ferhenga destîdaxistin.ferheng.org/ferhengadesti.pdf · beya kurdî ye; deng-dêreke dirêj e,...
TRANSCRIPT
Ferhenga Destîkurdî bi kurdî
Umîd Demîrhan
sewad1428
çapa duyem a berfireh
sewad
Rêza Ferhengan: 1
Ferhanga Destî © Umîd Demîrhan
Sererastkirin û amadekirina çapê:Umîd Demîrhan
Çapxane:Akademî 0212. 493 24 67
BergsazîPosta Basim 0212.289 88 80
Çapa Yekem: Tîrmeh 2006
Çapa Duyem: Rezber 2007
sewad
Ýshakpaþa Mah. Cem Sk. No: 6Doðubeyazýt-Aðrý
Tel: 0535 400 95 21
2
PÊÞGOTIN
Di wêjeya kurdî de amadekirina ferhengên kurdî bikurdî qadeke nûjen e û dikarim bibêjim ku hîçberhemên bi vî awayî neketine destê min. Lêbelê dihinek kovar, pirtûk û xebatên din de carinan hinpeyv kurdî bi kurdî hatine ravekirin. Di amadekirinavê ferhengê de her çiqas min ji van çavkaniyênberdest îstifade kiribe jî, piraniya raveyan ji aliyêmin ve hatine çêkirin.
Naveroka vê ferhengê bi nêzîkî heþt hezar peyvîhatiye dagirtin û jê hezar û pêncsed peyv jî bi go-tinên pêþiyan ve wateyên wan hatine xurtkirin.
Di vê xebatê de weke rêbaz lêkerên hevedudanî giþ jihev cihê hatine nivîsandin. Lê di rewþa navdêrî,tebatî û dançêker de bi hev ve hatine nivîsandin.
Mînak: berze bûn winda bûnberze kirin winda kirin
Her wiha me ji bo mefhûmên rêzimanî jî nîþaneya/(r)/yê bi kar aniye û ev nîþane daniye ber raveyê.
Mînak:kirde (r) fail, kirox, kirar, di hevokê de xwediyê
çalakiyê
Bi hêviya ku ev xebat ji çanda kurdî re xizmetekêbike...
Umîd Demî[email protected]
13.07.2006, Stenbol
3
JI BO ÇAPA DUYEM
Di demeke kurt de çapa yekem a vê xebatê qediya ûvê yekê em kêfxweþ kirin. Her wiha di vê navberê deji heval û xwendevanan hin pend û pêþniyar jî gihaneber destê me. Jixwe me jî dil hebû ku di çapên dîtirde hin sererastkirinan pêk bînin.
Beriya ku qala taybetiyên vê çapê bikin, emdixwazin ku rastiyekê jî bi we re par ve bikim. Herçiqas amadekirina çapa yekem di heyameke dirêj dehatibû pêkanîn jî, xebateke heweskarî bû û di destême de zêde çavkanî tunebûn. Lê vê carê heta ku embixwazin di destê me de derfet çêbûn ku em jê îsti-fade bikin.Heke hûn bikaribin her du çapên ferhengêrû bi rûyî hev bikin, hûn dê bibînin ku:
1. Hejmara peyvên ferhengê gihiþtiye 16 hezarî.Her wiha hejmara gotinên pêþiyan û biwêjan jî biawayekî balkêþ zêde bûye. Li aliyê din, endazeya fer-hengê hatiye berfirehkirin û pêrista çavkaniyên kume bi kar anîne jî dê sûdeke bêhevta bide têkildaran.
2. Rexne û riwayetên nû ên birêkûpêktir ber guhême ketin û me ew jî dahûrandin. Ji ber ku mepiraniya peyvan ji salixên jiyana rojane hildabû, cari-nan þaþiyên herêmîtiyê ketibûn navê. Lê vê carê mebi riya tora ragihandinê ya navneteweyî -înternetê- ûçavkaniyên pêwist xebata xwe gihande astekepêþketîtir û têkûztir.
Ev xebat xala dawîn a ferhengsaziyê temsîl nake ûqusûrên wê dê her hebin. Lewre em wisa hêvîdar inku hûn dê -ligel bexþandina xeletiyên me- pend ûrexneyên xwe jî ji me re bi rê bikin.
Umîd Demî[email protected]
4
a/A tîpa yekemîn a alfa-beya kurdî ye; deng-dêreke dirêj e, cîderkawê paþderkî ye, di be-lavbûna wê de dev ve-kirî ye û asta belav-bûna wê nizm e
a ravekera nenas a mê-zatiyê ye
-a din yeke dîtir-a xerab di te de bê çi
nexweþiya xerab hebedi laþê te de derkeve
abal 1. veger 2. vegeryayî abal bûn vegerînaban biyanabanî 1. biyanî 2. rehek
û sewalên çolêabegîne þûþe, camabor 1. tiþtê ku pê debar
tê kirin 2. êwran 3.îqtisad 4. serinc
aborandin/diaborîne/biaborîne 1. debar ki-rin 2. derfeta jiyanê a-made kirin 3. îsraf neki-rin 4. pê re derbas kirin
aborî 1. her tiþtê têkildarîdebara jîyanê 2. îqtisadî3. bêîsrafî 4. derbasî*"aborî bi razanê û zik-
mizdanê nabe, bi xebatû xwêdanê dibe"
aborînas 1. pisporê îq-tisadê 2. debarzan
aborînasî 1. pisporiyaîqtisadê 2. debarzanî
abor kirin debara jiyanaxwe kirin
abû kesê ku tûþî tecawuzêhatiye, hiltirandî, sihi-randî
abûr 1. þerm û eyb 2. arû namûs
-abûra yekî birin 1. ke-sek hetikandin 2. destdirêjî namûsê kirin
abûtî rewþa kesê ku tûþîtecawuzê hatiye, hilti-randîtî, sihirandîtî
aciz 1. tengezar 2. can-bêzar 3. cangiran *"mê-van ji mêvên aciz e,xwediyê malê ji her du-yan aciz e"
aciz bûn 1. tengezarbûn 2. jê bêzar bûn 3.cangiran bûn
aciz kirin 1. tengezar ki-rin 2. canbêzarî kirin
acizî 1. nexweþî 2. ten-gezarî 3. canbêzarî
5
A
acûr kevirê kaxetîtacûrfiroþ bazirganê kevi-
rên kaxetît acûrfiroþî bazirganiya
kevirên kaxetîtacûs kirêtacûsî kirêtîaçixî 1. gotin û kirina aciz-
ker 2. tinazeyên ku xîre-ta mirovî diþkînin
-açixî dan 1. bi awayekîacizker axaftin 2. xîretayekî þikandin
adan 1. xwarinên ji þîr 2.xiza û xurek 3. xêr û ber
adanî bi xêr û beradar meha sêyemîn a
salnameya zayînî ye*"adar e, mirovî dikedar e"
adav 1. îltihab 2. amasade [I] paqijkirina çandi-
niyê ji giyayên bêkêr;kax, aþêf
-ade kirin 1. kax kirin 2.dapîtin 3. çiqil kirin
-adekirî zevî, çem an jîbaxê ku ji giyayê ziyan-dar hatiye paqijkirin
ade [II] mêrga levenanAdem bav û kalê miro-
van ê yekemîn -Adem û Hewa dê û ba-
vên mirovahiyê yên ye-kem
ademîzad mirovader 1. esîlza 2. torinaderî 1. esîlzatî 2. torinî
adetkî 1. li gor rayîþa ci-vakê 2. bi rêbaz *"def jîadetkî lê dikeve"
adil dadweradil bûn dadwer bûnadir nexweþiya tayêadî 1. giyandarên biçûk
ên jehirdar ên wekî dû-piþk û kevjalan 2. di-rinde
adodik hesinekî devzi-rav û devtûj ê ku bidestikekê darî ve ye jibo deranîna kengir ûserikên giyayên xwa-rinê tê bikaranîn; kar-tûsk
adroyî kesê ku bi nexwe-þiya tayê ketiye
afandin/diafîne/biafîne1. aþofandin 2. vepeli-þandin
aferîde 1. afirandî 2.mexlûq 3. çêbûyî
aferîn! bijî!afet 1. bobelat 2. karesatafir di tewleyan de cihê ku
xwerina sewalan tê de têdanîn *"afirê gamêþan,bû warê qelsemêþan"
afirandin/biafirîne/bi-afirîne 1. xuliqandin2. çêkirin
afirîn/diafire/biafire1. çêbûn 2. pêk hatin
afirandî 1. mexlûq 2.sazbûyî
afirîner kesê ku çêdike
6
acûr
û pêk tîneafret jin, pîrek, kulfetaftawe 1. tawe 2. boçe-
sêlîn 3. misînagah agehagahî agehî ageh 1. hay 2. nûçe 3. pe-
yam-pê ve ageh bûn pê ve
arxeyîn bûnageh bûn 1. hiþyar bûn 2.
hest kirinagehdar 1. xeberdar 2.
haydar 3. pêhesiyayî*“dil, agehdarê dil e”
agehdarî 1. danezan, î-lan 2. daxuyanî 3.mehlûmat 4. salix
agehdar kirin 1. pê he-sandin 2. xeberdar kirin
agehker kesê ku mirovîhaydar û hiþyar dike
agehî 1. zanîna resen 2.xeber 3. danezana ku jialiyê dezgehên agehdar-kirinê ve tên belavkirin
agir germiyeke bi reng,hilm û dûkel e, pileya wîbilind e û ji bo þewitan-din, tîn û germê tê bika-ranîn *"agir bi çiyan di-keve, ter û hiþk tevî hevdiþewitin"
-agir pê xistin 1. sotan-din 2. þewitandin 3. agirdadan
-agir dadan/hilkirin arpê xistin
agirber çeka ku diteqeagirbest 1. agirkujî 2.
destvekiþandina ji cengê -agirbest ragihandin 1.
agirkujî daxuyandin 2.çekberdan beyan kirin
-agir xistiye pêþa xwe lifesadî û belayê digere
-agir bi erdê keve gur-zek pûþê wî jî naþewi-te her di ewlehiyê de ye
agirdiz 1. pîþo 2. barûdaheng lihevanînahengdar lihevhatîahengsazî karê lihevanî-
nêaheste hêdîahên/ahînî êþ û azarahû 1. xezal 2. askaj zîl, çêre û biþkuyên ku
nû vedidinajal sewal, heywanajaldar sexbêrê sewalanajalî heywanîajalnasî zanistên ku pis-
poriya wan sewal inajar 1. nifþ 2. neslajarnas 1. nifþzan 2. ne-
sebzanajarnasî zanistên ku
pisporiya wan þêwe-yên çêbûna giyanewe-ran e
ajawe 1. hêwirze 2. ted-hîþ
ajawegêr 1. hêwirzekar2. tedhîþkar
aj dan zîl vedan
7
aj dan
ajero zîlên çêreyê ên nûajinîn/diajine/biajine
1. êþîn 2. tajan lê ketinajneber avjenajne kirin avjenî kirinajo 1. sedemkarê tevgerê
2. paldêrajotin/diajo(dajo)/bi-
ajo(bajo) 1. meþandin2. bi rê ve birin *"hemûkeran, bi darekî majo"
ajokar 1. kesê ku diajo2. pîþekarê ajotinê
ajût gazî, bangajûtin/diajû/biajû 1. ga-
zî kirin 2. hawarî xwes-tin
aîd tiþtê ku di bin sexbêri-ya kesekî de ye
akam 1. encam 2. netîceakincî 1. niþtecihê sabit
2. êwirî 3. hewiyayî*“akinciyê bêrez, þiva-nê bêpez, peyayê dibê-je: ez, ji tiþtekî re nabin”
akincî bûn 1. bi cih bûn2. êwirîn 3. hewîn 4.sitirîn
al sorgevezala 1. nîþaneya serxwe-
bûna gelekî; perçem 2.bilind
alagir perçemgiralagoþk girêkên goþtî
yên ku ji ber zekemiyêdi qirikê de çêdibin
alakêþ kese ku perçemê lipêþ dikêþe, perçemkêþ
alale cureyekî gulên sor ealandin/dialîne/bialîne
1. pêçandin 2. paçik ki-rin 3. dorpêç kirin
alandî 1. dorpêçkirî 2.pêçandî
alastin/dialêse/bialêseziman tê gerandin
alaþ 1. çiqil 2. kêranalaþ kirin serê banekî bi
kêranan ava kirinalav 1. holepît 2. amûr
3. alifalay xwepêþandana di
dêlindêzekê dealayîþ xwepêþandanalaz 1. armanc 2. degmealem cîhanalemdar cîhangiralemî cîhangiþtîalênc çêrandina sewalan a
piþtî esrêalêsek 1. tasdalêstî 2.
silekalif 1. xwarina sewalan
2. bertîlalif kirin 1. xwarina se-
walan dayîn 2. bertîldayîn
alim 1. zana 2. pisporêzanistên þerîetê
aliqandin/dialiqîne/bi-aliqîne 1. hilawestin 2.daliqandin
aliqîn/dialiqe/bialiqe1. banîn 2. bilîn 3. da-liqîn
alizandin/dializîne/bia-
8
ajero
lizîne 1. li hev alandin2. tevlihev û dijwar ki-rin
alizîn/dialize/bialize 1.li hev alîn 2. tevlihev ûdijwar bûn
alî 1. teref 2. tax 3. þax*"li aliyekî þîn e, li aliyêdin dawet e"
alîgir 1. terefgir 2. tagir3. palpiþt
alîkar kesê ku destyariyêji kesekî din re dike
alîkarî destyarîalîkarî kirin 1. li piþt yekî
sekinîn 2. jê re destyarîkirin
alîkêþ 1. takêþ 2. bêhev-seng 3. nehinkuf
alîn/diale/biale 1. lê pê-çîn 2. tê gerîn 3. bijinîn4. li dora tiþtekî gerîn
alînok zeviya nokanalîsor hirmîalmast cureyekî kevirên
cewahir ealmastî cureyekî rengê
gulê yî vekirî yealoþ melaqaloþî melaqîaloz 1. tevlihev 2. teqozealozî 1. tevlihevî 3. te-
qozetîalû 1. xidîna diranan 2.
sekihînalû bûn 1. (diran) se-
kihîn 2. (diran) xidînalûçe fêkiyeke ku diþibihe
gêlasê lê jê mezintir ealûle [I] kolana bertengalûle [II] bêaralûs kaw û kibaralûsî kawî û kibarîamade 1. berhevkirî 2.
berdest 3. hazir, ey-wez
amade bûn 1. berhevbûn 2. hazir bûn, ey-wez bûn
amadekar kesê ku berhevû hazir dike
amadekarî 1. berhevkarî2. hazirî, eywezî
amade kirin 1. berhev ki-rin 2. hazir kirin, eywezkirin
amaje elametamaje kirin 1. qise ki-
rin 2. behs kirin 3. qalkirin
aman 1. derdan 2. feraqamandank cihê feraq-
danînêamane [I] armanca jiyanêamane [II] xwediyê ar-
manceke diyaramanþo feraqþoamanþoyî karê feraqþûþ-
tinêamar 1. pisporiya zanistî
ya hejmartina daneyan2. serjimar 3. hesabdarî
amas îltihab û kêmamîn Xwedayo Tu qebûl
bikî! *"axêna amînan,namîne li ser zaliman"
9
amîn
amoj 1. perwerde 2. þîret3. þêwr
amojgeh saziya ku per-werde, þîret û þêwr lêtê dayîn
amojin jinapamojkar pisporê per-
werde, þîret û þêwrêamojkarî pisporiya per-
werde, þîret û þêwrêamraz 1. amûr 2. alav-amraza tawanê amûra
gunehkirinê-amrazên ragihandinê
alavên salixdanêamûr 1. halet 2. melzemeamûrsaz lûlesazamyar wasite-amyara servekirî ere-
beya dorvekirî-amyarên raguhastinê
wasiteyên neqliyatêan ev jî dibe û a din jî di-
be-an azadî, an pakrewa-
nî! heke huriyet tune-be, mirin çêtir e!
-an na heke wisa nebeangaþt merc û þertangaþt kirin merc kirinango 1. bi gotineke din
2. yanêanix cureyekî pûngê ye-anixa kûsiyan cureyekî
cehterê yeanîn/diîne(tîne)/bîne ji
dûriyê ber bi nêzîkiyê vekêþan
-anîn ziman der birinanîþk enîþkanor 1. xîret 2. þeref-anora yekî þikandin 1.
xîreta yekî þikandin 2.þerefa yekî heriþandin
ap 1. mam, birayê bavêmirovî 2. peyveke rêz-dariyê ya ji bo mêrênmezin
apar bêjinga ku hûr lê di-ke
apincî potikê çêrmînî yêbipûrt
apore 1. matmayî 2. be-hitî 3. qutifî
aqar 1. qad 2. pîvanaqil di mirovan de sehe-
ka têgihiþtinê; hiþ *"he-ta ku aqilê paþiyê hat,ê pêþiyê çû"
aqilmend hiþmendaqilmendî hiþmendî *"a-
qilmendî, tim mezinîye"
aqit 1. dims 2. doþavar [I] encama þewatê; agir
*"ar, di qurmên kevn deye"
ar [II] 1. þerm û eyb 2.heya û ifet
araq eraq, mey, þerabarag teral, lexeraram 1. bihuzûr 2. tebitî
3. bisebirarambexþ aramdêraramdêr tiþtê ku rehetiyê
pêk tîne
10
amoj
aramgeh 1. warê ku lêhuzûr tê dîtin 2. cihêtenahî û aramîyê yê kubêhtir ji bo gor û goris-tanan tê bikaranîn
aramî 1. îstiqrar 2. asayîþ aramxane saziya ku kal
û pîrên bêxwedî diêwi-rîne û wan xwedî dike
aran deþta germarandin/dairîne/biarî-
ne 1. êþandin 2. azar lêkirin 3. niçandin 4. geþkirin
ararot xwarina zarokênviringî; epik
araste kirin 1. hildanpêþberê 2. lê rast kirin
arastek 1. xeml 2. parçe-yê ku bedewiyê dide tiþ-tan
arastin/diarêse/biarêse1. xemilandin 3. çîç ki-rin
arastî 1. xemilandî 2. çîçarav ava qirêj a piþtî
þûþtinêaravtin/diarêvîne/bia-
rêvîne 1. guvaþtin 2.ziwa kirin
arayiþt xeml, zînetarçen cihê ku her du hes-
tiyên erzenê digihînehev
ard zadê hêrandî *"ardêxwe bêjing kir, bêjingaxwe bi dar de kir"
ardelîn di aþan de kulfi-
ka ku ard tê re dirijeardik 1. ardê ku ber bê-
jingê maye 2. binema-ya darên qutkirî 3. ka-kilê ku ji giyayê hiþkdaweþiyaye
ardû þewate *"dijminê ar-dûyê xwe, dostê nanêxwe ye"
ardxavik xarineke ku jirun û ardî tê çêkirin ûþekir lê tê reþandin
arek 1. binema, berma-yî, jêmayî 2. kakilê kuji giyayê hiþk daweþi-yaye 3. binemaya da-rên qutkirî
arengî soringarezû daxwaza ji dilarêx singargind cihê ku agir lê di-
þixule, kûrika êgirargiþtî þah, keyargo 1. gotina þermê 2.
gotina bêaranargûn rengê êgir *"ar di-
zane, argûn dizane"argûþk girêkên goþtî
yên ku ji ber çilmasê diqirikê de hêþîn dibin
arihandin/diarihîne/biarihîne êþandin
arizî kirin milkiyetekecemawerî li kesên tay-bet raspartin
arî xweliya piþtî þewatêarîk 1. tiþtê ku binge-
hekê ava dike 2. ji hun-
11
arîk
dir ve banê xênî-arîkê dêv esmanê devîarîle mêrê jinanîarînk [I] cureyekî girînê
yearînk [II] ardê nokanarînok nokên hûrkirî, þi-
kestî an jî hêrandîarîþe 1. pirsgirêk 2. me-
selearîþen rewþa derûnîarjing bêjingarkolk amûra ku pê agir
tê hildanarmanc 1. hedef 2. meq-
sed, niyêtarode 1. teral 2. jina ge-
rokarode bûn teral bûnarodetî 1. teralî 2. þûmîarqilîn/diarqile/biar-
qile 1. tehisîn, pê þi-mitîn 2. weþweþîn
arsim çilmas, bahorartêþ 1. hêza parastina re-
wa ya gelekî 2. girseyakeyskirî
artîþok sewzeyek earû xiyararûng miþmiþarvan ard, zadê hêrandî
*"arvanê salê, di salêde diçe"
arzeba bayê demsalêarxwe bûjena ku tê de
hêza pêketinê heyearxweyîn 1. bûjena ku
xwediyê hêza pêketinê
ye 2. kesê bêminet ûbêtirs
asan 1. hêsa 2. nezexmû xeþîm 3. besît *"ke-sibî asan e, di þilî û þo-yiyan de dest û piyênwan ziwa ne"
asanî 1. hêsatî 2. nezex-mî, nexeþîmî 3. besîtî
asaw 1. amas 2. kêm ûîltihab
asayîþ 1. aramî 2. ewlehî3. sukûnet
asê 1. zexm 2. hevraz3. cihê destpêneketî
asê bûn 1. xitimîn 2. lêbanîn 3. pêrgî hatin
-asê kirin 1. sekinandin,rawestandin 2. vêsihan-din 3. mecbûr kirin 4.dadan *"deriyê xwe asêbike, cîranê xwe mekediz"
-asê man arqilîn, egle bûn*"hindikî bide ber dasê,da ku tu nemînî asê"
asik 1. mîde 2. hûrasîman valahiya ku li fê-
za erdê yeasîtan 1. hewþ, derîzan
2. gom 3. pêþgirask xezal, ahûasmîn cureyekî gulan easo cihê ku wekî nîgaþî
erd û esman digihêjinehev; ufuq, þefeq
asogeh þefeqa dawîn,fecra sadiq
12
arîle
asraq arîkast 1. merhele 2. radeAstan [I] gerestêrkek eastan [II] herêm, deverastar 1. betan 2. binmitêl-astar ji rû bihatir bûn
mesref ji nirx zêdetirbûn
asteng berbend *"astengbê derence nabin"
asûde 1. aramdar 2. tebitîasûq alava danûstanêaþ [I] xwarin, xurekaþ [II] amûreka hêranê
ya ku bi hêza av, ba, a-girî û bi zivirîna duberên girover ên li serhev dixebite *"aþ bi xe-yalekî, aþvan bi xeya-lekî"
aþ [III] 1. tebitî 2. sitirî 3.êwirî 4. teliyayî
-aþ bûn 1. tebitîn 2. sitirîn3. êwirîn 4. telîn
aþêf verûtina çêreya bê-kêr; kax
aþêf kirin kax kirin *"aqiltune kêf dike, pembo tu-ne aþêf dike"
aþik 1. mîde, asik 2. hûraþiq 1. evîndar 2. dengbêj
*"dew li aþiqan na-yê" aþiyan cihê lîsvedana çivî-
kan; hêlînaþîna nasaþît þepe, renîaþkart 1. îsbat 2. birhanaþkartin/diaþkêre/bi-
aþkêre 1. îsbat kirin 2.delîl nîþan dan
aþ kirin 1. tebitandin 2.sitirandin 3. hewandin4. êwirandin
aþofandin/diaþofîne/bi-aþofîne 1. westandin2. bizdandin
aþop 1. xeyal 2. nîgaþ-aþopa zanistî xeyala il-
mî, nîgaþa zanistîaþopî 1. nîgaþî 2. xeyalîaþpêj xwarinpêjaþtî sulh, lihevhatin-aþtiya civakî aramiya
di nava gelaþtîperwer aþtîxwazaþtîxwaz kesê ku li sulhê
digere û bi aliyê din re lihev tê
aþûjin ta, bendaþvan 1. xwediyê êþ 2.
kesê ber êþ *"aþvanêaþê mîran, bi xulam e"
aþxane xwaringehatûn 1. kils 2. kilsxaneav þileyeke bêtahm, bê-
reng, û bêbêhn e, li gorîamanê teþe digire û kur-teya wê ya kîmyayî H2O*"av, bi bêjingê nayê ci-vandin"
-av di gunikên wî dewergeriyaye avik li þe-kokên wî geriyaye û ba-lix bûye
-ava mend avegenî-ava reþ nexweþiyeke ça-
13
av
van e-ava reþ bi çavan de
hatin kor bûn, nedîtin-ava spî nexweþiyek e-ava tezî ava sar-av palavtin bi pîneyekî
tenik av paqij kirinava 1. sazbûyî 2. lidar
3. lipiyan *"dergehê kujinan xera nekiriye, hî-na jî ava ye"
ava bûn 1. saz bûn 2. çê-bûn *"avabûna malan,di destê jinên çê de ye"
avadan 1. sazbûyî 2. li-dar, lipiyan 3. çêbûyî
avahî 1. cihê sazbûyî 2.înþaet 3. bîna *"ava ûavahî nav û nandayî"
ava kirin 1. saz kirin 2.jenîn 3. çêkirin
avan 1. eware 2. bêkêravanî [I] 1. ewaretî 2.
bêkêrîavanî [II] (r) aliyê sazbûnê
yê lêkerê avasaz endazyarê avahi-
yan; mîmaravasazî endazyariya a-
vahiyan; mîmarîavbijînk alava ku ava
xurt dibijîne der û dorêavda pirç, mû, pûrtav dan 1. av lê dan vexva-
rin 2. bi avê têhnî þikan-din
avdel kesê ku avê li serzevî û bîstanan belav
dike avderge cihoka avêavdest destnimêj-avdest girtin destnimêj
girtinavdestxane destþokavdonk ava goþtê kelandîavder avîvan avdew çelqemastavêtin/diavêje/biavê-
je 1. hilfirandin 2. liba kirin 3. tê werkirin*"bênamûsî avêtineber kûçikan, kûçikan jîqebûl nekir"
-avêtina ber hev 1. dev-jenî 2. belapêþkarî
-avêtina ser êrîþa ji niþ-kê ve
avgîz 1. cûniyê avê 2.çala avê
avik tovê nêrtiya mirovû ajalan; menî
avilk peqpeqikên biav ênku ji ber karkirinê an jîrêveçûnê di dest û piyênmirovî de peyde dibin
avis sewala ku gon xwari-ye û têjik di zik de çê-bûye *"bila rê be, biladûr be; bila bihur be, bi-la kûr be; bila keç be, bi-la pîr be; bila avis be, bi-la bi derengî be"
avis bûn (ajal) heml gir-tin/ber girtin 2. (mi-rov) canbêzarî bûn
avis kirin 1. (ajal) hami-
14
ava
le kirin 2. (mirov) can-bêzarî kirin
avî avdar, biav *"baran, licihê avî dibare"
avîje paqij, pakîzeavîvan 1. kesê avê li ber
mêvanan digerîne, av-der 2. navekî keçan e
avjen melevanavjenî melevanîavjenî kirin soberî kirin,
melevanî kirinavkozkî rîzîna rehekan ji
ber avdana piravkozkî bûn (rehek) ji ber
pir-avdanê rizînavpalêv alava palavtina
avêavpîv alava pîvandina as-
ta avêavrêj destþokavþile dimis, doþavavzêm kaniya demdemîavzêr ava ku bi zêr ve tê
rengdarkirinavzêr kirin ji ava zêr re
derbas kirinavzûng xeleqa serê kem-
berê ya ku pê tê gi-rêdan
awa celeb, cure *"ji dê ûbavan, dikevin hezarawa"
awan fitnebaz, dekbazawar helew, þirînahîawarte 1. mustesna 2.
neasayîawartin/diawêre/bia-
wêre 1. bi dûr xistin 2.tuneyî hesibandin
awat 1. umîd, hêvî 2.xwestek
awaz deng, sewtawêne 1. neynik 2. eþkere
3. kifþawilandin/diawilîne/bi-
awilîne xapandinawilîn/diawile/biawile
xapînawir nêrîn *“ne nanê ma-
zûvanan, awirên wan têxwarin”
-awir tê vedan di bin ça-van ve lê nihêrtin
ax [I] baneþana keserêax [II] 1. xwelî 2. xak
*"ax û avahî, nav ûnandayî"
axa 1. serekê êlekê 2. to-rin
axaftin/diaxive/biaxive1. xeber dan 2. peyivîn3. qise kirin 4. qal kirin
axatî 1. serokatiya êlekê2. torinî
axirî 1. dawî 2. encamakarekî *"axirî, heta derêgorê ye"
axivîn/diaxive/biaxive1. (birîn) ji nû ve vejîn2. terqîn 3. bijiqîn
axîn 1. keserkiþandin 2.nalîn
-axîn kiþandin 1. nalîn 2.zûrîn 3. kesirîn
axund mela
15
axund
axze alava bihîstokaya geloayende pêþeroj, dahatûayet gotinên Xwedêayn ayîk *"ayinê bizina
kol, ji ya bi qloç re namî-ne"
ayisandin/diayisîne/bi-ayisîne 1. pê ve kirin,zeliqandin 2. pê xistin
ayisîn/diayise/biayise1. pê ketin 2. pê ve bûn,zeliqîn
ayîk 1. heyf 2. mezlûmtî3. belezûrî
ayîn dêlindêza olîaza [I] 1. hur 2. serxwe û
xwebûyî 3. mêrxas û e-gîd 4. çeleng û dilawêr
aza [II] 1. her endamekîcendêk 2. endam, nam-zed *"azayê bitirs, bilaqet tunebe"
azad 1. ne kole 2. serbix-we 3. hur 4. bêqeyd ûbêbend 5. serdanpê bê-peywend
azadî 1. serbixwetî 2. hu-riyet
azadîxwaz 1. kesê ku ser-xwebûne diþopîne 2. ke-
sê ku mafên xwezayî di-xwaze
azan ezan-azan xwendin bangî ni-
mêjê kirinazar 1. renc û dilmayîn 2.
þermezarî *"mirovê der-domerdo, bi azara der-dan dizane"
azeb kesê ku nezewiciye*"azebê malê xwe be,paþê yê xelqê be"
azgîn azwerazî 1. nexweþî 2. bêhalîazî kirin 1. nexweþ bûn 2.
bêhal bûn 3. aciz bûnazîne 1. rêbaz 2. rêpîvan-azîneya axaftinê rêbaza
xeberdanêazmûn îmtihan-azmûna jiyanî îmtiha-
na man û nemanêazmûn bûn 1. îmtihan
bûn 2. ceribîn 3. di ka-rekî de pijîn
azmûn kirin 1. îmtihankirin 2. ceribandin 3.sergihayî kirin
azwer çavçilazwerî çavçilî
16
axze
B
17
b/B tîpa duyemîn a alfabe-ya kurdî ye; dengdarekelêvkî ye, awayê belavki-rina wê girtî û nerm e
ba [I] nexweþiya qolinckî ba [II] tevgera hewayê
*"agir berda kayê, xweda ber bayê wê"
-bayê weþt cureyekî tev-gera hewayê ye
-ba li ber guhan ketinpê hesîn lêbelê baþ tênegihiþtin
-ba hatin hewa tev gerîn-ba lê anîn 1. firsend jê
standin 2. desteser kirinba [III] hind, cem, nik
*"ba comerdekî, hes-pek û qespek yek in"
ba [IV] tir û fis-ba li ber ketin tir an jî
fis kirinbabelîç tiliya gustîlêbabelîsk bayê dijwar û
hêzdar ê ku dizivire û zi-yanê digihîne dorhêlê
babet 1. mijar 2. mesele3. cure
babfile 1. kesê ku bi da-rê zorê misilman bûye2. misilmanê ji dê û ba-
vekî kafir babidest kesê ku îflas
kiriye; malketîbabidestî rewþa îflaski-
rinê;malketîtîbabir berbendên ku tun-
diya bayî diþkîninbabîsok bayê ku lûlekî
qulozî esmên dibebac 1. kamçûr 2. diravê
ku ji welatiyan tê wer-girtin û ji bo pêþni-yarên neteweyî tê me-zaxtin; xerac 3. xûgî
-baca neyekser xeracaveþartî
-baca yekser xeraca eþ-kere
bacana reþ sewzeyek eû pijandî tê xwarin
bacana sor sewzeyek eû hem pijandî hem jînepijî tê xwarin
bacgeh rêvebiriya bacêbacgir karmendê bac-
gehêbaçermok sewaleke kor
a þevê ye; çilîçilîbaçik cixarebad babadan/badide/bade 1.
18
tewandin 2. qurifandin3. qurçimandin
badayî tewandîbade 1. cureyekî vexwa-
rina kiholî ya ku ji tiri-yan tê çêkirin û rengwê sor an jî spî ye;mey, þerab 3. piyale
badefiroþ meyfiroþbadek [I] çêreyek ebadek [II] alava þidandin
û sistkirina mixên ba-dayî *"badeka hesinî,xwe bi xwe pesinî"
badek [III] paçikeke ka-xezên ku di nav bergekîde tên parastin
badîn 1. qedeh 2. îskanbadok di tirimpêlê de
destikê ku pê ajotinrasterê dibe
bafe baq, deste-bafe kirin 1. baq kirin 2.
deste bi deste girêdan bafik behanebafirok pêlîstoka zarokan
a ku bi ser bendekî ve di-kin û berî hewa didin
bafûn bafûr bafûr madenekê ku jê
amanên malê û hwdtên çêkirin
bager bayê zexm û boþ bagêje bayê ku lûlekî
quloz dibe, babelîskbagird bagêjebagurdan bangurdan "ba-
nek û bagurdanek"
bah þehwetbahî biþehwetbahol derdana ku rêwî
kel û melên xwe dikinêbahor zekem, çilmasbahorî zekemî, çilmasîbahoz [I] firtonek bahoz [II] kesê bêqerarbajar þarê ku ji gundan û
navçeyan mezintir e *"tu çûyî bajarê yekça-van, divê tu jî çavekîxwe bigirî"
bajaravahî bernamekiri-na binyadên bajaran
bajarî kesê ku li bajêr dijî*"bajarî, li erdê narî"
bajarî bûn di þarekî deli gor pîvanên wê jiyîn
bajarok bajarê biçûkbajarsazî avasaziya bin-
yadên bajêrbajen baskê ku bi hejîna
wî bayekî hênik pêk têbajêle 1. newan 2. axozî-bajêle bûn 1. newan
bûn 2. axozî bûnbakir cureyekî civîkan ebakur aliyê jorîn ê her
tiþtîbakure gopalbal [I] 1. zêhn 2. dîqet
3. têkilî-bala xwe dayîn lê hûr
bûn, baþ lê nihêrtin-bal kiþandin 1. li serê
rawestîn 2. lê miqatebûn
badayî
bal [II] 1. çeng, per 2.rex, alî
bal [III] bejnbala bilind, berzbalaban [I] 1. nehs 2.
þûmbalaban [II] amûreke mû-
sîqayî ya ku bi pifkirinêtê lêxistin
balaberz bejnbilindbalafir navgîna hewayî a
ku difire; teyarebalafirgeh qada firîn û
niþtina teyareyanbalafirþikên çeka ku di-
jî teyareyên cengê têbikaranîn
balandin/dibalîne/bi-balîne lê alandin
balanî gizgizîka tayîbalax têjika gamêþêbalbas zêrevanên zome
an jî xîvetgehanbaldar 1. bidîqet 2. bi-
semt 3. bitevdîrbaldirêj bêhnfirehbaldiz 1. cazibedar 2.
xemrevînbaldizî 1. cazibedarî 2.
xemrevînîbale 1. kêmaqil 2. bodelebalexane xanûmanên
pirqatî yên pir bilindbalgeh 1. piþtek 2. ber-
serî, balîfbalinde teyrên dirinde-balindeyên goþtxur fi-
rindeyên girs ên ku
xwarina wan goþt ebalix [I] cihê ku kewarên
mêþhingivan lê tên da-nîn
balix [II] 1. gihiþtî 2. ber-pirsiyarê ber qanûnê
balî barê girêdayîbalîf balgeh *"serê du
meriyên çê, naçe serbalîfekî"
balkêþ 1. sosret 2. ca-zibedar
balkêþname nameya kupêhesandin û hiþyarki-rinê; îxtarname
balkon 1. eywanka serbanî 2. þaniþîn
balor merdane, loqbalsivik 1. kesê hay ji
xwe heye 2. kesî ku bî-ra wî xurt e 3. hiþyar
balûle 1. bi awayê lûlekîpêçayî 2. hop
balûr herþ û qelþên ku liser lêþ pêk tên
balyoz nûnêrê dûgelekî linik yeke dîtir; sefîr
balyozxane nûnergehadûgelekî ya li nik yekedîtir; sefaret
ban serê xênî *"banê xê-nî, bi keviran tenê bi-lind nabe"
banandin/dibanîne/bi-banîne 1. hîn kirin 2.nav tê dan
bandev 1. firtoneka ber-fê 2. kuleka bi ser ba-
19
bandev
20
nê avahiyan vebandêr makîneyeke ku
wekî bangurdanan e pêxiþirê rê û kolanan têtepisandin
bandor tesîr, eser-bandor lê kirin lê tesîr
kirin, lê eser kirinbandorker tesîrkerbane [I] sewala malê ya ku
li têjika xwedî derdikeveû ne newan e
bane [II] 1. çêregeh 2. zo-zan
banedar xwediyê çeregehan jî zozanê
baneþan (r) peyvên ku pe-roþî, þaþwazî û xweziyannîþan didin
bang 1. gazî 2. ezan-banga meleyê biharê
zirîna keran-bang dan ezan xwendin-bang lê kirin gazî kirinbangawazî 1. vexwendi-
na bi deng 2. hawarîbangeþe kar û barê na-
sandina raman û hil-berînekê
bangêr koma mezin*"barana nîsanê, çêtir eji bangêrek zêrê zerê limeydanê”
bangîn 1. sewtsewtok,qîrqîrok 2. awazbilind
bangurdan kevirekî dûv-dirêjkî û girover ê ku liser axebanan digerînin
da ku baþ bitepise hev ûew ban dilop neke *"jibangurdên girantir biser çûkê de tu tiþt nayê"
banî 1. jor 2. serê xênî3. rastahiya li serêkêrtekî *"av ji kaniyê ûnan ji baniyê"
banîje qatê ser banê xênî banîn/dibane/bibane
1. hîn bûn 2. lê hatin3. lê mukur hatin
bankutik [I] mizgînîbankutik [II] bangurdanbanû 1. xanim 2. stîbanz dan baz danbanzdok berava berteng a
ku mirov dikare bi ser rebaz de aliyê din
baperik perperokbapêç bayê bi berfbapêþ zekem, bahorbapîr kalikbapîv amûra ku tevgera
hewayê dipîvebaq 1. defþe 2. deste 3.
çûm 4. gurz *"bi xwe-ziyan, dest nagihê-jebaqê keziyan"
baqilk 1. cureyekî çêreyaku tovên wê kelandî tênxwarin 2. berên vê çê-reyê
bar 1. piþtgiranî 2. peywir3. berpirsî
-barê lokan mesûliyetagiran
-barê xwe jê dagirtin
bandêr
xwesteka xwe jê hildan-bar ji ser xwe avêtin
berpirsiyariya ku wer-girtiye kuta kirin
-bar kirin 1. bi piþt kirin2. neqil kirin
baran 1. þilî 2. bariþ*"gur ji baranê bitirsiya,dê ji xwe re kurk çêkira"
-barana kûsiyan baranaronîvro ya di sayiyê de
-barana roviyan baranaxapînok a ku hey dibareû hey disekine
barandin/dibarîne/bi-barîne 1. þilî rijandin2. tiþtek bi ser de rijan-din
baranî kinca ku di þiliyêde tê lixwekirin
baravî þiloziwa-baravî bûn bi nîvî ziwa
bûnbarbir wasite, amyarbarbû xêr û alîkarî-barbû dan hev destyarî
berhev kirinbarçêrmk cureyekî fi-
rindeyên þevê yên bê-çav û bêhestî ne; baçer-mok
bardan derdanê mezin,telîsê fireh *"bardanêbiqul, pîneyî nagire"
bare 1. babet, mijar 2.car, teql
baregeh 1. êwirgeh 2.qerargeh 3. wargeh
barek [I] cebirxanebarek [II] qatên valahiya
seqayêbareng karistana hilberî-
na keþtiyanbareþ bayê rojhilatêbarfisk teþkên linganbarim barim lîstikeke za-
rok û xortan ebarimte desteseriya ji ber
berdêlekê vebarimte kirin (heta ku
berdêla xwastî bê dayîn)desteser kirin
barist di cendêk de hêzahelandina xwarinan
bariþ þilahiya ku ji es-mên dibare
barîdox 1. temtêl 2.werz 3. rewþ
barîn/dibare/bibare [I]1. þilî rijîn 2. bariþ hatin3. bi ser de rijîn *"adare, bibare nebare xedare"
barîn/dibare/bibare[II] (sewal) qajîn
barkêþ 1. kesê ku gira-niyekê bi piþt dike, he-mal 2. sewala ku baranpiþt dike
barname kaxeza ku na-veroka wê di heqê barû xwediyê wî de aga-hiyê dide; îrsaliye
barû avahiya tot û dirêja ku ji bo payînê têavakirin
21
barû
22
-barûya naqosê di dêrande cihê ku zêngil tê dehildiawêsînin
barûd bûjeneke ku jê te-qemenî tên çêkirin; pî-þo
barxane 1. erzaq û pê-diviyên rêwiyan 2. em-bar
-barxaneya leþkerî er-zaq û pêdiviyên leþkerîyên ku endamên yekî-neyê bi xwe re dibinederveyî leþkergehê
basark alava ku hewayasar diweþîne
basîret 1. feraset 2. aqilû sirafet
bask 1. endamê firinde-yan ê ku pê perwaz di-girin; per 2. çepil, mil*"her teyr bi baskênxwe difire"
-bask þikestin bêqudûmman
-bask tune ku pê bifirepir kêfxweþ bûye û perêwî tune ku hilperike es-manan
basko çivîka rûçikandî-basko kirin 1. kurti-
sandin 2. rûçikandinbastêq pestîlê ku ji tiri-
yan tê çêkirinbastûr avahîbaþ 1. çak 2. qenc 3. rind
4. delal *"xebera xweþ bicîranan re, faydeya baþ
bi nasan re" baþebaþ 1. bi rêk û pêk
2. riprastbaþî 1. çakî 2. qencî 3.
rindî 4. delalîbaþok balindeyek ebaþûr 1. aliyê jêrîn ê her
tiþtî 2. di erdnîgariyêde berê derziya qible-nameyê
batirsok potikên ku bibi ser dîwarê bostên vedikin da ku sewal jê bi-tirsin û nekevinê; reþe
batî hêlik, gunbav 1. mêrê diya mirovî
2. giyanewerê ku ji avikawî giyanewerên din çê-dibin *"mala bavê, malamêran e"
-bavê bêkesan sexbêrêbelengazan
-bavê xwe nas nekirin1. þîrheramî kirin 2. jibo mesleheta xwe ti-xûb nas nekirin
bavik ecdadbaviksalarî erka ku tê
de bav bi bandor e; pe-derþahî
bavmarî zirbavbavtî 1. nêrtiya ji bo diya
giyaneweran 2. sexbêrî-bavtî kirin 1. ji diyê re
nêrtî kirin 2. lê xwedîderketin
bawerî 1. îman 2. ewlehî*"baweriya kurdan, her
barûd
bi çiyê tê"-baweriya te bi Xwedê
hebe Yezdanê dilovanþahid be ku...
-bawerî pê anîn pê veewle bûn
bawer kirin 1. îman kirin2. pê ewle bûn *"agir ke-te mala derewînan, kesîjê bawer nekir"
bawermend kesê îman-kirî, misilman
bawesîr nexweþiyekeçêrmî ye û bi sedemawê laþ her dixwire
baweþandin/dibaweþî-ne/bibaweþîne 1. berbi ba kirin 2. bajen kirin
baweþînk bajenbawî kesê ku qolinceke
daîmî di laþê wî de heyebawîþk 1. berxewarî 2.
nîþaneyên xewê, palûþk*"sal, mîna bawîþkanderbas dibin"
-bawîþkê xwe anîn rewþaxewê lê xuya bûn
bax qada dorgirtî ya ji da-rên fêkiyan pêkhatî *"çidiçe ji bêx diçe, ji bax-vên çi diçe?"
baxçe 1. baxê biçûk 2.hewþa cihekî
baxçevan kesê ku di hew-þên malan an jî baxênbiçûk de dixebite
baxçevanî karê hildan ûdanîna baxçeyan
baxvan kesê ku bi baxêfêkiyan re mijûl dibe
baxvanî karê hildan ûdanîna baxan
baxweþk di xaniyan depergala ku hewaya hun-dir bi ya derve re digu-herîne
baz [I] cureyekî balinde-yan e *"qaz, bi refa xwere baz e"
baz [II] masûlkeyên dinavbera enîþk û ser-milên mirovan de
bazar 1. danûstan, kirînû firotan 2. sûq *"bimerivê merivan re ba-zar nabe"
-bazara xwe birîn têki-liyên xwe ji hev qut ki-rin
-(ketin) bazara macîrokû gumgumokê mebes-ta alîkarî an jî dijberiyaxwe nîþan dayîn
bazargeh sûqa kirîn û fi-rotinê; erase
bazar kirin 1. xêr kirin2. li ser nirxekî li hevkirin *"hesp tune, alifêbazar dike"
bazbend 1. toqeya milêberpirsiyaran a ku pey-wira wan nîþan dide 2.niviþta mil
baz dan 1. revîn 2. qewzkirin 3. gav kirin 4.bezîn
23
baz dan
24
bazgeh 1. bihura der-basbûn an jî têketinêya mirov û giyandaran2. di bajaran de xalênewlehiyê yên ku ketinû derketinê dipê
bazin 1. mildank 2. xe-leqa milan 3. qeydik
-bazinê stûyî tara stûyî;katar
bazirgan kesê ku hem fi-roþkariyê hem jî kiriya-riyê dike; tacir *"didukarwan in, sisê bazir-gan in"
bazirganî karê kirîn û fi-rotanê; ticaret
-bazirganiya azad tica-reta bêbac a ku hinardeû hawirde bi awayekîtê de serbest digerin
-bazirganiya beste tica-reta ku mercên giran liser hinarde û hawir-deyê hene
bed 1. xerab 2. nebaþbedbext bêhuzûrbedbîn kesê ku nîgaþa wî
her tim neyînî û nebaþ ebeden [I] laþbeden [II] sûr-Bedenên Amedê sûra
dîrokî ya li dora Amedêbedenparêzî perwerdeki-
rina laþan li gor rayîþekewerzîþî û xwarineke di-yar
bedestan sûqa ku ser û
dora wê girtî yebedew 1. rind, delal 2.
zerî *"bedewê çav kilkir, dilê xortan kul kir"
bedewî rindî, delalî *"be-dewiya mirovî, ilm ûmehrifeta mirovî ye"
bedgeh kêrtikbedil kincên xizmetkirîbedreng 1. rengê gewro-
tankî 2. rengê xerab bedrengî 1. gewrotankîtî
2. rengxerabî *"herreng rengek e, bedrengîjî rengek e"
bedxwarin xwarina dûrîrêbazên tenduristiyê
bedxwaz 1. xêrnexwaz2. niyêtxerab
beg axayê binemalê an jîhozê
begtî serokatiya bine-mal an jî hozê
beh (di zimanê zarokande) xelasbûyî, qediyayî
-beh bûn (di zimanê za-rokan de) xelas bûn,qedîn
-beh kirin (di zimanê za-rokan de) xelas kirin,qedandin
behane hincet, mehne*"behaneya tirekan,ardê cehîn e"
behicandin/dibehicîne/bibehicîne 1. qehiran-din 2. ji qehran teqandin
behicîn/dibehice/bibe-
bazgeh
hice 1. qehirîn 2. ji ker-ban teqîn *"çi wext giri-ya û çi wext behicî?"
behî (da ku xelq bên serxweþiyê li malbatê bi-kin û nizaya bihiþtê jimiriyê wan re bikin)danîna civatan ji aliyêxizmên kesê mirî ve;þînî
behîn/dibehe/bibehe1. (ceh û genim) stewîn2. (giyayê werza pa-yîzê) zer bûn *"giya liser binê xwe hêþîn dibeû li ser binê xwe jî di-behe"
behîv cureyekî daran e ûji dendikên wê sûd têwergirtin
behr [I] zerya, derya*"behr, bi devê san pîsnabe"
behr [II] par, beþ *"dinyabi tiran bûya, dê hemûbehra keran bûya"
Behram gerestêrk ebehre 1. kelk û sûd 2.
berjewendî 3. par behreme alava qulkiri-
nê; metqebbehremend 1. xwedî-qa-
biliyet 2. jîr 3. sûdwerbehremendî 1. jîritî 2.
sûdwerîbehs kirin 1. jê xeber-
dan 2. qal kirinbej reþahiya erdê, cihê
ku ne avî ye-hêzên bejahiyê koma
desteyên ku qada çala-kiya wan reþahiya erdêye
bejavî 1. ajalê ku hem diavê de hem jî li serzevînê dijî 2. navgînaku hem di avê de hemjî li ser rûyê erdê têajotin
bejî tiþtên ku têkildarîreþahiyê ne
bejn 1. qam 2. bal 3.hindam *"aqil ne libejnê ye, li serî ye"
-bejn tît e, mal mescîd ehem li ser û sîçeyê xwedinihêre hem jî li rewþamala xwe
bejnaferî bejna ku bi naz-darî dimeþe
bejnbihust qamkinikbekere alava ku newayên
mûsîqayî tomar û qeyddike
bel 1. kifþ 2. lipêþ 3. di-yar
bela 1. qeza 2. qiraskêsêrî 3. karesat *"di hertiþtî belayek heye, lê dipaþxistinê de gelek belahene"
-bela xwe kiriye ber dêrîketiye keleha qatilbatilê
belalûk fêkiyek e û diþi-bihe gêlasê lê jê hûrik-tir e
25
belalûk
26
belam 1. lêbelê 2. lêbelapêþkar kesê ku bela
jê tê belapêþkarî 1. belagerî
2. rewþa belagerînê-belapêþkarî yekî bûn
1. belaya xwe bi yekîgerandin 2. xwîna xwekirin stûyê yekî
belaþ [I] 1. fireh 2. poþe-belaþ bûn 1. fireh bûn
2. poþe bûn-belaþ kirin 1. fireh ki-
rin 2. poþe kirinbelaþ [II] 1. herwe 2.
bêdirav-belaþ bûn 1. herwe bûn
2. bêdirav bûn-belaþ kirin 1. herwe
kirin 2. bêdirav kirinbelav ji hev dûrbelav bûn li der û dorê
weþîn, ji hev dûr ketin*"av rabû sikir û bendbelav bû"
belavker 1. kesê ku ka-rê tiþtekî parvekirî tînecih 2. bazirganê kupeywira wî belavkirinabûjenan e
belav kirin 1. par ve ki-rin 2. teqsîm kirin "bikevçiyan da ber hev, bihesikan ve belav kir"
belavok daxuyaniya ni-vîskî ya ku bi destan têradestkirin
belawela tartarî, tarovaro
*"hêþtir belawela diçê-rin, lê guhê wan li serhev e"
belawela bûn 1. tarova-ro bûn 2. kambax bûn3. wêran bûn
belawela kirin 1. taro-varo kirin 2. kambaxkirin 3. wêran kirin
belbele hêwirze û sûresa-ta dengan
belç pelên daran *"ba ne-yê, belç nalivin"
belçim belçbelçik belçimên hûrikbelbelîtank perperok,
kerkenebel bûn 1. bi awayekî di-
yar tijî bûn 2. vît bûn*"bila zikê melayî belbe, bila giya û pel be"
beleban 1. zinar 2. þûmbeled 1. zana 2. pispor
*"beledê malê ne bi-yan e, kesê ji gund e"
beledî [I] berq û birûskbeledî [II] 1. zanatî 2.
pisporîbelek 1. deqdeqî, xalxalî
2. rengrengî belekî rengrengîtî *"bele-
kiya sewalan li derve ye,ya mirovan di hundir deye"
-belekiya biharê destpê-ka zîlvedana hêþînahiyê
belekon þaneþînbelem navgîneke avî ye
belam
û diþibihe kelekanbelemvan xwedî an jî a-
jovanê belemêbelengaz 1. feqîr, xizan
2. bêkes *"wexta ku jimalxweyê malê re gotin“kalê”, dibe belengazêsalê"
belenî soz û qerarbelenîdar sozdayîbelezûrî bûn dua û lavayî
kirinbelê bersiva pejirandi-
nê; erêbelg 1. perên kesik ên ku
bi dar û giyan ve þîn tên;belç 2. pel *"belgê darê,darê dixemilîne"
-belg dan (dar û giya) pe-rên kesik pê ve þîn bûn
belgefîlm 1. fîlmên meh-lûmatî 2. rêzefîlmên a-gehdarîkirinê
belgename destûrnamebelifandin/dibelifîne/
bibelifîne xapandinbelik (di zimanê zarokan
de) mûzî, kîrbelikandin/dibelikîne/
bibelikîne 1. benc kirin2. ji ser hiþ birin
beloq 1. bel 2. zoq 3. bi-jiqî
belor derdanka ji camêbelqitandin/dibelqitîne
/bibelqitîne 1. dehiran-din 2. cehimandin 3. qe-wirandin
belqitiyê! nemayê!belqitiyo! nemayo!belqitîn/dibelqite/bi-
belqite 1. dehirîn 2.cehimîn 3. qewirîn
belxem tifa hiþk a ku di-þibihe xilîtê
belweþîn nexweþiya cu-zamê
ben tabenav cureyekî daran ebenc 1. cureyekî daran e
2. bûjenê ku ji vê darê têbidestxistin û sermest-ker e 3. bûjena ku lêþbêhest dike
benc kirin 1. belikandin2. (berî niþterkirinê) laþbi bencê tevizandin
bend 1. ta 2. asteng 3.beþ 4. rêje
-benda hilbijartinê rê-jeya ku divê di hilbijar-tinê de bê bidest-xistin
-bendê dû þûjinê salix-gerê xelqê
-benda heyderî xiþrênbi ser kofiyê ve
bendav ava ku peþî lêhatiye girtin
bende kole, evdbendegan pêgirtîbendeganî pêgirtîtîbende man li hêviyê se-
kinînbender di qeraxa deryayê
de rawestgaha keþtiyanbendewar 1. hevîdar 2.
