ბი, რაც გინ და

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

341

ახ ს ნა­ გან მარ ტე ბა მის ცე, მე ბა ღე რო ბერ ტ თან სა უ ბარს მა ინც ვერ აჯო ბებს.

ზო გი ერ თი მკითხ ვე ლი, „გაჩუმდი ჟან ­ ჟაკ ” ­ით უკ მა ყო ფი ლო, მკითხავს, რა ბო ლოს და ბო ლოს ასე თი კარ გი და ვი ნა ხე ალექ სან დ­რეს საქ ცი ელ ში. საბ რა ლოვ, თუ ამის ახ ს ნა გჭირ დე ბა, რო გორ ღა გა­ი გებ მას. ის და ვი ნა ხე, რომ ალექ სან დ რეს სათ ნო ე ბა სწამ და, რომ მან სა კუ თა რი თა ვი, სა კუ თა რი სი ცოცხ ლე მის ცა თავ დე ბად ამ რწმე ნას, რომ მი სი დი ა დი სუ ლი ამ რწმე ნი სათ ვის იყო შექ მ ნი ლი. ოჰ, რა ლა­მა ზი აღ სა რე ბა იყო ამ წამ ლის გა დაყ ლაპ ვა. არა, არც ერ თი მოკ ვ და­ვი არ ყო ფი ლა არა სო დეს ისე თი სულ მა ღა ლი. მაჩ ვე ნეთ რო მე ლი მე ახ ლან დე ლი ალექ სან დ რე, რომ ამის მსგავ სი რა მე ჩა ე დი ნოს.

თუ არ არ სე ბობს მარ ტო ო დენ სიტყ ვი ე რი მეც ნი ე რე ბა, არც უნ და არ სე ბობ დეს ისე თი მწიგ ნობ რუ ლი სწავ ლა, რო მე ლიც ბავ­შ ვი სათ ვის არის შე სა ფე რი სი. თუ მათ არა აქვთ სწო რი იდე ე ბი, არც ნამ დ ვი ლი მეხ სი ე რე ბა ექ ნე ბათ, რად გან არ ვთვლი ასეთ მეხ­სი ე რე ბად იმას, რაც მხო ლოდ შეგ რ ძ ნე ბას იმახ სოვ რებს. რა სა ჭი­როა ჩა უ წე როთ თავ ში ისე თი ნიშ ნე ბი, რომ ლე ბიც მათ თ ვის არა­ფერს ნიშ ნავს? რო ცა ისი ნი საგ ნებს ით ვი სე ბენ, გა ნა თან ნიშ ნებ საც არ სწავ ლო ბენ? რა ტომ უნ და გა ვაწ ვა ლოთ ისი ნი ორ ჯერ ერ თი და იმა ვეს სწავ ლე ბით? თა ნაც რამ დენ სა ხი ფა თო მცდარ აზრს შთა ვა­გო ნებთ, რო ცა მეც ნი ე რე ბის მა გივ რად სიტყ ვებს ვას წავ ლით, რომ­ლებ საც მის თვალ ში არა ვი თა რი აზ რი არა აქვს. პირ ვე ლი სიტყ ვი­დან ვე, რომ ლი თაც ბავშვს უმას პინ ძ ლ დე ბი ან, პირ ვე ლი საგ ნი დან ვე, რო მელ საც იგი სხვი სი ნათ ქ ვა მის სა შუ ა ლე ბით სწავ ლობს, თუმ ცა, თვი თონ ვერ ამ ჩ ნევს ამის სარ გებ ლო ბას, იღუ პე ბა ბავ შ ვ ში მსჯე­ლო ბის უნა რი. კი დევ ბევრ სუ ლელს მო ა წო ნებს იგი თავს, ვიდ­რე გა მო ას წო რებ დეს ამ დიდ მარცხს16. არა, თუ ბუ ნე ბამ ბავ შ ვის ტვინს ის მოქ ნი ლო ბა მის ცა, რო მე ლიც აძ ლევს მას შე საძ ლებ ლო­ბას ყო ველ გ ვა რი შთა ბეჭ დი ლე ბა მი ი ღოს, ეს იმი სათ ვის კი არ არის ასე, რომ დავ ტ ვირ თოთ ეს ტვი ნი – მე ფე ე ბის სა ხე ლე ბით, ციფ რე­ბით, ჰე რალ დი კის, კოს მოგ რა ფი ი სა და გე ოგ რა ფი ის ტერ მი ნე ბით და მრა ვა ლი სხვა სიტყ ვით, რო მელ თაც არა ვი თა რი აზ რი არა აქვთ ამ ასაკ ში და არა ფერ ში გა მო სა დე გი არ არი ან არც ერ თი ასა კი სათ ვის და რომ ლე ბი თაც ამ წა რე ბენ მის მწუ ხა რე და უნა ყო ფო ბავ შ ვო ბას, არა მედ იმი სათ ვის, რომ ყო ვე ლი იდე ა, რო მე ლიც შე უძ ლია გა ი გოს

ჟან-ჟაკ რუსო

342

და გა მო ი ყე ნოს, რო მე ლიც მი სი ბედ ნი ე რე ბი სათ ვის არის სა ჭი რო და ოდეს მე მო ვა ლე ო ბებს გა უ ნა თებს, თა ვი დან ვე წა უშ ლე ლი ასო ე ბით ჩა ი წე როს გულ ში და ისე თი გზა უჩ ვე ნოს ცხოვ რე ბა ში, რაც მის ბუ­ნე ბა სა და უნარს შეჰ ფე რის.

მწიგ ნობ რუ ლი სწავ ლე ბაც რომ არ იყოს, ის მეხ სი ე რე ბა, რო მე­ლიც ბავშვს შე იძ ლე ბა ჰქონ დეს, არ დარ ჩე ბა მა ინც უსაქ მოდ; რა საც და ი ნა ხავს, რა საც გა ი გო ნებს, ყო ვე ლი ვე ეს შთა ბეჭ დი ლე ბას ახ დენს მას ზე და ამახ სოვ რ დე ბა; იგი აღ ნუს ხავს თა ვის თ ვის ადა მი ან თა მოქ­მე დე ბას, ლა პა რაკს; და ყვე ლა ფე რი, რაც არის მის გარ შე მო, მის თ ვის ერ თ გ ვა რი წიგ ნი ა, რომ ლი თაც იგი, მის და შე უმ ჩ ნევ ლად, ამ დიდ რებს მეხ სი ე რე ბას იმის მო ლო დინ ში, რომ გო ნე ბამ ოდეს მე გა მო ი ყე ნოს. შე სა ფე რი ობი ექ ტე ბის შერ ჩე ვა, ზრუნ ვა იმა ზე, რომ გა ნუწყ ვეტ ლივ ვაძ ლი ოთ მი სი შე მეც ნე ბის თ ვის მი საწ ვ დო მი მა სა ლა და და ვა შო როთ ის, რაც მან არ უნ და იცო დეს – ეს არის ნამ დ ვი ლი მე თო დი ამ პირ­ვე ლი უნა რის გან ვი თა რე ბი სა; და სწო რედ ამ გზით უნ და შე ვუქ მ ნათ მას ცოდ ნის მა რა გი, რო მე ლიც ჭა ბუ კო ბა ში მი სი აღ ზ რ დის თ ვის იქ­ნე ბა სა ჭი რო და მო მა ვალ შიც წა რუძღ ვე ბა წინ. მარ თა ლი ა, ეს მე თო­დი არ ჰქმნის პა ტა რა ფე ნო მე ნებს, არც მას წავ ლე ბელს და ხელ მ ძღ­ვა ნელ ქალს არ აძ ლევს სა შუ ა ლე ბას თა ვი გა მო ი ჩი ნონ; სა მა გი ე როდ, იგი ზრდის გო ნი ერ, მტკი ცე, სუ ლი თა და ხორ ცით ჯან საღ ადა მი ანს, რო მე ლიც, მარ თა ლია ყმაწ ვი ლო ბა ში გაკ ვირ ვე ბას არ იწ ვევს, მაგ რამ მო წი ფუ ლო ბა ში პა ტი ვის ცე მას მო იხ ვეჭს.

ემი ლი ზე პი რად არა სო დეს არა ფერს, არა კებ საც კი არ ის წავ­ლის, თვით ლა ფონ ტე ნის არა კებ საც კი, რა გინდ გუ ლუბ რ ყ ვი ლო, რა გინდ ლა მა ზიც იყოს ეს არა კე ბი. რად გან არა კის სიტყ ვე ბი ერ­თია და თვით არა კი – მე ო რე, ისე რო გორც ის ტო რი ის სიტყ ვე ბი და თვით ის ტო რი ა. რო გორ უნ და დაბ რ მავ დე იმ დე ნად, რომ არა­კებს ბავ შ ვის მო რა ლი უწო დო და ვერ მიხ ვ დე, რომ არა კი, არ თობს ბავ შ ვებს, თან ატყუ ებს კი დეც; რომ სიც რუ ით მო ხიბ ლუ ლი ბავ შ ვი ვე ღარ ამ ჩ ნევს ჭეშ მა რი ტე ბას და ის, რაც სწავ ლე ბას სა სი ა მოვ ნოს ხდის მათ თ ვის, ხელს უშ ლის მათ რა ი მე სარ გებ ლო ბა მი ი ღონ. არაკს შე უძ ლია მო წი ფულს ას წავ ლოს ჭკუ ა, ბავ შ ვებს კი ლი ტო ნი ჭეშ მა­რი ტე ბა უნ და უთხ რა; ხო ლო, თუ ჭეშ მა რი ტე ბა ფარ დას ამო ა ფა რე, ისი ნი ამ ფარ დის აწე ვით თავს არ შე ი წუ ხე ბენ.

ლა ფონ ტე ნის არა კებს ყო ველ ბავშვს ას წავ ლი ან, მაგ რამ ვერ მო­

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

343

ი ნა ხე ბა ვერც ერ თი ბავ შ ვი, რომ ეს არა კი ეს მო დეს. რომც გა ი გოს, კი დევ უარე სი, რად გან მა თი მო რა ლი იმ დე ნად დამ ძი მე ბუ ლია და იმ დე ნად ეწი ნა აღ მ დე გე ბა ამ ასაკს, რომ მხო ლოდ ბი წი ე რე ბას თუ ჩა აწ ვე თე ბენ და არა სათ ნო ე ბას. ესეც პა რა დოქ სი ა, იტყ ვით თქვენ. იყოს! მაგ რამ ვნა ხოთ, ჭეშ მა რი ტე ბა ხომ არ არის იგი.

მე ვამ ბობ, რომ ბავშვს სრუ ლე ბით არ ეს მის იგავ ­ა რა კე ბი, რომ­ლებ საც ას წავ ლი ან, რად გან, რაც არ უნ და ეცა დო მათ გა მარ ტი ვე­ბას, ის და რი გე ბა, რო მე ლიც ჩვენ გვინ და გა მო ვი ტა ნოთ იგავ ­ა რა კე­ბი დან, გვა ი ძუ ლებს მას ში შე ვი ტა ნოთ ისე თი იდე ე ბი, რა საც ბავ შ ვი ვერ და ი ჭერს და თვით პო ე ტუ რი სა მო სე ლი, რო მე ლიც აად ვი ლებს ამ იდე ე ბის და მახ სოვ რე ბას, უძ ნე ლებს ბავშვს მათ გა გე ბას, ისე, რომ სი ა მოვ ნე ბა სიცხა დის ხარ ჯ ზეა ნა ყი დი. ჩვენ გან ზე ვტო ვებთ მრა ვალ არაკს, სა დაც ბავ შ ვი სათ ვის არა ფე რია გა სა გე ბი და სა სარ გებ ლო, მათ სხვა არა კებ თან ერ თად მა ინც ას წავ ლი ან მას, რად გან ისი ნი ერ­თ მა ნეთ შია არე უ ლი და ვე ხე ბით მხო ლოდ იმ არა კებს, რაც ავ ტორ­მა, რო გორც ჩანს, სა გან გე ბოდ ბავ შ ვე ბი სათ ვის და წე რა.

ლა ფონ ტე ნის მთელ კრე ბულ ში მხო ლოდ 5 ან 6 არა კი თუ მე­გუ ლე ბა ისე თი, სა დაც ბავ შ ვუ რი გუ ლუბ რ ყ ვი ლო ბა გა მოს ჭ ვი ვის; ამ 5 ან 6 არაკ ში მა გა ლი თი სათ ვის ავი ღებ პირ ველ არაკს, რად გან მი­სი მო რა ლი ყვე ლა ზე უფ რო ად ვი ლი საწ ვ დო მია ნე ბის მი ე რი ასა კის ბავ შ ვე ბი სათ ვის, მას ისი ნი ყვე ლა ზე უკე თე სად იმახ სოვ რე ბენ, უფ რო დი დის ხა ლი სით სწავ ლო ბენ, და ბო ლოს, თვით ავ ტორ მა სწო რედ ამი ტომ უპი რა ტე სო ბა მის ცა და წიგ ნ ში პირ ველ ად გილ ზე მო ა თავ­სა. თუ და ვუშ ვებთ, რომ იგი მიზ ნად ისა ხავს ბავ შ ვი სათ ვის გა სა გე ბი, მო სა წო ნი და სა სარ გებ ლო იყოს, ეს არა კი მის შე დევ რად უნ და ჩა­ით ვა ლოს: ნე ბა მი ბო ძეთ, მოკ ლედ გა ვარ ჩიო იგი.

ყვა ვი და მე ლაარა კი

„ოსტატი ყვა ვი, ხე ზე შემ ჯ და რი“

ოს ტა ტი! რას ნიშ ნავს ეს სიტყ ვა თა ვის თა ვად? რას ნიშ ნავს იგი სა კუ თა რი სა ხე ლის წინ? რა აზ რი აქვს მას აქ?

რა არის ყვა ვი?რას ნიშ ნავს ხე ზე წა მომ ჯ და რი? არა ვინ არ ამ ბობს – ხე ზე წა­

ჟან-ჟაკ რუსო

344

მომ ჯ და რი, არა მედ იტყ ვი ან წა მომ ჯ და რი ხე ზე, მა შა სა და მე, სა ჭი რო იქ ნე ბა ლა პა რა კი პო ე ტუ რი ენის თა ვი სე ბუ რე ბა ზე: უნ და ახ ს ნა, რა არის პრო ზა და რა არის ლექ სი.

ეჭი რა თა ვის ნის კარ ტით ყვე ლირო გო რი ყვე ლი? შვე ი ცა რი ის, ბრის, თუ ჰო ლან დი ის? თუ ბავშვს

არა სო დეს არ უნა ხავს ყვა ვი, რა ღა აზ რი აქვს ყვავ ზე ლა პა რაკს. თუ უნა ხავს, მა შინ რო გორ წარ მო იდ გენს, რომ ყვავს ნის კარ ტით ყვე ლი ეჭი რა? მხატ ვ რუ ლი სა ხე ბუ ნებ რი ვი უნ და იყოს.

ოს ტა ტი მე ლა, სუ ნით მო ხიბ ლუ ლიკი დევ ოს ტა ტი! მაგ რამ აქ ეს სიტყ ვა შე სა ფე რი სი ა, რად გან მე ლა

მარ თ ლაც თა ვის საქ მის ოს ტა ტად ით ვ ლე ბა, უნ და ახ ს ნა, რა არის მე ლა, გა ნას ხ ვა ვო მი სი ნამ დ ვი ლი ხა სი ა თი და ის პი რო ბი თი მნიშ­ვ ნე ლო ბა, რო მე ლიც მას არა კებ ში ეძ ლე ვა. მო ხიბ ლუ ლი, ეს სიტყ­ვა აღარ იხ მა რე ბა. უნ და გან მარ ტო; უნ და უთხ რა, რომ იგი ლექ სის გარ და არ სად არ იხ მა რე ბა. ბავ შ ვი გვკითხავს, რა ტომ არის, რომ ლექ სის ენა სხვა ა, ვიდ რე პრო ზი სა. რას იტყ ვით? მო ხიბ ლუ ლი ყვე­ლის სუ ნით. ამ ყველს, ხე ზე მჯდომ ყვავს რომ ეჭი რა ნის კარ ტით, ძლი ე რი სუ ნი ჰქო ნი ა, თუ იგი მე ლამ ბუჩ ქებ ში ან თა ვის სო რო ში იგ რ ძ ნო. გა ნა ასე აჩ ვევთ შე გირდს საღ კრი ტი კას, რო მე ლიც მხო­ლოდ ზუსტ ნიშ ნებს მო ითხოვს და შე უძ ლია ტყუ ი ლი და მარ თა ლი გა არ ჩი ოს სხვის ნა ამ ბობ ში?

და ახ ლო ე ბით ასე ელა პა რა კე ბა მასასე ელა პა რა კე ბა! მაშ, მე ლამ ლა პა რა კი იცის? იმა ვე ენა ზე ლა­

პა რა კობს, რო მელ ზე დაც ყვა ვი? გო ნი ე რო აღ მ ზ რ დე ლო, ფრთხი ლად იყავ, კარ გად ას წონ ­ დას წო ნე შე ნი პა სუ ხი, ვიდ რე იტყო დე; იგი მნიშ­ვ ნე ლო ვა ნი ა, ვიდ რე შენ გგო ნი ა.

ააა! გა მარ ჯ ვე ბა, ოს ტა ტო ყვა ვო, ბავ შ ვ მა ჯერ არ იცის, რომ ეს სა პა ტიო წო დე ბა ა, აქ კი იგი უკ ვე და ცინ ვის კი ლო თია ნახ მა რი. იმათ, ვინც ამ ბობს უფა ლო ყვა ვო (ძლიერ გა უ ჭირ დე ბათ ამ „du”­ს ახ ს ნა).

რა ლა მა ზი ხართ! რა მშვე ნ ი ე რი მეჩ ვე ნე ბით!

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

345

ზედ მე ტი სიტყ ვე ბი, რომ ლექ სი კარ გი გა მო ვი დეს, ზედ მე ტი გა მე ო რე ბა. ბავ შ ვი ხე დავს, რომ ერ თ სა და იმა ვე რა მეს იმე ო რე ბენ სხვა დას ხ ვა სიტყ ვით და ეჩ ვე ვა წყალ ­ წყა ლა ლა პა რაკს. თუ იმას იტყ ვით, რომ ეს გა მე ო რე ბა ავ ტო რის ოს ტა ტო ბა ა, რომ მე ლა გან­ზ რახ იმე ო რებს, რა თა სიტყ ვე ბის სიმ რავ ლით ქე ბა­ დი დე ბაც გა ამ­რავ ლოს – ეს სა პა ტიო მო საზ რე ბა იქ ნე ბა ჩემ თ ვის და არა ჩე მი მო­წა ფი სათ ვის.

მო უტყუ ებ ლად თუ თქვე ნი სიმ ღე რამო უტყუ ებ ლად! მა შა სა და მე, ზოგ ჯერ ტყუ ილ საც ამ ბო ბენ. რას

იფიქ რებს ბავ შ ვი, თუ არ აუხ სე ნით, რომ მე ლა მხო ლოდ იმი ტომ ამ­ბობს „მოუტყუებლად”, რომ ტყუ ის.

შე ე ფე რე ბა თქვენს ფრთას ხ მუ ლო ბას?შე ე ფე რე ბა! რას ნიშ ნავს ეს სიტყ ვა? შე ე ცა დეთ შე ა და რე ბი ნოთ

ბავშვს ორი ასე თი გან ს ხ ვა ვე ბუ ლი რამ, რო გო რი ცაა ხმა და ბუმ ბუ­ლი – და ი ნა ხავთ, რო გორ გა ი გო.

თქვენ იქ ნე ბით ამ ტყე თათ ვის რო გორც ფე ნიქსი.რა არის „ფენიქსი?” ჩვენ ერ თ ბა შად ან ტი კურ გა ნა გონ ში ვართ

გა დატყორ ც ნი ლი, თით ქ მის მი თო ლო გი ა ში.ზღაპ რუ ლი ფრინ ვე ლი! ფი გუ რა ლუ რი ენა ა. მლიქ ვ ნე ლი აკე­

თილ შო ბი ლებს თა ვის სიტყ ვას, რომ მი სი პირ მოთ ნე ო ბა უფ რო წარ მ ტა ცი იყოს. ბავ შ ვი გა ი გებს კი ამ დენს? იცის გა ნა, შე უძ ლია გა­ი გოს გა ნა, თუ რა არის მა ღა ლი სტი ლი და და ბა ლი სტი ლი?

ცხო ვე ლე ბი ამ ტყე ე ბისა. ამ სიტყ ვებ მა მო ა ჯა დო ვა ყვა ვიძლე რი გან ც დე ბი უნ და გქონ დეს გა მოვ ლი ლი, რომ გა ი გო ასე თი

თქმა.

რომ აჩ ვე ნოს თა ვი სი მშვე ნი ე რი ხმანუ და გა ვიწყ დე ბათ, რომ ამ სტრი ქო ნი სა და მთე ლი არა კის გა­

სა გე ბად ბავ შ ვ მა უნ და იცო დეს, რა არის ყვა ვის მშვე ნი ე რი ხმა.ის აღებს თა ვის ფარ თო ნის კარტს და უვარ დე ბა ნა დავ ლი.ეს გან საც ვიფ რე ბე ლი ლექ სი ა; მარ ტო ჰარ მო ნია ქმნის სუ რათს.

ჟან-ჟაკ რუსო

346

მე ვხე დავ უშ ნოდ და ღე ბულ დიდ ნის კარტს. მეს მის, რო გორ ვარ დე­ბა ყვე ლი შტო დან შტო ზე, მაგ რამ ამ გ ვა რი მარ გა ლი ტე ბი ბავ შ ვი­სათ ვის არა ფე რი ა.

მე ლა სტა ცებს პირს ამას და ამ ბობს: „ჩემო კე თი ლო ვაჟ ბა ტო­ნო”.

აი, სი კე თე უკ ვე სიბ რიყ ვედ გა და იქ ცა. არც ერთ წუთს არ ვკარ­გავთ, რომ ბავშვს ჭკუა ვას წავ ლოთ.

ის წავ ლეთ, რომ ყო ვე ლი მლიქ ვ ნე ლი ­ზო გა დი დე ბუ ლე ბა. სა ი დან გაჩ ნ და.ცხოვ რობს იმის ხარ ჯ ზე, ვინც მას ყურს უგ დებს!ათი წლის ბავ შ ვი ამ ლექსს ვე რა სო დეს ვერ გა ი გებს.

ეს გაკ ვე თი ლი კი, უეჭ ვე ლად, ღირს ყვე ლად.ეს თა ვის თა ვად ცხა დი და აზ რიც შე სა ნიშ ნა ვი ა. ოღონდ ძლი ერ

ცო ტა მო ი ნა ხე ბა ისე თი ბავ შ ვი, რომ გაკ ვე თი ლი და ყვე ლი ერ თ მა­ნეთს შე ა და როს და ყვე ლი გაკ ვე თილს არ არ ჩი ოს. უნ და გა ა გე ბი ნო, რომ ეს გა მოთ ქ მა და ცინ ვას ნიშ ნავს. რო გო რი სიღ რ მეა ბავ შ ვი სათ ვის!

ყვა ვი შერ ცხ ვე ნი ლი და შემ კ რ თა ლიმე ო რე პლე ო ნაზ მი. მაგ რამ ეს კი აღარ არის სა პა ტი ო.და ი ფი ცა, მაგ რამ ცო ტა გვი ა ნა ა, რომ შემ დეგ ში არ მოტყუვ დე­

ბა.და ი ფი ცა?! რო მე ლი სუ ლე ლი მას წავ ლე ბე ლი გა ბე დავს აუხ ს ნას

ბავშვს, რა არის ფი ცი.აი, რამ დე ნი წვრილ მა ნი ყო ფი ლა და ეს კი დევ ცო ტა ა, რომ ამ

ასა კის ყვე ლა იდე ას ანა ლი ზი გა უ კე თო და ყვე ლა იმ მარ ტივ და ელე მენ ტა რულ იდე ებ ზე და იყ ვა ნო, თი თო ე უ ლი მათ გა ნი რომ შე ი­ცავს. მაგ რამ ვინ იწუ ხებს თავს ამ ანა ლი ზით, რომ ახალ გაზ რ დო ბი­სათ ვის გა სა გე ბი იყოს. არც ერ თი ჩვენ გა ნი არ არის ისე ბრძე ნი, რომ შე ეძ ლოს ბავ შ ვის ად გი ლას წარ მო იდ გი ნოს თა ვი. ახ ლა გა და ვი დეთ მო რალ ზე.

გე კითხე ბით, ნუ თუ, სა ჭი როა ას წავ ლოთ ექ ვ სი წლი სებს, რომ არის ხალ ხი, რო მე ლიც პირ ფე რობს და ტყუ ის, რომ რა მეს გა მორ­ჩეს. დი დი­ დი დი სა ჭი რო იყოს ას წავ ლო ბავ შ ვებს, რომ არის ისე თი მქირ და ვი ხალ ხი, რო მე ლიც პა ტა რა ბი ჭებს ჩუ მად დას ცი ნის სუ ლე­

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

347

ლუ რი ამ პარ ტავ ნო ბი სათ ვის. მაგ რამ ყვე ლი ერ თობ აფუ ჭებს საქ­მეს. ამით იმ დე ნად იმას კი არ ვას წავ ლით, რომ არ გა აგ დოს ყვე ლი ნის კარ ტი დან, რამ დე ნა დაც იმას, რომ სხვას გა აგ დე ბი ნოს. ეს ჩე მი მე ო რე პა რა დოქ სია და თა ნაც არა ნაკ ლებ მნიშ ვ ნე ლო ვა ნი.

აბა, და უკ ვირ დით ბავ შ ვებს, რო ცა ისი ნი არა კებს სწავ ლო ბენ და და ი ნა ხავთ, რომ თუ კი შე უძ ლი ათ მა თი გა მო ყე ნე ბა, ყო ველ თ ვის ავ ტო რის გან ზ რახ ვის სა წი ნა აღ მ დე გოდ იყე ნე ბენ და ნაც ვ ლად იმი­სა, რომ მო ე რი დონ იმ ნაკლს, რომ ლის გა მოს წო რე ბას ან აცი ლე ბას ვა პი რებთ, პი რი ქით, მან კი ე რე ბას ეწა ფე ბი ან, რომ სხვი სი სი სუს ტით ისარ გებ ლონ. ამ არაკ ში ბავ შ ვე ბი დას ცი ნი ან ყვავს, მე ლა კი ძლი ერ მოს წონთ; შემ დეგ არაკ ში თქვენ გინ დათ ჭრი ჭი ნა მის ცეთ მა გა ლი­თად; თქვენც არ მო მიკ ვ დეთ, ისი ნი ჭი ან ჭ ვე ლას არ ჩე ვენ. არა ვის არ უყ ვარს თა ვის დამ ცი რე ბა: ისი ნი ყვე ლა ზე უფ რო ხელ საყ რელ როლს აირ ჩე ვენ და ეს არ ჩე ვა ნი სავ სე ბით ბუ ნებ რი ვი ცა ა. ოჰ, რა ცუ დი გაკ­ვე თი ლია ბავ შ ვი სათ ვის! ყვე ლა ზე უფ რო სა ზიზღა რი და მა ხინ ჯი იქ­ნე ბა ძუნ წი და უგუ ლო ბავ შ ვი, რო მელ საც ეს მის, რას სთხო ვენ, და ისიც, რომ არ აძ ლევს. ჭი ან ჭ ვე ლა კი დევ უფ რო მეტს შვრე ბა, იგი ას­წავ ლის არა თუ მხო ლოდ უარის თქმას, არა მედ აბუ ჩად აგ დე ბა საც.

ყვე ლა იმ არაკ ში, სა დაც ჩვე უ ლებ რივ ბრწყინ ვა ლე ლო მია გა­მოყ ვა ნი ლი, ბავშვს ყო ველ თ ვის ლო მო ბა უნ და; და რო ცა რა მის გა­ყო ფა მო უხ დე ბა, ლო მის მა გა ლი თი სა მებრ ძლი ერ ცდი ლობს ყვე ლა­ფე რი ხელ ში ჩა იგ დოს. მაგ რამ რო ცა კო ღო სჯობ ნის ლომს, ეს უკ ვე სხვა საქ მე ა: მა შინ ბავ შ ვი აღა რაა ლო მი, არა მედ კო ღო ა. იგი სწავ­ლობს იმ ხალ ხის მოშ ხამ ვას მო მა ვალ ში, ვი საც პი რის პირ ბრძო ლას ვერ გა უ ბე დავს.

მჭლე მგლი სა და მსუ ქა ნი ძაღ ლის არაკ ში, ნაც ვ ლად იმი სა, რომ ზო მი ე რე ბის გაკ ვე თი ლი მი ი ღოს, რო გორც ჩვენ გან ზ რა ხუ ლი გვაქვს, იგი თვით ნე ბო ბის გაკ ვე თილს ღე ბუ ლობს. არა სო დეს არ და­მა ვიწყ დე ბა ერ თი პა ტა რა გო გო, რო მელ საც იმ დე ნად მო ა ბეზ რეს თა ვი ამ არა კით და მორ ჩი ლე ბის ქა და გე ბით, რომ ატირ და კი დეც. სა ა მი სო მი ზე ზის გა გე ბა ძლი ერ გა ჭირ და. ბო ლოს გა ი გეს – საბ რა­ლოს მო ბეზ რე ბია დაბ მუ ლო ბა, ბა წარს კი სე რი გა უ ხე ხი ა; იგი ტი­რო და, რა ტომ მგე ლი არ ვა რო.

ამ გ ვა რად, პირ ვე ლი არა კის მო რა ლი ბავ შ ვე ბი სათ ვის უსა ძაგ­ლე სი პირ ფე რო ბის გაკ ვე თი ლი გა მოდ გა, მე ო რე სი – გულ ცი ვო ბი სა

ჟან-ჟაკ რუსო

348

ყო ფი ლა, მე სა მე სი – უსა მარ თ ლო ბი სა, მე ოთხე სი – სა ტი რი სა, მე ხუ­თე სი – და მო უ კი დებ ლო ბი სა. ეს უკა ნას კ ნე ლი გაკ ვე თი ლი სრუ ლი­ად ზედ მე ტია ჩე მი შე გირ დე ბი სათ ვის და არც თქვე ნე ბი სათ ვის არის უფ რო შე სა ფე რი სი. თუ ერ თი მე ო რის სა წი ნა აღ მ დე გო მი თი თე ბებს იძ ლე ვით, რა ნა ყო ფი უნ და გა მო ი ღოს თქვენ მა ამაგ მა? მაგ რამ ვინ იცის, ეგებ ის მო საზ რე ბე ბი, რო მე ლიც არა კე ბის წი ნა აღ მ დეგ წა მო­ვა ყე ნე, თქვენს თვალ ში სწო რედ მა თი სა სარ გებ ლო სა ბუ თი ა. სა ზო­გა დო ე ბა ში ორი მო რა ლია სა ჭი რო – ერ თი სათ ქ მე ლად და მე ო რე საქ მ ნე ლად. ეს ორი მო რა ლი არც კი ჰგავს ერ თ მა ნეთს. პირ ვე ლი მო ცე მუ ლია კა ტე ხიზ მო ში და მას იქ ვე სტო ვე ბენ კი დეც; მე ო რე კი – ლა ფონ ტე ნის სა ბავ შ ვო არა კებ ში და იმ ზღაპ რებ ში ა, დე დე ბი სათ ვის რომ და წე რა. ერ თი ავ ტო რი ყვე ლას გას წ ვ და.

შევ თან ხ მ დეთ, ბა ტო ნო ლა ფონ ტენ! ჩემ და თა ვად, პი რო ბას ვდებ, ვი კითხავ თქვენს თხზუ ლე ბებს, რო მე ლიც მო მე წო ნე ბა, მეყ­ვა რე ბით, იმ და რი გე ბებ საც მი ვი ღებ, თქვენს არა კებ ში რომ არის მო ცე მუ ლი, რად გან იმე დი მაქვს სწო რად გა ვი გებ მათ მი ზან და სა­ხუ ლო ბას. მაგ რამ, რაც შე ე ხე ბა ჩემს შე გირდს, ნე ბა მო მე ცით, არ ვას წავ ლო არც ერ თი მათ გა ნი, ვიდ რე არ და მიმ ტ კი ცებთ, რომ მის­თ ვის სა ჭი როა ისე თი რა მის შეს წავ ლა, სა დაც იგი მე ოთხედ საც კი ვერ გა ი გებს და იმ არა კებს, რომ ლე ბიც მას შე უძ ლია გა ი გოს, იგი უკუღ მარ თად არ აღიქ ვამს და ნაც ვ ლად იმი სა, რომ მოტყუ ე ბუ ლის მა გა ლით ზე ჭკუა ის წავ ლოს, გა იძ ვე რო ბას არ მო ი სურ ვებს.

ვა თა ვი სუფ ლებ ბავ შ ვებს ყო ველ გ ვარ და ვა ლე ბა თა გან და ამით ვსპობ მა თი უბე დუ რე ბის უდი დეს იარაღს, წიგ ნებს. კითხ ვა არის ბავ შ ვო ბის უბე დუ რე ბა და ამა ვე დროს, თით ქ მის ერ თა დერ თი საქ მე, რო მელ საც მას უჩე ნენ. ემილს თორ მე ტი წლი სა საც კი არ ეცო დი­ნე ბა, რა არის წიგ ნი. მაგ რამ მეტყ ვი ან – კითხ ვა ხომ უნ და იცო დეს მა ინ ცო, მარ თა ლი ა, კითხ ვა უნ და იცო დეს მა შინ, რო ცა იგი მის თ ვის სა სარ გებ ლო იქ ნე ბა, მა ნამ დის კი იგი მხო ლოდ თავს მო ა ბეზ რებს და მე ტი არა ფე რი.

რად გან ბავშვს არ უნ და მო ეთხო ვოს არა ფე რი ისე თი, რაც მან უბ რა ლო მორ ჩი ლე ბის გა მო უნ და შე ას რუ ლოს, გა მო დის, რომ იგი ვერ ის წავ ლის ვე რა ფერს, თუ უშუ ა ლო და აქ ტი ურ სარ გებ ლო ბას სი ა მოვ ნე ბას, ან სა ჭი რო ე ბას არ ხე დავს; თუ არა და, რა მო ტი ვით უნ და ის წავ ლოს? უხი ლავ ადა მი ა ნებ თან ლა პა რა კი და მა თი მოს მე ნა,

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

349

მათ თ ვის შო რი დან უშუ ა ლოდ გა ზი ა რე ბა ჩვე ნი გრძნო ბე ბი სა, მის წ­რა ფე ბე ბი სა, სურ ვი ლე ბი სა – ეს ხომ ისე თი ხე ლოვ ნე ბა ა, რომ მი სი სა ჭი რო ე ბა შე იძ ლე ბა ად ვი ლად გა ა გე ბი ნო ყო ველ ასაკ ში, და ძლი­ერ გა სა ო ცა რი ა, რომ ეგ ზომ სა სარ გებ ლო და სა სი ა მოვ ნო ხე ლოვ ნე­ბა ბავ შ ვე ბი სათ ვის ტან ჯ ვად გა დაქ ცე უ ლა. ეს კი იმის ბრა ლი ა, რომ ბავ შ ვებს მას ძა ლით ახ ვე ვენ თავს და ისეთ რა მე ში იყე ნე ბენ, რაც ბავშვს სრუ ლი ად არ ეს მის. თა ვი სი ტან ჯ ვის იარა ღის გა უმ ჯო ბე სე ბის დი დი ხა ლი სი ბავშვს არა აქვს. მაგ რამ თუ თქვენ ისე მო აწყობთ საქ­მეს, რომ ეს იარა ღი იქ ცეს სი ა მოვ ნე ბის სა შუ ა ლე ბად ბავ შ ვი სათ ვის, უკა ნას კ ნე ლი სულ მა ლე უთ ქ ვე ნო დაც თვი თონ მოჰ კი დებს მას ხელს.

დიდ საქ მედ არის მიჩ ნე უ ლი კითხ ვის სწავ ლე ბის სა უ კე თე სო მე­თო დე ბის ძი ე ბა, იგო ნე ბენ რა ღაც ყუ თებს, ქარ ტებს; ბავ შ ვის ოთა ხი სტამ ბად არის გა დაქ ცე უ ლი. ლოკს სურს ბავ შ ვებს კა მათ ლე ბის სა­შუ ა ლე ბით ას წავ ლოს კითხ ვა. ნე ტავ, უკე თე სი ვე ღა რა ფე რი მო ი გო­ნა?! უბად რუ კო ბა ა. ყვე ლა ზე უფ რო სან დო სა შუ ა ლე ბა (სწორედ იგი გვა ვიწყ დე ბა მუ დამ) – არის სწავ ლის სურ ვი ლი. გა უ ჩი ნეთ ბავშვს ეს სურ ვი ლი, მე რე კი მი ე ცით თქვე ნი ყუ თე ბი და თქვე ნი კა მათ ლე ბი. მის თ ვის ყო ვე ლი მე თო დი კარ გი იქ ნე ბა.

უშუ ა ლო ინ ტე რე სი – აი, ყვე ლა ზე უფ რო დი დი მა მოძ რა ვე ბე­ლი ძა ლა, ერ თა დერ თი, რო მე ლიც მას სწო რი გზი თაც წა იყ ვანს და შორ საც გა იყ ვანს. ემი ლი ღე ბუ ლობს ზოგ ჯერ მა მი სა გან, დე დი სა გან, ამ ხა ნა გე ბი სა გან მი სა პა ტი ჟე ბელ ბა რათს სა დი ლად, სა ექ ს კურ სი ოდ, ნა ვით გა სა სე ირ ნებ ლად, სა ზო გა დო ებ რივ დღე სას წა ულ ზე და სას წ­რე ბად. ეს ბა რა თე ბი და წე რი ლია მოკ ლედ, ნათ ლად, გარ კ ვე უ ლად. უნ და მო ი ნა ხოს ვინ მე, ვინც მას ამ ბა რა თებს წა უ კითხავს. ეს ვინ მე ან თა ვის დრო ზე არ მო დის, ან არ არის კარგ გან წყო ბა ზე. ამ რი გად – მო მენ ტი გაშ ვე ბუ ლია ხე ლი დან. და ბო ლოს, ბავშვს წა უ კითხა ვენ ბა რათს, მაგ რამ ვა და უკ ვე გა სუ ლა. აჰ, რა კარ გი იქ ნე ბო და, რომ თვი თონ სცოდ ნო და კითხ ვა! მო დის სხვა ბა რა თე ბიც, ძა ლი ან მოკ­ლე, ფრი ად სა ინ ტე რე სო. სა სურ ვე ლია მა თი წა კითხ ვაც. ზოგ ჯერ პო­უ ლო ბენ წამ კითხ ველს, ზოგ ჯერ – ვე რა. დი დი ჭა პან ­ წყ ვე ტით ბავ შ ვი ბა რა თის ნა ხე ვა რი ნა წი ლის ამო კითხ ვას ახერ ხებს: ხვალ ტკბილ ნა­ღებ ზე პა ტი ჟე ბენ, მაგ რამ ვერ ამო ი კითხა, სად ან ვის თან. იგი ცდი­ლობს წა ი კითხოს ბა რა თის დარ ჩე ნი ლი ნა წი ლიც. მე არ ვფიქ რობ, რომ ასეთ პი რო ბებ ში ჩემს ემილს კითხ ვის შე სას წავ ლად ყუ თე ბი

ჟან-ჟაკ რუსო

350

დას ჭირ დეს. ნუ თუ სა ჭი რო ა, რომ ვი ლა პა რა კო კი დევ წე რის შე სა ხე­ბაც? არა, მე სა სირ ცხ ვოდ მი მაჩ ნია ასე თი წვრილ მა ნე ბით ვირ თობ­დე თავს აღ ზ რ დის შე სა ხებ და წე რილ ტრაქ ტატ ში.

ოღონდ ერთ რა მეს და ვა მა ტებ, რაც სა ყუ რადღე ბო დე ბუ ლე­ბა ა: ჩვე უ ლებ რივ, ად ვი ლად და ჩქა რა ვი ღებთ სწო რედ იმას, რის მი ღე ბას ძა ლი ან არ ვჩქა რობთ. თით ქ მის დარ წ მუ ნე ბუ ლი ვარ, რომ ათი წლის შეს რუ ლე ბამ დე ემილს მშვე ნივ რად ეცო დი ნე ბა კითხ ვაც და წე რაც სწო რედ იმის გა მო, რომ არ ვარ და ინ ტე რე სე ბუ ლი, რომ ემილ მა იცო დეს ეს თხუთ მეტ წლამ დე. მაგ რამ მერ ჩივ ნა, რომ ემილს არა სო დეს არ სცოდ ნო და კითხ ვა, ვიდ რე მას ეს ცოდ ნა შე ე ძი ნა ყვე­ლა იმის ფა სით, რაც კითხ ვას სა სარ გებ ლო საქ მედ აქ ცევ და. რა სამ­სა ხურს გა უ წევ და მას კითხ ვის ცოდ ნა, თუ კი კითხ ვას სა მუ და მოდ შე ა ძუ ლებ დ ნენ? „საჭიროა, უწი ნა რეს ყოვ ლი სა, გავ ფ რ თხილ დეთ, რომ ბავშვს არ შეს ძულ დეს ის სწავ ლა, რომ ლის სიმ წა რე არ აში ნებ­დეს მას შემ დეგ წლებ შიც”.

რაც უფ რო მე ტად ვი ცავ ჩემს არა აქ ტი ურ მე თოდს, მით უფ რო ვგრძნობ, რომ მე ტი არ გუ მენ ტი გროვ დე ბა ჩემ წი ნა აღ მ დეგ. მეტყ ვი­ან: თქვენ გან თუ არა ფე რი არ ის წავ ლა, სხვის გან ის წავ ლის თქვე ნი შე გირ დი ო, თუ ჭეშ მა რი ტე ბის სა შუ ა ლე ბით არ ააც დი ნეთ შეც დო­მე ბი, იგი ტყუ ილს ის წავ ლის; იმ მცდარ შე ხე დუ ლე ბებს, თქვენ რომ ში შობთ არ ჩა ვუ ნერ გოთ, ამას მა ინც მთე ლი მი სი გა რე მო მო ახ ვევს, ყვე ლა მი სი გრძნო ბა შე მო ი ტა ნე სო; შერ ყ ვ ნი ან მის გან ს ჯას, ვიდ რე იგი ფორ მი რე ბას მო ას წ რებს, ან და მი სი გო ნე ბა, დი დი ხნის უმოქ მე­დო ბით გამ შ რა ლი, მა ტე რი ა ლურ ში ჩა ეფ ლო ბა. ვინც ბავ შ ვო ბი სას არ ეჩ ვე ვა აზ როვ ნე ბას, იგი ცხოვ რე ბის შემ დ გომ ნა წილ ში კარ გავს ამის უნარ სო.

მგო ნი ა, ად ვი ლად შე მიძ ლია გავ ცე პა სუ ხი; მაგ რამ რა სა ჭი როა მუ დამ პა სუ ხის გა ცე მა? თუ ჩე მი მე თო დი თვი თონ გას ცემს პა სუხს ყვე ლა ფერ ზე, იგი კარ გია თუ არა და, სრუ ლე ბით არ ვარ გე ბუ ლა. გან ვაგ რ ძობ.

თუ თქვენ, იმ გეგ მი დან, რომ ლის მო ხაზ ვაც და ვიწყე, სრუ ლი­ად სა წი ნა აღ მ დე გო გზით ივ ლით, ვიდ რე და წე სე ბუ ლი ა; თუ ნაც ვ­ლად იმი სა, რომ სადღაც შორს გა და ი ტა ნოთ ბავ შ ვის გო ნე ბა. თუ ნაც ვ ლად იმი სა, რომ იგი მუ დამ სხვა ქვეყ ნებ ში, სხვა კლი მა ტურ პი რო ბებ ში, სხვა სა უ კუ ნე ში, დე და მი წის კი დე ზე და ეგებ ცა ზე დაც

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

351

გატყორ ც ნო – ვეც დე ბი, იგი სა კუ თა რი თა ვის ფარ გ ლებ ში დარ ჩეს, გუ ლის ყუ რი იმას მი აპყ როს, რაც მას უშუ ა ლოდ ეხე ბა, და ი ნა ხავთ, რომ მას აღ ქ მაც შე უძ ლი ა, მეხ სი ე რე ბაც აქვს და მსჯე ლო ბა საც ახერ­ხებს; ეს ბუ ნე ბის კა ნო ნი ა. რო ცა მგრძნო ბე ლი არ სე ბა აქ ტი ვო ბას იწყებს, იგი მსჯე ლო ბის უნარ საც იძენს – მი სი ძა ლე ბის შე სა ბა მი სად. და მხო ლოდ მა შინ, თუ მას მე ტი ძა ლა აქვს, ვიდ რე სა ჭი როა არ­სე ბო ბის შე სა ნარ ჩუ ნებ ლად, მას ში გან ვი თარ დე ბა სპე კუ ლა ცი უ რი უნა რი, რო მე ლიც ამ ზედ მეტ ძა ლას სხვა სა ჭი რო ე ბი სათ ვის იყე ნებს. თუ შე ნი შე გირ დის გო ნე ბის გაწ ვ რ თ ნა გინ და, გაწ რ თ ვე ნი ის ძა ლე ბი, რომ ლებ მაც უნ და წარ მარ თონ იგი. ავარ ჯი შე მუ დამ მი სი სხე უ ლი; გა ხა დე იგი ძლი ე რი და ჯან სა ღი, რომ ჭკვი ა ნი და გო ნი ე რი გახ დეს; იმუ შა ოს, იმოქ მე დოს, ირ ბი ნოს, იყ ვი როს, მუ დამ მოძ რა ო ბა ში იყოს; იყოს ის მო წი ფუ ლი თა ვი სი ძა ლით და სულ მა ლე თა ვი სი გო ნე ბი­თაც მო წი ფუ ლი გახ დე ბა.

მარ თა ლი ა, შე იძ ლე ბა ამ მე თო დით გა ა პი რუტყ ვო ბავ შ ვი, თუ მუ დამ უჩი ჩი ნე: წა დი, მო დი, დარ ჩი, ეს ქე ნი, ის ქე ნი, ის არ ქნა. თუ თქვენ მა თავ მა ამოძ რა ვა მუ დამ მი სი ხე ლე ბი, სა კუ თა რი თა ვი რა­ღად დას ჭირ დე ბა, მაგ რამ მო ი გო ნეთ ჩვე ნი პი რო ბა: თუ პე დან ტი ხართ, ჩე მი წიგ ნის კითხ ვით თა ვის შე წუ ხე ბა არ ღირს.

ძლი ერ სამ წუ ხა რო შეც დო მაა იმის ფიქ რი, რომ სხე უ ლის ვარ­ჯი ში გო ნე ბას ახ შობს; გა ნა ორი ვე ხე ლი ხელ ჩა კი დე ბუ ლი არ უნ და მოქ მე დებ დ ნენ და ერ თი არ უნ და აძ ლევ დეს მი მარ თუ ლე ბას მე ო­რეს?

ორი ჯუ რის ხალ ხი არ სე ბობს, რომ ლე ბიც მუ დამ სხე ულს ავარ­ჯი შე ბენ და, რა თქმა უნ და, ძლი ერ ნაკ ლე ბად ზრუ ნა ვენ სუ ლი ერ გან ვი თა რე ბა ზე: სა ხელ დობრ, გლე ხე ბი და ვუ ლუ რე ბი. პირ ვე ლი მო­უქ ნე ლი, ტლან ქი და უხე ში ა; მე ო რე კი ცნო ბი ლია დი დი გრძნო ბით და აგ რეთ ვე გო ნე ბის სი მახ ვი ლით. სა ერ თოდ გლეხ ზე უფ რო მძი მე და ვე ლურ ზე უფ რო მო ხერ ხე ბუ ლი ადა მი ა ნი აღარ შე იძ ლე ბა. რი სი ბრა ლია ეს გან ს ხ ვა ვე ბა? იმი სი, რომ პირ ვე ლი, რად გან სხვი სი ბრძა­ნე ბით მუ შა ობს ან აკე თებს იმას, რა საც მა მა მი სი აკე თებ და, ან რა­საც თვი თონ ახალ გაზ რ დო ბი დან ვე აკე თებ და, მუ დამ შაბ ლონს მის­დევს და ამ თით ქ მის ავ ტო მა ტურ ცხოვ რე ბა ში, მუ დამ ერ თი სა და იმა ვეს კე თე ბა ში ჩვე უ ლე ბა და მორ ჩი ლე ბა გო ნე ბის ად გილს იჭერს.

ვე ლუ რი კი სულ სხვა ა: რად გან იგი არ არის მი მაგ რე ბუ ლი რო­

ჟან-ჟაკ რუსო

352

მე ლი მე ერთ ად გილს, არც არა ვი თა რი გარ კ ვე უ ლი საქ მე აქვს და ვა­ლე ბუ ლი, არა ვის ემორ ჩი ლე ბა, არც სხვა კა ნო ნი იცის, გარ და სა­კუ თა რი ნე ბი სა, იძუ ლე ბუ ლია ცხოვ რე ბის ყო ველ ნა ბიჯ ზე გო ნე ბა ამოქ მე დოს; იგი ხელს არ გა ან ძ რევს, ნა ბიჯს არ გა დად გამს, რომ შე­დე გი არ გა ით ვა ლის წი ნოს. ამ გ ვა რად, რაც უფ რო მე ტად ვარ ჯი შობს მი სი სხე უ ლი, მით უფ რო მე ტად ნათ დე ბა მი სი გო ნე ბა; მი სი ძა ლა და გო ნე ბა ერ თად ვი თარ დე ბა და ერ თ მა ნეთს აფარ თო ებს.