27
bendewar
28
dildarbendik (r) xêzeka li nava
du peyvan an kîteyan; (-)bendî 1. girtî 2. dîl 3.
girêdayî-(xwe) li bendî tiþtekî
girtin li pey tiþtekî þopgerandin
bendîname fermana gir-tina kesekî; tewqîf
bendîxane zindan, hebis-xane
bendname girêdanbengî 1. aþiq 2. mubtela
3. sewdaserbenî [I] goþtê hiþkirî yê ku
kakilê gûzan jî dikinenavê
benî [II] kolebenîþt þîreya ku ji neba-
tan hildidin û tê cûtinê*"karkeran kar kir, xera-ban benîþt cût"
benîzava zavayê ku dinav xezûrgelanê xwe dedijî
benz reng-benz avêtin reng lê çûnbeq cureyekî ajalên avî ye
*"beqê çav da çêlekê,zikê wê teqiya"
-beq xesandin satore sa-tore gerîn
ber [I] 1. pêþ 2. pêþî*"tirs, berê mirinê na-gire"
-berî zayînê beriya mîla-da Îsa eleyhiselam
-berê xwe dan 1. lê a-verê bûn 2. nihêrîn
-berê gotinê guhertinmijara axaftinê guheztin
ber [II] kevir *"ber, jibestan xilas nabin"
ber [III] hingil, guhanber [IV] adanber [V] salên temenê se-
walan-duberî û sêberî dusale û
sêsaleber [VI] miqdara firehiyê-duber û sêber bi qasî du
car û sê caran zêdetir fi-reh
ber [VII] 1. berik, ferþik2. lihêf *"lingê gerê,nayê bin berê"
ber [VIII] 1. gon 2. meya,havên 3. tov
-ber girtin 1. avis bûn2. mêwe girtin 3. tovgirtin
berafî nîqaþa der heqêgelemþeyekê de
berafî kirin (ji bo çare-serkirinê) nîqaþ kirin
beraftin/diberêfe/bi-berêfe þîrove kirin
beragî berên nûhildayîberahî qeysa ji aliyê fire-
hiyê ve *"avabûna gun-dan, ji berahiya riyan vekifþ e"
beramber 1. tev 2. dij3. deng 4. di gel
-beramberî vê 1. tevî vê
bendik
2. diji vê 3. dengî vê4. digel vê
beran hevserê mihê*"ber-xên xelqê, ji merivan renabin beran"
-beranê bisko 1. beranêtovê 2. malê delaliyê 3.torinê êlê *"beranê bis-ko bûya, dê li nav pezêbavê bûya"
-beranê þeran xurtêcengê
-beran xwarin (ji bo mi-hê) pel û fehl xwarin
beranek tiliya mezinberanberdan dema ser-
bestbûna têkiliya za-yendî ji bo beranan
berarî bexþ û alîkarî-berarî dan bexþîþ û alî-
kariya diravan dan hi-nekan
berate 1. goþtê genî 2.elamet 3. nîþane
berav 1. roja cilþûþtinê2. dema kelîþoyê
ber avêtin 1. berwext za-yîn, hê di pêþ de bi ce-nîneke nivîþkan an jî mi-rî ve zayîn 2. berwexttev gerîn
beravêtî 1. sewala kutêjika wê ji ber çûye 2.kesê ku berwext tev di-gere
-çalakiya beravêtî karêku di dema xwe de ne-qewimiye
beraz xinzîrberaze perwaneyên berêþberbajar nava bajêrberban þaniþînberbang aso, berbeyan-berbanga sibehê rona-
hiya berî þefeqêberbaz di artêþê de paye-
ya di bin serbaziyê reberbejn 1. niviþta stû-
yan 2. hemayîlberbend karê ku kirina wî
qedexe yeberbend bûn derî li ber
hatin girtinberbendî 1. qedexe 2.
asteng *”diz xwemal e,berbend betal e”
berbend kirin qedexe ki-rin
berber [I] 1. dij 2. reqîbberber [II] kesê ku por û
rihan dikurtisîne û ti-raþ dike
berberî [I] 1. neyartî 2.dijminatî
berberî [II] pîþeyê kurti-sandin û kurkirina por ûrihan
berbes wizeya ku di xwa-rinan de heye
berbiba 1. cihê ku ba jêdigire 2. cihê ku xewleye û teþqele jê tên *"gu-hera dawiyê, berbibaye"
berbiçav 1. dîtî û bînayî2. eþkere û diyar
29
berbiçav
30
berbisk toqeya porê jinanberbî berbûk *"bêder bi
bê, bûk bi berbiyê”berbûk jina ku bi bûkê
re mijûl dibe, hevalbûk*"dawet ferikî, berbûkhetikî"
Bercîs gerestêkek eberçavk alava þûþeyî ya
ku datînin ber çavanberçavkfiroþ kesê ku
berçavkan difiroþeberçek kesên ku amadeyî
perwerdeya leþkerî ûçekhildanê ne; destbidar
berçêlk 1. mêjî, hewsele2. bersînga çivîkan
berçile meha duwazde-han, berfanbar
berdan [I] 1. terikandin2. jê vegerîn 3. dagerîn4. dest jê vekêþan
berdan [II] 1. rih û pordirêj kirin 2. kinc bi serde werkirin *"ji derdan,rih berdan"
berdar 1. bibereket 2.têgihiþtî 3. biadan
berdayî 1. azadkirî 2. ji-na ji mêrî veqetiyayî
berdelan erdê bikevirberdeq lîstikeke zarokan
a ku li ser piyekî radi-westin û milên xwe lihev dixin hetanî yek jiwan bikeve
berdeqanî alavake kevir-hilfirandinê ya ku ji du
bendikên dirêj û naven-dekê pêk tê, bi ba dikinû keviran pê diavêjin;kefkanî
berdest 1. hazir, amade2. berhevkirî
berdestî kesê ku di xiz-meta xelqê de kar dike
berdevk [I] kesê ku li sernavê welatekî ,alîyekî anjî sazîyekê diaxive û ra-mana wan der dibe
berdevk [II] pêþmala kudidine ber devê zarokanda ku cilên xwe nele-witînin
berdewam li ser karberdewam kirin 1. do-
mandin 2. þopandinberdêl 1. biha, qîmet 2.
þûndiyarî-berdêl kirin 1. ber ve
dayîn 2. bi hev re guhe-rîn
berdil 1. ezîz 2. evîndar3. gerdenî
berdilk 1. pêþmal 2.berdevk
berdîwar 1. bêkes 2. sê-wî 3. belengaz
berdû cîl û cegenê ku pêxesîlan çêdikin
bere 1. cebhe 2. rû 3. enîbere bere hêdî hêdî ber
bi asteke dîtir veberecot pîvaneke qada
erdê ye (920 m2)beredayî 1. bêxwedî 2.
berbisk
31
serbest 3. bêkêr 4. bey-tu
berendam 1. kesê kunamzedê endamtiyê ye2. hêjayî hilbijartînê
berendamî hêjatiya hilbi-jartinê
berespî kevirê kilsêberevajî 1. çewtbûyî 2.
serobinobûyî 3. hember4. zid, dij
-berevajî vê yekê li hem-berî vê yekê
berevajî kirin 1. serobi-no kirin 2. têvel kirin
berevan 1. parastvan2. parêzer
berevanî 1. parastvanî2. parêzerî
berevanî kirin 1. paras-tin 2. lê xwedî derketin
bereyîþk mencenîqberê 1. di pêþ de 2. hê di
zû de 3. ji mêj ve *"çûÞamê û hat jî, dîsa kerêberê ye"
berêvar 1. piþtî esrê 2.nêzîkî tarîbanê *"berfaberêvarê, qirê tîne lidebarê"
berf barija ku kulî kulîdibare *"berfa çiyayêbilind, pir dibe"
berfanbar meha 12'em asalnameya zayînî
berfedîn belekiyên berfêên ku ber bi vehelînê vediçin
berfemot helewa ku jidoþav û berfê tê çêkirin
berfende aþît, þepe, renîberfiravîn xwarina sivik
a beriya navrojêberfireh 1. çarmedor
2. bi dorfirehîberfîn 1. cihê biberf 2.
kulîlka ku piþtî vehe-lîna berfê hêþîn dibe
berfþo barana ku berf pêre dibare; þilope
berg 1. cil, kiras 2. rûpe-la sereke ya kovar û pir-tûkê
-berg kirin 1. kiras kirin2. (pirtûk) cild kirin
bergeh 1. dîmen 2. êwir-geh 3. depê þanoyê, dik4. qad, meydan
bergerîn 1. þîreta bi la-vayî 2. tembîha bi ricaû tikayê
bergew kirin xitimandinbergind berdêl-bergindî êlekê ye bi
qasî eþîrekê hêja yebergirî 1. tevdîr 2. ber-
bendbergîdan 1. hilberîn 2.
bereket 3. adan 4. ber-dêl 5. bîmekarî *"E-legazbirinc be û Erez jî rûnbe, heke bergîdan tunebe, dîsan dê pûç be"
bergîn pirtûka bicildbergîr mehîna ku nû ji
canîtiyê derketiye dê
bergîr
32
were fehlan û avis bibe bergîz kincên kurdî yên
zilaman ên ku ji me-rezî tên ristin; þal û þa-pik
bergsazî karê amadeki-rina þeklê cildê pirtûkû kovaran
berguhk alava ku ji se-rikekî an jî diduyanpêk tê û axaftinan ra-digîne
berhem 1. eser 2. adan3. xebat
berhemdar 1. biadan 2.xebatkarê ji bo kedekê
berhevkar 1. civandî 2.amadekarê komkirinê
berhev kirin 1. civan-din 2. kom kirin 3. to-mar kirin *"ava rijiya-yî, nayê berhev kirin"
-berhev kir ji deriyan ûda xêra miriyan ji par-sê civande hev û ji boquretiyê li xelqê belavkir
berhevok 1. tomar, bela-vok 2. berhema ku hati-ye komkirin
berhewa 1. bêwate 2. bê-kêr
berhingar dijberhingar bûn pêrgî ha-
tinberik [I] kevirên biçûk;
xîç, xiþirberik [II] fîþeng
-berika nediyar fîþengaku kes nizane ji kuderêhatiye û lê ketiye
berizîn/diberize/bibe-rize 1. har bûn 2. (seg)peliþîn hev
berî [I] 1. besta bixîz 2.rastahî *"dinya ji hine-kan re berî ye, ji hine-kan re jî av û herî ye"
berî [II] sade û hêsaberî [III] bêguneh û bêta-
wanberîk berîkberjeng 1. delîl û îsbat
2. berateya nexweþiyêberjengî nîþaneya mirinêberjewendî meslehet-berjewendiya giþtî mes-
leheta cemawerîberjewendîperest kesê
ku li mesleheta xwe tenêdigere
berjêr 1. berbijêr 2. ser-niþîv
berjor berbijor, hevrazberk [I] hewza avêberk [II] 1. sext, zexm
2. þidiyayî 3. qewînberkanî kefkaniyê kevi-
ravêtinêberkaz 1. pace, pencere
2. perwazberkeftî 1. biqîmet 2.
muhterem 3. berdilberkel xwarina ku nêzî-
kê kelînê yeberkele golikê ku teme-
bergîz
nê wî nêzikî sê salan eberkeþ sinîberkeþok siniya biçûkberkêr sewalê ku dê bê
serjêkirinberkêr kirin ji bo ser-
jêkirinê dermal kirinberkêþan 1. çêkirin 2.
rokirinberkurk [I] 1. qirik,
gewrî 2. berçêlkberkurk [II] mirîþka ku
dema kurika wê hatiyeberlêv qerax-berlêvên avê qeraxên
avê-(baçik) berlêv kirin (bê-
yî ku ji devê xwe derxe)cixare kêþan
bermal jina ber malê*"bermal, xwedana ma-lê ye"
bermalk bêra berfê; ber-fik
bermax rûpelên baçikanbermayî 1. jêmayî 2. da-
wîbermîzk mîza ku nîþane-
ya qelewbûna sewalan ebernac kone, xasûkbername mijara sazbûyîbernamesaz kesê ku di
sazî û dezgehan de mi-jaran amade dike
bernav 1. navê pêþîn êmirovan (navê sêqolîwekî: Azadê LezgînêCelalî be, bernav: Azad
e û paþnav jî Celalî ye)2. navê din ê ku pê ha-tiye nasîn (her wekî: jikesekî qebrax re Karêlbê gotin û wisa bênasîn)
beroj berpala ku tavêdibîne
beroste pîþekarê nûgi-hiþtî yê ku hîna nebûyehoste
beroþ amana ku ji qûþ-xaneyê mezintir û jisîtilê biçûktir e *"dîz jiberoþê re dibêje: 'wêde here rû-teniyê!' "
berpal 1. dibûr 2. beroj*"ba ji tehtê berpalê çidibe?"
berpêþ kirin araste kirin,pêþandin
berpirs kesê ku bi pey-wirekê radibe; peywir-dar, wezîfedar
berpirsiyar peywirdar/wezîfedar
berpirsiyarî peywirdarî,wezîfedarî
berpisyar kirin kar ûguneh xistin stûyê yekîan jî hinekan
berpiþt þala navê bersiv vegerandina pirs-
iyara kesekî; cewab-bersiv dan pirsiyara ke-
sekî lê vegerandin; ce-wab dan
bersojk nexweþiyeke a-
33
bersojk
34
þikê yebersojkî bûn ji mîdeyê
azî kirinberstûk aliyê kincê yê ku
dora stûyî dipêçe; paþ-stû, pastîn
bersûc kesê ku ji ber ta-wanekê tê rapirsîn
berþîv xwarina sivik a be-riya þîva êvarê
bertav cihê ku tîrêjên rojêlê digire
bertav kirin li ber tîrêjênrojê raxistin
bertek bi awayekî neyînîtevgerîna li dijî bûye-rekê
berteng 1. kembera li serkulêmekan 2. kêmber
bertîl 1. riþwet 2. kirt/qirt3. kamçûr *"çav ji çavanþerm dike, bertîl kevi-ran nerm dike"
bertûrk berçêlkberû [I] masiyek eberû [II] darek ebervang 1. pêþmal 2.
berstûkbervihêr 1. biferaset 2.
têgihiþtîberwar 1. tiþtê meyil-
dar, xwar û vîç 2. di-bûr, beroj 3. mêjû
-berwar bûn 1. takêþbûn, di aliyekî de xwarbûn 2. weþweþîn
-berwar kirin 1. takêþ ki-rin, di aliyekî de xwar ki-
rin 2. weþweþandin berx têjika mihê *"ber-
xên pir, ji mihên pir in" berxistin 1. eþkerekirin
2. hînkirinberxistî pêþniyarberxvan kesê ku berxan
diçêrîneber xwe dan [I] 1. cî-
had kirin 2. tê koþînberxwedan [II] 1. cîhad
2. têkoþînberxwedar jîdirêjberxwedar bûn jîdirêj
bûnberxwedêr 1. mucahid
2. têkoþerberz bilindberzax heyama ji mirinê
hetanî roja qiyametêberz bûn bilind bûnberze windaberze bûn winda bûnberzek navbirberze kirin winda kirinberzeq cinsî, zayendîberzex berzekberzile berzikberzik binzikberzî bilindahî berzîn [I] caniyê ku ama-
deyî perwerdekirina si-warbûnê ye
berzîn [II] kulavê ku dibin zîn û kurtên dedavêjin ser piþta hesp ûkeran
berzîne kevirê rengren-
bersojkî bûn
gîberz kirin bilind kirinbes 1. bi qasî têra xwe 2.
lêbêlê *"dinya bûye kes,tu kesî negotiye: bes"
beser çav besimîn/dibesime/bi-
besime 1. biþirîn 2. kenber lêvan ketin
besît 1. hêsa 2. di arûzêde qalibek
best îlham-best lê rabûn îlham lê
peyde bûnbestandin/dibestîne/bi-
bestîne girtin, dadanbestenî þirîniya ku bi þîr,
þekir û fêkiyan tê çêkirinû bi sarî tê xwarin
bestin/dibeste/bibeste1. cebirîn 2. zeliqîn
bestir 1. raxistina navamalê, ferþ 2. mitêl
beþ [I] 1. çal 2. kesê kudi eniya wî de belekiyekheye *"çileyê reþ, debarêdiqedîne li gayê beþ"
-beþ kirin di eniyê de nî-þaneyek çêkirin
beþ [II] 1. par 2. behre 3.qisim 4. dabaþ *"beþkete stûyê maldaran,avêtin serê hejaran"
-beþ kirin par kirinbeþavend ahengdariya di
dawiya ristên helbestekêde
beþdar kesê ku tevî kar
an jî çalakiyekê dibebeþdarî tevlêbûna kar an
çalakiyekîbeþdar bûn/beþdarî tê
de kirin tev lê bûnbeþer 1. feraset 2. fehm
û zanîn-(jê) beþer kirin (di heqê
tiþtekî de) pispor bûn ûjê zanîn
beþerkor 1. bêferaset2. aqilsivik
beþervekirî 1. rûken 2.rûbirqonek 3. biferaset
beþiþîn/dibeþiþe/bibe-þiþe 1. biþirîn 2. biþirîn3. ken ber lêvan ketin
beþt 1. textikê stûr û dirêj2. kêranê avahiyan
beþûþ devbikenbet [I] ecemî, nûgihiþtîbet [II] cureyekî perinde-
yan ê ku diþibihe werde-kan *"ar ê kewan e, risqê betan e"
betal 1. destvala 2. bê-kêr 3. bêkar
betal bûn 1. îbtal bûn 2.ji kar veqetîn 3. rawestîn
betalî 1. bêkarî 2. destva-latî 3. bêkêrî *"betalî,xerabmalî"
betal kirin 1. netêw hesi-bandin 2. kar rawestan-din
betan [I] di her tiþtî dealiyê ji hundir ve
betan [II] goþtê nerme
35
betan
36
betilandin/dibetilîne/bibetilîne 1. westan-din 2. rawestandin
betilî 1. westiyayî 2. ra-westiyayî *"heta ku bûkxemilî, dawet betilî"
betilîn/dibetile/bibetile1. westîn 2. vêsîn
betir bêhtir, wêdetirbetirpêr sê roj beriya ni-
habetirpêrar sê sal berî ni-
habetlane 1. tehtîl 2. ra-
weste 3. destûrbetran kesê ku nefsa
xwe pir diecibînebetûm bêqudûþbetûmî bêqudûþî bevil 1. mirovê mînak 2.
hevrikbevþik diranên qutkirinêbexiþandin/dibexþîne/
bibexþîne 1. efû kirin2. dayîn 3. xelat kirin
-dan bexiþandin danefûkirin
bexîl çiriz, timakarbexþan 1. efû 2. bexþîþ,
þabaþbext 1. talih 2. siûd
*"çavê kor tuneye, lêbextê kor heye"
-bext û miraz di çavande man 1. ji hevalanman 2. negihiþtin tu ar-mancê
bextewar 1. bihuzûr 2.
arambextewarî 1. bihuzûrî
2. aramdarîbextiyar bextewarbextreþ 1. bêtalih 2. bê-
siûdbextvekirî xwedî-siûdbey pêþnîhada neqdîbeyaban cihê xewle; çolbeyan eþkeretî-beyan kirin eþkere kirinbeyanî [I] eþkere *"bira
biranî, bazar beyanî”beyanî [II] 1. spêde 2. si-
beha zû-beyanîbaþ! sibehxweþ!,
rojbaþ!beyan-name nivîsa girîng
a ku agehiyekê eþkeredike
beyar erdê ku ji çandinêre dest nade; pesar, çol*"bela xelqê ji çol û be-yaran tê, a min belen-gazê Xwedê jî ji berpiyên min tê"
-beyar kirin zevîn neçan-din
beybûn kulîlkek ebeytar bijîþkê sewalanbeytarî karê bijîþkiya
sewalanbeytik cureyekî çivîkên
biçûk ebeytu 1. bêxwedî 2. be-
redayîbez [I] 1. rev 2. bazdan 3.
çengkirin *"beza hes-pê,
betilandin
namûsa siwêr e" bez [I] donê ku bi goþt
ve ye *"sibat hat û bi-hurt, nav û dilê gîskêbez girt"
-bez bi stûyê pisîkê vekirin 1. xurek spartinxurekxuran 2. emanetteslîmî xayînan kirin
-bez girêdan 1. qelewbûn 2. komir bûn
beza 1. revok 2. pêsivik,laþsivik
bezek beza *"bizina kulekû þivanê bezek, tev di-gihêjin ber dêrî"
bezandin/dibezîne/bi-bezîne 1. dan revê 2.dan bazdan 3. xar kirin
bezîn/dibeze/bibeze 1.revîn 2. baz dan *"hespêher kesî, li gorî bextê wîdibeze"
-lê bezîn 1. lome lê kirin2. lê xistin
-bezîn hev 1. bi hev reketin devjeniyê 2. lihev xistin, pevçûn
bezmik bihukek e bê [I] tiþtê ku piþtî dema
niha tê-dema bê (r) dema ku
ayendeyê dinimînebê- [II] pêþgireke neyîniyê
ye *"gul bê strî nabin"bêayîk 1. bêheyf 2. kesê
ku heyfa wî tê hilanîn 3.derwêþê xwedîkeramet
bêbav 1. kesê ku mêrêdiya wî nîn e 2. qeleþ3. bêeman
bêbext 1. qeleþ 2. xayîn*“mêrê bêbext pire bejî, bi ser re derbas nebe”
bêbextî 1. qeleþî 2. xayîn-tî
bêbextî kirin 1. qeleþîkirin 2. xayîntî kirin
bêbine 1. bêqedr 2.kêmbiha 3. bêkêr
bêbingeh 1. bêtar 2. bê-esl 3. bêbinî
bêbinî 1. pir kûr 2. bê-wa-te
bêçiv 1. bêziqzaq 2. bê-fetl
bêderman 1. bêilac 2.bêçareserî *“Xwedê, tuderdekî bêderman ne-daye”
bêdev 1. bêdeng 2. dev-mirî
-bê dev û bê ziman 1. ne-zanê axaftinê 2. feqîr ûbelengaz
bêdê 1. dêmirî 2. sêwî*"keça bêdê, weke çi-yayê bêrê"
bêdil 1. nexwestî 2. bêri-za 3. bêîþtah
bêg kesê ku xulamokêberjewendiyên xelqê ye
bêgane 1. nenas 2. xe-rîb 3. biyanî *“dilê bê-ganeyan, her bixem e”
bêgar kesê ku bêpere û
37
bêgar
38
bêhember dixebitebêgav 1. neçar 2. bêderfet
3. mecbûrbêgavî 1. bêçaretî 2.
bêderfetî 3. mecbûrtîbêguman 1. bêþik 2. bê-
gav 3. neçar *"bela, jiderê bêguman tê"
bêgerd bêgunehbêgêwil bêkêfbêgêwil bûn dil çirmisînbêgêwil kirin kêf lê re-
vandinbêgêwilî bêkêfîbêgiyan mirî, bêcanbêhawe kesê ku beletewþ
û keteber tev digerebêhemal bêxwedî û bê-
sexbêr-bêhemal hiþtin bêxwedî
hiþtin, bêsexbêr hiþtinbêhemdî bêyî ku wisa
bixwaze; bêqesdbêhempa 1. bêemsal 2.
bêhogir 3. bêhevtabêhiþ 1. bêaqil 2. kerose-bêhiþ ketin 1. ji xwe ve
çûn 2. sefêk bûnbêhn 1. hilm, neks, ne-
fes 2. heyberên ku bê-fil pê dihese
-bêhna xwe berdan nav-ber dayîn
-bêhn jê hatin bi bêfilêhate derxistin ku tiþtekîbûdar heye *"kesê ku sîrnexwe, bêhn jê nayê"
-bêhn jê teng bûn jê ke-
rixîn-bêhn kirin 1. henase ki-
þandin hundir 2. (tiþtêbûdar) bi kepûyî tê der-xistin *"dinya gulek e,bêhn bike û bide hevalêxwe"
-bêhn lê çikandin 1. xe-neq lê þidandin 2. bê-qudûm hiþtin
-bêhn lê çikîn 1. nefes lêteng bûn 2. aciz bûn
-bêhn pê ketin 1. jêhilm wergirtin 2. fis ki-rin 3. genijîn
-bêhn vedan westa xwedanîn
bêhndar tiþtê ku bêfil jêderdixe ka hilma wê ça-wa ye; bûdar
bêhnefiþk 1. hilkehilk,nefesên li ser hev 2.gumek ji kêþa baçikê
bêhnfireh 1. bisebr 2.dilfireh 3. rûnerm
bêhnok (r) nîþaneya vê-sihê
bêhnteng 1. bêsebr 2.bêtebat
bêhntengî 1. bêsebrî 2.bêtebatî
bêhtir 1. zêdetir 2. wêde-tir
bêjandin/dibêjîne/bibê-jîne ji bêjingê re derbaskirin, seridandin
bêje peyv, kelîmebêjer gotî, axafger
bêgav
bêjing alava qulqulî yaku zadê çê û qeselê wîji hev vediqetîne
-bêjing kirin bi bêjingêzadê çê û qesel ji hevjibartin
bêjî bîj bêkar 1. bêîþ 2. betalbêkes 1. xizan 2. bêgav
*"dilê bêkesan, li serhemû kesan diþewite"
bêkêr 1. bêxêr 2. ji tutiþtî re destnedayî
bêlête govendbêmêjî 1. bêhiþ, bêaqil
2. ehmeqbênamûs 1. bêar 2. xîret
3. qehbik *"eyarê bêna-mûsan fireh e"
bênamûsî 1. bêarî 2.bêxîretî 3. qehbiktî
-bênamûsî qebûl kirin1. tola xwe li erdê hiþ-tin 2. tolaziya jina xwepejirandin
bênavber bi berdewamîbênder 1. cihê ku zad lê
tê kutan *"bazar xweþ eli bênderê, ne li zeviyê"
bênefsî çilektî, silektî*"kalê ji bênefsiyê ûpîrê ji bêkesiyê hev û dupirsîne"
bênimêj 1. kesê ku nimêjnake 2. herimî, gemar
bênimêjî dema ku jinheyvane avê dibînin
bênimêj bûn 1. (jin) ke-
tin kirasan, heyz bûn 2.herimîn
bêpar 1. mehrûm 2. bê-nesîb
-bêpar mayîn 1. mehrûmman 2. bênesîb man
bêpayan 1. bêhevta 2.bibiha
bêqudûm 1. bêmecal 2.westiyayî
bêr alava kolandinê *"jinû mêr, weke tevr û bêr"
bêrawestan 1. di qîjekêde 2. bê navber
bêrê 1. nelirê 2. bêusûlbêrêtî 1. nelirêtî 2. bê-
usûlîbêrik [I] 1. cêb 2. cêba
paþilê *"destê kefîlan,di bêrika wan de ye"
bêrik [II] alava biçûk aku xwelî pê tê hildan
bêrî [I] 1. bêguneh 2.rûpak
bêrî [II] cihê ku pez lê têdotin *"ha þêwra jinan,ha bêriya bizinan"
-dan bêriyê pez di þîþtiradotinê de ber bi bêrî-vanê ve ajotin
bêrî [III] xwesteka dîtinê-bêrî kirin ji bo dîtinê bi
xwestek bûnbêrîk di kincan de cihê
ku kîsikekî tê hiþtin;cêb *"hevalê bêrîkavala, tuneye"
bêrîvan jina ku pêz û
39
bêrîvan
40
dewêr didoþebêrvî alava ku di lûleyê de
herka avê têkûz dikebêsemt bêîhtiyatbêserî 1. pir fireh 2. bê-
xwedî-bê serî û bê berate çûn
bê xwedî û bêyî ku tu þo-pekê li pey xwe bihêleçûn
bêserûber keteber û pirfireh
bêsiûd bêbext, bêtalihbêþ 1. kamçûr 2. xûgî 3.
bacbêþik 1. bêguman 2. te-
qezbêtar felaket, karesat,
afet, bobelatbêtehr 1. bêhawe 2.
bêpîvanbêteþe 1. danerotî 2. se-
roberobêtewþ 1. bêhevseng 2.
beletewþbêv tora masîgiriyê ya
ku ji çeperên darî hati-ye çêkirin
bêvan kes an jî tiþtê ne-diyar
bêvil endamê bêhnhilki-rinê; poz, kepû
-bi bêvilê girtin hiþyarkirin
-bêvila xwe daliqandinmirûzê xwe tirþ kirin
bêvîr 1. nexweþê li bermirinê 2. jihêzketî
bêwelat 1. bêcih û bêwar2. bêêl 3. biyanî *"mi-rovê bêwelat, mînaçûka bêper û bêbask e"
bêxêr 1. bêkêr 2. serxur*"dostê bixêr, ji birayêbêxêr çêtir e"
bêxwedî 1. bêsexbêr 2.bêhemal 3. bêkes*"bêndera bêxwedî, jimirovî re nabe bênder"
bêyî (tiþtekî) (ew tiþt) netê de
bêyom bêqudûþbêzar 1. betilî 2. tengezar-bêzar bûn 1. betilîn 2.
tengezar bûn-bêzar kirin 1. betilandin
2. tengezar kirinbêzirav 1. newêrek 2.
ziravqetîbêzû cureyekî nexweþiyên
hiþaloziyê yebi 1. daçekek e 2. pêþgi-
reke ku tevahiyê didewateyê
-bi bandor bi tesîr-bi boneya bi munesabe-
ta …, bi sedema ...-bi dizî 1. dizîka 2.
bêhay, bêxeber-bi dor di þîþtirê de-bi dorvegerî di rêzê de,
di þîþtirê de-bi giþtî bi gelemperî-bi hev re 1. tevayî 2. ba
hev *"berx û gurên tir-kan, bi hev re diçêrin"
bêrvî
-bi hêsanî ne bi zorê-bi jimare bi ededeke di-
yar-bi kinayî bi kurtasî û ne
dûvedirêjî-bi kotekî bi darê zorê-bi min li gorî min-bi nav û deng navdar,
meþhûr-bi piranî 1. zêdetir 2.
bi gelemperî 3. bêhtir-bi rastî ne bi derew, di
heqîqetê de-bi rêk û pek 1. bi per-
gal 2. têkûz-bi roj wexta ku tav heye-bi ser de pê re *"kera
xwe bi kerekê da, cilikawê jî bi ser de da"
-bi þev êvarê-bi þev û roj sibeh û êvarê-bi þêt û pêt bi þivê û
hêzê-bi þêweyeke berevajî
bi awayekî çewt-bi taybetî xusûsî, ne bi
gelemperî-bi tenê 1. bi serê xwe
2. hiþk û hola-bi tevayî bi giþtî, hemû-bi tundî bi zextî, bi pê-
kutî-bi vî awayî bi vî cureyî,
bi vî tehrî-bi vî rengî bi vî þiklî, bi
vî celebî-bi vî þêweyî bi vî a-
wayî, bî vî rengî
-bi zanayî bi awayekî têgi-hiþtî û li ser hiþê xwe
-bi zorî bi kotekî *"he-sinê sar, bi zorî tê ku-tan"
biaqil 1. xwedîferaset 2.jîr û jêhatî *"barê biaqi-lan, piþta kêmaqilan"
bi ber bayê yekî ketinpê xapîn
bi bîr anîn di zêhna xwede gerandin *"ger mirovxeraban nebîne, baþanbi bîr nayine"
bi bîr birin 1. îdrak ki-rin 2. tê derxistin 3.pê hesîn
bi bîr xistin hizra yekî jibûyereke qewimî re a-made kirin
bi cih anîn 1. pêk anîn2. kirin
bi cih bûn 1. tê de rûniþ-tin 2. tê de êwirîn
bi cih kirin 1. þûn kirin 2.dewisandin 3. rûniþtan-din 4. êwirandin, sitiran-din, hewandin
biçrik nanê di rûn de qi-jirandî
biçûk 1. nemezin 2. hû-rik 3. zarok *"biçûk licihê xwe, mezin li cihêxwe"
-biçûk xistin 1. rûmetayekî þikandin 2. bênirxkirin
-biçûk dîtin 1. biçûk
41
biçûk
42
biçûkahî
xistin 2. bi pozbilindîlê nêrîn
biçûkahî 1. nizmî 2. hû-riktî 3. zarokatî
bi dawî bûn 1. encam dan2. kuta bûn, qedîn, xilasbûn, red bûn
bi dawî kirin 1. jê enca-mek wergirtin 2. kuta ki-rin, qedandin, xilas ki-rin, red kirin
bi derengiyê xistin 1. ta-loq kirin 2. paþ de avêtin3. paþê bi cih anîn 4. eg-le kirin
bidil 1. jidil 2. bi xwestinî3. bi rizaya xwediyî
bi dûr ketin jê veqetînbi dûr xistin 1. jê veqe-
tandin 2. þandin taraw-gehê
bi encam bûn 1. pêk ha-tin 2. bi dawî bûn
bi girî vekirin 1. giriyan-din 2. qehirandin
bigor alava ku pê tînagêrebayê tê teselekirin
biha 1. qîmet, qedr 2.nirx *"arê kewan re,risqê biha re"
biha bûn 1. biqîmet bûn,biqedr bûn 2. binirx bûn
bihaname kaxeza ku bi-hayên kel û pelan li serhatiye nivîsandin
bihar demsala vehelînaberfê û destpêka hêþîna-hiyê *"heta peyv neyê
karê, yek naçe biharê"biharat ardê giyayê tamx-
weþ û bêhinxweþ ê ku di-kin nav xwarinan
bihare cureyekî genimêku biharê tovê wî tê re-þandin
bi hev þa bûn 1. hevxwestin 2. hev kirin
bihêl kaxeza ku destûrêdide kar an jî çalaki-yekî wek þano, tirad ûhwd
bihêz 1. xurt, biquwet2. desthilatdar
bihîstin/dibihîze/bibi-hîze 1. bi guh seh kirin2. guhdarî kirin 3. hay-dar bûn 4. pê hesîn*"gava mitrib nebihî-zin, êdî defê diqetînin"
bihîstok alava ku pê têbihîstin û guhdarîkirin
bihîstyar 1. guhdar 2.peywirdarê çi bê guhêwî 3. hesas
bihost bihust *“bihoste-ke tevna çêkirî, ji barekîrîs çêtir e”
bihuk hemû cureyên kêzû mêþan; heþere *“dayêbihuk e, jinê ruhik e”
bihujandin/dibihujîne/bibihujîne helandin
bihujîn/dibihuje/bibi-huje helîn
bihur 1. di cihên teng deþûna ku berteng e 2. av-
tenga ku derfeta der-basbûnê dide *"çem bêbihur nabin"
bihurtin/dibihure/bibi-hure derbas bûn
bihust maweya di navbe-ra kefedesteke vekirî;bost, bihost *"dema kubextewarî nebe dost,fayde nake gera bihustbi bihust"
-bihust bi bihust pîvanbaþ endaze girtin
bihuþt cenet *"bihuþt,li rûyê erdê ye"
bihuþtîn cenetmekanbij 1. hêza xwarinê; bîz,
îþtah, mehde 2. qilde,qirqal
bijandin/dibijine/bibiji-ne 1. dil avêtin, meh-deyê xwe kiþandin tiþ-tekî 2. tê gerandin 3. çil-kandin, lê reþandin
bijang perikên çavanbijarte hilbijartî, sahib-
rewacbijartin/dibijêre/bibi-
jêre 1. hilbijartin 2. ter-cîh kirin *"jinan mebi-jêre, esl xêr e"
bijinandin/dibijinîne/bibijinîne 1. tê geran-din 2. îþtah kiþandin*"bi eþqa mêwijan, dildibijinîne gûwijan"
bijiqandin/dibijiqîne/bibijiqîne 1. beloq kirin
2. perçifandinbijiqîn/dibijiqe/bibiji-
qe 1. beloq bûn 2. per-çifîn
bijî! aferîn!-bijî azadî! bila azadî
her hebe!bijîn/dibije/bibije 1. qil-
deyê wî hildan, meh-deyê wî kiþandin 2. têgerîn, lê alîn 3. çilkîn
bijîreþ simbilbijîþk tebîb, hekîm bi kar anîn 1. xebitandin,
þixulandin 2. kelk jêwergirtin
bi kar hatin bi kêrî tiþ-tekî hatin
bikarhêner 1. kesê kudixebitîne 2. kesê kusûdê jê werdigire
bi kêr hatin 1. sûdwerbûn 2. layîq bûn
bikêrhatî [I] 1. sûdwer2. layîq
bikêrhatî [II] 1. pêwist2. destdayî
bikir [I] kesê ku dan ûstandinekê dike
bikir [II] kesê ku kar anjî çalakiyekê dike
bikirk binê bîr, kanî, çal,aman û hwd
bikuj kujer, qatil, mêrkujbila peyveke ku carinan
xwestekekê û carinan jîkarekî bilanî rave dike
-bila be xem nake, tiþtek
43
bila
44
nake-bila bibêjin xençera Xa-
ço heye ji bo quretiyêtiþtek bi xwe re gerandin
-bila were heke dikarehatina wî çêtir e
-bila çavê min te nebînecardin dernekeve pêþ-berî min
bilan îhtimalbilandin/dibilîne/bibilî-
ne 1. miremir kirin 2.taloq kirin 3. egle kirin
bilanî îhtimalî bilbil cureyekî çivîkên
awazxweþ e *"bilbil bidengê xwe, mêrxas bicengên xwe"
bilcim kesê ku tevî herkarî dibe
bildbildo 1. gingino 2.lalo, tato
bildebild kirin 1. gine-gin kirin, di bêfila xwede axaftin 2. wekî lal ûtatan axaftin
bi lêv kirin 1. ji dêv a-vêtin 2. der birin 3. þe-hitandin
bilik (di zimanê zarokande) mûzî, kîr
bilind 1. berz, ber bi jorve dirêj 2. quloz
bilindahî 1. berzî, dirê-jahiya ber bi jor ve 2.quloz
bilind bûn 1. berz bûn 2.hevraz bûn 3. quloz bûn
bilind kirin 1. quloz kirin2. berz kirin 3. hevrazkirin 4. bi ser xistin*"kurê çê, navê bavê xi-rab bilind dike"
bilî xeyrîbilîn/dibile/bibile 1. pê
re mijûl bûn 2. pê ve eg-le bûn
bilqîn/dibilqe/bibilqe(av) fiþkîn û fûrîn
bilqînî dengê fiþkîniyatiþtên avî
bilûl qalibê rokirinê *"dê-la sê, sê salan têxinbilûlê, sala ku derxinher xwar e"
bilûr alava dengjeniyê yaku bi pifkirinê tê lêxistin*"bilûra li ber gê ye, çi-raya li ber kûreyê ye"
bin 1. tar 2. qûntar 3. cihêjerîn ê her tiþtî
binate 1. þop 2. binyad,xîm 3. bineçe
binaþe binatebi navê lîstin 1. piþta re-
qîbekî li erdê xistin 2.zoran kirin
bi nav kirin [I] 1. pêna-sek lê danîn 2. wate lêbar kirin
binav kirin [II] noqî kû-rahiya avê kirin
binbar peywirdarbincan dîwarê ku li ber
ava herikbar tê jenînbincî nivîna stûr a ku li
bilan
serê tê razanbinçavî 1. tewqîf 2. ra-
westanbinçav kirin 1. tewqîf
kirin 2. rawestandinbinçeng qefa binê her du
milan-pûrta binçengê pirça ku
di bin çepilan de hêþîndibe
bindeq 1. cureyekî da-rên biber e 2. berên vêdarê
bindest kesê ku azadî ûaramiya wî bi mercanve girêdayî ye; ketî
bindestî rewþa kêmaza-diyê ya ji ber mercenderveyî; ketîtî
binecih xwecih, rûniþtî-bi binecihî kirîn û fi-
rotan bi hemû milki-yetê ve kirîn û firotan
bineçe binatebinefþ cureyekî gulan ebinefþî rengê di navîna
sor û hêþîn debinesazî tardanîn, xîm-
avêtin binetar 1. esasê her tiþtî
2. di nivîsekê de bendênxwendinê
binfisî kirin 1. hêkênxwe genî kirin 2. neba-þiyên xwe veþartin
-bingeh tar, xîm/hîm-bingeha aborî hîmê îq-
tisadî
-bingeh danîn tar da-nîn, xîm avêtin
bingehîn esasîbinik 1. binê îskanê 2.
bincixarebinî bin-binî dan tavê karê xwe
giþ qedandinbinîje di avahiyan de taqê
li herî biniyîbinkask kasika ku digel
piyanê tê danînbinkirask kinca tenik a
ku di bin cilên derveyîde tê lixwekirin
binpê kirin 1. pêpestkirin 2. îxlal kirin
bintîn 1. mal û milk 2.sexbêrî
(bi) bin xistin 1. berjêrkirin 2. mexlûb kirin,sernuxûn kirin
binyad tar, bingeh *"jinamalê, binyadan dizane"
biok [I] kirêtbiok [II] heþerat, bihukbi pêþ ve çûn perisîn û
meþînbir 1. beþ 2. qisim 3. par
4. kerî 5. tîkebira kesê ji dê an jî bavê
mirovî *"tenê bira, dihawara birê de tê"
-birayên hûrekî 1. ji he-man dê û bavî 2. di-zên tûrekî
birale þitilbiramak kesên ji eynî da-
45
biramak
46
birandin
yikê lê ne ji heman bavî birandin/dibirîne/bi-
birîne 1. binevat kirin2. îmha kirin 3. tune ki-rin
biraþîr kesê ku di demazarotiya wî de wî jî þîrêdiya wî mêtiye; þîrbirak
biraþte alava ku li serêgoþt tê pijandin
biraþtin/dibirêje/bibi-rêje goþt pijandin *"ê-gir girte mala yekî, yêdin got: 'tu bi Xwedê ve-nemirîne, da ku (ez) ke-wên xwe li serê bibirê-jim' "
biratî 1. hevpiþkiya di dêan jî bavî de 2. rewþakesên ji heman olê *"bi-ratî bi baran, hesab bimisqalan"
biraza lawê birayê mirovî birazava kesê ku di dawe-
ta zavê de xwedîtiya wîdike
birazî keça birayê mirovî*"ap bi biraziyan re di-ke, xal bi xwarziyan redike"
birc 1. avahiyê bilind ûasê yê ku ji bo zêreva-nîyê tê bikaranîn 2. kê-lû
birçêk lîstika cirîdêbirçî 1. kesê ku pêdiviya
wî bi xwarinê heye; nêz-deçûyî 2. netêr 3. zikva-
la *"çavên birçî, tu carîtêr nabin"
-ji birçînan zik miz dantiþtek nedîtin ku bê xwa-rin
birçî bûn 1. zikvala bûn2. ji nêz de çûn, birsîbûn *"kûçik birçî dibe,gûyê xwediyê xwe dix-we"
birçîtî 1. nêzdeçûn 2.netêrî, zikvalatî
birek alaveke hesinîn aku pê dirankên wê yêntûj dar, lek û hwd tênqutkirin
bireser (r) karê ku kirdedike
bireþ 1. xizan, feqîr 2.belengaz
bi rê ketin 1. sefer kirin2. meþîn *"heke biçûk ligor mezinan bi rê neke-vin, dê lingên wan timîli keviran bikevin"
bi rê kirin 1. bi rê xistin2. þandin
bi rê ve birin 1. îdarekirin 2. kar gerandin
bi rê ve çûn 1. meþîn2. bizîn
bi rê xistin 1. meþandin2. þandin
birêxistin bûn bipergalbûn
birêxistin kirin biper-gal kirin
birêxistî bipergal
birêz 1. giranqedr 2. bi-rûmet
birgeh 1. cihê birînê 2.cihê vebirînê 3. di pey-vê de cihê rawestanêwek: ba-jar, cen-ga-wer... 4. cihê hevgirtinagehan
birhan delîl û îsbatbirin/dibe/bibe neqil ki-
rinbirik bayekî bêhnkirêt ê
ku piþtî zadxwarinê jidevê mirovî derdikeve,qirpik
birinc cureyekî zadê kuli cihên avî hêþîn dibe*"erd birinc be jî, avrûn be jî, heke xwedîtunebe zû diqede"
biriskandin/dibiriskî-ne/bibiriskîne teyisan-din, çirûsandin
biriskîn/dibiriske/bibi-riske teyisîn, çirûsîn
birîn/dibire/bibire [I]1. qut kirin 2. jê kirin*"hezar carî bipîve, ca-rekê bibire"
birîn/dibire/bibire [II]1. binevat bûn 2. qiriyan3. kuta bûn
birîn [III] 1. di lêþ de cihêzedegirtî 2. cihê ku kêmû îltihab girtiye *"birî-na dijûnê, ji birîna þûrêneyêr kambaxtir e"
-birîna xwe bi destê
xwe kewandin derdêxwe bi dermanê xweçareser kirin
-birîna kûr derd û ke-serên xemgîniyê
-birîn azirandin kul ûkeder tev rakirin
birîndar 1. derbexur, ze-degirtî 2. kesê ku rûme-ta wî heriþiye *"birîn-dar, bi birîna xwe diza-ne"
birîndar bûn 1. derbexwarin 2. zede girtin3. heriþîn
biriqandin/dibiriqîne/bibiriqîne 1. teyisan-din 2. çirûsandin 3.mesqel kirin
biriqîn/dibiriqe/bibi-riqe 1. teyisîn 2. çirû-sîn 3. mesqel bûn *“bejn biriqî, dil xeriqî”
birk hewza avêbirmût bêhndankbi ro de berdan 1. tevî
avê bi rê kirin 2. bê-sexber hiþtin *"qenci-yê bike û bi ro de ber-de"
bi ro de çûn 1. bêhemalbûn 2. bi kêr nehatin 3.ber herka avê xwe rane-girtin *"bi destê nemer-dan meçe, bila av te biro de bibe"
birû mûyên wekî kevane-yekê li fêz çavan þîn di-
47
birû
48
birûsk
bin, bijang *"li ser ça-van, birû hene"
-birû þeh kirin û çav derkirin 1. hembêz kirin ûji piþtê zêl vexistin 2.wekî alîkarî xuya bûn ûxedarî kirin
birûsk berqvedana esmêna ku carinan xisarê jî bixwe re tîne
-birûsk vedan berqa bixisar vedan
biryar qerar-biryar wergirtin/stan-
din qerar danbiryardar biqerarbiryardarî 1. qerardarî
2. cidîtîbiryarname qerarnamebiserûber 1. bipergal
2. birêxistinkirîbisk porê ku di hinda gu-
han de dadiliqe ser rûyîbist 1. sêla qeliyê 2. þîþ
3. qevdbistik 1. qevdik 2. çembilbistî tayên ter û nazik ên
ku dikevine navberabelg û çiqê darê an jîserik û rehçikê rehekê
biþirîn/dibiþire/bibiþi-re 1. ken ber lêvan ketin2. besimîn
biþkaftin/dibiþkêve /bi-biþkêve biþkivandin
biþkivandin/dibiþkivî-ne/bibiþkivîne 1. di-rûn vereþandin 2. bûn
sedema vebûna kulîlkanbiþkivîn/dibiþkive/bi-
biþkive 1. dirûn vereþîn2. kulîk vebûn
biþkoj/biþkok di kincande tiþtê ku pêsîr, bêrîk ûhwd tên girêdan; polik
biþkuv 1. qalikê kulîl-kan ê ku beriya vebûnêli ser e 2. qalikdanaçêrmî ya ji ber kêm-xwarinê
biþkuv dan (dar û giya)kulîlkên di qalikan dejê re çêbûn
bitim fistiqa biyanîbitir 1. qert 2. qamirbitir bûn har bûnbitov bikakil, bidendik biv 1. (di zimanê zarokan
de) çiz 2. xeterebivê nevê çawa hebebivir alaveke hesinîn a
devtûj û bidestik e, jibo birîna daran jê fay-de tê wergirtin
-bivir li kêvir xistinçewt tev gerîn
biwar 1. tûþ 2. îstiqametbiwartin/dibiwêre/bibi-
wêre bihartinbiwefa kesê ku li ser sozê
xwe disekine *"kî biwe-fa ye, ew bira ye"
biwêj gotina navdarbixêrî kuleka ku dû tê re
derdikeve; rojingbiyanî 1. bêgane 2. xe-
rîb *“biyanî, bidê goþ-tê ranî; dê bi ser te debê poþmanî”
biyom 1. biqudûþ 2. bixêrbizav hereket, çalakî-bizava diravî di sûqê de
hereketê danûstandinênpereyan
-bizava rizgarîxwaziyêtevgera kesên ku bi me-besta serbixwetiyê çala-kiyan dikin
bizdandin/dibizdîne/bi-bizdîne 1. tirsandin 2.hetikandin 3. dabaran-din 4. sist kirin
bizdîn/dibizde/bibizde1. tirsîn 2. hetikîn 3. sistbûn
bizdonek 1. newêrek 2.bêbiryar 3. revoke *"biz-donek her roj dimire,mêrxas carekê "
bizin sewaleke malê ya kuji bo þîr, goþt û mûyê wêtê xwedîkirin *"heke bi-zinê têr xwar, qiloçênxwe li kendalan dide"
bizir [I] tov *“bizirî ba-vê-je bi çengan, bêndêrê hi-lîne bi dengan”
bizir [II] rûnê ku ji çêre-ya çeqçeqê tê bidest-xistin
bizivîn/dibizive/bibizi-ve 1. livîn 2. pirpitîn 3.qirqilîn
bizîn/dibize/bibize he-
reket kirinbizmar mix *"du textik
û bizmarek"bizmar kirin mix kirinbizmik devgema biçûk a
ku davêjin devê sexele-yan da ku nemêjin
bizot agirê pir bi þewatbizûz cureyekî heþeratan
e û heke têkevin tiþtekîbi domana demê re di-rizînin *"kul dibine bi-zûz û li canê meriyan badikevin"
bî 1. jina bêmêr 2. mêrêbêjin *"sibat jina bî ye,sibehê dikene û êvarê di-girî"
bîbik reþika çêvbîber îsotbîdar 1. hiþyar 2. haydarbîhok mêweyek ebîj zarokê zinayê; bêjîbîjek di mêrgên levenan
de cihokên avêbîjî 1. dasî 2. mûyê dêla
ker û hespanbîme temînatbîme kirin bi berdêleke
diyar ji bujenekê re ew-lehî peyde kirin
bîmexane 1. saziya ku jitemînatan berpirsiyar2. avahiya vê saziyê
bîn bêhn-bîna þîr ji dêv hatin
hîna viringî bûnbîna 1. kesê ku dibîne 2.
49
bîna
50
avahîbînahî 1. ronahiya çêv
2. þiyana dîtinê *"kurêmirovî, bînahiya çavêmirovî ye"
bînahînasî zanistên kupisporiya wan têkildarîçavan û dîtinê ye
bîner 1. temaþevan 2. bî-na
bîq cureyekî çêreya ku a-jalan pir kok dike
-ma bîq dane vî pezî? vîpezî kîjan çêre xwariyeku evqas qelew bûne?
bîr [I] saringên avê yên dibinê erdê de *"ava bîrê,bi bîrê xwe tehl e"
bîr [II] 1. hafize 2. hiþ3. zêhn *"emele pîrê,nayê bîrê"
bîrale þitilên daranbîranîn di zêhna xwe de
jîndargirtina bûyerên qe-wimî
bîrbir 1. biaqil û balix2. gihiþtî 3. reþîd
bîrdarî yadîgarbîrdoz feraseta ramyarîbîrdozî tekildarî feraseta
ramyarîbîrewer 1. rewþenbîr 2.
hiþmend bîrewerî 1. rewþenbîrî
2. hiþmendîbîrkarî hemû zanistên ku
bi kêrî jimartinê tênbîrkarînasî zanistên ku
pisporiya wan têkildarîhesabkirina endaze, kêþû pîvana tiþtan e
bîrkor kesê ku bala wî va-la ye; bîroke
bîrmendî 1. hiþyarî 2.zanatî
bîroke bîrkorbîrov nexweþiyeke çermî
yebîrovî kesê ku bi nexwe-
þiya bîrovê ketiyebîrxistok nameya hiþ-
yarkirinêbîs 1. raz 2. sirbîsk 1. lehze 2. demeke
kurt -bîska din xulekek berêbîst jimareya 20'î-bîstek 1. lehzeyek 2.
çirkekbîstan kerdiya ku sewze
lê tên çandin bîstem(în) di rêza bîs-
tan debîso 1. qumaþê þewitî
2. ariya pîneyên þewitî*"agir pê keve, bêhnabîso jê nayê"
bîsokî xwarina ku bêhnadûyî di çêja wê de pêkhatiye
bîsokî bûn (xwarina ke-landî) bêhna dûyî ji çêjawê hatin
bîþe daristana darên lef-lefok
bîþeng cureyekî daran e
bînahî
bîþî [I] daristanbîþî [II] biçrikên þirîn ên
bi qasî libên sêvanbîyanî 1. xerîb, bêgane 2.
giyayê çolê 3. ajala dirin-de, hov *"avê vexwe jikaniyan, jinê bîne ji bi-yaniyan”
bîz [I] 1. di giyanewerande seheka ku tiþtên si-rûþtî dipejirîne; qilqal,qilde 2. xweparêzî
-bîzê xwe jê kirin 1. jêhez nekirin û qildeyêxwe lê xera kirin 2.xwe jê girtin
bîz [II] þîþikên hûnanêbîzoke 1. kesê ku her
xwarinê naecibîne 2.kesê ku kirinên xelqênaþêkirîne 3. qure
bîzoketî quretîBK kurteya /berî koçê/,
beriya hicreta Cn. Pê-xember ji Mekeyê ber biMedîneyê
bobelat keresat, felaket-Xwedê bobelatê neyîne
serê tu kesî ez tûþî ka-resatekê hatim û tika di-kim neyê serê tu kesî
boç boçik *“ji dînan re neboç heye ne qorç heye”
boçesêlîn taweya bi bo-çik; miqilk
boçik 1. dêl, terî, dûv 2.binik *“boçika kûçikan,rast nabe”
boçûn raman, fikr, hizrboke cesaret, wêrekîbokeberan beranê þerkarbone 1. munasebet 2. se-
demboqije cureyekî çivîkan eboqil geh, teþkbor [I] bihur *"kerê ku di
borekê de bikeve, care-ke din di wir re naçe"
bor [II] rengê sorboraq 1. qurban 2. nezrboran cureyekî ba û bara-
na ku lêkendên giran berradibin
borandin/diborîne/bi-borîne 1. derbas kirin2. rabihurtin
borebor oreorborebor kirin oreor kirinborî [I] 1. derbasbûyî 2.
çûyî 3. rabihurtîborî [II] lûleborîn/dibore/bibore
1. derbas bûn 2. çûn*"kûçik diewtin, kar-wan diborin"
bosî 1. buxur 2. xwarinaþewitî
bosîdank buxurdankbosîn/dibose/bibose [I]
maç kirinbosîn/dibose/bibose
[II] bîsokî bûnbosle qiblenamebost bihustboþ 1. zêde 2. gur 3. pirboþahî 1. zêdeyî 2. gum-
51
boþahî
52
rahî 3. pirîboþelan 1. ava lap boþ
2. rêlbot 1. kun, qul 2. derz,
qelþ, cerxboyax tiþtê ku pê tê ren-
gandin; gûnboyax kirin rengandinboyaxker pîþekarê ren-
gandinêboz rengê spîbuhist maweya bi qasî ke-
fedesteke vekirî *"avêku da ser serî, çi buhis-tek çi du buhist"
buruntî belgeya ku xwe-dîtiya kesekî ya li sermilkekî nîþan dide
buruntî kirin milkek liser navê xwe dan qeydkirin
bux hilmbuxar hilm û gilma ku li
ser tiþtên keliyayî dikevebuxçik destmala ku kel
û melî dikine navêbuxur çêreyên bûdar ên
ku tên þewitandin daku bêhneke xweþ bidindoraliyê
buxurdank derdanka kubuxurê dikinê
bû [I] dawet, þahîbû [II] bêhnbûcî têjikên dêlikê; tûlebûçû govenda dawetêbûdar tiþtê ku bêhn jê tê bûjen daring, kereste
bûk [I] qûçê ku wekîtixûbê navbera du zevi-yan de bi keviran tê je-nîn
bûk [II] keça ku mêr dike,hevsera zavê *"bûk bidilê zavê ye, çi pilepilamelê ye"
-bûka baranê keskesor,heftreng
-bûka berfê heykelê kuji berfê tê çêkirin
-bûka ter û can keça kuhîna mêr kiriye
bûkanî kinca ku bûk diroja dîlanê de li xwe dike
bûkik goþtikê ku bi serlêþ ve hêþîn dibe
bûkil bûka nazenîn *”bû-kilê, ez þûkilê te me”
bûm kund bûn/dibe/bibe 1. hatin
holê 2. qewimîn 3. rû-dan *"bibe malavakirî,mebe malxerakirî"
-bûn def 1. werimîn 2.têr xwarin
-bûn marê nîvkuþtî mi-raz di çavan de man
-bûn stêrka bin ewranber çavan ketin û win-da bûn
-bûn ta û derzî pir lawazketin
-bûn tajiyê kuçeyan ris-wa bûn û cihê paldanênedîtin
bûncî kûçikê biçûçik
boþelan
53
bûnewer 1. afirandî 2.jîndar
bûnewerî giyanewerîbûra/bûrî birayê jina za-
vê bûrîn/dibûre/bibûre
(dewar) orînbûse [I] þilekiya serma-
yê ya ku bi þev dikeveerdê; qiravî
bûse [II] kemîn, tele
bûse [III] ramûsan, paçbûyer 1. rûdan 2. tiþtê qe-
wimî *"her bûyerek, jimirovan re þîretek e"
bûyîn/dibe/bibe bûn*“bûyî mîr, Xwedê me-ke ji bîr”
BZ kurteya /berî zayînê/,berî mîlada Îsa eleyhise-lamî
BZ
54
c/C tîpa sêyemîn a alfabe-ya kurdî ye; dengdarekepêþezmandevî ye û dibelavbûna wê de zimanli ser diranan diþide
cabil xercê ku pê dîwaranlê dikin
cacik benîþtcacim/carcim 1. xalîçeya
neqiþandî 2. çarþeva ni-vînan
cacir xwarina ku bi hin-giv û gûzê tê çêkirin
cade di nava bajaran deriya erebeyan a fireh
cadû karekî destsivikiyêyî ku tiþtinan di lisfêtiþtên din de xuya dike;sîhir
cadûbaz kesê ku bi dest-sivikiyeke taybet tiþti-nan di dilqê tiþtekî dinde xuya dike; sîhirbaz
cadûbazî sîhirbazîcadû kirin sîhir kirincahil 1. nezan, nebeled
2. nûgihiþtîcahiltî 1. nezantî, nebe-
ledî 2. nûgihiþtîtîcahiliye rewþa nezaniyê
ya beriya misilmanbûnê
cahnî kuriya mehînê; canîcahþ 1. têjika kerê 2. xa-
yîncam þûþe-cama nesaya þûþeya gir-
tikgirtikî û stûr a ku mi-rov çi di piþt de hebenabîne
-cama zelal þûþeya tenikcamax zerekiya ku dikeve
diranan-camax girtin diran zer
bûncame kinc, cilcamêr 1. mirovê kaw 2.
destbelaþcamêrtî 1. kawtî 2. dest-
belaþîcamêrkî 1. wekî kawan
2. wekî destbelaþancamî perestgeha misil-
manancamûs gamêþcan [I] 1. ruh, giyan 2. ji-
yan *"mal vedigere, lêcan venagere"
-can avêtin 1. bi dil û canxwe avêtin karekî an jîtiþtekî 2. pir hez kirin
can [II] ciwancanan xweþtivî, yarik
C
canazar teralcanazarî teralîcanbaz 1. lîstikvanê ka-
rên bixeter 2. bazir-ganê ajalan
canbazî 1. lîstikvaniyakarên bixeter 2. bazir-ganiya ajalan
canberî ajaleke zeryayî yecanbexþ 1. Xwedayê e-
fûkar 2. cangorîcanbêzar 1. bêhnteng 2.
kesê ku dinya li ber ça-van reþ bûye
canbêzar bûn 1. bêhn-teng bûn 2. dinya li berçavan reþ bûn
can dan 1. mirin 2. pirdil bijandin
candar ruhbercandarî jîndarî, ruhberîcanega ciwanegacanecan 1. jidil, samîmî
2. kelecancanemerg kesê ku di xor-
taniya xwe de miriyecanfeda cangorî canfes qumaþê ku ji he-
wirmiþê xwerû hatiyeçêkirin
cangiran canazar, teralcangoçk kesê ku zengilê
dêrê dixe û filehan gazîdêrê dike
cangorî 1. þehîd, pakre-wan 2. kesê gu jiyanaxwe ji bo riyeke pîrozdike gorî; fedayî
canhêþtir sewaleke çolêya stûdirêj e; stûdirêj
canik yar *"kî li hêviyacanikê maye, bê jinmaye"
canî 1. têjika mehînê;cahnî 2. tor û negihiþtî
canpola kesê ku mînapolayê qayîm e
canzerî kesê ku ji bernexweþî, tirs an jî la-waziyê rengê wî zer xu-ya dike
car sefer, qol, teqlcar caran/carinan ne her
timî, ne her wisa-cara xwe caranî kirin
dora xwe bi ser tu kesîve bernedan
-car hate ser carê bi qay-dekî din gotin heke he-man tiþt biqewime berte-keke tundtir nîþan dan
cardin sefereke din, qole-ke din *"emrê çûyî, car-din nayê"
caris çêr, sixêfcariye 1. xizmetkara jin2. jina ku di cengê de dîl
ketiye û wekî bendeyekêhatiye firotin
carok gêzî, siqayîlcarû bûjena ku pê dîwar
tên seyandin; seya carûd bêrikcatir çêreyek bêhndar a
ku di xwarin û vexwari-nan de tê bikaranîn
55
catir
56
caw 1. pîne 2. qumaþ,pirtî *"caw dibe kitan,dew dibe derman"
-caw cawê we ye û caw-bir cawbirê we ye karû eleqeya me bi we tuneye û her tiþt li ba we di-qede
cawbir meqescawker raçandiyê qumêþcawî diþcawîdan ebedî, bêpayancax [I] þîþikên hûnanêcax [II] 1. hewza di hundir
de 2. cerxa ku wekî re-fan di dîwêr de tê hiþtin
cax [III] þîþên li dora pêle-kan û paceyan
cax [IV] xwarineke ku jiçexþûr û hêkan tê çêki-rin
cazû jina dekbaz a koneceban [I] 1. goristan 2.
gorceban [II] 1. abal 2. ne-
wêrekcebar cerahê keþtek û en-
damên ku ji cih derketi-ne
cebilxane cihê ku muhi-mata leþkerî lê tê veþar-tin û parastin
cebirandin/dicebirî-ne/bicebirîne 1. (keþtek)tedawî kirin an jî (enda-mê ku ji cih derketiye) liþûna wî ya berê vegeran-din 2. (têkiliyên xera-
bûyî) bi rêk û pêk kirin3. (kar) têkûz kirin
cebirîn/dicebire/bice-bire 1. (keþtek) pakbûn an jî (endamê ku jicih derketiye) di dewsaxwe de rûniþtin 2. (tê-kiliyên xerabûyî) bi rêkû pêk bûn 3. (kar) tê-kûz bûn
cedel 1. nîqaþ 2. devjenîcedew birîna serpîlên a-
jalancefa 1. derd 2. westan 3.
zehmetî 4. renccegen cureyekî giyayê
nermik ê ku pê raxisti-nên malê, selik û hwdçêdibin; cîl
ceh zadê ku piranî ji boxwedîkirina ajalan têçandin *"ceh, qet nebû-ye genim"
cehdasî zadê ku hebênwî diþibihin cêh lê jiwan biçûktir in
cehimandin/dicehimî-ne/bicehimîne 1. qe-wirandin 2. kuþtin 3.mirar kirin
cehimîn/dicehime/bi-cehime 1. qewirîn 2.mirin 3. mirar bûn *"sebicehime, mêvan bêþivtên malê"
cehiþandin/dicehiþîne/bicehiþîne 1. ji ser hiþbirin, nehiþî kirin 2. bi
caw
xwarin, vexwarin an jîbêhneke jehrînî kuþtin
cehiþîn/dicehiþe/bice-hiþe 1. ji ser hiþê xweçûn, nehiþî bûn 2. xwa-rinê jê girtin 3. ji berbêhneke jehrînî ji xwe veçûn 4. bi sedema jehrêmirin
cehînî xwarinên ku ji ar-dê cêh hatine çêkirin*"behaneya tirekan, na-nê cehînî ye"
cehter catircehzeran 1. dema zerbû-
na cehê zeviyan 2. me-ha pûþperê
cejn 1. eyd 2. rojên þa-hiyê yên gelêrî *"cejnasalê, bi salê re dibihure"
-cejna we pîroz be! eydawe bimbarek bibe
cejnane eydanîcelad 1. stûbir 2. mêrkujcelaqî doþava pir tîrceleb 1. cure 2. keriyê
pêz ê ku diçe ber kêrê3. hevsarê dewaran
celebdar bazirganê pêzcelew gema serê sewalên
siwarbûnêcem 1. ba, hind 2. tayê
barekî 3. selika mezinceme cawcemawer ehalîcemawerî milkiyeta gelcemed her tiþtê ku ji ber
sermayê hiþk dibe; qeþa
*“xanî, li ser cemedêava nabe”
cemedanî pûþî, egal, þa-þik
cemexew kincên dema ra-zanê; pîceme
cemidî 1. ji ber sermayêqerisî 2. sar *"ava cemi-dî, ji kaniyan qut nabe"
cemidandin/dicemidî-ne/bicemidîne 1. bisermayê qerisandin 2.sar kirin
cemidîn/dicemide/bi-cemide 1. ji ber ser-mayê qerisîn 2. sar bûn*"berf ketiye ku ling bi-cemidin"
cemser 1. gopika sêrî 2.bakur û baþûrê tewere-ya ku di navenda din-yayê re derbas dibe;pol, qutb
cenab 1. hêja 2. berkeftî3. delal
cenan rezvancenbelî titûna ku kêþa
wê sext ecendek 1. cesed 2. laþcendere [I] amûra ku pê
karên hûnandî tên biri-qandin
cendere [II] amûra guvaþ-tinê
cenet rawestgaha dawîn abawermendan; bihuþt*"bi peyvekê mirov diçecenetê, bi yekê mirov
57
cenet
58
ceng
diçe cehenemê"ceng 1. þer, herb 2. cîhadcengawer 1. þerkar, þer-
van 2. herbî 3. muca-hid
cengebazî 1. þer û oxil-me 2. þerê bi deng ûfeng
cengecol 1. cergebez 2.dîlana têvel
cengîn/dicenge/bicen-ge 1. þer kirin 2. tûþîhev bûn 3. cîhad kirin
cengname çîrokên li serpêkhatin û bidawîbûnacengan
cengwestan 1. agirbest2. heta demeke diyarkirîrawestandina þer
ceqin (bi meþê) riya rojekêcer mixê badayîcerbader amûra ku pê
mixên badayî tên þi-dandin û sistkirin
cercer 1. gêre 2. kamcerde 1. êrîþ 2. talan û
desteserîcerdevan 1. êrîþkar 2.
talankarcerg kezebcerge xeleqa endazeya wê
360 derece yecergebez [I] kezeba ku
tevî don dibirêjincergebez [II] 1. dîlana
têvel 2. govenda ji jin ûmêran pêkhatî
ceribandin/diceribîne
/biceribîne 1. îmti-han kirin 2. ezmûn ki-rin *"ceribandin ji ne-ceribandinê çêtir e"
ceribîn/diceribe/biceri-be 1. îmtihan bûn 2.ezmûn bûn *"dewê ce-ribî, di firekê de jî têvexwarin"
cer kirin mixên badayîtê de çikandin
ces seyaya ji kilsêcesed laþ, termcew [I] hebrîngcew [II] rê û rêça avê; cocewahir kevirên binirx û
giranbiha *"axa mala mi-rovî, ji cewahirê xelqêçêtir e"
cewdik meþkeke piçûk aji bo avê ye
cewêlek xortê nûgihayîyê ku simbêlên wî derne-ketine
cewî benîþtê dara çamêcewr/cewrik têjikên se û
guran; tûle *"ji dêlên ti-rol, cewrên gurxenêqnakevin"
ceza ji ber tawanekî ve da-rizandin; seza
-cezayê giran sezayaqedexeyeke bixeter
-cezayê sermedî sezayabendîkirina heta mirinê
-cezayê sivik sezaya ta-waneke ne bixeter
ceza kirin ji ber tawanê
ve berpirsiyariyek lê bar-kirin
cezwe derdana ku qehwetê de tê kelandin; çoçik
cêmik cêwîcênik 1. bisk 2. valahiya
ku li fêza hestiyê di binbiskan de ye
cêr 1. kûzê avê 2. her cu-re kûzê ji kaxetîtê*"cêrê nû, ava wî sar e"
cêrg cureyekî govendan ecêrge gerdeniyeke ku zêr
û mûriyan pê de dikin ûpiranî jin davêjin stû ûqeydikên destên xwe
cêrifk gêziya bi destikcêwî 1. du zarokên ku bi
hevalcihî tên dinyayê 2.du tiþtên bi hev re
cêwtik kîsê çermînciger kezebcigerxwîn pir xemgîncigur rojeke geþt û sey-
ranê yecih 1. dews, þûn, war 2.
mekan-di cih de guncan *“ qen-
ciya ku ne di cih de be,vala ye”
-cihê daxê ye pir mixabin-cihê þanaziyê sedema
kêfxweþiyêcihê 1. cuda 2. veqetî 3.
ciyawazcihê bûn veqetîncihê kirin veqetandincihêreng 1. bi serê xwe
2. ciyawazcihêrengî 1. cudatî 2.
rengînî 3. ciyawazîcihêtî 1. cudatî 2. ciya-
wazîcihêz kel û melê ku mal-
bavan û xezûrgelanêbûkê didinê û paþê si-war dikin *"bextê dê,cihêzê qîzê ye"
cihok cew *"heta ci-hok rast nebe, av nayêberdan"
cihû zaroken Îshaq eley-hiselam ên ku TewrataMûsa eleyhiselam ji wanre hatiye hinartin *"jimalê cihûyan bixwin, limala filehan razên"
cil [I] 1. kinc 2. libas 3.lixwekirin
cil [II] berzîna ku di binzîn an jî baran de da-vêjin ser piþta sewalênbarkêþ *"ga, bi cilan na-yê naskirin"
cil [III] 1. berik 2. xa-lîçe *"filan kes cila þile (pêgiran û teral e)"
cildank cihê ku kinc lêtên danîn, istêre
cildirû alava dirûtinêcilik 1. raxistinên nava
malê 2. berzînên bin zînû baran 3. kincên peritîû qirêj *"sar e cilik sitare, germ e cilik þerm e"
-cilika wî xwar bûye 1.
59
cilik
60
karê wî ne baþ e, rewþawî ne baþ e 2. ketiyetengasiyê
cilq 1. xerabûyî 2. vîr-çoqî
cilþok cihê ku kinc lêtên þûþtin
cin mêçêtir, hin giyane-werên ku mirovnabînin
cinaq hestiyê sersîngafirindeyan
cinawir 1. dêw, ûc 2.hov, kovî
cincilî ava safîcindê 1. rindê 2. ezîzecindî 1. rind 2. kawcineh þiva serçomax,
çoyê sergulpikcinê kirin pembû ber-
hev kirincinên baxçeyê biçûkciniqandin/diciniqîne
/biciniqîne tirsandinciniqîn/diciniqe/bici-
niqe tirsîncinûs lanetcinûsî lanetîcir 1. sohbet 2. xwî û
xisletcird miþkê girscire pevçûncirik kurmê ku hewirmiþî
çêdikecirî xwarin, kel û melê
kesê ku bi þevederî li ci-hekî dimîne; erzaq
cirîd lîstikeke bi hespan e
cirk merhemcirm ji tawanbariyê para
ku dikeve stûyê mirovîcirnexweþ xeysetpîscis kilscisane kilsxanecism heyberên þênber-cismên esmanî heybe-
rên wekî roj, stêrk, heyvû hwd
civak koma mirovan-civaka çîndar civaka
xwedî-tebeqecivakî têkildarî koma
mirovancivaknas pisporê ku ko-
mekên mîrovahiyê teh-lîl dike
civaknasî beþa pispo-riyê ya ku komekên mi-rovahiyê tehlîl dike
civan dem û cihê beþ-kirî yê hevdîtinekê
civandin/dicivîne/bici-vîne 1. berhev kirin 2.tomar kirin 3. kom kirin4. anîn ser hev *"kewêçê, kewan li xwe dici-vîne"
-civandina hêzên leþ-kerî ji bo armancên ew-lehiyê neqlkirina beþekeartêþê li cihê ku pirs-girêk lê hene
civat 1. cemiyet 2. kome-le *"civat li mala pîrê yeû pîrê li mala xelqê ye"
civatgeh 1. jûra rûniþ-
cilq
tinê 2. di malperê depergala ku destûra hev-peyvîna zindî û nivîskîdide
civatname name an jîberhevoka ku þîret ûboçûnên civînê tê dehatine tomarkirin
civîn/dicive/bicive 1.bi ser hev de hatin 2.tomar bûn 3. kom bûn4. berhev bûn
civîn kombûna ji bo mi-jarekî
-civîna awarte kombû-na ji bo karekî neasayî
-civîna çapemeniyêkombûna ku ji nûçegi-hanên raya giþtî re vekirîye
ciwan 1. xort 2. nû 3.bedew 4. ter û taze
ciwanik banû, xanim, ciwanega gayê ciwan ê
nugihayî; canegaciwanî 1. xortanî 2. be-
dewî 3. terîtî *"nezan î,mêl bistîne bi ciwanî"
ciwên 1. dijûn 2. xeber3. sixêf 4. buxtan 5. de-vavêtin 6. gotinên kirêt
cixare baçik-cixare kiþandin baçik
kêþancixirandin/dicixirîne/
bicixirîne 1. nav tê dan2. tehrîk kirin 3. niçan-din
cixirîn/dicixire/bicixi-re 1. bi ber bayê tiþ-tekî ketin 2. xapîn
ciyawaz 1. cihê, cuda2. veqetî
ciyawazî 1. cihêtî, cu-datî 2. rengînî
-ciyawaziya regezî qu-rebûna neteweyekî liser yeke dîtir
cizdank peldankcî cih *“dînan mal dî, cî
nedî“cîderk (r) 1. þûna ku
deng jê derdikevin 2.çavkanî
cîgir 1. wekîl 2. cîniþîncîhad þerê di riya Xwedê
de -cîhad kirin di riya
Xwedê de þer kirincîhan 1. dinya 2. alem
*"azadî bi qasî firehiyacîhanê ye"
cîhangiþtî alemî,gerdûnî
cîhanî 1. dinyayî 2. jivê alema kordûnde
cîhaz amûrên ku bi gêre-bayê dixebitin
cîher navnîþana ku tiþtêþandî dê herê
cîl cureyekî çêreya ner-mik û dirêj e; jê xesîl,selik û çît tên çêkirin
cînavk (r) peyvên ku lidewsa navdêran tên bi-karanîn
61
cînavk
62
cîran 1. kesê ku mala wînêzîkî mala yekî din e2. kesê ku karê wînêzîkî karê yekî din e*"cîranê xerab bihêle,diranê êþyayî bikþîne"
cîrantî 1. temtêla kesênku malên wan li kêlekahev in 2. temtêla kesênku kargehên wan li kêle-ka hev in
cîwar 1. herêm 2. dever3. mekan 4. mintiqe
CNK kurteya Civata Niþ-timanî ya Kurdistanêya ku niha navenda wêli Hewlêrê ye
co/cok cewcobar [I] 1. çem 2. ne-
wal, xendeqcobar [II] þiva ku pê
hoyî gayê cot dikincol [I] 1. keriyê pez,
dewar û hwd 2. komakeriyên ku kesek tenêdiçe ber 3. tevlihev ûrengrengî
-col û cobal naxira de-wêr
col [II] zincîr-col kirin zincîr kirincol [III] kombûn, lêbanîn -colî serê yekî bûn
komî hinda yekî bûn, liyekî banîn
colane rûniþteka ku bibendan bi jorê ve girêdi-din û xwe tê de dihejînin
colandin/dicolîne/bi-colîne (xwe di colaneyêde) hejandin
coleke cihûcomerd 1. destbelaþ 2.
dayende 3. destfireh*“deriyê cinetê, comerdvedikin”
comerdî 1. destbelaþî2. dayendetî 3. destfi-rehî *"comerdî bi da-yînê dibe"
conega ciwanegacoq [I] 1. nîr, nîrik 2. xele-
qên bi ser hev ve; zincîrcoq [II] kînor/kunêrcoqcoq elokcoþ 1. heyecan 2. peroþî
3. kelecancoþandin/dicoþîne/bi-
coþîne 1. demên bi he-yecan jiyandin 2. anînkelecanê
coþîn/dicoþe/bicoþedemên bi heyecan jiyîn
coþî 1. heyecan 2. peroþî3. kelecanî
cot [I] 1. zo 2. du lib*"coteke birayan, meçi-ne nêçîra guran"
cot [II] 1. amûra ku erdêji çandiniyê re eywez di-ke 2. karê çandiniyê*"cot, bi gayê pîr nabe"
cot bûn 1. zo bi zo bûn2. (erd) ji çandiniyê reamade bûn 3. zewicîn
cotkar çandiyar *"gotin:
cîran
'cotkaro tu çi diçîni?';got: 'heke hêþîn be tu dêbibîni' "
cot kirin 1. zozoyî kirin2. erd tev rakirin, çandin3. zewicandin
cotyar cotkar *"berf lizozana tê rim rim, lideþtê þîn tê genim, cot-yar dibe hakim”
coxîn bêdercuda cihê, ciyawaz *"bi-
ra bira ye, bazar cudaye"
cudahî cihêtî, ciyawazîcudaxwaz kesê ku doza
cihêbûnê dikecuher xurcika ka û cêh a
ku bi serê sewalê de têdaliqandin
culux elokcunûtin erdê þilcur bi cur rengrengî,
celeblecebîcure 1. tehr, awa 2.
reng, celeb 3. þêwecurnik/curnî çalik û
kortikên li ser kevirancûbrik bihoka çirçirokcûcik têjika çivîkancuzam nexweþiyeke çêr-
mî yecûm [I] 1. bi qasî cûtina
carekî benîþt 2. benîþtcûm [II] cihê ku lê tevn
tê raçandincûmik [I] bi qasî cûti-
nekî benîþtcûmik [II] dezgehê tevna
ku tejên dirêj tê de tênraçandin
cûmî cela bûn binevatbûn
cûmker kesê ku tevnanradiçîne *"goþkarpêxwas in, cûmkerbêkiras in"
cûmkerî karê raçandinatevnan
cûn [I] 1. cûniyê ser ke-viran, kortika kêvir 2.kortala dankutanê
cûn [II] 1. tov 2. avikcûn [III] parçe, tîkecûn [IV] 1. gewr, rengê
hêþînkew 2. kever *"rêçrêça kera cûn e, sûcsûcê bûkên nû ne"
cûn [V] gûn, rengcûn [VI] cûyîn, cûtincûnî curnik cûrnik çalên li ser kevi-
ran ên av tê de dicivecûtin/dicû/bicû cûyîncûyîn/dicû/bicû 1. di
nava diranan de hêran2. di dêv de gerandin3. pêpest kirin û kedxwarin 4. sox kirin
63
cûyîn
64
ç/Ç tîpa çaremîn a alfabe-ya kurdî ye; dengdarekepêþezmandevî ye û dibelavbûna wê de zimanli ser diranan diþide
çaçûl mirovê bêkêr î ne-baþ
çadir xîvetçadirgeh komek çadirên
ku li warekî hatine ve-dan
çak 1. xweþik 2. baþ 3. çêçakbîn 1. xweþbîn 2.
bêhnfirehçakrewiþtî xwîpaqijîçakil 1. çengel 2. du çen-
gelên ku bi ser darekî vedikin da ku pê du satilênavê mil bikin
çaksaz kesê ku rêbazênkevn nûjen û bipergal di-ke
çaksazî hiþmendiya teze-kirin û têkûzkirina rêbazû ramanên dembihurî
-çaksaziya çandiniyê tê-kûzkirina kar û barên zi-raetê bi rêbazeke nûjen
çal [I] 1. kortal 2. dewx,cerx 3. kort *"biçûk kê-vir bavêje çalê, mezin
nikare derxîne"-çal kirin 1. binax kirin
2. gor kirin 3. bi axênixamtin 4. veþartin*“mar dibêje: min biku-je bi dijminatî, çal kebi dostî”
çal [II] enîbeþ, nehtikbeþ çalak [I] 1. pêsivik 2.
destsivik 3. bi awayekîgiyanewer hîna jî dijî
çalak [II] 1. di wê heyamêde ew malper diþixule2. di wê heyamê de ewhesabê wî tê bikaranîn
çalakger peywirdarêxebatekê
çalakî bizava bibandorçalepîka çarlepkîçam bûyerên dilsojçand hemû heyiyên ge-
lekî; ferhengçandî têkildarî heyiyên
gelekî; ferhengîçandin/diçîne/biçîne
tov li erdê raçandin ûçikandin
çandinî ziraetçandiyar ziraetkar, cot-
karçap [I] karê weþanê
Ç
çap [II] hêza þiyanêçap [III] bi qasî ku çavek
dibîne-di çapa dêv de lêxistin
di ser û çavan de kul-meke muhkem danîn
çap [IV] gav çap bûn ji weþanê re a-
made bûnçapemenî cîhana her cu-
reyên weþanêçaper alava ku nivîsan li
hev zêde dikeçapez çaydank, qorîçapger kesê ku weþanekê
di çapxaneyê de li hevzêde dike
çap kirin 1. nivîs weþan-din 2. pirtûk li hev zêdekirin
çaplûs melaq, laloþçaplûsî melaqî, laloþîçapûk selika kincançapxane kargeha ku we-
þanan li hev zêde dikeçaq geh, teþk, çîp *"þûrê
kê tûj be, bila li çaqamin bikeve"
çaqrût 1. çîprût 2. þeqrûtçar [I] 1. hejmara beriya
pêncan piþtî sisiyan 2.jimareya 4'an
çar [II] serwerên Ûrisataberê
çar [III] 1. hel 2. rêbazadermankirina arîþe ûpirsgirêkan
-çar bûn 1. peyde bûn,
pêk hatin 2. bi dest ke-tin
-çar kirin 1. bi dest xistin2. pêk anîn
çarbazî çargavîçarçef pîneyekê çarkujî
yê ku bi ser text û nivî-nan tê raxistin
çarçek 1. çekgirêdayî 2.silehþor
çarçive þeklê çargoþekîçarçive kirin di þeklekî
çargoþekî de dewisandinçarçîk cihê av û heriyêçardar tabûta miriyançardeh 1. hejmara beri-
ya pazdehan û piþtîsêzdehan 2. jimareya14'an
çardehem(în) di rêzaçardehan de
çarder çarçiveya dêrîçarem(-în) di rêza çaran
deçarenûs 1. qeder 2. a-
qibet-mafê çarenûsê heqê
rêbijartinêçareserî 1. hel 2. der-
mançareser bûn 1. hel bûn
2. derman bûnçareser kirin 1. hel kirin
2. derman kirinçarêk çaryekçargavî xara sewalên
çarpê ya hera lezgînçargoþe þeklê ku li ser
65
çargoþe
66
çar çiman ava bûye;çarkujî
çarix cureyekî solên berêye *"çarixan ji san reçêkin, dê çarixên xwebixwin"
çarîn helbesta ku ji çarristan pêk hatiye
çarkujî çargoþeçarlepkî birêveçûna za-
rokan a li ser dest ûçongan
çarmedor her çar terefçarmêrkî rûniþtina li
ser ling û qûnê çarmix þeklê wekî zêde-
kê/(+)’êçar neçar bivê nevêçarnikar çarmedor, her
çar terefçarpare tiþtê ku ji çar
parçeyan pêk hatiyeçarpê çarsimçarpêkî bi her çar piyançarpîne derewkerçarsim sewalên ku çar
lingên wan heneçarsim axa kerê nêrçarsî 1. asîtan 2. bazar
3. cihê ku girêdanên ci-vakî lê tên pê
çarþem roja piþtî sêþemû beriya pêncþemê
çarþev çarçefçartaq hêwana bilindçartek bi temamî, bi
giþtîçartil alava ku pê giha
tê civandinçarwe amûreke mûsîqî ya
ku bi serê tiliyan ve tê ki-rin û wisa tê lêxistin
çaryek ji çar paran jê pa-rek
çasir 1. parsek 2. xwes-tok 3. gerok
çat pîneçatan (da ku zêdetir kayê
lê bar bikin) pîneyêzexm ê ku davêjin serselika erebeyê
çaterê 1. averê 2. fetlo-nek
çatkêþ parçeyeke hesînêku pê lûleya tivingan têpaqijkirin
çatole 1. xîvetok 2. konikçav endamê dîtinê yê gi-
yaneweran e *"bilabextê mirovî hebe, bilaçavekî wî jî tunebe"
-çav berdan 1. dil bijan-din 2. daxwaz kirin
-çav ji sêrî pengizîn jiber þaþwaziyê çav lêzoq bûn
-çav lê bûn 1. raçav ki-rin 2. payîn 3. li bêndêman
-çav lê bûn bizota êgir1. bêhn lê teng bûn 2.pir nexweþ bûn
-çav lê gerandin teselîkirin
-çav lê rijîn kor bûn -çav pê ketin dîtin
çarix
67
çavþûjin
-çav qurçandin jê reçav kirin
-çav þêlî kirin (çav)gewr û nebîna bûn
-çavê xwe jê re çîro-vîro kirin gef û gur lêxwarin
çavbeloq çavzoqçavbirçî 1. têrnexur 2.
laylacçavdêrî 1. raçavî 2.
payînçavdêrxane cihê ku ji bo
raçaviyê hatiye sazkirinçavêþ êþa çavançavêþî kesê ku çavên wî
diêþinçavfireh 1. destbelaþ 2.
camêrçavgirêdan 1. çavgirto-
nek 2. xapandin, çav lêtarî kirin
çavgirêdayî kesê ku ne-zan nezan noqî nav ka-ran dibe
çavgirtonek cureyekîlîstikên zarokan e
çavik 1. sorikên ji bernexweþiyekê 2. bûjenênku dewsa berçavkandatînin ser reþika çavan
çavî [I] 1. qul 2. qisim 3.di maseyan de cihê kutiþtek lê tê danîn *"kanî,di çaviyê de þêlû ye"
çavî [II] di raçandinêfetlên hûnanê
çavînî bûn nezer lê gir-
tinçavînî kirin nezer lê
xistinçavkanî jêderk, makder,
menþeçavkorevîþkî kesê ku
çavê wî biçûk û giroverin
çavlider 1. kesê ku berêxwe dide jinên xelqê anjî dikeve bin minetaxelqê 2. kesê ku li ben-da alîkariya biyaniyane
çavmiç çavgirtîçavnebar dexesçavnebarî dexesîçavnêr zêrevançavnêrî çavdêrî, zêrevanîçavniq kesê ku qenciyan
zû ji bîr bikeçavreþî dexesî, çavnebarî
*"nan, pîvaz û nexweþî,çavreþî ne"
çavsax kesê bîna yê kuji koran re rênîþandê-riyê dike
çavsivik 1. biçûkdîtî 2.qure
çavsor 1. kesê ku tasaçavên wî tijî xwîn bûye2. sitemkar, zordest
çavþirtik 1. kesê ku biçavêþê ketiye 2. kesê kupê nabe ser û çavên xwebiþo
çavþortav çavþirtikçavþûjin çavên asyayî
68
çavþîn çavsût, çavkes-ber *"keçel dimire por-sor dibe, kor dimireçavþîn dibe"
çavteng bexîl, timakarçavtirsandîtî newêrek-
tiya bêhemd çavtirsiyayî 1. newêrek
2. teral 3. xwerane-girtî
çavxezal çavbedewçaw 1. dara ter 2. þiv 3.
çirpî 4. bendekiya kugurzê giyayê çinandî pêtê girêdan
çawa çi tehrî, çitoçawanî awayê pêkhati-
na heyberançax 1. dem, zeman 2. he-
yam 3. gav *"gur û hirçbûn destbirak, dinya bûçaxê mehdiyê zemên"
-çaxê seholîn sedsalênku li her derê serma ûseqem serdest bûye
-di çax û benda hev debûn di heman temen ûbejnê de bûn
çay giyayekî belgên wîtê hiþk-kirin, heta kurengê wî werdigere so-rahiyê di ava kelandîde tê rawestandin ûpaþê di piyanan de tevîþêkir tê vexwarin
-çaya berçovî çaya kêfêçayger kesê ku çayê be-
lav dike, çaybelavkirî
çayxane cihê ku lê çayapijandî tê firotin
çazan kesê ku rewþan bihikmetê dadihûrîne;hekîm
çazanî hekîmtîçek [I] kinc, cilçek [II] sileh *"çek ne ya
hemû kesî ye, lê nefs yahemû kesî ye"
-çeka lûledirêj sileha kumenzîla wê dûr dikþîne;çapdirêj
çekên komkujiya gir-seyî silehên giran ênku qirkirina giþtî pêktînin û binçirka giyane-weran diqelînin
-çek danîn þer rawes-tandin
çekbend kinca bêmil;qutik
çekçekûle barçêrmkçekdar silehdarçekebazarî bazarkirina
bi cedel û gengeþîçelak çakilçelake darikê dirêj û dev-
çeqel ê ku pê gûz û hwdtê çinîn
çelandin/diçelîne/biçe-lîne jê spîldax derbaskirin
çelçelok 1. pirbêj 2.zimandirêj
çele 1. çil rojên her wer-zê 2. çil rojên zivis-tanê yên pêþîn û paþîn
çavþîn
çeleçel kirin 1. galegalkirin 2. zimandirêjî ki-rin
çelek xwarbûna wekî serêçoganê
çeleme cînaq-çeleme girtin lîstina bi
cînaqançeleng 1. bi îhtiþam 2.
bedew 3. wêrek çelexane 1. çil rojên ji-
na welidî 2. rewþa se-lexanetiyê
çelitandin/diçelitîne/biçelitîne 1. ji qêlikderxistin 2. heriþandin
çelitîn/diçelite/biçelite1. ji qalikê xwe biþkuvîn2. heriþîn
çelixt wermçel kirin 1. axaftin 2.
vegotinçelp dengê awayê vexwa-
rinê yî kûçikançelpandin/diçelpîne/bi-
çelpîne 1. bi serêzimên wekî kûçikan vex-warin 2. herimandin
çelpeçelp dengê dom-dar ê ku ji awayê vex-warinê yî segan tê
çelpeçelp kirin 1. çel-pandin 2. bi gotinênbeletewþ axivîn
çelqandin/diçelqîne/biçelqîne 1. hejandin2. av tê werdan 3. kiyan
çelqîn/diçelqe/biçelqe
(tiþtê avî) li hev ketin ûhejîn
çelte 1. galegal, gotegot2. gotinên bêbingeh; îfti-ra 3. galteyên soxkirinê
çelûz pirsokçelziman 1. devbelaþ 2.
devçepelçem [I] 1. rûbar 2. newa-
la ku av tê re dikiþe*"çem, ji kaniyan çêdi-be"
çem [II] 1. mij û moran2. ewrawî û bidûman*"gur di çemê de har di-bin"
çemandin/diçemîne/bi-çemîne 1. tewandin 2.qurifandin
çember xeleqçembil 1. qulp 2. bistik
*"ê ku dîzikê çêke, dêçêmbil jî pê bixe"
çemçûr kêça belçikançemçûs çikûs, bexîlçemedank derdana ku
mirov kel û melê xwedixê û davêje milê xwe
çemîhanî baxçeyê da-rên tûyê
çemîn/diçeme/biçeme1. tewîn 2. qurifîn
çemk 1. feraset 2. zih-niyet
çemole 1. þûm 2. nehe-wayî 3. belakirî
çempal barê biçûk ê kudatînin ser barî; serbar
69
çempal
70
çenberî erebeya si-warbûnê
çençûz çirizçend çiqas *"çend çiya
hene, ên kurdan e"çendanî tekildarî hej-
mar û miqdarê çendemîn 1. çendem
2. a çendan 3. kîjançenebaz 1. çelziman 2.
devçepel 3. devbelaþçeneçen 1. zimandirêjî
2. çeleçelçeng 1. kulm, kefa dêst
2. qulac *“teyr bi çen-gan difire, mêr bi mêrandixwire”
-çeng dan hev 1. bi hevre meþîn 2. destyariyahev kirin
çenge 1. erzên 2. goþe,çim
çep 1. dijbera aliyê rastê2. çep
çepel 1. qirêj, gemar 2.reþ û tarî 3. kirêt, mujikî*"gayê çepel tim golik e,merivê çepel tim lawike"
çeper kozik, mewzîçeperast 1. rû bi rûyî
hev, hevrû 2. hemberîhev
çepik lêdana destekî lidestê din
-çepik lê dan 1. kefênher du destan li hev xis-tin 2. pesna karekî dan
çepil endamê ji enîþkêheta sermilê
-di çepilê yekî de girtinû avêtin derve qewi-randin
çepîn kesê ku destê xweyî çepê baþ bi kar tîne
çepken 1. nefeq 2. qula jiher du aliyan ve vekirî
çeqçeq çêreyek eçeqçeqok darê berêþ *"aþ
çûye, ew li pey çeqçe-qokê ketiye"
çeq ling, qiççeqel dudevîçeqene cureyekî daran eçeqrût lingrût, qiçrûtçeqûber alavên ku ne bi
serê xwe lêbelê bi hêzamirovan dixebitin
çerçî firoþkarê gerok *"çibi çerçî re be, wî difiro-þe"
çerixandin/diçerixîne/biçerixîne 1. ziviran-din 2. jê averê kirin
çerixîn/diçerixe/biçeri-xe 1. zivirîn 2. jê averêbûn
çerm çêrm çermik çêrmikçermesor çêrmsorçerx 1. kevirê alavtûjki-
rinê 2. alava ku devêpênûsa darînî tûj dike*"çerxa felekê, geh li jêre geh li jor"
çerxe 1. taye 2. toterîk
çenberî
çerxeme 1. zembîl, selik2. çapûk
çerxetûn tawe, miqilkçerxê/çerxo mirovên ku
mal bi mal digerin, nav-malangerî *"çerxê berêbêsol bû û îdareya me didêst de tunebû, îcar dipiyan de sol jî hene"
çesp bûjena zeliqandinêçespan 1. çeleng, zîrek 2.
kêrhatîçespandin/diçespîne/
biçespîne [I] bi çespêdu tiþt bi hev ve zeliqan-din
çespandin/diçespîne/biçespîne [II] 1. îsbatkirin 2. eþkere kirin
çespîn/diçespe/biçes-pe [I] du tiþt bi çespê bihev ve zeliqîn
çespîn/diçespe/biçes-pe [II] 1. dan îsbatkirin2. dan pejirandin
çet 1. zor, dij 2. astengîçete zordestçetel amana pêxwarinê a
ku bi devê wê ve çendtilî hene
çetewil 1. cerde 2. rêgirçetin 1. zor 2. dijwarçetin bûn 1. zor bûn 2.
dijwar bûnçetinî 1. zorî 2. dijwarîçetir [I] 1. sîwan, sîtavk
3. paraþûtçetir [II] 1. dîkê mirîþkê
2. elokê nêrçetirbaz paraþûtvançevandin/diçevîne/bi-
çevîne (wekî çenberê)tewandin
çewal telîsê mezinçewir bez, donçewlik mezreçews pêkutîçewsandin/diçewsîne/
biçewsîne 1. daqultan-din 2. pêpest kirin
çewsîner zordest, zalimçewt xeletçewtî xeletîçewênder silqa ku jê þe-
kir tê bidestxistinçexer 1. pê 2. þûnpêçê 1. qenc 2. baþ *"gayê
çê bi baran, mêrê çê bixeberan"
çêbuwar tiþtê ku ne eslîye, qulebî
çêbûn/çêdibe/çêbibe1. afirîn 2. pak bûn 3.qewimîn, rûdan
çêj tahm, lezet-çêj jê wergirtin bi kêfa
xwe jê xwarin, vexwarinû kelk wergirtin
çêjdar bitahm, bilezetçêjandin/diçêjîne/biçê-
jîne 1. tahm kirin 2. jêxwarin û vexwarin
çêker 1. tehmirkar 2. pa-ker 3. afirîner
çêkirin/çêdike/çêke 1.afirandin 2. pak kirin 3.