სწავ ლუ ლო აღ მ ზ რ დე ლო, აბა, ვნა ხოთ ვი სი შე გირ დი ჰგავს ვე­ლურს და ვი სი – გლეხს. მუ დამ პე და გო გი ურ ავ ტო რი ტეტს დაქ ვემ­დე ბა რე ბუ ლი, თქვე ნი შე გირ დი ერთ ნა ბიჯ საც არ გა დად გამს თქვე ნი კარ ნა ხის გა რე შე; იგი ვერ ბე დავს ჭა მას, რო ცა ში ა, სი ცილს, რო ცა მხი ა რუ ლი ა, ტი რილს, რო ცა მწუ ხა რე ა, ხელს ვერ გა უ წო დებს ვე­რა ვის, ფეხს ვერ გა ან ძ რევს თქვე ნი გან კარ გუ ლე ბის გა რე შე; სულ მა ლე იგი სუნ თ ქ ვა საც ვე ღარ გა ბე დავს უთ ქ ვე ნოდ. რად გინ დათ, რომ იფიქ როს, თუ კი ყვე ლა ფერს თქვენ ფიქ რობთ მის მა გი ერ. რა­კი დარ წ მუ ნე ბუ ლია თქვენს წინ და ხე დუ ლო ბა ში, რა ღად უნ და მას თა ვი სი. რა კი ხე დავს, რომ იკის რეთ ზრუნ ვა მის სი ცოცხ ლე სა და კე თილ დღე ო ბა ზე, იგი თა ვი სუფ ლად გრძნობს თავს ამ მო ვა ლე ო ბი­სა გან; მი სი გო ნე ბა თქვენ ზეა დან დო ბი ლი: იგი ჩა ი დენს ყვე ლა ფერს და უ ფიქ რებ ლად, რაც კი არ და გიშ ლი ათ მის თ ვის, რად გან კარ გად იცის, რომ პა სუხს არ აგებს. რად უნ და წვი მის ნიშ ნე ბის გა მოც ნო­ბა ის წავ ლოს; მან იცის, რომ თქვენ მის მა გივ რად შეს ც ქე რით ცას. რად უნ და თა და რი გი სე ირ ნო ბა ში. მას არ ეში ნი ა, რომ თქვენ სა­დი ლის დროს გა მოგ რ ჩე ბათ იგი ყუ რადღე ბი დან; ვიდ რე არ გა ა ჩე­რებთ, იგი სულ ჭამს; რო დე საც ჭა მას და უშ ლით, აღარ ჭამს. იგი თა ვის კუჭს კი აღარ ეკითხე ბა, არა მედ თქვენ. თქვე ნი მი ზე ზით მას სხე უ ლი უმოქ მე დო ბით და უ სუს ტ დე ბა, მაგ რამ გო ნე ბა კი ამით არ გა უ ფა ქიზ დე ბა. თქვენ მის თვალ ში სა ბო ლო ოდ გა უ ტე ხავთ სა ხელს გო ნე ბას იმით, რომ იმ მცი რე ო დენ გო ნე ბა საც, რაც მას გა აჩ ნი ა, ისეთ რა მე ზე ახარ ჯ ვი ნებთ, რაც მას უსარ გებ ლოდ მი აჩ ნი ა. რად გან ვე რა სო დეს ვერ და ი ნა ხავს, რა შია სა ჭი რო გო ნე ბა. იგი ბო ლოს და ბო ლოს გა დაწყ ვეტს, რომ არა ფერ ში არ არის გა მო სა დე გი. ცუდ მსჯე ლო ბას დი დი­ დი დი საყ ვე დუ რი მოჰ ყ ვეს, მაგ რამ საყ ვე დუ რი ისე ხში რი ა, რომ იგი არც კი აქ ცევს ყუ რადღე ბას; შეჩ ვე უ ლი სა შიშ­რო ე ბა აღარ აში ნებს მას.

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

353

მაგ რამ თქვე ნის აზ რით, მას მა ინც აქვს ჭკუ ა; და მარ თ ლაც, მას აქვს იმის ჭკუ ა, რომ ქა ლებ თან ილაქ ლა ქოს ისე, რო გორც ზე მოთ ვთქვი უკ ვე; მაგ რამ თუ საქ მე ისე დატ რი ალ და, რომ თვი თონ დას­ჭირ და რა ი მე ნა ბი ჯის გა დად გ მა, ამ ძნელ საქ მე ში გა დაწყ ვე ტი ლე ბის მი ღე ბა, და ი ნა ხავთ, რომ იგი ათას წი ლად უფ რო ჩლუნ გი და სუ ლე­ლი ყო ფი ლა, ვიდ რე უტ ლან ქე სი გლე ხის შვი ლი.

ჩე მი შე გირ დი კი, ან და უკეთ – ბუ ნე ბის შე გირ დი, თა ვი დან ვე შეჩ ვე უ ლი ა, რამ დე ნა დაც შე იძ ლე ბა, თა ვი სი თა ვის დაკ მა ყო ფი ლე­ბას, და აღარ მი ეჩ ვე ვა მუ დამ სხვის ხე ლებ ში ცქე რას და კი დევ უფ­რო ნაკ ლე ბად – თა ვის ცოდ ნის გა მო ჩე ნას სხვებ თან. სა მა გი ე როდ, იგი აზ როვ ნებს, ით ვა ლის წი ნებს, მსჯე ლობს ყვე ლა ფერ ზე, რაც კი მას უშუ ა ლოდ ეხე ბა. იგი კი არ ყბე დობს, იგი მოქ მე დებს; მან სრუ­ლე ბით არ იცის, რა ხდე ბა მთელ ქვე ყა ნა ზე, მაგ რამ კარ გად იცის, რო გორ გა ა კე თოს ის, რაც სა ჭი როა მის თ ვის. რად გან იგი მუ დამ მოძ რა ობს, იგი ძა ლა უ ნე ბუ რად აკ ვირ დე ბა მრა ვალ რა მეს, ეც ნო ბა მრა ვალ მოქ მე დე ბას და იგი თა ვი დან ვე დიდ გა მოც დი ლე ბას იძენს: გაკ ვე თი ლებს ბუ ნე ბი სა გან იღებს და არა ადა მი ა ნე ბი სა გან.

მით უფ რო მე ტად სწავ ლობს ჭკუ ას, რო ცა ვერ სად ვერ ხე დავს ჭკუ ის მას წავ ლე ბელს. ამ გ ვა რად, მი სი სხე უ ლი და მი სი გო ნე ბა ერ­თად ვი თარ დე ბა. რად გან იგი მუ დამ თა ვი სი ჭკუ ით და არა სხვი სი ჭკუ ის მი ხედ ვით მოქ მე დებს, ყო ველ თ ვის ორ საქ მეს აკე თებს ერ თად; რაც უფ რო მეტ ძა ლა სა და სი მაგ რეს იძენს, მით უფ რო ჭკუ ა მახ­ვი ლი და გო ნი ე რი ხდე ბა. ეს არის სა შუ ა ლე ბა იქო ნი ოს ოდეს მე ის, რაც სხვებს შე უ თავ სებ ლად მი აჩ ნი ათ და რაც ყვე ლა გა მო ჩე ნილ ადა მი ანს შე თავ სე ბუ ლი ჰქონ და – სხე უ ლის სიძ ლი ე რე და სუ ლის სიძ ლი ე რე, ბრძე ნის გო ნე ბა და ათ ლე ტის ძა ლა.

ახალ გაზ რ და აღ მ ზ რ დე ლო, ძნე ლი საქ მი სა კენ მო გი წო დებ: აღ­ზარ დო წე სე ბის გა რე შე, არა ფე რი არ აკე თო, ყვე ლა ფე რი კი გა ა­კე თო. მე გე თან ხ მე ბი, ეს საქ მე შენს ხნო ვა ნე ბას არ შეჰ ფე რის; იგი არ არის ისე თი, რომ თა ვი დან ვე შე ნი ნი ჭი აჩ ვე ნო ხალხს და თა ვი მო ა წო ნო მა მებს: მაგ რამ იგი ერ თა დერ თი ა, ნა ყოფს რომ მოგ ცემს, ვე რა სო დეს ვერ გახ დი ბრძენს, თუ ჯერ ცელ ქი არ შექ მე ნი; ასე თი იყო სპარ ტა ნე ლე ბის აღ ზ რ და. ნაც ვ ლად იმი სა, რომ წიგ ნებ ზე მი ე­კე რე ბი ნათ ბავ შ ვი, მას ჯერ თა ვი სი სა დი ლის მო პარ ვას ას წავ ლიდ ნენ. გა ნა სპარ ტა ნე ლე ბი ამის გა მო ჩლუნ გი კა ცე ბი გა მო დი ოდ ნენ? ვინ

ჟან-ჟაკ რუსო

354

არ იცის, რა მკვეთ რი და მწა რე პა სუ ხის გა ცე მა იცოდ ნენ. მუ დამ გა მარ ჯ ვე ბულ ნი, ისი ნი თა ვის მტერს ყო ველ გ ვარ ბრძო ლა ში სჯობ­ნიდ ნენ და ლა პა რა კის მოყ ვა რულ ათე ნე ლებს ისე ვე ეში ნო დათ მა თი მახ ვი ლი სიტყ ვი სა, რო გორც მა თი მახ ვი ლი სა.

რო ცა ძლი ერ გულ მოდ გი ნედ ვზრდით, აღ მ ზ რ დე ლი ბრძა ნებს და დარ წ მუ ნე ბუ ლი ა, რომ იგი მარ თავს; ნამ დ ვი ლად კი ბავ შ ვი მარ­თავს. იგი სარ გებ ლობს იმით, რა საც მის გან მო ითხოვთ, რომ მი ი­ღოს თქვენ გან ის, რაც მას უნ და; და ერ თი სა ა თის მე ცა დი ნე ო ბა ში ერ თი კვი რის თა ვი სუფ ლე ბას გა მოგ ვ ტყუ ებს. ყო ველ წუთ ში მას თან ხელ შეკ რუ ლე ბაა სა ჭი რო. ხელ შეკ რუ ლე ბას, რო მელ საც თქვე ნე ბუ­რად ად გენთ, იგი მი სე ბუ რად ას რუ ლებს და ყო ველ თ ვის თა ვის ფან­ტა ზი ის სა სარ გებ ლოდ იყე ნებს, მე ტად რე თუ არ და უ ფიქ რ დი და ისეთ რა მეს შეჰ პირ დი, რის შე სა ხე ბაც იგი დარ წ მუ ნე ბუ ლი ა, რომ მი ი ღებს პი რო ბას, რაც მას და ე კის რა, რომ არ შე ას რუ ლოს. ბავ შ­ვი, ჩვე უ ლებ რივ, უკე თე სად ერ კ ვე ვა აღ მ ზ რ დე ლის გო ნე ბა ში, ვიდ რე აღ მ ზ რ დე ლი ბავ შ ვის გულ ში. და ეს ასე დაც უნ და იყოს, რად გან იმ გამ ჭ რი ა ხო ბას, რო მელ საც ბავ შ ვი თა ვის არ სე ბო ბი სათ ვის ბრძო ლას მო ახ მარ და, სა კუ თა რი ძა ლე ბის ამა რა რომ დარ ჩე ნი ლი ყო, ახ ლა მტარ ვა ლის ბორ კი ლე ბი სა გან თა ვი სუფ ლე ბის გა და სარ ჩე ნად ხმა­რობს; მა შინ, რო ცა ამ უკა ნას კ ნელს, რა კი მა ინც და მა ინც არ არის ძლი ერ და ინ ტე რე სე ბუ ლი ჩას წ ვ დეს ბავ შ ვის არ სე ბა ში, ურ ჩევ ნია ზოგ ჯერ ხე ლი არ ახ ლოს მის სი ზარ მა ცეს ან ამ პარ ტავ ნო ბას.

და ა დე ქით თქვენს შე გირ დ თან სა წი ნა აღ მ დე გო გზას: მას მუ დამ თა ვი სი თა ვი ეგო ნოს ბა ტო ნი, ნამ დ ვი ლად კი მუ დამ თქვენ იყოთ ბა ტო ნი. ყვე ლა ზე უფ რო სრუ ლი მორ ჩი ლე ბა მა შინ არის, რო ცა გა რეგ ნუ ლად იგი თა ვი სუფ ლე ბას ჰგავს; მა შინ თვით ნე ბის ყო ფაა დატყ ვე ვე ბუ ლი. გა ნა მთლად თქვენს ხელ ში არ არის საწყა ლი ბავ­შ ვი, რო მელ მაც არა ფე რი იცის, არა ფე რი შე უძ ლი ა? გა ნა, თქვენს ხელ ში არ არის მთე ლი მი სი გა რე მო, რომ მას ზე ამოქ მე დოთ? გა ნა, თქვენს ნე ბა ზე არა ა, იმოქ მე დოთ მას ზე, რო გორც კი მო გე სურ ვე ბათ? გა ნა, მი სი მუ შა ო ბა, მი სი თა მა ში, მი სი სი ა მოვ ნე ბა და უსი ა მოვ ნე ბა მთლად თქვენს ხელ ში არ არის ისე, რომ მან ეს არც კი იცის? ცხა­დი ა, მან მხო ლოდ ის უნ და გა ა კე თოს, რაც სურს; მაგ რამ მას მხო­ლოდ ის უნ და სურ დეს, რაც თქვენ გინ დათ გა ა კე თე ბი ნოთ; მან არც ერ თი ნა ბი ჯი არ უნ და გა დად გას, რომ თქვენ გათ ვა ლის წი ნე ბუ ლი არ

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

355

გქონ დეთ; პი რი არ უნ და გა ა ღოს ისე, რომ არ იცო დეთ, რის თქმას აპი რებს.

მხო ლოდ მა შინ შე უძ ლია მას ავარ ჯი შოს თა ვი სი სხე უ ლი ისე, რო გორც მი სი ასა კი მო ითხოვს, გო ნე ბის უვ ნებ ლად. მა შინ, ნაც ვ ლად იმი სა, რომ მთე ლი თა ვი სი ჭკუ ა­ გო ნე ბა მის თ ვის სამ ძი მო ავ ტო რი­ტეტ თან ბრძო ლას შე ა ლი ოს, იგი მთელ ძა ლას მო იკ რებს, რომ ყვე­ლა ფერ ში, რაც კი არის მის გარ შე მო, თა ვის უშუ ა ლო კე თილ დღე ო­ბი სათ ვის სა სარ გებ ლო რამ გა მო ნა ხოს; მხო ლოდ მა შინ და ი ნა ხავთ, რა გა სა ო ცარ ჭკუ ა მახ ვი ლო ბას გა მო ი ჩენს, რას არ მო ი გო ნებს, რა თა ხელ ში ჩა იგ დოს ყვე ლა ფე რი, რა ზეც კი ხე ლი მი უწ ვ დე ბა, და ნამ დ ვი­ლად იგე მოს ყო ვე ლი ვე – გა ნუ კითხა ვად.

რად გან ამ გზით მას თა ვის ნე ბის ყო ფის პატ რო ნად ხდით, მის კაპ რი ზებ საც არ კვე ბავთ. რად გან მხო ლოდ იმას აკე თებს, რაც მას სჭირ დე ბა, სულ მა ლე გა ა კე თებს მხო ლოდ იმას, რაც უნ და გა ა კე­თოს; და, თუმ ცა, მი სი სხე უ ლი მუდ მივ მოძ რა ო ბა ში ა, ვიდ რე იგი თა ვის ყო ველ დღი უ რი და უშუ ა ლო ინ ტე რე სით მოქ მე დებს, და ი ნა­ხავთ, რომ მი სი გო ნე ბა, რამ დე ნა დაც კი მას მო ეთხო ვე ბა, გა ცი ლე­ბით უკეთ და გა ცი ლე ბით უფ რო შე სა ფე რი სად ვი თარ დე ბა, ვიდ რე წმინ და სპე კუ ლა ცი უ რი სწავ ლის დროს.

ამ გ ვა რად, რა კი თქვენ ში მო წი ნა აღ მ დე გეს არ ხე დავს, თქვენ მი­მართ უნ დობ ლო ბას არ გრძნობს, თქვენ გან და სა ფა რა ვი არა ფე რი აქვს. იგი აღარც მო გატყუ ებთ, აღარც ტყუ ილს გეტყ ვით; უშიშ რად და გა ნახ ვებთ თა ვის ნამ დ ვილ სა ხეს; შე გიძ ლი ათ შე ის წავ ლოთ იგი, რო გორც უფ რო მო ხერ ხე ბუ ლი იქ ნე ბა თქვენ თ ვის და გა შა ლოთ მის ირ გ ვ ლივ გაკ ვე თი ლე ბი, რაც გინ დათ მის ცეთ, მას კი არა სო დეს აზ­რა დაც არ მო უ ვა, რომ გაკ ვე თი ლი ეძ ლე ვა.

იგი აღარ უთ ვალ თ ვა ლებს თქვენს ზნე ობ რივ ქცე ვას ეჭ ვი თა და ღვარ ძ ლით და არც გულ ში გა უ ხარ დე ბა თქვე ნი და ჭე რა რა ი მე შეც­დო მა ში. უხერ ხუ ლო ბა, რო მელ საც ჩვენ თა ვი დან ავიც დენთ ამ გ ვა­რად, ძლი ერ დი დი ა. ბავ შ ვის მთა ვა რი საზ რუ ნა ვი ა, რო გორც ვთქვი, სუს ტი მხა რე ე ბი გა მო უ ძებ ნოს თა ვის ხელ მ ძღ ვა ნელს. ეს მიდ რე კი­ლე ბა სი ბო რო ტემ დე მი დის, მაგ რამ ეს სი ბო რო ტი დან არ მომ დი­ნა რე ობს: იგი მო მა ბეზ რე ბე ლი ავ ტო რი ტე ტი სა გან თა ვის დაღ წე ვის სურ ვი ლი დან გა მომ დი ნა რე ობს. მძი მე რე ჟი მით შე წუ ხე ბუ ლი, იგი ცდი ლობს ეს მო ნო ბა შე არ ყი ოს და ნაკ ლო ვა ნე ბე ბი, რომ ლებ საც

ჟან-ჟაკ რუსო

356

თა ვის აღ მ ზ რ დე ლებს უპოვ ნის, სა უ კე თე სო სა შუ ა ლე ბაა ამი სათ ვის. მაგ რამ ამ გზით იგი ყო ველ ადა მი ან ში ნაკ ლო ვა ნე ბის ძებ ნას ეჩ ვე ვა და უხა რი ა, რომ აღ მო ა ჩენს. ცხა დი ა, ბი წი ე რე ბის კი დევ ერ თი წყა­რო და ვაშ რე ამით ემი ლის გულ ში: რა კი მას არ ექ ნე ბა ჩემს ნაკ ლ თა ძი ე ბის ინ ტე რე სი, იგი აღარ და იწყებს მათ ძი ე ბას ჩემ ში და არ ეც­დე ბა მო ძებ ნოს ისი ნი სხვებ ში.

ყვე ლა ეს ხერ ხი ძნე ლი ჩანს, რად გან არ უფიქ რ დე ბი ან მათ; მაგ­რამ თა ვის თა ვად ისი ნი ძნე ლი არ უნ და იყოს. ყო ველ კაცს აქვს უფ­ლე ბა იგუ ლის ხ მოს თქვენ ში ის აუცი ლე ბე ლი ცოდ ნა, რაც თქვენ მი­ერ არ ჩე უ ლი ხე ლო ბი სათ ვი საა სა ჭი რო; უნ და ვი გუ ლის ხ მოთ, რომ გეს მით ადა მი ა ნის გუ ლის ბუ ნებ რი ვი გზა, შე გიძ ლი ათ შე ის წავ ლოთ ადა მი ა ნი და ინ დი ვი დი, რომ თქვენ წინ და წინ იცით, თუ სა ით გა და­იხ რე ბა თქვე ნი შე გირ დის ნე ბის ყო ფა ამა თუ იმ შემ თხ ვე ვა ში, რო ცა მი სი ასა კი სათ ვის სა ინ ტე რე სო საგ ნებს უჩ ვე ნებთ. მაშ, იარა ღის ქო ნა და მი სი მოხ მა რე ბის ცოდ ნა, გა ნა, ეს საქ მის ცოდ ნა არ არის?

თქვენ მი მი თი თებთ ბავ შ ვის კაპ რი ზებ ზე, არა ხართ მარ თა ლი: ბავ შ ვის კაპ რი ზი არა სო დეს ბუ ნე ბის ბრა ლი არ არის, არა მედ ცუ­დი დის ციპ ლი ნის შე დე გია – ბავ შ ვი ან მორ ჩი ლე ბა ში იყო, ან ბა­ტო ნობ და. მე კი ათას ჯერ მით ქ ვამს, რომ არც ერ თი უნ და იყოს, და არც მე ო რე. თქვენს შე გირდს მხო ლოდ ის კაპ რი ზე ბი ექ ნე ბა, რა საც ჩა უ ნერ გავთ მას და სა მარ თ ლი ა ნიც იქ ნე ბა, რომ თქვე ნი შეც დო მე ბი თქვენ ვე მო გიბ რუნ დეთ. მაშ, რო გორ ვუშ ვე ლოთ საქ მეს, მკითხავთ თქვენ – შვე ლა მა ინც შე იძ ლე ბა და ამი სათ ვის უკე თე სი მიდ გო მა და მე ტი მოთ მი ნე ბაა სა ჭი რო.

რამ დე ნი მე კვი რით ვი კის რე ერ თი ბავ შ ვის მოვ ლა, რო მე ლიც მიჩ ვე უ ლი იყო არა მხო ლოდ თა ვის ნე ბა ზე სი ა რულს, არა მედ თა­ვის ნე ბა ზე სხვე ბის ტა რე ბა საც, მა შა სა და მე, მთლად ახი რე ბუ ლი ბავ შ ვი სა. პირ ველ დღეს ვე, ჩე მი თა ვა ზი ა ნო ბის გა მო საც დე ლად, შუ­ა ღა მეს მო ი სურ ვა ად გო მა. შუა ძილ ში ვი ყა ვი, რომ გად მოხ ტა თა­ვის ლო გი ნი დან, ჩა იც ვა ხა ლა თი და და მი ძა ხა. ავ დე ქი, ავან თე სან­თე ლი, მა საც ეს უნ დო და მხო ლოდ; არ გა სუ ლა თხუთ მე ტი წუ თი, რომ ძი ლი მო ე რია და დაწ ვა ისევ, კმა ყო ფი ლი ამ გა მოც დით. ორი დღის შემ დეგ იმე ო რებს იმა ვეს; შე დე გი იგი ვე ა; მხე დავს, არც ერთ მის ხალ მოთ მი ნე ბას არ ვკარ გავ. და წო ლის წინ რომ მა კო ცა, მე ცი­ვად ვუთხა რი: ჩე მო ძა მი კო, ყვე ლა ფე რი კარ გი, მაგ რამ ნუ ღარ გა ი­

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

357

მე ო რებ. ამ სიტყ ვებ მა ინ ტე რე სი ჩა უგ დო გულ ში და მე ო რე დღეს ვე, რომ გა ე გო გავ ბე დავ თუ არა ურ ჩო ბას, ბევ რი აღარ უფიქ რია და ისევ ამა ვე დროს ად გა და და მი ძა ხა. ვკითხე, რა გინ და­ მეთ ქი. მი პა­სუ ხა, ვერ და ვი ძი ნე ო. „მით უარე სი შენ თ ვის”, ვუ პა სუ ხე მე და გავ­ჩუმ დი. მთხო ვა სან თე ლი ამენ თო. „რა სა ჭი რო ა”? და გავ ჩუმ დი. ამ ლა კო ნურ მა ტონ მა სა გო ნე ბელ ში ჩა აგ დო. ხე ლის ფა თუ რით მო ძებ­ნა კვე სი და სცემს. სი ცი ლი ვერ შე მი კა ვე ბი ა, მეს მის, რომ თი თებ ზე იცემს. ბო ლოს დარ წ მუნ და, რომ არა ფე რი გა მო უ ვა, მო აქვს კვე სი ჩემ თან, „რად მინ და­ მეთ ქი” და გა დავ ბ რუნ დი მე ო რე გვერ დ ზე. მა შინ და იწყო გი ჟი ვით სირ ბი ლი ოთახ ში, ყვი რი ლი, სიმ ღე რა, სა ში ნე ლი ხმა უ რი ატე ხა, მუშ ტე ბი და ა ყა რა მა გი დას, სკა მებს, მაგ რამ ცდი­ლობ და კი, რომ მა ინ ც და მა ინც მაგ რად არ მოს ვ ლო და და თან ცი ვი ხმით წა მო ი კივ ლებ და, რომ შევ წუ ხე ბუ ლი ყა ვი. ვე რა ფე რი გა ი ტა ნა. მივ ხ ვ დი, რომ იგი ჩემ გან ან და რი გე ბას ან გან რის ხე ბას მო ე ლო და, ასეთ მა დიდ მა სიმ შ ვი დემ კი ვერ ასი ა მოვ ნა.

მან გა დაწყ ვი ტა მა ინც გა მო ვეყ ვა ნე მოთ მი ნე ბი დან თა ვი სი და ჟი­ნე ბით და ისე თი ალი ა ქო თი ატე ხა, რომ ბო ლოს გავ ცხარ დი კი დეც, მაგ რამ რო გორც კი ვიგ რ ძე ნი, ვიგ რ ძე ნი რა, რომ აქ სიცხა რე არ გა­მოდ გე ბა და საქ მეს მთლად გა ვა ფუ ჭებ, სხვა გზა ავირ ჩი ე. უსიტყ ვოდ წა მოვ დე ქი, წა ვე დი კვე სის სა ძებ რად, მაგ რამ ვერ ვი პო ვე. ვკითხე მას; მომ ცა, აღ ტა ცე ბულ მა იმი თი, რომ ბო ლოს მა ინც გა ი მარ ჯ ვა. გავ კა­რი კვე სი, ავან თე სან თე ლი, მოვ კი დე ხე ლი ჩემს პა წია ვაჟ ბა ტონს, უსიტყ ვოდ წა ვიყ ვა ნე მე ზო ბელ ოთახ ში, სა დაც და რა ბე ბი მაგ რად იყო და ხუ რუ ლი და სა დაც გა სა ტე ხი არა ფე რი იყო. ვტო ვებ მას იქ სიბ ნე ლე ში. შემ დეგ ვკე ტავ გა სა ღე ბით კა რებს და უსიტყ ვოდ ვბრუნ დე ბი და სა ძი ნებ ლად. ლა პა რა კიც არ უნ და, რომ სა ში ნე ლი ხმა უ რო ბა ატე ხა პირ ვე ლად. მე მო ვე ლო დი კი დე ვაც ამას და სრუ­ლი ად მშვი დად შევ ხ ვ დი. ბო ლოს ხმა უ რო ბა მიწყ და. ყუ რი და ვუგ­დე, მეს მის ემ ზა დე ბა და სა წო ლად, მეც დავ მ შ ვიდ დი. მე ო რე დი ლით შევ დი ვარ მის ოთახ ში, ვხე დავ ჩემს გიჟს სძი ნავს დი ვან ზე, სძი ნავს ღრმა ძი ლით – იმ დე ნად და ი ქან ცა, რომ ძი ლი ძლი ერ სა ჭი რო იყო მის თ ვის.

საქ მე ამით არ გა თავ და. დე და მის მა გა ი გო, რომ ბავშვს ღა მის ორი მე სა მე დი თა ვის სა წოლს გა რეთ გა უ ტა რე ბი ა. ქვე ყა ნა და იქ­ცა, ბავ შ ვი თით ქ მის გა მო ი ტი რეს. მან ხე ლი ჩას ჭი და ამ შემ თხ ვე ვას

ჟან-ჟაკ რუსო

358

შუ რის სა ძი ებ ლად და თა ვი მო ი ა ვად მ ყო ფა, ის კი ვე ღარ მო ი საზ რა, რომ ამით ვე რას მო ი გებ და. მო იწ ვი ეს ექი მი. დე დის სა უ ბე დუ როდ, ეს ექი მი ხუ მა რა კა ცი გა მოდ გა და გუ ლის გა სა ხეთ ქად, უფ რო გა­ბე რა საქ მე. ყურ ში კი მითხ რა: და მა ცა დეთ, სიტყ ვას გაძ ლევთ, რომ ბავ შ ვი რამ დე ნი მე ხან ში მორ ჩე ბა თა ვის მოჩ ვე ნე ბი თი ავად მ ყო ფო­ბი სა გან. და მარ თ ლაც, და უ ნიშ ნა დი ე ტა, ჩა აწ ვი ნა ლო გინ ში და წამ­ლე ბი გა მო უ წე რა. მე კი გუ ლი მეტ კი ნა ამ საბ რა ლო დე და ზე, რო­მელ საც ყვე ლა ატყუ ებ და, ვინც კი იყო ახ ლო­ მახ ლო, ჩემ გარ და, მე კი შე მი ძუ ლა სწო რედ იმი ტომ, რომ არ ვატყუ ებ დი.

საკ მა ოდ მწა რე საყ ვე დუ რის შემ დეგ, მან მითხ რა, რომ მი სი შვი ლი სუს ტი აგე ბუ ლე ბი სა ა, რომ იგი ოჯა ხის ერ თა დერ თი მემ კ­ვიდ რე ა, რაც არ უნ და დაგ ვიჯ დეს, მას სი ცოცხ ლე უნ და შე ვუ ნარ­ჩუ ნოთ, მას არ სურს მის ბავშვს წი ნა აღ მ დე გო ბას ვუ წევ დეთ. ამა ში სრუ ლი ად და ვე თან ხ მე; მაგ რამ წი ნა აღ მ დე გო ბის არ გა წე ვა მას ეს­მო და, რო გორც სრუ ლი მორ ჩი ლე ბა. მივ ხ ვ დი, რომ დე დას თან იგი­ვე კი ლოა სა ჭი რო, რაც შვილ თან. „ქალბატონო”, მი ვუ გე საკ მა ოდ ცი ვად, „მე არ ვი ცი, მემ კ ვიდ რის აღ ზ რ და, და, რაც მთა ვა რი ა, არც მსურს ვი ცო დე: შე გიძ ლი ათ მო იქ ცეთ ისე, რო გორც გე ნე ბოთ”. ერთ ხანს კი დევ სა ჭი რო ვი ყა ვი მათ თ ვის: მა მამ მო აგ ვა რა საქ მე; დე დამ მის წე რა აღ მ ზ რ დელს, რაც შე იძ ლე ბა მა ლე დაბ რუნ დი ო; ბავ შ ვი რა კი დარ წ მუნ და, რომ არაფ რით იყო სა ხე ი რო მის თ ვის ჩე მი ძი­ლის გა ტეხ ვა, თვალ თ მაქ ცუ რი ავად მ ყო ფო ბა და მორ ჩე ნა და ძი ლი გა დაწყ ვი ტა.

ვერ წარ მო იდ გენთ, რამ დენ ასეთ კაპ რიზს ამო ნა პა ტა რა მტარ ვალ მა თა ვი სი საბ რა ლო გუ ვერ ნი ო რი, რად გან აღ ზ რ და დე დის მეთ ვალ ყუ რე ო ბით მიმ დი ნა რე ობ და, ის კი ვერ ით მენ და, რომ მემ კ ვიდ რეს რა მეს არ უგო ნებ დ ნენ. რა წუთ ში აც მო ი სურ­ვებს სახ ლი დან გას ვ ლას, უნ და მზად იყო წა იყ ვა ნო, ან უკეთ, წაყ ვე და იგიც მუ დამ ცდი ლობ და სა გან გე ბოდ ისე თი მო მენ ტი აერ ჩი ა, რომ მი სი გუ ვერ ნი ო რი, რაც შე იძ ლე ბა უფ რო და კა ვე­ბუ ლი ყო ფი ლი ყო. მას ჩემ ზეც უნ დო და გა ევ რ ცე ლე ბი ნა თა ვი სი ხე ლი სუფ ლე ბა და დღი სით გა და ე ხა და ჩემ თ ვის ის, რომ ღა მით იძუ ლე ბუ ლი იყო მოს ვე ნე ბა მო ე ცა. და ვე მორ ჩი ლე ყვე ლა ფერ­ში და ვცდი ლობ დი მეჩ ვე ნე ბი ნა მის თ ვის, რომ ძლი ერ მინ და

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

359

მო ვა წო ნო თა ვი; შემ დეგ კი, რო ცა დად გა სა კითხი მი სი ფან ტა­ზი ე ბი სა გან გან კურ ნე ბი სა, სხვა გზას და ვა დე ქი.

უწი ნა რეს ყოვ ლი სა, სა ჭი რო იყო რა მე ში გა მემ ტყუ ნე ბი ნა. ეს არ იყო ძნე ლი. ვი ცო დი, რომ ბავ შ ვი მხო ლოდ დღე ვან დელ დღე ზე ფიქ რობს, ად ვი ლად ვი სარ გებ ლე იმ უპი რა ტე სო ბით, რა საც წინ და­ხე დუ ლე ბა მაძ ლევს. შე ვე ცა დე მო მეწყო სახ ლ ში მის თ ვის ისე თი გა­სარ თო ბი, რო მე ლიც, ვი ცო დი, ძლი ერ მოს წონ და; და სწო რედ ისეთ მო მენ ტ ში, რო ცა იგი ძალ ზედ გარ თუ ლი იყო, მივ მარ თე წი ნა და დე­ბით – სა სე ირ ნოდ წავ სუ ლი ყა ვით. „წადი, და ი კარ გე ო”. არ ვეშ ვე ბი. იგი ყურ საც არ იბერ ტყავს, უნ და დავ მორ ჩი ლე ბო დი; მან კი სი ა მოვ­ნე ბით მი ი ღო ეს და მორ ჩი ლე ბა.

მე ო რე დღეს ჩე მი ჯე რი მო ვი და. ძლი ერ მო ეწყი ნა, მე წინ და წინ მო ვაწყე ასე საქ მე; თვი თონ მე, პი რი ქით, ძლი ერ გარ თუ ლი მო ვაჩ ვე­ნე თა ვი. მა საც მე ტი არა ფე რი უნ დო და. იმ წამ ს ვე მო მად გა, მი ა ტო ვე სა მუ შაო და წა მიყ ვა ნე მა ლე სა სე ირ ნო დო. უარი ვთქვი; და ი ჩე მა თა­ვი სი. „არა­მეთქი, შე ნი ნე ბის შეს რუ ლე ბით ჩე მი ნე ბის შეს რუ ლე ბა მას წავ ლე: არ მინ და წა მოს ვ ლა”. „აბა, კარ გი”, მო მი გო მან სწრა ფად, „მარტო წა ვალ”. „როგორც გნე ბავთ”. მი ვუბ რუნ დი ჩემს სა მუ შა ოს.

ჩა იც ვა, ცო ტა არ იყოს შე წუხ და იმით, რომ მის ნე ბა ზე მი ვუშ­ვი და არ ვეხ მა უ რე ბი. წას ვ ლის წინ მო ვი და გა მო სამ შ ვი დო ბებ ლად. გა მო ვემ შ ვი დო ბე. იგი ცდი ლობს ამა ღელ ვოს მი სი მო მა ვა ლი მოგ­ზა უ რო ბის აღ წე რით: ყუ რი რომ და გეგ დო, იფიქ რებ დი, ცხრა მთას იქით მი დი სო. სრუ ლი ად აუღელ ვებ ლად კე თი ლი მგზავ რო ბა ვუ­სურ ვე. ამან ერ თი ­ო რად შე აშ ფო თა, მაგ რამ თა ვი მაგ რად უჭი რავს და წას ვ ლის წინ ეუბ ნე ბა ლა ქი ას, გა მომ ყე ვი ო. ლა ქია კი რად გან უკ ვე გაფ რ თხი ლე ბუ ლი იყო, უპა სუ ხებს, რომ დრო არა აქვს, ჩემს და ვა ლე ბებს ას რუ ლებს და უფ რო მე უნ და და მი ჯე როს, ვიდ რე მას. ბავ შ ვი მთლად და იბ ნა. რო გორ გა ი გოს, რომ მარ ტო უშ ვე ბენ მას, რო მელ საც თა ვი სი თა ვი ყვე ლა სათ ვის ძვირ ფა სი ჰგო ნია და დარ­წ მუ ნე ბუ ლი ა, რომ ცაც და დე და მი წაც და ინ ტე რე სე ბუ ლია მი სი სი ცოცხ ლით. იგი უკ ვე გრძნობს თა ვის სი სუს ტეს. ეს მის, რომ უც­ნობ ხალ ხ ში ჩა ვარ დე ბა; ხე დავს, რა ხი ფა თი მო ე ლის, მხო ლოდ ჟი ნი უმაგ რებს გულს; იგი ნელ ­ ნე ლა და ძლი ერ უხა ლი სოდ ჩა დის კი ბე ზე. ბო ლოს გა ვი და ქუ ჩა ში, ინუ გე შებს თავს იმით, რომ თუ რა ი მე მო უ­ვი და, მე და მაბ რა ლებ დ ნენ.

ჟან-ჟაკ რუსო

360

მეც სწო რედ ეს მინ დო და. ყვე ლა ფე რი მომ ზა დე ბუ ლი იყო წინ­და წინ; და რად გან ეს ამ ბა ვი სა ჯა როდ უნ და მომ ხ და რი ყო, წი ნას­წარ მა მა მისს დას ტუ რი ვთხო ვე. ორი ნა ბი ჯი არ ჰქონ და გა დად გ­მუ ლი, რომ მარ ცხ ნი დან და მარ ჯ ვ ნი დან შე მო ეს მა ლა პა რა კი მას ზე. „მეზობელო, შე ხე დეთ ამ ბა ტო ნიშ ვილს, რა ლა მა ზი ა. სად მი დის მარ ტო? და ი კარ გე ბა სად მე; მინ და შე მო ვი პა ტი ჟო”. „მოერიდეთ, მე­ზო ბე ლო, ვერ ხე დავთ გა ნა, ვი ღაც უწე სო ბავ შ ვი ა, მა მა მისს რომ სახ ლი დან გა მო უგ დი ა: ხე ლი დან წა სუ ლი ა ო. უწე სო კა ცი არ უნ და გა ა ჩე რო; წა ვი დეს, სა დაც უნ და”. „აბა, კარ გი, ღმერ თ მა უშ ვე ლოს. მეწყი ნე ბა კი, რომ რა მე და ე მარ თოს”. ამათ რომ გას ცილ და, შე მო­ეხ ვივ ნენ და ახ ლო ე ბით მი სი ვე ასა კის ბავ შ ვე ბი, მას ხა რად აიგ დეს, სი ცი ლი და ა ყა რეს. რაც უფ რო მე ტი გა ი ა რა, მით უფ რო მე ტი უსი­ა მოვ ნე ბა ნა ხა. მარ ტო კამ და უპატ რო ნოდ დარ ჩე ნილ მა და ი ნა ხა, რომ იგი ყვე ლა სათ ვის სა თა მა შო ყო ფი ლა და ძლი ერ გაკ ვირ ვე ბუ ლი იყო, რომ ბან ტი მხარ ზე და ოქ როს ნა კე რი მის მი მართ პა ტი ვის ცე­მას აღარ იწ ვევს.

ამ დროს კი, ერ თ ­ერ თი ჩე მი მე გო ბა რი, რო მელ საც იგი არ იც­ნობ და და რო მელ საც და ვა ვა ლე მის თ ვის თვალ ყუ რი ედევ ნე ბი ნა, ფეხ და ფეხ მის დევ და მას შე უმ ჩ ნევ ლად და, რო ცა დრო დად გა, მი­ვი და მას თან. ამ რო ლი სათ ვის, რო მე ლიც წა ა გავს სბრი გა ნის როლს „პურსონიაკში”, ჭკვი ა ნი კა ცი იყო სა ჭი რო და მან სა უ კე თე სოდ შე­ას რუ ლა კი დეც იგი. რომ არ შე ე ში ნე ბი ნა ბავ შ ვი ძლი ერ და ამით მში შა რა არ გა ე ხა და მან ისე კარ გად აგ რ ძ ნო ბი ნა მი სი საქ ცი ე ლის უგ ნუ რე ბა, რომ ნა ხე ვარ სა ათ ში მო მიყ ვა ნა წყნა რი, დარ ცხ ვე ნი ლი, თავ ჩა ქინ დ რუ ლი.

მი სი მარ ცხის და საგ ვირ გ ვი ნებ ლად სწო რედ იმ წუთ ში, რო ცა იგი სახ ლ ში ბრუნ დე ბო და, მა მა მი სი სახ ლი დან გა მო დი ო და და კი­ბე ზე შეხ ვ და. უნ და ეპა სუ ხა, სა ი დან მო დის და რა ტომ მე არ ვარ მასთან.17 საწყალ ბავშვს მი წა ში ჩაძ რო მა ერ ჩი ა. მა მამ გრძელ ­ გ რ ძე­ლი საყ ვე დუ რე ბი აღარ გა უ ბა და ცი ვად, გა ცი ლე ბით უფ რო ცი ვად, ვიდ რე მო ვე ლო დი, უთხ რა: „როდესაც მო გე სურ ვე ბათ მარ ტო წას ვ­ლა, ბა ტო ნი ბრძან დე ბით; ოღონდ, რად გან სახ ლ ში მა წან წა ლას არ გა ვა ჩე რებ, კე თი ლი ინე ბეთ და, რო ცა მო გეპ რი ა ნე ბათ ასე თი რამ, ნუ დაბ რუნ დე ბით”.

ჩემ და თა ვად არც საყ ვე დუ რი მით ქ ვამს, არც მას ხ რად ამიგ დი ა,

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

361

მაგ რამ ცი ვად დავ ხ ვ დი; და ეჭ ვი რომ არ გას ჩე ნო და, მთე ლი ეს ამ­ბა ვი ოინი იყო, იმ დღეს სა სე ირ ნოდ აღარ წა მიყ ვა ნი ა. მე ო რე დღეს დი დის სი ა მოვ ნე ბით და ვი ნა ხე, რო გორ ამა ყად ჩა უ ა რა გვერ დი ჩემ­თან ერ თად ხალხს, რო მე ლიც გუ შინ დას ცი ნო და, მარ ტო რომ ნა ხეს. ად ვი ლად მიხ ვ დე ბით, რომ ამას იქით აღარ დამ მუქ რე ბია მარ ტო წას ვ ლით.

ასე თი და სხვა ამ გ ვა რი ხერ ხით, მოკ ლე ხნის გან მავ ლო ბა ში, რაც მას თან ვი ყა ვი, მი ვაღ წიე იმას, რომ ვა კე თე ბი ნებ დი ყვე ლა ფერს, რაც მინ დო და და არც მიბ რ ძა ნე ბია არა ფე რი, არც და მიშ ლი ა, არც ჭკუა მის წავ ლე ბი ა, არც გა მი კიცხავს და არც თა ვი მო მი ბეზ რე ბია ზედ­მე ტი ლა პა რა კით. რო დე საც ვლა პა რა კობ დი, იგი კმა ყო ფი ლი იყო, მაგ რამ დუ მი ლის ეში ნო და: ხვდე ბო და, რომ საქ მე ვერ არის კარ გად, ჭკუ ას კი თვი თონ საგ ნე ბი ას წავ ლიდ ნენ. მაგ რამ დავ ბ რუნ დეთ უკან.

ეს მუდ მი ვი წვრთნა, მხო ლოდ და მხო ლოდ ბუ ნე ბის გე ზი სა მებრ წარ მარ თუ ლი, არა თუ აჩ ლუნ გებს გო ნე ბას იმით, რომ სხე ულს ამაგ რებს, არა მედ, პი რი ქით, აყა ლი ბებს ჩვენ ში გო ნე ბის იმ ერ თა­დერთ სა ხე ო ბას, რო მე ლიც ნორ ჩი ასა კი სათ ვის არის მი საწ ვ დო მი და ყო ველ ასაკ ში აუცი ლე ბე ლი ა. ყვე ლა ზე უფ რო იგი გვას წავ ლის ჩვე ნი ძა ლე ბის გა მო ყე ნე ბას, ჩვე ნი სხე უ ლის და მო კი დე ბუ ლე ბას სხვა სხე­უ ლებ თან, რაც ჩვენ გარ შე მო არის, იმ ბუ ნებ რი ვი იარა ღე ბის ხმა­რე ბას, რაც ხელთ გვაქვს და რაც ჩვე ნი ორ გა ნო ე ბი სათ ვის გა მო სა­დე გი ა. ვინ ღა შე იძ ლე ბა იყოს იმ ბავ შ ვ ზე უფ რო ჩლუნ გი, რო მე ლიც ოთახ ში იზ რ დე ბა და მუ დამ დე დის თვალ წი ნა ა, რო მელ მაც არ იცის, რა არის სიმ ძი მე და წი ნა აღ მ დე გო ბა და უზარ მა ზა რი ხის ამოგ ლე ჯა ან კლდის აწე ვა სურს. მე რომ პირ ვე ლად ჟე ნე ვი დან გა მო ვე დი, გა ჭე­ნე ბულ ცხენს გა მო ვე კი დე, ქვებს ვეს რო დი სა ლე ვის მთას, რო მე ლიც ორი ლი ეს მან ძი ლით იყო ჩემ გან და შო რე ბუ ლი. სოფ ლის ბავ შ ვებს სა სა ცი ლოდ არ ვყოფ ნი დი და ნამ დ ვი ლი იდი ო ტი ვი ყა ვი მათ თვალ­ში. თვრა მე ტი წლის ვაჟ კა ცი ფი ლო სო ფი ა ში პირ ვე ლად გა ი გო ნებს ბერ კე ტის სა ხელს; თორ მე ტი წლის გლე ხის შვილ მა კი უკეთ იცის ბერ კე ტის ხმა რე ბა, ვიდ რე აკა დე მი ის პირ ველ მა მე ქა ნი კოს მა. ის ცოდ ნა, რა საც მო წა ფე ე ბი ერ თ მა ნე თი სა გან იძე ნენ სკო ლის ეზო ში, ას ჯერ უფ რო სა სარ გებ ლო ა, ვიდ რე ის, რა საც კლას ში ას წავ ლი ან.

აბა, შე ხე დეთ კა ტას, რო მე ლიც პირ ვე ლად შე მო დის ოთახ ში; უკ ვირ დე ბა, ათ ვა ლი ე რებს, სუ ნავს, ერთ წამს არ ჩერ დე ბა, თავს არა­

ჟან-ჟაკ რუსო

362

ფერ ში ენ დო ბა, ვიდ რე ყო ვე ლი ვეს არ გა მო იკ ვ ლევს და არ გა ი გებს. ასე ვე იქ ცე ვა ბავ შ ვი სი ა რულს რომ იწყებს და, ასე ვთქვათ, ქვეყ ნის სივ რ ცე ში შედ გამს ფეხს. გან ს ხ ვა ვე ბა მხო ლოდ იმა ში ა, რომ თვალს, რო მე ლიც ბავ შ ვ საც და კა ტა საც ერ თ ნა ი რად აქვს, ბავ შ ვი დაკ ვირ­ვე ბი სათ ვის ხე ლებს ახ მარს, ბუ ნე ბამ რომ მის ცა, კა ტა კი – მახ ვილ ყნოს ვას, რომ ლი თაც იგია და ჯილ დო ე ბუ ლი. იმის და მი ხედ ვით, ძლი­ერ გა ნა ვი თა რებ ამ გან წყო ბას თუ ნაკ ლე ბად, ბავ შ ვიც მარ ჯ ვე ან მო­უ ხერ ხე ბე ლი, ცქვი ტი ან დუ ნე, თავ ქა რი ა ნი ან გო ნი ე რი გა მო ვა.

რად გან ადა მი ა ნის პირ ვე ლი ბუ ნებ რი ვი მოძ რა ო ბის და ნიშ ნუ­ლე ბაა და ე ტო ლოს ყვე ლა ფერს, რაც მის ირ გ ვ ლივ არის და ყო ვე­ლი ვე ობი ექ ტ ში, რო მელ საც იგი შე ამ ჩ ნევს, გა მოს ცა დოს ყვე ლა გრძნო ბა დი თვი სე ბა, რაც კი შე იძ ლე ბა მას ეხე ბო დეს, ამი ტომ მი­სი პირ ვე ლი მეც ნი ე რე ბა არის ერ თ გ ვა რი ექ ს პე რი მენ ტუ ლი ფი ზი კა, მის სა კუ თარ სი ცოცხ ლე სა და კე თილ დღე ო ბას რომ შე ე ხე ბა: მაგ­რამ ჩვენ ვარ თ მევთ ამის სა შუ ა ლე ბას და სპე კუ ლა ცი ურ სწავ ლე­ბას ვახ ვევთ იმ დროს, რო ცა მას ჯერ არ მო უ ნა ხავს თა ვი სი ად გი ლი ამ ქ ვეყ ნად. სა ნამ მის ფა ქიზ სა და მოქ ნილ ორ გა ნო ებს აქვთ უნა რი იმ სხე უ ლებს შე ე გუ ონ, რომ ლებ ზე დაც უნ და იმოქ მე დონ, სა ნამ ჯერ კი დევ შე ურ ყ ვ ნელ მა მის მა გრძნო ბებ მა არ იცი ან, რა არის ილუ ზი ა, უნ და შე ვაჩ ვი ოთ ერ თიც და მე ო რეც იმ ფუნ ქ ცი ებს, რაც მათ შეჰ­ფე რის, უნ და შე ვას წავ ლოთ ის გრძნო ბა დი მი მარ თე ბა ნი, რაც ჩვენ­სა და საგ ნებს შო რის არის. რად გან ყვე ლა ფე რი ის, რაც ადა მი ა ნის გო ნე ბა ში შე მო დის, მომ დი ნა რე ობს გრძნო ბე ბი დან, ადა მი ა ნის პირ­ვე ლი გან ს ჯა გრძნო ბა დი გან ს ჯა ა; სწო რედ იგია ინ ტე ლექ ტუ ა ლუ რი გან ს ჯის სა ძირ კ ვე ლი: ფი ლო სო ფი ის ჩვე ნი პირ ვე ლი მას წავ ლებ ლე ბი ჩვე ნი ვე ფე ხე ბი, ხე ლე ბი, თვა ლე ბი ა. ესე ნი რომ შევ ც ვა ლოთ წიგ ნე­ბით, ამით ჩვენ აზ როვ ნე ბას კი ვერ ვის წავ ლით, არა მედ სხვი სი ნა­აზ რე ვით სარ გებ ლო ბას. ეს კი იმას ნიშ ნავს, რომ ის წავ ლო ბევ რი, გწამ დეს და არა ფე რი არ იცო დე არა სო დეს.

თუ რა მე ხე ლო ბა გინ და ის წავ ლო, ჯერ უნ და იშო ვო შე სა ფე რი­სი იარა ღე ბი და რა თა ეს იარა ღე ბი ნა ყო ფი ე რად გა მო ი ყე ნო, უნ და გა ა მაგ რო ისი ნი იმ დე ნად, რომ ხმა რე ბას გა უძ ლონ (თუ აზ როვ ნე ბა გინ და ის წავ ლო, უნ და გაწ ვ რ თ ნა შე ნი ორ გა ნო ე ბი, შე ნი გრძნო ბე­ბი, რომ ლე ბიც გო ნე ბის იარა ღებს წარ მო ად გე ნენ და ეს იარა ღე ბი რომ რაც შე იძ ლე ბა უკეთ გა მო ი ყე ნო, სხე უ ლი, რო მე ლიც გაწ ვ დის

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

363

ამ იარაღს, მა გა რი და ჯან სა ღი უნ და იყოს. ამ გ ვა რად, ადა მი ა ნის ნამ­დ ვი ლი გო ნე ბა რო დი ვი თარ დე ბა სხე უ ლი სა გან და მო უ კი დებ ლად; სწო რედ სხე უ ლის კარ გი კონ ს ტი ტუ ციაა გო ნებ რივ ოპე რა ცი ებს რომ აად ვი ლებს და სან დოდ აქ ცევს).

რო ცა ბავ შ ვის ხან გ რ ძ ლი ვი მოც ლი ლო ბის გა მო ყე ნე ბა ზე ვლა­პა რა კობ, მე ისეთ წვრილ მა ნებს ვე ხე ბი, რომ ზოგს გა უკ ვირ დე ბა. სა ო ცა რი სწავ ლე ბაა სწო რედ, ასე მეტყ ვი ან, რო მე ლიც თქვე ნი ვე კრი ტი კას ვერ უძ ლებს და რო მე ლიც მხო ლოდ იმას ას წავ ლის, რი­სი სწავ ლაც სრუ ლე ბით არა ვის სჭირ დე ბა. რა ტომ დავ ხარ ჯოთ დრო იმის სწავ ლე ბა ზე, რაც ყო ველ თ ვის თა ვის თა ვად მო დის და არც შრო მას, არც ზრუნ ვას არ მო ითხოვს. გვიჩ ვე ნეთ რო მე ლი მე თორ­მე ტი წლის ბავ შ ვი, რომ არ იცო დეს ყვე ლა ფე რი, რაც თქვენ გინ დათ ას წავ ლოთ თქვენ სას. და ამას გარ და, კი დევ ისიც, რაც მის მა მას წავ­ლებ ლებ მა ას წავ ლეს.