71
çêkirin
72
temhîr kirin 4. anîn holê*"ka tunebû, kadîn çêdi-kir"
çêl kevir, zinar, selçêlaxî 1. dibûr 2. hevrazê
ku naverasta wê kort eçêlek dewara mê ya ku
di-zê û tê dotin; mange*"bêndera ku çêlek liser bigere, ew çi bêndere"
çêlik têjik *"kund çêlikaxwe dixwe û paþê bi serde digirî"
-çêlik anîn têjik anînçêlî nifþ, neslçêlkew têjikên kewançêl kirin 1. behs kirin 2.
qal kirin 3. jê xeber dançêlûs pirsok, kesê der-
manê her kulê dipirseçênî 1. xwarina çivîkan
2. qûtê mirîþkançêr dijûn, sixêf-çêr lê kirin jê re xeberên
nebaþ û dijûn gotinçêrandin/diçêrîne/biçê-
rîne 1. sewal birin çêre-yê, likijandin 2. dekbazû fêlbaz bûn
çêrbaz sixêfkar, dijûnkarçêre 1. giyayê ter 2. hêþî-
nahî *"çêre çiqasî nermbibe jî, di bin kêvir denasekine"
çêrek çêrbazçêregeh cihê ku lê giya
heye; mera
çêrîn/diçêre/biçêre 1.çêre xwarin, likijîn 2.binê feraqên xelqê alas-tin *"berxê ku têr þîrnexwar, bi kavirtî jî têrnaçêre"
çêrm 1. postê li ser termî2. derveyê cendêk *"jimêran nav dimîne, ji ga-yan çerm dimîne"
çêrmik postê ziravik û te-nik
çêrmesor emrîkiyê xwerûçêrt zîrç, rîççêtir 1. qenctir 2. baþtir
*"jin heye, ji sed mêrîçêtir e"
çêtî kirin 1. parçeparçeyîkirin 2. qutqutî kirin
çêyî qencî, baþîçi peyveke ku der heqê
tiþtan de pirsiyariyê dike-çi got mijara gotina wî
çawa bû?çiç (di zimanê zarokan
de) memikçiçik 1. berê mirovan 2.
endamê þîrî yê giyane-weran; hingil, girêþ
çift refes û lotika sewalan-çift avêtin (sewal) bi
lingê paþîn pehîn avêtinçiftexas qumaþekî spî ye;
patisqeçik 1. þipê 2. li ser xwe-çik çik! kîteyeke ku ji za-
rokan re tê gotin da kujipiyan bisekinin
çêl
-çik rabûn ser piyan ras-terast rabûn ser xwe
çikeçik bi dirêjahî-çikeçik di erdê de ku-
tan bêyî ku xwar bibe biawayekî rasterast dixweliyê de çikilandin
çikandin/diçikîne/biçi-kîne 1. dar û stûn bidirêjayî bi cih kirin 2.hilm û nefes birîn
çikilandin/diçikilîne/biçikilîne tê de bi dirê-jayî dewisandin
çikilîn/diçikile/biçiki-le tê de bi dirêjayî bicih bûn
çikindir silqçikîn/diçike/biçike 1.
dar û stûn bi dirêjayî bicih bûn 2. hilm û nefesteng bûn 3. miçiqîn*"kaniya ku av jê kiþiya,naçike"
çikot çikûsçiksayî esmanê hêþîn î
bêewrçikûs 1. destgirtî 2. ti-
makar, çiriz çikûsî 1. destgirtîtî 2.
timakarî, çirizî *“çikû-sî, bi merivan gû jî di-de xwarin”
çil 1. hejmara piþtî 39'an2. jimareya 40’î
çilag pirtîçilagî pirtîfiroþîçile 1. çil roj 2. çele
çilem(-în) di rêza çilî deçilek 1. silek 2. çavbirçî
3. kesê ku baha wî zêdeye *"bizina kulek, timîçilek e"
çilfis dizekçilfisandin/diçilfisîne
/biçilfisîne dizînçilik çeleçilizîn/diçilize/biçilize
pars kirin, gedandin, lirewciyê gerîn
çilîçilî 1. baçermok 2.korê þevê, þevekorî
çilk dilop *"barana nîsa-nê, çilk bi kîsan e, dew liber derê her kesan e”
çilkandin/diçilkîne/biçilkîne 1. dilopan-din 2. bijinandin
çilkîn/diçilke/biçilke1. dilopîn 2. bijinîn
çilm xilîtçilmas zekem, bahorçilmasî zekemî, bahorî-bi çilmasê ketin zekemî
bûn, bahorî bûnçilmêre zirzeçilmêre kirin zirze ki-
rinçilmisandin/diçilmisîne
/biçilmisîne 1. peri-tandin 2. zibilandin 3.reng jê birin 4. bi avne-danê (giya) hiþk kirin
çilmisî 1. benzavêtî 2.zibilî, rengjêçûyî
çilmisîn/diçilmise/bi-
73
çilmisîn
74
çilmise 1. zibilîn 2.reng jê çûyîn
çilmo pozxilîtçilo [I] pelê daran ê hiþk
û zerbûyîçilo [II] 1. çawa 2. çito
*"kor çilo li Xwedê di-nêre, Xwedê jî wilo lêdinêre"
çim 1. qorzî, goþe 2. kêlek3. guç
çima çi re, çawa, çitoçimandin/diçimîne/bi-
çimîne 1. tewandin 2.zêl jê vexistin, parçayekjê qut kirin
çingîn/diçinge/biçinge(çingo û þûþe) þingîn
çingo madenê ku jima-reya wî ya atomî 30, gi-raniya wî ya atomî65.37 e û kurteya wî yalatînî Zn ye; tûtya
çingoyî madenê ku biçingoyê hatiye tahm-dan
çingul kaçlokçinîn/diçine/biçine [I]
(fêkî, sewze û zad) qutkirin, dirûn
çinîn/diçine/biçine [II]1. raçandin 2. moçik lêneqþ kirin
çipîsk fîtik-çipîsk lê xistin bi qasî
berdana tiliyên mezinû navincî li yekî/tiþtekîxistin
çiq guliyên darê, çiqilçiq kirin dapîtinçiqas pirsa ku bersiva wê
bi miqdarekê tê dayîn*"cehþik çiqasî mezinbe, dîsa jî ker e"
çiqil guliyê darêçiqil kirin çiq kirinçiqinî qebizbûyî-çiqinî bûn qebiz bûnçir 1. hiþk û ne ter 2. xavçira 1. þemal 2. fener,
panos *"çira ji koran re,def ji keran re bêfaydeye"
çirandin/diçirîn/biçirî-ne 1. dirandin 2. de-rewên berhewa kirin
çirav dilop, çilkçirge giyayê zexm ê go-
legenî û erdên hezgeçirik fîþenga neteqiyayîçirikandin/diçirikîne/
biçirikîne 1. pembûçandin 2. diran li hevguvaþtin û jê deng der-xistin
çirikîn/diçirike/biçiri-ke dengê çirkeçirkê jêhatin
çirikvan pembûjençirîn/diçire/biçire 1.
dirîn 2. biþkuvînçirk 1. meneke demji-
martinê ya ji deqîqeyêhindiktir e; saniye 2.careke zivirandinê; fetl
çirkeçirk dengê ku ji
çilmo
parçeyên hesinî û raki-þandî dertê
çirkejimêr di katjimêrêde nîþaneya saniyeyê
çirpî þiva ziravkçirtequlî lîstika cirîdê-di nav de çirtequlî ki-
rin bi kêfa xwe û bêmi-net di nav de lîstin
çirt zîrççirtemîz kelmîzokçirtik 1. lotik 2. refesçirtik avêtin/dan 1. lo-
tik avêtin 2. refes kirin3. hiltîzîn *"hespê ku tuli rex guhdirêjî girêdî, andê bide çirtikan, an dêbibe gezoke"
çirtoke 1. sewala loti-kavêj 2. hiltîzok
çirtovirto tiþtê bêqîmet;sixtopixto
çirûsîn/dirûse/biçirûse1. biriqîn 2. þemal dan*"gîsinê xebatkaran, di-çirûse"
çirûsk 1. berq 2. þewq ûþemal 3. pêt 4. alaf
çirxat kirin aþ betilandinçist/çust çeleng û zîrek çiþt unsurên ku bûjenan
pêk tîninçito çawa, çilo, çima, çi reçiv 1. ziqzaq 2. fetl 3.
xêzxêzîçivanek çivangeçivange goþeya ku ke-
van dibe
çiv dan 1. baz dan 2.bezîn 3. jê revîn
çivêl kesê ku her demyarî û henekan dike, ca-rinan ji tixûban jî derdi-keve
çivîk 1. firindeyên biçûk2. cureyekî firindeyênbiçûk e *"çivîkeke girtî,ji qazek çolê çêtir e"
çivînî 1. biziqzaq 2.fetlfetlî 3. xilimxwarî
çiya kêrtê bilind *"çiyaçiqas bilind be jî, dê rêpê keve"
çiyakêþ kesê ku hildi-kiþe kêrtên bilind
çiyaniþîn kesê ku liherêmên çiyayî dijî
çiyayî tiþtê/kesê ku li çi-yan heye/li çiyan dijî
çizîn/diçize/biçize (didema pijandinê de) jêdengê þewatê hatin*“çizîna nanê genimî, jikezebê tê”
çizirîn/diçizire/biçizire1. ji ber çûyîn 2. qulbûn 3. gizirîn
çîç 1. arastî û xemilandî2. (di zimanê zarokande) rind û bedew
çîç bûn 1. xemilîn 2.(di zimanê zarokan de)rind û bedew bûn
çîçek xemla dar ûçêreyê; kulîlk
çîçekdank kulîlkdank
75
çîçekdank
76
çîçelan 1. tiþtê ku temtêlawî xweþik dixuye 2. cihêdîmenxweþ
çîçeve kirin/çîç kirin 1.xemilandin 2. (di zimanêzarokan de) rind û be-dew kirin
çîçik (di zimanê zarokande) pêlîstok
-çîçik û vîçik 1. pêlîs-tokên zarokan 2. xem-lên bêbine û hûrde
çîçî 1. ifet 2. namûsçîk [I] 1. çirûsk 2. pêt
3. alafa pêþînçîk [II] ango, wateçîl rengê vekirîçîlan devhuçika fireh û
dirêjçîlspî rengê spî yê lap
vekirîçîleçep 1. berevajî 2.
xaromaroçîm [I] erdê ku çêreya
wê gurbiz eçîm [II] lingçîman erdê ku çêreya
wê gurbiz eçîmanzar erdê ku her
dera wî bi çêreyekegurbiz rapêçandî ye
çîn [I] 1. moçik 2. neqþçîn [II] hêza þiyanê; te-
wax, tewançîn [III] sinif, tebeqeçîn [IV] 1. xeleq 2. ba-
dok, kurîþkçînandin/diçinîne/biçî-
nîne 1. hûr kirin (tevtiþtekî) 2. (bi ser de) piþi-randin
çînandî 1. hûrkirî 2. pi-þirandî 3. amade
-nanê çînandî 1. nanêku hûrî tevî xwarinekêkirine 2. xwarina hazir
çînayetî tebeqîçînik tûncika jinançînîn/diçînîne/biçînîn
1. neqiþandin 2. moçiklê kirin
çîp ji çongê berjêrtir aliyêpêþiyê yî ling
-çîp lê duta vebûn geh lêsist bûn û peliþîn erdê
çîplot 1. çîprût 2. þeqrûtçîprût lingtazîçîqal 1. qels, lawaz, jar,
zeîf 2. eware, yaxçîrçîrî parçeparçeyî,
zîvalzîvalîçîrçîrî kirin parçeparçeyî
kirin, zîvalzîvalî kirinçîrevîr vir û derew-çîrevîr kirin vir û derew
kirinçîrik qaxê fêkiyançîrok hikayeyên dirêj ên
bi efsûn û xeyalî-çîrokên jinebiyan ga-
zincên bêrûmet û valaçîrokbêj kesê ku hika-
yeyên dirêj ên bi efsûn ûxeyalî vedibêje
çîroknivîs 1. karê nivîsî-na hikayeyên dirêj ên bi
çîçelan
efsûn û xeyalî 2. ber-hevkarê çîrokan
çît [I] 1. cureyekî qumêþe 2. destmalên ku bi qa-liban hatine rengandin
çît [I] dîkê ku saleke te-menê xwe temam nekiri-ye
çîtik 1. qurhekêþî, peþ-kavêjî 2. þilimziwa
çîtik kiþandin 1. qurhekiþandin, peþk avêtin2. þilimziwa avêtin
çîv 1. destikê destarî 2.di erebeya gan de darikêku di ber tayeyê de di-çikînin da ku ji surnî ne-filite *"çîvê stûr e, tixûbdûr e; çîvê zirav e tixûbav e"
çîveçîv dengê domdarêçivîkan; vîçevîç
çîz mêþa hespan; mozçîzeçîz 1. dengê zîz,
çîzînî 2. mizemizçîzînî vizînî, vingînîçîzok mizmizokço þiv *"mebe çoyê di
destê dînan" çoçik derdana ku qehwe
tê de kelandin, cezweçogan 1. þiv 2. çirpî 3.
gopalçokar xizmetkarçol 1. beyar 2. berî
*"mêr çol e, jin gol e" çolbir riya kurtçolik destço
çolistan 1. sehra 2. berî,ne deþt
çomax 1. tiþtê serpopil2. þiva sertompiz
çong herewera di naven-da ling de; jinû *"hekete da nava avê, ha liçongê ha li navê"
-çong lê þikestin 1. (pir)betilîn 2. (ji tirsan) tevnegerîn 3. bêtaqet man
-çong lê sist bûn 1. (wekîberê) jêhatî nebûn 2. (jitirsan hêz lê) þikestin ûdaxwarin
çopçepîsk margîseçopî 1. xesb 2. talançopandin/diçopîne/bi-
çopîne 1. bi zorê jêstandin 2. talan kirin
çopîk 1. ehmeq 2. gêjçoqil lingçoqildirêj lingdirêjçors 1. þevekorî 2. sero-
bero, keteberçortan toraqa hiþk-kirîçoþ kirin ker ajotin *"ke-
ra ku barê te ne lê be, neçoþ kê ne doþ kê"
çov 1. þiv 2. gopalçu tuçune 1. tune 2. sifr, (0)çurtanok hestiyê ser-
çongêçûçanêk (di zimanê zaro-
kan de) biçûçikçûç kirin/çûçî kirin (di
zimanê zarokan de)
77
çûç kirin
78
rûniþtinçûk çivîkên biçûk *"her
çûk, bi zimanê xwedixwîne"
çûle xelqkenandîçûm 1. baqek giyayê hiþk
ê girêdayî 2. defþe, baqçûn çûyîn-çûn ava (roj, heyv, stêrk)
qulibîn-çûn ber tira cahþikan
1. bêpar û bêpeþk mayîn2. bi kêrî tu karî nehatinû ji neçariyê gavanî kirin
-çûn ser dilovaniya xweçûn ber rehma Xwedê
çûr [I] zerînî
çûr [II] terþ û talan, çopçûr bûn 1. tûþî talan-
bûnê hatin 2. dêrz bûnçûr kirin 1. talan kirin
2. dêrz kirinçûv bizava revînê-çûva roviyan bazdana
bi lezgînîçûv dan/çûv kirin ga-
vek li vir û yek li derahan xistin
çûyîn/diçe/biçe(here)1. nehatin 2. ji vir berbi cihekî din ve meþîn*"bi lavelavê, mirov jiber jina xwe naçe der"
çûk
79
d/D tîpa pêncemîn a al-fabeya kurdî ye; deng-dareke ku li gorî cîder-ka wê diranî ye, li gorîbelavbûna wê girtî ûnerm e
da- [I] pêþgireke ku bi lê-kerê ve diziliqe û wateyaberbijêriyê didê
da [II] dayikdab tele, dafikdabarandin/dadibarîne
/dabarîne 1. bi ser derijandin 2. dan guleyan
dabarîn/dadibare/daba-re hetikîn
dabaþ 1. mijar 2. behs,babet
daberizîn/dadiberize/daberize 1. êrîþ kirin2. belapêþkarî yekî bûn
dabestin/dadibeste/da-beste 1. girêdan 2. ku-ta kirin 3. bi encam ki-rin
dabeþ 1. parçe, par 2. qi-sim 3. kerî
-dabeþ kirin 1. parçe ki-rin 2. parve kirin 3. kerîkirin
dabêlandin/dadibêlîne
/dabêlîne 1. daqurtan-din 2. vegemirandin*"kesê çavbirçî, kerê bi-bar dadibêlîne"
dabir (r) nîþaneya bêh-nokê ya ku li jorapeyva resen tê danîn
dabiristin/dadibirisîne/dabirisîne 1. rêz birêz bûn 2. sef girêdan3. ketin þîþtirekê
dabîn kirin 1. bîme kirin2. ewle kirin
daçek (r) peyvên bêwateên mînanî /li, bi, ji…/ ênku di hevokê de bi pey-wirekê radibin
daçikandin/dadiçikîne/daçikîne 1. di erdê debi dirêjahî bi cih kirin 2.çikilandin 3. hincikan-din
dad 1. dayik 2. edaletdadan/dadide/dade [I]
1. girtin 2. zirze kirin*"deriyê xêran, nayê da-dan"
dadan/dadide/dade [II](agir) pê xistin
dadgeh mehkeme-dadgeha lihevanînê
D
80
mehkemeya sulhê-dadgeha sezayî mehke-
meya cezayîdadger hakimdadik jinika ku ber diya
wan ve çavdêrî an jîsexbêrîya zarokan dike
dadî huqûqîdadmend dadwerdadparêz huqûqparêzdadwer adildadwerî adilbûnîdadyane adilanedafik xefik, tele *"roviyê
zexel, bi her du lingandikeve dafikê"
dager 1. dahatina ber bijêrê 2. veger
dagerandin/dadigerîne/dagerîne 1. berjêr ki-rin 2. anîn xwarê 3. lêvegerandin
dagerîn/dadigere/dage-re 1. peya bûn 2. hatinxwarê 3. lê vegerîn
dagirker îþxalker, vegirtîdagir kirin îþxal kirin,
vegirtindagirtin/dadigire/dagi-
re [I] 1. tijî kirin 2. îsti-la kirin
dagirtin/dadigire/dagi-re [II] ji malperekî pel-dankek daxistin
dahan dayîn *"dermanêxwestinê, dahan e"
dahatin/datê/dayê 1.peya bûn 2. hatin
xwarê 3. dagerîndahatû 1. pêþeroj, mus-
teqbel 2. pere û berê kuji ked an jî dezgehê mi-rovî tê
dahelandin/dadihêle/dahêle pê ve aliqandin
dahelîn/dadihele/dahe-le pê ve aliqîn
dahênan/dadihêne/da-hêne 1. kiþf kirin 2.îcad kirin 3. afirandin
dahêner 1. kaþif 2.mûcîd 3. aferîner
dahiþtin/dadihêje/da-hêje 1. li serê rawestîn2. li serê pir kûr ramîn
dahol defdaholjen deflêxistîdahûrandin/dadihûrîne
/dahûrîne 1. tehlîl ki-rin 2. çareser kirin 3. jêre rayeyek dîtin
daketin/dadikeve/da-keve 1. peya bûn 2.hatin xwarê 3. berjêrbûn 4. (sewalê nêr)nayîn, gayîn
dakirin/dadike/dake1. avêtin 2. pekandin3. nixumandin 4. ber-jêr kirin *"jin, mêrandadikin û radikin"
da ku ji bo ku, seba ku*"bilind menêre, da kutu nizm nekevî"
dalak kesê ku zarokansunet dike
dadger
dalan kulek, lingordalehî rexne an jî ga-
zindên nazikdalehî kirin bi nazikî
gazind an jî rexne kirindaliqandin/dadiliqîn/
daliqîne hilawestindalît qurmê darê yî qut-
kirîdaman ji navikê berjêrtir
pêþên dêreyekî; tûmandamezrandin/dadimez-
rîne/damezrîne 1.înþa kirin, ava kirin 2.saz kirin 3. çêkirin
damezrîner 1. sazker2. çêker 3. daner 4. da-hêner
damilandin/dadimilî-ne/damilîne (çav) gir-tin
damilîn/dadimile/dami-le (çav) hatin girtin
damûsk porê katara stû-yê hespan
dan/dide/bide [I] 1. ve-gerandin 2. radest kirin
-dan ber hev 1. qiyas ki-rin 2. rû bi rûyî hev ki-rin 3. hevrû kirin *“bi-aqilan dan ber hev ûser hev, dînan lawênxwe zewicandin“
-dan û standin 1. têkilî,eleqedarî 2. kirîn û firo-tan 3. hildan û danîn 4.bexiþandin û jê birîn*"dan û sitandin di
destê Xwedê de ye"-dan zanîn/dide zanîn
/bide zanîn 1. danasîn2. pê hesandin 3. hay-dar kirin, agahdar kirin
dan [II] 1. genime kutayî2. hebên gênim *"kayakevn, dan jê nakevin"
-danê kutayî genimê dicûnî de bi mîrkutan ku-tayî
dan [III] 1. demên rojê 2.beþên zemên *"adarê,berfê xwe da guliyêdarê, nema danê êvarê"
danasîn danezan, îlandane agahiya zanistî ya
çespandîdanezan teblîx, danasî-danezana mafên miro-
van danasiya mafênînsanan a gerdûnî
danêr sazkirî, damezrînerdang ji þeþ paran parekdange cihê ku sewal lê
tên giyakirin; dirûngehdanisqe mirovê awartedaniþîn [I] li dadgehê
amadebûna pêþberî doz-ger
daniþîn/dadiniþe/dani-þe [II] rûniþtin
daniþtin/dadiniþe/dani-þe rûniþtin
danîn/datîne/dayne 1.peyde kirin 2. saz kirin3. bi cih kirin
danû genimê kutayî û
81
danû
82
kelandîdanxav kutilkên xavdapalandin/dadipalîne
/dapalîne 1. raparzan-din 2. dawerivandin
dapalîn/dadipele/da-pele 1. raparzîn 2. da-werivîn
daperîn/dadipere/da-pere bi tundî lê vegeran-din
dapêjtin/dadipêje/da-pêje 1. çiq kirin 2. spîkirin 3. darotin 4. rûçi-kandin
dapîr diya dê û bavênmirovan; pîrik
dapîtin/dadipêje/da-pêje dapêjtin
daqoq 1. mîrkut 2. mîr-kutê dêrî
daqurtandin/dadiqur-tîne/daqurtîne di gew-riyê de berjêr kirin; qurtkirin
daqûl xwar-daqûlî tiþtekî bûn xwarî
ser tiþtekî bûndar 1. cureyekî hêþînahi-
ya li ser rûyê erdê ye ûmêweyan dide 2. darik*"heta ku se hêstî ne-kojê, dar li sêrî nakeve"
dara hesabdariya he-yiyên dûgelê; maliye
daraþ balindeyek edarayî têkildarî heyiyên
dûgelê; malî
daraz qerar, biryardarbest 1. tabûta miriyan
2. çardara ku pê nexweþtên neqilkirin
darbir cureyekî sewalêndarkoj e
darçîn cureyekî darên kuhem berên wê ên hiþk-kirî hem jî ew bi xwe têkelandin û ava wê tê vex-warin
dar de kirin /bi dar vekirin 1. îdam kirin 2.hilawestin, daliqandin
darêj(-e) qalibkirî, rokirîdarêjk teþedarêjtin/dadirêje/darê-
je 1. jê zêde kirin, ji bergirtin 2. li hev zêde ki-rin
darêjxane karistana ku têde bûjen di qaliban detên ro dikin
daring madeyê xav, bûjendarik parçeyeke darê
biçûk -darikê miradan mirovê
ku ji tu kesî re nabealîkar
-darikê heft argûnankesê ku li her derê fesa-diyê digere
daristan komeka darandarizandin/dadirizîne/
darizîne mehkeme kirindarîn bûjena ji darê
çêbûyîdarkutik cureyekî çivî-
danxav
kên ku bi nikilê xwe da-ran qul dike
darpiþt 1. sêpiya tevnê2. piþtmêr
daroxa karmendê bacber-hevkirinê
dartiraþ kesê ku ji daranpace, derî û pêdiviyênmalan ên din çêdike; ne-car, xerat
dartiraþî pîþeyê necariyê;xeratî
das amureke çandiniyêye û pê zad tê çinîn*"dasek, nikare bi deh-lekê"
dasî 1. hestiyên masiyan2. striyên di simbilan de
daskêþ kesê ku bi dasêdiçine
dastan çîrokên lehengiyêdaþ/daþik caþ/caþikdaþir destþokdavek qawûþdaw 1. pêþ 2. boç, dêl
*"danû xistin dawa wî,kîrê wî rabû; xistin rêzameriyan, qûna wî rabû"
-dawa xwe xistin devêxwe pêþamadehiya revêkirin
-daw û delingên xwehilçinîn bi cidîtî xweamadeyî karekî kirin
dawerivandin/dadiwe-rivîne/dawerivîne 1.raparzandin 2. baravîkirin 3. guvaþtin heta
ku ziwa kirindawerivîn/dadiwerive/
dawerive 1. raparzîn2. baravî bûn 3. (ji berguvaþtinê) ziwa bûn
dawestîn/dadiweste/da-weste li ser piyan se-kinîn
daweþandin/dadiwe-þîne/daweþîne 1. da-werandin 2. li ba kirin,ber bi ba kirin
daweþîn/dadiweþe/da-weþe 1. dawerivîn 2.ber bi ba bûn
dawet dîlan *"dawetamîran, agirê feqîran"
-ma daweta diya te ye?em di xemgîniyê de nelê ev çi kêf e ku li tegirtiye?
dawî 1. axirî 2. paþî 3.encam *"berfa hûr e,dawî dûr e"
-dawî lê anîn 1. bi encamkirin 2. kuta kirin, qe-dandin
-dawî bi gû hatin di axi-riya temenê xwe de ka-rekî nerewa kirin
dawîn tiþtê li herî paþiyêdawk diravê ku li serê
merc digirindawpaqij jina binamûs dax [I] pêvedana bi hesi-
nekî sincirîdax [II] keder, keser-dax kirin 1. bi êgir an jî
83
dax
84
hêsinê sincirî çêrm þewi-tandin 2. xemgîn kirin*"li dû bêhna kebabê çû,rastî daxkirina lingêkerê hat"
-daxê daye stuyan çiqaszilm heye li sêrî qewimi-ye û lewre serî hildaye
daxbar bikeder, biazardaxistin/dadixîne/da-
xîne [I] 1. peya kirin 2.berjêr kirin 3. anînxwarê 4. jê xistin
daxistin/dadixîne/daxî-ne [II] (ji malperekî aga-hiyek) vekirin û anînxwarê
daxuyandin/dadixuyî-ne/daxuyîne 1. danzanîn 2. eþkere kirin
daxuyanî danezan, teblîx-daxuyaniya zelal dane-zana servekirî û eþkeredaxwarin/dadixwe/dax-
we 1. xwe jê dan aliyekî2. ser tewandin 3.avêtin dil û hinavan û eþ-kere nekirin *"kîso, awi-ra masiyî danaxwe"
daxwaz 1. xwestek 2.teleb 3. arzû
daxwazname rûpela kuxwestekek lê tê nivîsan-din û ji saziyeke fermî retê pêþkêþkirin, erzehal
dayende 1. kesê dayî 2.camêr
dayik 1. jina ku zarokê
tîne dinyayê 2. mak, lel*"dayikê heft kur xwedîkirine, lê heft kuran da-yikek ji birçînan kuþti-ne"
dayiksalarî erka ku tê dedayik namzeda biryar-danê ye; maderþahî
dayî cureyekî gulan edayîn/dide/bide [I] 1. lê
sipartin 2. radest kirin,teslîm kirin
dayîn [II] îkram û bexþ-dayîna Xwedê îkram û
bexþa Yezdanê Dilovandayox dayende *“para
dayoxan kanî ye, paraxwaroxan genî ye”
daz cureyekî aletên ku pêtêl tên qutkirin
de peyveke teþwîqkirinêye
-de were neteqe îcar we-re nemire û nehele
debabe çeka giran a to-pavêj
deban di þûr de cihê he-sin
debar pêdiviyên ku jiyanpê tê berdawamkirin
-debara xwe kirin pêdi-viyên jiyanê bi dest xis-tin/amade kirin
debax postkirindebaxane cihê postkirina
sewalan; selexanedebe koda ji tenekeyîdebeng 1. ehmeq 2. gêj
daxbar
debîþ tiþtên zeliqokîdebûþ zemq, zernîxdef alava mûsîqî ya ku
her du aliyên çêrmîn inû çembera wê jî darîn eû bi dendikan tê lêxistin;dahol *"defa ber keranû çiraya ber koran, nabeqencî"
-defa hewarê lê dan ga-ziyeke bi dengî kirin
defik dahola biçûkdefter lênûsk-deftera xêr û gunehan
vebûn di roja qiyametêde hesabên baþî û neba-þiyê jê hatin pirsîn
defterdar karmendê kuqeyd û sicilan digire
-defterdarê kerxaneyêserekê pêzevengan
defþe 1. baq, deste 2.çûm
degel [I] cesaret, wêrekî degel [II] qerfî, mîzahîdegme 1. car caran 2.
kêm carandegmen 1. bi zehmetî 2.
pir kêmdeh 1. hejmara beriya
yazdehan û piþtî nehan2. jimareya 10'an "çêle-keke biþîr, ji deh mihênbêþîr çêtir e"
dehandin/didehîne/bi-dehîne (xwarin) li xwehelandin
dehbe jakaw, hov, kovî
dehfandin/didehfîne/bidehfîne 1. wêde ki-rin 2. leqandin, livandin
dehf dan dehfandindehî 1. qurban, boraqdehl 1. devistan 2. bax-
çeyê fêkiyan *"filan keshirçê dehlê ye"
-dehl û dêþ daristana kubivir neketiyê
dehlîz dalan, kulekdehta dehqatdehtayî hejmartina de-
hedehî (wekî 10-20-30-40...)
dehþ/dehþik cehþ/ceh-þik *"dehþikeke mirovîjî hebe, koça mirovî li a-ranê namîne"
dejnik cureyekî çêreyê yeû nepijandî tê xwarin
dek fend û fêl-dek û dolab hîle û xurdedekbaz fêlbaz, hîlebazdelal 1. ezîz 2. hezkirî
3. bedew *"jina nedelal,çavê mirovî diêþîne, jinadelal dilê mirovdiêþîne"
delalî 1. þûm, nehs 2.berkeftî, hêja *"kes de-laliya kesî, bi delalîxwedî nake"
delandin/didelîne/bide-lîne 1. li bendê hiþtin2. kamsojkî kirin
delav [I] cihê guhêztinaavê *"gol dibin delav,
85
delav
86
delav dibin gol"delav [II] 1. kurn 2.
hewz delik parçeyek pîneyê te-
nik û dermankirî yê kudidine ser birînê û pêdipêçin
delikandin/didelikîne/bidelikîne bi delikê bi-rîn pêçan
deling devê lingê þal ûderpiyan ê ku digihêjegûzekan
delîl 1. îsbat, birhan 2.wêran, dêran *"delîlabaranê ba ye, delîla mi-rinê ta ye"
delîn/didele/bidele 1.çav li rê bûn 2. kam-sojkî bûn
-çav lê delîn çav li rê bûndelîve 1. firsend 2.
îmkan, derfet 3. cihêderbasbûnê
dem 1. zeman 2. wext 3.çax 4. heyam *"demaku seg bezî gur, gur mir"
-dem û destgeh 1. sazî2. kargeh
-dem û destgehê bazir-ganiyê kargeha ticaretê
deman [I] zemandeman [II] kirêdemançe þeþar, cureyekî
çekên lûlekin edemandar kirêkirîdeman kirin kirê kirindembihêrk sohbet
demdemî 1. çaxçaxî 2.carinan û ne bi berde-wamî 3. ne di cih de
demildest hema niha;derhal
demîn carinan, degmedemjimêr katjimêr, saetdemle felc-demleya zarokan fel-
ca ku di temenê biçûkde digihêje zarokan
demsal mewsim, werzdendik [I] kakildendik [II] her du da-
rikên serpopil ên ku pêdef tê lêxistin
dendûreþk dirikdeng [I] 1. bayê ku ji piþi-
ka mirovî derdikeve û didevî de teþe digire 2.awaza ku di tevgerênxwezayê de tê bihîstin*"dengê ewran, mizgînabaranê ye"
-deng û behs 1. xeber 2.nûçe
-deng dan 1. navdar bûn2. lê vegerandin 3.axivîn 4. pejirandin
-dengî hev kirin bangîhev kirin
-deng kirin 1. axivîn,peyivîn 2. bang kirin
-deng lê kirin 1. bang lêkirin 2. gazî kirin
-deng vedan 1. olan dan2. deng vegerîn *"av di-keve cihê teng û deng
delav
vedide"deng [II] ramana kesê ku
hildibijêre; ray-deng dan (di hilbijartinê
de) raya xwe dandeng [III] hevaheng, yek-
san-dengî hev bûn yeksanî
hev bûn-dengî hev kirin yeksanî
hev kirindengaz bêdeng, kêmaxêvdengbêj kesê ku stra-
nan dibêje; stranbêjdengdar (r) tîpa ku pêdi-
viya wê bi dengekî vekirîî domdar heye
dengdêr (r) tîpa serbix-we ya ku vekirî û dom-dar e
dengik gewrî, qirikdengî îlandengî kirin îlan kirindengîr navdardengnasî zanistên ku
pisporiya wan bizavêndengan e
dengnuxêm alava deng-bir a ku bi ser çekan vedikin da ku dengê gule-berdanê neyê bihîstin
dengweþ alava ku dengêaxivgeran li derve di-weþîne û bilindtir dike
denk 1. gurzê girêdayî2. barê girêdayî
dep darê rast î mehtdepreþ textikê reþ î ku
nivîs li serê tên nîþan-dan
deq [I] xal, þanedeq [II] 1. metnê nivîsê
2. derince, pîle 3. kapênlingan, qeydik
-deq kirin 1. lê xal çêki-rin 2. ji bo balkiþandinêxêz kirin 3. sox kirin
deqaq alava hesînî ya kubi gêrebayî tê germkirinû pê qerçûmekên kincantêne sererastkirin; wutû
deqel xweliya hiþkdeqlûs qulopanî, teqleder [I] 1. derve 2. bere
*"jin çav li der e, mêrxwelî li ser e"
-derê ku biwêjeke peyi-tandinê ye *"derê kufilan kes jî bûye gurêdevbixwîn"
der [II] 1. cih û war 3.mekan 4. þûn û dews
-der û dor hawîrdor, do-ralî
derabe pergala girtinê yaderiyên firoþgehan
deramet 1. dexl, derhat2. debara darayî 3. sew-ze, hêþînayî
-derameta neteweyî di-rav û dexla ku ji dûgelêre tê
derandin/diderîne/bi-derîne derxistin derve
deranîn/dertîne/derîneji hundir birin derve
87
deranîn
88
derav [I] kelîþoderav [II] 1. newal û ci-
hokên avê 2. dertengaavê ya ku zirav e û bihurtê re asan e
derav [III] veser, pêvek-derav kirin bi hev ve ki-
rinderaxlêve rojên pêþîn ên
biharêderazînk bilindeka li ber
deriyan; pêderîderb 1. lêxistina xedar
2. zede *"derban jiderblêketiyan bipirse"
-derb lê ketin zede gir-tin
der bar der heqderbas bûn bihurînderbas kirin bihurandinderben cihê ku kinc tê de
têne daliqandin; hilçoderbend [I] bender, ra-
westgaha keþtiyanderbend [II] tengav,
xelîc, giravderbest [I] tiþtê ku de-
rê wî hatiye girtin ûbestin; dergirtî, ni-xamtî
-derbest kirin devêamanê girtin
derbest [II] 1. cidî 2.yekser 3. xeleq
derbider kesê ku ji welat,mal û warê xwe dûr keti-ye; aware, miþext
derbider bûn ji mal û
warê xwe dûr kevtinderbiderî awaretîderbider kirin bi darê
zorê kesek ji mal û warêwî bi dûr xistin
der birin 1. bi lêv kirin2. îfade kirin 3. þehitan-din
-mafê derbirinê heqêaxaftinê
der bûn (birîn) bijiqîn ûaxivîn
dercaw destmala destanderçik 1. pêderî 2. hewþ,
hevþîderçûn 1. ji hundir ha-
tin 2. eþkere bûnderd 1. êþ û azar 2. ke-
der û xem *"dil li ser dile, jê re nîn e tu derd ûkul e"
derdanik parzûnderdehinav êþa hinavîderdekopan nexweþiya
ku ji ber birîneke bi he-sinê zengarî de çêbûye;êþekovan
derdese harîderdeseyî bûn har bûnderdeser êþa serî-derdeserî bûn 1. (serî)
di êþ û belayan de bûn2. bi kul û derdan nalîn
-derdeserî kirin 1. (se-rî) bi êþ û belayan acizkirin 2. (rewþa yekî) se-robino kirin
derdest kirin tewqîf kirin
derav
derdestname fermanagirtina yekî
derdmend xemgîn, ke-serkûr
derdomerdo kesê ku jiber xemgîniyê keribiye
derdor hawîrdor, doralîderdoyî derdomerdo *"
derdoyî pirbêj dibin,evîndar dengbêj dibin"
derebeg kesê ku li der-veyî zagonan dibexwedî-milk û zordariyêli hejaran dike
dereberjêr sereberjêr*"dereberjêr û hevraz,ji zimên re tunene"
deredemî 1. bêwext,berwext 2. çaxbihurî3. paþverû
dereke 1. biyanî 2. nepen deremal 1. þeveder 2.
havî 3. axozîdereng 1. ne zû 2. paþ-
demayî, þundemayî *"a-girê kuçikan timî germe, dereng sar dibe"
dereve bûn (di axaftinêde) bêhemdî xwe bi serve bûn
dereve kirin (bi riya axaf-tinê) mebesta yekî aþke-ra kirin
derew 1. vir 2. îftira*"derew, sêwî ye"
-derew kirin 1. vir kirin2. kuþekuþ kirin
derewandin/dideriwî-
ne/bideriwîne 1. gotinbetal kirin 2. rastiya go-tinekê pûç derxistin
derewîn/derewker vi-rek, kuþo *"derewîn,carekê dixwe firavîn"
derf eyarê sewala gurandîderfet 1. îmkan 2. firsend
3. delîvedergeh 1. deriye ketinê
2. deriyê mezin *"diz limal e, girtina dergehîbetal e"
-dergeh û dîwan meclisamîrî
dergevan 1. kesê ku dêrîdipê 2. berdestiyê li pêþdêrî
dergistî destgirtîdergîl deriyê darîndergûþ hêlekan, landik
*"bi dayikên xwedî-der-gûþ re herin, zû vege-rin"
derhatin/dertê/derbê(derê) derketin derve*"kî li du riyan dinêre,þaþ dertê"
derhêner birêvebirderhûd berpirsiyarê ji
dêla yekî ve; kefîlderhûde berpirsiyariya
ji dêla yekî ve; kefaletderhûdname giroveya ku
kefaletê nîþan dide; ke-faletname
derince 1. pêlik, pîle 2.pêlekan
89
derince
90
derindêz 1. dêlindêz 2.merasima filehan a 14’êsibatê
derizandin/diderizîne/biderizîne 1. þikandin2. qelaþtin 3. cerx kirin
derizî qeliþîderizîn/diderize/bide-
rize 1. þikîn 2. qeliþînderî 1. cihê ketina li ava-
hiyekî 2. dewsa ketinaher tiþtî *"golikê beþ,ma li devê deriyê reþ"
-derî dadan dergeh gir-tin/zirze kirin
-derî kutan (da ku bê ve-kirin) li dêrî xistin *"he-ta ku tu deriyan nekutî,derî li ber te venabin"
derîçe 1. dergehênbiçûk 2. kunên biçûk
-derîçeyên dil dergehênbiçûk ên dil
derîn dergehê derketinêderîzan pêþiya dêrî; pê-
derîderkenar 1. nîþeya li kê-
lekê; haþiye 2. têbiniyaku di pêvekê de ye
derketin [I] cihê çûyînaji hundir ber bi derve
derketin/derdikeve/derkeve [II] ji hundirber bi derveyî çûyîn
-derketin holê aþkerabûn
der kirin [I] 1. derxistin2. qewirandin, cehiman-
dinder kirin [II] 1. (da ku
kêma birînê bikiþe) qulkirin 2. (da ku mebestdiyar bibin) serê ka-rekî/axaftinekê vekirin
dermale sewala ku ji boserjêkirin û firotanê têkok-kirin
dermale kirin (sewal) jibo qelewbûnê xwedî ki-rin
derman 1. îlac, dewa 2.çare 3. raye *"bam dibekitan, dew dibe der-man"
-derman vexwarin îlacvexwarin
dermanfiroþ îlacfiroþdermanxane cihê ku îlac
lê têne firotindernixûn serobinokiri-
na aman û paçikanderpê 1. kinca þevê 2.
kinca hundirîn û tenik aku di bin þalan de û de-ma razanê tê lixwekirin*"bê derpê bigere, lêstûyê xwe li ber zalimanxwar meke"
-(di) derpiyê xwe de ki-rin ji tirsan di bin xwede rîtin
derpêþ kirin 1. anînber çavan 2. angaþtin
dersal salên berêderþo feraþoderûn nepeniyên di nava
derindêz
91
destav
mirovî de, hêz û hizranavxweyî; ruhiyat, ma-newiyat
derûnî ruhnasî, têkildarîruhiyat û manewiyatê
derûn-nas pisporê za-nistên derûnî
derûn-nasî pisporiya za-nistên derûnî
derve 1. ne li hundir 2.xaric *"ji derve ve me-le ye, ji dil ve file ye"
-derve kirin 1. þêlandin2. jê dizin
derveyî 1. têkildarî tiþtêne li hundir 2. xaricî
derwêþ 1. dîwane 2. sofî*"derwêþ dizane, çi dihebana derwêþ de heye"
derwêþxane dêþderxûn devnuxêma qûþ-
xaneyêderya zerya, behr *"der-
ya, bi dilopan naqede"deryavan zeryavan, keþ-
tîvan-Deryaya Sor Zeryaya
Sor a di navbera Erebis-tan û Misirê de
derz 1. qelîþtek, qelþ 2.cerx
derzî [I] alava dirûtinê*"bi derziyê, bîr nayêkolan"
derzî [II] dermanê avkîyê ku bi þiringeyê têzerk-kirin; fetrûm
-derzî lê xistin bi þirin-
geyê dermanê avkî ber-dan bin çêrmî
derzîdank 1. cihê ku der-ziya dirûtinê tê de tê çi-kandin 2. paçika der-ziyê
derzîreq mixên ku wekîderziyan e û pê kaxe-zan bi hev ve dikin
desirman 1. berdestî 2.qerwaþ
desirmanî kirin 1. ber-destîtî kirin 2. ketinolam û bintînên xelqê
dest 1. endamê ku bi sermil ve ye û pênc tilî pêve ne 2. lep, penc *"bidêst bike, bi dêv bixwe"
-dest bi stûyê hev re bi-rin hev hembêz kirin ûbi hev þa bûn
-dest dan 1. temas kirin2. bi kêrî tiþtekî hatin
-dest jê berdan jê ve-gerîn
-dest pê kirin teþebuskirin
-dest tê kirin mudaxelekirin, tev lê bûn
-dest werdan dest tê ki-rin
destar du beraþên biçûkên ku bi dest têne geran-din û pê zad tê hêran;aþê destî
destav 1. mîza xalî 2. gû-çûn ser destavê çûn
destþokê
92
destavêtin
destavêtin 1. serveçûn2. zêdegavî
destavxane destþokdestbelaþ/destbelav
comerddestbelaþî/destbelavî
comerdîdestbend kelemçedestbirak 1. razdar 2.
kirîvdestbûrî bêqedr, bêkêr,
qedrsivikdestdirêjî mudaxele,
tecawuzdeste 1. baq 2. lijne 3.
yekînedestek destyarî, alîkarîdestenerm hevîrê ku bi
rûn hatiye strandin û di-dine ser cihê werimî anjî eþiyayî
desteng xizandestexwiþk 1. xwiþka axi-
retê, razdara jin 2. jinaku ji kirîvgelan e
destgeh cihê ku bûje-nên danûstanê lê tênhilberîn an jî ji bo firo-tanê lê tên raxistin
destgirtî dergistî, nîþanîdestgoc destqop, dest-
kopdesthilatî 1. îqtidar 2.
hukumdarî 3. serwerî4. hêzdarî
desthilatdar 1. hukum-dar 2. serwer 3. hêzdar
destik 1. qevd, bist 2.
çembil, qulp *"destikêbivirî ne ji darê be, darqut nabe"
destî destik *"destiyêkêrekê û gûyê li serbêrekê wekî hev in"
destkarî karê ku bi des-tan digere; destpelingî
destkeftî tiþtê qezencbû-yî û bidestketîdestkêþ kirin (hespê hef-
sarkirî û gemkirî) li peyxwe kaþ kirin
destkin xizan, feqîrdestmal 1. mendîl 2.
pêþgir *"serê ku neêþe,destmalê lê girêmede"
destmaye sermayedestmêz heqdestdestmiç bexîl û çirizdestnimêj paqijiya ji bo
nimêjê *"pîr bidest-nimêj be, sal dirêj e"
-destnimêj girtin ji bonimêjê paqijî kirin
-destnimêj þikandin jirewþa paqijiya ji bonimêje derketin
destnivîs nivîsa ku bidestan hatiye amadeki-rin, destxet
destnîgar kesê ku res-man xêz dike; resam
destpeling karê ku bikeda destan hatiye hil-berîn
-bi destpelingî bi kedadestê tazî
destnîþan kirin 1. îspatkirin, aþkartin 2. çes-pandin
destpêk serê pêþîn ê herkar û çalakiyê
destþok daþir, kîzên, qe-demgeh, avrêjkdestêker mudaxelekerdestûr 1. îzin 2. musa-
ede-destûr dan 1. îzin dan
2. musaede kirindestûrname îcazetname,
bawernamedestvala di dêst de tiþ-
tek tuneyîdestverû kirin (giya û
çandiniya nivîþkan) bidest çinîn
destxet destnivîsdestxweþî lê kirin jê re:
"quwet be" gotindestxwiþk 1. razdara jin
2. hevala samîmîdestxwîn kujerdestyarî 1. destekarî 2.
alîkarîdestyaw deyn, qerz-destyawa alîkariyê qer-
za yarmetiyêdeþenî kesê ku tûþî zilm
û pêkutiyê hatiyedeþt 1. rastahî, best 2.
aran *"banê me yek bane, aliyek deþt e, ê din zo-zan e"
deþtî 1. kesê ku li rastahi-yan dijî 2. kesê ku li ba-
jaran dijî û dernakevezozanan
dev endamê xwarin, vex-warin û peyivînê
-dev avêtin 1. tê gerîn2. lê alîn 3. lê banîn
-dev jê berdan têkil ne-bûn, dest jê vekiþandin
-dev þepilandin ji devêxwe avêtin, ji devê xweþehitandin
devarav kesê devgilêzû devkef
devbelaþ pirbêj, devçe-pel, piraxêv
dever 1. herêm 2. min-tiqe 3. cîwar *"gotin:'li wê deverê çi hebû?';got: 'li wir jî hêþtir ûgur tev nediçêriyan'"
deverî 1. herêmî 2. diqadeke teng de
deverû xwarbûna li serdev û çavan; serniþîv
-deverûyî erdê bûn biser dev û rûyê xwe pe-liþîn erdê
devgak devgem û bizmi-ka ku di gêreyê de dikinedevê dewaran da ku jizêd nexwin
devgem di hevsarê gemêde hesinê ku dikevedevê hespê
devgenî kesê ku bêhnagenî ji devê wî tê
devgilêz kesê ku kef ûgilêz bi devê wî dikeve;
93
devgilêz
94
deav, devþildevistan cihê ku darên
diriyê lê hene; devîdevik tiþtê ku pê devê
firaqan tê girtindevî devistandevjenî 1. bezînhev 2.
belapêþkarîdevî cihê ku darên diriyê
lê hene, devistan *"devîhebe dê bibe dar, xwelî liserê kesê bêwar"
devîdevî pir li nêzikê,hema bigire li hindê ye
-devîdevî lê kirin hemahema li hindê bûn
devkî bi zimên û ne binivîskî; þefewî
devjûjî devlopikdevlalûte 1. kesê ku lal
û tat e 2. zimanfisekdevliken kesê ku daîmî
ken li rûyê wî xuya dibe;rûgeþ
devling devê lingê þêl*"dil, hay ji devlingênabe"
devlopik kesê ku devêwî bîçûk û ber bi pêþ e
devmirî 1. bêdeng ûkêmaxêv 2. acizê axaf-tinê û xweparastinê
devnerm zimanþirîn,zarsivik
devok axaftinên herê-man; zarava
devsist kesê ku nikareraz û bîsan veþêre
dew 1. mastê kiyandî 2.çelqemast *"adar e, dewlidar e"
-dewê xwe di parzûnêyekî de berdan hewldan ku ew kes jî bibehevparê karê wî
dewa dermandewar sewalên malê yên
wekî ga û gamêþan; tarîþdewdew cureyekî çivîkên
kedîkirî ye û axaftinaînsên dubare dike; tûtî
dewik torteya/dûrdarûnê qijirandî
dewisandin/didewisîne/bidewisîne 1. miþe ki-rin, tepisandin 2. bi cihkirin, tê de danîn
dewisîn/didewise/bi-dewise 1. tepisîn 2.bi cih bûn
dewixandin/didewixîne/bidewixîne ji ser hiþbirin, ji xwe ve birin
dewkil/kiledew 1.meþ-ka dêw 2. sirsûm
dewlemend 1. sermiyan-dar, xwedî-rastmal 2. biþêt û pêt *"dibêjin: 'dew-lemendo pîroz be, fe-qîro te ji ku anî?"
dewlemendî sermiyanda-rî, rastmaldarî *"heçî ni-zane quweta xwe, ewdûr e ji dewlemendiyaxwe"
dewlet 1. dûgel 2. sermi-
devistan
yanî *"dewlet, di bingurzên giyayî de ne"
-dewleta nehênî 1. dew-leta ku pergala wê netenik e 2. dewlemendiyaji xele-xurdeyê
dewr 1. çax, heyam 2. ca-reke kirina tiþtekî; ger 3.raguhastin 4. wane *"he-ke dewr bi te re neyê, tubi dewrê re here"
-dewra xwe rewan ki-rin waneya xwe duba-re kirin û baþ tê gihiþ-tin
-dewrî yekî kirin karekraspartin yekî
dewr kirin 1. raguhas-tin, neql kirin 2. xitimkirin
dewran çerxa zemên*"dewran bi dor e, gehli jêr e geh li jor e"
dewraze hespê girsdewre 1. xelet 2. çewtdews 1. þop 2. cih 3.
war 4. þûn *"dewsaþûran rehet dibe, dewsagotinan rehet nabe"
-dews û doz war û me-best
-bi ser dews û doza yekîve nebûn ji þop û ar-manca yekî bêxeber bûn
dewx sergêjîdexel sextedexelî sextekarîdexes çavnebar, çavreþ
dexesî çavnebarîdexisîn/didexise/bide-
xise çavreþî lê kirin,çavnebarî kirin
dexl zad, hubûbatdeydik kilekursî, textere-
wan, qirneqosdeyn tiþtê ku heta mawe-
yeke diyar hatiye dayînqerz *"nanê mêran, li sermêran deyn e"
-deyn dan qerz dan-deyn standin/kirin ji
kesekî destyawek wer-girtin *“axa deyn dike,xulam xerc dike”
-deynê xwe fît kirinheqê kesî li ser xwe ne-hiþtin
deyndar ji yekî re qerz-dar *"jinê gotiye: 'bilamêrê min siwar be, bilane deyndar be'"
deyndêr qerzdayîdeyz debara zivistanê
ya sewalandezgeh sazî, destgeh-dezgehê agirkujiyê di
dûgelê de saziya kupeywira wê damirandi-na agirên ziyandar e
dezî bendê ziravikdê [I] qertafa dema bêdê [II] 1. dayik 2. mak 3.
lel/lelik 4. dad/dadik*"hezar bavê çê, esil þîrêdiyê (dê)"
dêhn 1. bal 2. serinc
95
dêhn
96
-dêhna xwe dan 1. balaxwe dan 2. lê hûr bûn
dêl [I] 1. berdêl 2. qîmetdêl [II] 1. boçik 2. dûv-dêl hejandin 1. (dêlik)
hatin telew 2. (jinê) ga-zî mêran kirin
dêl [II] sega mê, dêlese*"dêl bi ba ye, kûçik lipey heta Bexda ye"
dêleba heyama têkiliyazayendî ya dêl û segan
dêlegur gura mê; make-gur
dêlemar margîsedêlese dêlikdêlik sega mê; dêlese *"a-
xayî ji xulêm re got,xulêm ji segî re got, segîjî ji dêlika xwe re got"
deliktî qûnektî û bêrû-metî
dêlindêz pêþandana fer-mî; alayîþ
dêlî [I] gûþiyê tiriyêdêlî [II] cureyekî daran edêm [I] erdê bêav an jî
erdê ku riya avê pê nake-ve
dêm [II] sûretê rûdêman niþtecih, xweci-
hî, rûniþtvandêmarî jinbavdêr keniþt, kenîsedêran 1. wêran 2. be-
lengaz û rebendêre fîstandêris kirin dêrz kirin
dêrîn 1. kaw 2. mîrza 3.esîlza 4. torin
dêrz kirin 1. îsraf kirin2. wêran kirin
dêþ 1. êwirgeha belenga-zan 2. her tiþtê fireh 3.mûsîqaya newayên olî
dêw ûc, tebadêwendam di bejna ûcan
de, wekî tewayandêze esmerdêzê jina esmerdêzo mêrê esmerdi daçekek e û wateya tê-
debûnê pêk tîne-di gavê de di cih de, ta-
filê-di gel 1. tev de 2. tê de
3. pê re-di afirê keran de razan
û xewnê pêxemberandîtin kambaxiya halêxwe ji bîr kirin û dozarûmetên herî berz kirin
dibe ku îhtimalek heyeku wisa be
dibetî îhtimal, bilanîdibistan 1. mekteb,
xwendegeh 2. amoj-geh *“dê, dibistanazarokan e”
-dibistana seratayî di-bistana asta yekemîn a6-12 saliyan
-dibistana navincî dibis-tana asta duyemîn a 12-15 saliyan
-dibistana amadehî di-
dêl
bistana asta sêyemîn a15-18/19 saliyan
didu du *"daweta didu-yan, cengecola hemû-yan"
difin 1. poz, bêfil, kepû2. nik, nikil
difr/difre 1. xîret 2. qu-retî, pozbilindî
dihin dan qedr dan, gira-mî dan, rêz girtindij 1. hember 2. zid 3.
hevrik-li dijî sersariyê li hem-
berî bêberpirsiyariyêdijber muxalif, ziddijmin 1. neyar 2. reqîb
3. hevrik *"dijminêbavê, nabe dostê lawê"
dijminahî 1. neyartî 2.reqabet 3. hevrikî
dijraber zid, bereksdijûn gotina nebaþ, çêr,
sixêfdijwar 1. xeþîm 2. çe-
tin 3. zor *"dijminêdijwar, ji doste xayînçêtir e"
dijwarî 1. xeþîmî 2. çeti-nahî 3. zorî
dik 1. cihê bûyerê, seh-ne 2. meydan
dil qelb *"dil, miqabilêdil e"
-ji dil û can 1. ji hina-van 2. samîmî
-çargopal-avêtina dilîlûtkeya bicoþbûnê
-dil dan jê hez kirin-dil hebûn 1. bi niyêt bûn
2. talibê tiþtekî bûn*"dil heye, lê taqet tu-neye"
-dil hênik bûn 1. dilgeþbûn 2. dilfireh bûn
-dil kirin 1. xwestin 2.niyêt kirin
-dil mayîn 1. hêvî jê þi-kestin 2. jê êþîn
dilawêr cesûr, wêrekdilbaz cazibedardilber 1. canan, yar 2.
bedew 3. jina ku layiqîhezkirinê ye
dilbikul 1. xemgîn 2.dilbirîn
dildar 1. aþiq 2. sewdaserdilêr 1. cesûr, wêrek 2.
jêhatî, jîrdilfireh 1. bisebr 2. aramdilgerm jidil, samîmîdilgeþ 1. rûken 2. bicoþdilgiranî 1. dilþikestin 2.
hêvîþikestindilhiþk dilkevirdilikî 1. evîndar, hezkirî,
hebandî 2. aþiq 3. sew-daser
dilîn hîs, hestdiljan dilêþdiljar 1. dilmayî 2. ji
aliyê derûnî ve kesê la-waz
diljarî rewþa lawaziyaderûnî
dilketî 1. aþiq 2. evîndar
97
dilketî
98
dilkutan
dilkutan bi ser hev tepî-na dilî
dilmê 1. xav, nazik 2.hêka ku baþ nehatiye pi-jandin
dilnerm ziravbihîstyardilniya dilrehetdilniya bûn dilrehet
bûndilniya kirin dilrehet
kirindilnizm nepozbilind û
nequre dilodîn 1. têrtijî 2. bêbir-
yardilokî stranên evînda-
riyêdilop 1. niquteke aviyê 2.