არა, ბა ტო ნე ბო, თქვენ ცდე ბით, ჩემს შე გირდს ვას წავ ლი ძლი­ერ ფარ თო და ძნელ ხე ლო ბას, რო მე ლიც თქვენ მა შე გირ დებ მა, რა თქმა უნ და, არ იცი ან: მე ვას წავ ლი არ ცოდ ნის ფლო ბას, რად გან იმ კა ცის ცოდ ნა, ვინც მხო ლოდ ის იცის, რომ მან იცის, ძლი ერ მწი­რი ა. თქვენ ცოდ ნას აწ ვ დით, ღმერ თ მა ხე ლი მო გი მარ თოთ; მე კი იმ იარაღ ზე ვზრუ ნავ, რომ ლი თაც მან უნ და და იპყ როს იგი, ამ ბო ბენ, რო ცა ვე ნე ცი ე ლებ მა დი დის ამ ბით აჩ ვე ნეს ეს პა ნე თის ელჩს წმინ და მარ კო ზის ტა ძარ ში თა ვი სი სა უნ ჯე ნი, მან ქა თი ნა უ რე ბის მა გივ რად მა გი დის ქვეშ შე ი ხე და და თქვა: „guinon ce la radice”18, რო ცა ვხე დავ მას წავ ლე ბელს, რო მე ლიც თავს იწო ნებს მი სი შე გირ დის ცოდ ნით, ეს სიტყ ვე ბი მად გე ბა ენა ზე.

ვი საც კი უფიქ რია ან ტი კუ რი ადა მი ა ნე ბის ცხოვ რე ბა ზე, ყვე ლა იმ აზ რი სა ა, რომ ის ფი ზი კუ რი და სუ ლი ე რი სიძ ლი ე რე, რომ ლი თაც ისი ნი ახა ლი დრო ის ადა მი ა ნე ბის გან ასე მკვეთ რად გა ნირ ჩე ვი ან, ტან ვარ ჯიშს უნ და მი ე წე როს. ამ აზ რის მტკი ცე ბის მა ნე რა, რო მელ­საც მონ ტე ნი ხმა რობს, იმას მოწ მობს, რომ მას იგი ღრმად ჰქონ და შეთ ვი სე ბუ ლი და ყო ველ ნა ბიჯ ზე და ათას გ ვა რად იმე ო რებს. რო­დე საც ბავ შ ვის აღ ზ რ და ზე ლა პა რა კობს, იგი ამ ბობს, რომ სუ ლის გა საშ ლე ლად კუნ თე ბის გა მაგ რე ბა არის სა ჭი რო; შრო მას რომ აჩ­ვევ, ტკი ვილ საც აჩ ვევ: უნ და და აძ ლე ვი ნო ვარ ჯი შის სიმ წა რე, რომ ნაღ რ ძო ბის სიმ წა რეს, მუც ლის ტკი ვილს და ყო ველ გ ვარ გა ჭირ ვე ბას

ჟან-ჟაკ რუსო

364

მი აჩ ვი ოთ. ბრძე ნი ლო კი, კე თი ლი რო ლე ნი, სწავ ლუ ლი ფლე რი, პე­დან ტი დე­ კ რუ ზა, მი უ ხე და ვად იმი სა, რომ ყვე ლა ფერ ში გან ს ხ ვავ­დე ბი ან ერ თ მა ნე თი სა გან, ერთ რა მე ში ეთან ხ მე ბი ან: რაც შე იძ ლე ბა მე ტად უნ და ვა ვარ ჯი შოთ ბავ შ ვის სხე უ ლი. ეს მა თი ყვე ლა ზე უფ რო გო ნი ე რი რე ცეპ ტია და სწო რედ იგი არის და იქ ნე ბა ყვე ლა ზე უფ რო მე ტად უგუ ლე ბელ ყო ფი ლი. უკ ვე საკ მა ოდ ვი ლა პა რა კე მის ღირ სე­ბა ზე და, რად გან ვერც უკე თეს სა ბუთს მო ვიყ ვან და ვერც უკე თეს წე სებს მო ვი გო ნებ, ვიდ რე თი თონ ლოკს აქვს თა ვის წიგ ნებ ში მოყ­ვა ნი ლი, ამი ტომ დავ კ მა ყო ფილ დე ბი მას ზე მი თი თე ბით და ჩემ თავს ნე ბას მივ ცემ და ვუ მა ტო მის დაკ ვირ ვე ბებს მხო ლოდ რამ დე ნი მე ჩე მი შე ნიშ ვ ნა.

მო ზარდ სხე ულს გა ნი ე რი სა მო სი უნ და; არა ფე რი არ უნ და აბ­რ კო ლებ დეს არც მის მოძ რა ო ბას, არც ზრდას – არც შე მოკ რუ ლი და არც მო ჭე რი ლი, არა ვი თა რი თას მე ბი. ფრან გუ ლი ტან საც მე ლი, დი დე ბი სათ ვი საც კი უხერ ხუ ლი და მავ ნე, ბავ შ ვე ბი სათ ვის მთლად დამ ღუპ ვე ლი ა. და გუ ბე ბუ ლი, ცირ კუ ლა ცი ას მოკ ლე ბუ ლი სითხე ე­ბი მყაყ დე ბა უმოქ მე დო ბის გა მო, რა საც კი დევ უფ რო უწყობს ხელს უქ მი ცხოვ რე ბა და ხში რი ჯდო მა, ფუჭ დე ბა და იწ ვევს სუ რა ვანდს, სნე უ ლე ბას, რო მე ლიც დღი თიდღე ვრცელ დე ბა ჩვენ ში, რო მელ საც ან ტი კუ რი ადა მი ა ნე ბი თით ქ მის არ იც ნობ დ ნენ, რად გან მა თი ჩაც­მუ ლო ბი სა და ცხოვ რე ბის წე სი იცავ და მათ ამი სა გან. ჰუ სა რის ტან­საც მე ლი არა თუ არ სპობს ამ ნაკლს, არა მედ უფ რო ადი დებს მას და, თუმ ცა, აშო რებს ბავშვს რამ დე ნი მე თას მას, სა მა გი ე როდ, მთელ სხე ულს უბორ კავს. ყვე ლა ფერს ჯო ბი ა, სა ნამ დი საც კი შე იძ ლე ბა, ხა­ლათ ში ატა რო, შემ დეგ მის ცე ძლი ერ გა ნი ე რი ტან საც მე ლი და ნუ გინ და წე ლის გა მო ჩე ნა, რად გან ეს მხო ლოდ ამა ხინ ჯებს სხე ულს. ბავ­შ ვის სხე უ ლებ რი ვი და სუ ლი ე რი დე ფექ ტე ბი თით ქ მის ყო ველ თ ვის ერ თი და იმა ვე მი ზე ზით არის გა მოწ ვე უ ლი: ჩვენ გვინ და ნა ად რე ვად და ვა ვაჟ კა ცოთ იგი.

არის მხი ა რუ ლი და სამ წუ ხა რო ფე რე ბი. ბავშვს ყვე ლა ზე უფ რო მხი ა რუ ლი ფე რე ბი მოს წონს, თა ნაც ეს ფე რე ბი უფ რო უხ დე ბა მას. არ მეს მის, რის თ ვის არ უნ და მივ დი ოთ ამ შემ თხ ვე ვა ში ბუ ნებ რივ გე მოვ ნე ბას. მაგ რამ იმ წუ თი დან, რა წუთ შიც ბავ შ ვი ერთ რო მე ლი­მე მა სა ლას ამ ჯო ბი ნებს სხვას, რად გან იგი უფ რო ძვირ ფა სი ა, მის გულ ში უკ ვე და ი ბუ დეს ფუ ფუ ნე ბამ და ყო ველ გ ვარ მა ახი რე ბულ მა

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

365

კაპ რი ზებ მა. ეს მიდ რე კი ლე ბა, ცხა დი ა, თვით მათ გან კი არ მომ დი ნა­რე ობს. ვერც კი წარ მო იდ გენთ, რა დიდ გავ ლე ნას ახ დენს აღ ზ რ და ზე ტან საც მ ლის არ ჩე ვა და ამ არ ჩე ვა ნის მო ტი ვე ბი. არა თუ მხო ლოდ ბე ცი დე და დაჰ პირ დე ბა ხოლ მე ბავშვს ჯილ დოდ ახა ლი ტან საც მ­ლის შე კერ ვას, არა მედ ზო გი უგუ ნუ რი გუ ვერ ნი ო რიც და ე მუქ რე ბა შე გირდს, რომ სას ჯე ლად ტლანქ და უბ რა ლო ტან საც მელს ჩა აც მევს – თუ უკე თე სად არ იმე ცა დი ნებ, თუ ტან საც მელს არ გა უფ რ თხილ­დე ბი, სოფ ლის ბი ჭი ვით ჩა გაც მევ. ეს იგი ვე ა, რომ უთხ რა: იცო დე, ადა მი ა ნი მხო ლოდ ტან საც მ ლით ფას დე ბა, შენ მხო ლოდ ტან საც მ­ლის ფა სი ღირ ხარ. რა ღა საკ ვირ ვე ლი ა, რომ ახალ გაზ რ დო ბა ით ვი­სებს ამ ბრძნულ გაკ ვე თი ლებს, იგი მხო ლოდ ჩაც მუ ლო ბას აფა სებს და ადა მი ა ნის ღირ სე ბა ზე მი სი გა რეგ ნო ბის მი ხედ ვით მსჯე ლობს.

მე რომ ამით გა ფუ ჭე ბუ ლი ბავ შ ვის გა მოს წო რე ბა მო მიხ დეს, შე­ვეც დე ბი, მი სი ყვე ლა ზე ძვირ ფა სი ტან საც მე ლი ძალ ზე უფ რო მო­უქ ნე ლი იყოს, აწუ ხებ დეს, ბორ კავ დეს, და ათას ნა ი რად აბ რ კო ლებ­დეს; მი სი სა ჩი ნო ე ბა ახ რ ჩობ დეს თა ვი სუფ ლე ბას და სი ხა რულს; თუ მას ზე უბ რა ლოდ ჩაც მულ ბავ შ ვებ ში ჩა ე რია სა თა მა შოდ, ყვე ლა ფე­რი გაქ რეს და მო ის პოს წუთ ში. ბო ლოს და ბო ლოს მო ვა ბეზ რებ დი თავს, მი სი ოქ რო თი ნა კერ ტან საც მელს მო ნად გა ვიხ დი დი და მის მშვე ნე ბას იმ დე ნად შე ვა ძუ ლებ დი, რომ სი ცოცხ ლე გამ წა რე ბუ ლი ექ ნე ბო და მის გან და უბ ნე ლე სი საპყ რო ბი ლე უფ რო ტკბი ლი იქ ნე­ბო და მის თ ვის, ვიდ რე მი სი შე მოს ვის სამ ზა დი სი. ვიდ რე ბავ შ ვი ჩვე­ნი მცდა რი შე ხე დუ ლე ბის მო ნად არ გა დაქ ცე უ ლა, მი სი უპირ ვე ლე­სი სურ ვი ლია და მო უ კი დებ ლო ბა და თა ვი სუფ ლე ბა: სულ უბ რა ლო, მო ხერ ხე ბუ ლი, რაც შე იძ ლე ბა ნაკ ლე ბად შემ ბორ კა ვი ტან საც მე ლი, მას ყვე ლა ფერს ურ ჩევ ნი ა.

სხე ულს ორ გ ვა რი რე ჟი მი აქვს: ერ თი ისე თი, რო მე ლიც ვარ­ჯიშს შე ე ფე რე ბა, მე ო რე კი – უმოქ მე დო ბას. ამ უკა ნას კ ნელ მა, რა თა სხე უ ლი ჰა ე რის ცვლი ლე ბი სა გან და იც ვას, სითხე ებს ნელ ­ ნე ლა და თა ნაბ რად ამოძ რა ვებს; პირ ველ მა კი, რად გან მას სხე უ ლი გა ნუწყ­ვეტ ლივ გა დაჰ ყავს მოქ მე დე ბი დან უმოქ მე დო ბა ში, სი ცი ვი დან სით­ბო ში, უნ და მი აჩ ვი ოს იგი ამ ცვლი ლე ბებს. გა მო დის, რომ ვი საც შინ ჯდო მა და მოს ვე ნე ბა უყ ვარს, ყო ველ თ ვის თბი ლად უნ და ეც ვას, რა­თა სხე უ ლი თა ნა ბარ ტემ პე რა ტუ რა ზე შე ი ნა ხოს, თით ქ მის უც ვ ლე­ლად ზამ თარ ­ ზაფხულს და დი ლა­ სა ღა მოს. ის კი, ვინც ხან ქარ ში,

ჟან-ჟაკ რუსო

366

ხან მზე ში, ხან კი წვი მა ში ა, ვინც ბევრს მოქ მე დებს და უმე ტეს დროს ღია ჰა ერ ზე ატა რებს, მუ დამ მსუ ბუ ქად უნ და იყოს ჩაც მუ ლი, რომ მი ეჩ ვი ოს ყო ველ გ ვარ ცვლი ლე ბას და ყო ველ გ ვარ ტემ პე რა ტუ რას. ვურ ჩევ დი ერ თ საც და მე ო რე საც ზამ თარ ­ ზაფხულ ერ თი და იგი ვე ტან საც მე ლი ატა რონ და ჩე მი ემი ლიც სწო რედ ასე მო იქ ცე ვა მუ დამ; ამით იმის თქმა კი არ მინ და, ზაფხულ ში სა ზამ თ რო ტან საც მელ ში ივ ლის, რო გორც შინ მჯდო მი ხალ ხი, არა მედ ზამ თარ ში სა ზაფხუ­ლო ტან საც მელს ატა რებს, რო გორც მშრო მე ლი ხალ ხი. ამ წესს მის­დევ და მთე ლი თა ვი სი სი ცოცხ ლე ნი უ ტო ნი და მან ოთხ მო ცი წე ლი იცოცხ ლა.

იშ ვი ა თად ან სუ ლაც ნუ და ი ხუ რავთ ქუდს ნურც ერთ სე ზონ­ში. ძვე ლად ეგ ვიპ ტე ლე ბი მუ დამ თავ შიშ ვე ლი და დი ოდ ნენ; სპარ სე­ლებს კი დი დი ტი ა რე ბი ეხუ რათ თავ ზე, რაც შარ დე ნის აზ რით, მა თი ქვეყ ნის ჰა ვის გა მო იყო აუცი ლე ბე ლი. სხვა ად გი ლას უკ ვე აღ ვ ნიშ ნე გან ს ხ ვა ვე ბა სპარ სე ლებ სა და ეგ ვიპ ტე ლე ბის თა ვის ქა ლას შო რის, რო მე ლიც ჰე რო დო ტემ მა თი ბრძო ლის ველ ზე შე ამ ჩ ნი ა. რად გან სა ჭი რო ა, თა ვის ძვლე ბი რაც შე იძ ლე ბა მე ტად გა მაგ რ დეს, გამ კ ვ­რივ დეს, ნაკ ლე ბად მქი სე და მჩა ტე იყოს, რომ უკეთ და იც ვას თა ვის ტვი ნი არა თუ მხო ლოდ ჭრი ლო ბი სა გან, არა მედ სურ დოს, ფლუ სი­სა და ჰა ე რის ზე გავ ლე ნი სა გან, მი ვაჩ ვი ოთ ბავ შ ვი მუ დამ უქუ დო ბას, ზამ თარ შიც და ზაფხულ შიც, დღი სი თაც და ღა მი თაც. თუ მა ინც და მა ინც გინ დათ ღა მით რა მე და ა ხუ რეთ, რომ თა ვი სუფ თად ჰქონ დეს და თმე ბიც არ აეწე წოს, და ა ხუ რეთ რა ი მე თხე ლი ნაქ სო ვი ქუ დი, მსგავ სად იმ თხე ლი ბა დი სა, რომ ლი თაც ბას კე ბი იფა რავ დ ნენ თმას. ვი ცი, რომ დე დე ბის უმ რავ ლე სო ბას, რო მელ ზე დაც შარ დე ნის დაკ­ვირ ვე ბა უფ რო მეტ შთა ბეჭ დი ლე ბას მო ახ დენს, ვიდ რე ჩე მი არ გუ­მენ ტე ბი, ყველ გან სპარ სე თის ჰა ვა ჰგო ნი ა; მაგ რამ მე იმის თ ვის კი არ ამირ ჩე ვია ევ რო პი ე ლი შე გირ დი, რომ იგი აზი ე ლი გა მე ხა და.

ბავ შ ვებს ჩვე უ ლებ რივ, ზედ მე ტად თბი ლად ახ ვე ვენ, მე ტად რე ად რე ულ ასაკ ში. უკე თე სი იქ ნე ბა მი ვაჩ ვი ოთ სი ცი ვე სა და სიცხეს; დი დი სი ცი ვეც ვერ ავ ნებს ბავშვს, თუ იგი თა ვი დან ვე შე აჩ ვი ე; მაგ­რამ მა თი კა ნის ქსო ვი ლი ჯერ კი დევ იმ დე ნად აზი ზია და სუს ტი, რომ მას ში ძლი ე რი აორ თ ქ ლე ბა ხდე ბა და ძლი ე რი სიცხე აუცი ლებ ლად ასუს ტებს სხე ულს. შე ნიშ ნუ ლია აგ რეთ ვე, რომ აგ ვის ტო ში უფ რო მე ტი ბავ შ ვი კვდე ბა, ვიდ რე სხვა თვე ებ ში. ამის გარ და, ჩრდი ლო ე თი­

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

367

სა და სამ ხ რე თის ხალ ხ თა შე და რე ბის გზით თით ქოს დამ ტ კი ცე ბუ­ლი ა, რომ ზედ მე ტი სი ცი ვე უფ რო ამაგ რებს ადა მი ანს, ვიდ რე ზედ­მე ტი სით ბო. მაგ რამ ბავ შ ვი იზ რ დე ბა, მი სი სხე უ ლიც მაგ რ დე ბა და იგი ცოტ ­ ცო ტა უნ და შე აჩ ვიო მზის სხი ვებს; ტრო პი კულ ჰა ვა საც აიტანს უვ ნებ ლად, თუ თან და თან შე აჩ ვი ე.

ლო კი, მრა ვალ საქ მი ან და გო ნი ერ მი თი თე ბას გვაძ ლევს, მაგ რამ ისეთ წი ნა აღ მ დე გო ბა ში ვარ დე ბა, რო მელ საც არ ელი ასე თი ზუს­ტი მო აზ როვ ნი სა გან. აი, ამ კაცს, რო მე ლიც მო ითხოვს, რომ ბავ შ­ვი ზაფხულ ში ყი ნუ ლი ან წყალ ში ვა ბა ნა ოთ, არ უნ და, რომ ბავ შ ვ­მა ცი ვი წყა ლი და ლი ოს ნა ოფ ლარ ზე ან ნეს ტი ან ად გი ლას მი წა ზე დაჯდეს19. მაგ რამ რა კი მას არ უნ და, რომ ბავ შ ვე ბის ფეხ საც მე ლებ ში ყო ველ თ ვის წყა ლი გა დი ო დეს, გა ნა, ნა ოფ ლარ ზე არ გა ვა იქ წყა ლი? და, გა ნა, არ შე იძ ლე ბა ისე თი ვე დას კ ვ ნა გა მო ვი ტა ნოთ სხე ულ ზე ფე ხე ბის მი ხედ ვით, რაც მას ფე ხე ბის შე სა ხებ გა მოჰ ყავს ხე ლე ბის მი მართ და სხე უ ლის შე სა ხებ სა ხის მი მართ. მას ვეტყო დი, თუ გინ­დო დათ, რომ ადა მი ა ნი მთლად სა ხე იყოს, რა ტომ მკიცხავთ მე, რო­მელ საც მინ და, რომ ადა მი ა ნი მთლად ფე ხე ბი იყოს.

ნა ოფ ლარ ზე ბავ შ ვ მა რომ არ და ლი ოს წყა ლი, ლო კი მო ითხოვს შე ვაჩ ვი ოთ იგი – წყლის და ლე ვის წინ ერ თი ნა ჭე რი პუ რი შე ჭა მოს. ძლი ერ უც ნა უ რია სწო რედ: ბავშვს სწყუ რო დეს, ჩვენ კი საჭ მელს ვაძ ლევ დეთ; ჩე მი აზ რით, უკე თე სი იქ ნე ბა, რომ მში ერ ბავშვს ვას ვათ წყა ლი. ვე რა ვინ ვერ და მარ წ მუ ნებს, რომ ჩვე ნი ძი რი თა დი მოთხოვ­ნი ლე ბე ბი უთა და რი გო იყოს, რომ მა თი დაკ მა ყო ფი ლე ბა სიკ ვ დილს გვი ქად დეს. ეს რომ ასე იყოს, ადა მი ა ნის მოდ გ მა ათას ჯერ გა და შენ­დე ბო და, ვიდ რე გა ვი გებ დით, თუ რა არის სა ჭი რო დღეგ რ ძე ლო ბი­სათ ვის.

მე მინ და, რომ ემილს ყო ველ თ ვის ას ვან წყა ლი, რო ცა კი წყურ­ვილს იგ რ ძ ნობს; მინ და, რომ მას წმინ და და ყოვ ლად შე უმ ზა დე ბე ლი წყა ლი ას ვან, არც კი გა უთ ბონ, მთლად ოფ ლად რომ იღ ვ რე ბო დეს და შუა ზამ თა რიც რომ იყოს. ერ თა დერ თი რჩე ვა ჩე მი ის იქ ნე ბა, რომ წყლის ხა რის ხი გა ვარ ჩი ოთ. თუ მდი ნა რის წყალს ას მევთ, ას ვით მა შინ ვე, რო გორც კი ამო ი ღებთ მდი ნა რი დან; თუ წყა როს წყა ლი ა, მა შინ სა ჭი როა წყა ლი ცო ტა ხანს ჰა ერ ზე გა ა ჩე როთ, ვიდ რე და ა­ლე ვი ნებ დეთ. თბილ სე ზონ ში მდი ნა რის წყა ლი თბი ლი ა: სულ სხვაა წყა როს წყა ლი, რო მელ საც ჰა ე რი არ წაჰ კა რე ბი ა; უნ და და ი ცა დო,

ჟან-ჟაკ რუსო

368

რომ ატ მოს ფე როს ტემ პე რა ტუ რა მი ი ღოს. ზამ თარ ში კი, პი რი ქით, წყა როს წყა ლი ამ მხრივ ნაკ ლე ბად სა ში ში ა, ვიდ რე მდი ნა რი სა. მაგ­რამ იშ ვი ა თი ა, რომ ზამ თარ ში ოფ ლი ა ნი იყო, მე ტად რე ღია ჰა ერ ზე, რად გან ცი ვი ჰა ე რი გა ნუწყ ვეტ ლივ ეხე ბა კანს, შიგ ნით აბ რუ ნებს ოფლს და სა შუ ა ლე ბას არ აძ ლევს ფო რებს იმ დე ნად გა იხ ს ნან, რომ ოფ ლი თა ვი სუფ ლად გა მო ვი დეს და მე ხომ იმის მომ ხ რე არა ვარ, რომ ემილ მა თბი ლი ბუხ რის წინ ივარ ჯი შოს, არა მედ, გა რეთ, ჰა ერ ზე, თოვ ლ ში. სა ნამ იგი თოვ ლა­ გუნ და ო ბის თა მაშ ში ხურ დე ბა, ას ვით წყა ლი, თუ კი მოს წყურ დე ბა, და გა ნაგ რ ძოს თა მა ში მე რეც, ნუ რაფ­რის შე გე შინ დე ბათ. თუ რა ი მე სხვაგ ვარ ვარ ჯიშ ში გა ოფ ლი ან და და წყა ლი მოს წყურ და, და ლი ოს ცი ვი წყა ლი აქ ვე, ოღონდ ისე მო აწყეთ, რომ წყლის სა შოვ ნე ლად კარ გა დი დი მან ძი ლი გა ი ა როს ნე ლი ნა ბი­ჯით. რად გან სი ცი ვე ა, იგი საკ მა ოდ გაგ რილ დე ბა ამა სო ბა ში და უვ­ნებ ლად შე უძ ლია და ლი ოს წყა ლი. არ შე ამ ჩ ნე ვი ნოთ ეს წი ნას წა რი ღო ნის ძი ე ბე ბი. მირ ჩევ ნია ზოგ ჯერ ავად გახ დეს კი დეც, ვიდ რე ყო­ველ წუთ ში თა ვის ჯან მ რ თე ლო ბა ზე ფიქ რობ დეს.

ბავ შ ვის თ ვის ხან გ რ ძ ლი ვი ძი ლია სა ჭი რო, რად გან იგი ძლი ერ ბევრს მოძ რა ობს. ესე ნი ერ თ მა ნეთს ავ სე ბენ. ამი ტო მაც არის, რომ ბავშვს ორი ვე სჭირ დე ბა. მოს ვე ნე ბის დრო ღა მეა და ის თვით ბუ ნე­ბამ და ა წე სა. სა ერ თოდ და დას ტუ რე ბუ ლი ა, რომ ძი ლი მა შინ არის უფ რო მშვი დი და ტკბი ლი, რო ცა მზე ჰო რი ზონ ტის ქვეშ არის და მზის სხი ვე ბით გა ხუ რე ბუ ლი ჰა ე რი არ აც ლის ჩვენს გრძნო ბებს სრულ მოს ვე ნე ბას. ამი ტომ ყვე ლა ზე უფ რო სა ღი ჩვე უ ლე ბაა და­წო ლა და ად გო მა მზის ჩას ვ ლა სა და ამოს ვ ლას თან ერ თად. აქე დან გა მო დის, რომ ჩვენს კლი მა ტურ პი რო ბებ ში ადა მი ა ნიც და ცხო ვე­ლე ბიც სა ერ თოდ ზამ თარ ში უფ რო ხან გ რ ძ ლივ ძილს სა ჭი რო ე ბენ, ვიდ რე ზაფხულ ში. მაგ რამ ჩვე ნი სა მო ქა ლა ქო ცხოვ რე ბა არ არის იმ დე ნად სა და, იმ დე ნად ბუ ნებ რი ვი, იმ დე ნად და ცუ ლი ყო ველ გ ვა­რი ცვლი ლე ბი სა და შემ თხ ვე ვი თო ბი სა გან, რომ შე იძ ლე ბო დეს ადა­მი ა ნი ასეთ თა და რიგს მი აჩ ვი ოთ და იგი მის თ ვის აუცი ლებ ლო ბად გა და აქ ცი ოთ. უეჭ ვე ლი ა, წე სებს უნ და ემორ ჩი ლე ბო დე, უპირ ვე­ლე სი წე სი ა, შე გეძ ლოს და არ ღ ვიო ეს წე სე ბი ურის კოდ, რო დე საც სა ჭი რო ე ბა მო ითხოვს, ნუ გა ა ნა ზებთ თქვენს შე გირდს და უს რუ ლე­ბე ლი, მოს ვე ნე ბუ ლი ძი ლით, რო მელ საც არა სო დეს აფ რ თხო ბენ. უწი ნა რეს ყოვ ლი სა, ბუ ნე ბის კა ნონს მი ან დეთ იგი მთლად; მაგ რამ

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

369

ნუ და გა ვიწყ დე ბათ, რომ ჩვენს პი რო ბებ ში იგი ამ კა ნონ ზე მაღ ლა უნ და იდ გეს: შე ეძ ლოს გვი ან და წო ლა, ად რე ად გო მა, სწრა ფად გაღ ვი ძე ბა, უვ ნებ ლად ღა მის გა ტე ხა, თუ ამ საქ მეს დრო ზე შე უდ­გე ბი, მუ დამ ნე ლა და ნა ბი ჯით ივ ლი, შე იძ ლე ბა ტემ პე რა მენ ტი ისეთ რა მე ებს მი აჩ ვი ო, რაც ავ ნებ და მას, უკ ვე გა ფორ მე ბუ ლი რომ ყო­ფი ლი ყო.

სა ჭი რო ა, თა ვი დან ვე მი აჩ ვიო მა გარ სა წოლს; ეს იმის სა შუ ა ლე­ბა ა, რომ არც ერ თი სა წო ლი აღარ მო ეჩ ვე ნოს შემ დეგ ში ცუ დად.

სა ერ თოდ, მძი მე ცხოვ რე ბა, თუ იგი ჩვე უ ლე ბად გა და ექ ცა, გა უ­ათ კე ცებს სი ა მოვ ნე ბას; გა ნე ბივ რე ბუ ლი ცხოვ რე ბა კი უამ რავ უსი­ა მოვ ნე ბას უქა დის. აზი ზად გაზ რ დი ლი ადა მი ა ნი ვერ და ი ძი ნებს, თუ ბუმ ბულ ში არ ჩა აწ ვი ნე; ფი ცარ ზე წო ლას მიჩ ვე უ ლი ადა მი ა ნი ყველ გან და ი ძი ნებს; რა არის მა გა რი სა წო ლი იმი სათ ვის, ვის თ ვი საც ბა ლიშ ზე თა ვის და დე ბა და ძი ლი ერ თი ა.

რბი ლი სა წო ლი, სა დაც კა ცი ბუმ ბულ შია ჩაფ ლუ ლი, ადუ ნებს და შლის სხე ულს. ძალ ზე თბი ლად გახ ვე უ ლი წე ლი ხურ დე ბა. აქე­დან კი ხში რად ჩნდე ბა ქვე ბი ან სხვა სნე უ ლე ბე ბი და უსა თუ ოდ სუს ტი აგე ბუ ლე ბა, რო მე ლიც ასაზ რ დო ებს ყვე ლა ამათ.

სა უ კე თე სო სა წო ლი ა, რო მე ლიც ძილს მოგ გ ვ რის. აი, სწო რედ ასეთ სა წოლს ვამ ზა დებთ ემი ლი და მე დღი სით. ჩვენ თ ვის არ არის სა ჭი რო, რომ სპარ სე თის მო ნებ მა დაგ ვი გონ ლო გი ნი: მი წას რომ ვაბ რუ ნებთ, ჩვენს ლე ი ბებ საც ვას წო რებთ.

გა მოც დი ლე ბით ვი ცი, რომ, თუ ბავ შ ვი ჯან სა ღი ა, შე გიძ ლია თით ქ მის შენს ნე ბა ზე და ა ძი ნო და გა აღ ვი ძო. რო ცა ლო გინ ში მწო­ლი ა რე ბავ შ ვი თავს აბეზ რებს გამ დელს ყბე დო ბით, იგი ეტყ ვის ხოლ მე: და ი ძი ნე. ეს იგი ვე ა, რომ უთხ რას „მორჩი”, რო ცა იგი ავად არის. სა უ კე თე სო სა შუ ა ლე ბაა მის და სა ძი ნებ ლად ­ მო ა ბეზ რო თა­ვი. ელა პა რა კე იმ დე ნი, რომ იგი ძა ლა უ ნე ბუ რად გა ჩუმ დეს და სულ მა ლე და ი ძი ნებს: ქა და გე ბა ზოგ რა მე ში გა მო სა დე გია მა ინც; სჯობს უქა და გო, ვიდ რე არ წი ო; მაგ რამ ღა მით თუ ხმა რობთ ამ ნარ კოზს, დღი სით უნ და ერი დოთ მას ხმა რე ბას.

ზოგ ჯერ ვაღ ვი ძებ ემილს იმი სათ ვის კი არა, რომ ხან გ რ ძ ლივ ძილს არ მი ეჩ ვი ოს, არა მედ უფ რო იმი სათ ვის, რომ ყვე ლა ფერს მი­ეჩ ვი ოს, ­ უეცარ გაღ ვი ძე ბა საც. ამას გარ და, ძლი ერ დიდ უნი ჭო ბას

ჟან-ჟაკ რუსო

370

გა მო ვი ჩენ, თუ ვერ შე ვაჩ ვიე იგი თა ვი სით გაღ ვი ძე ბას და ად გო მას, ასე ვთქვათ, ჩემს ნე ბა ზე, უთ ქ მე ლად.

თუ მას არ სძი ნავს რამ დე ნიც სა ჭი რო ა, ისე მო ვაწყობ საქ მეს, რომ ხვალ მო საწყენ დი ლას მო ე ლო დეს, და ამი ტომ მო გე ბუ ლად ჩათ ვ ლის მთელ იმ დროს, რო მელ საც ძილ ში გა ა ტა რებს. თუ ზედ­მე ტი სძი ნავს, სახ ვა ლი ოდ სა სი ა მოვ ნო გა სარ თობს ვუმ ზა დებ. თუ მინ და, რომ იგი და ნიშ ნულ დრო ზე ად გეს, ვე უბ ნე ბი: „ხვალ ექვს სა­ათ ზე თევ ზის სა ჭე რად მივ დი ვართ, ამა და ამ ად გი ლას მივ დი ვართ სა სე ირ ნოდ; გინ და წა მოხ ვი დე?” იგი თა ნახ მა ა, მთხოვს გა ვაღ ვი ძო: დავ პირ დე ბი ან არ დავ პირ დე ბი, რო გორც სა ჭი რო იქ ნე ბა; თუ გვი ან გა მო იღ ვი ძა, უკ ვე წა სუ ლი ვიქ ნე ბი. დი დი უბე დუ რე ბა იქ ნე ბა მის თ­ვის, რომ სულ მა ლე ად რე ად გო მას არ მი ეჩ ვი ოს.

თუ რო მე ლი მე მძი მე ბავ შ ვ მა, რაც ძლი ერ იშ ვი ა თი ა, სი ზარ მა ცეს მის ცა თა ვი, არ უნ და აჰ ყ ვეს ამ მიდ რე კი ლე ბას, რად გან ეს მთლად გა მო ატ ვი ნებს მას, რა მე სტი მუ ლა ტო რებს უნ და მი მარ თო, რომ გა­მო ა ცოცხ ლო. ცხა დი ა, საქ მე ის კი არა ა, რომ ძა ლით აამოქ მე დო, არა მედ ისე თი ხა ლი სი გა უ ჩი ნო, რო მე ლიც მას აამოძ რა ვებს, და ეს ხა ლი სი, თუ იგი ჭკუ ით აირ ჩიე და ბუ ნებ რი ვი ა, ერ თის დაკ ვ რით ორ მი ზანს მიგ ვაღ წე ვი ნებს.

ვერ წარ მო მიდ გე ნი ა, ცო ტა ო დე ნი მო ხერ ხე ბა თუ გაქვს, ვერ ჩა უ ნერ გო ბავშვს რა ი მე ხა ლი სი, ძლი ე რი გა ტა ცე ბაც კი, ისე, რომ არც პა ტივ მოყ ვა რე ო ბა, არც ჯიბ რი, არც შუ რი გა უჩ ნ დეს. ამი სათ ვის საკ მა რი სია მა თი სიმ კ ვირ ცხ ლე, წამ ბაძ ვე ლო ბა; მე ტად რე მა თი ბუ­ნებ რი ვი მხი ა რუ ლო ბა, უტყუ ა რი იარა ღი, რო მე ლიც აღ მ ზ რ დე ლებს ვე რა სო დეს მო უ ხერ ხე ბი ათ. ყო ველ თა მაშ ში, თუ კი ბავ შ ვი დარ წ მუ­ნე ბუ ლი ა, რომ ეს თა მა ში ა, იგი უსიტყ ვოდ, სი ცი ლი თაც კი, აიტანს ისეთ რა მეს, რაც სხვა დროს უეჭ ვე ლად ცრემ ლებს და აღ ვ რე ვი ნებ­და. ხან გ რ ძ ლი ვი უჭ მე ლო ბა, ცე მა, დაწ ვა, სხვა დას ხ ვაგ ვა რი დაღ ლი­ლო ბა – ეს არის ახალ გაზ რ და ვე ლუ რე ბის გა სარ თო ბი – სა ბუ თი იმი სა, რომ თვი თონ ტკი ვილს აქვს ისე თი საკ მა ზი, რაც სიმ წა რეს სპობს, თუმ ცა ყვე ლა აღ მ ზ რ დელ მა კი არ იცის მი სი შემ ზა დე ბა და არც ყვე ლა მო წა ფემ – მი სი გა დაყ ლაპ ვა ისე, რომ არ და იჭყა ნოს. თუ არ გა ვუფ რ თხილ დი, ისევ გა მო ნაკ ლი სებ ში აღ მოვ ჩ ნ დე ბი.

მაგ რამ არა ვი თარ გა მო ნაკ ლისს არ ით მენს ადა მი ა ნის და მორ­ჩი ლე ბა ტკი ვი ლე ბი სად მი, მი სი გვა რის ყო ველ გ ვა რი გა ჭირ ვე ბი სად­

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

371

მი, ფა თე რა კი სა და ხი ფა თი სად მი, და ბო ლოს, სიკ ვ დი ლი სად მი, რაც უფ რო მე ტად შე არ ჩევ ამ იდე ებს, მით უფ რო მე ტად გან კურ ნავ იმ სამ ძი მო მგრძნო ბი ა რო ბი სა გან, რო მე ლიც ტან ჯ ვას ზედ მო უთ მენ­ლო ბას უმა ტებს; რაც უფ რო მე ტად შე აჩ ვევ ტან ჯ ვას, რო მე ლიც შე­იძ ლე ბა თავს და ატყ დეს, მით უფ რო წა არ თ მევ მათ, რო გორც მონ­ტე ნი იტყო და, უცხო ო ბის სიმ წ ვა ვეს და მით უფ რო უვ ნე ბე ლი და მტკი ცე იქ ნე ბა სუ ლი. მი სი სხე უ ლი აბ ჯ რად იქ ცე ვა და გატყორ ც ნის ის რებს, რო მელ თაც შე უძ ლი ათ ვნე ბა მი ა ყე ნონ. ის ვერ იგ რ ძ ნობს თვით სიკ ვ დი ლის მო ახ ლო ვე ბა საც, რად გან ეს უკ ვე სიკ ვ დი ლი კი აღარ იქ ნე ბა, რო გორც ასე თი; ის ასე ვთქვათ, არ მოკ ვ დე ბა, იქ ნე ბა ან ცოცხა ლი, ან მკვდა რი, მე ტი არა ფე რი. იმა ვე მონ ტენს შე უძ ლია თქვას მას ზე, რო გორც ერთ მა რო კო ელ მე ფე ზე თქვა (წიგნი II, თ, 21), – სიკ ვ დი ლის ხარ ჯ ზე არა ვის უცხოვ რი ა. სიმ ტ კი ცე და სი მაგ რე, ისე ვე, რო გორც სხვა სათ ნო ე ბა ნიც, ბავ შ ვო ბა შია ნას წავ ლი; მაგ რამ ამას სა ხე ლე ბის სწავ ლე ბით კი ვერ ჩა უ ნერ გავ, უნ და გა მო აც დე ვი ნო ისი ნი ისე, რომ თვი თო ნაც არ იცო დეს, რა არის.

მაგ რამ სიკ ვ დი ლის სა კითხ თან და კავ ში რე ბით, რო გორ მო ვიქ ცეთ იმ სა შიშ რო ე ბის მი მართ, რო მე ლიც ბავშვს ყვა ვი ლი სა გან მო ე ლის? უმ ც როს ასაკ ში ვე ავ ც რათ ყვა ვილ ზე თუ და ვუ ცა დოთ, ბუ ნებ რი ვად შე ე ყა როს? პირ ვე ლი გზა, უფ რო შე ფე რე ბუ ლი ჩვენს პრაქ ტი კას­თან, უზ რუნ ველ ყოფს სა შიშ რო ე ბი სა გან იმ ასაკს, რო ცა სი ცოცხ ლე გან სა კუთ რე ბით ძვირ ფა სია და გა და აქვს რის კი იმ ასაკ ზე, რო ცა მი­სი ფა სი ნაკ ლე ბი ა, თუ კი შე იძ ლე ბა სა ერ თოდ სწო რად გა კე თე ბულ აც რას რის კი ეწო დოს. მაგ რამ მე ო რე გზა უფ რო შე ე ფე რე ბა ჩვენს ზო გად პრინ ცი პებს: და ვა ცა დოთ ბუ ნე ბას, რო მელ საც თა ვის თა ვად უყ ვარს ზრუნ ვა და იმ წამ ს ვე გად გე ბა ხოლ მე გან ზე, რო გორც კი ადა მი ა ნი ჩა რე ვას მო ინ დო მებს. ბუ ნებ რი ვი ა, ადა მი ა ნი მუ დამ მომ­ზა დე ბუ ლი ა, და ე, თვით მის მა პატ რონ მა აც რას, ის ჩვენ ზე უკე თე­სად აარ ჩევს დროს.

ნუ რა ვინ იფიქ რებს, რომ მე აც რას ვა ძა გებ; რად გან სა ბუ თე­ბი, რომ ლე ბიც მე მომ ყავს, ჩე მი შე გირ დი აც რას რომ გა და ვარ ჩი ნო, სრუ ლე ბით არ უდ გე ბა თქვენს მო საზ რე ბებს. თქვე ნი აღ ზ რ და ამ ზა­დებს შე გირ დებს იმი სათ ვის, რომ ისი ნი არ გა ექ ც ნენ ყვა ვილს, რო ცა იგი შე ეყ რე ბა მათ; თქვენ რომ მის ცეთ სა შუ ა ლე ბა მო უ ლოდ ნე ლად მო ვი დეს, ისი ნი უთუ ოდ და ი ღუ პე ბი ან. ვხე დავ, რომ სხვა დას ხ ვა ქვე­

ჟან-ჟაკ რუსო

372

ყა ნა ში მით უფ რო მეტ წი ნა აღ მ დე გო ბას უწე ვენ აც რას, რაც უფ რო აუცი ლე ბე ლი ხდე ბა იგი, და ეს ად ვი ლი გა სა გე ბი ცა ა. არც მე ვთვლი სა ჭი როდ ამა ზე ლა პა რაკს ემი ლის მი მართ. მას აც რი ან ან არ აც­რი ან ყვა ვილ ზე, ეს დრო ის, ად გი ლი სა და გა რე მო ე ბე ბის საქ მე ა: ეს მის თ ვის თით ქ მის სუ ლერ თი ა. თუ აც რეს, მას უპი რა ტე სო ბა ექ ნე ბა, რომ წი ნას წარ გა ით ვა ლის წი ნებს სენს; ეს უკ ვე რა მედ ღირს; მაგ რამ თუ ყვა ვი ლი ბუ ნებ რი ვად შე ე ყა რა, იგი ექიმს გა და ვარ ჩი ნეთ, და ეს უფ რო მე ტი ღირს.

სა გან გე ბო აღ ზ რ და, რომ ლის მი ზა ნიც მხო ლოდ ისა ა, რომ თა­ვი სი შე გირ დი ხალ ხი სა გან გა ნას ხ ვა ვოს, ყო ველ თ ვის უფ რო ძვირ მე თო დებს ირ ჩევს, ვიდ რე ჩვე უ ლებ რივ და ამი ტომ უფ რო სა სარ­გებ ლოს. ასე, მა გა ლი თად, წარ ჩი ნე ბუ ლად აღ ზ რ დილ ახალ გაზ რ დას ყო ველ თ ვის ცხენ ზე ჯდო მას ას წავ ლი ან, რად გან ეს ძვი რი ჯდე ბა; ხო­ლო თით ქ მის არა სო დეს ას წავ ლი ან ცურ ვას, რად გან ეს არა ფე რი არ ღირს და ყო ველ ხე ლო სანს შე უძ ლია იგი სხვა სა ვით კარ გად ის­წავ ლოს. მი უ ხე და ვად ამი სა, ყო ვე ლი მოგ ზა უ რი მშვე ნივ რად ჯდე ბა ცხენ ზე, ზის ზედ და მარ თავს რო გორც უნ და, თუმ ცა ცხე ნოს ნო ბის აკა დე მია არ გა უვ ლი ა, წყალ ში კი და იხ რ ჩო ბი, თუ ცურ ვა არ იცი, და ცურ ვა არ გე ცო დი ნე ბა, თუ იგი არ გის წავ ლი ა. და ბო ლოს, რა გა ჭირ ვე ბა უნ და შე გემ თხ ვეს ისე თი, რომ ცხენ ზე შეჯ დო მით გა და ირ­ჩი ნო თა ვი; სა მა გი ე როდ ვინ არის დაზღ ვე უ ლი იმ ხი ფა თი სა გან, რო­მე ლიც ყვე ლას ხში რად მოგ ვ დის? ემი ლის თ ვის წყა ლი და ხმე ლე თი ერ თი იქ ნე ბა. რა ტომ არ უნ და შე ეძ ლოს ყვე ლა სტი ქი ა ში ცხოვ რე ბა. რომ შე იძ ლე ბო დეს ჰა ერ ში ფრე ნის სწავ ლე ბა, მას არ წი ვად ვაქ ცევ­დი; სა ლა მან დ რად ვაქ ცევ დი, ადა მი ა ნი რომ ცეცხ ლ ში გაძ ლებ დეს.

ში შო ბენ, ბავ შ ვი არ და იხ რ ჩოს ცურ ვის სწავ ლა ში ო: ცურ ვის სწავ ლა ში და იხ რ ჩო ბა თუ ცურ ვის უს წავ ლე ლო ბი სა გან, ორი ვე თქვე ნი ბრა ლი იქ ნე ბა. მხო ლოდ პა ტივ მოყ ვა რე ო ბა არის ის, რაც ჩვენ თავ ხე დე ბად გვაქ ცევს. არა ვინ არ თავ ხე დობს, თუ მას ვინ მე არ უც ქე რის, ემი ლი კი არ ჩა ი დენს თავ ხე დო ბას, მთე ლი ქვე ყა ნაც რომ უც ქერ დეს მას. რად გან ვარ ჯი ში არ არის და მო კი დე ბუ ლი რის კ ზე, მა მა მი სის ტბა ში ისე კარ გად გა ეჩ ვია ცურ ვას, რომ ჰელ ლეს პონ ტ საც კი გა და ცუ რავს; მაგ რამ რის კ საც უნ და შე აჩ ვი ოთ, რომ არ და იბ ნეს გა ჭირ ვე ბა ში. ეს არ სე ბი თი ნა წი ლია იმ სწავ ლე ბი სა, რომ ლებ ზე დაც ახ ლა ვლა პა რა კობ. ამას თა ნა ვე უნ და ით ქ ვას, რომ, თუ სა შიშ რო ე­

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

373

ბის სი დი დეს კარ გად შე ვუ ფარ დებ მის ძა ლებს და ვიქ ნე ბი ყო ველ­გ ვარ ხი ფათ ში მას თან ერ თად, აღარც იმის ში ში მექ ნე ბა, რომ თავს ხი ფათ ში ჩა იგ დებს, რად გან მას ზე და ჩემს სა კუ თარ თავ ზე ზრუნ ვა ჩემ თ ვის ერ თი იქ ნე ბა.

ბავ შ ვი მო წი ფულ ზე უფ რო პა ტა რა ა; მას არც ძა ლა აქვს იმ დე­ნი და არც გო ნე ბა; მაგ რამ ისე ვე ან თით ქ მის ისე ვე კარ გად ხე დავს და ეს მის; მას ისე თი ვე მგრძნო ბი ა რე გე მო აქვს, ოღონდ ნაკ ლე ბად სენ სუ ა ლუ რი. ყვე ლა ზე ად რე ჩვენ ში შეგ რ ძ ნე ბის უნა რი ყა ლიბ დე ბა და ვი თარ დე ბა. სწო რედ პირ ველ რიგ ში მა თი კულ ტუ რაა სა ჭი რო და სწო რედ ისი ნია და ვიწყე ბუ ლი ან ყვე ლა ზე მე ტად უგუ ლე ბელ­ყო ფი ლი.

გრძნო ბა თა გა ვარ ჯი შე ბა მათ გა მო ყე ნე ბას კი არ ნიშ ნავს მხო­ლოდ, არა მედ იმა საც, რომ მა თი სა შუ ა ლე ბით სწო რი მსჯე ლო ბა ის­წავ ლო, შე ით ვი სო, ასე ვთქვათ, შეგ რ ძ ნე ბა, რად გან ჩვენ მხო ლოდ ისე ვი ცით შე ხე ბა, ხედ ვა სმე ნა, რო გორც გვის წავ ლი ა.

არის წმინ და ნა ტუ რა ლუ რი და მე ქა ნი კუ რი ვარ ჯი ში, რო მე­ლიც ამაგ რებს სხე ულს, მაგ რამ გო ნე ბას არა ფერს მა ტებს; ცურ ვა, სირ ბი ლი ხტო მა, ქვე ბის სრო ლა, – ეს ყვე ლა ფე რი კარ გი ა, მაგ რამ გა ნა ხე ლე ბი სა და ფე ხე ბის მე ტი ჩვენ არა ფე რი გვაქვს? გა ნა არ გვაქვს თვა ლი, ყუ რი? და გა ნა ეს ორ გა ნო ე ბი სრუ ლი ად ზედ მე­ტი რამ არის ფე ხი სა და ხე ლის ხმა რე ბი სას? მა შა სა და მე, მარ ტო ძა ლე ბი კი არა, ყვე ლა გრძნო ბა უნ და ავარ ჯი შო, რომ ლე ბიც წარ­მარ თა ვენ მათ; ამო წუ რეთ თი თო ე უ ლი მათ გა ნი რამ დე ნა დაც კი შე იძ ლე ბა, შემ დეგ ერ თი გზით მი ღე ბუ ლი შთა ბეჭ დი ლე ბა მე ო რის სა შუ ა ლე ბით შე ა მოწ მეთ. ზო მეთ, თვა ლეთ, წო ნეთ, შე ა და რეთ. ნუ გა მო ი ყე ნებთ ძა ლას, ვიდ რე წი ნა აღ მ დე გო ბას არ გა მო არ კ ვევთ. ისე მო ი ქე ცით ყო ველ თ ვის, რომ შე დე გის შე ფა სე ბა სა შუ ა ლე ბა­თა გა მო ყე ნე ბას უს წ რებ დეს. და ა ინ ტე რე სეთ ბავ შ ვი, რომ არც და­აკ ლოს და არც ზედ მე ტი ენერ გია და ხარ ჯოს. თუ კი ბავშვს ყვე ლა მი სი მოძ რა ო ბის შე დე გის გათ ვა ლის წი ნე ბი სა და გა მოც დი ლე ბის გზით შეც დო მე ბის გას წო რე ბას აჩ ვევთ, გა ნა ცხა დი არ არის, რომ რაც უფ რო მეტს იმოქ მე დებს, მით უფ რო გო ნი ე რი გახ დე ბა.

ვთქვათ, და საძ რა ვია მა სა; თუ ძლი ერ გრძე ლი ბერ კე ტი აიღე, ზედ მე ტი მოძ რა ო ბა დას ჭირ დე ბა, თუ ძლი ერ მოკ ლე, ძა ლა არ ეყო­ფა; გა მოც დი ლე ბის სა შუ ა ლე ბით მას შე უძ ლია შე ეჩ ვი ოს სა ჭი რო

ჟან-ჟაკ რუსო

374

ზო მის ჯო ხის არ ჩე ვას. მა შა სა და მე, ეს სიბ რ ძ ნე არ აღე მა ტე ბა მის ასაკს. სიმ ძი მეა გა და სა ტა ნი; თუ მას მხო ლოდ ისე თი სიმ ძი მის აწე ვა სურს, რო მელ საც გა უძ ლებს, და არც კი დებს ხელს ისეთს, რო მელ­საც ვერ გა უძ ლებს, გა ნა მას არ უნ და შე ეძ ლოს სიმ ძი მის თვა ლით გა ზომ ვა? თუ ერ თი და იმა ვე მა სა ლის, ოღონდ სხვა დას ხ ვა მო ცუ­ლო ბის მა სე ბის შე და რე ბა იცის, გა არ ჩი ოს ერ თი და იმა ვე მო ცუ­ლო ბის, ოღონდ სხვა დას ხ ვა მა სა ლის მა სე ბი: შე და რე ბის დროს მა თი ხვედ რი თი წო ნა უნ და გა მო ი ყე ნოს. მე შემ ხ ვ და ერ თი ძლი ერ კარ გად აღ ზ რ დი ლი ახალ გაზ რ და კა ცი, რო მელ საც არ სჯე რო და, ვიდ რე თა­ვად არ დარ წ მუნ და, რომ მუ ხის მსხვი ლი ბურ ბუ შე ლა თი სავ სე კას­რი უფ რო მსუ ბუ ქი ა, ვიდ რე წყლით სავ სე.

ჩვენ რო დი ვართ ერ თ ნა ი რად და უფ ლე ბუ ლი ყვე ლა შეგ რ ძ ნე­ბას. არის ერ თი შეგ რ ძ ნე ბა, სა ხელ დობრ, შე ხე ბა, რო მე ლიც მუ დამ მოქ მე დებს, ვიდ რე ფხი ზე ლი ვართ; იგი მო ი ცავს ჩვე ნი სხე უ ლის მთელ ზე და პირს, თით ქოს მუდ მი ვი და რა ჯი ა ო, რომ გაგ ვაფ რ თხი­ლოს, თუ კი რა მე სა შიშ რო ე ბა მოგ ვე ლის. ამას გარ და, მი სი მუდ მი ვი ვარ ჯი შის წყა ლო ბით, გვინ და თუ არ გვინ და, ყვე ლა ზე უფ რო ად­რე ვეჩ ვე ვით მის გა მო ყე ნე ბას და არც გვჭირ დე ბა, მა შა სა და მე, მი­სი სა გან გე ბო გაწ ვ რ თ ნა. და მა ინც ცნო ბი ლი ა, რომ ბრმას შე ხე ბის შეგ რ ძ ნე ბა უფ რო სწო რი, უფ რო ზუს ტი აქვს, ვიდ რე ჩვენ, იმი ტომ რომ, რად გან თვა ლი არ შვე ლის, იგი იძუ ლე ბუ ლია ის წავ ლოს, რომ შე ხე ბის შეგ რ ძ ნე ბი დან გა მოჰ ქონ დეს ის, რა საც ჩვენ სხვა შეგ რ ძ ნე­ბა გვე უბ ნე ბა, მაშ, რა ტომ არ გვას წავ ლი ან მი სებრ სიბ ნე ლე ში სი ა­რულს, იმ საგ ნე ბის ცნო ბას, რომ ლებ საც შე ვე ხე ბით, ჩვენს ირ გ ვ ლივ მყოფ საგ ნებ ზე მსჯე ლო ბას, ერ თი სიტყ ვით, ღა მით და უსი ნათ ლოდ იმის კე თე ბას, რა საც იგი დღი სით და უთ ვა ლოდ აკე თებს? ვიდ რე მზე ანა თებს, ჩვენ ვჯობ ნით მას; სიბ ნე ლე ში კი, პი რი ქით, ის არის ჩვე ნი გამ ძღო ლი. ჩვე ნი სი ცოცხ ლის ერ თი ნა ხე ვა რი ბრმე ბი ვართ; ოღონდ იმ გან ს ხ ვა ვე ბით, რომ ნამ დ ვი ლი ბრმა ყო ველ თ ვის ერ კ ვე ვა, ჩვენ კი ღა მით ერ თი ნა ბი ჯის გა დად გ მა საც კი ვერ ვბე დავთ. სან თე­ლი ხომ გვაქ ვ სო, მეტყ ვი ან, დი ახ, მაგ რამ ვინ არის იმის თავ დე ბი, რომ ისი ნი გა მომ ყ ვე ბი ან უკან ყველ გან, სა დაც კი დაგ ვ ჭირ დე ბა. მე კი მირ ჩევ ნი ა, რომ ემილს თვა ლე ბი თი თე ბის წვერ ზე ჰქონ დეს, ვიდ­რე სან თ ლე ბის დუ ქან ში.

ვთქვათ, ჩა კე ტი ლი ხართ ღა მით შე ნო ბა ში; ტა ში დაჰ კა რით, რე­

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

375

ზო ნან სი გა გარ კ ვე ვი ნებთ, დი დია ოთა ხი თუ პა ტა რა, შუ ა ში ხართ თუ კუთხე ში. კე დელს რომ ნა ხე ვარ ფუტ ზე მი უ ახ ლოვ დე, ჰა ე რი სხვა ნა ი რად მოგ ხ ვ დე ბა სა ხე ზე, რად გან იქ ის ნაკ ლე ბად მკვრი ვია და უფ რო ად ვი ლად უკუ ვარ დე ბა. გა ჩერ დით ერთ ად გი ლას და მი აბ რუ­ნეთ პი რი ჯერ ერთ, მე რე მე ო რე მხა რეს, თუ სად მე ღია კა რი ა, ჰა ე­რის ნე ლი ტალ ღა გაგ რ ძ ნო ბი ნებს მას, რო ცა ნავ ში ზი ხართ, იმის და მი ხედ ვით, თუ რო გორ გცემთ სა ხე ში ჰა ე რი, გა მო არ კ ვევთ არამ ხო­ლოდ მოძ რა ო ბის მი მარ თუ ლე ბას, არა მედ იმა საც, სწრა ფად მი აქვს ნა ვი წყალს თუ ნე ლა. ასეთ და ათას ამ გ ვარ დაკ ვირ ვე ბას მხო ლოდ ღა მით თუ მო ახ დენთ კარ გად, რა გინდ ყუ რადღე ბით და აკ ვირ დე დღი სით, შეგ ვეშ ვე ლე ბა მხედ ვე ლო ბა, თუ ხელს შეგ ვიშ ლის, მა ინც ვერ შევ ნიშ ნავთ. ამა სო ბა ში კი, აქ არც ხე ლია ჯერ და არც ჯო ხი. რამ­დე ნი ოპ ტი კუ რი ცოდ ნა შე იძ ლე ბა შე ი ძი ნო შე ხე ბის სა შუ ა ლე ბით, ხე ლიც რომ არ ახ ლო არა ფერს. ღა მის თა მა ში! ეს გან ცხა დე ბა გა­ცი ლე ბით უფ რო მნიშ ვ ნე ლო ვა ნი ა, ვიდ რე ჩანს. ადა მი ა ნებს და ზოგ­ჯერ ცხოველებსაც20 ღა მის ბუ ნებ რი ვი ში ში აქვთ. გო ნე ბა, ცოდ ნა, ჭკუ ა, სი მა მა ცე, თით ქ მის ვე რა ფერს ვერ შვე ლის. მე მი ნა ხავს რე­ზო ნი ო რე ბი, ჭკვი ა ნი ხალ ხი, ფი ლო სო ფო სე ბი, მხედ რე ბი, რომ ლე­ბიც დღი სით ვაჟ კა ცე ბი იყ ვ ნენ, ღა მით კი ქა ლი ვით კან კა ლებ დ ნენ ში ში სა გან, ფო თო ლი რომ გან ძ რე უ ლი ყო. ამ შიშს ძი ძის ზღაპ რებს აბ რა ლებ დ ნენ. ეს არ არის სწო რი: ამას ბუ ნებ რი ვი მი ზე ზი აქვს. რა მი ზე ზი ა? იგი ვე, რაც მუნჯს აეჭ ვი ა ნებს და ხალხს ცრუ მორ წ მუ ნედ აქ ცევს: არ ვიც ნობთ ჩვენს გარ შე მო მდე ბა რე საგ ნებს და არ ვი ცით, რა ხდე ბა გარშემო,21 ვი ნა ი დან ჩვენ მიჩ ვე უ ლი ვართ საგ ნე ბის შორს ხედ ვას და მათ შო რი დან გა მოც ნო ბას წინ და წინ ვე, რო გორ შე იძ ლე­ბა, რომ ათა სი რამ და ათა სი მოძ რა ო ბა არ მო მეჩ ვე ნოს სა ში შა რი და უსაშ ვე ლო, თუ ჩემ ირ გ ვ ლივ ვე ღარ ვხე დავ ვე რა ფერს? ვთქვათ, კარ გად ვი ცი, რომ სრუ ლი ად უში შარ ად გი ლას ვარ, მაგ რამ იმ დე­ნად დარ წ მუ ნე ბუ ლი მა ინც არ ვარ, რო გორც მა შინ, რო ცა აშ კა რად ვხე დავ. მა შა სა და მე, ყო ველ თ ვის მაქვს ში შის სა ბა ბი, დღი სით კი არ მექ ნე ბო და. მარ თა ლი ა, ვი ცი, რომ ვერც ერ თი უცხო სხე უ ლი ვერ შე მე ხე ბა, თუ წინ და წინ რა მე ხმა უ რო ბით ამ მაც ნო ბა; ამი ტო მაც არის, რომ ყუ რებს დავ ც ქ ვეტ ხოლ მე. სულ მცი რე ხმა უ რო ბაც რომ მო მეს მას და მი სი მი ზე ზი კი ვერ გა ვარ კ ვი ო, თავ დაც ვის ინ ს ტინ ქ ტი,

ჟან-ჟაკ რუსო

376

უპირ ვე ლეს ყოვ ლი სა, ყველ გან საფ რ თხეს და, მა შა სა და მე, სა შიშ რო­ე ბას მა ფიქ რე ბი ნებს.

მაგ რამ, თუ ვე რა ფე რი ვერ გა ვი გო ნე, ვერც მა შინ ვიქ ნე ბი დამ­შ ვი დე ბუ ლი, რად გან ბო ლოს და ბო ლოს შე იძ ლე ბა უხ მა უ რო დაც და მატყ დეს თავს რა მე. საგ ნე ბი ისე თი უნ და ვი გუ ლის ხ მო, რო გორც აქამ დის იყ ვ ნენ და ახ ლაც უნ და იყ ვ ნენ, უნ და ვხე დავ დე იმას, რა საც ვერ ვხე დავთ. ამ გ ვა რად, იძუ ლე ბუ ლი ვი ყა ვი ამე მოქ მე დე ბი ნა ჩე მი ფან ტა ზი ა, მაგ რამ მი სი ბა ტონ ­ პატ რო ნი აღარ ვარ, და ის, რაც მე ჩემ და სამ შ ვი დებ ლად ვქე ნი, უფ რო მე ტად მა ღელ ვებს. თუ ხმა უ­რო ბა გა ვი გო ნე, ქურ დე ბი მგო ნი ა; თუ არა ფე რი მეს მის, ფან ტო მებს ვხე დავ: იმ სიფხიზ ლემ, რო მე ლიც თვით დაც ვის სურ ვილ მა შთა მა გო­ნა, მხო ლოდ ში შის სა ბა ბი გა მი ჩი ნა. ჩე მი და სამ შ ვი დე ბე ლი წა მა ლი მხო ლოდ გო ნე ბას აქვს, უფ რო ძლი ე რი ინ ს ტინ ქ ტი კი სულ სხვას მე­უბ ნე ბა, ვიდ რე იგი. რა სა ჭი როა იმის ფიქ რი, რომ სა ში ში არა ფე რი ა, თუ კი გა სა კე თე ბე ლიც არა ფე რი გვექ ნე ბა?

რა კი სე ნის მი ზე ზი მო ი ნა ხა, იგი წა მალ საც გვეტყ ვის. ჩვე უ ლე­ბა ყო ველ თ ვის კლავს ფან ტა ზი ას; მხო ლოდ ახალ ობი ექ ტებს შე უძ­ლია მი სი ხე ლახ ლა გაღ ვი ძე ბა. იმის მი მართ, რა საც ყო ველ დღე ხე­დავ, ფან ტა ზია კი აღარ მოქ მე დებს ხოლ მე, არა მედ – მეხ სი ე რე ბა; და ეს არის სწო რედ სა ფუძ ვე ლი აქ სი ო მი სა: Ab assuentis non lit passio22, რად გან ვნე ბებს მხო ლოდ ფან ტა ზია უნ თებს ცეცხლს. მაშ, ბევრს ნუ ელა პა რა კე ბით იმას, ვინც სიბ ნე ლის ში ში სა გან გინ დათ იხ ს ნათ; ხში რად ამ ყო ფეთ სიბ ნე ლე ში და დარ წ მუ ნე ბუ ლი ბრძან დე ბო დეთ, რომ ეს ხერ ხი ყვე ლა ფი ლო სო ფი ურ არ გუ მენტს სჯობს. სა ხუ რა ვის ოს ტატს თა ვი არ უბ რუ ის და სიბ ნე ლის არ ეში ნია იმას, ვინც მიჩ ვე­უ ლია სიბ ნე ლე ში ყოფ ნას.

აი, კი დევ ერ თი სა სარ გებ ლო მხა რე ღა მის თა მა ში სა, რო მე ლიც უნ და მი ე მა ტოს პირ ველს; მაგ რამ ასე თი თა მა შის წარ მა ტე ბით ჩა სა­ტა რებ ლად, და ჟი ნე ბით გირ ჩევ დით მხი ა რუ ლე ბას. სიბ ნე ლე ზე უსი­ა მოვ ნო არა ფე რი ა, სარ დაფ ში კი არ ჩა კე ტოთ თქვე ნი ბავ შ ვი, და ე, სი ცი ლით შე ვი დეს სიბ ნე ლე ში; გა მოს ვ ლის წინ კი დევ ერ თხელ გა­ი ცი ნოს; ვიდ რე იგი სიბ ნე ლე ში ა, ამ სი ა მოვ ნე ბის იდე ამ, რო მე ლიც მი ა ტო ვა და რო მე ლიც კვლავ ელის, უნ და და იც ვას იგი ფან ტას ტი­კუ რი სა ხე ე ბი სა გან, რომ ლე ბიც შე იძ ლე ბა გა უჩ ნ დეს მას აქ.

ჩვენს ცხოვ რე ბა ში არის ერ თი მო მენ ტი, რომ ლის შემ დეგ სულ

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

377

უკან ­უ კან იხევ, რამ დენ საც წინ მი დი ხარ. ვგრძნობ, რომ გა დავ ც დი ამ ზღვარს. მე, ასე ვთქვათ, თა ვი დან ვიწყებ სხვა ხე ლო ბას. მო წი ფუ­ლო ბის უდაბ ნო, რო მელ საც ჩემ გარ შე მო ვხე დავ, ად რინ დე ლი ბავ­შ ვო ბის ტკბილ დროს მა გო ნებს. სი ბე რი სას ისევ ბავ შ ვო ბა ში ვვარ­დე ბი, და უფ რო მე ტი სი ა მოვ ნე ბით ვი გო ნებ იმას, რაც ათი წლი სას ჩა მი დე ნი ა, ვიდ რე ოც და ა თი წლი სას. მაშ, მკითხ ვე ლო, ნუ მიწყენ, რომ ზოგ ჯერ ჩე მი სა კუ თა რი ცხოვ რე ბის მა გა ლი თე ბი მომ ყავს, ვი­ნა ი დან, რა თა ეს წიგ ნი კარ გად დავ წე როთ, სი ა მოვ ნე ბით უნ და ვწე­რო იგი.

მე, ვიზ რ დე ბო დი სო ფელ ში ერთ მღვდელ თან, რომ ლის გვა რი იყო ბ. ლამ ბერ სი ე. მყავ და ერ თი ამ ხა ნა გი, ჩე მი კუ ზე ნი, ჩემ ზე უფ რო მდი და რი, რო მელ საც ისე ეპყ რო ბოდ ნენ, რო გორც მემ კ ვიდ რეს, მე კი, მა მა ჩემს მო შო რე ბუ ლი, სა ცო და ვი ობო ლი ბავ შ ვი ვი ყა ვი და მე­ტი არა ფე რი. ჩე მი წარ ჩი ნე ბუ ლი კუ ზე ნი ბერ ნა რი ძა ლი ან მში შა რა იყო, მე ტად რე ღა მით. იმ დენს დავ ცი ნო დი მას, რომ ბ. ლამ ბერ სი ემ, ჩე მი ტრა ბა ხით მო ბეზ რე ბულ მა, გა დაწყ ვი ტა ვაჟ კა ცო ბა ში გა მო ვე­ცა დე. ერ თხელ, შე მოდ გო მის ბნე ლი ღა მეს, ლამ ბერ სი ემ მომ ცა საყ­დ რის გა სა ღე ბი და გამ გ ზავ ნა ბიბ ლი ის მო სა ტა ნად, რო მე ლიც მას კა თედ რა ზე დარ ჩე ნო და. თა ნაც, ჩე მი თავ მოყ ვა რე ო ბის გა სა ღი ზი ა­ნებ ლად რამ დე ნი მე ისე თი სიტყ ვა და უ მა ტა, რომ უკან და ხე ვა შე­უძ ლე ბე ლი იყო.

წა ვე დი უსი ნათ ლოდ; სან თე ლი რომ მქო ნო და, ვინ იცის, ეგებ უარე სიც ყო ფი ლი ყო ჩემ თ ვის. გზად სა საფ ლაო უნ და გა მევ ლო; მე მხი ა რუ ლად გა ვი ა რე იგი, რად გან ღია ჰა ერ ზე ღა მის ში ში არა სო დეს არ მქო ნი ა.

კარს რომ ვა ღებ დი, გუმ ბა თი დან რა ღაც ხმა უ რო ბა მო მეს მა, რო მე ლიც ადა მი ა ნის ხმას მი ვამ ს გავ სე: ამან ცო ტა არ იყოს, შე არ ყია ჩე მი რო მა უ ლი სიმ ტ კი ცე. კა რი გა ვა ღე, შეს ვ ლა და ვა პი რე, მაგ რამ ერ თი ­ო რი ნა ბი ჯი რომ გა დავ დ გი, შევ ჩერ დი. იმ წყვდი ა დის და ნახ­ვა ზე, რო მე ლიც ამ უზარ მა ზარ სივ რ ცე ში სუ ფევ და, შიშ მა ამი ტა ნა და თმე ბი ყალ ყ ზე და მიდ გა; და ვი ხიე უკან, გა მოვ ბ რუნ დი და მოვ­კურ ცხ ლე აკან კა ლე ბულ მა. ეზო ში პა ტა რა ძაღ ლი, სა ხე ლად სულ­თა ნი, შე მომ ხ ვ და; მის მა ალერ ს მა გუ ლი გა მი მაგ რა. დარ ცხ ვე ნი ლი ვბრუნ დე ბი ისევ უკან, ოღონდ ვცდი ლობ გა ვი ყო ლიო სულ თა ნი, რო მელ მაც წა მოს ვ ლა არ მო ი სურ ვა. ერ თ ბა შად შევ ვარ დი კა რებ ში,

ჟან-ჟაკ რუსო

378

შე ვე დი საყ დარ ში. რო გორც კი შე ვე დი, შიშ მა კვლავ ამი ტა ნა, მაგ რამ ისე ძლი ე რად, რომ თა ვი და მა ვიწყა; და, თუმ ცა, კა თედ რა მარ ჯ ვ ნივ იყო და ეს ძლი ერ კარ გად ვი ცო დი, მაგ რამ ჩემ და შე უგ ნებ ლად მარ­ცხ ნივ შე ვუხ ვიე და დიდ ხანს ვე ძე ბე იგი იქ. და ვი ბე ნი სკა მებ ში, აღარ ვი ცო დი სად ვი ყა ვი და რად გან ვე ღარც კა თედ რა ვი პო ვე და ვე ღარც კა რი, გა მო უთ ქ მელ სა სო წარ კ ვე თი ლე ბა ში ჩავ ვარ დი. ბო ლოს, და ვი­ნა ხე კა რი, ძლივს გა მო ვე დი გა რეთ და მოვ დი ვარ ისე, რო გორც პირ­ვე ლად და თან გა დაწყ ვე ტი ლი მაქვს, აღა რა სო დეს დავ ბ რუნ დე საყ­დარ ში ღა მე მარ ტო.

მი ვე დი სახ ლამ დის, ის ­ის იყო უნ და შევ სუ ლი ყა ვი სახ ლ ში, რომ ბ. ლამ ბერ სი ეს ხმა და სა ში ნე ლი ხარ ხა რი შე მო მეს მა. დამ ცი ნის, რო­გორ გა მოვ ჩ ნ დე­ მეთ ქი, გა ვი ფიქ რე, და ვყოყ მა ნობ ვარ, გა ვა ღო კა­რი თუ არა. ამა სო ბა ში მეს მის, რომ მად მუ ა ზელ ლამ ბერ სიე წუხს ჩემ ზე, მო სამ სა ხუ რეს უბ რ ძა ნა სა ნა თუ რი წა მო ე ღო, ბ. ლამ ბერ სიე ჩემს სა ძებ ნე ლად აპი რებს წა მოს ვ ლას, მას თან მოჰ ყ ვე ბა ჩე მი შე­უდ რე კე ლი კუ ზე ნი, რო მელ საც შემ დეგ მი ა წე რენ მთელ ამ ექ ს პე დი­ცი ის სა ხელს. ერ თ ბა შად გა მიქ რა ყო ველ გ ვა რი ში ში, გარ და ერ თი სა: არ გა მი გონ, რომ გა მო ვი ქე ცი; მოვ კურ ცხ ლე, შევ ფ რინ დი საყ დარ ში: არც დავ ბ ნე ულ ვარ, არც ხე ლის ფა თუ რი დამ ჭირ ვე ბი ა, მი ვე დი კა­თედ რას თან, ავე დი, ავი ღე ბიბ ლია და გად მოვ ხ ტი. ორი­ სა მი ფე ხის დაკ ვ რით გა მოვ ვარ დი საყ დ რი დან, კა რის და ხურ ვაც კი და მა ვიწყ და: შე ვე დი ოთახ ში ქო ში ნით, და ვაგ დე ბიბ ლია მა გი და ზე. სუ ლი ვერ მო მიბ რუ ნე ბი ა, მაგ რამ სი ხა რუ ლი სა გან აღარ ვარ, რომ და ვას წა რი მშვე ლე ლებს.

მკითხავთ, წა სა ბა ძა ვად ხომ არ ვიძ ლე ვი ამ ამ ბავს და იმ მხი ა რუ­ლე ბის ნი მუ ში ხომ არ არის იგი, რო მელ საც ამ გ ვა რი ვარ ჯი შის დროს მო ვითხოვ. არა, ეს იმის სა ბუ თად მო ვიყ ვა ნე, რომ ღა მის აჩ რ დი ლე­ბით და ში ნე ბუ ლი სათ ვის სა უ კე თე სო წა მა ლია მე ზო ბელ ოთახ ში პა­ტა რა სა ზო გა დო ე ბის სი ცი ლი და მშვი დო ბი ა ნი სა უ ბა რი ეს მო დეს. ამი ტომ ის მინ და, რომ აღ მ ზ რ დე ლი მარ ტო კი არ ეთა მა შოს ამ გ ვა­რად თა ვის შე გირდს, არა მედ თა ვი მო უ ყა როს რამ დე ნი მე გუ ნე ბა­გაშ ლილ ბავშვს; მაგ რამ ჯერ ცალ ­ ცალ კე კი არ გა აგ ზავ ნოს, არა მედ რამ დე ნი მე ერ თად, მხო ლოდ იმის მარ ტო კა გაგ ზავ ნა გა ბე დოს, ვის შე სა ხებ დარ წ მუ ნე ბუ ლი ა, რომ მა ინც და მა ინც არ შე ე შინ დე ბა.

არა ფე რი მე გუ ლე ბა ამ გ ვარ თა მაშ ზე უფ რო სა ხა ლი სო და სა­

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

379

სარ გებ ლო, თუ არ და ი ზა რე და მის ჩა ტა რე ბა ში და ხე ლოვ ნ დი. დიდ დარ ბაზ ში გავ მარ თავ ერ თ გ ვარ ლა ბი რინთს მა გი დე ბი სა გან, სკა მე­ბი სა, სა ვარ ძ ლე ბი სა და შირ მე ბი სა გან. ამ ლა ბი რინ თის ხლარ თ ში რვა ან ათ მო სატყუ ე ბელ კო ლოფს შო რის გა ვუ რევ ერთს, თით ქ მის ისე თი ვეს, ოღონდ კან ფე ტე ბით სავ სეს. მოკ ლედ და ნათ ლად ავუხ­ს ნი, თუ, სა ხელ დობრ, რა ად გილ ზე დევს კარ გი კო ლო ფი; ისეთ ნიშ­ნებს მივ ცემ, რომ ბავ შ ვებ ზე უფ რო დაკ ვირ ვე ბუ ლი და უფ რო დინ ჯი ადა მი ა ნი სათ ვის საკ მა რი სი იყოს ამ კო ლო ფის გასარჩევად.23 შემ დეგ კენჭს ვუყ რი პა ტა რა კონ კუ რენ ტებს და გა ვაგ ზავ ნი თი თო­ თი თოდ ყვე ლას, ვიდ რე რო მე ლი მე არ მი აგ ნებს სა სურ ველ კო ლოფს; შე ვეც­დე ბი კი გა ვაგ რ ძე ლო ეს საქ მე, მა თი გამ ჭ რი ა ხო ბის კვა ლო ბა ზე.

წარ მო იდ გი ნეთ პა წია ჰერ კუ ლე სი, რო მე ლიც გა მარ ჯ ვე ბუ ლი ბრუნ დე ბა ექ ს პე დი ცი ი დან კო ლო ფით ხელ ში. კო ლოფს მა გი და ზე დე ბენ, დი დი ცე რე მო ნი ით ხსნი ან მას. მე აქაც მეს მის სი ცი ლი და ყი ჟი ნი მხი ა რუ ლი ჯგუ ფი სა, რო მე ლიც კან ფე ტებს მო ე ლო და, ხავ­ს ში ან ბამ ბა ში ლა მა ზად ჩა ლა გე ბუ ლი ხო ჭო, ლო კო კი ნა, ნახ ში რი, რკო, სტა ფი ლო ან სხვა ამ გ ვა რი კი დახ ვ და. სხვა რო მე ლი მე დღეს, ახ ლად შე თეთ რე ბულ ოთახ ში კე დელ ზე ჩა მოვ კი დებ სა თა მა შოს, რა­მე პა ტა რა ნივთს; ბავ შ ვ მა ხელთ უნ და იგ დოს იგი ისე, რომ კე დელს არ შე ე ხოს. რო ცა ამ ნივ თის სა ძებ რად გაგ ზავ ნი ლი ბავ შ ვი მო ი ტანს მას, მი სი სიგ ლა ხე, თუ პი რო ბა არ შე ას რუ ლა, იქ ვე გა მომ ჟ ღავ ნ დე ბა; ან ქუ დი ექ ნე ბა გას ვ რი ლი კირ ში, ან ფეხ საც მ ლის წვე რი, ან ტან­საც მე ლი, ან სა ხე ლო, რაც გა მო ამ ჟ ღავ ნებს მის სიტ ლან ქეს. მე მგო ნი ეს სრუ ლი ად საკ მა რი სია იმის ასახ ს ნე ლად, რას წარ მო ად გენს ამ გ­ვა რი თა მა ში. თუ ყვე ლაფ რის თქმა გჭირ დე ბათ, ჩემს წიგნს ნუ ღარ კითხუ ლობთ.

რამ დე ნი უპი რა ტე სო ბა ღა მით სხვებ თან შე და რე ბით ექ ნე ბა ასე აღ ზ რ დილ ადა მი ანს. მი სი ფე ხე ბი, სიბ ნე ლე ში სი ა რულს შეჩ ვე უ ლი, მი სი ხე ლე ბი, შეჩ ვე უ ლი ყვე ლა სა განს, რაც კი ახ ლო­ მახ ლო ა, უბ ნე­ლეს წყვდი ად ში აც გა უძღ ვე ბი ან მას. მი სი ფან ტა ზი ა, რო მე ლიც სავ­სეა ბავ შ ვო ბის მრა ვა ლი ღა მის თა მა შით, არც კი მი ხე დავს სა ში შარ საგ ნებს. თუ სი ცი ლი მო ეს მა, ეს ჭინ კე ბის სი ცი ლი კი არა, არა მედ მი სი ძვე ლი ამ ხა ნა გე ბის სი ცი ლი იქ ნე ბა; თუ კი რა მე კრე ბა მო ე ლან­და, კუ დი ა ნე ბის კრე ბა კი არ იქ ნე ბა, არა მედ მი სი გუ ვერ ნი ო რის ოთა ხი. ღა მე, რა კი ეს მხო ლოდ სა სი ხა რუ ლო აზ რებს გა უ ჩენს, არა­

ჟან-ჟაკ რუსო

380

სო დეს იქ ნე ბა მის თ ვის სა ში ში: შე ში ნე ბის მა გივ რად, ღა მე, პი რი ქით, თავს შე აყ ვა რებს. თუ ლაშ ქ რო ბა ში წას ვ ლა იქ ნა სა ჭი რო, იგი ყო ველ წუთს მზად იქ ნე ბა წა ვი დეს მარ ტო კაც და რაზ მ თან ერ თა დაც. იგი შე ვა სა უ ლის ბა ნაკ ში, გა ივ ლის მას, არ და იბ ნე ვა, ისე მი ვა მე ფის კა­რავ თან, რომ არა ვის არ გა აღ ვი ძებს და შე უმ ჩ ნე ვე ლად დაბ რუნ დე­ბა. თუ რეზუსის24 ცხე ნე ბია მო სა პა რა ვი, მას მი მარ თეთ უყოყ მა ნოდ. სხვაგ ვა რად აღ ზ რ დილ ადა მი ა ნებს შო რის ულისს25 ვერ შეხ ვ დე ბით.

შევ ს წ რე ბი ვარ, მო უ ლოდ ნე ლი შე ში ნე ბით რო გორ უნ დო დათ მი ეჩ ვი ათ ბავ შ ვე ბი სრულ უშიშ რო ბას ღა მით. ეს ძლი ერ ცუ დი მე­თო დი ა; იგი სრუ ლი ად სა წი ნა აღ მ დე გო შე დეგს იძ ლე ვა, ვიდ რე გვინ­და. ბავ შ ვი უფ რო მში შა რა ხდე ბა და მე ტი არა ფე რი. ვერც გო ნე ბა, ვერც შეჩ ვე ვა ვერ გა უ ფან ტავს ბავშვს იმ რე ა ლუ რი სა შიშ რო ე ბის წარ მოდ გე ნას, რომ ლის სი დი დე და სა ხე ო ბა ბავშვს არ ეცო დი ნე ბა, და ვერც იმ მო უ ლოდ ნე ლო ბის შიშს, რო მე ლიც ხში რად გა მო უც დი ა. რო გორ ღა გინ დათ დარ წ მუნ დეთ, რომ და ი ფა რეთ თქვე ნი შე გირ დი ასე თი შემ თხ ვე ვე ბი სა გან? აი, სა უ კე თე სო გაფ რ თხი ლე ბა, რო მე ლიც, ჩე მი აზ რით, შე იძ ლე ბა მის ცე მას ამ მხრით. „თქვენ მა შინ იმ ყო ფე­ბით”, ასე ვეტყ ვი ჩემს ემილს, იძუ ლე ბი თი თავ დაც ვის მდგო მა რე ო­ბა ში, რად გან დამ ცე მი არ გაძ ლევთ სა შუ ა ლე ბას გა ი გოთ, გი პი რებთ რა მე ვნე ბას თუ მხო ლოდ შე ში ნე ბა უნ და თქვე ნი, და რად გან იგი მო უ ლოდ ნე ლად გეს ხ მით თავს, გაქ ცე ვაც არ გიშ ვე ლით. ამი ტომ გა­ბე დუ ლად სტა ცეთ ხე ლი იმას, ვინც გა ში ნებს ღა მით, სულ ერ თი ა, ადა მი ა ნი იქ ნე ბა თუ მხე ცი: მაგ რად მო უ ჭი რეთ ხე ლი, რაც ძა ლა და ღო ნე გაქვთ; თუ ცე მით გი გე რი ებთ, დას ცხეთ მუშ ტე ბი, ნუ და გე ნა­ნე ბათ; და რაც არ უნ და თქვას ან მო ი მოქ მე დოს, ხე ლი არ გა უშ ვათ, ვიდ რე არ გა ი გებთ კარ გად, რა არის იგი. თქვენ ნათ ლად დარ წ მუნ­დე ბით, რომ სა ში ში უთუ ოდ, არა ფე რი ყო ფი ლა; ხუ მა რე ბი სად მი მოპყ რო ბის ასე თი წე სი შე ა ძუ ლებს მათ თა ვი სი ხუმ რო ბის გა მე ო­რე ბას.

თუმ ცა, ყვე ლა ჩვენს გრძნო ბას შო რის სხვებ ზე უფ რო ხში რად შე ხე ბას ვხმა რობთ, მი სი მსჯე ლო ბა, რო გორც უკ ვე ვთქვი, მა ინც უფ რო ნაკ ლო ვა ნი და ტლან ქი ა, რად გან მი სი გა მო ყე ნე ბი სას მუ­დამ თვალ საც ვხმა რობთ და, რა კი თვა ლი უფ რო ად რე სწვდე ბა სა­განს, ვიდ რე ხე ლი, ჩვე ნი გო ნე ბა ყო ველ თ ვის ხე ლის და უხ მა რებ ლად მსჯე ლობს, სა მა გი ე როდ, შე ხე ბის მსჯე ლო ბა ყვე ლა ზე უფ რო სან დოა

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

381

სწო რედ იმი ტომ, რომ იგი ყვე ლა ზე უფ რო შეზღუ დუ ლი ა, რად გან იგი მხო ლოდ იმას ეხე ბა, რა საც ხე ლი მის წ ვ დე ბა, ამი ტომ იგი და­ნარ ჩე ნი გრძნო ბე ბის სი ცერ ცე ტე საც ას წო რებს; ესე ნი ხომ ისეთ შო რე ულ საგ ნებს ეცე მი ან, რომ ლებ საც ძლივ ს ღა ამ ჩ ნე ვენ, შე ხე ბა კი, რა საც შე ამ ჩ ნევს, კარ გად შე ამ ჩ ნევს. და უ მა ტეთ ამას კი დევ ის, ვუ ერ თებთ რა კი ჩვე ნი სურ ვი ლი სა მებრ კუნ თე ბის ძა ლას ნერ ვე ბის მოქ მე დე ბას, სი მუ ლან ტუ რი შეგ რ ძ ნე ბის სა შუ ა ლე ბით, ტემ პე რა ტუ­რა ზე, სი დი დე სა და ფი გუ რებ ზე მსჯე ლო ბას ვუ ერ თებთ სიმ ძი მე სა და სიმ კ ვ რი ვე ზე მსჯე ლო ბას. ამ გ ვა რად, შე ხე ბა, რო მე ლიც ყვე ლა და ნარ­ჩენ გრძნო ბებ ზე უკე თე სად გვაძ ლევს ცნო ბას იმ შთა ბეჭ დი ლე ბის შე სა ხებ, რაც უცხო სხე ულ მა შე იძ ლე ბა მო ახ დი ნოს ჩვენს სხე ულ ზე, ყვე ლა ზე უფ რო ხში რად იხ მა რე ბა და ყვე ლა ზე უფ რო უშუ ა ლოდ გვაძ ლევს იმ ცოდ ნას, რო მე ლიც ჩვე ნი არ სე ბო ბის შე სა ნარ ჩუ ნებ­ლად არის სა ჭი რო.

თუ გაწ ვ რ თ ნილ შე ხე ბას ხედ ვის ად გი ლი შე უძ ლია და ი კა ვოს, რა ტომ არ შე უძ ლია მას და ი კა ვოს სმე ნის ად გი ლი, რა კი ბგე რა მჟღერ სხე ულ ში ისეთ რხე ვებს იწ ვევს, რომ ლებ საც შე ხე ბაც ამ ჩ­ნევს. ვი ო ლონ ჩე ლის ტარ ზე რომ ხე ლი და ა დო, შე გიძ ლია თვა ლი­სა და ყუ რის და უხ მა რებ ლად, მხო ლოდ და მხო ლოდ ხის რხე ვა სა და ბგე რა ზე შე ატყო, და ბალ ტონს უკ რავს იგი თუ მა ღალს, კვინ­ტა ჟღერს თუ ბა ნი. შე ხე ბა რომ ასე თი გან ს ხ ვა ვე ბე ბის გარ ჩე ვა ში ავარ ჯი შო, არც მე ეჭ ვე ბა, იმ დე ნად მგრძნო ბი ა რე გახ დე ბი, რომ მთელ არი ას მო ის მენ თი თე ბით. თუ მი ვი ღეთ ეს, ცხა დი გახ დე ბა, რომ შე­იძ ლე ბა მუნ ჯებს ვე ლა პა რა კოთ მუ სი კის სა შუ ა ლე ბით; ვი ნა ი დან, რა­კი ტო ნე ბი და ტემ პე ბი ისე ვე ეგუ ე ბი ან სის ტე მა ტურ კომ ბი ნა ცი ებს, რო გორც არ ტი კუ ლა ცია და ხმა, ისი ნი შე იძ ლე ბა მეტყ ვე ლე ბის ელე­მენ ტე ბად იქ ნენ გა მო ყე ნე ბუ ლი.

ზო გი ერ თი ვარ ჯი ში უფ რო აჩ ლუნ გებს შე ხე ბას; სხვე ბი კი პი­რი ქით, ამახ ვი ლე ბენ, აფა ქი ზე ბენ და აზუს ტე ბენ მას. პირ ვე ლი კა­ტე გო რი ის ვარ ჯი შო ბა ნი ტლან ქი საგ ნე ბის მუდ მივ მოქ მე დე ბას მრა­ვალ მოძ რა ო ბა სა და ძა ლას მა ტებს, ამით კა ნი ტლან ქი და კოჟ რი ა ნი ხდე ბა და ბუ ნებ რივ მგრძნო ბე ლო ბას კარ გავს; და ნარ ჩე ნი ვარ ჯი შო­ბა ნი კი ასე თი ვე შეგ რ ძ ნე ბას სა ხეს უც ვ ლის მსუ ბუ ქი და ხშირ ­ ხ ში­რი შე ხე ბის სა შუ ა ლე ბით, ასე რომ გო ნე ბა, რო მე ლიც ყუ რადღე ბით უკ ვირ დე ბა ძა ლი ან ხში რად გან მე ო რე ბულ შთა ბეჭ დი ლე ბებს, ად­

ჟან-ჟაკ რუსო

382

ვი ლად ეჩ ვე ვა მა თი მო დი ფი კა ცი ე ბის გარ ჩე ვას. ეს გან ს ხ ვა ვე ბა თავს იჩენს მუ სი კა ლუ რი ინ ს ტ რუ მენ ტე ბის ხმა რე ბის დროს; ვი ო ლონ ჩე­ლი, კონ ტ რა ბა სი, ვი ო ლი ნოც კი ამაგ რე ბენ და აკოჟ რე ბენ თი თებს, თუმ ცა, ამა ვე დროს მსჯე ლო ბის უნარს მა ტე ბენ. კლა ვე სი ნის სწო რი და გლუ ვი ზე და პი რი კი ასეთ სა ვე მოქ ნი ლო ბას აჩ ვევს თი თებს და ამა ვე დროს მგრძნო ბი ა რო ბა საც მა ტებს. ამ მხრივ, მა შა სა და მე, კლა­ვე სინ ზე დაკ ვ რა უკე თე სი ა.

დი დი მნიშ ვ ნე ლო ბა აქვს, რომ კა ნი ჰა ე რის ზე მოქ მე დე ბას შე ეჩ­ვი ოს, გა მაგ რ დეს და შე ეძ ლოს მი სი ცვა ლე ბა დო ბის ად ვი ლად ატა­ნა, ვი ნა ი დან სწო რედ კა ნი იცავს ყვე ლა ფერ და ნარ ჩენს. მაგ რამ არ მინ და, რომ ხე ლი ზო მა ზე მე ტად ერ თ სა და იმა ვე სა მუ შა ოს პრო­ფე სი ო ნა ლუ რად შეს რუ ლე ბის გა მო გატ ლან ქ დეს და თით ქ მის გა ძა­ლე ბულ მა კან მა გრძნო ბის ის სი მახ ვი ლე და კარ გოს, რომ ლის სა შუ ა­ლე ბით ვი გებთ, რო გო რია ესა თუ ის სხე უ ლი, და რო მე ლიც, იმის და მი ხედ ვით, რას შე ვე ხეთ, ზოგ ჯერ სულ სხვა დას ხ ვა ნა ი რად შეგ ვათ რ­თო ლებს ხოლ მე სიბ ნე ლე ში.

რა ტომ უნ და ვა ი ძუ ლო ჩე მი შე გირ დი ფე ხებ ქ ვეშ მუ დამ ხა რის ტყა ვი ამო იკ რას? რას ავ ნებს მას, რომ მი სი სა კუ თა რი ტყა ვი გა მო­ად გეს ძი რად, რო ცა სა ჭი რო იქ ნე ბა? ცხა დი ა, კა ნის ამ ნა წი ლის სი ნა­ზე ვე რა ფერ სარ გებ ლო ბას მო უ ტანს ვე რა სო დეს, ხში რად შე იძ ლე ბა ავ ნოს კი დეც. ჟე ნე ვე ლებ მა, რო ცა ისი ნი მტერ მა შუა ზამ თ რის ღა­მე ში წა მო ახ ტუ ნა, თო ფე ბი უფ რო მა ლე მო ნა ხეს, ვიდ რე ფეხ საც მე­ლე ბი. ვინ იცის, ჟე ნე ვა აეღოთ კი დეც, ყო ველ მათ განს ფეხ შიშ ვე ლა სი ა რუ ლი რომ არ სცოდ ნო და.

შე ვა ი ა რა ღოთ ადა მი ა ნი მუ დამ მო უ ლოდ ნე ლი შემ თხ ვე ვის თ ვის. და ე, ემილ მა ფეხ შიშ ველ მა ირ ბი ნოს დი ლა ო ბით ყო ველ სე ზონ ში – ოთახ ში, კი ბე ზე, ბაღ ში; გა ვუწყ რე ბი კი არა, წავ ბა ძავ კი დეც; ოღონდ შე ვეც დე ბი, შე შის ნა ფო ტე ბი არ დახ ვ დეს. მა ლე მე ხე ლით მუ შა­ო ბა ზე და სა ხე ლო თა მა შო ბებ ზე ვი ლა პა რა კებ. სა ერ თოდ, მი ეჩ ვი ოს ყო ველ გ ვარ მოძ რა ო ბას, რო მე ლიც ხელს შე უწყობს მი სი სხე უ ლის გან ვი თა რე ბას, მი აჩ ვევს მო ხერ ხე ბუ ლი და მყა რი პო ზი ცი ის მი ღე ბას ყო ველ გ ვარ მდგო მა რე ო ბა ში; იცო დეს შორს გა დახ ტო მა, მაღ ლა ახ­ტო მა, ხე ზე ას ვ ლა, კე დელ ზე გა დას ვ ლა; მი ეჩ ვი ოს წო ნას წო რო ბის მო ნახ ვას ყო ველ ნა ირ პი რო ბებ ში. ყო ვე ლი მი სი მოძ რა ო ბა და მი­მოხ ვ რა წო ნას წო რო ბის კა ნონს ეფარ დე ბო დეს გა ცი ლე ბით უფ რო

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

383

ად რე, ვიდ რე საქ მე ში ჩა ე რე ო დეს სტა ტი კა და ამას ას წავ ლი დეს. იმის და მი ხედ ვით, თუ რო გორ დად გა ფე ხი და რო გორ უჭი რავს მის ფეხს ტა ნი, უნ და იგ რ ძ ნოს, მაგ რად დგას თუ არა; მტკი ცე პო ზა ყო­ველ თ ვის მოხ დე ნი ლია და რაც უფ რო მტკი ცეა პო ზა, მით უფ რო მოხ დე ნი ლია იგი. მე რომ ცეკ ვის მას წავ ლე ბე ლი ვი ყო, მარ სე ლის მან ჭ ვა სა და გრეხ ვას კი არ წავ ბა ძავ დი, რო მე ლიც მხო ლოდ იმ ქვე­ყა ნა შია კარ გი, სა დაც იგი ამას ჩა დის, არა მედ ჩემს შე გირდს კლდის ძი რას მი ვიყ ვან დი; იქ ვაჩ ვე ნებ დი, რო გორ უნ და ეჭი როს სხე უ ლი და თა ვი, რო გო რი მოძ რა ო ბაა სა ჭი რო, რო გორ უნ და დად გას ფე ხი და რო გორ მო იშ ვე ლი ოს ხე ლი, რა თა ცი ცა ბო, მიხ ვე ულ ­ მოხ ვე ულ და ძნელ ბი ლი კებ ზე იაროს და რო გორ გა დახ ტეს ერ თი ად გი ლი დან მე­ო რე ზე ას ვ ლი სა საც და ჩა მოს ვ ლი სა საც. მე მას ჯიხ ვის მე ტო ქედ ვაქ­ცევ და არა ოპე რის მო ცეკ ვა ვედ.

თუ შე ხე ბის მოქ მე დე ბის სფე რო არ სცილ დე ბა ადა მი ანს, მხედ­ვე ლო ბას თა ვი სი მოქ მე დე ბა მის გა რეთ გა და აქვს და ამი ტო მაც არის იგი ასე თი მაც დუ რი; ერ თი შე ხედ ვით ადა მი ა ნი ნა ხე ვარ თა ვის ჰო­რი ზონტს ხე დავს. ერ თ დ რო ულ შეგ რ ძ ნე ბა თა და მათ ნი ა დაგ ზე წარ­მომ დ გარ მსჯე ლო ბა თა ასეთ მა სიმ რავ ლემ გა ნა შე იძ ლე ბა რა მე ში არ შე გაც დი ნოს? ამ რი გად, მხედ ვე ლო ბა ჩვენს გრძნო ბა თა შო რის ყვე ლა ზე უფ რო მაც დუ რი ა. სწო რედ იმის გა მო, რომ იგი ყვე ლა ზე უფ რო გან ფე ნი ლია და მი სი ოპე რა ცი ე ბი, რომ ლე ბიც ყვე ლას ას­წო რებს, იმ დე ნად სწრა ფი და იმ დე ნად ფარ თო ა, რომ სხვე ბი მათ შეც დო მებს ვე ღარ ას წო რე ბენ. უფ რო მე ტიც: თვით პერ ს პექ ტი ვის ილუ ზი ე ბი არის ჩვენ თ ვის სა ჭი რო, რა თა შე ვიც ნოთ სივ რ ცე და მი სი ნა წი ლე ბი შე ვა და როთ ერ თ მა ნეთს. შეც დო მებს რომ არ ვუშ ვებ დეთ, ვე რა ფერს ვერ და ვი ნა ხავ დით შორს; რომ სი დი დი სა და სი ნათ ლის გრა და ცი ე ბი არ იყოს, ჩვენ ვერც ერთ მან ძილს ვერ შე ვა ფარ დებ­დით, ან და უკეთ, იგი არც იქ ნე ბო და ჩვენ თ ვის. თა ნას წო რი სი დი დის ორი ხი დან ერ თი, რო მე ლიც ასი ნა ბი ჯით არის და შო რე ბუ ლი, მა შინ ჩვენ ამ ორ ხეს ერ თი მე ო რის გვერ დით მო ვა თავ სებ დით. ყვე ლა საგ­ნის მო ცუ ლო ბას იმ ნა ი რად ვე რომ ვხე დავ დეთ, რო გორც ნამ დ ვი ლად არის იგი, ვე რა ვი თარ სივ რ ცეს ვერ და ვი ნა ხავ დით და ყვე ლა ფე რი ჩვენს თვა ლებ ზე და დე ბუ ლი მოგ ვეჩ ვე ნე ბო და.

საგ ნე ბის სი დი დი სა და მან ძი ლის შე სა ფა სებ ლად მხედ ვე ლო ბას მხო ლოდ ერ თი სა ზო მი გა აჩ ნი ა, სა ხელ დობრ, იმ კუთხის სი დი დე,

ჟან-ჟაკ რუსო

384

რო მელ საც ისი ნი ჩვენს თვალ ში ქმნი ან, და რად გან ეს სი დი დე რთუ­ლი მი ზე ზე ბის მარ ტი ვი შე დე გი ა, ამი ტომ ის მსჯე ლო ბა, რო მელ საც იგი წარ მო შობს, უგუ ლე ბელ ყოფს ყვე ლა კერ ძო მი ზეზს, ან და უსა­თუ ოდ შეც დო მას ჩა დის. მარ თ ლაც, მარ ტო თვა ლით რო გორ უნ­და გა ვი გო, რი სი ბრა ლი ა, რომ ერ თი კუთხე უფ რო პა ტა რა ა, ვიდ რე მე ო რე; იმის ბრა ლი ა, რომ მი სი სა გა ნი მარ თ ლაც ნაკ ლე ბია მე ო რე სა გან ზე, თუ იმის, რომ იგი უფ რო და შო რე ბუ ლი ა?

ამი ტომ აქ სრუ ლი ად სა წი ნა აღ მ დე გო მე თოდს უნ და მივ მარ­თოთ, ვიდ რე იქ; შეგ რ ძ ნე ბის გა მარ ტი ვე ბა კი არაა სა ჭი რო, არა მედ გა ორ მა გე ბა, მუ დამ შე მოწ მე ბა სხვა შეგ რ ძ ნე ბით, მხედ ვე ლო ბის ორ­გა ნოს დაქ ვემ დე ბა რე ბა შე ხე ბის ორ გა ნო სათ ვის და პირ ვე ლის, ასე ვთქვათ, და უ დევ რო ბის ალაგ მ ვა, მე ო რის დინ ჯი და ზო მი ე რი მოქ­მე დე ბით. ვი ნა ი დან ამ გზას არ მივ დევთ, თვა ლით ზომ ვა შიც ძლი ერ ვცდე ბით. არ გვაქვს ისე თი ზუს ტი თვალ ზო მა, რომ შე ვა ფა სოთ სი­მაღ ლე, სიგ რ ძე, სიღ რ მე, მან ძი ლი, და ეს იმ დე ნად გრძნო ბის ბრა ლი არ არის, რამ დე ნა დაც მი სი გა მო ყე ნე ბი სა, ეს იმით მტკიც დე ბა, რომ ინ ჟი ნერს, მი წის მ ზო მელს, არ ქი ტექ ტორს, კა ლა ტოზს, მხატ ვარს სა ერ თოდ უკე თე სი თვალ ზო მა აქვთ, ვიდ რე ჩვენ, და ისი ნი უფ რო ზუს ტად აფა სე ბენ მან ძილს, რად გან თა ვი სი ხე ლო ბის წყა ლო ბით იძე ნენ იმ გა მოც დი ლე ბას, რო მელ საც არ და ვე ძებთ და აძ ლევს მათ სა შუ ა ლე ბას, მო ა შო რონ კუთხეს ზე მო აღ ნიშ ნუ ლი ორაზ როვ ნე ბა იმ შთა ბეჭ დი ლე ბე ბის სა შუ ა ლე ბით, რომ ლე ბიც ამ კუთხეს თან ახ ლავს და მათ თვალ ში მის ორი მი ზე ზის ურ თი ერ თ მი მარ თუ ლე ბას უფ რო ზუს ტად არ კ ვევს.