çilk *"av, dilop dilop di-be gol"
-dilop kirin 1. niqutîn 2.rijîn
dilovan biþefqet û mer-hemet
dilpak qenc û birûmetdilq 1. ser û sîçe 2. xu-
yabûna di þeklekî ci-hêde; lisif
-ketina dilqê yekî dinxuyabûna di lisfê yekîdin de
dilrast 1. sadiq 2. muxlisdilrehet kesê kubêxem
û bêkeser e dilrehetî dilaramîdilsar 1. bizdonek 2.
betilî 3. nexwestîdilsaz qelbavakirî
dilsoz kesê ku li ser sozêxwe dimîne; sadiq
dilþa rûgeþ, dilgeþdilþikên qelbþikêndilteng 1. bêsebr, nete-
bitî 2. bêtehemuldiltenik 1. ziravbihîst-
yar 2. qîjgiriyokdiltepîn qelbjenî, dilku-
tandiltezîn 1. derdnak 2.
biazar, biêþdilwestîn mirina ji ber se-
kinîna qelbîdilxwaz 1. xwestî, hewes-
kar 2. mereqdar dilxelîn cirnexweþîdilxerab gumanbar, þik-
bardilxerabî þikbariya dilîdilxereng þewata dilîdilxweþ razî, pejirandî-dilxweþ bûn pê re kêfa
xwe anîn/kêfxweþ bûndilxweþî bi xwestinîdimatî 1. rûniþtî 2. niþte-cih, dêman
dimis doþavdimþînk þewba çivîkan,
qira mirîþkandin ne ev ne jî ew, dîtir-roja din roja dîtirdindil nazik, nazdar dindilandin/didindilîne
/bidindilîne nazdar ki-rin
dindilandî 1. baþ sex-bêrkirî 2. pir nazenîn
99
ding 1. dîwarê mezin ûqayîm 2. dengê ku de-ma lêxistinê ji tiþtê hun-dirvala tê
dengeding dengê dom-dar ê ku dema lêxistinêji tiþtê hundirvala tê
dinya 1. cîhan 2. alem*"gotine: 'te dinya çawadît?' gotiye: 'li gorî dilêxwe' "
dinyanedîtî 1. nedîtek2. serobero 3. laylac
dir 1. segê gurêx; gur-xenêq 2. gir *"cewrikênseyê dir, timî dir in"
diran hestiyên cûtinê yêndi devan de *"cîranê ne-baþ bihêle, diranê êþi-yayî bikêþe"
-diranên kursî diranênpaþiyê yên cûtinê
-diran qirqiçandin lê gefxwarin, tehdîd kirin
-diran di enîþkê de bûnpir qeleþ û xedar bûn
dirandin/didirîne/bidi-rîne 1. çirandin 2. qe-laþtin
diranqîç diranbeþdiransaz bijîþkê ku pis-
poriya wî dev û diran indirav pereyê kaxez û ma-
denî *"aqil, bi diravannayê piþtê"
diravname 1. derametadûgelê 2. berhevokarojane, heftane an jî
mehane ya ku diravênmezaxtî û hatî tê detên tomarkirin
dirc qalikên deryayîdirefþ 1. nîþane 2. nîþa-
neya yekîneyeke leþkerîdirêj 1. zêde 2. bilind,
berz 3. vît, çikdirêjahî 1. zêdehî 2. bi-
lindahî, berzî *"aqil ne liseriyan e, ne jî li dirêja-hiya çongan e"
-dirêjahiya salê seranse-rî salê giþtî
dirêj bûn 1. berz bûn, bi-lind bûn 2. bejn avêtin
dirêjî pê dan domandin,berdewam kirin
dirêj kirin 1. bilind kirin,berz kirin 2. bi ser vezêde kirin
dirêþ alaveke devtûj a sol-bendan e û destiyê wêdarîn e *"bi kulmê meçeser dirêþê"
dirh nîþane, mohrdirik [I] 1. dareke pîjpîjî
ye û berên wê tên xwa-rin 2. pîj, strî *"mirovdi bin siya dirikê deranakeve, di bin siyaspingdarê de radikeve"
dirik [II] û virik galegalavala û bêkêr
dirikandin/didirikîne/bidirikîne rast dêran-din, piþtrast kirin
dirinc tewayê efsûnî; þey-
dirinc
100
dirinde
tanqûnîdirinde hov, kovî, jakawdirixandin/didirixîne/
bidirixîne bexiþandindirî [I] strîdirî [II] cureyekî darên
bistrî yedirîn/didire/bidire 1.
çirîn 2. qeliþîn *"beqnequre, dê bidire"
dirîreþk mêweyek edirm bijok, berbelav-nexweþiya dirmdar ne-
xweþiya ku belav dibediroz duadirozge duadiroz kirin dua kirindirûd 1. silavên pîroz 2.
silavên pêxember û ça-kan 3. silav
dirûþ binê piyîdirûþm peyv û hevokên
ku di xwepêþandanekêde tên berzkirin
dirûn(dirûtin)/didirû/bidirû 1. (kinc) kêl kirin2. (giya û zad) çinîn
dirûnge qada ku pez lê têgiyakirin
dirûv [I] 1. rû û sîma 2.bere 3. dîmen 4. rûçik,sikûm 5. teþe
dirûv [II] 1. nîþane 2.nîþaneya ku li sewalandidin da ku pê bên nas-kirin
-dirûv pê ketin þibihîndist qûþxane
diþ xwiþkên bûk û zavêdivêle bendikên çêrmîndiwaroj pêþeroj, ayendedi xwe re dîtin 1. cana-
zarî nekirin 2. xwe ra-girtin 3. pê karîn
diyanet kar û barên tê-kildarî ola mirovî
diyar 1. kifþ û eþkere 2.eyan û beyan li holê
-diyarî çavan bûn 1. biber çavan ketin 2. eþke-re bûn 3. xuya bûn
diyarde 1. kifþbûyî 2. eþ-kerebûyî 3. li xuyanê
diyarî 1. xelat 2. bexþîþ-diyarî kirin 1. bexiþan-
din 2. xelat kirindiyarker eþkerekirîdiyar kirin 1. xuya kirin
2. dan zanîndiz heramî, çilfis *"dizê
malê ji malê be, ga di ku-lekê re derdikeve"
-bûn dizê Xwedê bi rew-þa xwe qayîl nebûn ûpozbilindî kirin
dizek heramxur, çilfis*"dizekî ji dizekan dizî,erd û ezman lêrizî"
dizgîn 1. gem 2. serêgemê yî ku bi destan têgirtin
-dizgîna xwe qetandin1. ji hefsêr filitîn 2.serfiraz bûn
-dizgîn kirin 1. serî gemkirin 2. zeft kirin
-dizgîn kiþandin peyatîçûn û hespê gemkirî lipey xwe kaþ kirin
dizî heramîtî, çilfisî *"tucarî destê diziyê nasiti-re"
dizîn/didize/bidize bê-yî haya xwediyanji malêwan hildan; çilfisandin*"ber kerê re derbas di-be û cehþike jê didize"
dizîka bêhay, bêxeberdivê/divêt pêwistdivetî pewîstî, hewcetîdîbace pêþgotindîber kirin 1. rave kirin
2. þîrove kirindîdar 1. hevdîtin 2. soh-
betdîdarî dîtbarîdîdem dîmendîdevan çavdêrdîdevanî çavdêrîdîdexane çavdêrxanedîk nêrê mirîþkê; keleþêr
*"dîk jî namûsa xwe di-zane"
dîkilok stêrka tifingêdîl 1. hêsîr 2. bengî-dîl girtin 1. hêsîr kirin
2. bengî kirindîlan 1. dawet 2. þahî
*"derdê feqîrî nan e, der-dê axayî kêf û dîlan e"
dîlbazî kirin bi zarê xweþxwe dan hezkirin
dîlok kilama govendêdîmen 1. dirûv 2. men-
zeredîmendêr amûra ku wêne
û dîmenan bi riya pêlêngêrebayî û peykê ra-dihîne temaþevanan
dîmenguhêz amûra kudîmenan bi zindî radi-gihîne
dîmenkirêt kesê ku tumeymenet di rûyê wî detuneye
dîn [I] 1. ol 2. ola îslamê*"ji bo xatirê xatiran, mi-rov diçe ser dînê kafi-ran"
dîn [II] 1. cinî 2. bêhiþ*"aþê dînan, bê av dige-re"
-dîn û har bêaqil û hiþa-loz *"siwar siwar e, li si-ya xwe guhdar e, li navasêrî mexe dîn û har e"
-dîn bûn 1. cin pê ketin2. hiþaloz bûn
-dîn kirin 1. bêhiþ kirin2. behicandin
dînar 1. diravê zêrînî yêdewra dewlata îslamî 2.diravê hin dewletên ere-ban ên nûjen *"li malêtune dînarek, navê ke-çikê Hezare"
dînik 1. aqilsivik 2. kê-maqil *"bihur, bi dîni-kan sax nabe"
dînok dînik *"dînok diþîn û þahiyan de kifþdibin"
101
dînok
102
dînsist kesê ku di erkêndînî de sistiyê dike
dînxane nexweþxaneyadînan; þêtxane
dîq kirin 1. nihêrtin 2.ser dan
dîqet baldarîdîqet kirin bi baldarî li
serê rawestîndîrok dûrok, tarîx-dîroka hevbeþ tarîxa
muþterek a çend aliyêntêkildar
dîroknas tarîxzandîsa cardin *"hîv çiqasî
bedew be, dîsa jî qu-sûreke wê heye"
dîsk du darikên bi desti-kê bangurdanî ve ne ûdikevin her du çalikênseriyan
dîtbar tiþtê ku bi çavantê dîtin
dîtbarî tiþtê ku bi çavantê temaþekirin
-hunerên dîtbarî hune-rên ku xîtabî temaþeki-rinê dikin
dîtin [I] fikr û raman-bi ditina min bi nêrîna
mindîtin/dibîne/bibîne
[II] 1. nihêrîn 2. te-maþe kirin 3. pêrgî ha-tin *"dît ez im, nedîtdiz im"
dîtinî ramana sêwirandîdîtir 1. a din 2. wêdetir
dîwan 1. meclisa mêva-nan 2. berhema hel-bestvên 3. birek mirov4. cureyekî rûniþtekênku çend kes li serê dika-rin rûnin *"bê þêx û pîr,meçe dîwana mîr, da kunekevî temtêla feqîr"
dîwane 1. derwêþê aþiq2. gêj
dîwanxane koçika mêva-nan
dîwar sûr *"ba, li dîwarêderve dixe"
-dîwarê parastinê di mal-perê de pergala ewlehiyê
-dîwarê ewlehiyê di herê-mên aloz de berbendênewlekariyê
-dîwar lê kirin sûr jenîndîz/duz [I] kelehdîz/dîzik [II] amana ji gil
*"gûzek gûzek, dibedîzek"
-dîzika devgirtî 1. kesêku bi razên xwe ve dijî2. kesê ku ramana xweya rasteqîn vediþêre
dobe [I] 1. hingivê zelal êku ji þaneyan cuda dibe2. dilopeke þirîniya zer aku ji hêjîran tê xwarê
dobe [II] kelekdobelan kariyek edoç boçdoçka cureyekî guleyên
ku ji topan biçûktir edojeder 1. pizrik 2.
dînsist
birîndojeh cehenem *"heta
ku tu dojehê nebînî, bi-hiþt bi te xweþ nabe"
dol 1. deþt 2. best, ras-tahî 3. newal
dolan 1. dehlîz 2. hew-þa bihurtinê
dolav toterîka ku satilabîra avê dadixe û hev-raz dike
doliv 1. îdare, rêvebirî2. karîgerî
dolivger rêvebirdolivgerî rêvebirtîdolmend zengîndolmendî zengîntîdoman pêvajo, demajodomandin/didomîne/
bidomîne 1. berdewamkirin 2. jiyandin *"din-ya siya darê ye, ji kesî renadomîne"
domdar daîmîdomîn/didome/bidome
1. berdewam bûn 2.kêþan
don 1. bez û zon 2. zêt3. bizir *"don nekî çi-rayê, çira ronahiyê na-de"
-donê yekî cardin diserê wî dan hewl danku pîþeya yekî cardinhînî wî bikin
doq/doqik þiv, çodor 1. hawîr 2. þîþtir
3. rêz *"Xanika Xido,
yek nebû, dora dido" -dor hatin çax hatin-dor lê girtin 1. rapêçan
2. derdest kirindoraleyn hawîrdordorav 1. (ji ber bandora
kêþeya roj û heyvê) ra-bûn û daketina seviye-ya ava deryayan 2.med û cezr
dorgirtî tiþtê ku dora wîhatiye rapêçan
dorhêl 1. hawîr 2. çarçi-ve
dormandor bi berfirehîdornas 1. hawîrnas 2.
pispor *"dorê bidedornasan"
dorpêç kirin 1. rapêçan2. piþt jê standin 3. xe-neq lê þidandin
dost 1. hogir 2. razdar*"dijminê dijminê miro-vî, dostê mirovî ye"
dostanî 1. hogirtî 2. raz-darî *"dostaniya dostêxwe berde, lê dostaniyadostê bavê xwe berme-de"
doþ kirin ker û hesp dansekinandin
doþanî sewalên dotinêdoþav dimisdoþavmij tiliya þehadetêdot keç, qîzdotmam keça apê mirovî, dotmîr 1. keça mîr 2.
keybanû *"bi qîzanî dot-
103
dotmîr
104
mîr bû, bi jinanî pîr bû" dotin/didoþe/bidoþe ji
guhanan þîr hildan *"þîrdote seradê, bêjing dabinî"
dotir 1. a din 2. a piþtîwê
-dotira rojê 1. roja din2. roja piþtî wê
dox [I] bela û musîbet dox [II] rewþa xayîziyê dox [III] destiyê alavandox çûn xayîz bûndoxîn pêgirêdana þal û
derpêyî-doxîn ketin stûyan tola-
ziya wî ya veþartî eþkerebûn û pey re riswa bûn
doxînsist 1. tolazê bi-þehwet 2. mubtelayêþehwetê
doz 1. daxwaz 2. têko-þîn 3. armanc
dozdar kesê ku daxwaze-kê an jî gazindekê pêþ-kêþî aliyên têkildar dike
dozger di dadgehê dekesê ku li tawanê dikole
dozîn paldêr, ajodu 1. hejmara piþti yekan
û beriya sisiyan 2. jima-reya 2'yan *"du hesp, liser afirekî nabin"
dua niyaza xêr û qenciyêdua kirin niyaza xêr û
qenciyê kirin *”neyar, jineyaran re dua nakin”
dubare kirin ducar kirin
dubendî 1. îxtilaf, te-zad 2. nakokî
ducan hamile, duhalî-ducanî bûn hamile bûn,
duhalî bûnduçerxe alavake raguhas-
tinê ya dutayeyî yedudev devçeqel *"kulfet
þûrê dudev e li piþtamêr"
dudil bêbiryar, bêqerardugîsin kirin gotin du-
bare kirinduh roja borî, beriya îroduhêl 1. bendê çermîn
2. dualîdujang elameta nexweþi-yê, qitîtkdukak zad, dexldukar riwayet, salixdulger hesingêrdulgerî hesingêrîdumbe 1. qelew 2. kok
3. ziktêrdekdunde 1. nifþ 2. zuriyetdunex tayê ku ji du ben-
dan hatiye rêstindunikilî cureyekî çivîkên
serpopil edupat ducardupate tiþtê ku du caran
hatiye kirin; tekrardupat kirin dubare kirin durist 1. di rasteriyê de 2.
neçewt 3. biserinc *"dûrhere, lê durist here"
-durist kirin 1. çêkirin2. pêk anîn
dotin
durû 1. munafiq 2. riya-kar
durûtî 1. munafiqtî 2.riyakarî
duryan cihê averêbûnêdusaxe girtîxanedusibe piþtî du rojanduþaxe cureyekî nexweþi-
yan eduþem roja sêyemîn a
hefteyêduþîze 1. bakire, xama
2. destpêneketîduta duqatduta kirin duqat kirindutayî kirin dunexî rîs
rêstinduxaskan jina ku zarok
aniye û di kincan de yeduxaskanî rewþa jina ku
welidiyeduyem(-în) di rêza didu-
yan dedû [I] 1. piþt 2. piþtî
wî/wê 3. pey-li dû heyfê ketin doza
tolhildanê þopandin-li dû xwe kaþ kirin bi
kotekî li pey xwe birin-dû re dû re pir þunde,
paþê derengdû [II] 1. mij û moran
2. dûxan *"kulek xware, dû rast e"
dûajo 1. þivanê ku alika-riya serþivên dike 2. dikarekî de kesê alîkar
dûbrang teyrê nêçîrê
dûdik fîqdûdo 1. kevirê girover ê
ku her lîstikvan hoçikêxwe davêjê 2. hedef
dûkel 1. bixar 2. hilmû gilm
dûkelkêþ bixêrî, rojingdûm [I] berdewamî û dû-
mahî *"dûma her tiþtîheye, lê ya zilmê tune-ye"
-dûma dirêj kar û barêntemendirêj
dûm [II] boç û terîdûmahî dewamdûman dûxana ku bi ser
êgir dikeve *"gur lidûmanê digere"
dûmir 1. ko 2. kordûndedûng dûvê pezê ku ne
dêlse ye *"kitikênzemên, dûngên qelewdixwin"
dûpiþk cureyekî sewalênjehrdar e *"destê xwemexe her kunê, di hinande mar hene û di hinande dûpiþk"
dûr 1. ne li nêzîkê 2. ve-qetî *"dûro, bi nûro"
-dûrî aqilan bûn derîmantiqan bûn
-dûrî canê we Xwedê ne-ke ku li we biqewime
-dûrî huzûra haziran ha-þa ji huzûra cenabê we
dûrahî 1. nenezîkahî 2.veqetîn
105
dûrahî
106
dûrd arava ku dadirivebinê tiþtê avî; torte
dûrebîn 1. xwedîferaset2. alava ku dûriyê nezîknîþan dide *"avên qû-nan, niha jî xwe dane berdûrebînan"
dûredest 1. neberbelav2. ne li ber destan
dûrendîþî ferasetdûrî durahîdûþ 1. sewiye, ast 2. rêz,
þîþtir 3. îstiqametdûv boçik, dêldûvedirêj 1. sewala ku
boçika wê dirêj e 2. tiþtêku di demeke dereng ûnenêzîk de diqede
dûvelang 1. alava ku jiheyvê weþanê diþînedinyayê, peyk 2. olam-darê berjewendiyên xel-qê
dûvelangtî olamdariyaberjewendiyên xelqê
dûvhej 1. dêlhej 2.qûnek
dûvhejî 1. dêlhejî 2.qûnektî
dûvhejî kirin 1. dêlhe-jî kirin 2. qûnektî kirin
dûvmesas bilbildûvre 1. piþtre 2. paþêdûvstêrk stêrka biboçikdûxan mija ku ji êgir qu-
loz dibe
dûrd
107
e/E tîpa þeþemîn a alfa-beya kurdî ye; deng-dêreke dirêj e, cîderkawê pêþderkî ye, di be-lavbûna wê de dev ve-kirî ye û asta belav-bûna wê nizm e
e erêebeboz 1. mêrxasok 2.
þeþerût 3. pêxas, çeqrût ebebozî 1. mêrxasokî
2. þeþerûtî 3. pêxasî,çeqrûtî
ebedî 1. bêpayan 2. he-ta hetayê 3. sermedî*"ebed û ebedî, hertiþt vedigere li xwedî"
ebesor 1. bijarte 2. aderebesorî 1. bijartetî 2.
aderîebrû 1. birû 2. birûyên
kevankîebter 1. kêm û netemam
2. bêtov û bêker 3.sergêj û dîn
ebterxane nexweþxaneyakêmaqilan
ecacok firtonek, bahoz*"para xeydokan, çû berecacokan"
ecel 1. dema mirinê 2.
mirin *"ecel ku bê, na-de mecal"
ecem tirkê azerîecemî 1. zimanê tirkên
azerî 2. tor, cahil ecemîtî torî, cahilîecêb 1. xerib, seyr 2.
nedîtî û nebînayî-ecêb man 1. mat man
2. þaþwaz bûnecêblosik kesê ku wisa
guheriye ku nayê nasînecibandin/diecibîne/
biecibîne 1.pê re kêf-xweþ bûn 2. jê razî bûn*"ê ku dotmama xweneecibîne, dê kordûn-de bimîne"
ecîn kutilkên xaveç (di zimanê zarokan
de) lêxistineç kirin (di zimanê zaro-
kan de) lê xistinedeb ar, þermedebiyat navê giþtî yê
hemî tiþtên devkî ûnivîskî ên hunermendî,zanistî û pîþeyî ye;wêje, tore
-edebiyata bedew navêgiþtî yê hemî hunerên
E
108
devkî û nivîskî yên kuhelbest, roman, þano,çîrok û hwd dikevineber; wêjeya bedew
-edebiyata pîþeyî navêgiþtî yê nivîsarên za-nistî (bijîþkî, endazya-rî…) û yên mesleki/pî-þeyî ye; wêjeya pîþeyî
edene eware û yaxedilandin/dicedilîne/bi-
edilîne 1. bi cih kirin 2.dewisandin 3. civandin*"berê biedilîne, paþêbixemilîne"
edilîn/diedile/biedile1. bi cih bûn 2. dewisîn3. civîn û çêbûn
eded hejmaredese alava ku tiþtên bi-
çûk mezin dide xuyaneê (di zimanê zarokan
de) gûeê kirin (di zimanê za-
rokan de) rîtinefare bermaya mêwe û
zadanefsene serhevde û bere-
dayîefsûn sîhir, cadûefsûnbaz cadûbazefûng afnikefûngî afnikîefûngî bûn afnikî bûnegal þaþikeger 1. sedem 2. hekeegîd wêrek, cesûregîdî wêrekî, cesûrtî
egle 1. derengî 2. biliyanegle bûn 1. bi derengiyê
ketin 2. pê bilînegle kirin 1. bi derengiyê
xistin 2. pê bilandinehlibeyt malbata cenabê
Pêxember eleyhiselamehlikitab 1. endamên o-
lên îlahî 2. file û cihûehmeq 1. bodele 2. gê-jik 3. xêvik
ehmeqî 1. bodeletî 2.sergêjî 3. xêviktî *"mêr-xasiya zêde, ehmeqîye"
ejdeha 1. ziya 2. marê çî-rokî yê ku ji dev û çavênwî holepîtên êgir davêjin
ejnû çongek eêelaf bazirganê ku zadî
dikire û difiroþeelamet 1. berate 2. nîþa-
ne 3. þop-elameta xêrê nîþaneya
baþiyêelb 1. satil 2. kod *"bi el-
ba mezin, mede xelqê"elbik elba biçûkelende elindelenî eþkere û bêmineteleqe têkilîeleqedar têkildareletewþ 1. beletewþ 2.
gotin, kirin û biryarabêawa û bêarmanc
elimandin/dielimîne/bielimîne 1. hîn kirin,
edene
fêr kirin 2. amojandin3. perwerde kirin
elimîn/dielime/bielime1. hîn bûn, fêr bûn 2.amojîn 3. perwerde bûn*"devê ku elimiye vi-ran,vala nasekine"
elind spêdeelîl nesax, nexweþelmas kevirekî giranbiha
yeelok/elelok sewaleke bi-
bask a malê ye em (r) cinavkeke pirjima-
riyê yeemad 1. daxwaz 2. vînemadî li gorî daxwaz û
viyanêembar 1. binanî 2. mex-zena kel û melan
embaz mînak, nimûneemîlok lawazbûna ji ber
îshala demdirêjemîlokî kesê ku ji ber
nexweþiya hundirêþê pirlawaz bûye
emr [I] temen, jî *"em-rê ku çû, mede dû"
emr [II] 1. ferman 2.rêzik
enber bêhneke xweþik eenbar 1. binaniya malan
2. mexzen *"enbaracotkaran, di serê gîsinêwan de ye”
encam 1. netîce, akam 2.dawî, aqibet
-encam dan 1. netîce jê
wergirtin 2. bi dawî bûnencamname daxuyaniya
dawiyêend qeysendam namzed-endamê saziyê namze-
dê mueseseyêendaze 1. zanistên qeys û
pîvanê; hendese 2. qeysû pîvan 3. usûl
endazyar pisporê zanis-tên pîvan û qeysê; mu-hendis
endelmendelketî hiz-hizî, hophopo
engizandin/diengizîne/biengizîne 1. tehrîk ki-rin 2. teþwîq kirin
engizîn/diengize/bien-gize 1. danexwarin 2.niçîn
enirandin/dienirîne/bi-enirîne bi hêrs kirin
enirîn/dienire/bienirebihêrs bûn
enî rû, bereenîroj kesê ku eniya wî
rewneqdar eenîþk herewera ku di na-
venda mil de yeentere roja ku sermaya
zivistanê dest pê dike*"entere, dikuje ga ûker e, xudan hê jî bêxe-ber e"
e-peyam peyam û na-meyên bi riya tora ragi-handinê ya navneteweyî
109
e-peyam
110
ep/epik xwarina zarokanep kirin (di zimanê za-
rokan de) xwarin û vex-warin
eqd [I] dîwarê ku ji xweli-yê hatiye lêkirin
eqd [II] peyman û lihev-kirin-eqda zewacê lihevkirin
û îlankirina mehra rewaeqîm stewreraf/erah 1. pispor 2.
arxeyîn û bêminet 3. bixwe ve ewle
eraq þerab, meyerbane defikerd 1. rûyê zêvînê 2.
dews 3. þûn 4. aqar*"baran dibare, erd xwedipesinîne"
erdhej hejek, zelzeleerdnas pisporê ku li erdê
dikole û lêkolînên xwe biawayekî zanistî dike
erdnasî pisporiya zanistîya ku mijara wê tevgeraerdê ye
erebe seyare, çarçerxeerebane nasirgeerê belê *"erê erê ye, na
jî naye, lê erê-na bela ye" erik na lo/na lê!erjeng tirsnak, sehmdarerk 1. vatinî, peywir 2.
wezîfe-erkên dîrokî peywirên
tarîxîerkbeþî 1. karbeþî 2.
peywirbeþîerþanî pîkolerþan kirin (sewal) erd
pîkol kirinerþêt heþteka parêerwend 1.jîr, zana, aqil
2. ciwan, xweþikerxewan rengê keskê tarîerzan 1. kêmbiha 2.
kêmqedr *"erzan kirî,heban dirî"
erzan bûn 1. kêmbihabûn 2. kêmqedr bûn
erzanî kêmbihatîerzan kirin 1. (biha) da-
xistin 2. (qedr) xistin erzaq pediviyên xwarinêerzêl malika ku ji çiqilên
daran tê çêkirin û li serçar singan ava dibe
erzên hestiye binê dêvesas bingeh *"avahî nabe
bê esas, mirov bi rojî ûnimêjê nabe xilas"
esîl ader, esîlza *"ji esîlîbipirse, ji bêeslî bitirse"
eskênc jan, þkêncesl 1. bingeh 2. jêderk
3. nifþ *"esl, winda na-be"
esman barekê li ser erdêyê bê ser û ber
-esmanê devî arîkê dêvesmanger pisporê ku ji
bo karên zanistî bi firo-keyan li esmanan dige-re
esmangerî karê ku es-
ep/epik
manger pê radibeesmer qemeresrar poranga xaþxaþkan
a sermestkeresrarkêþ bengiyê poran-
ga xaþxaþkan a sermest-ker
eþîr qebîle, hozeþîrtî pergala hozdariyêeþkere 1. xuya, diyar 2.
kifþ, berbiçav *"agirêbidû, eþkere ye"
eþkere bûn 1. xuya bûn,diyar bûn 2. kiþf bûn,berbiçav bûn
eþkere kirin 1. xuya ki-rin, diyar kirin 2. kiþf ki-rin, berbiçav kirin
eþkeretî 1. serbestî 2.berbiçavî
eþkêl 1. tehr, awa 2. çe-pera ku çav dibîne
-eþkêla erdê dirêjahiyaku ji navenda kadê hetacihekî li rûyê erdê
eþq 1. evîn 2. sewdaserî*"eþqa dizan, bi þeve-reþê geþ dibe"
eþûra di salnameya hicrîde dehê meha muhe-remê
et xwiþka mezinetar hûrdefiroþetehiyat di nimêjê de du-
aya ku di rûniþtinan detê xwendin *"etehiya-to, çawa lê hato"
etirîn/dietire/bietire 1.
bêrî kirin, bende man 2.meraq kirin *"sêwî sitirî,melek etirî"
etê awayê bangkirinê yîxwiþka mezin
etore hopetûne kilsxaneev (r) cînavka þanîdanê
ya ji bo kesê nêzîk-ev çend bi vê hejmarê-ev qas bi vê mêjerê evandin/dievîne/bi-
evîne hez kirinevd 1. bende 2. xulam
*"bila li Xwedê xweþ he-re, bila li evdan xweþ ne-çe"
evdal derwêþ, gerokevdoþekalo hespê pîrê yî
girsevistin/dieve/bieve 1.
evîndar bûn 2. jê hez ki-rin
evîn 1. eþq 2. hezkirin3. sewdaserî
evîndar 1. aþiq 2. hez-kirî, dilikî 3. sewdaser
evîndarî 1. aþiqtî 2.hezkirîtî, dilikîbûn 3.sewdaserî
evor heywanê nêçîrê evra pîrozevrandin/dievrîne/bi-
evrîne 1. pîrozmendbûn 2. þêkirandin
evrandî pîrozmendevrar pîrozmendîevrar bûn pîroz bûn
111
evrar bûn
112
evrar kirin pîroz kirinevrayî pîrozîevsing dafika ku bi kevi-
ran tê jenîn da ku kevoktêkevinê
extebot heþtpêew (r) cînavka þanîdanê ya
ji bo kesê li dûrê *"ewriya ku te berê xwe dayê,ez jê hatime"
eware bêkêr û yaxeware bûn bêkêr û yax
bûnewidîn/diewide/biewi-
de 1. hîn bûn 2. meþqkirin 3. perwerde bûn*"filan kes gur e û ewi-diye (elimiye)"
ewiqandin/diewiqîne/biewiqîne 1. bilandin2. banandin 3. xapan-din
ewiqîn/diewiqe/biewi-qe 1. bilîn 2. banîn 3.xapîn
ewk filan û bêvanewlad zarok *“ewladê ku
þora bavê xwe neke, disîwanekê de werdibe”
ewle 1. bêxetere 2. asa-(pê) ewle bûn pê ve emîn
bûnewlehî 1. ewlekarî, emni-
yet 2. îtîmad 3. asayîþewlekarî 1. emniyet 2.
temînatdarî 3. asayîþewlemend xwediyê ema-
net û siyanetê
ewr mija ku li esmên be-rî baranan komî serhev dibe û jê baran di-bare
ewrawî esmanê bi mij ûmoran
ewret di îslamê de en-damên ku dîtina wan jialiyê biyaniyan ve he-ram e
ewtandin/diewtîne/bi-ewtîne 1. (kûçik ) bangdan reyandin 2. zimanêyekî dirêj kirin
ewtîn/diewte/bîewte 1.(kûçik ) bang dan, reyîn2. (mirov) bi di-jûnkarîpizepiz kirin *"çiqasî ke-viran bavêjî sê (segî), dêewqasî biewte"
exik belxemex kirin belxem ji devî
avêtin derveexlaq 1. sinc 2. xwî û xis-
let 3. serinc 4. taybet-mendî *"çiya diguhere,lê exlaq naguhere"
exlewik taweexte hespê xesandîextirme xenîmetey! baneþaneke gazîkirinê
yeeyalet koma parêzgehaneyan 1. kifþ 2. eþkere
*"dar bi berê xwe veeyan e, mêr bi navêxwe"
-(lê) eyan bûn 1. jê re xu-
evrar kirin
113
ya bûn 2. hatin xewnêeyar 1. postê gurandî 2.
derdanka çêrmîn a kutiþtan dikinê *"ji hirçekî,du eyar dernayên"
eyarþîr postê ku þilahiyêdikinê
eyd 1. demên þahiya dînîû civakî 2. þahî *"eydtê, xêr û ber pê re"
eydanî 1. kincên eydêyên xizmetkirî 2. þirîna-hiya ku di eydan de têbelavkirin
eylo balindeyek eeynî mîna heman tiþtî;
wekî *"kalo çû seferê,hat eynî ew kerê berê"
eywan di malan de jûranavendî; hêwan
ez (r) cînavka kesê yeke-mîn a yekjimar *"mêrêehmeq dibêje: ‘ez’"
ezan bangawaziya ji bonimêjê *"ezan e, riyamalê nizane"
ezan dan (bi gaziya
nimêjê) bang kirin*"dîkê çê, hê di hêkê deezan dide"
ezbenî ezxulamezezî ezperestîezimandin/diezimîne/
biezimîne 1. mêvan ki-rin 2. jê re mazûvanî ki-rin
eziyet 1. azar 2. þkenc3. seza
ezîz 1. berdil 2. berkeftî3. delalik *"bûka xalê,ezîza malê"
ezîze 1. delalika malê 2.rahibeya dêrê
ezman esman *"erdekîhiþk, ezmanekî bilind"
ezmûn 1. îmtihan 2.tecrube
ezmûngeh cihê ku tec-rube lê tên pêk anîn;taqîgeh
ezperest kesê ku tim diheyra xwe de ye; xwe-perest
ezwaz kibrît, niftik
ezwaz
114
ê/Ê tîpa heftemîn a alfa-beya kurdî ye;dengdêreke dirêj e,cîderka wê pêþderkîye, di belavbûna wê dedev nîvgirtî ye û astabelavbûna wê navincîye
ê [I] erê-ê [II] tewanga nêrtiyê ye
*"rizqê gur be, xemaþivên bêhûde ye”
-ê [III] nîþaneya cînavkaku di dawiya lêkerê detê bikaranîn wekî: ezdiçimê , min dayê
-ê [IV] ravekerê nenas ênêrzatiyê *"ez hê heme, ê te me"
ê din ne ev/ewêdî ji vir þun de, ji vê qasê
wêdetirêgin 1. jêhatî 2. xwedan-
ferasetêgin bûn 1. jêhatî bûn 2.
xwedanferaset bûnêk 1. hev 2. yekê ku 1. kesê ku 2. tiþtê ku
*"gur e ê ku lê dixe, qi-jik e a ku dixwe"
êk û du hev û du
êl eþîr, hoz, qebîle *"êlabê serwerî, wekî bedenabê serî"
êlbat cureyekî çivîkan eêldar kesê ku xwediyê
qebîleyekê ye, hozdarêlinc hestiyên milîêlincî rewþa tevilheviya
asikê ya berî vereþanê-êlincî hat yekî dike ku
vereþe, qilqalê wî tevrabû
êm alif-ên vetetandeka binavkirî
ya ji bo pirjimariyêêngar þevereþa hera tîrêrçal þûm, nehsêrçalîtî þûmî, nehsîêreqan nexweþiya zerikêêreqe cotê ku sewalan
davêjinê û wisa cot dikinêrîþ 1. bi riya ragihan-
dinê daberizîn yekî an jîaliyekî; destdirêjî 2. jibo dagirkirin an jî rizgar-kirinê bi ser yekî/aliyekîde girtin *"êrîþa gur,pêz ditirsîne"
-êrîþên hovane hucûm anjî berhucûmên wehþî
êrîþkar kes ê ku destdirê-
Ê
115
jiyê dikeêrîþ kirin destdirêjî kirinêrîþ meþandin hucûm li
dar xistinêsta a niha, îcarêstir hêstirêþ 1. azar û þkênc 2. ke-
der û renc 3. zecr û e-zab *"êþa tiliyê, ya he-mû laþî ye"
-êþa giran ta-êþa reþ þêrpence-êþ û ûþ derd û kul -êþa zirav cureyekî êþên
kuxikê ye; jana ziravêþandin/diêþîne/biêþî-
ne 1. azar lê kirin 2.rencîde kirin *"bar minnaêþîne, binbar min di-êþîne"
êþbir dermanê êþkujêþiyayî 1. azardîtî 2. qe-
hirî 3. rencîdebûyî *"di-ranê êþiyayî, dê rojekêwere kiþandin"
êþîn/diêþe/biêþe 1. jêazar dîtin 2. zecirîn 3.qehirîn *"xwelî li wî se-riyî ku heft serî jê ne-êþin"
êþnasî teþxîs, diyarkirinacureyê nexweþiyê
êstper kulîlkek eêtir [I] 1. ji bilî vê 2.
êdî 3. di dawiyê deêtir [II] 1. sebr 2. aramî
3. tebatîêtir kirin 1. sebr kirin
2. tebitînêtixî eyba mezin, belaya
bêpere *"êtixiyên kirî,tên pêþiyê"
êtûn cihê ku hesin tê detê bihujandin; kûreyahesingeran, hêtûn
êvar danê þevê *"adarê,berf giha guliyê darê,nema danê êvarê"
-êvarbaþ þevbaþêve xem nake-êve ku hat xem nake ku
bêêvelî olintî, taytoreêviþandin/diêviþîne/bi-
êviþîne 1. bexiþandin2. canazarî kirin *"xelqdewê xwe ê tirþ ji meri-yan naêviþîne"
êviþandî bexiþandî*"der-ba êviþandî, ne ya xwe-diyan e"
êvitîn/diêvite/biêvite(ji ber lêdan, kulbûn û bi-rîndarbûnekê) perçifîn
êvnî 1. laþê bihêz û bijûn2. mirovê lêkdayî
êvnîk pihêtêvnûte êvnîêwiran avakirina barege-
hê li cihekî bikêrhatîêwirandin/diêwirîne/
biêwirîne 1. sitirandin2. hewandin
êwirîn/diêwire/biêwire1. sitirîn 2. hewîn
êwran debara malê; abor
êwran
116
êxre
êxre dirûna devê telîs ûtêran
êz 1. zîl, biþku 2. ajero-ya daran
êzimk falinca zarokanêzing 1. darê þewateyê
yên hiþk 2. kesê serhiþk
*"êzing, nabe text"êzingdank cihê ku darên
þewateyê datîninêêzingvan kesê ku darên
þewateyê dibire an jî di-firoþe
117
f/F tîpa heþtemîn a alfa-beya kurdî ye; dengda-reke ku li gorî cîderkawê diranlêvkî ye, li gorîbelavbûna wê fîzek ûhiþk e
facir kesê ku bêminet ûbêtirs gunehan dike
fafik tat, lalfafon daringekî mînanî
hêsin e û jê aman tênçêkirin û kurteya wî yalatînî Al e; bafûn
faîz ribafaîzxur ribaxurfal remilfalavêj remilbêjfalname remildankfanorî kirasê þevêfanos panos fantên lîstika bi kaxizên
qimarêfarqûsk kefkanî/berkanîfarzik çavbirçîfasiq 1. gunehkar 2. fa-
cirfasiqtî 1. gunehkarî 2.
facirtîfaþ 1. fahiþ 2. bêarfaþûn darekê meht û gi-
ran ê ku piþtî cot li ser
rûyê zeviyê digerîninfaþûn kirin li ser rûyê
zeviyê faþûn gerandinfatereþk gurçikfatfatik kevoka kûvîfatihe sûreya yekemîn a
Qurana Pîroz-fatihe xwendin 1. dua
kirin 2. di nimêjê desûreya yekemîn a Qura-na Pîroz xwendin
fatik cureyekî margîse-yan e
fatûj çakûçê kevirbiranfatûj kirin kevir þeh kirin
û birînfayde sûd û kelkfaydedar sûdwer û beh-
redarfayke kinca hûnandî ya
ku dewsa qutik tê lixwe-kirin
fecr berbang-fecra sadiq berbanga
rasteqîn a ku piþtî wênimêja sibehê tê kirin
feçer kesê ku serê bêvi-la wî bilind e
feçer kirin zor lê kirinfeda qurban, gorîfedakar cangorî
F
118
feda kirin gorî kirinfediyok fedîkarfedî þermfedîkar þermokefedî kirin 1. þerm kirin
2. mehcûb bûn *"çav jiçavan fedî dikin"
fehetkar fedîkarfehl [I] sewalê nêr ê ji bo
tovî *"kurî li fehlan,xwarzî li xalan"
-hatin fehlan (sewala mê)wextê gonxwarina wêhatin
fehl [II] falfehm têgihiþtinfehm kirin tê gihiþtin
*"heke mirov ji yekîfehm neke, ji sedî jîfehm nake"
felat serfirazîfelaqe lêdana binê piyan-felaqe kirin li binê pi-
yan xistinfelek çerxa cîhanê-feleka xayîn gera çerxa
cîhanê ya dijî xwestinayekî
feleqe sezaya bi lêdanêfeliqandin/difeliqîne/
bifeliqîne tîke kirin,parçe kirin
feliþandin/difeliþîne/bifeliþîne 1. li erdê xis-tin 2. pêxem lê xistin 3.belav kirin
feliþîn/difeliþe/bifeliþe1. li erdê ketin 2.
pêxem lê ketin 3. belavbûn
felît 1. zîrek 2. ciwanfelîte jina qûnekfelîtetî qûnektîfelq tîke, parçefelqedest bi qasî kefa
destekîfelsefe retkok-felsefeya heyatê retko-ka jiyanêfelþ bûn mechûb bûnfena mîna, eynî wê, weke,
notlafend 1. huner 2. konetî
3. fesal *"kevirê êþ çiqa-sî giran be jî, aþvan bifenda xwe wî radike"
fendbaz 1. dekbaz 2.xasûk
fener çiraya destanfeq dafik, tele-feq danîn tele/dafik
danînfeqizandin/difeqizîne/
bifeqizîne fizirandinfeqîh kesê ku di dîn de
pisporiyê digerefeqîr 1. xizan 2. bêtawan
3. bêkes *"feqîr bi feqî-ran re bizewicin, dê par-sek ji wan çê bibin"
fer [I] 1. hejmarên yek,sê, pênc û hwd
fer [II] kit-ferek sol kiteke solêfer [III] teyisok, çirûsk, fera aman
feda kirin
feramûþ bûn 1. xerabûn 2. betal bûn 3.bêhemal bûn
feramûþ kirin 1. xerakirin 2. îflas kirin 3.îhmal kirin
feraq aman *"feraq tunepê here avê, deyn dikedide xêra dê û bavê"
feraqþo amanþoferaset 1. çemk 2. fêhm
û hizr 3. zihniyetferaþo 1. kesê ku fera-
qan diþo 2. alava a-manþûþtinê
ferd 1. kes 2. takekesferde telîsferdî takekesîferec 1. felat 2. nîþaneya
berbangê *"desthilanîn,fereca xêrê ye"
ferenc kulavferfûr amanên ji acûrê;
kaxetîtik, porselenferheng 1. çand 2. dab û
nêrît 3. berhevoka pey-vên zimanekî; peyvna-me
ferhengok peyvnameyabiçûk
fericîn/diferice/biferi-ce temaþe kirin
ferikîn/diferike/biferi-ke 1. ji hev belav bûn2. tarovaro bûn
ferisandin/diferisîne/biferisîne tehlîl kirin,dahûrîn
feriþte milyaket, melekferman 1. emr 2. tehlî-
mat 3. rêzek *"ferma-na hêþtirê hat, rovî baz-da"
-fermana mîrî emrêresmî
fermanber 1. karmend2. peywirdar
fermandar 1. emîr 2. mî-rê ku xwediyê hêzekeleþkerî ye 3. di artêþê derayedarê ku berpirsêdesteyeke leþkerî ye
fermî resmîfermo kerem bikin!ferman rakirin emrê
qetlyiamê danfersend/firsend derfet,
îmkanferþ/ferþik raxisteka na-
va malê *"bila li erþanbe, ne li bin ferþan be"
ferûc varikferwerdar 1. hukumdar
2. mîrferx dîkê varikêferxe jina gevezeferxes 1. tirxes 2. nîv-
xesandîferxik têjikferyad dengê ku hawari-
yê dixwazeferyad kirin (ji bo hawa-
riyê) qîjînferz 1. fermana Xwedê
2. karê îcbarîferzan zana
119
ferzan
120
ferzanî zanatîferz bûn 1. ji aliyê Xwedê
de ferman hatin 2. ka-rekî îcbarî diyar bûn
ferzende 1. alim 2. zanaferzîn di lîstika setrencê
de kevirê ku wezîriyê di-nimîne
ferz kirin 1. (Xwedê) fer-man kirin 2. îcbar kirin
fesad kesê ku navberaxelqê xera dike; ewan
fesadî karê xerakirina aþ-tiya xelqê; ewanî
fesal 1. pîvan 2. qeys 3.rêbaz
feþk 1. pêxem 2. feramûþîfeþkilandin/difeþkilîne
/bifeþkilîne 1. belav ki-rin 2. tarovaro kirin 3.pûç derxistin
feþkilîn/difeþkile/bi-feþkile 1. belav bûn 2.tarovaro bûn 3. pûç der-ketin
fetilandin/difetilîne/bi-fetilîne 1. zivirandin 2.vegerandin
fetilîn/difetile/bifetile1. zivirîn 2. vegerîn *"avnafetile, ba di cihekî danasekine"
fetisandin/difetisîne/bifetisîne 1. xeniqan-din 2. þeniqandin
fetisîn/difetise/bifetise1. xeniqîn 2. þeniqîn*“malê xesîsan, difeti-
se”fetrûm derziya ku berî
nexweþiyan ji bo bereva-niyê tê lêxistîn
fetrûm kirin dermanêavkî bi þiringeyêberdan binê çêrmî
fetwa ramana fiqhî -fetwa derxistin di heqê
babetekê de ramanekeþerîetê diyar kirin
fewitandin/difewitîne/bifewitîne 1. ji destderxistin 2. pê negihiþ-tin tu tiþtî
fewitîn/difewite/bife-wite 1. bertelef bûn 2.ji dest çûyîn
feylezof retkokzanfeza seqafezayî seqayîfê cureyekî nexweþiyê yefêd erdê bixîz ê ku piþtî
vekiþîna avê dertê holêfêdar kesê ku bi nexwe-
þiya fêyê ketiyefêkî mêwefêl dek û hîle -fêl û tele dek û dolab-fêlên firewn û þîretên
Mûsa tevî hev kirinhelalî û heramî berdanser hev
fêlbaz dekbaz û hîlebazfêm 1. feraset 2. zêhn 3.
hizr û ramanfêm kirin 1. tê gihiþtin
2. pê hesîn *"dîwaro ji
ferzanî
121
te re dibêjim, bûkê tufêm bike"
fêmkor 1. bêferaset 2.serkevir
fêr zanînfêr bûn hîn bûnfêre îbret-fêre girtin jê îbret wer-
girtinfêr kirin hîn kirinfêrgeh 1. pol 2. dibistanfêris hêja, egîdfêrist pêristfêtokî 1. fediyok 2. þer-
moke *"fêtokî li mêran,kenokî li jinan nayê"
fêz aliyê jorîn *"agir ber-da kome, xwe da fêzazomê"
fihêl paqijîfihêl kirin paqij kirinfikar 1. derd û keder 2.
tirs û xof 3. tatêl û mita-le
fikirîn/difikire/bifikire1. ramîn 2. hizir kirin
filan kes an jî tiþtê nedi-yar
-filan û bêvan 1. ew kesû yê dîtir 2. ev tiþt û yêdîtir *"filan kes mange-ya biga ye (qûnek e)"
filç pozpeliþîfile/fileh 1. peyrewê ce-
nabê Îsa eleyhiselam 2.kesê ku di angaþta peyrewiya cenebê Îsa eleyhi-selam de ye *"filehekî
bi rûyekî, ji bawermen-dokê bi du rûyan çêtir e"
filitandin/difilitîne/bi-filitîne 1. rizgar kirin2. serfiraz kirin 3. jê pe-kandin
filitîn/difilite/bifilite 1.rizgar bûn 2. serfirazbûn 3. jê pekîn *"bûkamalê xweþ xebitî, kergirêda û cehþ filitî"
filq xêvikfilûs zayendîfilûz madenfincik 1. qefz 2. lotik,
hindirik 3. bizavfincik avêtin lotik avêtinfind mûm, þemfindank mûmdank, þem-
dankfinfinok derewa bêbinîfinik hêstira viringîfiqih 1. fehm 2. þerîetfir [I] qurteke vexwarinê-fir kirin vexwarinfir [II] kêþeke baçikê-fir lê xistin (baçik) kêþan fir [III] hilbaskîn *"fira
mirîþkê, hetanî ber kadî-nê ye"
fira tiþtê ku zû difirefirandin/difirîne/bifirî-
ne 1. tê werkirin 2. bi bi-lindî avêtin 3. pekandin,pengizandin
firaq amanfiraqþo amanþofiravîn navroj *"firavîn
firavîn
122
bi fayde ye, lê dawî bi lo-me ye"
firawan 1. fireh 2. dor-fireh
firçe porçefirdik xwarina ku ji nanê
diçînine nav dêw tê çêki-rin
firdikandin/difirdikîne/bifirdikîne 1. nan çan-din nav dêw 2. hûr ki-rin, çînîn
firefir dengê domdar êku ji awayê vexwarinê yîdengî tê
firefir kirin bi awayekîdengî vexwarin
fireh 1. biber, ne kêmber2. boþ, pir, zehf *"mirîmelûn nebe, di gorê decî fireh e"
fireh bûn 1. belaþ bûn2. peraþ bûn 3. zêdebûn 4. kêmber nebûn*"heke dil fireh be, rêjê re gelek in"
firehî 1. nekêmberî 2.boþî 3. pirî 4. zêdehî
fireh kirin (ji aliyê bera-hiyê ve) lê zêde kirin
firênek nemûþ, gulor-firênek li sêrî gerandin
nemûþ lê alandin, gulorli sêrî kirin
firêqet serfiraz û bêminetfirêqet bûn serfiraz û
bêminet bûnfirêqetî serfirazî û bêmi-
netîfirêqet kirin serfiraz û
bêminet kirinfirêz çêreya ku ji nava
zevî û bîstanan tê kax-kirin
firfat 1. gincirgincirî, zî-valzîvalî 3. kevn û kol,kevnekotik
firfaz lotik, hindirikfirfire perwanefirfirok firildaxfirgeh di balafirgehê de
erdê ku balafir lê da-tîne
firj fiþkîniya sewalanfirijîn/difirije/bifirije
(sewal) fiþkînfirildax teqemeniya ku
difire û li hewa diteqefirinde sewala bibask;
perinde-firindeyê efsûnî teyrê
çîrokanfirisandin/difirisîne/bi-
firisîne 1. xitimandin2. tepisandin
firîk [I] simbila ber ste-wînê *"agir bi rihê yekîketibû, yekî jî digot: 'ezdê firîkên xwe li ber bi-qelînim"
-firîkî firîn 1. wekî firî-ka stewî pekîn 2. çûnhatenehatê
firîk [II] giyanewerê jînþêfirîn/difire/bifire 1.
perwazî esmên bûn 2.
firawan
hilfirîn 3. pekîn, pengi-zîn *"her teyr, bi baskênxwe difire"
firîngeh firgehfirîsk cureyekî kulîlkên
biharê yefirîw xapfirîwandin/difiriwîne/
bifiriwîne xapandinfirk [I] binavber-firk kirin 1. bi navber
danîn 2. livlivî kirinfirk [II] livlivî, kitkitîfirk [III] zayîna mehînêfirk [IV] 1. qolinc 2. ti-
vanc-firk ketin qeydika dêst
bayê tivancê ketin ba-zinê dêst
-firk lê ketin qolincî bûnfirk [V] qirç-firk þikandin qirç þikan-dinfirkandin/difirkîne/bi-
firkîne 1. mist dan 2.piþirandin
firkefirk dengê pîneyêku li ba dibe
-firkefirka alayê hejînaperçemê ya li ber bayî
firloq heþtirmefirmêsk rondik, hêstirfirmêskrêj teqemeniyên
rondikrêjfiringî bacana sor; pa-
mîdorfirne alava ku tê de nan
û xwarin tên pijandin
firnik 1. firneya biçûk2. kulfikên bêvilê
firo þîrê mihan ê payîzêfirofehþ 1. beletewþ 2.