ასეთ საქ მე ზე ბავშვს ად ვი ლად და ი ყო ლი ებ, რაც სხე ულს ძალ­და უ ტა ნებ ლად ამოძ რა ვებს. ათა სი სა შუ ა ლე ბა არ სე ბობს, რომ ჩა უ ნერ გო მას მან ძილ თა გა ზომ ვის, გა მო ან გა რი შე ბის, შე ფა სე ბის ინ ტე რე სი. აი, ძლი ერ მა ღა ლი ალუბ ლის ხე; რო გორ დავ კ რი ფოთ ალუ ბა ლი? სა სი მინ დე ზე რომ კი ბეა მი ყუ დე ბუ ლი, გა მოდ გე ბა აქ თუ არა? ან და აი, ძლი ერ ფარ თო ღე ლე, რო გორ გა ვი დეთ გაღ მა? ეზო ში რომ ფიც რე ბი აწყ ვი ა, გას წ ვ დე ბა რო მე ლი მე მათ გა ნი ორი ვე ნა პირს, თუ არა? ჩვე ნი ცი ხე­ დარ ბა ზის ფან ჯ რი დან რომ თევ ზის და ჭე რა მო­ვინ დო მოთ, რამ დე ნი ბრა სი სიგ რ ძე უნ და ჰქონ დეს ჩვენს ან კესს? მინ­და ამ ორ ხე ზე სა ქა ნე ლა ჩა მო ვა ბა; ორი ტუ ა ზის სიგ რ ძის ბა წა რი იკ მა რებს? მითხ რეს, რომ ჩვე ნი ოთა ხი მე ო რე სახ ლ ში ოც და ხუ თი

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

385

კვად რა ტუ ლი ფუ ტის ყო ფი ლა. რო გორ გგო ნი ათ, გა მოგ ვად გე ბა თუ არა? ამ ოთახ ზე უფ რო დი დია იგი, თუ არა? ძალ ზე მოგ ვ შივ და; აი, ორი სო ფე ლი, სად უფ რო ად რე მი ვალთ, რომ ვი სა დი ლოთ და სხვა.

ერ თხელ სა ჭი რო იყო ერ თი უსი ცოცხ ლო და ზარ მა ცი ბავ შ ვის­თ ვის სირ ბი ლის სწავ ლე ბა; მას თვი თონ არც ამ ვარ ჯი შის ხა ლი სი ჰქონ და და არც რო მე ლი მე სხვი სა, თუმ ცა, სამ ხედ რო სამ სა ხუ რი­სათ ვის კი ამ ზა დებ დ ნენ. ის დარ წ მუ ნე ბუ ლი იყო, არ ვი ცი რა ტომ, რომ მი სი წო დე ბის კაც მა არა ფე რი არ უნ და აკე თოს და არა ფე რი არ უნ და იცო დეს, აზ ნა უ რიშ ვი ლო ბა ხე ლის მა გივ რო ბა საც გა უ წევს, ფე ხი საც და ყო ვე ლი სხვა დამ სა ხუ რე ბის მა გივ რო ბა საც. თვით მო­ხერ ხე ბუ ლი ხი რო ნიც კი ვერ მო ა ხერ ხებ და ასე თი ჯენ ტ ლ მე ნი ფეხ­მარდ აქი ლევ სად ექ ცი ა. სიძ ნე ლე მით უფ რო დი დი იყო, რომ მე სრუ ლი ად არ მინ დო და, რა მე მებ რ ძა ნე ბი ნა მის თ ვის. ჩე მი უფ ლე­ბე ბი დან გა მოვ რიცხე: ჩი ჩი ნი, და პი რე ბა, მუ ქა რა, შე ჯიბ რე ბა, უპი­რა ტე სო ბის სურ ვი ლი. რო გორ გა ვუღ ვი ძო მას სირ ბი ლის სურ ვი ლი ისე, რომ არა ფე რი ვუთხ რა. თვი თონ რომ მერ ბი ნა, ეს არ იქ ნე ბო და მა ინ ც და მა ინც სან დო სა შუ ა ლე ბა და ცო ტა არ იყოს, უხერ ხუ ლიც კი იყო. თა ნაც სა ჭი რო გახ და ამ ვარ ჯი შით მეს წავ ლე ბი ნა მის თ ვის, თუ რო გორ უნ და შე აჩ ვიო მან ქა ნი სა და გო ნე ბის ოპე რა ცი ე ბი, რომ ისი ნი ყო ველ თ ვის შე თან ხ მე ბუ ლად მიმ დი ნა რე ობ დეს. აი, რო გორ შე ვუ დე ქი საქ მეს: მე, ესე იგი, ის, ვინც ლა პა რა კობს ამ მა გა ლით ში.

ნა შუ ადღევს რომ სა სე ირ ნოდ წა ვი დო დით, მე ზოგ ჯერ ჩა ვი დებ­დი ჯი ბე ში ორ შა ქარ ლა მას, სწო რედ ისეთს, რო გო რიც მას ძა ლი ან უყ ვარ და; სეირნობის26 დროს თი თო­ თი თოს შევ ჭამ დით და ძლი­ერ კმა ყო ფი ლი ვბრუნ დე ბო დით შინ. ერთ დღეს შე ამ ჩ ნი ა, რომ სა მი შა ქარ ლა მა მქონ და თან; რომ მი გე ცა, ექვსს შე ჭამ და ერ თი თვა ლის და ხამ ხა მე ბა ში; უც ბად შეყ ლა პა თა ვი სი შა ქარ ლა მა, რომ მე სა მე მომ თხო ვოს. „არა”, ვუთხა რი: „მე ამას დი დი სი ა მოვ ნე ბით შევ ჭამ­დი თვი თონ ან და თქვენ გა გი ყოფ დით, მაგ რამ მინ და ამ შა ქარ ლა მა ზე შე ვა ჯიბ რო სირ ბილ ში აი, ის ორი პა ტა რა ბი ჭი, რომ ლებ საც ხე დავ.” და ვუ ძა ხე ბი ჭებს, ვუჩ ვე ნე შა ქარ ლა მა და პი რო ბაც ვუთხა რი. იმა­თაც ეს უნ დო დათ. შა ქარ ლა მა დავ დეთ ერთ დიდ ქვა ზე, რო მე ლიც ნი შა ნი იყო; დავ ნიშ ნეთ მან ძი ლი, დავ ს ხე დით, მი ვე ცით სიგ ნა ლი და ბავ შ ვე ბიც გა იქ ც ნენ; გა მარ ჯ ვე ბულ მა სტა ცა ხე ლი შა ქარ ლა მას და აქ ვე მა ყუ რებ ლი სა და მო ქიშ პის თვალ წინ შე უბ რა ლებ ლად შე ჭა მა.

ჟან-ჟაკ რუსო

386

ეს სა ნა ხა ო ბა შა ქარ ლა მა ზე მე ტი ღირ და; მაგ რამ პირ ველ ხა ნებ­ში მან არა ფე რი შე დე გი არ მო ი ტა ნა. მა ინც არ მი ვა ტო ვე ეს საქ­მე და არც ავ ჩ ქარ დი; ბავ შ ვის აღ ზ რ და ისე თი საქ მე ა, სა დაც დრო ის მო სა გე ბად უნ და იცო დე, რო გორ უნ და და კარ გო დრო. ჩვენ ისევ ვსე ირ ნობ დით; ხში რად წა მოგ ვი ღია სა მი, ზოგ ჯერ ოთხი შა ქარ ლა­მაც და მარ ბენ ლებს ხან ერ თი ეძ ლე ო და და ხან ორიც. მარ თა ლი ა, ჯილ დო არ იყო მა ინ ც და მა ინც დი დი, მაგ რამ არც მე ტო ქე ე ბი იყ ვ ნენ დი დი პრე ტენ ზი ის ხალ ხი; გა მარ ჯ ვე ბულს, რო გორც წე სი და რი გი ა, ქე ბა­ დი დე ბი თა და ზე ი მით ვხვდე ბო დით. ერ თ ფე როვ ნე ბა რომ არ ყო ფი ლი ყო და ინ ტე რე სიც გაზ რ დი ლი ყო, ვზრდი დით მან ძილს და კონ კუ რენ ტე ბის რიცხ ვ საც. რო გორც კი გა იქ ცე ოდ ნენ, ყვე ლა გამ ვ­ლელ ­ გა მომ ვ ლე ლი ჩერ დე ბო და საც ქე რად; შე ძა ხე ბა, ყვი რი ლი, ტა­შის ცე მა აგუ ლი ა ნებ და მარ ბენ ლებს. რამ დენ ჯერ შე ვამ ჩ ნი ე, რომ ჩვე­ნი ყმაწ ვი ლი შეკ რ თე ბო და ხოლ მე, წა მოხ ტე ბო და, წა მო იყ ვი რებ და, რო დე საც ერ თი ეწე ო და ან ას წ რებ და მე ო რეს; მის თ ვის ეს ოლიმ პი­უ რი შე ჯიბ რი იყო.

მაგ რამ კონ კუ რენ ტე ბი ზოგ ჯერ ეშ მა კობ დ ნენ; ერ თი­ მე ო რეს აკა­ვებ დ ნენ, ან წა აქ ცევ დ ნენ, ან და ქვებს შე უ გო რებ დ ნენ ფე ხებ ში. ამი­ტომ და ვა ცი ლე ისი ნი ერ თ მა ნეთს და შო რი­ შორს და ვა ყე ნე, ოღონდ ისე, რომ მან ძი ლი ორი ვეს თ ვის თა ნას წო რი ყო ფი ლი ყო; ღო ნის ძი ე­ბის მო ტი ვი ქვე მოთ გახ დე ბა ნა თე ლი, რად გან დაწ ვ რი ლე ბით უნ და ვი ლა პა რა კო ამ დიდ მ ნიშ ვ ნე ლო ვან საქ მე ზე.

ჩვენს ბა ტო ნიშ ვილს ბო ლოს და ბო ლოს მო ბეზ რ და მუ დამ იმის ცქე რა, რომ სხვე ბი ჭამ დ ნენ იმ შა ქარ ლა მებს, რო მე ლიც მას თვი­თონ უყ ვარ და და აზ რი გა უჩ ნ და, რომ კარ გი სირ ბი ლიც გა მო სა დე­გი საქ მე ყო ფი ლა თურ მე. და რად გან იცო და, რომ მა საც ორი ფე ხი ჰქონ და, ჩუმ ­ ჩუ მად და იწყო მა თი გა ვარ ჯი შე ბა. მე ისე მე ჭი რა თა ვი, ვი თომ ვე რა ფერს ვამ ჩ ნევ დი; მაგ რამ მივ ხ ვ დი, რომ ჩე მი სტრა ტე გი უ­ლი ხერ ხი იმარ ჯ ვებ და, რო ცა თა ვი უკ ვე მაგ რად იგ რ ძ ნო, თვა ლებ ში შე ვატყ ვე ეს წინ და წინ, მან ყა სი დად ხვეწ ნა და მიწყო – მე სა მე შა­ქარ ლა მა მო მე ცი ო. მე უარი ვუთხა რი, მან და ი ჩე მა, და ბო ლოს, გა­ჯავ რე ბით მითხ რა: „აბა, კარ გი, და დეთ ქვა ზე, და ნიშ ნეთ მან ძი ლი და ვნა ხოთ” – „კეთილი!” მი ვუ გე სი ცი ლით; „განა ბა ტო ნიშ ვილს ეცო­დი ნე ბა სირ ბი ლი? თქვენ მო გე მა ტე ბათ მა და და არა მი სი დაკ მა ყო­ფი ლე ბის სა შუ ა ლე ბა”. რა კი დავ ცი ნე, მან დეზ ნაკ რა ვი ვით მო იკ რი ბა

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

387

მთე ლი ძა ლი და ღო ნე და აიღო პრი ზი. ეს მან მით უფ რო ად ვი ლად მო ა ხერ ხა, რომ გან ზ რახ ძლი ერ მოკ ლე მან ძი ლი დავ ნიშ ნე და, გარ და ამი სა, მი ვი ღე ზო მე ბი, რა თა სა უ კე თე სო მორ ბე ნა ლი მო მე ცი ლე ბი­ნა. ცხა დი ა, რა კი პირ ვე ლი ნა ბი ჯი გა და იდ გა, ჩემ თ ვის ძნე ლი აღარ იყო, ეს ხა ლი სი შე მე ნარ ჩუ ნე ბი ნა. სულ მა ლე იმ დე ნად გა ი ტა ცა ამ ვარ ჯიშ მა, რომ თით ქ მის ყო ველ თ ვის უშე ღა ვა თო დაც ჯობ ნი და იმ ორ ბიჭს სირ ბილ ში, რაც გინ და დი დი მან ძი ლი ყო ფი ლი ყო.

ამ სი კე თემ სხვა სი კე თეც მო ი ტა ნა, რო მე ლიც მე აზ რა დაც არ მომ ს ვ ლი ა. სა ნამ იშ ვი ა თად ღე ბუ ლობ და პრიზს, ის მას ყო ველ თ ვის თით ქ მის მარ ტო შე ჭამ და ხოლ მე, ისე ვე რო გორც მი სი მო ქიშ პე ე ბი, მაგ რამ გა მარ ჯ ვე ბას რომ მი ეჩ ვი ა, გულ კე თი ლი გახ და და და მარ ცხე­ბუ ლებ საც ხში რად უნა წი ლებ და თა ვის პრიზს. ამან სა ბა ბი მომ ცა, ერ თი მო რა ლუ რი დაკ ვირ ვე ბა მო მეხ დი ნა და გა ვი გე კი დეც, რა არის გუ ლუხ ვო ბის ნამ დ ვი ლი არ სი.

შემ დეგ ში, რო ცა მას თან ერ თად ვუ ნიშ ნავ დით თი თო ე ულს იმ ად გილს, სა ი და ნაც უნ და გაქ ცე უ ლი ყო, მის და შე უმ ჩ ნევ ლად, ისე მოვ ზო მე მან ძი ლი, რომ ერთს უფ რო დი დი გზა ჰქონ და გა სავ ლე ლი, ვიდ რე სხვებს და, ცხა დი ა, უფ რო წა გე ბუ ლი იყო. და თუმ ცა მან ძი­ლის არ ჩე ვას ჩემს შე გირდს ვან დობ დი, მან ვერ ისარ გებ ლა ამ უპი­რა ტე სო ბით. მან ძილ ზე არც კი და ფიქ რ დე ბო და და ირ ჩევ და უფ რო ლა მაზ გზას; ასე რომ, რად გან ად ვი ლი იყო წინ და წინ თქმა, რო მელ გზას აირ ჩევ და, ჩემს ნე ბა ზე იყო და მო კი დე ბუ ლი, წა ვა გე ბი ნებ დი თუ მო ვა გე ბი ნებ დი შა ქარ ლა მას; ეს ხერ ხი მრა ვალ მ ხ რივ იყო გა მო სა დე­გი. რად გან ჩე მი მი ზა ნი მა ინც ის იყო, რომ მას შე ემ ჩ ნია ეს გან ს ხ­ვა ვე ბა, ვცდი ლობ დი, მი მეხ ვედ რე ბი ნა იგი; მაგ რამ მოც ლი ლო ბი სას უსი ცოცხ ლო თა მაშ ში იგი იმ დე ნად ცოცხა ლი იყო და იმ დე ნად მენ­დო ბო და, ათა სი სა შუ ა ლე ბა დამ ჭირ და შე მემ ჩ ნე ვი ნე ბი ნა მის თ ვის, რომ ვატყუ ებ. ბო ლოს და ბო ლოს მა ინც მი ვაღ წიე მი ზანს, მი უ ხე და­ვად მი სი თავ ქა რი ა ნო ბი სა. მი საყ ვე დუ რა. ვუთხა რი: „რას ჩი ვით? გა­ნა არ მაქვს უფ ლე ბა ჩემს სა ჩუ ქარს ჩე მი ვე პი რო ბე ბი და ვუ დო? ვინ გა ი ძუ ლათ ირ ბი ნე თო? გა ნა შეგ პირ დით, რომ ყვე ლა მან ძი ლი თა ნა­ბა რი იქ ნე ბა? გა ნა არ ჩე ვა ნი თქვენს ხელ ში არ არის? აირ ჩი ეთ უმოკ­ლე სი გზა, მე ხომ არ გიშ ლით. ნუ თუ ვერ ხე დავთ, რომ მე სწო რედ თქვენ გეხ მა რე ბით უფ რო, და მან ძი ლის მეტ ნაკ ლე ბო ბაც, მე რომ მი საყ ვე დუ რებთ, თქვენ თ ვის არის სწო რედ ხელ საყ რე ლი, თუ კი მო­

ჟან-ჟაკ რუსო

388

ა ხერ ხებთ გა მო ი ყე ნოთ”. ეს ნა თე ლი იყო; ისიც მიხ ვ და, არ ჩე ვი სათ­ვის კი სა ჭი რო იყო კარ გად დაკ ვირ ვე ბო და საქ მეს. თავ და პირ ვე ლად სცა და ნა ბი ჯე ბის დათ ვ ლა; მაგ რამ ნა ბი ჯე ბის დათ ვ ლა ბავ შ ვი სათ ვის გრძე ლი და სა ეჭ ვო საქ მე ა; ესეც არ ვიკ მა რე და გა ვახ ში რე სირ ბი ლი; დღე ში რამ დე ნი მე ჯერ ვაწყობ დი, თვი თო ნაც ენა ნე ბო და მან ძი ლის მო ზომ ვი სათ ვის სარ ბე ნი დრო ის და კარ გ ვა, რად გან ეს გა სარ თო ბი ერ თ გ ვარ ვნე ბად გა და ექ ცა. ბავ შ ვის სიც ქ ვი ტე ვერ ურიგ დე ბო და ამ­გ ვარ და ყოვ ნე ბას; ამი ტომ იგი შე უდ გა ვარ ჯიშს, რომ უკე თე სად და­ე ნა ხა, უკე თე სად შე ე ფა სე ბი ნა თვა ლით მან ძი ლი. არ გამ ჭირ ვე ბია ამ ხა ლი სის გა ფარ თო ე ბა და გან მ ტ კი ცე ბა. და ბო ლოს, რამ დე ნი მე თვის ცდამ და შეც დო მა თა გა მოს წო რე ბამ ისე თი თვალ ზო მა შე უ მუ შა ვა, რომ რო ცა ვეტყო დი ხოლ მე, აი, იმ შო რე ულ ქვა ზე წარ მო იდ გი ნე შა ქარ ლა მა­ მეთ ქი, მი სი თვა ლი თით ქ მის მი წის მ ზო მე ლის ჯაჭ ვი ვით ზუს ტი იყო.

რად გან მხედ ვე ლო ბა ისე თი გრძნო ბა ა, რომ ლის გა ნაც ყვე ლა და­ნარ ჩენ გრძნო ბებ ზე უფ რო ძნე ლად შე იძ ლე ბა გა ნა ცალ კე ვო გო ნებ­რი ვი მსვლე ლო ბა, ამი ტომ დი დი დროა სა ჭი რო, რომ სწო რი ხედ ვა ის წავ ლო; სა ჭი როა ხან გ რ ძ ლი ვი შე და რე ბა მხედ ვე ლო ბი სა და შე ხე­ბი სა, რომ შე აჩ ვიო პირ ვე ლი მათ გა ნი მოგ ვა წო დოს სწო რი ცნო ბა ფორ მი სა და მან ძი ლის შე სა ხებ, შე ხე ბა და პროგ რე სუ ლი მოძ რა ო­ბა თუ არ არის, უმახ ვი ლე სი თვა ლიც ვერ მოგ ვ ცემ და სივ რ ცის ვე­რა ვი თარ იდე ას. ხა მან წ კა სათ ვის მთე ლი მსოფ ლიო მხო ლოდ ერ თი წერ ტი ლი უნ და იყოს. მას ეს ქვე ყა ნა მე ტად არ მო ეჩ ვე ნე ბო და იმ შემ თხ ვე ვა შიც კი, რომ ადა მი ა ნურ სულს მი ე წო დე ბი ნა ამ ხა მან წ კა­სათ ვის ცნო ბა. მხო ლოდ სი ა რუ ლის, შე ხე ბის, მან ძილ თა და ნა წევ­რე ბი სა და მო ზომ ვის წყა ლო ბით ვსწავ ლობთ ჩვენ მან ძი ლის შე­ფა სე ბას; მაგ რამ, მე ო რეს მხრით, მას რომ ყო ველ თ ვის ვზო მავ დეთ, ჩვე ნი გრძნო ბე ბი, მუ დამ ხელ საწყო ებ ზე დაყ რ დ ნო ბი ლი, ვე რა ვი თარ სი ზუს ტეს ვერ მი აღ წევ და. არც ის არის სა ჭი რო, რომ ბავ შ ვი ერ­თ ბა შად გა ზომ ვი დან თვალ ზო მა ზე გა და ვი დეს; ჯერ ნა წილ ­ ნა წილ შე ა და როს ის, რი სი მთლი ა ნად შე და რე ბა არ შე უძ ლი ა; ნა წი ლე ბის თვალ ზო მა და იწყოს გა ზომ ვის მა გი ერ, და სა ზომს მუ დამ კი ნუ და ა­დებს ხელს, არა მედ მი ეჩ ვი ოს მხო ლოდ თვა ლით შე ფა სე ბას. მაგ რამ ვი სურ ვებ დი, თა ვი სი პირ ვე ლი ოპე რა ცი ე ბი მან ნამ დ ვი ლი სა ზო­მით შე ა მოწ მოს, რომ შეც დო მე ბი გა მო ას წო როს და, თუ გრძნო ბა ში

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

389

კი დევ დარ ჩა რა მე ილუ ზი ა, ის წავ ლოს მი სი უკე თე სი მსჯე ლო ბით გას წო რე ბა. არის ბუ ნებ რი ვი სა ზო მე ბი და ისი ნი თით ქ მის ყველ გან ერ თ ნა ი რი ა: ადა მი ა ნის ნა ბი ჯი, გაშ ლი ლი ხე ლე ბი, სი მაღ ლე. რო ცა ბავ შ ვი სარ თუ ლის სი მაღ ლეს თვალ ზო მით არ კ ვევს, მი სი გუ ვერ ნი­ო რი შე იძ ლე ბა სა ზო მად გა მო ად გეს; თუ სამ რეკ ლოს სი მაღ ლეს არ­კ ვევს, სახ ლი გა მო ი ყე ნოს სა ზო მად; თუ იმის გა გე ბა უნ და, რამ დე ნი ლიე გა ი ა რა, და ით ვა ლოს, რამ დე ნი სა ა თი იარა; ოღონდ, მთა ვა რი ა, სხვა კი ნუ გა ა კე თებს მის თ ვის ყო ვე ლი ვე ამას, არა მედ თვი თონ გა ა­კე თოს ყვე ლა ფე რი.

კა ცი ვერ შეძ ლებს სწო რედ იმ ს ჯე ლოს სა გან თა გან ფე ნი ლო ბი სა და სი დი დის შე სა ხებ, თუ მან აგ რეთ ვე მა თი ფორ მის ცნო ბა და თვით მა ლე წა ბაძ ვაც არ ის წავ ლა, რად გან ეს წა ბაძ ვა სავ სე ბით და მო კი დე­ბუ ლია მხო ლოდ პერ ს პექ ტი ვის კა ნონ ზე; და ვე რა ვინ ვერ გა ზო მავს გან ფე ნი ლო ბას მი სი ნიშ ნე ბის სა შუ ა ლე ბით, თუ ამ კა ნონ ზე ოდ ნა­ვი წარ მოდ გე ნა მა ინც არა აქვს. ბავ შ ვე ბი – ეს დი დი წამ ბაძ ვე ლე ბი – ცდი ლო ბენ ხა ტონ; მე მინ და ჩემ მა მო წა ფე მაც ივარ ჯი შოს ხატ ვა­ში, მაგ რამ არა თვით ხატ ვი სათ ვის, არა მედ იმი სათ ვის, რომ თვალს მი ე ცეს მე ტი სი ზუს ტე და ხელს მე ტი მოქ ნი ლო ბა. და, სა ერ თოდ, საქ მე ის კი არ არის, რომ ბავ შ ვებ მა ეს ან ის სა ვარ ჯი შო შე ით ვი სონ, არა მედ ის, რომ გრძნო ბე ბი გა ა მახ ვი ლონ და სხე უ ლის კარ გი ჩვე ვე ბი შე ი ძი ნონ ამ ვარ ჯი შით. მა შა სა და მე, მე მო ვე რი დე ბი, ავუყ ვა ნო ჩემს მო წა ფეს ხატ ვის მას წავ ლე ბე ლი, რო მე ლიც მას ნა ხა ტის გა და ხატ ვას და მი ნა ბა ძის მი ბაძ ვას ას წავ ლის; არ მინ და, რომ მას ჰყავ დეს სხვა მას წავ ლე ბე ლი, გარ და ბუ ნე ბი სა, და მო დე ლი არ ჰქონ დეს სხვა, გარ­და საგ ნე ბი სა. მინ და, რომ მას თვალ წინ თვი თონ ორი გი ნა ლი ჰქონ­დეს და არა ქა ღალ დი, რო მელ ზე დაც იგი ხა ტი ა, რა თა მან სახ ლი ხა ტოს სახ ლის, ხო ლო კა ცი კა ცის მი ხედ ვით და ამით საგ ნე ბი სა და მა თი ხი ლუ ლი ფორ მე ბის კარგ დაკ ვირ ვე ბას მი ეჩ ვი ოს და ყალ ბი და პი რო ბი თი იმი ტა ცია ჭეშ მა რიტ იმი ტა ცი ად არ მი იჩ ნი ოს. გახ სე ნე­ბით ხატ ვა საც კი, რო ცა ობი ექ ტი თვალ წინ არ არის, მას და ვუშ ლი მა ნამ, ვიდ რე ხში რი დაკ ვირ ვე ბის წყა ლო ბით ობი ექ ტის ფორ მა მის ფან ტა ზი ა ში ზუს ტად არ აღი ბეჭ დე ბა. ასე მო ვიქ ცე ვი იმის ში შით, რომ იგი, თუ სა გან თა ნამ დ ვი ლი სა ხე მან ახი რე ბულ და ფან ტას­ტი კურ ფორ მებს ანაც ვა ლა, და კარ გავს პრო პორ ცი ე ბის ცოდ ნას და ბუ ნე ბის მშვე ნი ე რე ბის შეგ რ ძ ნე ბას.

ჟან-ჟაკ რუსო

390

ვი ცი, რომ იგი დიდ ხანს რა ღაც უმ ს გავ სო ჯღაბ ნა ში იქ ნე ბა, რომ ძა ლი ან გვი ან თუ მი აღ წევს კონ ტუ რე ბის იმ სი ლა მა ზეს და ხატ ვის იმ სიმ სუ ბუ ქეს, რაც მხატ ვ რებს აქვს; ვინ იცის, ვერც მხატ ვ რულ ხერ­ხებს და ვერც მხატ ვ რულ გე მოვ ნე ბას ვერ მი აღ წი ოს ვე რა სო დეს; სა მა გი ე როდ, თვალს გა ი მახ ვი ლებს, ხელს გა ნიმ ტ კი ცებს, გა ეც ნო ბა სი დი დი სა და ფორ მის იმ ნამ დ ვილ მი მარ თე ბებს, რომ ლე ბიც ცხო ვე­ლებს, მცე ნა რე ებს, ბუ ნებ რივ სხე უ ლებს შო რის არ სე ბობს, და პერ­ს პექ ტი ვის ცვა ლე ბა დო ბის სწრა ფად გარ ჩე ვას შე ეჩ ვე ვა; მეც სწო­რედ ეს მინ დო და, ჩე მი მი ზა ნი ის კი არ არის, რომ მო ზარდს სა გან თა მი ბაძ ვა შე ეძ ლოს, არა მედ უფ რო ის, რომ მათ იც ნობ დეს; მირ ჩევ­ნი ა, რომ მან აკან თის მცე ნა რე მიჩ ვე ნოს, ხო ლო სვე ტის თავ ზე რომ ფოთ ლე ბია გა მო სა ხუ ლი, ისი ნი ცუ და დაც და მი ხა ტოს.

მაგ რამ ის კი არ მინ და, რომ ამ და ყვე ლა და ნარ ჩენ საქ მე შიც, ჩე მი მო წა ფე მარ ტო კა ერ თო ბო დეს. მინ და ეს სა ვარ ჯი შო უფ რო სა­სი ა მოვ ნო გავ ხა დო მის თ ვის და მუ დამ თა ნა მო ზი ა რე ვი ყო. არ მინ და, რომ მას ჩემ გარ და კი დევ ჰყავ დეს მო ქიშ პე; მაგ რამ მე და უ ღა ლა ვი და უში შა რი მო ქიშ პე ვიქ ნე ბი; ეს ინ ტე რესს შე ი ტანს მის მე ცა დი ნე ო­ბა ში და შურ საც ვერ ჩა მო აგ დებს ჩვენ შო რის. თავ და პირ ვე ლად მეც მი სებრ და ვი ჭერ ხელ ში ფან ქარს; ისე ვე უკუღ მარ თად გა მო ვი ყე ნებ მას, რო გორც იგი. აპე ლე სიც რომ ვი ყო, მა ინც მჯღაბ ნე ლად მო ვაჩ­ვე ნებ თავს. და ვიწყებ იმით, რომ ადა მი ანს დავ ხა ტავ ისე, რო გორც ლა ქი ე ბი ხა ტა ვენ კე დელ ზე; ორი ჯო ხი ხე ლე ბის მა გივ რად, ორიც – ფე ხე ბის მა გივ რად, თი თე ბი კი ხე ლებ ზე უფ რო მსხვი ლი. ძლი ერ გვი ან ჩვენ შე ვამ ჩ ნევთ (ან ერ თი, ან მე ო რე) ამ შე უ სა ბა მო ბას; შე ვამ­ჩ ნევთ, რომ ფეხს აქვს სიმ ს ხო და რომ ეს სიმ ს ხო ყველ გან ერ თი არ არის; რომ ხე ლის სიგ რ ძე გარ კ ვე ულ მი მარ თუ ლე ბა შია ტა ნი სად მი და სხვა. მეც მი სი ნა ბი ჯით ვივ ლი ამ წინ ს ვ ლა ში ან ოდ ნავ გა ვას წ­რებ, რომ ად ვი ლად წა მო მე წი ოს და ხში რად გა და მას წ როს კი დეც. ჩვენ გვექ ნე ბა სა ღე ბა ვე ბი, ფუნ ჯე ბი; შე ვეც დე ბით ავ სა ხოთ სა გან თა სხვა დას ხ ვა ფე რო ბა, რო გორც ყვე ლა მათ გა რეგ ნულ გა მოვ ლე ნა ში, ისე ფი გუ რა შიც. გა ვა ფე რა დებთ, დავ ხა ტავთ, დავ ჯღაბ ნით; მაგ რამ ამ ჯღაბ ნა ში მუ დამ ბუ ნე ბა ზე გვე ჭი რე ბა თვა ლი; რა საც კი გა ვა კე თებთ, ყვე ლა ფერს მას წავ ლებ ლის თვალ წინ გა ვა კე თებთ.

არ ვი ცო დით, რით გაგ ვე ლა მა ზე ბი ნა ოთა ხი; ახ ლა კი ყვე ლა ფე­რი მო ნა ხუ ლი ა, ჩვე ნი ნა ხა ტე ბი ჩარ ჩო ებ ში ჩა ვას მე ვი ნე, კარ გი შუ­

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

391

შე ბი თაც დავ ფა რე, რომ ხე ლიც აღარ გვეხ ლო მე ტი და თი თო ე ულ ჩვენ განს, რა კი და ი ნა ხავ და, მი სი ნა ხა ტი იმ სა ხით ვე ინა ხე ბა, რო­გორც მან გა ა კე თა, ინ ტე რე სი ჰქო ნო და, უგუ ლოდ არ მოჰ კი დე ბო და ხატ ვას. ყვე ლა ნა ხა ტი წეს რიგ ზე ჩა მოვ კი დე გარ შე მო, თი თო ე უ ლი ნა ხა ტი ოც ­ოც და ათ ეგ ზემ პ ლა რად ისე, რომ თი თო ე ულ ეგ ზემ პ ლარს გა მო ე ხა ტა მი სი ავ ტო რის წინ ს ვ ლა იმ მო მენ ტი დან დაწყე ბუ ლი, რო­ცა სახ ლი რა ღაც უმ ს გავს ოთხ კუთხე დის სა ხით იყო მო ცე მუ ლი, ვიდ რე იმ მო მენ ტამ დე, რო ცა იმა ვე სახ ლის ფა სა დი, პრო ფი ლი, პრო პორ ცი ე ბი, სი ნათ ლე და ჩრდი ლი ზუს ტად იყო გად მო ცე მუ ლი. ამ გრა და ცი ებ ში შე იძ ლე ბო და გა მო რე უ ლი ყო ისე თე ბიც, რომ ჩვენ­თ ვი საც სა ინ ტე რე სო იქ ნე ბო და, სხვის ყუ რადღე ბა საც მი იქ ცევ და და უფ რო წაგ ვა ხა ლი სებ და. ად რინ დელ, ყვე ლა ზე უფ რო ტლანქ ნა ხა­ტებს ბრჭყვი ა ლა და მო ვა რა ყე ბულ ჩარ ჩო ებ ში ვსვამ, რომ ღირ სე­ბა შევ მა ტო; მაგ რამ რო ცა მიმ ს გავ სე ბა უფ რო ზუს ტი გახ დე ბა და ნა ხა ტი მარ თ ლაც კარ გი იქ ნე ბა, ასეთ სუ რათს სულ უბ რა ლო, შავ ჩარ ჩო ში ვსვამ; მას თა ვი სი სა კუ თა რი სი ლა მა ზე ეყო ფა და კი დეც ავ ნებ და, რომ ჩარ ჩოს მი ე ზი და ყუ რადღე ბის ნა წი ლი, რო მე ლიც სუ­რათს ეკუთ ვ ნის, ამის გა მო თი თო ე უ ლი ჩვენ გა ნი ოც ნე ბობს იმა ზე, რომ მი სი ნა ხა ტი უბ რა ლო ჩარ ჩოს ღირ სი გახ დეს, ხო ლო სხვი სი სუ­რა თის სა ძა გებ ლად იტყ ვის, მო ვა რა ყე ბუ ლი ჩარ ჩოს ღირ სი ა ო. შემ­დეგ ში ეს მო ვა რა ყე ბუ ლი ჩარ ჩო ე ბი ან და ზად გა და იქ ცე ვა და დი დი გაკ ვირ ვე ბით და ი ნა ხავთ, რამ დე ნი ადა მი ა ნი აფა სებს სა მარ თ ლი ა ნად თა ვის თავს, რო დე საც იგი ღირ სე ბის მო სა პო ვებ ლად სწო რედ ასეთ ჩარ ჩოს იკე თებს.

მე ვთქვი, რომ გე ო მეტ რია მი უწ ვ დო მე ლია ბავ შ ვე ბი სათ ვის, მაგ­რამ ეს ჩვე ნი ბრა ლი ა. ვერ მივ მ ხ დარ ვართ, რომ მა თი მე თო დი სხვა ა, ვიდ რე ჩვე ნი და ის, რაც ჩვენ თ ვის მსჯე ლო ბის ოს ტა ტო ბად იქ ცე ვა, ბავ შ ვე ბი სათ ვის მხო ლოდ ხედ ვის ოს ტა ტო ბა უნ და იყოს. ჩვე ნი კი არ უნ და მივ ცეთ მათ, არა მედ უკე თე სი ა, მა თი მე თო დი გად მო ვი­ღოთ, ვი ნა ი დან გე ო მეტ რი ის შეს წავ ლის მე თო დი, რო მელ საც ვხმა­რობთ, იმ დე ნად ვე არის გან ს ჯის ნა ყო ფი, რამ დე ნა დაც წარ მო სახ ვი სა. რო დე საც თე ო რე მა გა მოთ ქ მუ ლი ა, უნ და წარ მო ი სა ხოს მი სი და სა­ბუ თე ბა, ე.ი. უნ და იპო ვო, რო მე ლი ნაც ნო ბი დე ბუ ლე ბი დან გა მომ­დი ნა რე ობს იგი, და ყვე ლა იმ შე დე გე ბი დან, რაც იმ დე ბუ ლე ბი დან

ჟან-ჟაკ რუსო

392

შე იძ ლე ბა იქ ნეს გა მოყ ვა ნი ლი, აირ ჩიო სწო რედ ის, რო მე ლიც სა ჭი­რო ა.

ამ რი გად, ძა ლი ან ზუს ტი მსჯე ლო ბის უნა რით და ჯილ დო ე ბუ ლი კა ციც კი, თუ მას აღ მო ჩე ნის უნა რი არა აქვს, სახ ტად დარ ჩე ბა. და რა გა მო დის? გა მო დის, რომ: ნაც ვ ლად იმი სა, რომ გვა პოვ ნი ნონ თე­ო რი ე ბის და სა ბუ თე ბა, პირ და პირ გვი კარ ნა ხე ბენ მას: მსჯე ლო ბას კი არ გვას წავ ლი ან, არა მედ მას წავ ლე ბე ლი მსჯე ლობს ჩვენ მა გი ერ და მხო ლოდ მეხ სი ე რე ბას გვი ვარ ჯი შებს.

ხა ზეთ ზუს ტი ფი გუ რე ბი, მო ახ დი ნეთ მა თი კომ ბი ნა ცი ა, და ა დე­ვით ერ თი მე ო რეს, გა მო არ კ ვი ეთ მა თი ურ თი ერ თ მი მარ თე ბა; ასე თი დაკ ვირ ვე ბე ბით თქვენ მთელ ელე მენ ტა რულ გე ო მეტ რი ას გა ივ ლით და არც გან მარ ტე ბა, არც ამო ცა ნა, არც და სა ბუ თე ბის სხვა რო მე­ლი მე ფორ მა არ დაგ ჭირ დე ბათ, გარ და უბ რა ლო ზედ და დე ბი სა. ჩემ­და თა ვად, არც ვა პი რებ ემილს გე ო მეტ რია ვას წავ ლო: მან თვი თონ უნ და მას წავ ლოს იგი. მე ვე ძებ დე იქ ნებ მი მარ თე ბებს, ის კი მათ იპო­ვის, რად გან ისე და ვუწყებ ძებ ნას, რომ თვი თონ მო ვა ნა ხი ნო ისი ნი. მა გა ლი თად, ფარ გ ლის სა შუ ა ლე ბით კი არ დავ ხა ზავ წრეს, არა მედ ისეთ ძაფ ზე მიბ მუ ლი წვე ტის სა შუ ა ლე ბით, რო მე ლიც ლურ ს მ ნის გარ შე მო ტრი ა ლებს. ამის შემ დეგ, რა დი უ სე ბის შე და რე ბას რომ და­ვა პი რებ, ემი ლი დამ ცი ნებს და ამიხ ს ნის, რომ ერ თი და იგი ვე, მუ დამ და ჭი მუ ლი ძა ფი სხვა დას ხ ვა მან ძილს ვერ მოგ ვ ცემს.

თუ სა მოც გ რა დუ სი ა ნი კუთხე მაქვს გა სა ზო მი, მე რკალს კი არ მოვ ხა ზავ ამ კუთხის წვე რი დან, არა მედ სრულ წრეს. ბავ შ ვებ­თან რო ცა გვაქვს საქ მე, ნა გუ ლის ხ მე ვი არა სო დეს არა ფე რი არ უნ­და იყოს. ვარ კ ვევ, რომ წრის ის ნა წი ლი, რო მე ლიც ამ კუთხის ორ გვერდს შო რის არის მოქ ცე უ ლი, წრის მე ექ ვ სედს შე ად გენს. შემ დეგ იმა ვე წვე რო დან უფ რო დიდ რკალს მოვ ხა ზავ და ვხე დავ, ეს მე ო რე რკა ლიც თა ვი სი წრის მე ექ ვ სედს წარ მო ად გენს. მე სა მე კონ ცენ ტ­რულ წრეს ვხა ზავ, და აქაც იმა ვეს ვარ კ ვევ; და გან ვაგ რ ძობ წრე ე ბის ხაზ ვას, ვიდ რე ემი ლი, ჩე მი სიჩ ლუნ გით გაკ ვირ ვე ბუ ლი, არ გა მაფ­რ თხი ლებს, რომ ყო ვე ლი რკა ლი, დი დი თუ პა ტა რა, უკე თუ ერ თ სა და იმა ვე კუთხეს ეკუთ ვ ნის, მუ დამ თა ვი სი წრის მე ექ ვ სე დი იქ ნე ბა და სხვ. ამ გ ვა რად, ჩვენ ტრან ს პორ ტი რის დახ მა რე ბას მი ვა დე ქით. იმის დას მ ტ კი ცებ ლად, რომ მო საზღ ვ რე კუთხე ე ბის ჯა მი ორ სწორ კუთხეს უდ რის, ხა ზა ვენ წრეს; მე კი, პი რი ქით, ისე მო ვიქ ცე ვი, რომ

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

393

ემილ მა პირ ვე ლად წრე ში შე ამ ჩ ნი ოს ეს გა რე მო ე ბა და მე რე ვეტყ ვი: „წრე რომ წავ შა ლოთ და სწო რი ხა ზე ბი დავ ტო ვოთ, შე იც ვ ლე ბა გა ნა კუთხე ე ბის სი დი დე?” და ა. შ.

ფი გუ რის სი ზუს ტეს არ აქ ცე ვენ ყუ რადღე ბას, მას გუ ლის ხ მო­ბენ და მთა ვარ საქ მედ და სა ბუ თე ბას თვლი ან. ჩვენ თან პი რი ქით, და სა ბუ თე ბის ხსე ნე ბაც კი არ იქ ნე ბა; მთა ვა რი საქ მე ჩვენ თ ვის იქ ნე­ბა, რომ მარ თ ლაც სწო რი, მარ თ ლაც ზუს ტი, მარ თ ლაც თა ნა ბა რი ხა ზე ბი გა ვავ ლოთ; რომ ოთხ კუთხე დი ნამ დ ვი ლი ოთხ კუთხე დი, ხო­ლო წრე ნამ დ ვი ლად მრგვა ლი იყოს. ფი გუ რის სი ზუს ტის შე სა მოწ­მებ ლად მას ყვე ლა მი სი ხი ლუ ლი თვი სე ბის მხრით შე ვა მოწ მებთ; ეს მოგ ვ ცემს სა შუ ა ლე ბას ყო ველ დღე ახალ ­ა ხა ლი რა მე აღ მო ვა­ჩი ნოთ მას ში. წრის ორ ნა ხე ვარს დი ა მეტ რ ზე გა დავ კე ცავთ, ხო ლო ოთხ კუთხე დი სას – დი ა გო ნალ ზე. ჩვენ შე ვა და რებთ ამ ორ ფი გუ რას, რა თა გა ვი გოთ, რომ ლის გვერ დე ბი არის ზუს ტად შე სა ფე რი სი და მა შა სა და მე, უკე თე სად ყო ფი ლა გა კე თე ბუ ლი; ვი კა მა თებთ – ექ ნე ბა ად გი ლი თუ არა გა ყო ფის ამ თა ნაბ რო ბას ყველ გან: პა რა ლე ლოგ­რამ ში, ტრა პე ცი ებ ში და სხვა. ზოგ ჯერ შე ვეც დე ბით ვი წი ნას წარ­მეტყ ვე ლოთ ექ ს პე რი მენ ტის შე დე გი; შე ვეც დე ბით ჯერ სა ბუ თე ბი მოვ ნა ხოთ, ვიდ რე ექ ს პე რი მენტს ჩა ვა ტა რებ დეთ და სხვ.

ჩე მი მო წა ფი სათ ვის გე ო მეტ რია სა ხა ზა ვი სა და ფარ გ ლის ხმა რე­ბის ცოდ ნაა და მე ტი არა ფე რი; ხატ ვა არ უნ და ეგო ნოს ის, რად გან ხატ ვის დროს არც ერ თი და არც მე ო რე ხელ საწყო არ იძ ლე ვა სახ­მა რად. სა ხა ზა ვი და ფარ გა ლი ჩა კე ტი ლი იქ ნე ბა და მხო ლოდ იშ ვი ა­თად მი ე ცე მა და ისიც სულ ცო ტა ხნით, რომ ჯღაბ ნას არ მი ეჩ ვი ოს; მაგ რამ ზოგ ჯერ შე იძ ლე ბა სე ირ ნო ბის დრო საც ვი ქო ნი ოთ თან ჩვე­ნი ფი გუ რე ბი და ვი ლა პა რა კოთ, რას გა ვა კე თებთ, ან რი სი გა კე თე ბა გვინ და.

ჩემს სი ცოცხ ლე ში არ და მა ვიწყ დე ბა ერ თი ახალ გაზ რ და კა ცი, ტუ რინ ში რომ ვნა ხე, რო მელ საც ბავ შ ვო ბი სას, რა თა მის თ ვის კონ­ტუ რე ბი სა და ზე და პი რე ბის მი მარ თე ბე ბი ეს წავ ლე ბი ნათ, ყო ველ­დღე აძ ლევ დ ნენ ასარ ჩე ვად სხვა დას ხ ვა გე ო მეტ რი ულ ფი გუ რას შო რის იზო პე რი მეტ რულ ნამ ცხ ვ რებს. პა წია მსუ ნაგს ამო უ წუ რავს თურ მე არ ქი მე დის მთე ლი მეც ნი ე რე ბა, რა თა აღ მო ე ჩი ნა, თუ რო მელ გე ო მეტ რი ულ ფი გუ რა ში იქ ნე ბო და მე ტი საჭ მე ლი.

ბავ შ ვი რომ ვო ლანს თა მა შობს, იგი თვა ლი სა და ხე ლის სი ზუს­

ჟან-ჟაკ რუსო

394

ტეს ავი თა რებს; ბზრი ა ლას რომ აგო რებს, ძა ლას იმა ტებს მი სი ხმა­რე ბით, მაგ რამ არა ფერს სწავ ლობს. მე ბევ რ ჯერ მი კითხავს, რა ტომ არ ას რუ ლე ბი ნე ბენ ბავ შ ვებს იმა ვე თა მაშს, რო მელ საც თა მა შო ბენ დი დე ბი და სა დაც სი მარ ჯ ვეა სა ჭი რო: ბურთს, კეგლს, ბი ლი არდს, მშვილ დი სარს, ბუშტს, მუ სი კა ლურ ინ ს ტ რუ მენ ტებს. მპა სუ ხობ დ­ნენ, რომ ზო გი ერ თი მათ გა ნი აღე მა ტე ბა ბავ შ ვის ძა ლას, სხვე ბის სა­თა მა შოდ კი მი სი კი დუ რე ბი და ორ გა ნო ე ბი ჯერ არ არის საკ მა ოდ გან ვი თა რე ბუ ლი. მე ეს სუსტ არ გუ მენ ტად მი მაჩ ნი ა: ბავ შ ვი ტა ნით მოზ რ დილ კაც ზე უფ რო პა ტა რა ა, მაგ რამ მა ინც ისე თი ვე ტა ნი სა მო­სი აც ვი ა, რო გო რიც მოზ რ დილს. იმის თქმა კი არ მინ და, რომ მა­საც შე უძ ლია ითა მა შოს ჩვე ნი კი ე ბით სა მი ფუ ტის სი მაღ ლის მქო­ნე ბი ლი არ დ ზე; იმის თქმაც არ მინ და, რომ ბავ შ ვ მა ჩვენ თან ერ თად იბურ თა ოს, ან თა ვის პა წა წი ნა ხელ ში სა ბურ თა ოს მფლო ბე ლის ჩო­გა ნი ეჭი როს; არა მედ ითა მა შოს ისეთ დარ ბაზ ში, სა დაც ფან ჯ რე ბი კარ გად არის და ცუ ლი; პირ ველ ხა ნებ ში რბი ლი ბურ თით ითა მა შოს; მი სი პირ ვე ლი ჩოგ ნე ბი ხის იყოს, შემ დეგ – პერ გა მენ ტის, ბო ლოს კი, მი სი წარ მა ტე ბის კვა ლო ბა ზე – და ჭი მუ ლი, სი მე ბი ა ნი. თქვენ ბუშტს არ ჩევთ, რად გან იგი ნაკ ლე ბად ღლის და სა ში შიც არ არის. ორი ვე მო საზ რე ბა მცდა რი ა. ბუშ ტი ქა ლე ბის თა მა ში ა; მაგ რამ ვერც ერთ ქალს ვერ ნა ხავთ, რომ გა მოს რო ლილ ბურთს არ გა ურ ბო დეს. მა თი თეთ რი კა ნი არ უნ და შე ეჩ ვი ოს და ლი ლა ვე ბას, და ბეგ ვას კი არ ელის მა თი პი რი სა ხე, მაგ რამ ჩვენ, რომ ლე ბიც ღო ნი ე რე ბი უნ და ვი ყოთ, ნუ თუ სა ფიქ რა ლი ა, რომ შეგ ვიძ ლია ასე თე ბი ვიქ ნეთ გარ ჯის გა რე­შე? რო გორ შე ვი მუ შა ვებთ თავ დაც ვის უნარს, თუ არა ვინ შე მოგ ვი­ტი ა? ყო ველ თ ვის უგუ ლოდ ვთა მა შობთ, თუ ამ თა მაშ ში უხი ფა თოდ შე იძ ლე ბა მო უქ ნე ლი იყო: ბუშ ტი რომ მოხ ვ დეს ვინ მეს, ვე რა ფერს ავ ნებს; მაგ რამ არა ფე რი არ ავარ ჯი შებს ხე ლებს უკეთ, ვიდ რე ის თა მა ში, სა დაც ხე ლე ბის სა შუ ა ლე ბით თა ვის და ფარ ვაა სა ჭი რო. დარ ბა ზის ერ თი კუთხი დან მე ო რე ში გა დახ ტო მა, გა მოს რო ლი ლი ბურ თის და ვარ დ ნის ად გი ლის წი ნას წა რი გა მოც ნო ბა, იმა ვე ბურ­თის ღო ნი ე რი და მტკი ცე ხე ლით უკან გა მოტყორ ც ნა – აი, ასე თი თა მა ში, თუ იგი მო წი ფუ ლი კა ცი სათ ვის კარ გი ა, მით უფ რო კარ გია მომ წი ფე ბის ასაკ ში მყოფ თათ ვის.

ბავ შ ვის ფიქ რე ბი ჯერ კი დევ მე ტად ნა ზი ა ო, მეტყ ვი ან. ბავ შ­ვე ბი ისე მა გა რი არ არი ან, მაგ რამ უფ რო მოქ ნი ლე ბი არი ან. მა თი

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

395

ხე ლი სუს ტი ა, მაგ რამ იგი მა ინც ხე ლი ა; ამ ხე ლით, თუ სა თა ნა დო პრო პორ ცი ას და ი ცავ, გა ა კე თებს ყვე ლა ფერს, რა საც მი სი მსგავ სი იარა ღით აკე თე ბენ ხოლ მე. ბავ შ ვის ხელს სი მარ ჯ ვე აკ ლი ა; ამი ტო მაც მინ და შევ ძი ნო მას იგი; მო წი ფულ მა რომ მათ ზე მე ტი არ ივარ ჯი შოს, ვე რაფ რით აჯო ბებს: ჩვე ნი ორ გა ნო ე ბის ხმა რე ბას მხო ლოდ მა თი გა­მო ყე ნე ბის წყა ლო ბით ვსწავ ლობთ. მხო ლოდ ხან გ რ ძ ლი ვი გა მოც დი­ლე ბა გვას წავ ლის სა კუ თა რი თა ვის გა მო ყე ნე ბას; ეს გა მოც დი ლე ბაა ნამ დ ვი ლი მეც ნი ე რე ბა და რა გინდ ად რე არ და აწყე ბი ნო იგი, ნა ად­რე ვი მა ინც არას დ როს იქ ნე ბა.

ყვე ლა ფე რი, რაც კეთ დე ბა, შე საძ ლე ბე ლი ყო ფი ლა. და, მარ­თ ლაც, ძლი ერ ხში რია მოქ ნი ლი და კარ გად მოყ ვა ნი ლი ბავ შ ვე ბი, რომ ლე ბიც სხე ულს ხმა რო ბენ ისე ვე მარ დად, რო გორც ეს სა ზო გა­დოდ შე საძ ლე ბე ლია კა ცი სათ ვის. თით ქ მის ყო ველ ბაზ რო ბა ზე ნა ხავ მათ – ეკ ვი ლიბ რის ტი კის ნი მუ შებს გვიჩ ვე ნე ბენ, ხე ლებ ზე და დი ან, ხტუ ნა ვენ, ბა წარ ზე ცეკ ვა ვენ. გა ნა ბავ შ ვე ბის სა ბა ლე ტო და სე ბი არ იზი დავ და მრა ვა ლი წლე ბის გან მავ ლო ბა ში მა ყუ რებ ლებს იტა ლი ურ კო მე დი ა ში? ვის არ გა უ გო ნია გერ მა ნი ა ში და იტა ლი ა ში გან თ ქ მუ ლი ნი კო ლი ნის სა პან ტო მი მო და სი? გა ნა ვის მე შე უძ ლია თქვას, რომ ამ ბავ შ ვე ბის მოძ რა ო ბე ბი თა ვი სუ ფა ლი ა, პო ზე ბი ნაკ ლე ბად მოხ დე­ნი ლი ა, სმე ნა ნაკ ლე ბად მახ ვი ლი და ცეკ ვაც ნაკ ლე ბად მსუ ბუ ქი, ვიდ რე დას რუ ლე ბუ ლი მო ცეკ ვა ვი სა? მარ თა ლი ა, პირ ველ ხა ნებ ში თი თე ბი მსხვი ლი, მოკ ლე და მო უქ ნე ლი აქვთ, ხე ლე ბი ჩა სუ ქე ბუ­ლი, უჭირთ კი დეც ხე ლის წავ ლე ბა. მაგ რამ გა ნა ეს უშ ლის ზო გი­ერთ ბავშვს წე როს ან ხა ტოს ისეთ ასაკ ში, რო ცა სხვას ფან ქა რი ან კა ლა მი ვერ და უ ჭე რია ხელ ში? მთელ პა რიზს ახ სოვს კი დევ პა ტა რა ინ გ ლი სე ლი ქა ლი, რო მე ლიც ათი წლის ასაკ ში კლა ვე რინ ზე სას წა­უ ლებს ახ დენ და. მი ნა ხავს ერ თი მო ხე ლის შვი ლი, რვა წლის ყმაწ­ვი ლი, რო მელ საც თეფ შებს შო რის მა გი და ზე და ა ყე ნებ დ ნენ ხოლ მე, რო გორც ქან და კე ბას, და რო მე ლიც თით ქ მის მის ოდე ნა ვი ო ლი ნო ზე უკ რავ და და თა ვის შეს რუ ლე ბით თვით მუ სი კო სებ საც აკ ვირ ვებ და.

ეს მა გა ლი თე ბი და კი დევ ათი ათა სი სხვა, ამ ტ კი ცე ბენ, შე ხე დუ­ლე ბა, თით ქოს ბავ შ ვი ვერ ის წავ ლის იმას, რა საც ჩვენ ვერ ვსწავ­ლობთ, ჩე მი აზ რით, მცდა რია და თუ ზო გი ერთ რა მე ში ბავ შ ვებ მა ვერ გა მო ი ჩი ნეს წარ მა ტე ბა, ეს მხო ლოდ იმის ბრა ლი ა, რომ არ უვარ ჯი ში ათ.

ჟან-ჟაკ რუსო

396

მეტყ ვი ან, რომ აქ, სხე უ ლის მი მართ, თვი თონ იმ ნა ად რე ვი კულ ტუ რის შეც დო მას ვუშ ვებ, რო მე ლიც დავ გ მე გო ნე ბის მი მართ. გან ს ხ ვა ვე ბა ძლი ერ დი დი ა, რად გან ერთ დარ გ ში პროგ რე სი მოჩ­ვე ნე ბი თი ა, მე ო რე ში კი რე ა ლუ რი. და ვამ ტ კი ცე, რომ მათ არ აქვთ ნამ დ ვი ლი გო ნე ბა, რო მე ლიც ჩვენ გვგო ნია რომ აქვთ, მაგ რამ იმას, რაც გვგო ნია რომ აკე თე ბენ, ისი ნი მარ თ ლაც აკე თე ბენ. ოღონდ მუ დამ უნ და გვახ სოვ დეს, რომ ყო ვე ლი ვე ეს არის და მუ დამ უნ და იყოს მხო ლოდ თა მა ში, იმ მოძ რა ო ბის მსუ ბუ ქი და ნე ბა ყოფ ლო ბი­თი გა მოვ ლი ნე ბა, რო მელ საც ბუ ნე ბა მო ითხოვს მათ გან, ე. ი. უნ და იყოს მხო ლოდ სა შუ ა ლე ბა იმი სათ ვის, რა თა ბავ შ ვის გარ თო ბა გა­ვამ რა ვალ ფე როვ ნოთ და მის თ ვის სა სი ა მოვ ნოდ ვაქ ცი ოთ; არა ვი თარ ძალ და ტა ნე ბას არ უნ და ჰქონ დეს ად გი ლი, რა თა გარ თო ბა შრო მად არ გა და იქ ცეს. არ ვი ცი, რა გა სარ თო ბი უნ და იყოს ისე თი, რომ ჭკუ­ის და რი გე ბის სა ბა ბად არ გა მოდ გეს; და რომც ვერ გა მო ვი ყე ნო, რა უშავს, ოღონდ კი გა ერ თოს მის ნე ბა ზე და დრო გა ა ტა როს; გა ნა ყვე ლა ფერ ში ახ ლა ვეა სა ჭი რო წარ მა ტე ბა? სა მა გი ე როდ, უსა თუ ოდ სა ჭი რო რომ იყოს ამის თუ იმის სწავ ლე ბა, რო გორც არ მი უდ გე საქ მეს, ვე რა სო დეს მი აღ წევ მი ზანს ისე, რომ ძა ლა არ და ა ტა ნო, არ მო ა ბეზ რო და არ მო აწყი ნო.

ის, რაც ორი გრძნო ბის შე სა ხებ ვთქვით, რომ ლე ბიც ყვე ლა ზე უფ რო ხში რად იხ მა რე ბა ან და ყვე ლა ზე უფ რო მნიშ ვ ნე ლო ვა ნი ა, სხვა გრძნო ბე ბის გა ვარ ჯი შე ბის მა გა ლი თა დაც გა მოდ გე ბა. მხედ ვე ლო ბა და შე ხე ბა უძ რავ საგ ნებ საც ეხე ბა და მოძ რავ საც. მაგ რამ, რად გან მხო ლოდ ჰა ე რის რხე ვას შე უძ ლია აამოქ მე დოს სმე ნის გრძნო ბა, ამი­ტომ მხო ლოდ მოძ რავ სხე ულს შე უძ ლია წარ მოშ ვას ხმა უ რო ბა ან ბგე რა; ყვე ლა ფე რი რომ უძ რა ვი იყოს, ვე რა სო დეს ვე რა ფერს გა ვი­გო ნებ დით. ღა მით კი, რო ცა მხო ლოდ იმ დენს ვმოძ რა ობთ, რამ დე­ნიც გვსურს, მხო ლოდ მოძ რა ვი საგ ნე ბის ში ში შე იძ ლე ბა გვქონ დეს და ამი ტომ ყუ რე ბი დაც ქ ვე ტი ლი უნ და გვქონ დეს და შეგ ვეძ ლოს მი ღე ბუ ლი შთა ბეჭ დი ლე ბის მი ხედ ვით ვთქვათ, დი დია მი სი გა მომ­წ ვე ვი სა გა ნი თუ პა ტა რა, შორს არის იგი თუ ახ ლოს, ძლი ე რია მი სი რხე ვა თუ სუს ტი, შერ ხე უ ლი ჰა ე რი უკუ იტყორ ც ნე ბა, გა მო ძა ხი ლი კი ამ შთა ბეჭ დი ლე ბას იმე ო რებს და ამი ტომ ხმა უ რო ბის ან ბგე რის წარ მომ შო ბი სა გა ნი სხვა ად გი ლას გვეს მის, ვიდ რე იგი ნამ დ ვი ლად არის. რომ ველ ზე ან ბარ ში რომ მი წას და ა დო ყუ რი, გა ცი ლე ბით

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

397

უფ რო შო რი დან გა ი გებ ადა მი ა ნის ხმას ან ცხე ნის ფე ხის ხმას, ვიდ­რე ზე ზე მდგო მი.

კარ გი იქ ნე ბა, შე ვა და როთ მხედ ვე ლო ბა სმე ნას, ისე ვე რო გორც იგი შე ხე ბას შე ვა და რეთ და გა ვი გოთ, ორ შთა ბეჭ დი ლე ბა თა შო რის, ერ თი და იმა ვე საგ ნი დან რომ მო დი ან, რო მე ლი მი აღ წევს უფ რო ად­რე თა ვის ორ გა ნოს. ზარ ბაზ ნის ცეცხლს რომ და ი ნა ხავ, შე იძ ლე ბა კი დევ შე ა ფა რო თა ვი რა მეს; მაგ რამ ხმას რომ გა ი გო ნებ, დრო აღარ არის, ყუმ ბა რა მო სუ ლია უკ ვე. იმ დრო ის მი ხედ ვით, რაც ელ ვა სა და ქუ ხილს შო რის გა დის, შე იძ ლე ბა გა მო არ კ ვიო მან ძი ლი იმ ად გი ლამ­დე, სა დაც ქუხს. ისე მო აწყ ვეთ საქ მე, რომ ბავ შ ვი გა ეც ნოს ყვე ლა ასეთ ცდას; მა ნაც მო აწყოს ის ცდე ბი, რაც შე უძ ლი ა, სხვას კი ინ­დუქ ცი ის გზით მი აგ ნოს; მაგ რამ ათას წი ლად მირ ჩევ ნი ა, რომ სრუ­ლე ბით არ იცო დეს, ვიდ რე თქვე ნი თქმა შე იქ მ ნეს სა ჭი რო.

ჩვენ გვაქვს ერ თი ორ გა ნო, რო მე ლიც სმე ნას შე ე სა ბა მე ბა – სა­ხელ დობრ, ხმის ორ გა ნო; მაგ რამ არ გვაქვს ასე თი ვე ორ გა ნო, მხედ­ვე ლო ბას და ფე რებს რომ შე ე სა ბა მე ბო დეს, ვერ გა ვი მე ო რებთ ისე ვე, რო გორც ბგე რებს ვი მე ო რებთ. ეს კი დევ ერ თი ზედ მე ტი სა შუ ა ლე ბაა პირ ვე ლი გრძნო ბის კულ ტუ რი სათ ვის, რად გან შეგ ვიძ ლია აქ ტი უ რი და პა სი უ რი ორ გა ნო ერ თ მა ნე თის სა შუ ა ლე ბით გა ვა ვარ ჯი შოთ.

ადა მი ანს სამ გ ვა რი ხმა აქვს, სა ხელ დობრ: სა მეტყ ვე ლო ანუ სა­არ ტი კუ ლა ციო ხმა, სა სიმ ღე რო ანუ მე ლო დი უ რი ხმა და პა თე ტუ რი ანუ აქ ცენ ტი რე ბუ ლი ხმა, რო მე ლიც ვნე ბა თა ენას წარ მო ად გენს და სიმ ღე რა სა და სიტყ ვას აცხო ვე ლებს. ბავშვს, რო გორც მო წი ფულ­საც, სა მი ვე გვა რის ხმა აქვს, ოღონდ ამ უკა ნას კ ნე ლის მსგავ სად ვერ უკავ ში რებს მათ ერ თ მა ნეთს, მა საც შე უძ ლია ჩვენ სა ვით სი ცი ლი, ყვი რი ლი, ჩი ვი ლი, კვნე სა, მაგ რამ არ შე უძ ლია მა თი მო დუ ლა ცი ე ბი შე უ ერ თოს და ნარ ჩენ ორ ხმას. ის არის. სრულ ქ მ ნი ლი მუ სი კა, რო­მე ლიც ყვე ლა ზე უკეთ აერ თი ა ნებს ამ სამ ხმას. ბავ შ მა ასე თი მუ სი კა არ იცის, და მი სი სიმ ღე რა მუ დამ უგუ ლო ა. მის სა მეტყ ვე ლო ხმა­საც არ გა აჩ ნია გა მო მეტყ ვე ლე ბა, ის ყვი რის, მაგ რამ გა მო მეტყ ვე ლე­ბა, არ აქვს; და რო გორც მის ლა პა რაკს აკ ლია გა მო მეტყ ვე ლე ბა ისე მის ხმა საც აკ ლია ენერ გი ა. ჩვენს მო წა ფეს უფ რო მარ ტი ვი, უფ რო სა და ლა პა რა კი ექ ნე ბა, რად გან მი სი ვნე ბე ბი ჯერ არ გაღ ვი ძე ბუ ლა და მა თი ხმაც ჯერ არ და მა ტე ბია და ნარ ჩენ ხმებს. ამი ტომ არამც და არამც არ უკითხოთ მას რო ლე ბი ტრა გე დი ი დან ან კო მე დი ი დან და

ჟან-ჟაკ რუსო

398

არ ას წავ ლოთ, რო გორც იტყ ვი ან ხოლ მე, დეკ ლა მა ცი ა, ამის წყა ლო­ბით იგი შემ დეგ ში მის თ ვის გა უ გე ბარ სა გან ზეც გა მო მეტყ ვე ლე ბით ილა პა რა კებს და ისეთ გრძნო ბებს გა მო ხა ტავს, რაც მას არა სო დეს გა ნუც დი ა.

ას წავ ლეთ მას სა და, ნა თე ლი ლა პა რა კი, კარ გი არ ტი კუ ლა ცი ა, ზუს ტი და უაფექ ტა ციო გა მოთ ქ მა, გრა მა ტი კუ ლი მახ ვი ლი სა და პრო სო დი ოს დაც ვა, ხმის და ძაბ ვა მხო ლოდ იმ დე ნად, რამ დე ნიც სა­ჭი როა გა სა გო ნებ ლად და არა ზედ მე ტად, რო გორც ეს კო ლეჯ ში აღ­ზ რ დილ ბავ შ ვებს სჩვე ვი ათ: არ სად არა ვი თა რი გა და ჭარ ბე ბა!

აგ რეთ ვე სიმ ღე რა შიც მტკი ცე, მშვი დი, მოქ ნი ლი და მჟღე რი ხმა შე უ მუ შა ვეთ. ყუ რიც გრძნობ დეს ზო მას და ჰარ მო ნი ას და მე ტი არა­ფე რი. იმი ტა ტი უ რი და თე ატ რა ლუ რი მუ სი კა მის ასაკს არ შეჰ ფე რის. მე ისიც კი არ მინ და, რომ სიტყ ვე ბით იმ ღე როს; თუ მო ინ დო მა სიტყ­ვე ბით მღე რა, შე ვეც დე ბი სა გან გე ბოდ გა მო ვი გო ნო მი სი ასა კი სათ ვის სა ინ ტე რე სო და მი სი იდე ე ბის მსგავ სად მარ ტი ვი სიმ ღე რა­ ლექ სე ბი.

გა სა გე ბია თა ვის თა ვად, რომ თუ არ ვჩქა რობ წიგ ნე ბის კითხ ვა ვას წავ ლო, მით უმე ტეს არ ავ ჩ ქარ დე ბი ნო ტე ბის კითხ ვა ვას წავ ლო. ავაც დი ნოთ მის ტვინს ყუ რადღე ბის ძლი ე რი და დამ ქან ცა ვი და ძაბ ვა და ნუ ვიჩ ქა რებთ მის გო ნე ბის დატ ვირ თ ვას პი რო ბი თი ნიშ ნე ბით. არ ვმა ლავ, რომ ამას ახ ლავს სიძ ნე ლე, ვი ნა ი დან, თუმ ცა, ნო ტე­ბის ცოდ ნა არ არის სიმ ღე რის ცოდ ნი სათ ვის უფ რო აუცი ლე ბე ლი, ვიდ რე ასო ე ბის ცოდ ნაა ლა პა რა კი სათ ვის, მაგ რამ გან ს ხ ვა ვე ბა მა ინც იმა ში ა, რომ ლა პა რა კით ჩვენ სა კუ თარ აზ რებს გა მოვ თ ქ ვამთ, სიმ­ღე რით კი – მხო ლოდ სხვი სას. ამ უკა ნას კ ნელ თა გად მო სა ცე მად კი სა ჭი როა იცო დე მა თი კითხ ვა.

მაგ რამ, ჯერ ერ თი, წა კითხ ვის მა გივ რად შე იძ ლე ბა გა ი გო ნო და სიმ ღე რაც ყუ რი სათ ვის უფ რო ახ ლო ა, ვიდ რე თვა ლი სათ ვის. ამის გარ და, მუ სი კის კარ გი ცოდ ნი სათ ვის არ კმა რა მხო ლოდ მი სი შეს­რუ ლე ბა, სა ჭი როა მი სი შექ მ ნაც და ორი ვე ერ თად უნ და ის წავ­ლო, თო რემ არა სო დეს გე ცო დი ნე ბა მუ სი კა კარ გად. ჯერ ას წავ ლეთ თქვენს პა ტა რა მუ სი კოსს სწო რი კა დან სი ა ნი პა ტარ ­ პა ტა რა და წე­სი ე რი ფრა ზე ბის შედ გე ნა: შემ დეგ მა თი შე ერ თე ბა ერ თ მა ნეთ თან ძა ლი ან მარ ტი ვი მო დუ ლა ცი ით, და ბო ლოს – მა თი სხვა დას ხ ვა მი­მარ თე ბის აღ ნიშ ვ ნა სწო რი პუნ ქ ტუ ა ცი ით; ამი სათ ვის სა ჭი როა კა­დან სე ბი სა და პა უ ზე ბის სწო რად შერ ჩე ვა. გან სა კუთ რე ბით სიმ ღე­

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

399

რა ში არ და უშ ვათ არა ვი თა რი უც ნა უ რო ბა, არა ვი თა რი პა თე ტი კა, არა ვი თა რი ექ ს პ რე სი ა. მე ლო დია ყო ველ თ ვის იყოს გაბ მუ ლი და სა­დაც, ტო ნის ძი რი თად ნო ტებ ზე აგე ბუ ლი, მუ დამ და მუ დამ ისე თი, რომ ბა ნი გარ კ ვე ვით ის მო დეს, ბავ შ ვ მა ად ვი ლად გა ი გო ნოს იგი და ყუ რი მი ა დევ ნოს; ხმი სა და სმე ნის გა სა ვი თა რებ ლად, მან უკ ლა ვე სი­ნოდ არ უნ და იმ ღე როს არა სო დეს.

რა თა ყო ვე ლი ბგე რა უფ რო მკა ფი ოდ ის მო დეს, მათ ცალ ­ ცალ­კე გა მოთ ქ ვა მენ; აქე და ნაა ცნო ბი ლი მარ ც ვ ლე ბის მქო ნე სოლ ფე ჯი­ოს ხმა რე ბა. ხა რის ხე ბის გან სას ხ ვა ვებ ლად სა ხე ლე ბი უნ და მის ცე ამ ხა რის ხებ საც და მათ გან ს ხ ვა ვე ბულ მყარ ტერ მი ნებ საც; აქე და ნაა ინ ტერ ვა ლე ბის სა ხე ლე ბი და ან ბა ნის ასო ე ბი, რომ ლე ბი თაც აღ ნიშ­ნა ვენ კლა ვი შებს და გა მის ნო ტებს. C და A აღ ნიშ ნა ვენ გარ კ ვე ულ, მყარ ბგე რებს, რომ ლებ საც ერ თი და იგი ვე კლა ვი შე ბი იძ ლე ვა ყო­ველ თ ვის. ut და la სულ სხვა რამ არის. ut არის მუ დამ მა ჟო რუ ლი ტო ნის ტო ნი კა ან მი ნო რუ ლი ტო ნის მე დი ან ტი. la არის ყო ველ თ­ვის მი ნო რუ ლი ტო ნის ტო ნი კა ან მა ჟო რუ ლი ტო ნის მე ექ ვ სე ნო­ტი. ამ გ ვა რად, ასო ე ბი წარ მო ად გე ნენ ჩვე ნი მუ სი კა ლუ რი სის ტე მის უც ვ ლე ლი მი მარ თუ ლე ბის ტერ მი ნებს, მარ ც ვ ლე ბი კი შე სატყ ვი სი მი მარ თუ ლე ბის ტერ მი ნებს სხვა დას ხ ვა ტო ნა ლო ბა ში. ასო ე ბი აღ­ნიშ ნა ვენ კლა ვი შებს; მარ ც ვ ლე ბი კი – ტო ნა ლო ბის სა ფე ხუ რებს. ფრან გ მა მუ სი კო სებ მა უც ნა უ რად არი ეს ეს გან ს ხ ვა ვე ბა; მათ ერ თ­მა ნეთ ში არი ეს მარ ც ვ ლე ბი სა და ასო ე ბის მნიშ ვ ნე ლო ბა; სრუ ლი ად ზედ მე ტად გა ა ორ მა გეს, კლა ვი შე ბის ნიშ ნე ბი და აღარ მო ი ტო ვეს არა ფე რი ტო ნე ბის აღ სა ნიშ ნა ვად, ისე, რომ მათ თ ვის ut და C მუ დამ ერ თი და იგი ვე ა, რაც არ არის და არც შე იძ ლე ბა იყოს, რად გან მა­შინ რა ღა სა ჭი რო იქ ნე ბო და C? ამი ტომ მა თი სოლ ფე ჯი ოს მე თო დი გან სა კუთ რე ბით ძნე ლი ა, არა ვი თა რი სარ გებ ლო ბა არ მო აქვს, არა­ვი თარ ზუსტ იდე ას არ აწ ვ დის გო ნე ბას, ვი ნა ი დან ამ მე თო დით ეს ორი მარ ც ვა ლი – ut და mi, მა გა ლი თად, შე იძ ლე ბა ერ თ ნა ი რად ნიშ­ნავ დეს მა ჟო რულ საც, მი ნო რულ საც, დიდ საც და პა ტა რა ტერ ცი ა­საც. რა ღაც უც ნა უ რი ბე დის წე რა ა, რომ ქვე ყა ნა, სა დაც მუ სი კა ზე ყვე ლა ზე უკე თე სი წიგ ნე ბი იწე რე ბა, სწო რედ ისე თი ქვე ყა ნა ა, სა დაც მუ სი კა ყვე ლა ზე უფ რო ძნე ლი შე სას წავ ლი ა.

მო დით, ჩვენს მო წა ფეს თან უფ რო მარ ტი ვი და უფ რო ნა თე ლი მე თო დი გა მო ვი ყე ნოთ; მის თ ვის მხო ლოდ ორი ტო ნა ლო ბა იყოს,

ჟან-ჟაკ რუსო

400

მა თი მი მარ თე ბა მუ დამ ერ თი და იგი ვე დარ ჩეს და მუ დამ ერ თი და იგი ვე მარ ც ვ ლით აღი ნიშ ნოს სიმ ღე რა იქ ნე ბა თუ რო მე ლი მე ინ ს ტ­რუ მენ ტ ზე დაკ ვ რა, შე ეძ ლოს თა ვი სი ტო ნა ლო ბის გა მორ კ ვე ვა ყვე­ლა იმ თორ მე ტი ტო ნის მი ხედ ვით, რომ ლე ბიც კი შე იძ ლე ბა მის თ­ვის სა ფუძ ვე ლი იყოს ისე, რომ D-ში მო დუ ლი რებს იგი, C­ში, G­ში თუ სხვა ში, ბო ლო ტო ნა ლო ბის შე სა ფე რი სად ყო ველ თ ვის ut და Ca იყოს. რაც ას წავ ლეთ, იგი ყო ველ თ ვის გა გი გებთ; ტო ნა ლო ბის ძი რი­თა დი მი მარ თე ბე ბი სიმ ღე რა შიც და დაკ ვ რა შიც მუ დამ ნა თე ლი იქ ნე­ბა მის თ ვის, შეს რუ ლე ბა უფ რო ზუს ტი და წინ ს ვ ლაც უფ რო სწრა ფი. რა შე იძ ლე ბა იყოს იმა ზე უფ რო უც ნა უ რი, რა საც ფრან გე ბი ნა ტუ­რა ლურ სოლ ფე ჯი ოს ეძა ხი ან; ეს ნიშ ნავს, მო ა შო რო სა განს მი სი იდეა და მის თ ვის სრუ ლი ად უცხო იდეა მი ა კუთ ვ ნო, რო მე ლიც მხო ლოდ და გაბ ნევს და სხვა არა ფე რი. ყვე ლა ზე უფ რო ბუ ნებ რი ვია სოლ ფე­ჯიო ტრან ს პო ზი ცი ით, რო ცა ტო ნა ლო ბა ტრან ს პო ნი რე ბუ ლი ა.

მაგ რამ არ ღირს ამ დე ნი ლა პა რა კი მუ სი კა ზე: ას წავ ლეთ იგი რო­გორც გნე ბავთ, ოღონდ კი იგი გარ თო ბას წარ მო ად გენ დეს მუ დამ და სხვას არა ფერს.

აი, ჩვენ უკ ვე ვი ცით უცხო სხე უ ლე ბის მდგო მა რე ო ბა ჩვე ნი სხე­უ ლის მი მართ, მა თი სიმ ძი მე, მოყ ვა ნი ლო ბა, ფე რი, სიმ კაც რე, სი­დი დე, და შო რე ბა, ტემ პე რა ტუ რა, მოძ რა ო ბა. ვი ცით უკ ვე, რო მე ლი სხე უ ლი მო ვი ზი დოთ და რო მე ლი მო ვი ცი ლოთ, რო გორ მო ვიქ ცეთ, რომ მი სი წი ნა აღ მ დე გო ბა დავ ძ ლი ოთ ან და და ვუ პი რის პი როთ მას სხვა სხე უ ლი, რო მე ლიც მარცხს აგ ვაც დენს: მაგ რამ ეს არ კმა რა; ჩვე ნი სა კუ თა რი სხე უ ლი მუ დამ იქან ცე ბა, იგი მუ დამ ძა ლის აღ დ­გე ნას სა ჭი რო ებს. თუმ ცა, გვაქვს უნა რი, სხვა სხე უ ლე ბი ჩვენს სა­კუ თარ სუბ ს ტან ცი ად ვაქ ცი ოთ, მაგ რამ არ ჩე ვა ნი ინ დი ფე რენ ტუ­ლი არ არის: კაცს ყვე ლა ფე რი კი არ ეჭ მე ვა და იმ სუბ ს ტან ცი ებს შო რის, რომ ლე ბიც საკ ვე ბად გა მოდ გე ბა, ზო გი უფ რო მე ტად არის შე სა ფე რი სი, ზო გი კი ნაკ ლე ბად, იმის და მი ხედ ვით, თუ რო გო რი კონ ს ტი ტუ ცი ის არის მი სი სა ხე ო ბა, რო გორ კლი მა ტურ პი რო ბებ­ში ცხოვ რობს. რო გო რი ტემ პე რა მენ ტი აქვს მას კერ ძოდ და რო გორ ცხოვ რე ბას უკარ ნა ხებს მას მი სი მდგო მა რე ო ბა.

ჩვენ შიმ ში ლით და ვი ხო ცე ბო დით ან მო ვი წამ ლე ბო დით, რომ შე სა ფე რი სი საჭ მ ლის არ ჩე ვი სათ ვის სა ჭი რო ყო ფი ლი ყო დაც და, რა თა გა მოც დი ლე ბას ეს წავ ლე ბი ნა მი სი გა მოც ნო ბა და არ ჩე ვა; მაგ­

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

401

რამ უზე ნა ე სი სი კე თე, რო მელ მაც მგრძნო ბე ლი არ სე ბის სი ა მოვ ნე ბა მი სი დღეგ რ ძე ლო ბის იარა ღად აქ ცი ა, გვამ ც ნობს ხოლ მე იმით, რაც ჩვენს სა სას მოს წონს, იმას, რაც ჩვენს კუჭს ერ გე ბა. ბუ ნებ რივ პი­რო ბებ ში ადა მი ა ნი სათ ვის არ არ სე ბობს მის სა კუ თარ მა და ზე უფ რო სან დო ექი მი და ადა მი ა ნი რომ მის პირ ველ ყო ფილ მდგო მა რე ო ბა ში ავი ღოთ, ეჭ ვი არ მე პა რე ბა, ყო ვე ლი საჭ მე ლი, რა საც იგი ყვე ლა ზე სა სი ა მოვ ნოდ მი იჩ ნევ და, ყვე ლა ზე უფ რო სა ღიც იქ ნე ბო და მის თ ვის.

უფ რო მე ტიც, ქვეყ ნის შე მოქ მე დი მარ ტო იმ მოთხოვ ნი ლე ბებ­ზე კი არ ზრუ ნავს, რაც მან მოგ ვა ნი ჭა, არა მედ იმათ ზეც, რაც თვი­თონ მი ვე ცით თავს; და ჩვე ნი სურ ვი ლი რომ მუ დამ თან მ ხ ლე ბი იყოს ჩვე ნი ვე მოთხოვ ნი ლე ბი სა, მან ისე მო აწყო, რომ ჩვე ნი გე მოვ ნე ბა გვეც ვ ლე ბა ყო ფა­ ცხოვ რე ბას თან ერ თად. რაც უფ რო მე ტად დავ­შორ დე ბით ბუ ნებ რივ მდგო მა რე ო ბას, მით უფ რო მე ტად ვკარ გავთ ბუ ნებ რივ გე მოვ ნე ბა საც, ან და უფ რო სწო რედ, ჩვე უ ლე ბა ჩვენს მე­ო რე ბუ ნე ბად გვექ ცე ვა და მის მა გივ რო ბას ეწე ვა იმ დე ნად, რომ არც ერ თ მა ჩვენ გან მა აღარ იცის თავ და პირ ვე ლი ბუ ნე ბა.

აქე დან გა მო დის, რომ ყვე ლა ზე უფ რო ბუ ნებ რი ვი გე მოვ ნე ბა ყვე ლა ზე უფ რო სა და უნ და იყოს, რად გან იგი ყვე ლა ზე უფ რო ად­ვი ლად იც ვ ლე ბა, მაგ რამ, თუ იგი ჩვენ მა ფან ტა ზი ამ გა ა ფა ქი ზა და გა ა ლა მა ზა, ისე თი გახ დე ბა, რომ მე ტად აღარ შე იც ვ ლე ბა. ის ადა­მი ა ნი, რო მელ საც არა აქვს ჯერ თა ვი სი ქვე ყა ნა, ად ვი ლად შე ე გუ ე ბა ყო ვე ლი ქვეყ ნის ზნე­ ჩ ვე უ ლე ბას, მაგ რამ ერ თი ქვეყ ნის კა ცი ვერ გა­და იქ ცე ვა სხვა ქვეყ ნის კა ცად.

ჩე მი აზ რით, ეს ყო ველ მ ხ რივ სწო რია და მით უფ რო სა კუთ­რივ გე მოვ ნე ბის მი მარ თაც. ჩვე ნი პირ ვე ლი საკ ვე ბი რძე ა, მხო ლოდ თან და თა ნო ბით ვეჩ ვე ვით ცხა რე საჭ მელს, პირ ველ ხა ნებ ში კი იგი გვძულს. ხი ლი, ბოს ტ ნე უ ლი, მცე ნა რე უ ლო ბა და ბო ლოს ცო ტა­ო დე ნი შემ წ ვა რი ხორ ცი, შე უ კაზ მა ვი და უმა რი ლო, აი, ადა მი ა ნე­ბის პირ ვე ლი ნა დი მი, ვე ლუ რი რომ პირ ვე ლად ღვი ნოს სინ ჯავს, იგი იჭყა ნე ბა და სას მისს ხელს ჰკრავს; ჩვენ შო რი საც კი, ვი საც ოც წლამ დე მი უღ წე ვია ისე, რომ მა გა რი სას მე ლი არ გა უ სინ ჯავს, ვე ღარ ეჩ ვე ვა მას; ღვი ნის მსმე ლი არც ერ თი არ იქ ნე ბო და ჩვენ შო რის, რომ ნორჩ ასაკ ში ღვი ნოს არ გვას მევ დ ნენ. და ბო ლოს, რაც უფ რო სა დაა ჩვე ნი გე მოვ ნე ბა, მით უფ რო უნი ვერ სა ლუ რი ა; ზიზღს ყვე ლა ზე უფ­რო ხში რად რთუ ლი საჭ მე ლე ბი იწ ვევს, ვის უნა ხავს ისე თი ადა მი ა ნი,

ჟან-ჟაკ რუსო

402

რომ წყა ლი და პუ რი ეჯავ რე ბო დეს? აი, ბუ ნე ბის კვა ლი და მა შა სა­და მე, აი, ჩვე ნი წე სიც. შე ვუ ნარ ჩუ ნოთ ბავშვს, რამ დე ნა დაც შე იძ ლე­ბა მი სი თავ და პირ ვე ლი გე მოვ ნე ბა; სა ყო ველ თაო და სა და საჭ მე ლი ჭა მოს, შე აჩ ვი ოს სა სა მხო ლოდ უბ რა ლო საჭ მე ლებს და რა ღაც სა­გან გე ბო გე მოს ნუ შე ი მუ შა ვებს.

აქ არ ვსვამ კითხ ვას უფ რო ჯან სა ღია ასე თი ცხოვ რე ბა თუ არა; არ ვუდ გე ბი მას ამ თვალ საზ რი სით. იმი სათ ვის, რომ ასეთ ცხოვ რე­ბას უპი რა ტე სო ბა მივ ცე, ჩემ თ ვის საკ მა რი სია ვი ცო დე, რომ იგი ყვე­ლა ზე უფ რო შე ე ფე რე ბა ბუ ნე ბას და ყვე ლა ზე უფ რო ად ვი ლად ეგუ ე ბა ყო ველ გ ვარ პი რო ბებს ვინც ამ ბობს, რომ ბავ შ ვე ბი შე ვაჩ ვი­ოთ იმ საჭ მელს, რო მე ლიც მო წი ფუ ლო ბა ში უნ და ჭა მონ, ვერ მსჯე­ლობს სწო რად, ასე მგო ნი ა. საჭ მე ლი რა ტომ უნ და იყოს ერ თი და იგი ვე, თუ კი ცხოვ რე ბის წე სი ესო დენ გან ს ხ ვა ვე ბუ ლი ა? მუ შა ო ბით, დარ დე ბით, გა ჭირ ვე ბით და ქან ცულ კაცს ნო ყი ე რი საჭ მე ლი ესა ჭი­რო ე ბა, რა თა მის ტვინს ახა ლი ძა ლე ბი შე ე მა ტოს. ბავშვს, რო მე ლიც ეს ­ეს არის ცელ ქობ და და რომ ლის სხე უ ლი იზ რ დე ბა, უხ ვი საჭ მე ლი უნ და, რო მე ლიც მას ბევრ ლიმ ფას მი ა წო დებს; ამას თა ნა ვე კაცს აქვს უკ ვე გარ კ ვე უ ლი მდგო მა რე ო ბა – ხე ლო ბა, ბი ნა, ვის შე უძ ლია დარ­წ მუ ნე ბით თქვას ბავ შ ვ ზე, თუ რას უქა დის მას მი სი ბედ ­იღ ბა ლი? ნურც ერ თი მხრით ნუ მივ ცემთ მას იმ დე ნად დას რუ ლე ბულ სა ხეს, რომ გა უძ ნელ დეს მი სი შეც ვ ლა, თუ სა ჭი რო ე ბამ მო ითხო ვა. ნუ მო­ვიქ ცე ვით ისე, რომ იგი შიმ ში ლით მოკ ვ დეს უცხო ქვე ყა ნა ში, თუ ფრან გი მზა რე უ ლი არ ათ რია თან და ნურც ისე, რომ მან ოდეს მე თქვას, ჭა მა­ ს მა მხო ლოდ საფ რან გეთ ში იცი ა ნო. აი, სხვა თა შო რის, უც ნა უ რი ხოტ ბა! მე კი, პი რი ქით ვიტყო დი, რომ სწო რედ ფრან გებს არ ცოდ ნი ათ ჭა მა, ვი ნა ი დან რა ღაც სა გან გე ბო ოს ტა ტო ბა არის სა­ჭი რო, რა თა მა თი კერ ძი იჭ მე ბო დეს.

გრძნო ბებს შო რის გე მო სა ზო გა დოდ ყვე ლა ზე უფ რო მე ტად მოქ მე დებს ჩვენ ზე. მარ თ ლაც, უფ რო და ინ ტე რე სე ბუ ლი ვართ სწო­რად ვიმ ს ჯე ლოთ იმ სუბ ს ტან ცი ებ ზე, რომ ლე ბიც ჩვე ნი სუბ ს ტან ცი­ის ნა წი ლად უნ და იქ ც ნენ, ვიდ რე იმ სუბ ს ტან ცი ებ ზე, რომ ლე ბიც მის გარ შე მო უნ და იმ ყო ფე ბოდ ნენ. მხო ლოდ შე ხე ბი სათ ვის, სმე­ნი სათ ვის და მხედ ვე ლო ბი სათ ვის ათა სი რამ არის ინ დი ფე რენ ტუ­ლი; მაგ რამ თით ქ მის არა ფე რი არის ისე თი, რომ გე მო სათ ვის იყოს ინ დი ფე რენ ტუ ლი, უფ რო მე ტიც: ამ გრძნო ბის მოქ მე დე ბა მთლად

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

403

ფი ზი კუ რი და მა ტე რი ა ლუ რი ა; იგი ერ თა დერ თი გრძნო ბა ა, რომ არა ფერს ეუბ ნე ბა ჩვენს ფან ტა ზი ას, ან და, ყო ველ შემ თხ ვე ვა ში, მის შეგ რ ძ ნე ბებ ში ფან ტა ზია ყვე ლა ზე ნაკ ლე ბი ა: ყვე ლა სხვა გრძნო ბის შთა ბეჭ დი ლე ბებ ში კი ბაძ ვა და ფან ტა ზია მო რალს ჩა უ რე ვენ ხში­რად. ამი ტომ, სა ერ თოდ, ნა ზი და მგზნე ბა რე გუ ლის პატ რონს, ვნე­ბი ან სა და ძლი ერ მგრძნო ბი ა რე ადა მი ანს სხვა გრძნო ბე ბი ად ვი ლად ააღელ ვებს, გე მოს მი მართ კი იგი საკ მა ოდ გულ გ რი ლი ა. მაგ რამ სწო რედ ის, რაც გე მოს სხვა გრძნო ბებ ზე დაბ ლა აყე ნებს და ამ ცი­რებს ჩვენს თვალ ში მას თან და კავ ში რე ბულ ნდო მა­ სურ ვი ლებს, მე, პი რი ქით, მა ფიქ რე ბი ნებს, რომ ბავ შ ვის წარ მარ თ ვის სა უ კე თე სო სა­შუ ა ლე ბაა უხელ მ ძღ ვა ნე ლო პი რის სა შუ ა ლე ბით. სი წუწ კე უკე თე სი მა მოძ რა ვე ბე ლი ა, ვიდ რე პა ტივ მოყ ვა რე ო ბა, რად გან პირ ვე ლი ბუ­ნებ რი ვი წა დი ლია და უშუ ა ლოდ გრძნო ბა ზეა და მო კი დე ბუ ლი, მე ო­რე კი გა გე ბის საქ მე ა, რო მე ლიც ადა მი ა ნის კაპ რიზ ზე და ყო ველ გ ვარ შერ ყ ვ ნა ზეა და მო კი დე ბუ ლი. სი წუწ კე ბავ შ ვო ბის ვნე ბა ა; ეს ვნე ბა ვერ უძ ლებს ვერც ერთ სხვა ვნე ბას; სულ მცი რე წი ნა აღ მ დე გო ბა რომ შეხ ვ დეს, იგი გაქ რე ბა; ეჰ, მერ წ მუ ნეთ, ბავ შ ვი სულ შეწყ ვეტს ფიქრს იმა ზე, რას სჭამს იგი და რო დე საც მი სი გუ ლი შე წუ ხე ბუ ლი იქ ნე ბა, სა სა არ შე ა წუ ხებს მას სრუ ლე ბით. რო ცა ბავ შ ვი გა იზ რ­დე ბა, ათა სი სხვა მხურ ვა ლე გრძნო ბა და ი კა ვებს ტკბი ლე უ ლო ბის სიყ ვა რუ ლის ად გილს და მხო ლოდ გა ა ნე ლებს მის პა ტივ მოყ ვა რე­ო ბას, რად გან მხო ლოდ ეს უკა ნას კ ნე ლი ვნე ბა იყე ნებს თა ვი სათ­ვის და ნარ ჩენ გრძნო ბებს, და ბო ლოს, შთან თ ქავს კი დეც მათ. ზოგ­ჯერ დავ კ ვირ ვე ბი ვარ ისეთ კა ცებს, რომ ლე ბიც დიდ მნიშ ვ ნე ლო ბას აძ ლევ დ ნენ გემ რი ელ ნა ჭერს, დი ლი დან ვე იმის ფიქ რ ში არი ან, დღეს რას ვჭა მო თო, და უფ რო დაწ ვ რი ლე ბით მოგ ვითხ რო ბენ სა­დი ლის ამ ბავს, ვიდ რე პოლიბიოსი27 გვიყვება ბრძოლის ამბავს. დავრწმუნდი, რომ ყველა ეს ვითომდა კაცი მხოლოდ ორმოცი წლის ბავშვი იყო მხნეობასა და სიმტკიცეს მოკლებულნი, fruges consumere nati,28 სიწუწკე ცარიელი სულის სენია. წუწკი კაცის სული მთლად მის სასაზეა მიკრული. იგი მხოლოდ ჭამისათვის არის გაჩენილი; ყოვლად უქმი და უნიჭო, იგი მხოლოდ სუფრაზე ვარგა, მხოლოდ საჭმელზე შეუძლია ილაპარაკოს, არ გვშურს – დაგვილოცნია მისთვის ეს ხელობა; ჩვენთვისაც კარგი იქნება და მისთვისაც რომ შეასრულოს, რაც მას უფრო მოუხდება, ვიდრე სხვა რამე.

ჟან-ჟაკ რუსო

404

შიშს, რომ სი წუწ კემ არ გა იდ გას ფეს ვე ბი ბავ შ ვ ში, რო მელ საც მა ინც აქვს ზო გი რა მის უნა რი, მხო ლოდ ჭკუ ა მოკ ლე კა ცი შე უძ ლია შე აშ ფო თოს. ბავ შ ვო ბა ში მხო ლოდ იმა ზე ვფიქ რობთ, რა ვჭა მოთ; ჭა ბუ კო ბა ში ამა ზე უკ ვე აღარ ვფიქ რობთ; ყო ვე ლი საჭ მე ლი მოგ ვ­წონს, რად გან მრა ვა ლი სხვა საქ მე გვაქვს. ამა ვე დროს ისიც არ მინ­და, რომ გა და ჭარ ბე ბით ვის რ გებ ლოთ ამ და ბა ლი სტი მუ ლით ან და ტკბი ლი ნაჭ რე ბის სა შუ ა ლე ბით შე ვა გუ ლი ა ნოთ ბავ შ ვი სა პა ტიო და კარ გი საქ მი სათ ვის. თუ კი ბავ შ ვო ბა თა მაშ სა და სი ცელ ქე ში გა დის და უნ და გა დი ო დეს კი დეც, არ მეს მის, რა ტომ არ შე იძ ლე ბა წმინ­და სხე უ ლებ რივ ვარ ჯიშს მა ტე რი ა ლუ რი და ხელ სა ხე ბი საზღა უ რი ჰქონ დეს. რო დე საც პა ტა რა მაიორკელი29 შურ დუ ლით ჩა მო აგ დებს ხის წვე რო ზე ჩა მო კი დე ბულ კა ლათს, გა ნა სა მარ თ ლი ა ნი არ არის, რომ მან ისარ გებ ლოს კი დეც ამით და შე ივ სოს კარ გი სა უზ მით ის ძა ლა, რო მე ლიც კა ლა თის ჩა მო საგ დე ბად და ხარ ჯა? რომ ახალ გაზ რ­და სპარ ტე ლი არ შე უ შინ დეს გაწ კეპ ლას, მო ხერ ხე ბუ ლად შეძ ვ რეს სამ ზა რე უ ლო ში, მო ი პა როს მე ლას ლეკ ვი, უბე ში ჩა ის ვას, და აფხაჭ­ნი ნოს, და აკ ბე ნი ნოს, და ა სის ხ ლი ა ნე ბი ნოს თა ვი იმ მიზ ნით, რომ არ გა უ გონ და თა ვი არ შე ირ ცხ ვი ნოს, წე ლე ბიც კი და ა ხე ვი ნოს მე ლას, და არც ერ თხელ არ და იჭყა ნოს და კრინ ტიც არ დას ძ რას, – გა ნა სა­მარ თ ლი ა ნი არ იქ ნე ბა, რომ ამ სპარ ტელ მა ბავ შ ვ მა ბო ლოს იგე მოს თა ვი სი ნა დავ ლი და თვი თონ შე ჭა მოს ის, ვინც მას აქამ დე ჭამ და? კარ გი საჭ მე ლი არა სო დეს უნ და იქ ცეს ჯილ დოდ; მაგ რამ რა ტომ არ შე იძ ლე ბა იგი ზოგ ჯერ შე დე გი იყოს იმ ამა გი სა, რაც ჩვენ მის მი საღ­წე ვად მიგ ვიძღ ვის? ქვა ზე და დე ბულ შა ქარ ლა მას ემი ლი არ თვლის ჯილ დოდ კარ გი სირ ბი ლი სათ ვის; მან მხო ლოდ ის იცის, რომ ერ­თა დერ თი სა შუ ა ლე ბა მის მი სა ღე ბად არის ყვე ლა ზე ად რე მირ ბე ნა მას თან.

ეს სრუ ლე ბი თაც არ ეწი ნა აღ მ დე გე ბა იმას, რაც ეს ­ეს არის ვთქვი უბ რა ლო საჭ მელ ზე, რად გან ბავ შ ვის მა და რომ ცო ტა გა ვა ლა ღო, არ არის სა ჭი რო, მგრძნო ბე ლო ბა გა ვუ ღი ზი ა ნო, არა მედ და ვაკ მა ყო ფი­ლო იგი; ამი სათ ვის კი სრუ ლი ად უბ რა ლო სა შუ ა ლე ბე ბია სა ჭი რო, თუ სა გან გე ბოდ არ გა უ ფა ქი ზებ გე მოვ ნე ბას. გა ნუწყ ვე ტე ლი მა და, რო მელ საც ზრდის მოთხოვ ნი ლე ბა, სა უ კე თე სო სა კაზ მია და ნა ირ ­ ნა ი რი სა კაზ მის მა გი ე რო ბას გა უ წევს. ხი ლი, რძის ნა წარ მი, ჩვე უ ლებ­რივ პურ ზე ცო ტა უფ რო ნამ ცხ ვა რი, გან სა კუთ რე ბით კი ყო ვე ლი ვე

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

405

ამის ზო მი ე რი გა ნა წი ლე ბის ოს ტა ტო ბა – აი, ის ხერ ხი, რო მელ საც შე უძ ლია ბავ შ ვ თა მთე ლი არ მი ე ბი ცხრა მთა გა და ა ტა როს ისე, რომ არც ცხა რე საჭ მე ლი შე აყ ვა რო და არც სა სა მო უ დუ ნო.

ხორ ცის სიყ ვა რუ ლი რომ არ არის ადა მი ა ნი სათ ვის ბუ ნებ რი ვი, ამის ერ თ ­ერ თი სა ბუ თია ბავ შ ვე ბის სრუ ლი გულ გ რი ლო ბა ამ გ ვა რი საჭ მე ლე ბი სად მი და ის უპი რა ტე სო ბა, რო მელ საც ისი ნი აძ ლე ვენ მცე ნა რე ულ საჭ მელს, რო გო რი ცაა რძის პრო დუქ ტე ბი, ფქვი ლე უ ლი, ხი ლი და სხვა. ძა ლი ან უნ და ვე ცა დოთ, რომ არ შევ რ ყ ვ ნათ ეს ბუ ნებ­რი ვი გე მოვ ნე ბა და ბავ შ ვე ბი ხორ ცი ჭა მი ე ბად არ ვაქ ცი ოთ. ამას დი­დი მნიშ ვ ნე ლო ბა აქვს თუ ჯან მ რ თე ლო ბი სათ ვის არა, ხა სი ა თი სათ ვის მა ინც; ვი ნა ი დან, რო გორც არ უნ და ავ სა ხოთ ეს დაკ ვირ ვე ბა, უეჭ­ვე ლი ა, რომ ხორ ცის ბლო მად მჭა მე ლი კა ცე ბი, სა ზო გა დოდ, სხვებ­ზე უფ რო ულ მო ბე ლი და მკაც რე ბი არი ან; ეს დაკ ვირ ვე ბა სწო რია ყვე ლა დრო ი სათ ვის და ყვე ლა ქვეყ ნი სათ ვის. ინ გ ლი სე ლე ბის ბარ ბა­რო სო ბა ცნობილია;30 პირიქით გორები (les geures) ყველაზე უფრო მშვიდი ხალხია.31 ველურები ყველა ულმობელია; მაგრამ ეს მათი ზნე­ჩვეულების ბრალი კი არ არის: ულმობლობა მათი საკვების ბრალია. ისინი ომში ისე მიდიან, თითქოს სანადიროდ მიდიოდნენ და ადამიანებს ისე ექცევიან, როგორც დათვებს. ინგლისში ყასაბს ისევე, როგორც დასტაქარს მოწმედ არ იღებენ.32 დიდი ავაზაკები სისხლის სმის საშუალებით კაჟდებიან კაცის კვლის ხელობაში. ჰომეროსი ხორ ციჭამია ციკლოპებს აგვიწერს, როგორც უსაძაგლეს ხალხს, ლო ტოფაგებს კი ისეთ საყვარელ ხალხად წარმოგვიდგენს, რომ ყველა, გაეცნობოდა თუ არა ამ ხალხს, უცბად თავის ქვეყანას ივიწყებდა და მასთან ცხოვრებას არჩევდა.