çîleçepî 3. xelexwarfiroke navgîneke ragu-
hastinê ya hewayî yefiroþgeh dukana danûs-
tanêfiroþkar kesê ku danûs-
tanê dikefirotin/difroþe/bifiroþe
1. bi bêrdelekî dayîn 2.xayintî kirin *"êqil der-xin firotinê, her kes dêaqilê xwe bikire"
firqask 1. lotik 2. qefzfirqas kirin 1. lotik
avêtin 2. qefz danfirsend derfet *"heke fir-
send têkeve destê kêm-firsendan, dê însanan jînal bikin"
-firsend payîn li keysaxwe nihêrîn
firþ sebrfirþik ziravê sewalan ê ku
jê havênê penîrî jî tê çê-kirin
firþteng bêsebrfiryar kesê ku balafiran
diajofis 1. baberçûna bêdeng
û bêhnkirêt 2. têkiliyazayendî ya di navbey-na firindeyan de *"bifisan çarþev boyax na-be"
123
fis
124
fisegur [I] cureyekî kari-yên çolê/beriyê ye
fisegur [II] zîvalzîvalî,kirtimkirtimî
fisek baberketîfisgenî 1. bêhnkirêt 2.
bêrûmetfisgenîtî kirin karên xwe
yên kirêt veþartinfisikîn/difisike/bifisike
1. (dara ku tê tewandin)þikestin 2. (pê) þiqitîn
fisirîn/difisire/bifisirefizirîn
fis kirin 1. ba ber ketin2. (firinde) gayîn
fismirî xesîs, xasûkfisqe pîvazên biçûkfistiqîn/difistiqe/bifis-
tiqe 1. bi xeletî gerîn 2.tehisîn, pê þiqitîn
fistoqî 1. axozî 2. çolê-ketî 3. li malê newan-bûyî 4. segê navma-lagerî
fisû ajaleke bêhnkirêt efiþar 1. zext, pêkutî 2.
zordestî 3. gotina be-letewþ
fiþarde pertaffiþkefiþk 1. bêhnefiþkên
li ser hev 2. girî û xilît-kiþandina tevlihev
fiþ kirin (bêfil) paqij kirinfitar di meha remezanê
de dema xwarinê-fitara xwe vekirin 1.
þîva rojiyê xwarin 2.
rojî betal kirinfite 1. fetwa 2. firsend-fite dîtin firsend bi dest
xistin-fite jê standin firsend jê
standinfitîl 1. pilte 2. dermanê
ku ji qûnê ve tê hildanfitîlî di hûnanê de devhu-
çik û sernavika ku biawayekî rakiþandî tê da-xistin
-fitîliya faykeyekî daxis-tin tara devhuçik û ser-navika fakeyî bi awayekîrakiþandî hûnan
fitir sedeqeya meha re-mezanê
-fitirê yekî xweþ kirinkesek baþ kutan
fitnekar 1. navtêdayî,niçandî 3. ewan, fesad
fizar dengê kesê ku ha-wariyekê dixwaze
fizirîn/difizire/bifizire1. jê revîn 2. baz dan 3.peywir hiþtin
fîkandin/difikîne/bifi-kîne 1. li fîqê xistin 2.fîtefît kirin 3. vît kirin
fîl li ser rûyê erdê sewa-la hera mezin a þîrdar aku difinê wê xortimkîye
fîncan piyaleya qehwe-yê; pingan
fîndê jina ku bi xemla xweve fortên xwe davêje
fisegur
fînik tûle, cewrfînok jin an jî mêrê pûçfîntoz fîndêfîq 1. bilûr 2. þimþal 3.
pîpik-li fîqê xistin li tûtikê
xistinfîqefîq dengê fîq û pîpikêfîqefîq kirin tûtetût kirinfîqerojk karî, kuvarkfîre virik-fîre dan virikî bûnfîrefîr 1. kirmekirma
hespan 2. fîqefîqfîrefîr kirin 1. (hesp) bi
kirmekirm xwarin 2.fîqefîq kirin
fîskanî 1. biçûçik 2.hûrde
fîþ [I] avika ku dibe se-dema nifþên nû
-fîþa pêxemberan nes-la paqij û bêguman aqasidên Xwedê
fîþ [II] þilahiya ku bipest ji hundir derdike-ve derve
fîþek fîþengfîþeng berika çekê-fîþeng dan ber dêv be-
rik avêtin ber lûleyaçekê û amadeyî teqan-dinê kirin
fîþengbend rextê fîþen-gan
fît 1. guhê bel 2. çikfît bûn [I] 1. (guh) bel
bûn 2. çik rabûn ser xwe
fît bûn [II] 1. bi qasîhev bûn 2. kuta bûn
fît kirin [I] 1. (guh) belkirin 2. çik rakirin liser piyan
fît kirin [II] 1. deynêxwe dan 2. (di qimarêde) ji hevrikê xwe birinû tiþtek di tûrê wî denehiþtin
fîtê jina bêrûmet a qunekfîtik 1. fîqik, tûtik 2. lê-
dana bi du tiliyan;çipîsk
fîtik lê xistin 1. li fîqêxistin 2. (bi du tiliyan)çipîsk lê xistin
-fîtik lêketin û þikînpir tenik û nazik bûn
fîz 1. fors 2. quretî-fîz avêtin xwe kiz kirinfîza qurefîzatî quretîfîzar kûzenûz-fîzar kirin kûzenûz ki-
rinforq qûnekforqtî qûnektîfors quretî û pozbilindî-forsa þêran quretî û
kêfa serokanfors kirin 1. bêminet
tev gerîn 2. kêf kirinfort 1. fors, quretî 2.
pozbilindî-fortê xwe avêtin 1. fors
kirin, xwe qure kirin 2.pozbilindî kirin
125
fort
126
fote çarþevfuhûþ 1. qûnektî 2. zinafûrandin/difûrîne/bi-
fûrîne 1. (zêde kelan-din heta ku) bi ser re danavêtin 2. (zêde pêkutî biser de birin heta ku) eni-
randin û bihêrs kirinfûrîn/difûre/bifûre 1.
(zêde kelîn heta ku) biser re avêtin 2. (zêdepêkutî bi ser de birin he-ta ku) enirîn û bihêrsbûn
fote
127
g/G tîpa nehemîn a alfa-beya kurdî ye; dengda-reke ku cîderka wê ez-mandevî û qirikî ye,awayê belavbûna wêgirtî û nerm e
ga 1. dewarê nêr 2. mi-rovê gakî *"ga li mêrgankok dibe, mela li malênmiriyan"
gabinêzk êþeke stûyan aku nahêle serî bileqe
-gabinêzk girtin tûþî êþagabinêzkê hatin
gaçêrîn çivîkek ega dan 1. ga berdan ser,
ji bo ku çêlek avis bi-mîne berga kirin 2. qû-nektî kirin an jî bi yekedin dan kirin
gadar çêregeha dewêrgadare kêra kalanîgadêr kesê ku gayên cotî
diçêrînegadoþ amana acûrîgagolekî çûn li ser çar le-
pan meþîngaj giloka tayîgakêl 1. cotyar, cotkar 2.
gayê cotîgakovî nêrê askê; gayê
çolêgal deng, awazgalegal 1. sohbet 2.
hevpeyvîngalegal kirin 1. sohbet
kirin 2. ji yekî re behskirin 3. bi hev re pe-yivîn
galgalîsk gewrîgalim 1. meþa ber bi yekî
ve 2. devjenîgaliske erebeya ku hesp
dikêþingalte henek, tiranegaltefis selexane, teralgaltevan henekbazgalûk çoyê ku ji bendê
çêrmîn î þidiyayî dihû-nin û pê sewalan diajon
galûk kirin bi galûkêajotin
galûm gurzê cengên berê;tombiz
gam kamgamêþ dewareke kedîkirî
ye "mêþ û gamêþ, xwedîtînin li pêþ"
gamil sermilgamisk gayê kovî yê ku
di qirguliya wî de miskheye
G
128
gamirok cureyekî nexwe-þiyan e û zarokên nûbû-yî pê dikevin
gan [I] 1. giyan/can 2. jîngan [II] guhan, çiçikgan [III] gayîngandêr qûnekgandêrî qûnektîgandîl berên girs ên aja-
lên dotinê; guhandîlganek 1. sewala mê a ku
heweskara nêrê xwe ye2. jina mêrxwaz (xirx-waz)
gangil cureyekî çêreya kunepijî tê xwarin
gangilok porgustikganî 1. giyanewer, can-
dar, ruhber 2. jîndargaran 1. keriyê dewêr 2.
mexela naxira dewêr*"ne gayê min li garanêye, ne jî galegala nanêgavên dikim"
garing feraqa ku di demakamkirinê de didine bingayên gêleyê da ku rêx ûmîza wan di ser zêd denerije
garis cureyekî zêd e ûwekî gênim tê bikaranîn*"çûçik, li ser garisênfeqîran datîne"
garîte darekî dirêj û stûrê ku didine ser avahîyanû darên zirav jî didineser wî; kêran
garnigan çêreyeke þîrdar
e û dibe sedama îshalê ûhundirçûnê; ûzelik
garta navgîneke barkêþi-yê ye û diþimite
garye çenberî, erebegasin qada nava gundekîgasingeh qada firehgav [I] navbera du lingên
vekirî-gav avêtin 1. navbera du
lingan vekirin û meþîn2. dest pê kirin
-bi ser re gav kirin bi serre baz dan aliyê din
gav [II] 1. dem 2. heyam*"gava ku xêr dibare,gûyê sêwiyan tê"
-gava din 1. xulekek berê2. kêliyeke berî niha
gavan kesê ku dewêr di-çêrîne *"gavan ber bimal e, jina gavên þixul-kar e"
gavber 1. hevrik 2. reqîbgawir 1. kafir 2. bêînsafgawirî 1. kafirtî 2. bêîn-
safîgawuk bihukek egaxend sersala filehangayîn/digaye(digê)/bi-
gaye(bigê) 1. (sewal)pê re têkiliya zayendîdanîn 2. (mirov) nayîn,tecawuz kirin *"ne ga-ye, ne jî zaye"
gayz gazgaz [I] lûtkegaz [II] dibûr
gamirok
129
gel
gaz [III] alava mixkêþanêgaz [IV] endazeya ku ma-
weya wê ji sersîngê hetaserê tiliyan e (68 cm)*"her kes bi gaza xwecawê dipîve"
-gaz û caw di destê yekîde bûn biryar û fermandi dêst de bûn
gaz [V] daringekî curecu-reyî yê ku di nav bayî deheye
gazbir meqesdar, cawbirgazel belgedar ên zer
ên ku payîzê diweþingazgaz vijevij, vizeviz,
guregurgazinc/gazind 1. dilman
2. lome 3. gilî û þikayet*"dera ku te hêvî jê he-ye, te gazind jî jê heye"
-gazincên xwe kirin 1.giliyên xwe kirin 2. aci-ziya xwe nîþan dan*"gazincên xwe ji jinaxwe re bike, giliyên xweli cem diya xwe veke"
gazindok þikayetkargazî 1. bang 2. dengî
*"gaziya dû siwaran, na-gihêje xwediyê xwe"
gazî kirin 1. vexwendin2. bang lê kirin *"gazî-kirin adet e, nehatindewlet e"
gazîname bangnamegazîvan 1. bangdayî 2.
vexwendî
gazîz kurmê hêjîrêgazûz bizûzgebirge dahola mezingebol xwarineke ku ji ard
û savarî tê çêkirin *"de-vê wan, li gebola wan"
geda 1. parsek 2. xizangedandin/digedîne/bi-
gedîne destê xwe li berxelqê vekirin; pars kirin
gede kurik, lawikgef tehdîd-gef û gur tehdîd û di-
ransîqandin-gefa kuþtinê tehdîda
bi qetlkirinê -gef lê xwarin tehdîd ki-
rin -gefa me ji hev dibihu-
re em hev dinasin û evtiþt di navbera me denabin pirsgirêk
gefandin/digefîne/bi-gefîne gef lê xwarin
gefok 1. tehdîdkar 2.gurêx
geh [I] ji aliyê piþtê vegoþt û masûlkeyên ku jiçongê hetanî gêzikan e;teþk
geh ... geh [II] carinan ûne di her demê de *"de-m bi dor e, geh li jêr e,geh li jor e"
gejmirandin/digejmirî-ne/bigejmirîne hêran
gel birek mirovên kuxwediyên ziman, we-
130
lat, rewiþt û tîtalekehevpar in; netewe
-gelê kurd neteweyakurd
gela belggelac 1. belapêþkar 2. fit-
nebazgelacî 1. devjenî 2. fit-
nebazîgelale [I] goþtê zêde ê ku
di gewriyê hêþîn dibe;aloq
gelale [II] 1. moçik 2. nu-mûne 3. karê sêwirandî,reþnivîs 4. mijar
Gelarêzan Birca Dûpiþkîgelawêj 1. meha 8’emîn a
salnameya zayînî 2. ge-restêrka Zuhelê
gele 1. kome 2. zumregelek 1. pir 2. zêde 3.
zehf *"gelekan, medebi hindikan"
gelemper civak, komelgelemperî giþtî, komelî-kar û barên gelemperî
xizmetên giþtîgelemþe 1. pirsgirêk 2.
îxtilaf 3. mesele 4. arîþegelendar 1. stûna mezin
2. kêrangelêrî 1. stran, huner, cil
û bergên ku di keleporagelekî de hene 2. têkil-darî civakê 3. malê herkesî
gelêþ cureyekî xweliyê yegelhe hejmara kesan;
nufûsgelhanasî beþa pisporiyê
a hejmarnasiya seriyan-gelheya çandinî hejma-
ra rêjeya kar û barên zi-raetê
-gelheya destbidaranhejmara çekdaran
gelifandin/digelifîne/bigelifîne 1. hûr kirinû wekî ardî hêran 2. pi-þirandin
gelî [I] 1. deþt 2. bihur-geh 3. navbera du çi-yan
gelî! [II] (r) baneþana jibo komekê
-gelî bawermendan! eyew kesên ku bawerîanîne!
gelnas dilsoj û xebatkarêji bo berjewendiyên gelû welatê xwe
gelo aya, pirsa ecêbmanêgelþ 1. arîþe, kêþe 2. îxti-
laf 3. cudatiya ramanan*"afirê gameþan, bûwarê gelþa mêþan"
gelû navenda çemberêgelwaz bendê ku dendi-
kên gêzan, hêjîr û hwd liser têne raxistin; gewlaz
gem hevsarê bi dizgîn ûdevgem *"ker bi gem ûhefsaran, mêr bi soz ûbiryaran"
-gem li dêv xistin ji axaf-tinê re destûr nedan
gela
gemar qirêj gemarî bi qilêrgemarî bûn 1. qirêj bûn
2. herimîngemarî kirin 1. qirêj ki-
rin 2. herimandin *"ka-niya ku te av jê vexwar,gemarî meke"
gemaro dorpêç, rapêçan gembol segê nêrgemirandin/digemirî-
ne/bigemirîne 1. rû ûrûçikên tiþtekî guheran-din 2. dirûv guherandin3. daqurtandin
gemirîn/digemire/bige-mire 1. li gemariyekêgerîn 2. piþivîn
gemî keþtîgemor tiþtê ku dirûve
tehlbûnê lê dikeve; teh-lovançkî
gemþ [I] kulm, gulmist,kefedest
gemþ [II] werziþa zoranî-kirinê
gemþandin/digemþîne/bigemþîne zoranî dankirin, bi navê dan lîstin
gemþîn/digemþe/bi-gemþe zoranî kirin/binavê lîstin
gemþo werziþkarê zora-nîkirinê
gen cureyekî heþeratênku ji qijniyan mezintir in
genav ava mend û genî;avegenî
gencîne xezîne, defînegend [I] aj, zîl, ajerogend [II] bêhna kirêt
*"xwarin gend û gû,þûþtin reng û rû"
gend [III] pûçgend [IV] sûd û kelk-gend kirin sûd û kelk
wergirtingendel [I] mirovê bêkêrgendel [II] kesê ku pere û
dahatiya dezgeh an jîkargeha welêt ji bo xwedidize
gendelî di karesatên giþtîde diziya malê cemawerî
genefis 1. ferasetkor 2.bêkêr 3. dek û dolab
genek [I] gûnî *"henek,dibin genek"
genek [II] gengengaz pêkan, mumkingengeþî 1. nîqaþ, gelacî
2. devjenîgenijîn/digenije/bige-
nije efûngî bûngenim zadê ku jê nan û
xwarinên sereke tênpehtin *"genim digereû digere, paþê tê di quli-ka êþ de tê xwarê"
genimî esmer, qemergenî 1. xerabûyî 2. efûn-
gî, afnikî genî bûn 1. xera bûn 2.
efûngî bûn *"av, di golande genî dibe"
genî kirin 1. xera kirin
131
genî kirin
132
2. afnikî kirin *"ne xwarne jî da hevalan, genîkir avêt newalan"
genûs çikûs, timakargep 1. dêma rû, alûþk 2.
parî, qotgeprûg gewrîger [I] 1. geþt, seyran 2.
dor-gera rastmalê dolivge-
riya sermayeyê-gera yekî dan bera wî
dan; qewirandinger [II] erdê rastger [III] hekegeran mîrkutê hesinîgerandin/digerîne/bi-
gerîne 1. bi rê ve birin2. zivirandin 3. îdare ki-rin 4. birin seyranê*"gerandin derman e,rizq li ser piyan e"
gerav gerînekgerd 1. xwelî 2. toz û
xubargerden der û dora gewrî
û stûqulkê heta sersîngêgerdengaz bejndirêjgerdenî xemla stûyan a
ku heta sersîngan dadi-keve; þirdan
gerdelûle babelîskgerdenxwar stûxwargerdiþ [I] 1. ger û seyran
2. çerx, zivir, fetlgerdiþ [II] amûrgerdûm erebeya gayangerdûn 1. alem 2. cîhan
gerdûnî 1. alemî 2. cîhanîgerelavij strangotina bi
dorvegerî geremol 1. sûresat 2.
hêwirze 3. tevilhevîgerestêrk stêrka ku di
hevsenga tavê de geraxwe didomîne; rojgeran
gerew rehîn, barimte*"gerew, li garanê ye"
-di gerewa yekî de çûnji dêla yekî ve xwe dankuþtin
gerew dan ji ber yekî vekefaletek dan
gerew kirin rehîn girtin,barimte kirin
gerger erdê bikevirgergere gêregerguhêz (r) lêkerê ku bi-
reserê werdigire; têpergerhan gerîn *"gerhan
derman e û rizq li ser pi-yan e"
gerik 1. tovê gul û giyayîyê hûrik ê mînanî tozê2. toza ku havînan li serbelgên daran dinîþe 3.gera avê ya biçûk
gerisandan/digerisîne/bigerisîne 1. pêpestkirin 2. destverû kirin3. pelçiqandin 4. çew-sandin
geriyayî gerok *"kalê ze-manan, dipirse ji xortêgeriyayî"
gerîde gerok, geþtiyar
genûs
gerîh behîva negihiþtî;behîvterk
gerîn/digere/bigere 1.seyahet kirin, geþt kirin,çûn seyranê 2. (kar) birê ve çûn *"aþ digere biavê, law dike karê bavê"
gerînek kuna di bin avêa ku av bi zivirînê tê rederbasî cihekî din dibe
gerînende 1. mudîr 2.berpirsyar
gerînge 1. rojgeran 2.pergala ku gera tiþtantêkûz dike
germ 1. nesar 2. tîndêr3. keliyayî 4. sincirî*"her kes xwe li agirêgerm digire"
-germ û sermaya felekêdîtin pêrgî bûyerên tehlû þirîn hatin û tê de pis-por bûn
germahî tînahî germav 1. kaniya ku ava
kel jê diherike 2. ser-þok
germavî kesê ku çûyegermavê
germ bûn 1. tîndar bûn,sincirîn 2. kelîn *"hesi-
nê sar, bi hilmê germ na-be"
germesûk qumaþê erzan;gincir
germiçang gerîngegermijandin/digermi-
jîne/bigermijîne ger-
mixandingermijank alava gêrebayî
ya ku tiþtê avî dikelînegermijîn/digermije/
bigermije germixîngermijok germixîgermik pîneyekî gerim-
kirî yê ku datînin serlaþê kesê westiyayî daku giyanê wî nerm bibe
germixandin/digermi-xîne/bigermixîne digermê de sekinandin ûçêja wê xera kirin
germixîn/digermixe/bi-germixe di germê deman û çêj lê xera bûn
germiyan warê ku zivis-tanan lê tê êwirîn û si-tirîn
germî xwarineke ku jisavarî tê çêkirin
germjimêr alava ku tînaheyî dipîve; tînjimer
germ kirin 1. sincirandin2. kelandin
gername rojnivîska heya-mên gera geþtiyarekî;geþtname
gernas 1. egîd, qehre-man 2. wêrek
gerok pîþekarê geþt ûseyranê
gers cureyekî çêreyê yegerûþe karesat/bobelatgerewêrk gerestêrkgeþ 1. boþ 2. jîndar 3.
herikbar
133
geþ
134
geþ bûn 1. jîndar bûn 2.herikbar bûn
geþbîn kesê ku xwediyêramaneke erênî ye
geþ kirin 1. agir gur kirin2. dilxweþ kirin
geþedan pêþveçûn, pêþ-ketin
-geþedanên aborî pêþve-çûnên di warê îqtisadêde
geþe pê dan pêþ ve biringeþt [I] ger, seyran-çûna geþtê derketin sey-
rangehekêgeþt [II] pars, rewcîgerî-derketina geþtê gerîna
li pars û pûrsêgeþtiyar gerok, seyah,
seyranîgeþtname gername, sey-
ran-namegevaztin/digevêze/bi-
gevêze gevizandingevel porê tevlihevbûyîgevel bûn gijik bûngevez rengê gulê; sorgeveze 1. alava ku perga-
la xebata wê teqozebûye 2. devê ku hînîaxaftina çepel bûye
geveze bûn 1. (alav) per-gala xebatê teqoze bûn2. (dev) hînî axaftina çe-pel bûn
geveze kirin 1. pergalaxebata alavekê teqozekirin 2. ji devçepeliya
kesekî re destûr dan gevizandin/digevizîne/
bigevizîne li erdê birinû anîn; vegevizandin
gevizîn/digevize/bige-vize xwe li erdê birin ûanîn; vegevizîn
gevizk cihê bi toz û xîzê ku ker û hesp xwe lêdigevizînin; tozgevizk
gevzol gevelgewc gêjgewende 1. tulî 2. mitribgewher 1. cewher, kevi-
rên giranbiha 2. puxtegewixandin/digewixîne
/bigewixîne 1. ser jêkirin 2. fetisandin
gewixîn/digewixe/bige-wixe 1. ser jê bûn 2. fe-tisîn
gewr rengê spî yî tarîgewre [I] 1. mezin 2. gir,
girs 3. birêzgewre [II] di hûnanê de
çaviyeke rast û yeke çep-gewre çêkirin çeperast
hûnangewrecûnkî gewrotankîgewrik nexweþiyeke çêr-
mî yegewrî qirik, xeneq *"gew-
riya ku biqul e, bê rizqnamîne"
-gewrî lê miçiqandin 1.tirs lê firandin 2. ajal lêdan firotan û bê spîtayîhiþtin
geþ bûn
gerotankî rengê gewr êçilmisî
gewþîn taybetîgewzîn di heyberan de
bedewiya gewherî ûdîtbarî
-gewzîna hunerî di ka-rekî hunerî de pîvana be-dewiya gewherî û dîtbarî
gez [I] cureyekî daran egez [II] gest, þidandina
diran a bi ser tiþtekî de gezandin/digezîne/bi-
gezîne (xwarina tehl ûtûj) ziman û gewrî so-tin
gezek çêreya gezendeya pîjpijî
gezende tiþtê ku aliyêxwe ê tûj bi tiþtekî dinvedide
gezgezok çêreya kefgez-kê
gez kirin 1. diran lê þi-dandin 2. xwarin
gezme tîra kevanêgezo cureyekî þirîniya
ku diniþe ser belgêndaran; selwa
gezoke 1. zimandirêj 2.devçepel *"bi ber re diçîgezoke ne, di piþt rediçî pîzoke ne"
geztin/digeze/bigezegez kirin
gêç [I] di hin alavên pîvan-dinê de derziya ku rê-jeyê nîþan dide
gêç [II] heriya kilsê-gêç kirin bi heriya kilsê
seyandingêj 1. hiþaloz 2. bêhiþê
ku wekî sermestan tev-digere *"filan kes mirîþ-ka gêj e (bêkêr e)"
gêj bûn 1. hiþaloz bûn2. hiþ ji serî çûn
gêjde hiþalozgêjelok lîstikeke zaro-
kan a ku di dora xwe dedizivirin hetanî gêj di-bin
gêjelokî zarokê ku gêje-lok lîstiye û lewre gêjbûye
gêjgerînek 1. gerînek2. tiþtê ku pir têvel ûtêkilhev e
gêjgerînk 1. zivirokabayî; bablîsok 2. tiþtêku pir têvel û têkilhev e
gêj kirin 1. hiþaloz kirin2. hiþ ji serî firandin
gêjo gêjdegêjnok anixgêl [I] gilgêl [II] ehmeq, bodelegêl [III] sewdaserê bêkêrgêlaz mêwyeke egêle 1. cihêkirina dan û
kayê bi gerandina se-walên ku bi hev vegirêdayî ne li ser zadêçinandî; kam 2. pestîl
gêlegêl bûyer, qewimîn-tûþî gêlegêlên giran ha-
135
gêlegêl
136
tin ji karesatan bi awa-yekî serkeftî bihurîn
gêle kirin 1. bi kamê ge-nim ji qeselî jibartin 2.çê ji neçêyî veqetandin3. pêpest kirin 4. li do-ra hev zivirandin
gêlme têkelkirina gelekcureyên xwarinan
-gêlmeya gavanî 1.xwarina ku gavan jixwediyên naxirê belavdike 2. tiþtên curecu-reyî
gêran balix, kamilgêran bûn kamil bûngêranî balixtî, kamilîgêrav çêkirina tiþtekî li
gorî nimûneyeke heyîgêrav kirin tiþtek li gorî
mînakeke berdest çêki-rin
gêr bûn 1. gindirîn, totalbûn 2. wergerîn
gêre gêle *"gêre, bi goli-kan nabe"
gêreba bayê vegerok ê kuji herka avê çêdibe; cêre-yan
gêrik mûstang, morî*"dijminê te gêrik be jî,hesabê wî bike"
gêr bûn 1. feþk lê ketin,pêxem lê ketin 2. çewtwergerîn
gêr kirin 1. wergerandin2. gindirandin, total ki-rin
gêro bûn 1. egle bûn 2.bilîn
gêro kirin 1. egle kirin 2.bilandin *"biharan xweþil mekin, payîzan xwegêro mekin"
gêrûse destargêsû guliyê porîgêþref komikgêwil hizir û viyana mi-
rovî ji bo kirin an jî neki-rina karekî
gêwildar kesê ku dilê wîbi kirina karekî heye;bigêwil
gêwilsar dilsargêwilsar bûn ji karekî dil-
sar bûngêwilsarî dilsarîgêwilsar kirin ji karekî
dilsar kiringêwil þikandin dilsar ki-
ringêwilþikên kesê/tiþtê ku
mirovî dilsar dikegêwlê jina ku karî li gorî
dilê dikegêwlo mirovê ku her gav
û du gav ne li ser temtê-lekê ye
gêz 1. cureyekî daran e2. fêkiyên vê darê
gêzek her du hestiyên kudi kêlekên kapên însa-nan de ne û yên ajalan jîdi paþiyê de ne
gêzer gizêrgêzgêrik gêzî
gêle kirin
gêzirandin/digêzirîne/bigêzirîne 1. bilandin2. xapandin
gêzî alava maliþtinê; si-qayîl
gêzîvan 1. siqayîlfiroþ2. paqijker
gibîse meha ku 29 rojandikêþe; kebîse
gid kîteyeke ji bo gazi-kirina karikan û bizi-nan (gidê: mê/gidî: nêr)
gidaran berazê nêrgidik (di zimanê zaro-
kan de) karikgidî tew lo lo!gidîþ parta giyayê/zadê
dirûtîgift soz û gotin-giftî yekî tev gerîn li
gorî sozê ku yekî dayehereket kirin
gihan(gihîn)/digihe/bi-gihe 1. lê asê bûn 2.devîdevî lê kirin 3. ste-wîn, kemilîn
gihandin/digihîne/bi-gihîne 1. lê asê kirin 2.stewandin, kemilandin*"hespê çê, zengûyannagihîne xwe"
gihanek (r) girêka peyvû hevokan
gihar tenîskgihar bûn tenîsk bûngihayî stewî, berkemalgihiþtin/digihêje/bigi-
hêje [I] 1. kemilîn 2.
bi dest xistin 3. stewîngihiþtin/digihêje/bi-
gihêje [II] 1. lê asê bûn2. devîdevî lê kirin 3.hatin asteke diyar 4. ke-milîn *"ez hêdî diçim be-la digihêje min, zû di-çim ez digihêjim belayê"
gij þidet, tundî-di gijekê de çûn û hatin
di nefesekê de çûn û ha-tin
gijevij dengê ku ji çûnû hatina tiþtan tê
gij bûn ji êrîþê re ama-de bûn
gijgijîn/digijgije/bigij-gije 1. xwe kiz kirin 2.xwe ji êrîþê re amade ki-rin 3. xwe veperiman-din
gijik 1. porê vîzvîzî 2.porê gevel
-gijika hev kiþandin pevçûn û porên hev verûtin
gijîn/digije/bigije 1.gijgijîn 2. (sewalê nêr)baz dan ser (a mê) 3. pe-liþîn hev û li hev xistin
gij kirin xwe ji êrîþê reamede kirin
gijlok zîpikên hûrgijnîj cureyekî çêreya
pîjpîjî ye-gijnîj girtin qirþ û qal pê
ve aliqîn gijo 1. kesê ji erîþê re
amade 2. baneþana ku
137
gijo
138
pê sewalan didin gadangijogijo kirin 1. bangî
gadanê kirin 2. pêþkêþkirin 3. berdan hev
gil herî-gil û gemar herî û qirêjîgilahe xenîmet, extirmegilar goþtê ku di bin er-
zenê de dadiliqegilare bistikê darê; qurmgilav ava gemargilç singê sertûj ê ku di
ji ber hin sedeman er-dê de tê çikandin; xilç
gilde gilok, gajgildegild kirin bildebild
kiringildêma cureyekî çêreya
ku dendikên wê hiþkirîtên xwarin û jê rûn tê bi-destxistin
gildî pîne û potikên wekîbalûleyê li hev pêçayî
gildî kirin werpêçangildîn gemara li der û do-
rê; zibil, gilêþgildgildo bildbildogildo 1. kesê ku ji axafti-
na wî nayê gihiþtin; bil-do, tato 2. zimanfisek
gilê 1. girêdana bend ûtêlan a bi hev ve; girêk2. werma ji ber lêketinatiþtekî sext
gilê bûn 1. bi hev ve bûn2. tê de kêrtikek çêbûn,werimîn
gilê kirin bi hev ve bestin
-xwe gilê kirin xwe givaþ-tin hev
gilêne spîtka çêvgilêþ 1. bermayiyên qirêj
û kêrnehatî 2. zibilgilêþdank derdanka zi-
bilê gilêz ava zeliqok a ku li
dêv dirije; þorik-gilêz bi dêv ketin 1.
dev jev bûn û jê ava ze-liqok rijîn 2. pir azwerbûn
gilgil [I] heriya hasilkirîya ku acûrpêj pê ka-xetîtan çêdikin
gilgil [II] 1. garis 2. danêspî *"mirîþk di xewnaxwe de gilgilî dibîne"
gilik di endamê zayendîyê mêzayan de riya avi-kê ya ku digihêje malza-rokê û li bin lûleya mîz-kêþ e; nîçik, çilik, *"qû-nekê gotiye: 'aqile mindibire, lê aqilê gilikamin nabire' "
gilî 1. gotin 2. þikayet,gazind *"gilî hate zaran,dê têkeve nav malan"
gilîdar gazindokgilî kirin 1. gazindê xwe
jê kirin 2. jê þikayet ki-rin
gilm guliyên darêgilmik guliyên darê yên
biçûkgilok tayê ziyî/hilçinandî;
gijogijo kirin
gaj, gilde gilol girovergilolî giroverîgilor [I] berê dara qajêgilor [II] 1. nemûþ 2.
fêlbazî-gilor kirin 1. nemûþ ki-
rin 2. fêlbazî kiringilor [III] girover-gilor kirin gindirandingiloxe cûcika ku teze ji
hêkê derketiyegiloxe bûn (cûcik) ji hêkê
derketin û girs bûngilp gulpgilûmût girovergilûmûtkî giroverkîgilviçandin/digilviçîne
/bigilviçîne 1. pirçi-qandin 2. pan kirin
gilviçîn/digilviçe/bigil-viçe [I] dil jê mayîn
gilviçîn/digilviçe/bigil-viçe [II] 1. di bin lingande virçiqîn 2. pelixîn
gilyaz gêlazgincir pîne û potikên pe-
ritî; zîvalgincirgincirî (pîne) qelþ-
qelþî û zîvalzîvalîgincirgincirî bûn (pîne)
qelþqelþî û zîvalzîvalîbûn
gincirgincirî kirin (pîne)qelþqelþî û zîvalzîvalî ki-rin
gindirandin/digindirî-ne/bigindirîne 1. total
kirin 2. wergerandingindirîn/digindire/bi-
gindire 1. total bûn2. wergerîn
gindor 1. cureyekî sew-zeyan e; qire 2. girover3. bankutik
ginegin dengê kesê ku jibêfilê diaxive
ginegin kirin ji bêfilêaxaftin
ginginok kesê ku ji bêfilêdiaxive
gir [I] 1. kêrt 2. bilindahîgir [II] 1. bermaya ber
bêjingê 2. arekgir [III] 1. girs 2. mezin
3. geltegangir [IV] 1. rik, hêrs 2. be-
la 3. awat û azwerî 4.întiqam
-gir [V] paþgireke navdêr-saz û rengdêrsaz e
gir [VI] 1. xwirê gurîbûnê2. rikhatin *"divê mirovgirê xwe bi destên xwedixwirîne"
giramî 1. îhtiram, qedr-danî, rûdanî 2. rêzdarî
giramî girtin 1. rêz gir-tin 2. îhtiram kirin
giran 1. nesivik 2. hêdî3. zexm 4. bibiha 5.cidî *"aqilê giran, mûyîkêr dike"
giranbiha 1. qedrmezin2. biqîmet *"ji azadiyêbêhtir tiþtekî giranbiha
139
giranbiha
140
nîn e" giran bûn 1. ji rewþa si-
vikiyê derketin 2. hêdîhêdî xebitîn
giranî 1. nesiviktî 2. hê-dîkahî 3. zexmî 4. bibi-hatî 5. cidîtî *"gira-nî pîvana zêran e, sivikîbobelata ber deran e"
giran kirin 1. ji rewþa si-vikiyê derxistin 2. karewiqandin
girar xwarineke ku ji bi-rinc û savarî tê çêkirin*"girar bi xwê, xwê bitahm"
girav parçeyek bejahiyaku doraliya wê bi avê vehatiye rapêçandin
giravî giramîgirbêj bêjinga ku kunên
wê fireh in; seradgirde giravgirdek tîpên mezin ên
wekî A,B,C...girdik masûlkegirdirûn taye, çerxegiregir 1. payedar 2. ra-
yedar 3. çîna bijartegirêba 1. nexweþiyeke
bakî û jandar a ku dike-ve masûlke û gehên mi-rovî 2. kînora ku di reh-çikên xwînê de derdike-vin
girêbend 1. cihê girê yaku bendik lê hatiye þi-dandin 2. peyman
-girêbenda zewacê pey-mana nikahê
girêbest þala navê; þûtikgirêcan bêaramiya giyanîgirêçik movikgirêdan 1. bi hev ve ki-
rin, bestin 2. gilê kirin*"hesp li ser afirê kerannayê girêdan"
girêdayî 1. biservekirî2. gilêkirî, beste
girêhiþk hiþkegilêgirêk cihê ku bi hev ve
hatiye bestin; gilê *"gi-rêka ku bi destan vebe,hewceyî diranan nake"
-girêk ketin qirikê 1.kelogirî bûn 2. nan digewriyê de nedehîn
girêpêç babelîskgirêz gilêzgirfan berîk, cêbgirfik 1. felqedestek he-
virê ku jê nanek tê çê-kirin 2. her du nerme-goþtên hêtan
girgirik 1. ereboka zaro-kan 2. ereboka destan aku giraniyên hetanî 100kîloyî lê bar dikin 3. ala-veke maliþtinê ya bi qasîdestekî ye û pê gildînahûrik tê paqijkirin
girgîn 1. gurêx 2. hêrs-hatî 3. bêhnteng
girhan xwe bi xwe xi-timîna qul û qelîþtekan
girij kesê mirûztirþ û
giran bûn
rûpirçîgirijîn/digirije/bigiri-
je 1. (seg) bezîn hev2. (mirov) gef lê xwarin
girik 1. þêlî, nezelal 2.kêrtê ku pir ne bilind e
girisîn/digirise/bigirisemezin bûn
giriyandin/digirîne/bi-girîne 1. bi girî ve kirin2. behicandin *"dostêku te bigirîne baþ e, neyê ku te bikenîne"
girî 1. rijandina hêstiran2. nûzenûz *"bi girî, jigorê ranabin mirî"
-girî pere nekirin xemgî-niyê têra vegerandinatiþtê çûyî nekirin
girîdeng 1. lorîn 2.dengê giriyê 3. zêmar
girîn/digirî/bigirî 1.hêstir rijandin 2. bi serde keser kiþandin û lew-re rondik barandin*"çûn dewsa miriyan,her kes li miriyê xwe gi-riya"
girîng tiþtê ku hebûna wîpêwist û watedar e
girîngî pêwistî û watedarîgirîngî dan 1. bi her du
destan girtin 2. pêwisthesibandin 3. qedr dan
girkan çiyayê ku lûtkeyawî heriyeke agirîn di-reþîne derve
-girkanê hilçûyî çiyayê
ku lûtkeya wî ya agirînzindî ye û her gav xeter-nak e
-girkanê mirî çiyayê kulûtkeya wî ya agirîn teqi-yaye û êdî ne xeternak e
girj tivancîgirj bûn tivancî bûn-girjbûna masûlkeyan
tivancîbûna pazûyangirmijîn/digirmije/bi-
girmije (ewr û esman)deng vedan *"ewrê reþdigirmije"
girmik 1. kulm, lep 2.zêdehiya serê dûvê pêza ku bi qasî kulmekî ye
girnawkî bûn 1. demagonxwarina pisîkê hatin2. çav li qûndetiyê kirin
girnijandin/digirnijîne/bigirnijîne 1. kenandin2. duqat kirin
girnijîn/digirnije/bigir-nije 1. kenîn 2. duqatbûn
girnoz girtikgirtikî, kêr-tik-kêrkitî
girole navgîna barkêþiyêgiroþk dervank, tepedorgirov 1. berate, nîþane,
elamet 2. belgeya ku ras-tiya rewþekê an jî tawa-na bersûcekî derdixeholê
girove belge-giroveya ajovaniyê bel-
geya erebe-ajotinê
141
girove
142
-giroveya bazirganiyêdestûrnameya ticaretê
girover gilomûtkî, çen-berkî, xeleqkî
girs 1. gir 2. mezingirse civateke pirjimar;
komgirseyî têkildarî civateke
pirjimar; komasîgirsik hirmiya çolêgirþ stûngirte zabitnamegirtek 1. parçeyek kaxe-
za ku firoþkar wekî gi-roveyekê dide kiriyarî,tê de biha, nav û cu-reyê bûjenan tê nivî-sandin 2. giroveya kudezgeh an jî saziyatêkildar di dema wer-girtina diyariyan de di-de xêrxwazan; meqbûz
girtenivîs kesê ku zabit-nameyê digire
girtin/digire/bigire 1.hildan 2. wergirtin 3. bidest xistin 4. zeft kirin*"her kes, xwe li rona-hiyê digire"
-girtina berê rojê rewþaku heyv an cismekî asû-manî yê din têkeve nav-bera dinya û rojê, roj jidinyayê xuya nebe ûdinya tarî bibe
-girtina berê heyvê rew-þa ku dinya têkeve nav-bera heyv û rojê, heyv
rojê nebîne û di tariyêde bimîne
-girtin ser xwe pejirandingirtî 1. mehkûm 2. bengî
3. dîl 4. venekirî *“destêdayî, ser ê girtî re ye”
girtîgeh 1. hepisxane 2.bendîxane
girtole kesê bi dest û pêgirûz girnozgirûz kirin 1. meht kirin
2. darotin 3. þimþat ki-rin
giþk/giþt 1. hemû, herkes/her tiþt 2. bi temamî*“dîn pir in, giþt ne licem hev in“
giþtgiyan beden, laþgiþtî gelemper, tevahî-serokê giþtî rêvebirê ge-
lempergiþtîname namedor, be-
lavokgitî cîhangivande 1. cihê bilind;
kendal 2. hêlgivandin/digivîne/bi-
givîne havên kirin, me-yandin
givar kesê ku xwîna miro-vî lê dikele
givêrandin/digivêrîne/bigivêrîne dehandin
givêrîn/digivêre/bigi-vêre dehîn, (tiþtê xwarî)helîn
givir pisîka kovîgivî þîrê havênkirî
girover
givîþk [I] tivanc-givîþkî bûn tivanc û qo-
linc di lêþ de peyde bûngivîþk [II] bizava ku mi-
rov ji egera xewê an jîwestanê xwe radikêþe
-givîþk dan palûþkênxewê pê ketin
givrik mirovê hêzdar ûxurt
givrik bûn gihiþtin û me-zin bûn
giya 1. çêre, hêþinahî 2.çêreya çinandî ya kuwekî alif tê bikaranîn*"nokê, giya rabû li serkokê"
giyan 1. can 2. ruh, gan-Giyanê Pîroz cenabê Cib-
raîl eleyhiselam-giyanê xwe dan 1. bi ser
heqiya xwe de çûn; mi-rin 2. cangorî bûn
giyanewer 1. zindî, jîn-dar 2. candar
giyanewernas pisporêruhberan
giyanewernasî zanistêntêkildarî jiyana giyan-daran
giyanî zindîtî, ruhanîgiyaxur 1. sewalên ku di-çêrin 2. kesên ku -wekerêman- goþtî naxwin
giz 1. hizir 2. viyangizdar balkêþgizêr cureyekî hêþînahiyê
ye û hem bi terî hem jî
pijandî tê xwaringizgizîk giloka biçûkgizgizîn/digizgize/bi-
gizgize 1. tevizîn 2. ri-cifîn, lerizîn
gizilgo giloka ku ta ûbendê wê li hev aliyaye
gizing elindgizîr xizmetkar, berdestîgizre ardê ku gir hatiye
hêrangizvanok gustikgizû rûne xerabûyîgîhev îkramiye-gîheva cejnê bexþîþa
eydêgîr [I] 1. tund 2. asê 3.
girtî 4. rawestayîgîr [II] qebizgîrav ava ku bi bûjene-
ke din ve têkel bûye(wek: av û xwê)
gîr bûn 1. qebiz bûn 2.rawestan 3. asê bûn
gîre qebizbûyîgîrhe peqpeqokên ku ser
ava kelyayî dikevin; kefgîro vemayî, paþdemayîgîro bûn 1. taloq bûn 2.