– „შენ მეკითხები”, ამბობდა პლუტარხოსი33 „რატომ ერი დე ბო­და პი თა გო რა პი რუტყ ვ თა ხორ ცის ჭა მას; მე კი, პი რი ქით, გე კითხე­ბი, რა გუ ლა დი უნ და ყო ფი ლი ყო ის ადა მი ა ნი, ვინც პირ ვე ლად მი­ი ტა ნა პირ თან ხორ ცის ნაგ ლე ჯი, ვინც დაღ რ ღ ნა თა ვი სი კბი ლე ბით ცოცხალ მ კ ვ და რი ცხო ვე ლის ძვა ლი, ვინც მო ითხო ვა – მო მარ თ ვით მკვდა რი სხე უ ლი, ლე შიო და გა და უშ ვა თა ვის კუჭ ში ასო ე ბი, რომ­ლე ბიც ეს ­ეს არის ბღა ოდ ნენ, ღმუ ოდ ნენ, და დი ოდ ნენ და იყუ რე­ბოდ ნენ. რო გორ შეძ ლო მის მა ხელ მა მახ ვი ლი ჩა ე ცა მგრძნო ბე ლი არ სე ბის გულ ში? რო გორ გა უძ ლო მის მა თვა ლებ მა მკვლე ლო ბის ცქე რას? რო გორ შეს ძ ლო ეც ქი რა, ამ საბ რა ლო და უმ წეო ცხო­

ჟან-ჟაკ რუსო

406

ველს სის ხ ლი რომ ადი ნეს, ტყა ვი გა აძ ვ რეს, აკე პეს? რო გორ გა უძ ლო მთრთოლ ვა რე ხორ ცის ცქე რას? რო გორ არ აღაშ ფო თა მი სი გუ ლი ამ ხორ ცის სუნ მა? ნუ თუ, არ შე ე ზიზღა, არ შედ რ კა, არ შე შინ და, რო დე საც მან ამ ბინ ძურ ჭრი ლო ბებს ხე ლი შე ავ ლო და იწყო ჩა შა­ვე ბუ ლი და დაკ ვე თი ლი სის ხ ლი სა გან მა თი გაწ მენ და?”

„სხეულს გაც ლი ლი ტყა ვე ბი მი წა ზე ეგ დო, შამ ფურ ზე აც მუ ლი

ხორ ცი ცეცხ ლ ზე ღმუ ო და; ადა მი ა ნი ვერ ჭამ და მას შე უძ რ წუ ნებ­ლად და კუ ჭი და ნაც კი მი სი ოხ ვ რა ეს მო და.”

აი, რა უნ და წარ მო ედ გი ნა და რა უნ და ეგ რ ძ ნო მას, რო ცა პირ­ვე ლად სძლია ბუ ნე ბას, რა თა ეს სა ში ნე ლი ნა დი მი მო ეწყო, რო ცა პირ ვე ლად მო შივ და ცოცხა ლი ცხო ვე ლი და მო ინ დო მა კვე ბა ცოცხა­ლი ცხო ვე ლით, რო მე ლიც ჯერ კი დევ ბა ლა ხობ და და თქვა, რო გორ უნ და და ეკ ლათ, აეკუ წათ და შე ეწ ვათ ის ცხვა რი, რო მე ლიც მას ხე­ლებს ულო კავ და. საკ ვირ ვე ლე ბას უნ და იწ ვევ დეს ის, ვინც წა მო იწყო ეს სა ში ნე ლი ნა დი მო ბა და არა ის, ვინც გა ურ ბის მას; პირ ველს კი დევ შე უძ ლია მო იყ ვა ნოს თა ვის ბარ ბა რო სო ბის გა სა მარ თ ლე ბე ლი სა ბუ­თე ბი, რომ ლე ბიც ჩვენს ბარ ბა რო სო ბას უკ ვე ვე ღარ ამარ თ ლებს და ამი ტო მაც ათას ჯერ უფ რო ბარ ბა რო სე ბი ვართ, ვიდ რე ისი ნი.

„ღმერთების საყ ვა რე ლო მოკ ვ დავ ნო, – გვეტყო დენ ჩვენ ეს პირ ვე ლი ადა მი ა ნე ბი, შე ა და რეთ ჩვე ნი და თქვე ნი დრო, შე ხე დეთ რა ბედ ნი ე რე ბი ხართ თქვენ და რა უბე დუ რე ბი ვი ყა ვით ჩვენ. ახ­ლად გა ჩე ნი ლი დე და მი წა და ორ თ ქ ლით გაჟ ღენ თი ლი ჰა ე რი ჯერ არ ემორ ჩი ლე ბო და წე ლი წა დის სე ზო ნე ბის წესს, მდი ნა რე ე ბის უწეს­რი გო დე ნა ან გ რევ და ნა პი რებს ხან აქ და ხან იქ; ტბებს და ღრმა ჭა ო ბებს მი წის ზე და პი რის სა მი მე ოთხე დი ეჭი რათ; უკა ნას კ ნე ლი მე ოთხე დი და ფა რუ ლი იყო უდა ბუ რი ტყე ე ბით. მი წა არ იძ ლე ო­და ჯერ რა მე სა სი კე თო ნა ყოფს; არა ვი თა რი სა მუ შაო იარა ღი არ გვქონ და; არ ვი ცო დით, რო გორ უნ და გა მოგ ვე ყე ნე ბი ნა ისი ნი, და იმათ, ვინც არა სო დეს არ თეს და, მო სა ვა ლიც არა სო დეს არ მოს­დი ო და. ამი ტომ შიმ ში ლიც არ აგ ვ შო რე ბი ა. ზამ თარ ში ჩვე ნი ყო­ველ დღი უ რი კერ ძი ხავ სი და ხის ქერ ქი იყო. კა პო ე ტის და ჩა დუ ნას ნორ ჩი ძი რე ბი ჩვენ თ ვის ნა დი მი იყო; რო ცა წიფ ლის ნა ყოფს, კა­კალს ან რკოს იშო ვიდ ნენ, სი ხა რუ ლით ცეკ ვავ დ ნენ მუ ხის ან წიფ­ლის გარ შე მო და ვე ლუ რი სიმ ღე რე ბით ადი დებ დ ნენ მი წას – მათ

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

407

მარ ჩე ნალს და დე დას: ეს იყო მა თი ერ თა დერ თი დღე სას წა უ ლი; ეს იყო მა თი ერ თა დერ თი გა სარ თო ბი; და ნარ ჩე ნი ცხოვ რე ბა კი ადა მი­ა ნი სათ ვის მხო ლოდ მწუ ხა რე ბა, ტან ჯ ვა და უბე დუ რე ბა იყო.

„დაბოლოს, რა კი გა შიშ ვ ლე ბუ ლი და ტიტ ვე ლი მი წა აღა რა­ფერს გვაძ ლევ და, იძუ ლე ბულ ნი გავ ხ დით თა ვის გა და სარ ჩე ნად შე უ რაცხ ყო ფა მიგ ვე ყე ნე ბი ნა ბუ ნე ბი სათ ვის და ვჭა მეთ ჩვე ნი უბე­დუ რე ბის მო ზი ა რე ნი, რომ მათ თან ერ თად არ მოვ მ კ ვ და რი ყა ვით. მაგ რამ თქვენ, მკაც რო ადა მი ა ნე ბო, თქვენ რა ღა გა ი ძუ ლებთ სის­ხ ლის ღვრას? აბა, გა ი ხე დეთ, რა სი უხ ვეა თქვენ გარ შე მო! რამ დენ ნა ყოფს იძ ლე ვა თქვე ნი მი წა, რა სიმ დიდ რეს გაძ ლევთ ყა ნა და ვა ზი! რამ დე ნი ცხო ვე ლი ა, რომ საკ ვე ბად თა ვის რძეს გაძ ლევთ და ჩა საც­მე ლად თა ვის მატყლს! რა ღა გინ დათ მე ტი მათ გან? რამ გა გაშ მა გათ ამ დე ნად, რომ ყო ვე ლი ვე სი კე თით სავ სე ნი და მო ყირ ჭე ბულ ნი მა­ინც ამ დენ მკვლე ლო ბას ჩა დი ხართ? რა ტომ სწა მებთ ცილს თქვენს დე და მი წას, რომ ვერ გკვე ბავთ? რა ტომ სცო დავთ წმინ და კა ნო ნე­ბის გა მომ გო ნე ბელ ცე რე რას, ადა მი ან თა მა ნუ გე შე ბელ კე თილ ბა­ხუსს? თით ქოს მა თი უხ ვი წყა ლო ბა არ იყოს საკ მა რი სი ადა მი ან თა მოდ გ მის არ სე ბო ბი სათ ვის? რო გორ მი გი ვი დათ გუ ლი, რომ თქვენს სუფ რა ზე მათ ტკბილ ნა ყოფს ძვლე ბი გა უ რი ეთ და რძეს თან ერ თად შეს ვით იმ ცხო ვე ლის სის ხ ლიც, რო მელ მაც ეს რძე მოგ ცათ? პან ტე­რა და ლო მი, რომ ლებ საც თქვენ მხე ცებს ეძა ხით, ძა ლა უ ნე ბუ რად ემორ ჩი ლე ბი ან თა ვის ინ ს ტინქტს და კლა ვენ სხვა ცხო ვე ლებს, რომ სი ცოცხ ლე შე ი ნარ ჩუ ნონ. მაგ რამ თქვენ, ათას ჯერ უფ რო მხე ცე ბო, უმი ზე ზოდ ებ რ ძ ვით ინ ს ტინქტს, რა თა თა ვი მის ცეთ თქვენს მხე ცურ გან ცხ რო მას. ის ცხო ვე ლე ბი, რომ ლებ საც თქვენ ჭამთ, სხვებს არ ჭა მენ: თქვენ არ ჭამთ ხორ ცი ჭა მია ცხო ვე ლებს, თქვენ ბა ძავთ მათ. თქვენ გში ათ მხო ლოდ უმან კო და თვი ნი ე რი ცხო ვე ლე ბი, რომ ლე ბიც არა ვის არა ფერს გი შა ვე ბენ, გეჩ ვე ვი ან, გემ სა ხუ რე ბი ან. თქვენ ჭამთ მათ ამ სამ სა ხუ რი სათ ვის”.

„ბუნების მო წი ნა აღ მ დე გე მკვლე ლო! თუ და ჟი ნე ბით ამ ტ კი ცებ, თით ქოს ბუ ნე ბამ იმი სათ ვის გა გა ჩი ნა, რომ შე ნი მსგავ სი ძვალ ­ ხორ­ცი ა ნი, მგრძნო ბე ლი და ცოცხა ლი არ სე ბე ბი შე ჭა მო, მა შინ ბა რემ ჩა­ახ შე შენს გულ ში ზიზღი, რო მე ლიც ბუ ნე ბამ ჩა გი ნერ გა ამ სა ზიზღა­რი ნა დი მის მი მართ; თვი თონ მო კა ლი ცხო ვე ლი, მო კა ლი სა კუ თა რი ხე ლით, ნუ იხ მარ ნურც და ნას, ნურც რკი ნის სხვა იარაღს; დაგ ლი­

ჟან-ჟაკ რუსო

408

ჯე ცხო ვე ლი სა კუ თა რი ფრჩხი ლე ბით, რო გორც სჩა დი ან ლო მი და დათ ვი, უკ ბი ნე ამ ხარს და დახ ლი ჩე ნა კუწ ­ ნა კუ წად; ჩა ას ვი ბრჭყა­ლე ბი მის ტყავ ში; შე ჭა მე ეს ბატ კა ნი ცოცხ ლად, შე ჭა მე თბილ­თბი­ლი ხორ ცი, შეს ვი მი სი სუ ლი სის ხ ლ თან ერ თად. კან კა ლებ? ვერ გა­გი ბე დია იგ რ ძ ნო კბილ ზე ცოცხა ლი ხორ ცი! საწყა ლო ადა მი ა ნო! ჯერ კლავ ცხო ველს და შემ დეგ ჭამ მას, თით ქოს გინ და, რომ მე ო რე ჯერ მოკ ვ დეს. ეს კი დევ ცო ტა ა: მკვდა რი ხორ ცი გძაგს ჯერ, შენს ნაწ ლა­ვებს ვერ აუტა ნი ათ იგი; ამი ტომ ცეცხ ლის სა შუ ა ლე ბით უნ და გარ­დაქ მ ნა, მო ხარ შო, შეწ ვა, საკ მა ზი უყო, რა თა გე მო გა მო ეც ვა ლოს; შენ გჭირ დე ბა სა ყას ბო, სამ ზა რე უ ლო, დუქ ნე ბი, ხალ ხი, რო მე ლიც მკვლე ლო ბის სა ში ნე ლე ბი სა გან გიხ ს ნის და მკვდარ სხე ულს ისე მორ­თავს, რომ ამ მორ თუ ლო ბით მოტყუ ე ბულ გე მოს გრძნო ბას არ შე­ზიზღ დეს ის, რაც მას სძულს და სი ა მოვ ნე ბით იგე მოს გვა მე ბი, რომ­ლის მარ ტო და ნახ ვა საც თვა ლი ვერ გა უძ ლებ და.”

თუმ ცა, ეს ამო ნა წე რი არ ეხე ბა ჩემს თე მას, მაგ რამ ვერ გა ვუ­ძე ლი ცდუ ნე ბას არ გად მო მე წე რა იგი და იმე დი მაქვს, რომ ცო ტა იქ ნე ბა ისე თი მკითხ ვე ლი, რო მე ლიც ამას მი საყ ვე დუ რებს.

სა ერ თოდ კი, რა რე ჟი მიც არ შე მო ი ღოთ ბავ შ ვე ბი სათ ვის, ოღონდ კი ჩვე უ ლებ რივ და უბ რა ლო საჭ მე ლებს შე აჩ ვი ეთ, მი ე ცით ნე ბა ჭა მონ, ირ ბი ნონ და ითა მა შონ რამ დე ნიც უნ დათ და დარ წ მუ­ნე ბუ ლი იყა ვით, რომ არა სო დეს ისი ნი ზო მა ზე მეტს არ შე ჭა მენ და არც მო ნე ლე ბა გა უ ჭირ დე ბათ; მაგ რამ, თუ ნა ხე ვა რი დრო აშიმ ში­ლეთ და ამის შემ დეგ მათ მო ა ხერ ხეს დაძ რო მა, ისი ნი და ნაკ ლისს აინაზღა უ რე ბენ რამ დე ნა დაც კი შეძ ლე ბენ და გა ი ყე ყე ბი ან ისე, რომ ყე ლამ დე ამო ად გეთ საჭ მე ლი. ჩვენ მა მა დამ მხო ლოდ იმი ტომ არ იცის ზო მა, რომ გვინ და მო ვახ ვი ოთ მას სხვა წე სე ბი და არა ის, რაც ბუ ნე ბას აქვს; მუ დამ ვა წეს რი გებთ, ვკარ ნა ხობთ, ვუ მა ტებთ, ვაკ­ლებთ, მუ დამ სას წო რი გვი ჭი რავს ხელ ში; მაგ რამ ეს სას წო რი ჩვე­ნი ფან ტა ზი ის სა ზო მია და არა კუ ჭი სა. მე მუ დამ ჩემს მა გა ლი თებს ვუბ რუნ დე ბი. პუ რი და ბოს ტ ნე უ ლი გლეხს არა სო დეს არ აქვს ჩა­კე ტი ლი, მაგ რამ არც ბავ შ ვებ მა, არც დი დებ მა არ იცი ან – რა არის მო უ ნე ლებ ლო ბა. მი უ ხე და ვად ამი სა, თუ მა ინც მოხ დე ბა, რომ ბავ­შ ვი ზო მა ზე მეტს ჭამს (რაც, ჩე მი მე თო დით, ვფიქ რობ, შე უძ ლე ბე­ლი ა), სულ ად ვი ლი ა, ისე გა არ თო იგი მის თ ვის საყ ვა რე ლი გა სარ­თო ბე ბით, რომ შიმ ში ლის გან და უძ ლურ დეს და ვერც კი გრძნობ დეს

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

409

ამას. საკ ვირ ვე ლი ა, რომ ვერც ერ თი აღ მ ზ რ დე ლი ასეთ ად ვილ სა და ნამ დ ვილ სა შუ ა ლე ბას ვერ ამ ჩ ნევს. ჰე რო დო ტე (წ. 1, თ. 94) გვი ამ­ბობს, რომ ლი დი ე ლებ მა, უკი დუ რე სი შიმ ში ლო ბით შე წუ ხე ბუ ლებ­მა, სხვა დას ხ ვა თა მა ში სა და გა სარ თო ბის გა მო გო ნე ბა იწყეს, რა თა შიმ ში ლი და ვიწყე ბო დათ და მთე ლი დღე ისე გა დი ო და, რომ ჭა მა არც კი აგონდებოდათ.34 თქვენს სწავლულ აღმზრდელებს, ალბათ ათასჯერ წაუკითხავთ ეს ადგილი, მაგრამ აზრადაც არ მოსვლიათ, რომ იგი შეიძლება ბავშვებზეც გამოიყენო. ეგებ ვინმე მათგანმა მითხრას, რომ ბავშვი თავისით არ მიატოვებს სადილს, რომ გაკვეთილები მოამზადოს. მასწავლებელო, მართალი ბრძანდებით! ასეთი გასართობი არ მქონდა მხედველობაში.

ყნოს ვის გრძნო ბა იგი ვეა გე მო სათ ვის, რაც მხედ ვე ლო ბა შე ხე ბის გრძნო ბი სათ ვის; იგი წინ უს წ რებს მას, აუწყებს, რო გორ იმოქ მე დებს მას ზე ესა თუ ის ნივ თი ე რე ბა და ქმნის გან წყო ბი ლე ბას, რომ იგი ან ეძებ დეს, ან ერი დე ბო დეს ამ ნივ თი ე რე ბას იმის და მი ხედ ვით, რა შთა ბეჭ დი ლე ბა მი ი ღო მის გან წინ და წინ. გა მი გო ნი ა, რომ ვე ლუ რე­ბის ყნოს ვა იწ ვევს სხვა შეგ რ ძ ნე ბას, ვიდ რე ჩვე ნი, და რომ მათ თ ვის კარ გი და ცუ დი სუ ნი სხვა ა, ვიდ რე ჩვენ თ ვის. ჩე მი აზ რით, ეს გად­მო ცე მა სან დო ა. სუ ნი თა ვის თა ვად სუს ტი შეგ რ ძ ნე ბა ა; იგი უფ რო ფან ტა ზი ას ამოქ მე დებს, ვიდ რე გრძნო ბას და იმ დე ნად არ მოქ მე დებს იმით, რა საც იძ ლე ვა, რამ დე ნა დაც იმით, რა საც გვპირ დე ბა. თუ ეს ასე ა, ერ თის გე მოვ ნე ბამ, რო მე ლიც მი სი ცხოვ რე ბის პი რო ბე ბის გა­მო ეგ ზომ გან ს ხ ვა ვე ბუ ლია მე ო რის გე მოვ ნე ბი სა გან, მას სრუ ლი ად სა წი ნა აღ მ დე გოდ უნ და შე ა ფა სე ბი ნოს ამა თუ იმ საგ ნის გე მო და, მა შა სა და მე, ის სუ ნიც, რო მე ლიც ამის შე სა ხებ გვა უწყებს. თა თარ მა ისე თი ვე სი ა მოვ ნე ბით უნ და იყ ნო სოს მკვდა რი ცხე ნის მყრა ლი ნაჭ­რის სუ ნი, რო გორც ჩვენ მა მო ნა დი რემ ნა ხევ რად დამ პა ლი კა კა ბი.

დას ვე ნე ბას თან და კავ ში რე ბით ჩვე ნი გან ც და, რო გო რი ცაა ბაღ ში ყვა ვი ლის სუ ნით ტკბო ბა, მი უწ ვ დო მე ლი უნ და იყოს ისე თი ადა მი­ა ნი სათ ვის, რო მე ლიც იმ დენს და დის, რომ სე ირ ნო ბა აღარ უყ ვარს, ან ისე თი სათ ვის, რო მე ლიც არ მუ შა ობს იმ დენს, რომ დას ვე ნე ბა ში სი ა მოვ ნე ბა იპო ვოს. მუ დამ მში ერ ადა მი ანს დი დად ვერ ასი ა მოვ ნებს ისე თი სუ ნი, რო მე ლიც ჭა მას არ მო ას წა ვებს.

ყნოს ვა ფან ტა ზი ის გრძნო ბა ა; რად გან იგი ძლი ერ აღაგ ზ ნებს ნერ ვებს, ამი ტომ მან ტვი ნიც უნ და აღაგ ზ ნოს ძლი ე რად, სწო რედ

ჟან-ჟაკ რუსო

410

ამი ტო მა ა, რომ იგი ერ თი წუ თით აცხო ვე ლებს ტემ პე რა მენტს, მაგ­რამ სა ბო ლოდ აუძ ლუ რებს მას. ცნო ბი ლი ა, რო გორ მოქ მე დებს იგი სიყ ვა რულ ზე: ბუ დუ ა რის ნა ზი სუ ნი არც ისე თი სუს ტი მა ხე ა, რო­გორც ჰგო ნი ათ; და მე არ ვი ცი, მი სა ლო ცი თუ შე სა ცო დე ბე ლი არის ის გო ნი ე რი და ნაკ ლე ბად გრძნო ბი ე რი მა მა კა ცი, რო მე ლიც არა სო­დეს არ აუთ რ თო ლე ბია მი სი საყ ვარ ლის გულ ზე მიბ ნე უ ლი ყვა ვი­ლე ბის სუნს.

მა შა სა და მე, ყნოს ვა ად რინ დელ ასაკ ში მა ინ ც და მა ინც არ უნ და ვა მოქ მე დოთ, რად გან წარ მო სახ ვა, რო მელ საც ვნე ბე ბი ჯერ არ აღელ­ვებს, სრუ ლე ბით ვერ გა ნიც დის ემო ცი ას და რად გან ჯერ არ არის იმ­დე ნი გა მოც დი ლე ბა, რომ ერ თი გრძნო ბის მი ხედ ვით გა ით ვა ლის წი ნო ის, რა საც მე ო რე გვი ქა დის. მარ თ ლაც, დაკ ვირ ვე ბა სავ სე ბით ადას ტუ­რებს ამ დას კ ვ ნას. ცნო ბი ლი ა, რომ ეს გრძნო ბა ბავ შ ვებ ში მეტ წი ლად სუს ტი და ჩლუნ გი ა, იმი ტომ კი არა, რომ ბავ შ ვის შეგ რ ძ ნე ბა არ არის იმ დე ნად ზუს ტი და შე იძ ლე ბა უფ რო ზუს ტიც, ვიდ რე მო წი ფუ ლი სა, არა მედ იმი ტომ, რომ არა ვი თარ სხვა იდე ას იგი ამას არ უკავ ში რებს და, ამის გა მო, ეს მას არც სი ა მოვ ნე ბას ჰგვრის და არც უსი ა მოვ ნე ბას, არც ახა რებს და არც აწუ ხებს ჩვენ მსგავ სად. ჩე მი აზ რით, არც ამ სის­ტე მის ფარ გ ლე ბი დან გას ვ ლა არის სა ჭი რო და არც ორი სქე სის ანა­ტო მი უ რი შე და რე ბა, რა თა ად ვი ლად მიხ ვ დე, რა ტომ გა ნიც დი ან ქა­ლე ბი სუნს უფ რო ძლი ე რად, ვიდ რე მა მა კა ცე ბი.

ამ ბო ბენ, კა ნა დის ვე ლუ რე ბი ბავ შ ვო ბი დან ვე ისეთ ზუსტ ყნოს­ვას ივი თა რე ბენ, რომ, თუმ ცა ძაღ ლე ბი ჰყავთ, მაგ რამ არ მი აჩ ნი ათ სა ჭი როდ და იხ მა რონ ისი ნი ნა დი რო ბის დროს და თვი თონ ას რუ­ლე ბენ ძაღ ლის სამ სა ხურს. და მარ თ ლაც, ვფიქ რობ, ბავ შ ვე ბი სათ ვის რომ გვეს წავ ლე ბი ნა სა დი ლის ყნოს ვით ძებ ნა ისე, რო გორც ძაღ ლი ნა დირს ეძებს ხოლ მე, მა თაც, ალ ბათ, ისე თი ვე კარ გი ყნოს ვა შე­უ მუ შავ დე ბო დათ; მაგ რამ ბო ლომ დე არ მეს მის, რა სარ გებ ლო ბა უნ და მო ი ტა ნოს ამ გრძნო ბამ, თუ არა, ის, რომ შე ას წავ ლო ბავშვს მი სი კავ ში რი გე მოს გრძნო ბას თან. ბუ ნე ბამ თვი თონ იზ რუ ნა ძა ლა და ე ტა ნე ბი ნა ჩვენ თ ვის, რომ გავ ც ნო ბო დით ამ კავ ში რებს. მან ისე მო აწყო, რომ უკა ნას კ ნე ლი გრძნო ბის მოქ მე დე ბა თით ქ მის გა ნუ ყო­ფე ლია მე ო რე გრძნო ბის მოქ მე დე ბი სა გან. ეს ასეა იმის გა მო, რომ მა თი ორ გა ნო ე ბი ერ თ მა ნე თის მე ზობ ლად არი ან მო თავ სე ბუ ლი და პი რის სა შუ ა ლე ბით ერ თ მა ნეთს უერ თ დე ბი ან ისე, რომ ჩვენ ვე რაფ­

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

411

რის გე მოს ვერ ვიგ რ ძ ნობთ ისე, თუ მი სი სუ ნიც არ ვიგ რ ძე ნით. მე ვი სურ ვებ დი მხო ლოდ, რომ ბავ შ ვის მო სატყუ ებ ლად არ ამა ხინ ჯებ­დ ნენ ამ ბუ ნებ რივ კავ ში რებს, მა გა ლი თად, რო ცა სა სი ა მოვ ნო სუ ნით უმა ლა ვენ წამ ლის სიმ წა რეს; უთან ხ მო ე ბა ორ გრძნო ბას შო რის აქ იმ დე ნად დი დი ა, რომ მა ინც ვერ მო ატყუ ებ; უფ რო ძლი ე რი გრძნო­ბა აქარ წყ ლებს მე ო რის მოქ მე დე ბას და ბავ შ ვი მა ინც ზიზღით სვამს წა მალს: ეს ზიზღი ვრცელ დე ბა ყვე ლა შეგ რ ძ ნე ბა ზე, რო მელ საც იგი იმ წუთ ში გა ნიც დის. სუს ტი შეგ რ ძ ნე ბა მის ფან ტა ზი ა ში სხვა შეგ რ ძ­ნე ბებ საც იწ ვევს: ძლი ერ სა სი ა მოვ ნო სურ ნე ლე ბა მის თ ვის სა ზიზღარ სუ ნად იქ ცე ვა და, ამ გ ვა რად, ჩვე ნი ზედ მე ტი სიფ რ თხი ლე გვიმ რავ­ლებს არა სა სი ა მოვ ნო გან ც დებს სა სი ა მოვ ნო თა ხარ ჯ ზე.

მე დამ რ ჩა შემ დეგ წიგ ნებ ში სათ ქ მე ლად თე მა სა ღი გო ნე ბის შე­სა ხებ. ეს, ასე ვთქვათ, მე ექ ვ სე გრძნო ბის გაწ ვ რ თ ნას შე ე ხე ბა, რა საც ფრან გუ ლად ჰქვია sens commun არა იმი ტომ, რომ იგი ზო გა დია ყვე ლა ადა მი ა ნი სათ ვის, რამ დე ნა დაც იმი ტომ, რომ იგი და ნარ ჩენ გრძნო ბა თა კარ გად მო წეს რი გე ბუ ლი ხმა რე ბის შე დე გია და გვაძ­ლევს ცნო ბას სა გან თა ბუ ნე ბის შე სა ხებ ყვე ლა მა თი მოვ ლე ნი ლი თვი სე ბის შეწყო ბით. ამი ტომ ამ მე ექ ვ სე გრძნო ბას სა კუ თა რი ორ­გა ნო არ გა აჩ ნი ა. იგი მხო ლოდ ტვინ ში იმ ყო ფე ბა და მის გან ც დებს სავ სე ბით ში ნა განთ, პერ ცეპ ცი ე ბი ან იდე ე ბი ეწო დე ბა. სწო რედ იმ იდე ე ბის რა ო დე ნო ბით გა ნი ზო მე ბა ჩვე ნი ცოდ ნის მო ცუ ლო ბა; მა თი სიწ მინ დე, მა თი სი ნათ ლე – აი, რა ქმნის ჩვე ნი გო ნე ბის სის წო რეს; ერ თ მა ნეთ თან მა თი შე და რე ბის უნარს ეწო დე ბა სწო რედ ადა მი ა ნის გან ს ჯა. ამი ტომ ის, რა საც გრძნო ბად სა და ბავ შ ვურ გან ს ჯას ვე ძა ხო­დი, რამ დე ნი მე შეგ რ ძ ნე ბის შე ერ თე ბით მარ ტი ვი იდე ე ბის შე მუ შა ვე­ბა ში მდგო მა რე ობს; ის კი, რა საც ინ ტე ლექ ტუ ა ლურ ან მო წი ფუ ლი ადა მი ა ნის გან ს ჯას ვე ძა ხი, რამ დე ნი მე მარ ტი ვი იდე ის შე ერ თე ბით რთუ ლი იდე ე ბის შე მუ შა ვე ბა ში მდგო მა რე ობს.

თუ ჩე მი მე თო დი არის ბუ ნე ბის მე თო დი და არ ვცდე ბი მის გა­მო ყე ნე ბა ში, მა შინ ჩვე ნი მო წა ფე, შეგ რ ძ ნე ბა თა ქვე ყა ნა ზე გავ ლით, ბავ შ ვუ რი გო ნე ბის მიჯ ნამ დე მო იყ ვა ნეთ: პირ ვე ლი ნა ბი ჯი, რო მელ­საც ამი ე რი დან გა დავ დ გამთ, მო წი ფუ ლი ადი ა მი ა ნის ნა ბი ჯი იქ ნე ბა. მაგ რამ ვიდ რე ამ ახალ სარ ბი ელ ზე შევ დ გამ დეთ ფეხს, თვა ლი გა­და ვავ ლოთ იმ გზას, რაც უკ ვე გა ვი ა რეთ. ყო ველ ასაკს, სი ცოცხ ლის ყო ველ პე რი ოდს აქვს თა ვი სი შე სა ფე რი სი სის რუ ლე, სიმ წი ფის გან­

ჟან-ჟაკ რუსო

412

სა კუთ რე ბუ ლი ფორ მა, რო მე ლიც მას შეჰ ფე რის. ხში რად იტყ ვი ან ხოლ მე – დას რუ ლე ბუ ლი ადა მი ა ნი ა ო; მაგ რამ მივ ხე დოთ, რას წარ მო ად გენს დას რუ ლე ბუ ლი ბავ შ ვი; ეს უფ რო ახა ლი სა ნა ხა ო ბა იქ ნე ბა ჩვენ თ ვის, და ვინ იცის, არც თუ ნაკ ლე ბად სა სი ა მოვ ნო.

მოკ ვ დავ არ სე ბა თა ცხოვ რე ბა იმ დე ნად მწი რი და შეზღუ დუ ლი ა, რომ, თუ მხო ლოდ იმას ვხე დავთ, რაც არის, ჩვენ იგი არა სო დეს არ გვი ტა ცებს, ქი მე რე ბია რე ა ლურ საგ ნებს რომ ამ შ ვე ნე ბენ; და თუ ფან ტა ზი ამ არ და ამ შ ვე ნა ის, რაც ჩვენ ზე მოქ მე დებს, ის უბად რუ კი სი ა მოვ ნე ბა, რო მელ საც სა გა ნი გვგვრის, მიმ ღებ ორ გა ნო ებ ში ვე რჩე­ბა და გულს ვე რა სო დეს ათ ბობს, შე მოდ გო მის სამ კა უ ლით შე მო სი­ლი ქვე ყა ნა თა ვი სი სიმ დიდ რით აღი ტა ცებს ადა მი ა ნის თვალს: მაგ­რამ ეს აღ ტა ცე ბა გულს არ ეკა რე ბა; იგი უფ რო რეფ ლექ სი ის საქ მე ა, ვიდ რე გრძნო ბი სა. გა ზაფხულ ზე დე და მი წა ჯერ თით ქ მის ტიტ ვე ლი ა, ხეს ჩრდი ლი არ აქვს და მხო ლოდ ახ ლად ის ხამს ფოთ ლებს, გუ ლი კი ხა რობს მის და ნახ ვა ზე. ბუ ნე ბის აღორ ძი ნე ბას რომ ხე დავ, შენს თავ საც გა მო ცოცხ ლე ბუ რად გრძნობ. ჩვენ გარ შე მო სა ა მო სუ რა თია გა დაშ ლი ლი; გან ცხ რო მის თა ნამ გ ზავ რი ტკბი ლი ცრემ ლი, რო მე ლიც მუ დამ მზად არის შე უ ერ თ დეს ყო ველ ნაზ გრძნო ბას, თვა ლებ ზეა მომ დ გა რი. მაგ რამ ყურ ძ ნის რთველს, რა გინ და ცოცხა ლი და სა სი ა­მოვ ნო სა ნა ხა ო ბა იყოს იგი, მუ დამ მშრა ლი თვა ლით უყუ რებ.

რი სი ბრა ლია ეს გან ს ხ ვა ვე ბა? იმი სი, რომ გა ზაფხუ ლის სა ნა ხა­ო ბას ფან ტა ზია უმა ტებს იმ სე ზო ნე ბის სუ რა თებს, რაც მას უნ და მოჰ ყ ვეს; ამ ნაზ კვირ ტებს, რომ ლებ საც თვა ლი ხე დავს, ფან ტა ზია უმა ტებს მათ ყვა ვი ლებს, ნა ყოფს, ჩრდილს, ზოგ ჯერ კი სა ი დუმ ლო საქ მეს, რო მე ლიც შე იძ ლე ბა და ი ფა როს იქ. იგი ერთ წერ ტილ ში აერ თი ა ნებს დრო ის სხვა დას ხ ვა მო მენტს, რომ ლე ბიც ერ თი მე ო რეს მოს დე ვენ და ისე კი არ ხე დავს საგ ნებს, რო გო რიც ისი ნი ნამ დ ვი ლად არი ან, არა მედ ისე, რო გო რიც მას სურს იყონ, რად გან მა თი არ ჩე ვა მის ნე ბა ზეა და მო კი დე ბუ ლი. შე მოდ გო მა ზე კი პი რი ქით, და სა ნა ხი მხო ლოდ ისა ა, რაც არის. გა ზაფხუ ლი სა კენ გაჭ რა თუ მო ვინ დო მეთ, ზამ თა რი შეგ ვა ჩე რებს და გა ყი ნუ ლი ფან ტა ზია სულს და ლევს თოვ­ლ სა და თრთვილ თა შო რის.

ამით გვხიბ ლავს უმ თავ რე სად მშვე ნი ე რი ბავ შ ვო ბა, რო ცა მას მო წი ფუ ლი ასა კის სის რუ ლეს ვა და რებთ. რო დის გვგვრის სი ა მოვ­ნე ბას დას რუ ლე ბუ ლი ადა მი ა ნის ცქე რა? მა შინ, რო ცა მის საქ მე თა

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

413

მო გო ნე ბა მიგ ვაბ რუ ნებს მი სი უწინ დე ლი ცხოვ რე ბი სა კენ და, ასე ვთქვათ, აახალ გაზ რ და ვებს მას ჩვენს თვალ ში. თუ კი იძუ ლე ბუ ლი ვართ ვხე დავ დეთ მას ისე, რო გო რიც არის იგი ახ ლა, ან წარ მო ვიდ­გი ნოთ იმ სა ხით, რო გო რიც იქ ნე ბა იგი სი ბე რე ში, მა შინ ის აზ რი, რომ ბუ ნე ბა დაკ ნი ნე ბის გზა ზე შემ დ გა რა, წაშ ლის ყო ველ გ ვარ ჩვენს სი ხა რულს. არა ვი თა რი სი ხა რუ ლი არ მო ი პო ვე ბა იმის და ნახ ვა ში, რომ ადა მი ა ნი დი დი ნა ბი ჯე ბით მი ი წევს საფ ლა ვი სა კენ. სიკ ვ დი ლის სუ რა თი კი ყვე ლა ფერს ამა ხინ ჯებს.

მაგ რამ რო ცა ათი­ თორ მე ტი წლის ბავშვს წარ მო ვიდ გენ ჯან მ რ­თელს, ღო ნით სავ სეს, თა ვის ასა კის შე სა ფე რი სად ტა ნადს, არ მიჩ ნ­დე ბა ისე თი იდე ა, რო მე ლიც არ იყოს სა სი ა მოვ ნო გინ და აწ მ ყოს, გინდ მო მავ ლის მი მართ: მე ვხე დავ მას ფიცხელს, ცოცხალს, ხა ლი სი ანს; არა ვი თა რი დარ დი მას არ უღ რ ღ ნის გულს, არც მო მავ ლის ხან გ რ ძ ლი­ვი და მწა რე ფიქ რე ბი აწუ ხებს, იგი მთლად თა ვის აწ მ ყო ში ა, ხა რობს, სავ სეა სი ცოცხ ლით, რო მე ლიც თით ქოს ლა მობს მი სი საზღ ვ რე ბი გა და ლა ხოს. წი ნას წარ ვხე დავ მას მე ო რე ასაკ ში, რო ცა იგი წვრთნის თა ვის გრძნო ბებს, გო ნე ბას, ძა ლებს, რომ ლე ბიც დღი თი დღე ვი თარ­დე ბი ან და ახალ ­ა ხალ ნი შანს ყო ველ ნა ბიჯ ზე იძ ლე ვი ან: ვუც ქე რი მას, რო გორც ბავშვს და მომ წონს იგი; წარ მო ვიდ გენ მას, რო გორც მო წი­ფულ კაცს და კი დევ უფ რო მე ტად მომ წონს; მი სი მჩქე ფა რე სის ხ ლი თით ქოს ჩემს სის ხ ლ საც ახუ რებს; თით ქოს მი სი სი ცოცხ ლით ვცოცხ­ლობ და მი სი სი ცოცხ ლე მეც კვლავ ჭა ბუ კად მაქ ცევს.

მაგ რამ დაჰ კ რა სა ათ მა, და ხეთ რა ცვლი ლე ბა ა! ერთ წუთ ში ჩაბ­ნელ და მი სი თვა ლე ბი, გაქ რა სი ხა რუ ლი – მშვი დო ბით, სი ხა რუ ლო, მშვი დო ბით, გიჟ მა ჟო თა მა შო! ვი ღაც მკაც რ მა და მწყრალ მა კაც მა წა ავ ლო მას ხელ ში და ეუბ ნე ბა გაპ რან ჭუ ლად: „ბატონო, წა ვი დეთ” და მიჰ ყავს. იმ ოთახ ში, სა დაც ისი ნი გა ვიდ ნენ, შო რი დან ვხე დავ წიგ­ნებს. წიგ ნე ბი! რა სამ წუ ხა რო მორ თუ ლო ბაა მი სი ასა კი სათ ვის! ბავ შ­ვი ნებ დე ბა ხელ მ ძღ ვა ნელს, სევ დი ა ნი თვა ლე ბით მი ი ხედ ­ მო ი ხე დავს, დუმ დე ბა და მი დის. თვალ ზე ცრემ ლე ბი ად გას, მაგ რამ დაღ ვ რას ვერ ბე დავს; გუ ლი კი კვნე სით აქვს სავ სე, მაგ რამ კვნე სა საც იკა ვებს.

შენ კი, რო მელ საც არა სო დეს მო გე ლის ასე თი სა შიშ რო ე ბა, რომ ლი სათ ვის სი ცოცხ ლის არც ერ თი მან ძი ლი არ არის სამ ძი მო და მო საწყე ნი, არ სწუხ ხარ, რომ თენ დე ბა, არ მო ე ლი მო უთ მენ ლად და ღა მე ბას და დროს მხო ლოდ სი ხა რუ ლით ზო მავ, – მო დი შენ, ჩე­

ჟან-ჟაკ რუსო

414

მო ბედ ნი ე რო, ჩე მო საყ ვა რე ლო მო წა ფევ და შე ნი მოს ვ ლით ნუ გე ში გვე ცი, შეგ ვიმ სუ ბუ ქე ამ უბე დუ რის წას ვ ლა; მო დი!.. იგი მო დის, და მის მო ახ ლო ე ბა ზე მე ვგრძნობ სი ხა რულს, რო მელ საც, რო გორც ვხე­დავ, ისიც იზი ა რებს. ვის თა ნაც იგი მო ვი და, ეს ხომ მი სი მე გო ბა რი, მი სი ამ ხა ნა გი, მი სი თა მა შის მო ზი ა რეა რო ცა და მი ნა ხავს, მან იცის მტკი ცედ, რომ მა ლე გა ერ თო ბა; ჩვენ არა სო დეს ვართ ერ თი მე ო რი­სა გან და მო კი დე ბუ ლი, მაგ რამ ჩვენს შო რის ყო ველ თ ვის ურ თი ერ თ­თან ხ მო ბაა და არა ვის თან არ ვგრძნობთ თავს ისე კარ გად, რო გორც ერ თ მა ნეთ თან.

მი სი გა მო მეტყ ვე ლე ბა, მი სი მი მოხ ვ რა, წარ მო სა დე გო ბა მოწ მო­ბენ, რომ იგი გულ დამ შ ვი დე ბუ ლი და კმა ყო ფი ლი ა; მი სი სა ხე ჯან მ­რ თე ლო ბას ამ ჟ ღავ ნებს; მტკი ცე ნა ბი ჯი სი მარ ჯ ვეს მა ტებს; მი სი კა ნი ჯერ კი დევ ნა ზი ა, მაგ რამ იგი არ არის დუ ნე და დი ა ცუ რად აზი ზი, ჰა ერ მა და მზემ მას უკ ვე და ას ვეს მი სი სქე სის სა პა ტიო და ღი. ჯერ კი დევ კუნ თე ბი მომ რ გ ვა ლო, უკ ვე იძ ლე ვი ან ნიშ ნებს, რომ მი სი ფი­ზი ო ნო მია ყა ლიბ დე ბა; თვა ლებს, მარ თა ლი ა, ჯერ გრძნო ბის ცეცხ ლი არ აცოცხ ლებს, სა მა გი ე როდ, მათ სავ სე ბით შე ნარ ჩუ ნე ბუ ლი აქვთ ბუ ნებ რი ვი ელ ვა რე ბა. ხან გ რ ძ ლივ დარდს ჯერ არ მო უ ღუ შავს ისი ნი, და უშ რე ტელ ცრემლს ჯერ არ და უ ღა რავს მი სი ლო ყე ბი. მის სწრაფ, მაგ რამ მოხ დე ნილ მოძ რა ო ბებ ში მო ჩანს მი სი ასა კის სიმ კ ვირ ცხ ლე, და მო უ კი დებ ლო ბის სიმ ტ კი ცე და მრა ვალ ვარ ჯი შო ბა თა გა მოც დი­ლე ბა. მას აქვს ღია და გა ბე დუ ლი გა მო მეტყ ვე ლე ბა, მაგ რამ არა თავ­ხე დი და ამ პარ ტა ვა ნი: მი სი სა ხე, რო მე ლიც წიგ ნებ ზე არ მი უკ რავთ, მის მუ ცელ ზე არ ეცე მა და არ არის სა ჭი რო ვე უბ ნე ბო დეთ თა ვი ას­წი ე ო; არც სირ ცხ ვილს, არც შიშს არა სო დეს არ და უხ რი ათ ეს თა ვი.

დავ ს ვათ იგი საკ რე ბუ ლო ში, ბა ტო ნე ბო! გა მოს ცა დეთ, გა მოჰ­კითხეთ, ნუ გა უფ რ თხილ დე ბით: ნუ გე ში ნი ათ, იგი არც თავს მო გა­ბეზ რებთ, არც იყ ბე დებს, არც უად გი ლო შე კითხ ვებს მოგ ცემთ. ნუ გექ ნე ბათ იმის ში ში, რომ იგი ჩა გიგ დებთ ხელ ში, მო ითხოვს ყვე ლა­ფე რი ანაც ვა ლოთ მას და თავს ვე ღარ და აღ წევთ.

ნუ ელით მის გან ტკბილ ­ ტ კ ბილ სიტყ ვებს, ნურც იმას, რომ იგი ჩემს ნა კარ ნა ხევ სიტყ ვებს გა ი მე ო რებს; ნუ რას ელით მის გან, თუ არა გუ ლუბ რ ყ ვი ლო და სა და სი მარ თ ლეს, ყო ველ გ ვა რი შე ლა მა ზე ბის, მან ჭ ვა­ გ რე ხი სა და მე დი დუ რო ბი სა გა რე შე. თუ რა მე ცუ დი ჩა უ დე­ნი ა, ან აპი რებს ჩა დე ნას, ისე ვე თა ვი სუფ ლად გეტყ ვით, რო გორც

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

415

კარგს, და სრუ ლე ბი თაც არ შე უ შინ დე ბა იმ აზრს, თუ რა შთა ბეჭ­დი ლე ბას მო ახ დენ და თქვენ ზე ის, რა საც იგი იტყ ვის. მეტყ ვე ლე ბას იგი მო იხ მარს მთე ლი იმ სიწ რ ფე ლით, რო მე ლიც მის პირ ვან დელ გა­მო ყე ნე ბას ახა სი ა თებ და.

ძლი ერ გვიყ ვარს ბავ შ ვი სათ ვის კარ გი მო მავ ლის წი ნას წარ მეტყ­ვე ლე ბა და ყო ველ თ ვის გვწყინს მი სი ბრიყ ვუ ლი თქმე ბი, რომ ლე ბიც თით ქ მის ყო ველ თ ვის გვიც რუ ე ბენ იმ იმედს, რაც რამ დე ნი მე შემ­თხ ვე ვით წა მოს რო ლილ მა, მოხ დე ნილ მა პა სუხ მა დაგ ვი ბა და. მარ თა­ლი ა, ჩე მი მო წა ფე იშ ვი ა თად იძ ლე ვა ასეთ იმედს, მაგ რამ, სა მა გი ე­როდ, იგი სა სო წარ კ ვე თი ლე ბა შიც არ ჩაგ ვაგ დებს, რად გან არც ერთ ზედ მეტ სიტყ ვას არ იტყ ვის და არ და ი ქან ცავს თავს ყბე დო ბით, რო მელ საც, რო გორც ეს მან იცის, ყურს არა ვინ უგ დებს. თუ მი სი იდე ე ბი არ არის ფარ თო, სა მა გი ე როდ დახ ვე წი ლი ა; თუ მან არა ფე­რი არ იცის ზე პი რად, სა მა გი ე როდ ბევ რი რამ იცის გა მოც დი ლე ბით; თუ იგი სხვა ბავ შ ვებ ზე უფ რო ცუ დად კითხუ ლობს ჩვენს წიგ ნებს, სა მა გი ე როდ, უკე თე სად კითხუ ლობს ბუ ნე ბის წიგნს; მას გო ნე ბა ენა­ში კი არ აქვს, არა მედ თავ ში; მას უფ რო მე ტი გო ნე ბა აქვს, ვიდ რე მეხ სი ე რე ბა; მან მხო ლოდ ერ თი ენა იცის, მაგ რამ მას ეს მის, რა საც ამ ბობს, და თუ იგი ისე მოხ დე ნი ლად ვერ ლა პა რა კობს, რო გორც სხვე ბი, სა მა გი ე როდ იგი ათ ზე უკე თე სად მოქ მე დებს.

მან არ იცის, რა არის რუ ტი ნა, ადა თი, ჩვე უ ლე ბა; ის, რაც მან გუ შინ გა ა კე თა, არ ახ დენს გავ ლე ნას იმა ზე, რა საც დღეს აკეთებს:35 იგი არა სო დეს მის დევს ფორ მუ ლებს, არ ემორ ჩი ლე ბა არც ავ ტო­რი ტეტს, არც მა გა ლითს და მოქ მე დებს და ლა პა რა კობს მხო ლოდ ისე, რო გორც მას შეჰ ფე რის. ამი ტომ ნუ მო ე ლით მის გან ნურც ნა­კარ ნა ხევ სიტყ ვებს, ნურც დას წავ ლილ მა ნე რებს, არა მედ მხო ლოდ მი სი იდე ე ბის სწორ გა მოთ ქ მას და მის სა კუ თარ მიდ რე კი ლე ბა თა გან მომ დი ნა რე მოქ მე დე ბას.

თქვენ უპო ვით მცი რე ო დენ მო რა ლურ ცნე ბებს, რომ ლე ბიც მის აწინ დელ მდგო მა რე ო ბას შე ე ფე რე ბა, და ვერც ერთს ისეთს, რაც მო­წი ფუ ლო ბის მდგო მა რე ო ბას ეხე ბა: ან რა ში გა მო ად გე ბო და ასე თი ცნე ბე ბი, თუ კი ბავ შ ვი ჯერ არ არის სა ზო გა დო ე ბის აქ ტი უ რი წევ რი. ელა პა რა კეთ მას თა ვი სუფ ლე ბა ზე, სა კუთ რე ბა ზე, პი რო ბა ზე დაც კი; მან ამ დე ნი შე იძ ლე ბა გა ი გოს; მან იცის, რა ტომ არის მი სი ის, რაც მი სია და რა ტომ არ არის მი სი ის, რაც არ არის მი სი: ამას თუ გა­

ჟან-ჟაკ რუსო

416

დას ცილ დი, აღა რა ფე რი არ იცის. ელა პა რა კეთ მო ვა ლე ო ბა ზე, მორ­ჩი ლე ბა ზე: ის ვერ მიხ ვ დე ბა, რი სი თქმა გსურთ; უბ რ ძა ნეთ რა მე, იგი არ შე ის მენს; მაგ რამ უთხა რით: „თუ ამ სი ა მოვ ნე ბას მომ გ ვ რით, სა­მა გი ე როს გა და გიხ დით, რო ცა კი შე მიხ ვ დე ბა”, და იგი იმა ვე წუთ ში წა მოხ ტე ბა, რომ გა სი ა მოვ ნოთ, რად გან მა საც სწო რედ ის უნ და, რომ გა ა ფარ თო ვოს თა ვი სი სამ ფ ლო ბე ლო და შე ი ძი ნოს თქვენ მი მართ უფ ლე ბე ბი, რო მელ საც იგი ურ ყე ვად თვლის. ვინ იცის, ეგებ მას ისიც უნ და, რომ გარ კ ვე უ ლი ად გი ლი ეჭი როს, რა მეს წარ მო ად გენ­დეს, რა მედ ით ვ ლე ბო დეს: მაგ რამ თუ მას ეს უკა ნას კ ნე ლი მო ტი ვი აქვს, იგი უკ ვე გა მო სუ ლა ბუ ნე ბის ფარ გ ლე ბი დან. ჩანს ვერც თქვენც თა ვი დან ვე და გიხ შავთ კარ გად მის თ ვის პა ტივ მოყ ვა რე ო ბი სა კენ მი­მა ვა ლი ყვე ლა გზა.