egle bûn gîro kirin 1. taloq kirin
2. egle kirin gîsik karikê dusalî *"gî-
sika gurî diçe serê kani-yê û ji eslê avê vedixwe"
gîsin di cot de nikilê tûj êku erdê vediqelêþe *"co-tê bê gîsin, nikil zû lê
143
gîsin
144
diþkê"gît 1. rojên zivistanê yên
pir sar 2. karesatgîtik hestiyê çîpêgîx xêza ku di þeklê bazi-
nekî de hatiye kêþangîzan hesinê tûj ê ku pê
tiraþ dibingîzre dar a ku ne hiþk e
ne jî ter ego goggobaz gogbazgoc 1. kesê di dest û piyên
xwe de seqet e 2. kesêku dest û piyên xwe biawayekî kêrhatî bi karnayine û kêmlebat e
gocî 1. seqetiya dest û pi-yan 2. kêmlebatiya destû piyan
goçavik berçavkgoçel gopalgoçke tîþ û qertîþgog hola lîstinê *"gog çi-
qas gilover be jî, dê li ci-hekî rast bisekine"
-gog hatin ber çoyî ketinber firsendê
gogbaz kesê ku bi holêdilîze
gogelîsk lîstîna hola pêgogerîn kêzikeke ku ji gil
û gemarê gogên biçûkçêdike
gojîmestî kirin (têjikanûzayî) hînî mêtinê ki-rin, seredan kirin
gol 1. lîç 2. her ava ku
nakiþe *"av di golê debimîne, dê genî bibe"
gole sewalê ku li pêþ ke-riyî diçe
golik têjika çêlekê *"goliktuneye ku bimije, xwesûtuneye ku bikuje"
-golika bipirç kirin zikêyekî kuleke bêdermankirin dil û hinavê wî
golikvan kesê ku golikandiçêrîne *"dema ku he-ye, mêvan î; wexta tune,golikvan î"
golim kulêmekgom êwirgeha sergirtî ya
ku bi þevê pez tê de me-xel tê *"goma mirovî, jiqesra xelqê çêtir e"
gon berhildan û pelxwa-rin *"bizin dizîka gondixwe, lê eþkere dizê"
gonce qurmê dar û giya-yê hiþkbûyî
goncal kortal, çalgongil [I] cureyekî goni-
yan e *"gongil çiqas holbe, dê li cihekî rast bise-kine"
gongil [II] 1. qat bi qat 2.gustikên porî
gonî gûnî *"goni, tu carîdi bin berfê de namîne"
gopal 1. ço 2. þiva kudestika wê heye 3. þivaserkevan *"darê bi strî,nabe gopal"
gopîtik lûtke, zîrwe
gît
gor 1. qebr, mezel, meq-bere 2. kortal *"kes, na-keve gora kesî"
goran mêrg û çîman gorangeh mêrga ku bi
kêrî bêhnvedan û sey-ranan tê
seyrangehgoranî 1. kilam, stran
2. zaravayeke kurdî yegore lixwekirina piyangorevan 1. kesê ku go-
reyan çêdike 2. kesêku qebrên miriyan di-kole
goristan cihê ku qebr lêtên kolan û mîrî lê tênçalkirin *"mirov diçeserdana goristanê, daku gora wî jî tê de hebe"
gorî 1. qurban 2. fedakar-ez gorî ez qurban, ez
xulamgorîçe kêlika gorêgorn 1. mala ku havînê tê
bikaranîn; sermiyan 2.hevþiyê sewalan
gornebaþ pîþekarê diziyagoristanan
gosan cureyekî mêþan eû diþibihe mêþhingivan
gosartme 1. rezîl 2. ele-wat 3. rêþkenî
goþe 1. guçê ku qiraça wî45 derince ye 2. çim 3.fetl, zivir
goþebend qiraca ku en-dazeya wê 45 derece ye
goþepîv alava ku pê qey-sa guçan tê pîvan
goþkar solbendgoþt tebeqeya ku li ser
hestiyan hêþîn dibe*"ber goþtê çûyî nakeve,ber ser û piyan dikeve"
-goþtê nerme goþtê bê-hestî
-goþtê hêrayî goþtê hûrhûrkirî
-goþtê heram 1. qelew-bûna bêteþe 2. goþtêser mûziya mêran aberiya sinetkirinê
goþtfiroþ pîþekarê firoti-na goþtî; qesab
goþtî goþtê hiþkirîgoþtpere cenîngoþtxur sewalên ku de-
bara jiyana wan tenêgoþt e û nikarin biçêrin
gotar 1. meqaleya wêjeyî2. nutuq
gotebêj 1. hevpeyvîn 2.nîqaþ
gotegot 1. qîl û qal 2.deng û behs 3. qirtevirt*"bi gotegot, mirov na-çe cot"
gotin [I] 1. soz 2. biryar3. peyman *"mêr ew eku bibe xwediyê gotinaxwe"
gotin/dibêje/bibêje [II]1. axaftin, peyivîn, xeberdan 2. salix dan 3. þehi-tandin *"gotin: 'bavê
145
gotin
146
te siwaran kuþt an peya-ran'; got: 'wekî kuþtin, hasiwaran, ha peyaran' "
gotindar 1. axivger 2.xeberdayî 3. salixdayî
gov 1. gol 2. gomgovan kesê ku bûyer bi
çavê xwe dîtiye; þahid,guwah, gove
-govanê dîtî û bînayî þa-hidê ku bi çavê serê xwebuyerek þopandiye
govanî þahidtî, guwahîgovan-name girove û ni-
vîsarên li ser bûyerangove govangovetî govanîgovend dîlan, zemawend
*"govend, bê deng na-be"
-govend gerandin dîlangirtin
govendger sergovendî,kesê ku dîlanê digerîne
goyende 1. kesê ku ve-dibêje 2. salixdayî *"go-yende têr xwar, dê destbi salixan bike"
goyger pîþekarê goglîsti-nê; gogbaz
goyinger nobedar, pandîgoyîn [I] rêza nobetê,
dora payînêgoyîn [II] balindeyeke ji
malbata pepûkan e guçl 1. komeke fêkiyên bi
çiqilekî ve 2. gûþî *"bavrezek da lawî, lawî guç-
lek tirî neda bavê"guh endamê bihîstinê
*"hêþtir çiqasî ji hev dûrherin jî, guhê wan tim liser hev e"
-guh birin 1. hetikandin2. veçirçirandin
-guh dan 1. jê bihîstin 2.bala xwe dayîn
-li ber guh ketin 1. pêhesîn 2. haj pê hebûn
-guh lê dêrandin 1.(guh) bel kirin 2. payîn
guhar xemla ku jin bi gu-hên xwe ve dadiliqînin*"Xwedê, guharan dideyên biguh"
guhan endamê þîrî yê se-walan
-guhanê xwe kirin nêzîkîzayînê þîr ketin guhanan
guhbel 1. guhrep 2. sî-xur, casûs
-guh bel kirin ji xerabiyêre bihîstin
guhçik nermegoþtê guhîyê ku guharê davêjinê
guhdar kesê ku dibihîzeguhdarî têgihiþtina sali-
xan *"guhdariya dere-wan xweþ e, lê bawerkiri-na wan ne xweþ e"
-lê guhdarî kirin 1. jêbihîstin 2. gotin jê sehkirin 3. bal xwe danê*"berê guhdarî bike,paþê xeber de"
guhdêr 1. hiþyar 2. bal-
gotindar
147
gulebûk
dar 3. bisemtguhdirêj ker, çarsim axa
*"ji bo ziyandayîna xwe-diyê xwe, guhdirêj, mi-rinê jî dide ber çavênxwe"
guhertin/diguherîne/biguherîne 1. guhêztin2. þûna yekî yeke dindanîn
guher 1. warê ku pez lêmexel tê 2. meydanakomkirina sewalan *"bi-zina belek, þivanê kulek,êvarê bi hev re tên gu-hera teng"
-li guherê man 1. li qadêbêxwedî man 2. bi kêrîtiþtekî nehatin
guherbar tiþtê ku dirûvêxwe diguhêzîne nifþekedin
guherîn [I] 1. guhêzîn2. qelibîn
guherîn(guhertin)/digu-here/biguhere [II] 1.teþeyeke nû girtin 2.dirûvekî din girtin
guherînkar sedemkarêqelibînê
guherto awayekî cihê êheman dirûvî, dirûvekîciyawaz ê heman tiþtî
guhêrgeh dezgeh an jîfiroþgeha guherîna di-ravan; seraf
guhêzbar tiþtê ku neqlû sewqiyata wê zû û
hêsan tê kiringuhêztin/diguhêze/bi-
guhêze 1. guhertin 2.wergerandin 3. neql ki-rin 4. ferehte kirin *"ga-yê reþ, çêrmê xwe na-guhêze"
guhgiran kesê ku baþ na- bihîze
guhmertal guhmezinguhnedar 1. serhiþkê
bêxem 2. bêxemê sersarguhnelî di giyandaran
de daxwaza têkiliya za-yendî
guhrep guhbelgul 1. cureyekî kulîlkan e
2. navê kulîlkekê ye*"biçûkê salê, gula ma-lê"
gulan meha pêncemîn asalnameya zayînî ye*"gulan e, dew li cemhemûyan e"
gulav ava gulê ya ku ji bobêhndana wê tê bika-ranîn
gulçîsk gurçikguldank derdanka ku
gulan tê de datîninguldeste berhevoka kar û
xebatên wêjeyîgule fîþenggulebaran kirin 1. fîþeng
lê reþandin 2. agir serpiþtê pê xistin
gulebûk cureyekî kulîl-kan e
148
gulegenim simbilgulendam bejnziravgulik 1. þirik 2. porik
3. kulîlkgulimîn/digulime/bigu-
lime 1. elametên jînda-riyê nîþan dayîn 2. hi-limîn
gulî 1. çiqilê darê 2. porêhûnandî *"gulî dirêj e,hiþ qirêj e"
gulîfk biskgulîvandik telaþê tayîgulîzerînî jina ku porê
wê yî çûr gûlîkî hatiyevegirtin *"gurî dimire,dibe gulîzerînî"
gulkelem cureyekî sew-zeyan e û pijandî tê xwa-rin
gulp 1. bilq 2. ji niþkê ve3. qurteke vexwarinê
gulpik 1. gupik 2. hemûseriyên ku diþibihinserê derzîreqê
gulþen gulzar gulte 1. stûn 2. bêra ke-
lekvanan 3. darê kuserê wî wekî tîpa T’yêye, topal didine binmilên xwe û pê bi rê vediçin
-gulte kirin (da ku xweber giraniyê ragire)stûn danîn bin garîteyî
gulzar baxçeyê gulanguman [I] 1. ewlehî 2.
hêvî *"gumana xwe, ji
Xwedê mebire"guman [II] þik, þubhegum qurteke vexwarinêgumanbar bûn di bin
þikê de bûnguman kirin tê de ketin
þikêgumgumok cureyekî se-
walên bejî ye û diþibihemargîseyê
gumlat 1. cîsim 2. tiþtêhiþk
gumrik 1. bihura peretî2. saziya ku hawirde ûhinardeyên welêt diþopî-ne û mîhengê didê
gumþ 1. parî 2. hopgun hêlik *"heke gunên
meta min hebûna, mindê jê re bigota: apo"
gunc lûleya avê a binerdîguncan 1. munasib 2. pê-
kan 3. lêhatîgund cih û warê ku ji
çend malan pêk tê (ji ta-xê mezintir û bajarokîbiçûktir e) *"melayê nex-wendî, digere li navgundî"
gundî þênî û dêmanên kudi wargehên kêmjimarde dijîn *"gundî li hevnexin, romî têr naxwin"
gundwar derebajar, cihêku ne bajar e
gundwarî derebajarîguneh sûc, tawan-guneh daweþandin 1.
gulebûk
tewbe bazar kirin 2. gu-nehê xwe kirin
-guneh pê hatin 1. dil pêþewitîn 2. dil ber derne-ketin, heyf pê hatin
gunehkar tawanbargunekî kesê ku bi hêlik-
reþê ketiyeguneng belengazgungilî 1. gustikgustikî
2. badayî 3. gurbizgupik 1. panî 2. lûtkegur [I] cureyekî hey-
wanên dirinde ye û diþi-bihe kûçikan *"çêlikênguran, ji mirovî re nabinbira"
-gurê manco gurê efsûnîyê çîrokan
gur [II] 1. zindî, jîndar2. herikbar
-gur bûn 1. holepît jêrabûn 2. zêde bûn
-gur kirin 1. alafa êgirpirtir kirin 2. zêde kirin
gurandin/digure/bigu-re 1. post kirin, çerm jêvexistin 2. qutqutî ki-rin, pir lê xistin
gurc þidiyayîgurc bûn þidîngurc kirin þidandingurçik du endamên ku
di piþta mirovan de ne*"mirov dilî nede, gur-çikê naxwe”
guregur 1. dengê bayêxurt 2. dengê erebeyan
*"bayê gurgurî, weke ji-na virvirî"
gurêx 1. dir, gurxenêq 2.segê ji gurên kedîkirî
gurg navenda tevnê ya kuraçandinê digerîne
gurî [I] keçel, serût *"gu-rî dimirin, porsor dibin"
gurî [II] 1. cureyekî nex-weþiya çêrm a ku enda-mê gurî her dixwire û qa-lik dide 2. kesê ku bi vênexweþiyê ketiye *"kesîqala guriyî nedikir, rabûdi devê kaniyê de gû kir"
-gurî bûn bi nexweþiyaxwiranê ketin
gurîkî 1. weke guriyan2. bi çepelî
gur kirin 1. alaf pê dan2. agir geþ kirin
gurkî 1. weke guran 2. biêrîþeke hovane *"bixwegurkî, rabe mêrkî"
gurmij hucûm, êrîþgurmijîn/digurmije/bi-
gurmije hucûm kirin,êriþ birin ser
gurmist kulm, mistgurz 1. baqeke mezin a
giyayê dirûtî û xurom-kirî 2. çekeke cengî yaku diþibihe þiveke serço-max a mezin lêbelê he-sinî û pîjpîjî ye
-gurz kirin 1. (giya) wekebaqeke mezin bi keys ki-rin 2. (bar) par bi par bi-
149
gurz
150
lind kiringustik di por de rewþa
qatqatîbûnê gustîl xemla ku dikine ti-
liyan guþpan guzvangut bûn 1. (di av û heriyê
de) çikilîn 2. (bi kûrî ûhûrî di ramanê de) hêni-jîn
guv (di zimanê zarokande) 1. erebe 2. makîne
guva guva hêdî hêdîguvaþtek alava ku mêwe-
yan diguviþîne û jê avawan derdixe
guvaþtin/diguviþîne/bi-guviþîne 1. pihêt girê-dan 2. vepincirandin 3.þidandin
guveguv dengê erebe ûmakîneyan
guwah dîtiyê buyerê yanjî bihîstiyê gotarê; govan
guwahî karê ku dîtiyêbuyerê yan jî bihîstiyêgotarê dike;govanî
guzar geþt û seyranguzargeh bihurguzik gûþiyê berên dara
qajêguzim 1. pihêt 2. muh-
kem û þidiyayîguzvan alaveke kinc-
dirûyan e; guþpan
gû gemara însên *"gû jî,ji gênim e"
gûdele 1. kesê elewat ûbêkêr 2. kesê qilêr
gûgerîn cureyekî kêzikênku ji gemarê gogan çêdi-ke û digerîne
gû kirin gemar kirin, rîtingûlik cureyekî çêreyê
ye û pijandî tê xwaringûmez serbanê girover ê
ku nîvçemberkî ye; qubegûmik ji aliyê hundir ve
serê tiliyan gûn 1. reng 2. boyaxgûnî çêreyeke bistrî ya û
dikine ardefa êgir; gonî gûse dasîgûsî 1. xurnûk 2. cureye-
kî giyayê bistrî yegûstêr kevirê esmanîgûstêrk cureyekî bihukan
e û þevê pê dikevingûþî çiqilekî tijî yê tiri-
yan; enqûdgûz gêz *"bextê mêran
gûza pûç e û pireya þi-kestî ye"
gûzan hesinê tûj ê kupê pirça çêrmî tê kurki-rin
gûzek cot hestiyên kudi her kêlekên piyênmirovan de ne; gêzik
gustik
151
h/H tîpa dehemîn a alfa-beya kurdî ye; dengda-reke ku cîderka wê ez-mandevî û qirikî ye,awayê belavbûna wênîvdengdêr e
ha! [I] çi yeha [II] kîteyeke ku di wa-
teya /wergire/yê de têbikaranîn (ha ji te re)
ha … ha … [III] ew jî dibeû a din jî dibe *"ha dihûr de, ha di tûr de"
hacet 1. alav, halet 2.pêdivî *"barê hacetan,kes nikare rast bike"
haf 1. huzûr, pêþber 2.qad, meydan
-di hafa Xwedê de di hu-zûre Xwedê de
hal rewþ, temtêl *"hekebêyî mala me, tu dêbibînî halê me"
-halê kûçikan rewþa dij-war
-ji halê xwe razî bûnqîma xwe bi rewþa heyîanîn
-hal û wext xweþ bûnmaldar bûn
halan 1. awaz 2. newaya
bilind *"halana dilan, jihalana bayî xurtir e"
-halan dan 1. awaz berzkirin 2. bi newayeke bi-lind qîjîn
halet amûr, alav-haletên avasaziyê ala-
vên înþaetanhalxweþ 1. dewlemend
2. têrxwarîhan [I] 1. teþwîq 2. niç,
navtêdan-han dan 1. teþwîq kirin
2. nav tê dan, niçandinhan [II] kîteyeke ku wa-
teya cînavkên þanîdanêxurt dike wek: ew/evwê/vê mala han
handêr 1. teþwîqkar 2.navtedayî, niçandî
hanê ha, hanhangaj kotanê ku sewa-
lan davêjinê û pê erdêcot dikin
hanzûka pir bi lezgînîhar [I] zordesthar [II] kesê ku bi nexwe-
þiya hiþalozî û hoviyêketiye, derdeseyî
-har bûn 1. hov bûn,wehþî bûn 2. dîn bûn 3.
H
ji rê derketin *"jina bê-kes har dibe, mêrê bê-kes jar dibe"
-har kirin 1. hov kirin 2.axozî kirin 3. newan ki-rin 4. dîn kirin û ji rêderxistin
hasilat 1. derhat 2. hil-berîna ku tê berhevkirin
haþ 1. sakin, aþt 2. tebitî-haþ bûn 1. aþt bûn, sa-
kin bûn 2. tebitîn-haþ kirin 1. aþt kirin 2.
tebitandin 3. asayî kirinhaþa derî hafê-haþa ji huzûrê derî hafa
camêranhaþiye/haþî nivîsên li
kêleka rûpelêhatin/tê/bê [I] 1. bûn 2.
rûdan 3. qewimîn *"hatji newalê, bû xwediyêmalê"
-hatin holê 1. qewimîn2. rûdan 3. çêbûn
hatin [II] dexl û debarhator mîrkutê ku kils pê
tê kutanhavên meya, firþik, he-
vîrtirþ *"bê havên, þîrto nagire"
-havên bûn meyîn-havên kirin meyandinhavil [I] 1. sûd, kelk 2.
meslehet, berjewendîhavil [II] bandor, tesîrhavil [III] 1. biryar 2.
pêwendî
havildar pêwendîdarhavî 1. sersar û axozî,
derbider û aware 2.dînik 3. peza ku ji keri-yê xwe vediqete û di-gihêje keriyekî din
havî bûn derbider bûnhavî kirin derbider kirinhavîn werza germê, tavis-
tan *"her çi jar e, li havî-nê jî sar e"
havîngeh malên ku havî-nan tên bikaranîn; ser-miyan
havlêk gêzî, siqayîlhavrî bermaya xwarin û
vexwerinêhawar 1. îmdad 2. ban-
gawaziya ku pê dest-yarî ji cihekî tê xwestin
hawar hatin ji bo kesêdi tengavîyê de dest-yarî hatin
hawar gihandin rewþaaliyê di tengaviyê deragihandin aliyê dest-yar
hawar kirin 1. (bi dengî,nivîskî an ji bi riya ra-gihandinê) destyariyalezgîn daxwaz kirin 2.qîjîn û gazî kirin
hawir doralîhawirde bûjenên ku ji
derve hatine standin;îdxalat
hawirdor dorhêlhawirparêz dorhêlparêz
152
hasilat
153
hawîd palanê ku davêjinser piþta hêþtiran
hawran puþiya bêmil aku di ser kincan de têwerkirin
haxam keþeyê cihûyanhay 1. xeber 2. salix 3.
melûmat 4. agehî *"zi-kê têr, hay ji yê birçîtuneye"
-hay jê hebûn 1. haj pêhebûn 2. pê hesîn 3. pênasîn 4. tê gihiþtin*"ber bi mino, hay jê tu-no"
haydar 1. pêhesiyayî 2.xeberdar 3. têgihiþtî
haydan bergirîhaydar bûn 1. pê hesîn
2. jê xeberdar bûn 3. têgihiþtin
haydar kirin 1. pê he-sandin 2. jê xebardarkirin 3. sergihayî kirin
haylime teqereqhazir 1. amade 2. eywez
*"behsa gur dikin, gur jîhazir e"
heb 1. lib 2. kit-heb ji hebê neqetandin
bênavber yeko yeko lipey hev rêz kirin
heba 1. beytu 2. dêrzbûyîheba bûn dêrz bûnheba kirin dêrz kirin heban derdanka ku xwa-
rina þivên tê de tê danîn;eyarê þivaniyê
-hebana xwe vajî kirin/daweþandin 1. bi qasîzanîna xwe axaftin 2. biqasî hêza xwe tev gerîn
hebirman hinarê hiþkirîhebiþandin/dihebiþîne/
bihebiþîne 1. vegemi-randin 2. bi çavçilî da-qurtandin
hebosan cureyekî çêreyaku jê eraqê jî çêdikin
hebreþ mendika toraqêhebûn/heye/hebe 1.
xwedî bûn 2. berdestbûn 3. giyanewer bûn*"çiya, bi ser hev re he-ne"
hebûn-nasî retkoka kusedema hebûnê wekî ar-manc dibîne
hec di rojên wê yên diyarde serdana Mala Xwedê*"hec, bi silavan qebûlnabe"
hecel derhata aborîhechecik/hecîreþk cu-
yekî çivîkên ku diþibiheleqleqan; dûmeqesk
heciqandin/diheciqîne/biheciqîne pelixandin
heciqîn/diheciqe/bihe-ciqe pelixîn
hecivandin/dihecivîne/bihecivîne tevizandin
hecivîn/dihecive/bihe-cive tevizîn
heciz gerew, barimteheciz kirin gerew girtin,
heciz kirin
barimte kirinhecî kesê ku di rojên ta-
wafê de çûye serdanaMala Xwedê
-hecî poþman 1. kesê kuhanzûka ji sozê xwe ve-digere 2. kesê ku hanzû-ka ji tewbeya xwe vedi-gere
heç 1. þop 2. tûþ-dan ser heça xêrê di ri-
ya qenciyê de meþîn-di heça nebaþan de têk
çûn tûþî nepakan hatinû ziyaneke xedar dîtin
heçî darekî devçeqel ê kuwekî Y'yekê ye û bi serêwerisan ve dikin *"heçi-yê feqîran, qeliþî ye"
-heçî lê qeliþîn tûþî bê-yomiyekê hatin û feþk likarê sewirandî ketin
heçî ku (her çi ku) 1. herkî hebe 2. her çi hebe*"heçî ku li hespê heva-lan siwar e, herî peyaye"
heçik heçîheçko ma qeyhed tixûb, sînor-hedê xwe zanîn hay ji sî-
norê tevgera xwe hebûnhedar 1. biryar 2. tebat
3. aþtîhedirîn/dihedire/bihe-
dire 1. biryar wergirtin2. tebitîn 3. aþt bûn
hedîs hemû gotin, kirin û
çespandinên ku bê de-rew ji Cn. Pêxember e-leyhiselam hatine ragi-handin
-hedîs riwayet kirin (jiCn. Pêxember eleyhise-lam) salixên rasteqîn ra-gihandin
hedîse bûyer, rûdanhedûr bilîn, haþî-hedûra xwe anîn pê
bilîn û haþ bûnhedûrî aramî û aþtî-hedûrî pê anîn bêhna
xwe pê fireh kirinhefidandin/dihefidîne
/bihefidîne nixamtinû veþartin
hefidîn/dihefide/bihe-fide nixumîn û heyibîn
hefik qurtik, gewrîhefsar 1. bendê serê hey-
wanan ê bê devgem 2.rêvebiriya kar û baran*"bûk li ser hespê ye,hefsar li destê wê ye, hêjî kes nizane qismetê kêye"
hefsûdan cureyekî çêre-ya ku dikine nava to-raqê; mendik
heft 1. hejmara piþtî þe-þan û beriya heþtan 2. ji-mareya 7'an *"heft çî-rokên hirçê hene, herheft jî ser hermiyê ne"
-heft bavan jê dûr bûnqet têkiliyeke eqrebatiyê
154
hecî
155
helal
pê re nebûnheftane destheqa keda
heft rojanHeftbira komstêra ku bi
heft stêrên xwe ve wekçoçikê ye; Termê Merxê
hefte/heftî her heft rojêndemê
heftek ji heft paran parekheftem(-în) di rêza hef-
tan de hefteyî her heft rojan ca-
rekêheftê 1. deh heb heft 2.
jimareya 70'îheftok lîstikeka ku bi be-
ran tê lîstinheftreng keskesorheftûzk kînorheftyar keftar *"heft-
yar, bi axiftina xweþ jikunê derdikeve"
heger heke, gerhej [I] 1. çiqilekî darê 2.
giyayekî stûr û peraþ îwekî çiqilekî darê
-hejek di stûyî de dançiqilekî serperaþ di stûyîde werkirin
-bi hejan agir vemiran-din bi çiqilekî serperaþagir damirandin
hej [II] 1. leq 2. liv 3.lerz û ricaf *"rovî ne-diçû qulê, hej dida teri-ya xwe"
hejale 1. eware 2. lawaz3. pejmûrde 4. yax
hejandin/dihejîne/bi-hejîne 1. bi ba kirin 2.lerizandin 3. leqandin4. ji cih livandin
hejar 1. feqîr, xizan 2.bêkes, belengaz
hejarî 1. feqîrtî 2. bêkesîhejde 1. hejmara beriya
nozdehan û piþtî hefde-han 2. jimareya 18’î*"hejdehê adarê, milya-ket hatin xwarê, gazî ki-rin biharê"
hejesor sincîdhejhejok 1. sist, xav 2.
livlivok, leqleqokhejik çiqilên ziravik ên
badayîhejijîn/dihejije/biheji-
je 1. weþweþîn, milmi-lîn 2. qirqilîn
hejîn/diheje/biheje 1.bi ba bûn 2. leqîn 3. le-rizîn 4. livîn *"çiya, bihejînê hilnaweþe"
hejîr cureyekî fêkiyan ehejmar reqem, jimarehejmartin/dihejmêre/
bihejmêre 1. jimartin2. bireqem kirin
hekandin/dihekîne/bi-hekîne 1. kolan 2. lêgerîn
heke eger, ger, ku *"he-ke deþt e, heke zozan e,rêberê pêz þivan e"
helal tiþtê ku Xwedê kiri-na wî azad kiriye *"kes-
156
ba helal, ji karkeran reava zelal e"
helal bûn ji aliyê Xwedêde azad bûn *"heram, jiçu kesî re helal nabe"
helaltî rewþa helalbûnê*"bingeha hevaltiyê, ba-werî û helaltî ye”
helal kirin ji aliyê Xwedêde azad kirin
helale guleke sor ehelan cureyekî kevirên
ku zû tê darotinhelandin/dihelîne/bi-
helîne 1. bi tîna germêherikbar kirin 2. rehnkirin 3. binevat kirin
helar pîta êgirhelaw 1. xwarineke ku ji
ard, rûn û þêkir tê çêki-rin 2. þirînayî *"helaw,ji þîrêzê çênabe"
helbest xebata wêjeyî yaku ristên wê kin in û libin hev tên rêzkirin;þiêr
helbestvan nivîskarê hel-bestan; þair
helboqe xelboqehele [I] 1. xeletî 2. çewtîhele [II] nêçîra bi komekîhelebez 1. bi lezgînî, bi
leza bê 2. karê ku li serpiyan û bê tidarek hatiyeamadekirin
helecan tepîna dilîhelekok cureyekî çêreya
çolê ye *"diyariya þivên,
helekok e"heleþe kesê xemsar ê ku
her çi bikeve destan xi-rab dike
helisandin/dihelisîne/bihelisîne 1. virçiqan-din û tepisandin hev 2.(dirûvê resen) guheran-din û wergerandin tiþte-kî din
helisîn/dihelise/biheli-se 1. virçiqîn û tepisînhev 2. (dirûvê resen) xe-ra bûn
helî 1. nîvî 2. nivîþkan3. ne gewherî
helîn/dihele/bihele 1.bi tîna germê herikbarbûn 2. rehn bûn 3. (re-senî) winda bûn *"berfdihele, erd dimîne"
helîse tiþtê ku hatiye gu-herandin û wergeriyayehêvîrê wî tiþtî
-helîseya kartolan kar-tolên ku piþtî kelandinêkirine pestîl
helkehelk/hilkehilk 1.bi zorî hildan û dayînahenaseyê 2. bi rev û bez
helmet 1. hucûm, êrîþ 2.çalakî
helperest 1. ezperest 2.berjewendîperest
helwest 1. temtêl 2.rewþ 3. rayîþ 4. bertek
-helwesta hevpar di tev-gerê de yekitî
helal bûn
157
-helwest girtin bertek nî-þan dan
hem [I] pêþgireke ku wa-teya tevahiyê dide pey-vê, mînak: hemvelatî
hem [II] dualiyê dide he-vokê, mînak: hem þaþ ehem jî faþ e
hema 1. di wê heyamê de,tafilê 2. ewqas jî têrê di-ke 3. xem nake *"bipê-je, hema hê jî birêje"
hemam serþoka gelemper*"hemam, bi tir û fisangerm nabe"
heman 1. eynî 2. wekî yadin
-di heman katê de di ey-nî saetê de
hemandin/dihemîne/bi-hemîne 1. çît kirin 2. jibo ku qedexetiya tiþtekîdiyar bibe li dorê qûç ûdiyarde danîn
hemayîl niviþta ku davê-jin stûyî
hember [I] 1. dij 2. aliyêdin, muqabil
-li hemberî min muqa-bilî min, pêþpalî min
hember [II] hevrazhember [III] bergind,
bergîdanhembêz paþil, paxilhembêz kirin paþil kirinhemd pa û pesna ji bo
Xwedêhemdem 1. hevdem, hev-
çax 2. hevalhemdemîtî 1. hevdemtî,
hevçaxîtî 2. hevtementîhemete 1. muhafeze 2.
berevanî-ji bo hemeteyê ji bo her
îhtimal û bilaniyêhemete kirin 1. muhafe-
ze kirin 2. berevanî ki-rin *" xwe ji moriya ku-lek hemete bike"
hemî hemû *"hemî çêlektên dotin, hemî gotinnayên gotin"
hemû 1. giþt 2. bêkêma-sî *"hemû mêr, nabinþêr"
hemwate di heman meh-neyê de; hevmehne
hemwelatî di heman we-latî de kesayetên civakê;hevwelatî, memleketî
hemzik 1. ji heman zikî(xwiþk û bira) 2. cureye-kî xwarina kurdî ye
hemzir kerê biçûk ê xurthenarîn/dihenêre/bihe-
nêre hinartinhenase 1. nefes, neks,
2. bêhnhenc (r) nîþaneya bendikê
ya ku di navbera du pey-van an hevokan de têdanîn, (-)
hence 1. cihê qetînê yîzirav 2. cihê tenik ê kuþikestina wî nêzîk e
-li ser henceyekê ye 1.
hence
ber mirinê ye 2. ber hil-weþîn û rûxînê ye 3. he-ma dike ku bikeve 4. dixetereyê de ye
hendef 1. cihê ku pêþve-çûn tê de xetere ye û pirkûr e; hence 2. kendalêkûr ê bi xetere
henderan 1. qurbetî 2.bêganetî 3. penaberî
hendese zanista endaz-yariyê; mîmarî
hene ecîneke ku tiliyênbûkê pê tên rengkirin
henek 1. tirane 2. tinaze3. laqirdî *"henekê wîhenekê hirçan e"
henekbaz 1. laqirdok,2. tiranekar
henek kirin 1. galte pêkirin 2. laqirdî pê kirin
-henek pê kirin pê tiranekirin, laqirdî pê kirin
heng [I] mêþa hingiv,mêþhingiv
heng [II] di artêþê dedesteyeke pir giran e
hengame 1. sûresat 2.heys û beys
hengkuj cureyekî gulan ehengur þevereþhepik alaveke tevn-ra-
çandinê ye; kergîtheq 1. maf 2. biha 3. de-
man *"cêr nû ye, kesnabêje heqê wî çi ye"
-Heq Teala Xwedê Tealaheqaret neheqî
-heqaret lê kirin neheqîlê kirin û biçûk xistin
heqdest 1. mehane 2.destmiz
heqîbe 1. xurcik 2. kîs3. heban
her 1. giþt 2. bi berde-wamî
-her car tim, hemasa-her çawa bi çi awayî he-
be-her çend her çiqas-he çiqas çi miqdar hebe-her dem 1. her çax 2.
her wisa-her gav û du gav tim û
hemasa, bi minasebet ûbê minasebet
-her ji çi be sedem çi be-her kes mirov giþ *"her
kes, gurê roja xwe ye" -her tim her dem, her
çax *"kêm kêm bixwe,her tim bixwe"
-her tiþt bêkêmasî hey-ber giþt
-her û her heta hetayê-her wekî din/hwd he-
mû tiþtên ku diþibihinvê rewþê wekî wê tênhesibandin
hera 1. pirtir 2. dîtir 3.bêtir
-hera bedew (mêza) be-dewtirîn
heram 1. qedexeyên Xwe-dê Teala 2. qirej û mir-dar *"jina bi mêr, mêr di
158
hendef
159
heriþandin
ser re heram e" heram bûn 1. (ji aliyê
Xwedê de) qedexe bûn2. qirêj û mirdar bûn*"Behra Wanê, bi devêtajiyekî heram nabe"
heramî 1. qedexebûyî 2.diz, çilfis *"çil heramî,nikarin rûtekî biþêlînin"
heran çol û berîheraret 1. tîn 2. sênc 3.
germahîheraþ keça xamaherbilandin/diherbilîne
/biherbilîne (bend) lihev alandin
herbilîn/diherbile/bi-herbile (bend) li hevalîn
herc û merc keft û lefthereþe tehdîd, gef û gurhereþe lê kirin 1. tehdîd
kirin 2. gef û gur lê xwa-rin 3. diran jê re sîqan-din
hereþo 1. teqereq 2. qî-jevîj
herewer movika ku duhestiyan digihîne hev
herewez 1. paletiya na-noziko 2. karê hevpar
herewezî hevparîherewezî kirin bi hevparî
tev gerînherewezkar kesê ku bi a-
wayekî hevpar hin karandigerîne
herez aþît, þepe
herêm dever, mintiqeherêmkî li gor mintiqe-
yekê; deverîherf tîp *"heger ders be,
herfek bes e"hergavî bi awayekî dom-
dar; daîmîherheyî heta hetayê;
sermedîheridandin/diheridîne
/biheridîne dil þikan-din
herifandin/diherifîne/biherifîne heriftin
heriftin/diherêfe/bihe-rêfe 1. rûxandin 2. hil-weþandin
herifîn/diherife/bihe-rife 1. peritîn 2. piþirîn3. xera bûn
herikbar rewan, carî-çîrokeke herikbar çîro-
keke lihevhatî a bênav-bir
herikîn/diherihe/bihe-rike 1. (av) kiþîn û çûyîn2. bêastengî teþe girtin*"av, ber bi avaniyê vediherike"
herimandin/diherimî-ne/biherimine 1. ber-hewa kirin, berba kirin2. feliþandin 3. qede-xe kirin 4. dêrz kirin5. berevajî kirin
heriþandin/diheriþîne/biheriþîne 1. çêrmê serspîldax kirin 2. qalikê
ser jê birin 3. (rûmet) þi-kandin û birîndar kirin
heriþîn/diheriþe/bihe-riþe 1. çêrmê ser selixîn2. qalikê ser zede girtin3. (rûmet) þikîn û bêqedrbûn
herî [I] xweliya ku bi avênerm bûye *"jina ne-qenc, heriyeke sar e"
-herî di dêst de bûn zêrher çi kirin jê qezencekepir zêde bi dest xistin
herî [II] 1. pirtir 2. dîtir3. bêtir
-herî mezin (nêrza) me-zintirîn
herîkêl (piþtî avdanê)kêlana zeviyên birincîdi nav heriyê de
herîkêl kirin (birinc) dinav heriyê de çandin
herîrêtik 1. hezge 2.heriya herikbar
herk 1. kiþîna avê 2. ge-rîna gêrebayî
hero 1. her roj 2. herdem *"bûka metê, heroli dawetê"
hersim tiriha negihiþtî;besîre, þilûr *"bav her-simê dixwe, diranê lawîdiseqînin"
herûm sewala ku asê di-be û diengire
herwe 1. belaþ 2. bêdiravhes 1. hîs, hest 2. sehekhesab 1. hejmarnasî 2.
di kar û baran de bikara-nîna reqeman 3. tedbîr*"heçî neke hesaban, di-bîne ecêban"
hesab kirin 1. tedbîraxwe kirin 2. jimartin*"hespê xwe nal bike,paþê riya xwe hesab bi-ke"
hesan kevirê tûjkirina a-lavên qutkirinê; xar
hesan kirin 1. xar kirin2. tûj kirin
hesibandin/dihesibîne/bihesibîne 1. hejmar-tin 2. nav lê kirin 3.texmîn kirin *"êvarê, hîvxwe roj dihesibîne"
hesin madenê ku jimarawî ya atomî 26, giraniyaatoma wî 55.847, siftiyawî 7.8, kurteya wî yalatînî Fe ye û di 1510 de-receyî de jî dihele *"he-sinê kêrê ji hev û du be,ji hev û du naxwe"
hesincaw alavên ji hêsinîhesinkar kesê ku hesinan
li gorî endazeyekê ro di-ke
hesinkêþ lajwerdê ku he-sin û polayê kaþî xwe di-ke
hesk/hesik kefçiyê me-zin ê ku xwarin pê tê tev-dan û valakirin; kefçe*"dîzikê got: 'ez rind im';heskê got: 'di te de dige-
160
heriþîn
161
rim' " -heska nav malan kesê
gerok û navmalagerîhesp lêsiwariya ku ji kerê
mezintir e û nêrê mehî-nê ye *"dostê kevn, hes-pê zînkirî ye"
-hespê sêwak hespê revo-hesp pê re bezandin pê
re ketin pêþbirkê û hev-rikiyê
hesret 1. keser 2. xwe-ziya dûr; bêrî
-hesret kiþandin ji zûde li benda tiþtekî manû lewma axîn kiþandin2. pir bêriyê kirin
hest 1. hêza pêderxisti-na tiþtên nedîtî yên kubi sehekan tên zanînwekî serma, çêj; hîs 2.hêza pêderxistina tiþ-tên razber ên wekî e-vîn, kîn û hwd
-hestên yekî birîndar ki-rin dil þikandin, gêwilþikandin, êþandin
-hest pê kirin 1. hîs kirin2. tê derxistin
hestan stranên koçik ûdîwanan
heste alava ku pê agir têpêxistin; fendek
hestem kevirhestehestiyar 1. hîstenik, bi-
hîstyar 2. dilþewitîhestî parçeyên sext ên ku
di lêþ de ne û giyanewe-
ran li piyan digirin *"jiber segan, namîne hes-tiyên kewan"
-hestiyê hinarike hesti-yên ku di her du aliyênrû de ne
-hestiyên qorikê hatinjimartin bûn kelaxêrût
hestîhêr 1. hestîkoj 2.bi hêrs û rik
hestîn/diheste/biheste1. tê derxistin 2. hîs ki-rin
hestîvk bêrika ku nanêfirinê pê tê derxistin
hesû heþûhesûd 1. dexes 2. çavne-
bar 3. kumreþheþ dermanekî alazkî
hêþîn ê ku êþên dêv ûdiranan dibire
heþandin/diheþîne/bi-heþîne 1. dagirtin 2.tijî kirin
heþaþ 1. beþûþ, devbi-ken 2. rûgeþ
heþifandin/diheþifîn/biheþifîne (dema nivî-sandinê) midad belav ki-rin
heþr 1. roja mehþerê 2.sûresata giran
-heþr û neþr 1. roja he- sabdana qiyametê 2.pir zêde, miþt tijî
heþt 1. hejmara piþtîheftan û beriya nehan
heþt
2. jimareya 8'anheþtek ji heþt paran parekheþtem(-în) di rêza heþ-
tan deheþtê 1. deh heb heþt 2.
jimareya 80’yîheþtirme sewaleke ling-
dirêj, bibask û girs a kudi erdnîgariyên germ dedijî, baskên wê bi kêrîfirînê nayên lê pir bezaye
heþtpê ajaleke zeryayîye; extebot
heþû pembûyê ku di na-vîna rû û betên de têbicihkirin
heta bi qasî maweyekedîyarkirî û carinan jî ne-diyarkirî *"heta ku corast nebe, av tê re naki-þe"
-heta îro ji mêj ve taniha
-heta hetayê 1. her ûher 2. bêdawî
hetar pîþekarê kevirbi-riyê
hetav zerekiya tavêheter îsrar û pêkutîheter kirin îsrar kirinhetik rezalet-hetika yekî birin bêzar
kirinhetikandin/dihetikîne/
bihitikîne 1. rezîl kirin2. bizdandin 3. tenge-zar kirin
hetikîn/dihetike/bihe-tike 1. rezîl bûn 2. biz-dîn 3. tengezar bûn
hetîk îftirahetîketî 1. rezîltî 2. pe-
rîþanîhetrek 1. derba zexm 2.
lêdana bi tundîhev 1. wateya tevahiyê
dide peyvê 2. wekîpêþgir, navgir û paþgirtê bikaranîn û wateyatevahiyê dide peyva nûmînak: hevraz, serhev-de, rastênhev
heval 1. razdar 2. hogir,dost *"mêr ew e ku dirojên teng de li hevalêxwe dipirse"
hevalbend 1. mutefîq 2.tagir 3. alîgir *"li bajêrpeldankê te hebe, li gun-dan mirovê te hebe û liriyan hevalbendê te he-be xemgîn mebe"
hevalbendî 1. îtifaq 2.tagirî 3. alîgirî *"he-valbendî, nameþe bibêbextî"
hevalcih zarok an jî têjikêku bi hevalekî ve hatiyedinyayê; cêwî
hevaltî 1. hevpiþkî 2. ho-girtî
hevanî ewanîhevbajar hemþehrîhevbend li kêleka hevhevbend kirin dan rû
162
heþtek
163
hevpîþe
hevhevbeþ þirîkê di heman
qadê dehevbiha bi heman biha
û nirxîhevcar kotanê cotkirinêhevcure bi heman rengîhevçerx hemzeman û
hevtemen; hevdemhevde 1. hejmara piþtî
þazdehan berî hejdehan2. jimareya 18’an
hevdehem(-în) di rêzahevdehan de
hevdeng bi heman awazû newayê
hevdil 1. razdar 2. diheman ramanê de
hev dîtin 1. hev nasîn 2.pergî hev hatin
hevedudanî (r) peyva jidu hêmanan pêkhatî
hevenav (r) navdêra ge-lemper
hevêrke çember, daîre-hevêrkeya cemsera ba-
kurî çembera ku ji boveqetandina kîþweranwekî tixûb tê pejirandin
hevês 1. kefa dêst 2.binê pê
hevîr 1. ardê bi avê stran-dî; ecîn 2. pestîl 3. he-lîseya her tiþtê vîrçoqî*"kesî, hevîrê xwe bikalî nexwariye"
hevîrdiran merhema di-ranþûþtinê
hevîrtirþ havênê hevîrî*"berf, hevîrtirþê erdêye”
hevkar [I] 1. þirîk 2.hevpîþe
hevkar [II] 1. noker 2.sîxur 3. alîkarê neyêr
hevkarî 1. karbeþî 2.þirîkatî
hevkêþe 1. hevseng 2.terazû
-hevkêþeyên navneteweyî hevsengên gerdûnîyên di navbera gelan de
hevling zilamên ku jinênwan xwiþkên hev in
hevnasîn nasîna du ali- yan a bi hev û du
hevnav 1. bi heman navî2. tiþt an kesekî din
-hevnavê min kesê kunavê wî wekî navê min e
hevok (r) komeka peyvênwatedar; cumle
hevoksazî (r) bi awayekîrast rêzkirina peyvênwatedar û peywirdar
hevor nêriyê karxezalêhevpar 1. þirîk 2. hevkarhevparî 1. karbeþî 2.
teqsîmhevpeyman 1. mutefîq
2. sozdayîhevpeyvîn 1. sohbet 2.
guftûgoya ku nûçegiha-nek bi kesekî têkildar redike
hevpîþe di heman sinaet
û meslekî de hevalênhev
hevran dan, genim û ce-hê ji bo xwarinê
-miþkan hevranê yekîqul kirin keda yekî tû-þî karesatekê hatin
hevraz 1. sereberjêr 2.dibûr
-hevraz bûn quloz bûnû bilind bûn
-hevraz kirin quloz ûbilind kirin
hevrê 1. hevalê heman rêû dirbê 2. hevalê hemanraman û bîrdoziyê
hevrik reqîbhevring meqesa ku pê
pez û berx tên birînhevrist dareke bêber a ku
belgên wê mînanî pîjan eû her dem kesk e; qaj*"hevrist ne dar e, nêr-giz ne bihar e, keç neþûnwar e"
hevsar hefsar, doxriþmehevser 1. jina mirovî 2.
kita zoyekêhevsî cîranhevþî 1. sûra dora malê
2. sûra ku li dora guherapêz tê jenîn
hevþîre keça ku di zarok-tiya yekî de ji heman çi-çikî þîr mêtiye
hevta 1. takêþ 2. yekta,hinkuf
hevûrî karê dusalî
hew [I] 1. qet nabe 2. jivir þundetir tu carî na
-ez hew dixwim ez ji virþundetir tu carî naxwim
hew [II] derd, kul-hew dan (birîn) der bûnhewa 1. bûjena kîmyayî a
ku giyanewer pê dijîn 2.tevgera kar û barên se-qayî 3. hilm û gilm; ne-fes
hewadar 1. cihê ku ba jêdigire û lê bêhn naçike2. servekirî, pêþvekirî
hewal 1. nûçe 2. bûyer,rûdan *"kesê ne li male-kê, nizane hewalekê"
hewandin/dihewîne/bi-hewîne 1. êwirandin 2.sitirandin 3. xwedî kirin*“dil, dilan dihewîne”
hewar hawar *"ne dixwimsavarê, ne diçim he-warê"
hewarî 1. hawarî 2. he-valbendên Cn. Îsa eleyhi-selam
-çûn hewariya yekî be-zîn destyariya yekî
hewce 1. pewist 2. lazim3. pêdivî 4. muhtac *"çi-ya jî hewceyî çiyan in"
-ne hewce ye lazim nakehewcedar muhtachewdel þorbeya êrdhewes [I] 1. laqirdî, he-
nek 2. tinazehewes [II] 1. azwerî 2.