თა ვის მხრით, იგი, თუ კი რა მე დახ მა რე ბა დას ჭირ დე ბა, ყო ველ შემ ხ ვ დურს მი მარ თავს გა ნურ ჩევ ლად; მე ფეს ისე ვე სთხოვს, რო­გორც თა ვის ლა ქი ას; მის თვალ ში ჯერ კი დევ ყვე ლა თა ნას წო რი ა. რო ცა გთხოვთ, მას ისე თი გა მო მეტყ ვე ლე ბა აქვს, რომ ცხა დად ჩანს – იცის, რომ არა ვინ არ არის მის წი ნა შე ვალ დე ბუ ლი; იცის, რომ მი­სი თხოვ ნის შეს რუ ლე ბა – წყა ლო ბა ა. მან იცის აგ რეთ ვე, რომ კაც­თ მოყ ვა რე ო ბა კარ ნა ხობს ამას. მი სი გა მოთ ქ მე ბი სა და და ლა კო ნუ­რი ა. მის ხმა ში, გა მო ხედ ვა ში, მი მოხ ვ რა ში ჩანს არ სე ბა, რო მე ლიც ერ თ ნა ი რად არის მიჩ ვე უ ლი წყა ლო ბა საც და უარ საც. ეს არც მო ნის ქედ მოხ რი ლი და მლიქ ვ ნე ლი მორ ჩი ლე ბა ა, არც ბა ტო ნის მბრძა ნებ­ლუ რი კი ლო; ეს არის თავ მ და ბა ლი ნდო ბა ადა მი ა ნე ბი სად მი, ეს არის კე თილ შო ბი ლი და ამა ღელ ვე ბე ლი მოკ რ ძა ლე ბა, თა ვი სუ ფა ლი, მაგ­რამ მგრძნო ბი ა რე და სუს ტი არ სე ბი სა, რო მე ლიც თხოვს დახ მა რე­ბას თა ვი სუ ფალს, მაგ რამ ძლი ერ სა და კე თილ არ სე ბას თუ თქვენ მას შე უს რუ ლეთ თხოვ ნა, იგი მად ლო ბას არ გეტყ ვით, მაგ რამ იგ რ ძ ნობს, რომ მას თქვე ნი ვა ლი და ე დო. თუ უარი უთხა რით, იგი ჩი ვილს არ და იწყებს, არც და ი ჟი ნებს; მან იცის, რომ ეს ამაო იქ ნე ბა. ის არა სო­დეს ეტყ ვის თა ვის თავს: „უარი მითხ რე სო”, არა მედ იტყ ვის: „ეს არ ყო ფი ლა შე საძ ლე ბე ლი”, და, რო გორც უკ ვე ვთქვი, კარ გად შეც ნო ბი­ლი აუცი ლებ ლო ბის წი ნა აღ მ დეგ აღ შ ფო თე ბა შე უძ ლე ბე ლი ა.

მი უშ ვით იგი თა ვის ნე ბა ზე, ნუ რა ფერს ეტყ ვით და ნა ხეთ, რო­გორ მო იქ ცე ვა; და აკ ვირ დით, რას გა ა კე თებს და რო გორ მო ე კი დე ბა საქ მეს. რა კი მას აღარ სჭირ დე ბა იმის დამ ტ კი ცე ბა, რომ თა ვი სუ ფა­

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

417

ლი ა, ის არა ფერს ჩა ი დენს ახი რე ბუ ლად და მარ ტო ო დენ იმი სათ­ვის, რომ თა ვის თავს და უმ ტ კი ცოს, რომ თა ვის თა ვის უფა ლი ა: გა ნა თვი თონ არ იცის, რომ იგი ყო ველ თ ვის თა ვი სი თა ვის პატ რო ნი ა? იგი მკვირ ცხ ლი ა, მარ დი ა, მი სი მოძ რა ო ბე ბი რო გორც მის ასაკს შეჰ­ფე რის, სი ცოცხ ლით სავ სე ა, მაგ რამ ვერ შე ამ ჩ ნევთ ვერც ერთ მოძ­რა ო ბას, რომ უმიზ ნო იყოს. რაც არ უნ და და ა პი როს, იგი არა სო დეს არ წა მო იწყებს ისეთ რა მეს, რაც მის ძა ლებს აღე მა ტე ბო და, რად­გან კარ გად აქვს დაც დი ლი და კარ გად იცის თა ვი სი ძა ლე ბი; სა შუ­ა ლე ბე ბი ყო ველ თ ვის შე ფარ დე ბუ ლი აქვს მიზ ნებ თან და იშ ვი ა თად იმოქ მე დებს ისე, რომ კარგ შე დეგ ში არ იყოს დარ წ მუ ნე ბუ ლი. მას დაკ ვირ ვე ბუ ლი და გან მ ს ჯე ლი თვა ლი აქვს: იგი არა ვის არ მო ა ბეზ­რებს თავს შე კითხ ვე ბით, არა მედ, რა საც კი ნა ხავს, თვი თონ ვე შე ა­მოწ მებს და, ვიდ რე სხვას ჰკითხავ დეს, ყო ვე ლი ღო ნეს იღო ნებს, რომ თვი თონ მიხ ვ დეს იმას, რი სი გა გე ბაც უნ და. თუ მას რა მე მო უ ლოდ­ნე ლი სიძ ნე ლე შეხ ვ და, არ და იბ ნე ვა ისე, რო გორც სხვა; თუ რა მე საფ რ თხე შე ემ თხ ვა, სხვა ზე ნაკ ლე ბად შე შინ დე ბა. რად გან მი სი ფან­ტა ზია ჯერ უმოქ მე დოა და არა ვის არა ფე რი გა უ კე თე ბია მის გა სა­ცოცხ ლებ ლად, იგი ხე დავს მხო ლოდ იმას, რაც არის, არ აზ ვი ა დებს სა შიშ რო ე ბას და მუ დამ გულ მ შ ვი დი ა. აუცი ლებ ლო ბა ისე ხში რად ემუქ რე ბო და, რომ აღარ აუმ ხედ რ დე ბა მას; მის უღელს იგი და ბა­დე ბის დღი დან ვე ატა რებს და კარ გად არის მას თან შეჩ ვე უ ლი; იგი ყო ველ თ ვის მზად არის ყვე ლაფ რი სათ ვის.

საქ მეს აკე თებს თუ თავს იქ ცევს, მის თ ვის სულ ერ თი ა; მი სი თა­მა ში – საქ მეა მის თ ვის და იგი არა ვი თარ გან ს ხ ვა ვე ბას არ ხე დავს. რა საც აკე თებს, ყვე ლა ფერს ინ ტე რე სით და სი ცი ლით თა ვი სუფ ლად და ხა ლი სით აკე თებს; იგი აქ თა ვი სი გო ნე ბის მი მარ თუ ლე ბა საც ამ­ჟ ღავ ნებს და ცოდ ნა თა არე საც. გა ნა სა სი ა მოვ ნო და ტკბი ლი სა ნა­ხა ო ბა არ არის, რო ცა მშვე ნი ე რი ბავ შ ვი, ცოცხა ლი და მხი ა რუ ლი თვა ლე ბით, კმა ყო ფი ლი და ნა თე ლი, ღია და მომ ცი ნა რე სა ხით თავს იქ ცევს უსე რი ო ზუ ლე სი საქ მით, ან სე რი ო ზუ ლად გარ თუ ლია სულ უბ რა ლო რა მით?

ახ ლა გსურთ იგი სხვას თან შე და რე ბით შე ა ფა სოთ? გა რი ეთ სხვა ბავ შ ვებ ში და მი უშ ვით მის ნე ბა ზე. სულ მა ლე და ი ნა ხავთ, ვინ არის უკე თე სად გან ვი თა რე ბუ ლი და ვის უფ რო მი უღ წე ვია მი სი ასა კის სიმ წი ფი სათ ვის, ქა ლა ქელ ბავ შ ვებს შო რის მას ზე უფ რო მარ დი არა­

ჟან-ჟაკ რუსო

418

ვინ არის, იგი კი ყვე ლა ზე უფ რო ღო ნი ე რი ა, სოფ ლის ბავ შ ვებს იგი უთა ნას წორ დე ბა ღო ნით, მაგ რამ სჯობს ყვე ლას მოქ ნი ლო ბით. ყვე­ლა ფერ ზე, რაც კი მი საწ ვ დო მია ბავ შ ვის გო ნე ბი სათ ვის, უკე თე სად მსჯე ლობს, აზ როვ ნებს და ით ვა ლის წი ნებს, ხო ლო რაც შე ე ხე ბა მოქ­მე დე ბას – სირ ბილს, ხტო მას, საგ ნე ბის გა და ტან ­ გად მო ტა ნას, სიმ ძი­მე ე ბის აწე ვას, მან ძი ლის შე ფა სე ბას, თა მა შის გა მო გო ნე ბას, პრი ზე­ბის მი ღე ბას, იფიქ რებ, რომ ბუ ნე ბა მის ბრძა ნე ბას ას რუ ლებ სო, ისე ად ვი ლად უმორ ჩი ლებს თა ვის ნე ბის ყო ფას ყვე ლა ფერს. იგი გა ჩე ნი­ლი ა, რომ წა რუძღ ვეს და წარ მარ თოს თა ვი სი ტო ლე ბი; მის ნიჭს, გა მოც დი ლე ბას უჭი რავს უფ ლე ბი სა და ავ ტო რი ტე ტის ად გი ლი. რა ტან საც მე ლიც არ უნ და ჩა აც ვა, რა სა ხე ლიც არ უნ და მის ცე, სულ ერ თი ა, იგი ყველ გან პირ ვე ლი იქ ნე ბა, იგი ყველ გან სხვე ბის მე თა უ რი გახ დე ბა, სხვე ბი კი და ე მორ ჩი ლე ბი ან მას, თუმ ცა, არ ეცო დი ნე ბათ, რომ ემორ ჩი ლე ბი ან.

მან მი აღ წია ბავ შ ვო ბის სიმ წი ფეს, იგი ბავ შ ვის ცხოვ რე ბით ცხოვ რობ და, თა ვი სი სის რუ ლე მას თა ვი სი ბედ ნი ე რე ბის ფა სად არ უყი დი ა, პი რი ქით, ესე ნი ერ თ მა ნეთს ეხ მა რე ბოდ ნენ. ეუფ ლე ბო და რა თა ვი სი ასა კის მთელ გო ნე ბას, იგი იყო ბედ ნი ე რიც და თა ვი სუ­ფა ლიც, რამ დე ნა დაც მი სი აგე ბუ ლე ბა აძ ლევ და ამის სა შუ ა ლე ბას. თუ სა ბე დის წე რო ცელ მა მო თი ბა მას ში ჩვე ნი იმე დე ბის ყვა ვი ლი, ერ თ ბა შად აკე თებს მის სი ცოცხ ლე საც და სიკ ვ დილ საც, აღარ გა­ვიმ წა რებთ უფ რო მე ტად მწუ ხა რე ბას იმ მწუ ხა რე ბის მო გო ნე ბით, რაც თვი თონ მიგ ვი ყე ნე ბია მის თ ვის; ვიტყ ვით: „ბავშვობა მა ინც სი­ხა რულ ში გა ა ტა რა; ჩვე ნის მი ზე ზით არა ფე რი და უ კარ გავს იქი დან, რაც კი მას ბუ ნე ბამ მი ა ნი ჭა”.

ამ პირ ველ დაწყე ბი თი აღ ზ რ დის დი დი უხერ ხუ ლო ბა ის არის, რომ იგი მხო ლოდ გამ ჭ რი ახ ადა მი ანს ეს მის და ჩვე უ ლებ რი ვი კა ცის თვალ ში ასე თი ამა გით აღ ზ რ დი ლი მო წა ფე მხო ლოდ ან ცი ბავ შ ვია და მე ტი არა ფე რი. აღ მ ზ რ დე ლი უფ რო თა ვის ინ ტე რეს ზე ფიქ რობს, ვიდ რე თა ვი სი შე გირ დის ინ ტე რე სებ ზე; იგი ცდი ლობს და ამ ტ კი ცოს, რომ დროს ამა ოდ არ კარ გავს და ტყუ ი ლუბ რა ლოდ არ იღებს იმ ფულს, რა საც მას აძ ლე ვენ; იგი აწ ვ დის მო წა ფეს ისეთ ცოდ ნას, რო­მე ლიც ად ვი ლი გა მო სა ჩე ნი და და სა ნა ხი ა, რო ცა კი მო ი სურ ვე ბენ; ნუ იქ ნე ბა სა სარ გებ ლო ის, რა საც იგი ას წავ ლის, ოღონდ კი ად ვი­ლად გა მოჩ ნ დეს, იგი ყრის ბავ შ ვის მეხ სი ე რე ბა ში გა ნურ ჩევ ლად ათას

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

419

რა მეს, რაც კი შეხ ვ დე ბა, რო ცა საქ მე ბავ შ ვის გა მოც და ზე მიდ გე ბა, მას გა მო ა ფე ნი ნე ბენ თა ვის სა ქო ნელს; ისიც გად მო ა ლა გებს მას – ყვე ლა კმა ყო ფი ლი ა; შემ დეგ იგი ისევ თავს მო უკ რავს ხურ ჯინს და წა ვა. ჩე მი მო წა ფე არ არის ასე მდი და რი, მას არ აქვს გა სახ ს ნე ლი ხურ ჯი ნი, მას მხო ლოდ თა ვი სი თა ვი აქვს საჩ ვე ნებ ლად. ბავშვს კი, ისე ვე, რო გორც მო წი ფულს, ერ თი წუ თის გან მავ ლო ბა ში ვერ და ათ­ვა ლი ე რებ. სად არის დაკ ვირ ვე ბის ისე თი უნა რის მქო ნე პი რი, რო­მელ საც ერ თი შე ხედ ვით შე უძ ლია და ი ნა ხოს ბავ შ ვის და მა ხა სი ა თე­ბე ლი თვი სე ბა? ასე თი პი რე ბი არ სე ბო ბენ, მაგ რამ ცო ტა, და ასე ულ ათას მა მებს შო რის ერ თიც არ მო ი ძებ ნე ბა ასე თი.

ძა ლი ან ბევ რი შე კითხ ვა ყვე ლას მო ა ბეზ რებს და მო ა ძუ ლებს თავს, მე ტად რე ბავ შ ვებს. რამ დე ნი მე წუ თის შემ დეგ მა თი ყუ რადღე­ბა იღ ლე ბა; ისი ნი აღარ უს მე ნენ, თუ რას ეკითხე ბა მათ შე უ პო ვა რი დამ კითხ ვე ლი და პა სუ ხად აძ ლე ვენ იმას, რაც კი მო ად გე ბათ ენა­ზე. ბავ შ ვის გა მოც დის ასე თი ხერ ხი ფუ ჭია და პე დან ტუ რი; ხში რად შემ თხ ვე ვით და ჭე რი ლი ერ თი სიტყ ვა უკე თე სად და გი ხა ტავთ მათ აზ რ სა და გო ნე ბას, ვიდ რე გრძე ლი ნათ ქ ვა მი, ოღონდ უნ და და ვაკ­ვირ დეთ ნა კარ ნა ხე ვი ან უცა ბე დი ხომ არ იყო ეს სიტყ ვა: ძლი ერ გო­ნი ე რი უნ და იყო თვი თონ, რომ ბავ შ ვის გო ნე ბა და ა ფა სო.

გან ს ვე ნე ბუ ლი ლორდ ჰა ი დი სა გან გა მი გო ნი ა, რომ ერ თ მა მის­მა მე გო ბარ მა, რო მელ საც სა მი წე ლი წა დი იტა ლი ა ში გა ე ტა რე ბი ნა, დაბ რუ ნე ბი სას მო ი სურ ვა თა ვი სი ცხრა თუ ათი წლის ვა ჟის წარ­მა ტე ბა თა გა მოც და. ერთ დღეს იგი მას თან და მის გუ ვერ ნი ორ თან ერ თად წა ვი და სა სე ირ ნოდ მინ დორ ში, სა დაც სკო ლის მო წა ფე ე ბი ქა ღალ დის ფრა ნით ირ თობ დ ნენ თავს. მა მა სას ხ ვა თა შო რი სოდ შე­ე კითხა თა ვის შვილს: „სად იმ ყო ფე ბა ფრა ნი, რომ ლის ჩრდი ლი აგერ არის”. ყო ვე ლი ყოყ მა ნის გა რე შე და თა ვის აუწევ ლად ბავ შ ვ მა წარ­მოთ ქ ვა: „დიდ გზა ზე”. „მართლაც”, და ა მა ტა ლორ დ მა ჰა იდ მა „დიდი გზა იმ ყო ფე ბო და მზე სა და ჩვენს შუ ა”. ამის გა გო ნე ბა ზე მა მამ აკო ცა შვილს და მო ამ თავ რა რა ამით მი სი გა მოც და, გაბ რუნ და და ერ თი სიტყ ვაც არ უთ ქ ვამს. მე ო რე დღეს მან გა უგ ზავ ნა გუ ვერ ნი ორს მუდ­მი ვი პენ სი ის სი გე ლი, გა რე შე მი სი ჯა მა გი რი სა.

რა კა ცი ყო ფი ლა ეს მა მა? და რო გო რი შვი ლი ეზ რ დე ბო და მას? შე კითხ ვა სწო რედ ასა კის შე სა ფე რი სი იყო, პა სუ ხიც ძლი ერ მარ­ტი ვი, მაგ რამ და ხე დეთ, ბავ შ ვუ რი მსჯე ლო ბის რო გორ სი ზუს ტეს

ჟან-ჟაკ რუსო

420

გუ ლის ხ მობს იგი! აი, სწო რედ ასე მო ათ ვი ნი ე რა არის ტო ტე ლეს მო წა ფემ ის ცნო ბი ლი რა ში, რომ ლის მოთ ვი ნი ე რე ბა ვერც ერ თ მა მხე დარ მა ვერ შეძ ლო.

1 რა უც ნა უ რი და გა უ ბე და ვი მი მოს ვ ლა აქვთ მათ, ვინც ბავ შ ვო ბი სას ძლი­ერ ბევ რი უტა რე ბი ათ საშ ვე ლი ღვე დე ბით: აი კი დევ ერ თ ­ერ თი ტრი ვი­ა ლუ რი, მაგ რამ სწო რი დაკ ვირ ვე ბა, რო მე ლიც მრა ვა ლი თვალ საზ რი სით არის მარ თა ლი.

2 ცხა დი ა, მე მო აზ როვ ნე ადა მი ა ნებ ზე ვლა პა რა კობ და არა ყვე ლა ზე.

3 რა გა საკ ვი რი ა, რომ ჩვე ნი ტან ჯ ვაც იზ რ დე ბა იმ წერ ტი ლე ბის გამ რავ ლე­ბას თან შე ფარ დე ბით, სა დაც შე საძ ლე ბე ლია ჩვენ თ ვის ზი ა ნის მი ყე ნე ბა?

4 ჩემს ნა წერ ში „პოლიტიკური უფ ლე ბის პრინ ცი პე ბი” მტკიც დე ბა, რომ არც ერ თი კერ ძო ნე ბის ყო ფა არ შე იძ ლე ბა მო წეს რი გე ბუ ლი იქ ნეს სა­ზო გა დო ებ რივ სის ტე მა ში. (იხ. II წიგ ნის I თა ვი და IV წიგ ნის I თა ვი)]

5 რედ. შენ. ავ ტორს მხედ ვე ლო ბა ში ჰყავს აქ, ალ ბათ ძვე ლი ირა ნის დეს­პო ტი და რე ი ოს ჰის ტას პო სი (521­4985),

რო მელ მაც გა აწ კეპ ლი ნა მარ მა რას ზღვა (თუ დარ და ნე ლის სრუ ტე) იმის­თ ვის, რომ ამ უკა ნას კ ნელ მა ღელ ვის დროს და ღუ პა და რე ი ო სის ჯა რი.

6 ამ გ ვა რად ვე თქვა ფე ნე ლონ მა თა ვის თხზუ ლე ბა ში „ქალიშვილთა აღ ზ რ­და ზე”: „როდესაც წე რენ წიგნს სა უ კე თე სო აღ ზ რ დის შე სა ხებ, ამას აკე­თე ბენ, რა თა ნაკ ლი ა ნი წე სე ბი მოგ ვა წო დონ. ცხა დი ა, ყვე ლას რო დი შე­უძ ლია თა ვის პრაქ ტი კა ში გან ვ ლოს მან ძი ლი, რო მელ საც ჩვე ნი აზ რე ბი გა დი ან ქა ღალ დ ზე, მაგ რამ ბო ლოს და ბო ლოს, თუ არ შეგ ვიძ ლია პრაქ­ტი კუ ლად მი ვაღ წი ოთ უმაღ ლეს სის რუ ლემ დე, ამ უკა ნას კ ნე ლის ცოდ­ნა და ცდა მი სი მიღ წე ვი სა არ იქ ნე ბა მა ინც უსარ გებ ლო, ვი ნა ი დან ესაა მას თან მი ახ ლო ე ბის სა უ კე თე სო სა შუ ა ლე ბა”. (თ. II)

7 არა სო დეს არ უნ და მივ ცეთ იმის ნე ბა, რომ ბავშვს უფ რო სე ბი ისე ჰყავ­დეს აგ დე ბუ ლი, თით ქოს ისი ნი მას ზე დაბ ლა იდ გ ნენ ან თუნ დაც მი სი თა ნას წო რე ბი იყ ვ ნენ. თუ მან ვინ მეს დარ ტყ მა გა უ ბე და სე რი ო ზუ ლად, მი სი ლა ქი აც რომ იყოს, გინდ ჯა ლა თიც იყოს, ერ თი ­ო რად უნ და და უბ­რუნ დეს მუშ ტე ბი, რომ გა მე ო რე ბა აღარ გა ბე დოს არა სო დეს. მე მი ნა ხავს უგუ ნუ რი გუ ვერ ნი ო რი ქა ლე ბი, რომ ლე ბიც აქე ზე ბენ ბავშვს სა ცე მად, თა ვის თავ საც კი აცე მი ნე ბენ და თან იცი ნი ან, მუშ ტი რომ სუს ტი აქვს და არა სო დეს არ გა ი ფიქ რე ბენ, რომ გაბ რა ზე ბუ ლი ბავ შ ვის წარ მოდ გე­ნა ში მუშ ტის თი თო ე უ ლი დარ ტყ მა იყო სა სიკ ვ დი ლო და რომ ის, ვინც პა ტა რა ო ბი სას ცე მა მო ინ დო მა, მო წი ფუ ლო ბი სას მოკ ვ ლას მო ინ დო მებს.

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

421

8 უნ და ით ქ ვას, რომ თუ პი რო ბის შეს რუ ლე ბის მო ვა ლე ო ბა ბავ შ ვის გო ნე­ბა ში მის თ ვის სარ გებ ლო ბის შეგ ნე ბამ არ გა ნამ ტ კი ცა, სულ მა ლე გა უჩ­ნ დე ბა ში ნა გა ნი გრძნო ბა და უკარ ნა ხებს ამას, რო გორც სინ დი სის კა ნონს, რო გორც ში ნა გან პრინ ციპს, რო მე ლიც თა ვი სი გან ვი თა რე ბი სათ ვის ელის მხო ლოდ ცოდ ნას, რო მელ საც იგი უნ და მი უდ გეს. ეს პირ ვე ლი ხა ზი ადა­მი ა ნის ხე ლით კი არ არის გავ ლე ბუ ლი, არა მედ ყო ვე ლი ვე სა მარ თ ლის შე მოქ მედ მა დაგ ვი ხა ზა გულ ში. მოს პეთ ხელ შეკ რუ ლე ბა თა ძი რი თა დი კა ნო ნი და მო ვა ლე ო ბა, რო მელ საც იგი აკის რებს კაცს და ადა მი ან თა სა­ზო გა დო ე ბა ში ყვე ლა ფე რი მოჩ ვე ნე ბი თი და ფუ ჭი გახ დე ბა. ვინც პი რო ბას მხო ლოდ თა ვი სი სარ გებ ლი სათ ვის ას რუ ლებს, იგი თა ვი სუ ფა ლია ვალ დე­ბუ ლე ბი სა გან, თით ქოს არც კი მი ე ცეს არა ვი თა რი პი რო ბა; ან დი დი­ დი­დი, მო იქ ცე ვა ისე, რო გორც მო თა მა შე, რო მე ლიც მყის ვე არ სარ გებ ლობს სხვი სი მარ ცხით, დრო რომ იხელ თოს და მე რე უფ რო მე ტი მო უ გოს. ეს პრინ ცი პი ძლი ერ მნიშ ვ ნე ლო ვა ნია და ღრმა დაკ ვირ ვე ბის ღირ სი ა, რად გან სწო რედ აქ იწყე ბა ადა მი ა ნის წი ნა აღ მ დე გო ბა თა ვის თავ თან.

9 მა გა ლი თად, რო ცა დამ ნა შა ვე ცუდ საქ ცი ელ ში გამ ტყუ ნე ბუ ლი თავს იმარ თ ლებს იმით, რომ პა ტი ო სა ნი კა ცი ა, იგი ფაქ ტი უ რა დაც ტყუ ის და იური დი უ ლა დაც.

10 ამა ზე უფ რო და უ ფიქ რე ბე ლი კითხ ვა აღარ შე იძ ლე ბა, მე ტად რე თუ ბავ შ­ვი დამ ნა შა ვე ა: და მარ თ ლაც, თუ მას ჰგო ნი ა, რომ თქვენ იცით უკ ვე მი სი და ნა შა უ ლი, მა შინ იფიქ რებს მა ხეს მი გებ სო და ეს აზ რი შე ა ძუ ლებს მას თქვენს თავს. თუ არ ჰგო ნი ა, ის ეტყ ვის თა ვის თავს: რა ტომ გა ვამ ხი ლო ჩე მი და ნა შა უ ლი. და ამ გ ვა რად, თქვე ნი და უ ფიქ რე ბე ლი კითხ ვა მის თ ვის ტყუ ი ლის პირ ვე ლი ცდუ ნე ბა იქ ნე ბა.

11 უნ და ით ქ ვას, რომ მხო ლოდ მა შინ ვაძ ლევ პა სუხს მას შე კითხ ვებ ზე, რო ცა მინ და, და არა მა შინ, რო ცა მას უნ და; ასე რომ არ მო ვიქ ცე, მი სი სურ ვი­ლე ბის მო ნა გავ ხ დე ბი და ისეთ მო ნო ბა შიც ჩავ ვარ დე ბი, მე ტი რომ აღარ შე იძ ლე ბა აღ მ ზ რ დე ლი სათ ვის.

12 პრინ ცი პი: არა სო დეს არა ვის არ ავ ნო – ბა დებს მე ო რე პრინ ციპს: რაც კი შე იძ ლე ბა ნაკ ლე ბი კავ ში რი იქო ნიო ადა მი ან თა სა ზო გა დო ე ბას თან, რად გან, სა ზო გა დო ებ რივ მდგო მა რე ო ბა ში, ერ თის სი კე თე აუცი ლებ ლად მე ო რის უბე დუ რე ბას იწ ვევს. ამას ღრმა ფეს ვე ბი აქვს და ვე რა ფერს უშ ვე­ლი. და ე, არ კ ვი ონ ამ პრინ ცი პის მი ხედ ვით, ვინ სჯო ბია – სა ზო გა დო ე ბა ში მცხოვ რე ბი ადა მი ა ნი, თუ გან დე გი ლი. ერ თი სა ხელ გან თ ქ მუ ლი ავ ტო რი (დიდრო, „ბუნებრივი შვი ლის” წი ნა სიტყ ვა ო ბა) ამ ბობს, რომ მხო ლოდ გან დე გი ლი ადა მი ა ნია ბო რო ტი; მე კი ვამ ბობ, რომ მხო ლოდ გან დე გი ლი ადა მი ა ნია კე თი ლი. ეს დე ბუ ლე ბა შე იძ ლე ბა არ იყოს იმ დე ნად ჭკუ ის სას­წავ ლო, რო გორც პირ ვე ლი, სა მა გი ე როდ, იგი უფ რო სწო რია და უფ რო მო ფიქ რე ბუ ლი. ბო რო ტი კა ცი მარ ტო ხე ლა რომ ყო ფი ლი ყო, რო გორ ღა

ჟან-ჟაკ რუსო

422

ავ ნებ და იგი სხვებს, მხო ლოდ სა ზო გა დო ე ბა ში აწყობს იგი ოინებს, რომ სხვას ავ ნოს. თუ ეს არ გუ მენ ტი ვინ მემ კე თილ ადა მი ან ზე გა და ი ტა ნა, პა­სუხს ვაძ ლევ იმ აბ ზა ცით, რო მელ საც ეს შე ნიშ ვ ნა ეკუთ ვ ნის.

13 Nihil ei beros sous docebant, quod discendum esset taecntibus (წერილ. 88) იგი ვე ად გი ლი მოჰ ყავს მონ ტენ საც (წიგ. II, თა ვი XXI), ხო­ლო სხვა გან (წიგნი I თა ვი 25) მონ ტე ნი ამ ბობს: „საკვირველია, რამ დენ მზრუნ ვე ლო ბას იჩენს პლა ტო ნი თა ვის სა ხელ მ ძღ ვა ნე ლო ში ახალ გაზ რ­დო ბი სათ ვის მხი ა რუ ლე ბი სა და დროს ტა რე ბის „კანონების” დამ ყა რე ბი­სას. თუ რო გო რი ყუ რადღე ბით ეკი დე ბა იგი მათ რბე ნას, თა მაშს, მღე რას, ხტუნ ვას და ცეკ ვას... იგი აძ ლევს ათას ნა ირ წე სებს თა ვი სი გიმ ნა ზი ე ბი­სათ ვის, წიგ ნე ბით შე სას წავლ დის ციპ ლი ნებს კი იმ დე ნი ხა ლი სით არ სინ­ჯავს”.

14 წე რის დროს ათა სი შემ თხ ვე ვა მქონ და დავ კ ვირ ვე ბო დი, რომ შე უძ ლე ბე­ლია რო მე ლი მე გრძელ შრო მა ში სიტყ ვე ბი მუ დამ ერ თი და იმა ვე მნიშ ვ ნე­ლო ბით იხ მა რო. არ არ სე ბობს ისე თი მდი და რი ენა, რომ იმ დე ნი ტერ მი ნი, გა მოთ ქ მის ხერ ხი და ფრა ზა მო გა წო დოს, რამ დე ნი მო დი ფი კა ცი აც შე იძ­ლე ბა ჰქონ დეს ჩვენს აზ რებს. ყო ვე ლი ტერ მი ნის გან მარ ტე ბის მე თო დი და გან მარ ტე ბუ ლის მა გივ რად მუ დამ გან მარ ტე ბის ხმა რე ბა – მშვე ნი ე რი, მაგ რამ გა ნუ ხორ ცი ე ლე ბე ლი მე თო დი ა: ვი ნა ი დან, რო გორ გინ და აიც დი ნო წრე. გან მარ ტე ბა კარ გი რამ იქ ნე ბო და, რომ გან მარ ტე ბი სათ ვის სიტყ ვე­ბის ხმა რე ბა არ იყოს სა ჭი რო. მაგ რამ მე მწამს, რომ ჩვე ნი ღა რი ბი ენის პატ რონ საც კი შე უძ ლია ნათ ლად ილა პა რა კოს: შე იძ ლე ბა მუ დამ ერ თი და იმა ვე მნიშ ვ ნე ლო ბით ვერ იხ მა როს რო მე ლი მე სიტყ ვა, სა მა გი ე როდ ისე მო იქ ცეს, რომ, რამ დენ ჯე რაც იხ მარს სიტყ ვას, მი სი მნიშ ვ ნე ლო ბა საკ­მა ოდ გან მარ ტე ბუ ლი იყოს იმ იდე ე ბით, რო მელ საც იგი ეკუთ ვ ნის და რომ ყო ვე ლი პე რი ო დი, სა დაც ეს სიტყ ვა მო თავ სე ბუ ლი ა, მი სი, ასე ვთქვათ, გან მარ ტე ბა იყოს. მე ხან იმას ვამ ბობ, რომ ბავ შ ვებს მსჯე ლო ბის უნა რი არ აქვთ, ხან კი ძლი ერ ზუსტ მსჯე ლო ბას მი ვა წერ მათ. არ მგო ნი ა, რომ ამ ჩემს იდე ებ ში იყოს წი ნა აღ მ დე გო ბა, მაგ რამ არ შე მიძ ლი ა, უარ ვ ყო, რომ ჩემს სიტყ ვებ ში ხში რად არის წი ნა აღ მ დე გო ბა.

15 იხ. კვინ ტ ­ კურ ცი უ სი, წ. III, თ. 6. იგი ვე ამ ბა ვი, მოთხ რო ბი ლი აქვს მო­მენტს (წ. I, თ. 23) : „ალექსანდრემ მი ი ღო პარ მე ნი ო ნი სა გან წე რი ლი, რომ მი სი უსაყ ვარ ლე სი ექი მი ფი ლი პე მოს ყი დუ ლია და რე ი ო სის ფუ ლით, რა­თა მო წამ ლოს ალექ სან დ რე. ალექ სან დ რემ წა ა კითხა ეს წე რი ლი ფი ლი პეს და იქ ვე და ლია წა მა ლი, რო მე ლიც ფი ლი პეს ჰქონ და მის თ ვის მო ტა ნი ლი”.

16 მეც ნი ერ თა უმე ტე სო ბა ჰგავს ამ მხრივ ბავ შ ვებს. მა თი უზარ მა ზა რი ერუ­დი ცია იდე ე ბის სიმ რავ ლის შე დე გი კი არ არის, არა მედ სა ხე ე ბის სიმ­რავ ლი სა. ციფ რე ბი, სა კუ თა რი სა ხე ე ბი, ად გი ლე ბი, იზო ლი რე ბუ ლი ან და აზრს მოკ ლე ბუ ლი საგ ნე ბი მხო ლოდ ნი შან თა მეხ სი ე რე ბის წყა ლო ბაა და

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

423

იშ ვი ა თი ა, რომ რო მე ლი მე მათ გა ნი ისე მო ა გონ დეთ, რომ არ ახ სოვ დეთ რო მელ გვერ დ ზე აქვთ წა კითხუ ლი, რე ციო თუ ვერ სი ო. თით ქ მის მთლად ასე თი მეც ნი ე რე ბა იყო გა ბა ტო ნე ბუ ლი წარ სულ სა უ კუ ნე ში, ჩვე ნი სა უ­კუ ნის მეც ნი ე რე ბა კი სხვა ნა ი რი ა: აღარც იკ ვ ლე ვენ, აღარც დაკ ვირ ვე ბებს აწარ მო ე ბენ. ოც ნე ბას ეძ ლე ვი ან და მე რე დი დის ამ ბით ასა ღე ბენ ფი ლო­სო ფი ად რამ დე ნი მე კოშ მა რი ა ნი ღა მის ნა ბო დავს. მეტყ ვი ან – შენც ოც­ნე ბო ბო. მარ თა ლი ა, მაგ რამ ისე კი არ ვიქ ცე ვი, რო გორც სხვე ბი, არა მედ ოც ნე ბას ოც ნე ბად ვე ვყი დი, მკითხ ვე ლი კი თვი თონ გა დაწყ ვეტს, არის აქ რა მე ისე თი, რომ საღ ადა მი ანს სა სარ გებ ლოდ მო ეჩ ვე ნოს, თუ არა.

17 ასეთ შემ თხ ვე ვა ში სრუ ლი ად თა მა მად შე იძ ლე ბა მოს თხო ვო ბავშვს სი­მარ თ ლის თქმა, რად გან მან კარ გად იცის, რომ ვე ღარ და მა ლავს და თუ ტყუ ი ლის თქმა გა ბე და, იმ წამ ს ვე გა მო აშ კა რავ დე ბა.

18 ეს პა ნუ რი ფრა ზა ა, ნიშ ნავს „ფესვები არ ჰქო ნე ბი ათ”.

19 თით ქოს სოფ ლის ბი ჭე ბი მშრალ ად გილს ირ ჩე ვენ და საჯ დო მად ან და სა­წო ლად, ან ვის მეს გა ე გო ნოს, რომ მი წის სი ნეს ტემ თუნ დაც ერთ მათ განს აწყი ნა. ექიმს რომ და უგ დო ყუ რი, იფიქ რებ, ყვე ლა ვე ლუ რი რევ მა ტიზ­მის გან არი ან და ფეხ ვი ლი.

20 ეს ში ში ძლი ე რად იჩენს თავს მზის დაბ ნე ლე ბის დროს.

21 აი, კი დევ ამის ერ თი მი ზე ზი, რო მე ლიც კარ გად გან მარ ტა ერ თ მა ფი ლო­სო ფოს მა, ვის წიგ ნ საც ხში რად ვი მოწ მებ და ვი სი ღრმა აზ რე ბი თაც კი დევ უფ რო ხში რად ვსარ გებ ლობ: „როცა გან სა კუთ რე ბი თი გა რე მო ე ბა თა გა­მო, ვერ შეგ ვი ფა სე ბია სწო რად მან ძი ლი და იძუ ლე ბუ ლი ვართ სა გან ზე კუთხი სა ან უფ რო სწო რად, იმ ანა ბეჭ დის სი დი დის მი ხედ ვით ვიმ ს ჯე ლოთ, რო მელ საც ეს სა გა ნი ჩვენს თვალ ში ქმნის, ძა ლა უ ნე ბუ რად ვცდე ბით ამ საგ ნე ბის სი დი დის შე ფა სე ბა ში. ყვე ლას აქვს გა მოც დი ლი, რომ ახ ლო ბუჩ­ქი შო რე უ ლი ხე გვგო ნია და პი რი ქით, შო რე უ ლი ხე ახ ლო ბუჩ ქი. ასე ვე, თუ საგ ნის ფორ მა ვერ იცა ნი და ამ გზით ვერ გა მო არ კ ვიე მან ძი ლი, უსა­თუ ოდ შეც დე ბი: ბუზ მა რომ სწრა ფად ჩა მო გიფ რი ნოს თვალ წინ, გე გო­ნე ბა, სადღაც შორს ჩი ტი გაფ რინ და ო; ცხე ნი რომ და ი ნა ხო მინ დორ ში გა ჩე რე ბუ ლი, ვთქვათ, ისეთ პო ზა ში, რაც ცხვრის პო ზას ჰგავს, იგი ცხვარ­ზე დი დი არ მო გეჩ ვე ნე ბათ, ვიდ რე არ გა მო იც ნობთ, რომ იგი ცხე ნი ა. მაგ­რამ რო გორც კი იც ნობ, იგი იმ წამ ს ვე ცხე ნი სო დე ნა გახ დე ბა და იმ წამ ს ვე შენს პირ ველ მსჯე ლო ბას გა მო ას წო რებს. რო ცა ღა მით უც ნობ ად გი ლას ჩა ვარ დე ბი, სა დაც სიბ ნე ლის გა მო ვერც მან ძი ლი გა გირ კ ვე ვია და ვერც საგ ნე ბის ფორ მა გიც ვ ნი ა, იქა უ რი საგ ნე ბის შე ფა სე ბა ში ყო ველ წუთ ში შეც დო მის უნ და გე ში ნო დეს. სწო რედ ეს გვა ში ნებს და სწო რედ აქე დან წარ მოდ გე ბა ერ თ გ ვა რი ში ნა გა ნი ში ში, რო მელ საც სიბ ნე ლე ჰგვრის თით­ქ მის ყვე ლა ადა მი ანს; სწო რედ ეს არის მი ზე ზი ყო ველ გ ვა რი მოჩ ვე ნე ბი სა და იმ ვე ე ბერ თე ლა სა ში შა რი ფი გუ რე ბი სა, რომ ლე ბიც ბევრს უნა ხავს.

ჟან-ჟაკ რუსო

424

რომ ჰკითხო მათ, ჩვე უ ლებ რივ იტყ ვი ან, რომ ეს ფი გუ რე ბი მათ ფან ტა­ზი ა ში იყო მხო ლოდ; მაგ რამ ვინ იცის – ისი ნი მათ თვა ლებ ში აც იყ ვ ნენ ნამ დ ვი ლად; ად ვი ლი შე საძ ლე ბე ლი ა, რომ მათ, მარ თ ლაც, და ი ნა ხეს ის, რა საც ამ ბო ბენ; რად გან სა გან ზე მხო ლოდ იმ კუთხის მი ხედ ვით შე იძ ლე ბა იმ ს ჯე ლო, რო მელ საც იგი ჩვენს თვალ ში იძ ლე ვა, უეჭ ვე ლი ა, რომ ეს უც­ნო ბი ობი ექ ტი მით უფ რო გა იზ რ დე ბა და გა დიდ დე ბა, რაც უფ რო მე ტად მი უ ახ ლოვ დე ბი და თუ მა ყუ რე ბელს, რო მე ლიც ვერ ცნობს, რა საც ხე დავს და ვერც მან ძი ლი გა მო ურ კ ვე ვი ა, თუ მას ­ მეთ ქი, ეს სა გა ნი თავ და პირ ვე­ლად ოცი ან ოც და ა თი ნა ბი ჯის მან ძილ ზე რამ დე ნი მე ფუ ტის სი მაღ ლის მო ეჩ ვე ნა, იგი რამ დე ნი მე ტა უ ზის სი მაღ ლის გახ დე ბა, რო ცა რამ დე ნი მე ფუტ ზე მი უ ახ ლოვ დე ბა მას. ამან მარ თ ლაც უნ და შე ა ში ნოს და გა აკ ვირ­ვოს, ვიდ რე ბო ლოს და ბო ლოს არ შე ე ხე ბა სა განს ან არ იც ნობს; რად გან იმა ვე წუთ ში, რო გორც კი იც ნობ, რაც არის ეს სა გა ნი, რო მე ლიც მას უზარ მაზ რად ეჩ ვე ნე ბო და აქამ დე, ერ თ ბა შად და პა ტა რავ დე ბა და იმ ზო­მი სად და ი ნა ხავს, რაც ნამ დ ვი ლად არის. მაგ რამ თუ გა ე ქე ცი ან მის ვ ლა ვერ გა ბე დე, ცხა დი ა, მხო ლოდ ის წარ მოდ გე ნა გექ ნე ბა მას ზე, რაც მის მა ანა ბეჭ დ მა მოგ ცა თვალ ში, და მარ თ ლაც და ი ნა ხავ უზარ მა ზა რი სი დი დი­სა და სა ში შა რი ფორ მის ფი გუ რებს. მა შა სა და მე, იმ ცრურ წ მე ნას, რომ მოჩ ვე ნე ბა არ სე ბობს, ბუ ნებ რი ვი მი ზე ზი აქვს და ეს მოჩ ვე ნე ბი თო ბა არ არის დამ ყა რე ბუ ლი მხო ლოდ ფან ტა ზი ა ზე, რო გორც ფი ლო სო ფო სებს ჰგო ნი ათ” (Hist, net, tome VI, noge 22 in 12).

მე შე ვე ცა დე მეჩ ვე ნე ბი ნა ტექ ს ტ ში, რომ იგი ყო ველ თ ვის და მო კი დე ბუ ლია მა ინც ნა წი ლობ რივ ფან ტა ზი ა ზე; ხო ლო რაც შე ე ხე ბა მი ზეზს, რო მე ლიც ამ ამო ნა წერ შია მოყ ვა ნი ლი, ღა მით სი ა რულ მა უნ და გვას წავ ლოს იმ საგ­ნე ბის სწო რი გარ ჩე ვა, რომ ლე ბიც მა თი ფორ მის მსგავ სე ბი სა და მან ძი ლის გან ს ხ ვა ვე ბის გა მო სხვა ნა ი რად ეჩ ვე ნე ბა თვალს სიბ ნე ლე ში, რად გან თუ ჰა ე რი მა ინც იმ დე ნად გა ნა თე ბუ ლი ა, რომ საგ ნე ბის კონ ტუ რე ბი შეგ ვიძ­ლია და ვი ნა ხოთ, ჩვენ თ ვის ეს კონ ტუ რე ბი (რადგან ჩვენ სა და მათ შო რის ბევ რი ჰა ე რი ა) ნაკ ლე ბად გა მოკ ვე თი ლი უნ და იყოს, რო ცა სა გა ნი შორ საა ჩვენ გან; ეს კი საკ მა რი სია იმი სათ ვის, რომ ჩვენ, ამას შეჩ ვე უ ლებ მა, აღარ ჩა ვი დი ნოთ შეც დო მა, რო მელ საც აქ ბ. დე­ ბი უ ფო ნი ხსნის. რო მე ლი ახ­ს ნაც არ უნ და მი ი ღო, ჩე მი მე თო დი ყო ველ თ ვის ნა ყო ფი ე რი ა, რა საც გა­მოც დი ლე ბა ყო ველ ნა ბიჯ ზე ადას ტუ რებს.

22 იმის გან, რა საც შეჩ ვე უ ლი ვართ, არ წარ მო ი შო ბა ვნე ბა.

23 ყუ რადღე ბის გა სა ვარ ჯი შებ ლად ნუ რა სო დეს ნუ და ე ლა პა რა კე ბით ბავშვს ისეთ რა მე ზე, რაც მათ თ ვის მი საწ ვ დო მი არ არის და უშუ ა ლო ინ ტე რესს არ იწ ვევს; მე ტად რე, მრა ვალ სიტყ ვა ო ბა ნუ იქ ნე ბა, არც ერ თი ზედ მე ტი სიტყ ვა; მაგ რამ, მე ო რე მხრივ, თქვენს ნათ ქ ვამ ში გა უ გე ბა რი და ორაზ რო­ვა ნიც არა ფე რი უნ და იყოს.

ემილი ანუ აღზრდის შესახებ

425

24 რე ზუ სი იყო თრა კი ის მი თი უ რი მე ფე, რო მე ლიც ეხ მა რე ბო და ტრო ი ა ნე­ლებს და მოკ ლუ ლი იქ ნა დი ო მი დეს მი ერ.

25 ული სი ან ოდი სე არის ჰო მე რო სის პო ე მე ბის („ილიადა” და „ოდისეა”) მთა ვა რი გმი რი, რო მელ საც ახა სი ა თებ და იშ ვი ა თი გამ ჭ რი ა ხო ბა და მო­ხერ ხე ბუ ლო ბა.

26 სოფ ლად სე ირ ნო ბა ა. რო გორც და ვი ნა ხავთ მა ლე, ქა ლა ქის სა ჯა რო სე­ირ ნო ბა დამ ღუპ ვე ლია ბავ შ ვი სათ ვის, ვა ჟი იქ ნე ბა თუ ქა ლი. აქ ისი ნი პრან ჭი ო ბას და თავ მომ წო ნე ო ბას ეჩ ვე ვი ან სწო რედ ლუქ სემ ბურ გ ში, ტი­უ ილ რი ში, მე ტად რე კი პა ლე­ რო ი ალ ში ით ვი სებს პა რი ზის ბრწყინ ვა ლე ახალ გაზ რ დო ბა იმ ამ პარ ტა ვან სა და მე დი დურ გა მო მეტყ ვე ლე ბას, რო მე­ლიც მას ასე სა სა ცი ლოს ხდის და რის გა მოც მთელ ევ რო პა ში სძულთ ეს ახალ გაზ რ დო ბა და დას ცი ნი ან მას.

27 პო ლი ბი ო სი იყო ძვე ლი სა ბერ ძ ნე თის სა ხე ლო ვა ნი ის ტო რი კო სი, რო მე­ლიც ცხოვ რობ და მე ო რე სა უ კუ ნე ში ჩვენს

წელ თაღ რიცხ ვამ დე.

28 „ჭამისათვის და ბა დე ბულ ნი” (ჰორაციუსი, წ 1, ეპ. 2).

29 მა ი ორ კე ლებ მა რამ დე ნი მე სა უ კუ ნეა უკ ვე და იწყეს ეს ადა თი; ეს ის დრო იყო, რო ცა ისი ნი გან თ ქ მუ ლი მე შურ დუ ლე ე ბი იყ ვ ნენ.

30 მე ვი ცი, რომ ინ გ ლი სე ლებს თა ვი მო აქვთ კაც თ მოყ ვა რე ო ბით და თა ვი­ან თი ერის გულ კე თი ლო ბით. თა ვის ერს ისი ნი ეძა ხი ან good notur people (საღბუნებიან ხალხს). მაგ რამ რამ დე ნიც არ იძა ხონ მათ, რომ ეს ასე ა, არა ვინ ეხ მა უ რე ბა მათ ნათ ქ ვამს.

31 ბა ნი ა ნე ბი (les baonians), რომ ლე ბიც უფ რო მე ტად ერი დე ბი ან ხორ ცის ჭა მას, ვიდ რე გო რე ბი, თით ქოს ისე ვე მშვი დი ხალ ხი ა, რო გორც ისი ნი; მაგ­რამ, ვი ნა ი დან მა თი ზნე­ ჩ ვე უ ლე ბა არ არის იმ დე ნად წმინ და და რე ლი გი­აც ნაკ ლე ბად გო ნი ე რი ა, ისი ნი ვერ არი ან იმ დე ნად პა ტი ო სა ნი ხალ ხი.

32 ამ წიგ ნის ერ თ ­ერ თ მა ინ გ ლი სელ მა მთარ გ მ ნელ მა შე ამ ჩ ნია აქ ჩე მი შეც­დო მა და ორი ვე შემ თხ ვე ვა გა ას წო რა. ყა საბ საც და დას ტა ქარ საც ღე ბუ­ლო ბენ მოწ მედ; მაგ რამ პირ ველს არ აქვს უფ ლე ბა ნა ფი ცი მსა ჯუ ლი ან პე რი, ე.ი. თა ნას წორ თა მო სა მარ თ ლე იყოს და ნა შა უ ლის გარ ჩე ვის დროს, დას ტა ქარს კი – აქვს.

33 მთე ლი ეს ნა წი ლი არის თა ვი სუ ფა ლი თარ გ მ ნა ერ თი ტრაქ ტა ტის და­საწყი სი სა, რომ ლის სა თა უ რია „დასაშვებია თუ არა ხორ ცის ჭა მა?”

34 ძველ ის ტო რი კო სებს მრა ვა ლი ასე თი აზ რი აქვთ, რო მელ თა გა მო ყე ნე­ბა შე საძ ლოა იმ შემ თხ ვე ვა შიც კი, მათ მი ერ მოყ ვა ნი ლი ფაქ ტე ბიც რომ ყალ ბი იყოს. მაგ რამ ჩვენ ვერ ვი ყე ნებთ კარ გად ის ტო რი ას; მწიგ ნობ რუ­ლი კრი ტი კა ნთქავს ყვე ლა ფერს: თით ქოს დი დი მნიშ ვ ნე ლო ბა ჰქონ დეს

ჟან-ჟაკ რუსო

426

იმას, მა ინ ცა და მა ინც სწო რია ფაქ ტი თუ არა, და არა იმას, რომ რა ი მე სა სარ გებ ლო აზ რი გა მო ი ტა ნო მის გან. გო ნი ე რი ადა მი ა ნი ის ტო რი ას უნ­და უც ქერ დეს, რო გორც ისე თი არა კე ბის კრე ბულს, რომ ლე ბის მო რა ლი ძლი ერ შე ე სატყ ვი სე ბა ადა მი ა ნის გულს.

35 ჩვე უ ლე ბის მომ ხიბ ვ ლე ლი ძა ლა არის ადა მი ა ნის ბუ ნებ რი ვი სი ზარ მა ცის შე დე გი და ეს სი ზარ მა ცე მით უფ რო მა ტუ ლობს, რაც უფ რო მე ტად აყ ვე­ბი ჩვე უ ლე ბებს. უფ რო ად ვი ლია იმის გა კე თე ბა, რაც უწი ნაც გვი კე თე ბი ა; გაკ ვა ლუ ლი გზა უფ რო ად ვი ლი გა სავ ლე ლი ა. ამი ტომ, შე იძ ლე ბა ით ქ ვას, რომ ჩვე უ ლე ბას გან სა კუთ რე ბით დი დი ძა ლა აქვს მო ხუ ცებ სა და ზარ მა­ცებს შო რის და ძლი ერ მცი რე – ახალ გაზ რ დებ სა და სი ცოცხ ლით სავ სე ადა მი ა ნებს შო რის. ეს რე ჟი მი მხო ლოდ სუს ტე ბი სათ ვის ვარ გა და იგი დღი დან დღე ზე სულ უფ რო და უფ რო ასუს ტებს მათ. ბავ შ ვე ბი სათ ვის მხო ლოდ ერ თი ჩვე უ ლე ბა არის სა სარ გებ ლო – სა გან თა აუცი ლებ ლო ბას ემორ ჩი ლე ბოდ ნენ, მო წი ფუ ლე ბი სათ ვის კი – ად ვი ლად ემორ ჩი ლე ბოდ ნენ გო ნე ბას. ყო ვე ლი სხვა ჩვე უ ლე ბა – ბი წი ა.