164
hevran
165
awat *"dolab hebs e, te- þî reqs e, neqþ hewes e"
heweskar dilxwazhewêrde çivîkek ehewisandin/dihewisîne
/bihesîne 1. lê temrîndan kirin 2. amojandin
hewî (ji yekê heta çaran)jinên ku bi heman mêrîre zewicîne
hewîn [I] xwezî-hewîn hatin 1. pê re
kêfxweþ bûn 2. jê bêzarnebûn
hewîn/dihewe/bihewe[II] 1. sitirîn, êwirîn 2.aþt bûn 3. sebr kirin, te-bitîn
hewisîn/dihewise/bihe-wise 1. kêfa xwe pê reanîn 2. dil bijandin tiþ-tekî *"mezin reqisî, bi-çûk hewisî"
hewl 1. xebat 2. teþebushewl dan 1. xebitîn 2.
mercên heyî bi kar anînhewn aqil, hiþhewngir 1. hiþyar 2. aqil-
mendhewnas serkêlindîkêþhewq [I] pîleya pêlekanêhewq [II] baxçeyê ku tê
de sewze tên çandinhewran kinca bêmil a ku
di ser de tê werkirinhewreban di avahiyan de
pêlekana hundirînhewþ 1. sûra li pêþ an jî
dora malan 2. hêwanamalê *"heta ku dîk mîrbe û tajî kizîr be, tumêvanan li derê hewþênabînî"
-hewþ di hev de bûn bûncîranên nêzîk
hewþan [I] cureyekî çêre-yê ye û jê gêzî tên çêki-rin
hewþan [II] havînan de-ma razanê ya li pêþiyamalên ku li dorê sûrekejenandî heye
hewþeng 1. qad 2. qadatiratê
hewtik baxçehewtim sedeqe, xêrhewtî 1. tebat 2. tewan-hewtiya yekî birin 1. bi
ser re dan avêtin 2. hêzatewana yekî qedandin
hewz çala jenandî ya kuavê berdidinê û piranîli ber kaniyan çêdikin
hey [I] daîmî-hey û hey 1. timî û
daîmî 2. hê jîhey [II] geh, carinan-hey li jorê ye û hey li
jêrê carinan li fêzê yeû carinan jî li xwarê ye
hey [III] di wê navberêde
-hey min dît ku windabûye paþê pê hesiyamku berze bûye
hey [IV] baneþaneke
hey
gazîkirinê ye, î-hey lawo tu biqurçimî
î kuro tu bimirîheya [I] heta-heya niha heta vê qasêheya [II] hesta þermkirinê;
ifetheyam 1. dem 2. çax,
wext *"heyam heye lideverinan, heval çêtir eji biran"
heyas serê tiliyên piyanheyase kembera navê a
xemilandîheyat 1. jiyan 2. sûra li
dora malê *"sibatê, gu-ran xwe avête heyatê"
heyber tiþtê ku hebûnawî teqez e lê dibe ku bêzanîn an jî neyê zanîn
heyberî berbiçavîheye ku dibe kuheyet 1. lijne 2. desteheyf 1. mixabinî 2. tol û
întiqam 3. evez *"hey-fa serê ku çû"
-heyfa min bi te tê li tetêm rehmê û gunehêmin bi te tê *"heyva ro-nî! heyfa min bi te têku þeva reþ li pey te ye"
-heyf e cihê mixabinê ye/daxê ye
-heyf hilanîn 1. tol hil-dan 2. evez jê standin
heyibandin/diheyibîne//biheyibîne 1. tuneyîkirin 2. binevat kirin 3.
dizîka þandin cihekî ne-diyar
heyibîn/diheyibe/bihe-yibe 1. tuneyî bûn 2.binevat bûn 3. dizîkaçûn cihekî nediyar
heyirandin/diheyirîne/biheyirîne þaþwaz ki-rin, mehtel hiþtin
heyirîn/diheyire/bihe-yire þaþwaz bûn
heylê (mêza) heywax!heylo (nêrza) heywax!heyran delal-na heyran na delalê min
/na qurbanheytandin/diheytîne/
biheytîne 1. (da ku bi-ke an neke) lê qîrîn 2.lome lê kirin
heytehol 1. hêwirze 2.sûresat 3. þulixî
heytehol kirin þulixî ki-rin, heylime kirin
heyv cismê esmanî yê kubi þev ronahiyê dideerdê; hîv *"wexta kufeqîr diçine diziyê, heyvji êvar de derdikeve"
heyveron 1. ronahiyaheyvê 2. heyva çarde-þevî *"heyfa ciwaniyêye ku pîrî li pey e, heyfaheyveronê ye ku þeve-reþ li pey e"
heywan ji bilî mirovanruhberên þênber ên kudi xwezayê de dijîn; se-
166
heya
167
wal, ajal *"heke ku tudixwazî kurê xwe bikîmêr, bike þivan; lê zûbîne mal, hê ku nebûyeheywan"
heywax! baneþaneke ke-serê ye
heyz gîraniya jinan ya kuelameta wê dîtina xwînamalzarokê a mehane ye
-heyz bûn (jin) ketin ki-rasan, ketin kincan
hez 1. evîn 2. hebîn-hez kirin 1. hebîn 2.
evîndar bûn *"hezkirinçiqasî kin be, jibîrkirinewqas dirêj dibe"
-jê hez kirin 1. hebîn 2.ji tiþtekî/kesekî re dilinîbûn *"diz, ji tariyê hezdikin"
hezandin/dihezîne/bi-hezîne 1. hejandin 2.leqandin 3. çelqandin4. ber bi ba kirin *"he-zandin xweþ e, lê bi duseriyan"
hezar 1. deh heb sed 2.jimara 1000'î *"hezardost kêm in, dijminekpir e"
-hezar sond û selewatxwarin pir caran bi pey-vên pîroz gotina xwe pe-send kirin
-ji hezarî yek kêm caranû ne her tim/degme ca-ran
hezaz ji binî ve herikînaaxê; hezek
hezek cihê bi herî û gilhezge hezek *"ker ker e,
di hezgeyekê de dikeveheriyê, heft salan di wirre naçe"
hezrîng hesinê daxkirinêhê 1. hîn, hîna 2. heta
niha jî *"berxê çê, hêli ber kozê kifþ e"
hêç [I] qe, hîçhêç [II] har û dînhêçan 1. ceribandin,
ezmûnkirin 2. meqale-ya wêjeyî
hêçandin/dihêçîne/bi-hêçîne 1. ceribandin 2.ezmûn kirin
hêdî 1. ne zû 2. siviksivik *"ava hêdî hêdî,me ecêb jê dî"
hêdîka 1. ne zûka û bipêgiranî 2. dizîka
hêja 1. birûmet, birêz 2.layîq *"mirî ne hêjayîþînê ye ku mirov jê reþînê bike"
hêjatir 1. birêztir 2. la-yîqtir *"gilî heye, ji he-zar giliyî hêjatir e"
hêjî hêjahêjîr hejîr *"adetên bav
û bapîran, kerik xweþtir in ji hêjîran"
hêk 1. adana firindeyan aku di nav qalikekî req deji spîtkekî û zerdikekî
hêk
pêk tê 2. tovê hin ajalane û jê têjik çêdibin *"rojtê, hêk ji hêka mirovîxurtir dertên"
-hêkên hesinî kirin jisermayê qerisîn
-(bûn) hêka kûsiyan bê-sexbêr mezin bûn *"hê-ka genî di pûngalê dedimîne û hêka kûsiyanli meydanê"
hêker pîþekarê hûnanêhêkerûn qeyxanehêkî hêkerhêl 1. alî, ta 2. tax 3. tûþhêlan/dihêle/bihêle
hiþtinhêlanek rûniþteka hila-
westî ya ku tê kilandin;kilekursî
hêle 1. neçîra kew û çivî-kan a bê çek 2. nêçîra bikomekî
hêlekan kilekursîhêlik [I] hêlekan, hêleçan hêlik [II] gun *"dema ku
hirç pîr dibe, kudikên wîbi hêlikên wî dilîzin"
hêlincîn/dihêlince/bi-hêlince qilpikê lê gir-tin, hîqikê pê girtin
hêlî neynik, eynik, awênehêlîlar xêzikên nîgaþî
yên ku çembera cîhanêbi dirêjahî dibirin
hêlîpan 1. rastênhev 2.xêzikên nîgaþî yên kuçembera cîhanê bi bera-
hî dibirin hêlîn 1. malika çivîk, teyr
û tilûran a ji pûþ û pelaþî2. lan *"hêlîna teyrê korjî, Xwedê çêdike"
hêma 1. elamet 2. nîþanehêman 1. binke, bingeh
2. unsur-hêmanên bingehîn un-
surên esasîhêmayî 1. elametkî 2.
nîþankîhêmin 1. asûde 2. mula-
yim 3. awirþikestîhêmî [I] kelik û potikên
kevnarehêmî [II] bi rutûbet û
têhn; þil,hêncirandin/dihêncirî-
ne/bihêncirîne 1. hin-gaftin û çîrçîrî kirin 2.vecûtin û vehêrandin
hênijîn/dihênije/bihê-nije 1. telexewî bûn 2.ber bi xewê ve çûn 3.pokinîn 4. ponijîn
hênik 1. ne sar ne jî germ2. þîrogermî 3. mûtedîl
hênikahî 1. þîrogermîtî2. îtîdala hewayê
hênik bûn 1. sarogermîbûn 2. (hewa) mûtedîlbûn
hênik kirin 1. bi bajen anjî basarkê tîna hewayaheyî þikandin 2. (bi pîne-yekî þil) tîna laþê germdaxistin 3. bi êgir qer-
168
hêker
169
ma sermayê þikandinhêran/dihêre/bihêre 1.
kotin 2. piþirandin 3.cûtin 4. hûr kirin *"kû-çik kûçik e, dema kuhestiyan dihêre, hesa-bê qûna xwe jî dike"
hêratî destmala ku jin diser mêzerê de didine sereniyên xwe
hêre jûra ku aîdî jinan e ûmêrên biyanî nakevinê
hêrik [I] erdê bi kevirhêrik [II] sewala ku hirî
yan jî muyê wê rast û zi-vir e
hêris zana û keþeyêcihûyan; haxam
hêrs 1. rik 2. en(g)ir 3.gir *"hêrs tê çav lê reþdibe, hêrs diçe rû lê reþdibe"
-bi hêrs 1. bi rik 2. bi en-gir 3. bi gir
-bi hêrs bûn 1. rik hatin2. en(g)irîn 3. gir hatin
hêrsok 1. rikhatî 2.en(g)irî 3. girik
hêsa 1. vehisî, rawestyayî2. ne zor, asan
hêsa bûn 1. rawestîn 2.asan bûn
hêsan 1. asan, ne zor 2.tiþtê ku zûka bi dest di-keve
hêsanî asanî, ne bi zorê -bi hêsanî bi awayekî zû
û asan
hêsî [I] belekiyên berfêyên ku ji ber bayî civi-yane hev
hêsî [II] erdê ku mêrg ûzeviyên wî dêm in
hêstir [I] ava ku di demagirîn û çavþewitînê de jiçêv datê xwarê; rondik*"ji çavên kor, hêstirênsor nayên"
hêstir [II] sewala ku jitêkiliya navbera hesp ûkeran de çêdibin ûmêhîniyên wan nazên*"hêþtir radibin hev,hêstir û ker di binlingên wan de têk diçin"
hêþî [I] berfa ku ji berbayî di çalan de kombûye
hêþî [II] sîwana ku dikêlekên konan de tê hiþ-tin
hêþîn rengê ava zeryayêû hewaya çiksayî
hêþînahî 1. çêre 2. sew-ze *"rewþa biharê, hêþî-nahî ye"
hêþîn bûn (çêre û dar) ajdan û bejn avêtin *"çiku havînî hêþîn dibe,ew zivistanî jî lazim di-be"
hêþîn kirin (çêre û dar)çandin
hêþînkew rengê têvel êji spî, kesk û þîn
hêþtir cureyekî ajalên
hêþtir
sehrawî ya barkêþ e;wekî pêz goþtê wê têxwarin, tê dotin û birîn
hêt beþa lingî ya ku jimoka çongê heta kulî-mekê ye
hêtûn kilsxanehêviþandin/dihêviþîne
/bihêviþîne 1. parastin2. hemete kirin 3. cangi-ranî kirin *"her kes der-piyê xwe bihêviþîne, dêbirîna li piþta xwe bibî-ne"
hêviþandî 1. parastî 2.hemetebûyî *"malê hê-viþandî, ne xurê xwedi-yî ye"
hêvî umîd, bendeman*"tiþtê bi nîvî, jê mekehêvî"
-hêvî jê hatin birîn destjê hatin þûþtin *"hêvî, jiXwedê nayê birîn"
-li hêviyê man/sekinîn1. li bendê man 2. di ra-çavi-yê de man 3. çav lê çûn
hêvîdar umîdwar, bende-war
hêvîs kirin (gore, lepik,xalîçe û hwd ên qulbûyî)tehmîr kirin
hêvojkarî 1. perwerdehî2. amojkarî
hêvotin/dihêvoje/bihê-voje 1. perwerde kirin2. tembîh kirin 3. þîret
kirinhêwl sehmhêwer tiyê bûkêhêwlnak tiþtê ku mirovî
ditirsîne û vediciniqînehêwirandin/dihêwirîne
/bihêwirîne êwirandinhêwirîn/dihêwire/bi-
hêwire êwirînhêwî [I] hewî *"hêwî ma-
lê dikin, jintî malê dibin"-hêwî hate ser mêrê wê
jineke din jî li xwe mehrkir
hêwî [II] hêmî û rutûbethêz 1. quwet, taqet 2.
qudûm 3. desthilatdarî-bihêz 1. xurt 2. jîr 3.
desthilat-bi hêz bûn 1. di xwe de
qudûm dîtin 2. xurt bûn3. desthilat bûn
-bi hêz kirin 1. xurt kirin2. hatin hawarê 3. dest-yarî jê re kirin
-hêzên ewlekeriyê beþaasayîþê a artêþê
-hêzên avî beþa asayîþazeryayî
-hêzên bejayî beþa asa-yîþa erdê
-hêzên hewayî beþa asa-yîþa hewayî
-hêzên seqayî beþa asa-yîþa fezayî
hêzar 1. qumaþê ku jinênmisilmanan li ser kincande li xwe werdikin 2.
170
hêt
171
çarþevhibr aviya rengîn a ku
pê tê nivîsîn; murekeb,midad
hiçhar îsota sor a tozkîhikmet bîs û razên pêk-
hatina kar û tevgeran-hikmeta îlahî razên ku
Xwedê di tiþtên pêkhatîde bi cih kiriye
hil- (r) pêþgireke lêkerçê-ker e û wateya berbijo-riyê didê
hilanîn/hiltîne/hilîne1. bi dest xistin 2. bi-lind kirin 3. veþartin*"Silto bû kebanî, golikawerisî hilanî"
hilav ader û eslpakhilavêtin/hildiavêje/hi-
lavêje 1. lotik avêtin 2.bi ser re baz dan
hilawestin/hildiawêse/hilawêse daliqandin
hilberandin/hildiberîne/hilberîne 1. îmal kirin2. çêkirin
hilberîner 1. îmalker 2.çêker
hilberîn îmal-navgînên hilberînê a-
mûrên îmalkirinêhilbestîn/hildibeste/
hilbeste girêdan, bes-tin
hilbijartin/hildibijêre/hilbijêre 1. bijartin 2.(ji nav re yek an hinek)
ecibandin 3. (deng) bikar anîn
hilbijêr 1. bijartî 2. deng-dayî 3. ecibandî
hilbûn/hildibe/hilbe 1.ji þûnê rabûn 2. qetîn 3.(agir) pê ketin 4. berzbûn
hilciniqandin/hildicini-qîne/hilciniqîne 1. ve-ciniqandin 2. zil kirin3. silikandin
hilciniqîn/hildiciniqe/hilciniqe 1. veciniqîn2. zil bûn 3. silikîn
hilçinandin/hildiçinîne/hilçinîne (tiþtê ziwa)av kiþandin xwe
hilçinîn/hildiçine/hilçi-ne 1. mêtin û vexwarin2. (çaviya filitî) kaþî rêzêkirin 3. bijartin
hilçûn/hildiçe/hilçe 1.ber bi jorê çûn 2. dikêrtê de qelibîn xwarê
-hilçûna derûnî aloziyanefsî ya ku ji ber berte-kekê pêk tê
hildan/hildide/hilde 1.bi dest xistin 2. (ji erdêû jêrê) bilind kirin
hilêvirî amana bê der-vank
hilêvirîn/hildiêvire/hilêvire devê tiþtê dev-girtî vekirin
hilfirîn/hildifire/hilfire1. hilperîn 2. silikîn 3.
hilfirîn
172
ji xewê veceniqîn 4. jicihê xwe pekîn
hilgerîn/hildigere/hil-gere 1. (ber bi jor) bi-lind bûn 2. berê xwedan jorê 3. çûn zozanê
hilgirtin/hildigire/hil-gire 1. wergirtin, hil-dan 2. bilind kirin 3.mil kirin, piþt kirin 4.(birîn) werimîn û kêmgirtin *"mirov barê xwehilnegire, kes barê mi-rovî hilnagire"
hilhatin/hiltê/hilê(hil-bê) 1. (cismên esmanî)hatin xuyanê 2. heytan-din *"bihar hat, zivis-tan hilat"
hilhilî hizhizî, hophopohilhilok cureyekî fêkiyên
çolê ye û diþibihe gêla-san
hilikî sewala ku pêþwexthatiye dinyayê *"hilikîçand û viringî ket"
-hilikî zayîn (sewal) zûgon xwarin û zû zayîn
hilisîn/dihilise/bihilise1. (bêyî hemdê xwe) dialiyekî de tehisîn 2. (pê)þemitîn
hilketin/hildikeve/hil-keve 1. rabûn 2. ra-perîn 3. (ber bi jor) bi-lind bûn 4. pê re mijûlbûn
hilkêþan/hildikêþe/hil-
kêþe 1. (ber bi jor) bi-lind kirin 2. quloz kirin
hilkêþ û dakêþ rabûn ûdaketina lemperên zer-yayê; med û cezr
hilkirin/hildike/hilke1. qurifandin 2. jê kirin3. pê xistin *"êgir bi da-rên hûr hilke"
hilkiþandin/ hildikiþîne/hilkiþîne hilkêþan
hilkiþin/hildikiþe/hil-kiþe 1. (ber bi jor) bi-lind bûn 2. quloz bûn
hilkutan/hildikute/hil-kute 1. vegevizîn 2. bizextî mêtin
hilimîn/dihilime/bihili-me 1. henase hilkiþan-din û dakiþandin 2. gu-limîn
hilm 1. bixar 2. dûkel 3.nefes 4. gilm *"hesinêgerm, bi hilmê germnebûye"
hilmaþtin/hildimaþe/hilmaþe 1. vemaliþtin2. bi keys kirin *"serêxwe þûþtiye û eniya xwehilmaþtiye, diçe navdijmin tu dibêjî qey aþtîye"
hilme 1. hucûm, êrîþ 2.devjeniya tund
-hilmeyî yekî kirin 1.hilbaskî yekî bûn, êrîþbirin ser 2. pê re ketindevjeniyeke tund
hilgerîn
173
hilmeþîn/hildimeþe/hil-meþe hilkiþîn
hilmijîn/hildimije/hil-mije 1. nefes hildan ûdan 2. mêtin 3. hilçinîn
hilo 1. de rabê! 2. de baz-dê û xwe bigihînê!
hilpekandin/hildipekî-ne/hilpekîne 1. pengi-zandin 2. hilfirandin
hilpekîn/hildipeke/hil-peke 1. hilfirîn 2. pen-gizîn
hilperiþîn/hildiperiþe/hilperiþe bêhnijîn
hilpesirîn/hildipesire/hilpesire 1. li hemberyekî sekinîn 2. (hevîr)dema pehtina wî hatin3. (xurek) dema xwarinawî hatin
hilqehilq îskeîska di de-ma girîn an jî vereþanêde
-hilqehilq kirin (di girînan jî vereþanê de) îskeîskkirin
hilqefþandin/hildiqefþî-/hilqefþîne 1. (da kurind bitepise hev) hejan-din 2. (da ku giranî bêfehmkirin) hejandin
hilqûm qirik-hilqûma mirinê dema
sekeratêhilsengandin/hildisen-
gîne/hilsengîne 1. nir-xandin 2. tehlîl kirin, fe-
risandin hilteqilandin/hildite-
qilîne/hilteqilîne 1. le-qandin, hejandin 2. hil-qefþandin
hilteqilîn/hilditeqile/hilteqile 1. leqîn, hejîn2. hilqefþîn
hiltirandin/hilditirîne/hiltirîne 1. tûþ bûn,gayîn, sihirandin 2. te-cawuz kirin
hiltirîn/hilditire/hilti-re 1. hatin sihirandin2. aþofîn
hilû [I] alûçe-hilûreþk alûçeyên reþ-hilûzerk alûçeyên zerhilû [II] 1. meht û bêgir-
noz 2. þimþat-hilû kirin 1. girnoz jê
darotin 2. þimþat kirinhilweþandin/hildiweþî-
ne/hilweþîne 1. xerakirin 2. kavil kirin 3.bêhavil hiþtin 5. rûxan-din
hilweþîn/hildiweþe/hil-weþe 1. rûxîn 2. rijîn 3.kavil bûn 4. bêkêr bûn*"dîwarê rast, hilnawe-þe"
himbiz li ba hev û pir, jihev ne firk
-daristana himbiz daris-tana ku darên wê likêlekên hev û pir in
himbizî rexhevî û pirî
himbizî
hin 1. piçek û ne giþt 2.parçeyek 3. jê beþek *"ji-nê bîne ji mala mezin, lipey bide hezar û hin"
hinar cureyekî fêkiyan ehinarde bûjenên bazir-
ganî yên ku diþînin wela-tekî din; îxracat
hinare 1. peyama nivîs-kî yan jî devkî 2. þandek
hinarik her du hestiyênku li kêlekên rûyî ne
hinartin/dihinêre/bihi-nêre 1. þandin 2. bi rêkirin
hinartî þandî, qasidhinav 1. endamên di hun-
dirên giyaneweran de 2.hundirê cendêk *"ê kune ji hinavan, nayê pêþçavan"
-bijîþkiya hinavê bijîþ-kiya endamên hundirîn
-hinav kutan bi ser hevhenase dan û hildan
hinavkutî tengenefesîhincet 1. behane, meh-
ne 2. mazerethincirandin/dihincirîne
/bihincirîne 1. gincir-gincirî kirin 2. hetikan-din 3. aþofandin
hincirîn/dihincire/bi-hincire 1. gincirgincirîbûn 2. hetikîn 3. aþofîn
hind 1. kêlek, rex, teniþt2. cem, li ba
hindam qam, bejn û bal
hindav 1. îstiqamet 2.dûþ
hindik 1. nezêde 2. kêm*"ji piran pir diçe, ji hin-dikan hindik"
hindikahî 1. kêmayî 2.kêmar
hinek 1. çendek 2. peþ-kek 3. pirtikek *"hinekdikin, hinek dixwin"
-hinekan pifî guhan ki-rin ji bilî niçandin ûnavtêdana xelqê serwextnebûn
hing dem, heyam *"kengîbibare, wê hingê zi-vis-tan e"
hingaftin/dihingêve/bi-hingêve [I] 1. zeciran-din 2. lê dan *"demahingavtina kerê tê, na-nê cotyarî dixwe"
hingaftin/dihingêve/bi-hingêve [II] 1. di cihênîþankirî de lê xistin 2.gihandin îstiqameta rast
hingijtin/dihingêje/bi-hingêje bi awayekî çav-tarî xwe avêtin nava tiþ-tekî
hingil çiçikhingiv adana þirîn a ku
mêþa hingivî ji puxteyênkulîlkan hildiberîne û dikewareyan de dimeyîne*“peyva nebaþ, bi sê pathingivî nayê xwarin”
hingî 1. ewçend 2. ji wê
174
hin
175
demê virdetir hingorî maweya zemanî
ya ji tarîbanê hetanî de-ma razanê
hingûlîsk gustîlhingûr mexrebhinkuf 1. hevser 2. hev-
tayê yeksanî tayê dinhiqûq mafên zagônî-hiqûqa navneteweyî za-
gonên ku têkiliyên dinavbera gelan de têkûzdikin
-hiqûqa giþtî zagonênkar û barên cemawerî
hiqûqnas pisporê zanis-tên zagonî
hirç cureyekî ajalên çolêyî çarpê ye û dirinde ye*"guran xwariye, lê hirçmane"
hirî pûrta pêz û hêþtiran hirmî cureyekî fêkiyan ehiþ! [I] baneþaneke hiþyar-
kirinê ye-hiþ bûn 1. deng nekirin
2. dengê xwe birîn-hiþ be! dengê xwe mekehiþ [II] 1. aqil, serafet 2.
hafize, bîr *"kesê hiþ lisêrî, namîne li piþt dêrî"
-hiþ çûn 1. aqil tev li hevkirin 2. ketin sergêjiyê
hiþk 1. zexm 2. ziwa 3.sext 4. qayîm 5. çilmisî*"agirê xweþ, agirê darêhiþk e"
-hiþk û hola 1. çilmisî û
ziwabûyî 2. tiptenêhiþkahî 1. zexmtî 2. zi-
wahî 3. sextî, tundî 4.qayîmtî 5. çilmisîbûn
hiþkav cihê ji bej û avêpêk tê
hiþkavî bejavîhiþkawiz çinîna pêþwexthiþk bûn 1. ziwa bûn 2.
zexm bûn 3. sext bûn,tund bûn 4. qayîm bûn5. çilmisîn 6. mirin
hiþkebawerî 1. baweriyaku tewandina wê nehêsan e 2. baweriya kuguherîna wê ne pêkan e
hiþkegilê girêka ku bihêsanî venabe; girê-hiþk
hiþkekuxik kuxika sext aku wekî xeneqûtkê dike-ve gewriyê
hiþkesalî sala ku zivista-na wê pir sar e û biharawê jî bêbaran derbas di-be
hiþkî 1. hiþkahî 2. reþe-sermaya bê ba û barij
hiþk kirin 1. ziwa kirin2. zexm û berk kirin 3.karê xwendinê terikan-din 4. qayîm kirin û þi-dandin 5. çilmisandin6. kuþtin
hiþmendî 1. biaqilî 2.xwedîferasetî
hiþsivik 1. saf, sefêk 2.dînik
hiþsivik
hiþtin/dihêle/bihêle 1.terikandin 2. destûr dan
hiþyar 1. jîr 2. jêhatî3. kesê ku ne xewar e
hiþyarî 1. îxtar, îqaz 2.danezan 3. jîrî û jêhatîtî4. xewarnebûn *"heyeteqdîra Barî, feyde nakehiþyarî"
-hiþyariya dawî agehdar-kirina ji bo cara paþîn
hiþyar kirin 1. îxtar ki-rin, îqaz kirin 2. ji xewêrakirin 3. pê hesandin4. pê dan zanîn
hizr 1. fikr û raman 2.qinaet
-hizr kirin 1. ramîn 2.texmîn kirin
hîcab awayê lixwekirinajina misilman a li hun-dir û derve
hîç qet/qehîçparêz kesê ku têkoþî-
na hemberî dijwariya ji-yanê bêwate dibîne
hîçparêzî retkoka ku mi-rovî û kesayeta wî dis-pêre lawaziya li hemberîtêkoþînê
hîle [I] bîz, mehde-hîleyê xwe jê kirin qir-
qalê wî hilnedanhîle [II] fend û fût-hîle û xurde li dorê
nebûn dûrî dek û dola-van bûn
hîlebaz dekbaz
hîlor dara ziqûmêhîm 1. xîm 2. esas 3.
bingeh 4. tar-hîm danîn 1. xîm avêtin
2. tar jênînhîmat tiþtê ava û pêkhatî-hatin hîmatê hatin pê,
pêk hatinhîn hê, hîna *"hîn ga tu-
ne, êfir çêdike" hîn bûn 1. elimîn 2. fêr
bûnhînbûyî 1. elimî 2. fêr-
bûyî *"hînbûyî, ji har-bûyiyan zortir in"
hîndarî perwerdeya bi ri-ya ezmûnan; temrîn
hîndekar 1. mamosteyêku di zanîngehê de per-werdekariyê dike 2. a-mojkar 3. rawêjer, hê-vojkar *"hînbûyiyan hînmeke, hîndekeran ji bîrmeke"
hîndekarî 1. pîþeyê per-werdekariya di zanînge-han de 2. amojkarî 3.hêvojkarî
hîn kirin 1. perwerde ki-rin 2. elimandin 3.hêvotin 4. fêr kirin 5.amojandin *"min xelqhîn kire govendê, êdîkesî bi destê min negirt"
hîqik îskeîska kesê kuparî di ber de maye
hîqînî 1. dengê îskeîskê2. hîrînî
176
hiþtin
177
-hîqînî pê ketin 1. hîskhatinê 2. xwe zeft neki-rin û bi dengî kenîn
hîrîn/dihîre/bihîre(hesp) þîhîn
hîro cureyekî kulîkan ehîs [I] pêþzanîna hey-
berên razber; hest-hîs kirin hê di pêþ de tê
derxistinhîs [II] tenî -hîsê lê xistin bêhna dû û
þewatê li xwarina pijandîxistin; bîsokî bûn
hîsk îsk, hîqikhîþ erdê ku xweliya wî
rengê sorahiyê lê dixehît [I] semaxhît [II] kevirê ku bi deste-
kî avêtina wî pêkan ehît [III] cureyekî bizinan ehîv cisma esmanî a ku
bi þevê xuya dibe û ro-nahiyê dide cîhanê;heyv *"hîv bibe duþe-vî, her kes dê wê bi-bîne"
hîvik hîva nû ya ku li es-mên wekî tîpa C’yê tê xu-yan; hîlal, lêvedas/hiþ-kedar, nûma
hîvî hêvîhîz 1. eyarê rûn 2. bêar
û bêexlaqho ho! baneþana ku pê ga
tên ajotin û sekinandin ho ho kirin ga ajotin an
jî dan sekinandin *"ho
ho bike ku bila ga bise-kine"
hoçik kevirê meht ê ku biqasî destekî ye, tehtik
-hoçik lîstin bi keviran lidûdo xistin
hodar 1. aj, þax, zîl 2. aje-roya çêre û daran
hogeç beranê çarsalîhogir 1. dost 2. heval
3. razdarhok [I] girêka ku zû û
hêsan tê vekirin *"marçiqasî hokan bide xwe,divê rast here qulê"
hok [II] 1. gemara sewa-lan 2. zîrça kewan 3. xo-zana peynkirî
hoker (r) peyvên ku rewþû mercên pêkhatina lê-keran nîþan didin; amil
hol [I] 1. meydan, qad2. hêwan
-hol hola te ye firsendfirsenda te ye
hol [II] topa ji kulav anjî ji potikan çêkirî, gog
holedest cureyekî lîsti-na gogê ye û her tofekji þeþ kesan pêk tê
holepîtk pêtên agirê gurholetel cureyekî lîstina
gogê ye û îro wekî gogaamerîkayê tê naskirin
holik malika textîn *"he-ke gur ji bagerê bitirsiya,dê ji xwe re holikekçêkira"
holik
178
holî þiva holetelêhonî darên ku li gorî pîva-
nekê tên birînhorehor dengê girînê yî
berzhorehor kirin bi denge-
kî berz girînhorg dîwan, meclishorî feriþteyên bihuþtêhoste pisporê pîþeyekî
*"her tiþt di destê hos-teyê xwe de baþ e"
hov 1. kovî 2. mirov anjî desteya dûrî sincêmirovatiyê; wehþî
hovberî hovîtîhovîtî 1. kovîtî 2. wehþîtîhovane 1. koviyane 2.
wehþetnakhoy sedemhoyix kincên ku tijî pûþ û
pelaþ dikin û ji bo tirsan-dina çivîkan di dîwarêbîstên de diçikînin
hoykar sedemkar hoykarî sedemkarîhoz 1. qebîle, eþîr 2. lij-
ne, destehozan [I] 1. helbest, riste
2. stranbêjhozan [II] 1. xwezan, arif
2. nesebzan, nifþzanhozanvan helbestvanhucûm 1. êrîþ 2. serde-
girtin, helmethucûm kirin 1. êrîþ birin
ser 2. hilmeyî kirinhuçik devmilên kincan
hudhudk cureyekî çivî-kan e
hukim biryar, qerarhukimdar 1. serwer 2.
desthilathukumet 1. dewlet, dû-
gel 2. rêvebiriya kar ûbarên cemawerî
hundir 1. ne li derve, de-rûn 2. hinav *"jin dîwa-rê hundir e, mêr dîwarêderve ye"
-hundir çûn virikî bûnhundirandin/dihundirî-
ne/bihundirîne 1. he-wandin 2. di xwe degirtin û avêtin hinavan
hundirîn 1. tiþtê ku neaîdî derve ye, derûnî 2.daxilî
huner 1. miharet 2. qa-biliyet 3. pîþe *"huner,xwediyan ezîz dike"
-hunerên þêwekarî mi-haretên bedewiyê
hunerdost dilxwazê karû xebatên hunerî
hunerî 1. miharetî 2. pî-þeyî
hur 1. azad 2. kesê kuçavên wî þaþ in
hur bûn 1. azad bûn 2.çav lê þaþ bûn
hur kirin azad kirinhureme 1. kirêt û bêbine
2. bêqedr û nezan 3.kesê ku li gor rayîþa ci-vakê tev nagere 4. þaþo
holî
179
hurim tirxeshurmet 1. giramî, rêzgir-
tin 2. jina binamûshûfik kuna ku di nava xil-
xileyên keviran de ye û lizozanan weke cemedan-kan tê bikaranîn
-hûf kirin 1. pif kirin 2.bi carekî de daqurtandin
hûn (r) cînavka kesane aji bo kesên duyemîn ênpirjimar
hûnandin/dihûnîne/bi-hûnîne 1. dan raçandin2. dan dirûvandin 3.dan rokirin
hûnîn/dihûne/bihûne1. bend li hev anîn û ra-çandin 2. nivîs û bûyerdirûvandin 3. ro kirin
hûr [I] mîde, asik *"hûr,ne têra kayê ye"
-mal di tûr de û serî dihûr de bêwarê ku xemû tatêla wî têrbûna zikêwî ye
-hûr berdan zik mezinkirin
hûr [II] 1. biçûk 2. lixwe-nehatî 3. kêmnirx *"hûrbifikire, dûr bifikire, kûrbifikire, þûr bifikire"
-hûr û mûr kel û mel-diravê hûr 1. diravên
ku nirxê wan kêmtir e2. diravên madenî
-lê hûr bûn 1. bal dan 2.lê kolîn 3. mutale kirin
-hûr nêrîn bi awayekî baþlê kolan
hûrbijêr 1. ziravbihîst-yar 2. bisemt
hûrde tiþtên hûrikhûrdek tîpa ku hûr tê
nivîsandin wek: a, b,c...
hûrfilitî ziktêrdek, zik-berçûyî
hûrgilî 1. dorfireh 2. a-gehiya berfireh
hûrik 1. biçûçik 2. xir-dik, qamkinik 3. yax,eware *"hûrik hûrik,dagire tûrik"
hûring pênûsa ji pûrtafirindeyan
hûr kirin [I] 1. qutqutîkirin 2. parçe kirin 3.piþirandin *"heke dilêþivên kete biþkulê, wêhûr dike û bi þîr dix-we"
hûr kirin [II] 1. diravêngir bi yên hûr re guhe-randin 2. diravek bi di-ravê dûgeleke din re gu-herandin
hûrtirþ silek û xurek-xurê ku çi li ber kevedixwe
hût 1. cinawirê efsûnî2. masiyekî pir mezine *"ji xelqê re hût e, jixwe re kût e, hevalê ti-carê rût e"
hwd her wekî din
hwd
I
180
i/I tîpa yazdehemîn a al-fabeya kurdî ye;dengdêreke kurt e,cîderka wê navderkîye, di belavbûna wê dedev nîvgirtî ye û astabelavbûna wê bilind e
iban (di zimanê zarokande) qurban
Iblîs þeytan *"ker Iblîsbe, dermanê wî weris e"
iblîsî þeytanî îcar vê carê, vê teqlêilet 1. sedem 2. nexweþî
3. înk-ji iletî yekî re tiþtek ki-
rin ji bo silkirina yekîtev gerîn
-ketin iletê 1. ketin hev-rikiyê 2. engirîn
ilm 1. zanist 2. agahî*"nezanî, dijî ilmê ye"
ilmî 1. zanistî 2. xeba-ta lêkolînî
ilqênîn/diilqêne/biil-qîne hîqik pê girtin
Incîl pirtûka pîroz a ku jiCn. Îsa eleyhiselam rehatiye hinartin
ingir înkingirandin/diingirîne/
biingirîne 1. bihêrskirin 2. xeyidandin
ingirîn/diingire/biin-gire 1. asê bûn û înatkirin 2. bihêrs bûn 3.su hatin
int nalînintdar nalenalkirîinteint nalenalinteint kirin 1. nalenal ki-
rin 2. kerixîn 3. zor pêketin
intîn/diinte/biinte 1. jiyekî pekandin 2. nalenalkirin 3. zor pê ketin
ireir inteintireir kirin inteint kirin irq reh û bingeha netewe-
yekî; regez, nifþirs reha ku ji nifþên pê-
þiyê hatiye hildanirsî tiþtên ku ji nifþên
berê hatine wergirtinisad rêbir, eþqiyaisadî rêbirî, eþqiyatîisandin/diisîne/biisîne
1. sêwirandin 2. ji bergirtin
isîn/diise/biise 1. sêwi-rîn 2. þibihîn
isqinc behîvok, argûþk
181
isqincî kesê ku argûþk digweriya wî de hatiye
-istan paþgirek e ku wate-ya cih û bergehê dide
peyvêistêre cihê ku nivînên ra-
zanê lê tên jenîniwaraþ babîsok
iwaraþ
182
î/Î tîpa duwazdehemîna alfabeya kurdî ye;dengdêreke dirêj e,cîderka wê pêþderkîye, di belavbûna wê dedev nîvgirtî ye û astabelavbûna wê bilind e
î- [I] pêþgireke pêkanînapeyvên ku têkildarî de-man e; mînak: îro, îsal...
-î [II] paþgireke pêkanînanavdêran e; mînak: serî,kerî...
î! [III] baneþeneke gazîki-rinê ye; hey, ê
-î hevalo Xwedê te jibîr neke! hey hevaloev qenciya te ji aliyêXwedê ve bê xelatkirin!
îbadet perestiþ-îbadet kirin perestinîbret pendîbûdî riþwet, bertîl, qirtîca/îcar vê carê, vê teqlêîcad 1. hilberîna tiþtekî
nedîtî 2. pêkanîna kare-kî nû
-îcad kirin (tiþtekî nedîtî)hilberandin û pêk anîn
îcaze 1. destûr 2. bawer-name 3. buruntî
îcazetname di medrese-yan de bawernameya kualimek dide feqîhê xwe
îç înkarkirina tiþtê kirî-îç kirin (tiþtê kirî) înkar
kirinîd eyd, cejn *"-ji tunedîti-
yan re- danhêrk, îd e"îdam sezakirina tawanba-
rekî bi darvekirin û xeni-qandinê
-îdam kirin bi darveki-rinê seza kirin
îdare dolivgeriya kar ûbarên jiyanê
îdare kirin 1. li gorî pê-diviyên jiyanê hereketkirin 2. zêde mesref ne-kirin 3. deng ji îhmal ûkêmasiyan re dernexis-tin
îdî êdîîdxalat hawirdeîfade 1. derbirin 2. ber-
sivdana rapirsînekê-îfade kirin 1. daxwazek
anîn zimên 2. (ji saziyatêkildar re) bersiva ra-pirsîneke fermî dan
-îfadeya yekî girtin 1.(wekî saziya fermî) ji
Î
183
kesê têkildar bersiva ra-pirsînê wergirtin 2. liyekî xistin
îfet 1. namûs 2. heysiyet3. anor
îflas têkçûna di karekî de -îflas kirin di karê xwe de
bi ser neketinîftar fitarîhmal (bi qasî pêdiviyê)
mijûlnebûna bi tiþtekîre, beradan
-îhmal kirin 1. bera tiþte-kî dan 2. beytu berdan3. bêhemal hiþtin
îhtiram rêz û giramiya kuji kes an jî tiþtekî birû-met re tê girtin
îhtiyac hewcetîîkram 1. comerdiya ku ji
yekî re tê kirin 2. bexþîþû diyarî
-(tiþtek) îkramî yekî ki-rin (tiþtek) lê dan xwarin
îlac bûjena ku ji bo ber-giriya nexweþiyekê hati-ye amadekirin; derman
îlan 1. dengî 2. daxuyanîîlan kirin 1. bi dengî ra-
gihandin 2. ji raya giþtîre dan xuyandin
îlawe zêdehiya pêwist anjî nepêwist; pêvek
îlave kirin 1. pê ve kirin2. lê zêde kirin 3. bo-çik pê ve girêdan
îlon meha nehem a za-yînî
île girava biçûçikîltihab di lêþ de cihê ku
kêm û aviyeke zer tê dekom bûye
-îltihab girtin kêm û avi-yeke zerotankî di lêþ depeyde bûn
îm 1. ev 2. pêþgireke kutê pêþiya peyvên têkil-darî demê û /m/ya wêdikeve mînak: îcar, îro,îsal, îtir...
îmal di karistanan de rê-zehilberîna bujenan
-îmal kirin 1. hilberandin2. çêkirin
îmam 1. serwerê ji Ehli-beytê 2. zanayê zanis-tên þerîetê
îmamet 1. di nav enda-mên Ehlibeytê de serwe-riya kar û barên rêvebi-riyê 2. zanatiya zanistênþerîetê dinimîne
îman baweriya bi dînekîku ji aliyê Xwedê de ha-tiye hinartin *"sikûta zi-mên, silametiya îmanêye"
-îmana xwe avêtin li dad-gehê bi derewî sondxwarin
-îman kirin bawer kirin îmdad ji daxwazkirî re
þandina hewariyêîmha tunekirina giþtîîmkan 1. derfet 2. meferîmsak 1. ji kesê rojîgir re
îmsak
dema destpêka rojiyê 2.berbang
îmtihan di qadeke zanînêde ceribandina têgihiþti-na kesekî
îmze þanenava ku ji bernavekî ve tê çîlovîlokirin
-îmze kirin þanenav ki-rin
în roja cumeyêînad înk-ketin înadê înk girtin,
engirînînan/tîne/bîne anînîncane/încare kûzika ku
gul û kulîlk tê de tên çi-kandin
încas hilûreþînç þik-înç kirin 1. þik birin 2. tê
derxistin, sergihayî bûn3. pê hesîn
înçkirî 1. þikbirî 2. ser-wext 3. beled
înk 1. kîn 2. en(g)r-ketin înkê 1. kîndar bûn
2. engirîn-înk û bilah kirin bi tu a-
wayî ji gotina xwe averênebûn û ji bo vê yekêsond xwarin
înkar nepejirandin-înkar û tune kirin nepe-
jirandin û binevat kirin*"kenê kûçikan jî bi în-kar û tunekirinê tê"
înqilab sewre, þoreþînsan mirov, merî *"în-
san dinyayê danaqurtî-ne, lê dinya însên dadi-qurtîne"
înþaet avahiya ku nû têçêkirin
-xîmê înþaetê avêtindest bi avasaziyê kirin
întiqam tol, heyf, evezînziwa destvekiþandina
ji kar û barên jiyanê îqaz hiþyarkirina ji xete-
reyekê îqbal bext, siûd *"heke
îqbal hate sêrî, her kesdibêje: 'aferî!' "
îqlîm 1. av û hewa, kîþ-wer 2. herêma erdnîgarî
îqtibas agehiya ku ji de-reke din hatiye wergirtin
îqtisad kar û barên têkil-darî rêvebirina jiyanê
îro 1. roja ku em tê de ne2. a niha *"îro li berderê me ye, sibehê li berderê we ye"
-îro ro di vê demê de-ji îro pê ve ji niha þundeîsal sala niha, vê salê-îsal misal salawextîsbat 1. birhan 2. peyt,
delîlîsbat kirin 1. peyitandin
2. birhan nîþan danîsewî filehîsil 1. çaviya di bin stêre-
yê nivînan de 2. di dîwa-ran de çaviya ku kel ûmelên hûrde dikinê
184
îmtihan
185
îshal virikîbûnîsk hîqikîskan lîwana vexwarinêîskeîsk 1. dengê girîna bi
hilkehilk 2. dengdanamirovê ku noqî ava sarbûye
îskeîsk kirin 1. (ji bergirînê) hilkehilk kirin 2.(mirovê ku noqî ava sarbûye) pifepif kirin
îslam dînê dawîn ê ku jiCn. Muhemed eleyhise-lamî re hatiye hinartin
îsot cureyekî sewzeyêntûj e
îsraf dêrzîstgeh 1. rawestgeh 2.
sazî û destgeha weþanêndengî
îstikan îskanîstiqamet 1. tûþ/dûþ 2.
di erdnîgariyê de aliyênresen (bakur, baþûr...) ûpêkhatî (bakurê rojhilat,rojhilata navîn...)
îstiqrar 1. aramî û huzûr2. ewlehî û asayî
îstixbarat 1. salixgeriyasîxurî 2. agehiya nepen
îþ kar û xebat *"îþê me-ran xuyan nabe, car heyetûyan dixwin, car heyegûyan dixwin"
-îþê nemayî anîn sêrî 1.pir eziyet lê dan kiþan-din 2. êtixiyek anîn ber
dêrîîþaret nîþaneya tiþtê ni-
mandî; hêma, diyardeîþev ev þev/vê þevêîþk þidîþkar 1. xebatkar 2. jêhatîîþkav sindoqîþk dan bar þidandinîþkence rêbaza azarkiri-
na bi lêdanê-îþkence kirin bi lêdanê
azirandinîþpêbûyî jîr û xebatkarîþxal vegirtina welatekî bi
awayekî ku derî zagonênnavneteweyî ye
îtifaq (li ser kirin an jî ne-kirina karekî) di navberaçend aliyan de biryarênku tên wergirtin
-îtifaqa sêalî peymanaku di navbera du aliyêntêkildar û aliyekî çavdêrde tê þanenavkirin
-îtifaq kirin li hev kirinîtir 1. êdî 2. ji bilîîxracat hinardeîw! baneþeneke ecêbman
û þermkirinê ye; wî!/pî!îzgeh îstgehîzin destûra ku ji bo kirin
an jî nekirina karekî têdayîn
-îzin dan destûr dan-îzin xwestin destûr û
musaede xwestin
îzin
186
j/J tîpa sêzdehemîn a al-fabeya kurdî ye; dengda-reke pêþezmandevî ye,di belavbûna wê de zi-man li ser diranan diþi-de, fîzek û nerm e
jahr jehrjaj cureyekî çêreya ku di
çêjdana penîrî de tê bi-karanîn
jajerûn cureyekî xwari-na ku ji jajî û rûn tê çêki-rin
jajî toraq û penîrê ku jajîkirine tev
jakaw 1. wehþî 2. hov 3.kovî
jale 1. kulîlka ziqûmê 2.xunav
jan 1. êþ 2. tajan *"janahemû tiliyan yek e"
-jana zirav cureyekî ne-xweþiyê ye û hêdî hêdîbi kuxika xwînî dikuje
-jan dan 1. êþîn 2. tajandan
-jan girtin 1. êþê lê girtin2. tajan pê ketin
janbir dermanê êþbirjandar 1. biêþ 2. tajan-
dayî
janîn/dijane/bijane a-jinîn
jano 1. nexweþ 2. seqetjar 1. sefîl 2. bêkes 3.
lawazjarav bijûnjarav bûn 1. bijûn bûn
2. paqij bûnjarav kirin 1. bijûn ki-
rin 2. aman ji aravêderxistin û aveke paqijbi ser de kirin
jar bûn 1. sefîl bûn 2.bêkes bûn 3. lawazbûn
jarîn/dijare/bijare 1.nalîn 2. zûrîn 3. girîn
jar kirin hejar kirinjarxane jûra pêþalîkari-
ya tenduristî jehr 1. bûjena ku sedem-
karê nexweþiyê ye 2.bûjena ku sedemkarêmirinê ye *"jehra ma-ran, ji maran naçe"
jehrav av û jehra kutêkilî hev bûye
jehrdar jehrînjehremar jehra maranjehrîn 1. bûjena ku jehr
tê geriyaye 2. bûjena ku
J
187
tê de jehr heyejehr kirin 1. jehr lê dan
xwarin 2. jehr tevî xwa-rina û vexwarina yekî ki-rin 3. lê herimandin 4.di ber de kirin ziqûm
jek xilindorjem 1. danê xwarinê 2.
dem, zemanjenan pîþekarê ku bi lehî-
mê hesinên þikestî dice-birîne
jenandin/dijenîne/bi-jenîne 1. (dîwar) dan lêkirin 2. dan þeh kirin 3.(hilm) dan hildan û ber-dan 4. çirûsandin 5.dan zingezing kirin 6.dan lehîmkirin 7. (ala-vên mûsîqayî) dan lêxis-tin
jeng bûjeneke qehweyîya ku ji ber þilbûnê liser rûyê hesinan peydadibe; zeng
jengar zengar, zengirtîjeng girtin li ser hêsin te-
beqeyeke zengê çêbûnjenîn/dijene/bijene 1.
(dîwar) lê kirin 2. þeh ki-rin 3. (hilm) hildan û ber-dan 4. çirûsîn 5. zinge-zing kirin 6. lehîm kirin7. (alavên mûsîqayî) lêxistin 8. (hestî) ajinîn
jê ji wî/ji wê-jê pê ve ji niha þundetirjêbir alava ku nivîsê win-
da dikejê birin 1. xêzên nivîsan-
dî winda kirin 2. di qi-marê de qurût kirin
jê birîn 1. ji heqdesta wîbirîn 2. tûþî karesatekêhatin
-Xwedê jê biriye Xwedêbobelatek aniye serê wî
jêder 1. cihê ku mijar jêhatiye hilçinandin; mak-der, çavkanî 2. avzêm
jêderk 1. çavkaniya avê2. makdera agahiyan
jê gerîn 1. dest jê veki-þandin 2. serbest berdan
jêgir îqtibasjê girtin 1. ji destê wî
hildan 2. îqtibas kirinjê hatin 1. pêk anîn 2. bi
dest xistin *"bila jê bi-hata, bila pêþî serê minbiþkanda"
jêhatinî qabiliyetjêhatî 1. jîr 2. egîd *"ke-
baniya jêhatî, bila nîvêqeliyê jî bixwe"
jê kirin 1. qut kirin 2. bi-rîn 3. hilkirin *"li kerêmirî digere ku nalan jêbike"
jêla ji aliyê jêrîn vejêma 1. berma 2. mîratejêmayî 1. bermayî 2. se-
ratajêr 1. bin, bintar 2. qûntar
3. (di erdnîgariyê de)aliyê baþûr
jêr
-li jêr 1. li bin, li bintarê2. li qûntarê 3. li baþûrî
jêrîn cihê li bin, aliyê libintarê
jêrla jêlajêrnivîs nivîsa ku li bin tê
xuyakirin; têbinîjêrxanî 1. binanî 2. bine-
sazîjêza 1. maka nifþê 2. mak-
derji daçeke e û wateya ma-
weyeke diyar dide peyvê-ji ber di ber xwe de-ji ber ku bi sedema ku-ji berê de hê zû de -ji ber xwe xwe bi xwe-ji ber xwe de gotin de-
rewa bêpere kirin-ji ber yekî ve li þûna
yekî *"ciranê çê ji berXwedê ve digihêje hawa-riyê"
-ji bilî ji xeyrî *"barê ke-tiyan kes ranake, ji bilîXwedê"
-ji dest hev revandin ji a-liyê her kesî ve hatinxwestin
-ji dêl ve 1. dewsa ku 2.beramberî
-ji mêj ve 1. di berê de2. hê di zû de
-ji niþkê ve bêyî sedeme-ke diyar û di wê gavê de
-ji nû ve bi careke din-ji rikanî yekî ji bo
hêrsa yekî bîne
-ji rêzê asayî-ji sedî 1. ji hejmara sedî
pareke diyar 2. rêjeyasedekê; (%)
-ji xeynî/xeyrî tiþtê nav-borî ne tê de
ji ber çûn 1. (bi zarokekemirî) berwext welidîn 2.(bi têjikeke mirî) berwextzayîn
ji ber kirin di ber xwe dexwendin û gotin
ji bestan gotin di berxwe de gotegot kirin
ji bîr kirin 1. ji balêavêtin 2. dest jê veki-þandin *"her çiqas bibîmîr, xwe meke ji bîr"
jih [I] têla saza musîqayîjih [II] 1. rûdiyê zirav 2.
bendê ku ji rûdiya ziravtê bidestxistin
jiha ziya, ejdehaji hev zayîn li hev zêde
bûnjij (di zimanê zarokan
de) goþtjikarketî karniþînjimar 1. hejmarên ji yekî
heta nehan 2. reqemjimare 1. reqem 2. hej-
mar-jimareya cot reqemên
wek: 2, 4, 6, 8, 10...-jimareya sereke reqe-
mên ji 1’ê hetanî 9’an-jimareya þkestî reqema
ku tê de piþtî reqema
188
jêrîn
189
tam yeke þkestî jî heyewek: 1.3, 3.05, 54. 33...
-jimareya tam hemû re-qemên ku li pey reqemasereke reqemeke þikestînayê
-jimareya tek reqemênwek 1, 3, 5, 7, 9...
jimarnasî zanistên pis-poriya wan têkildarî he-saban û jimartinê ye
jin 1. mirova mê 2. hev-sera mirovî *"axa jin ûmêrî ne ji hev be, tev na-gere"
jinane 1. wekî mirova mê2. her tiþtê têkildarî jinê
jinap jina mamê mirovî;amojin
jinbav hewiya diya yekîjinbira jina birayê mirovîjinebî 1. jina ku mêrê wê
miriye 2. jina berdayî*"jinebî dibêjin: ‘ez di-zanim’ ; qîz dibêjin: ‘tudizanî’ "
jinik jinjinkok jina bêkêr a ku te-
nê navê wê jin e *"hinjin in û hin jinkok in"
jintî [I] pîrektî jintî [I] jina birayê mêrê
bûkê *"jintî bi hev rebaþ bin, bira dê neþaþbin"
jinxal jina xalê mirovî; xa-lojin
jixwe hema wisa
jixweber [I] sirûþtî, xwe-zayî
jixweber [II] (ji bo karekîbihurî) nepêwist
-tu jixweberê hatî pêdivîbi hatina te tunebû
jiyan rewþa ruhberiyê aku bi mirinê diqede; he-yat
-jiyana rojane jîna/heya-ta her rojê
jiyar 1. heyata rojane 2.awayê domandina he-yatê 3. þaristanî
jiyarî þarezajiyîn/dijî/bijî 1. nemirin
û heyata xwe berdewamkirin 2. ber xwe dan
jî [I] daçekek e û wateyêxurt dike mînak: ez jîhatim
jî [II] umir, temenjî [III] qews, kevanjîjo jûjîjîkele 1. nipnû 2. ter û
tazejîn jiyan, heyat *"jin ka-
niya jînê ye" jîndar 1. candar, giyane-
wer 2. nemirîjînenîgarî serpêhatiya
kesekî ya di jiyanê dejîngeh cihê ku jiyana gi-
yaneweran lê didome*“viran, ji tu kesî rejîngeh ava nekiriye”
jîngehnasî zanistên kupisporiya wan tendu-
jîngehnasî
190
ristiya der û dorê yejînþê 1. kesê ku dikare
bijî 2. kesê ku dikarexwe ragire û nemire 3.berxwedêr
jîr 1. biaqil 2. hiþmend3. jêhatî 4. zîrek
jîrane wekî/sezayî jîranjîrî 1. biaqilî 2. hiþmendî
3. jêhatîtî 4. zîrektîjîrek jîrjîrektî jîrîjîvan heyzjîy di lêþ de rehên stûrjor 1. fêz 2. bilind *"çû-
çik çûçik e, gava avê ve-
dixwe, jorî xwe li Xwedêdinêre"
-li jorê li fêzêjorîn li fêzêjovan poþmanjovan bûn poþman bûnjovanî poþmanîjûjî cureyekî sewalên pîj-
pîjî ye *"jûjî lepê xwe liçêlikên xwe dide û dibê-je: 'periyên wan çi ner-mik in' "
jûn tenduristîjûnî 1. çong 2. hestiyê
serçongêjûr ode
jînþê
191
k/K tîpa çardehemîn aalfabeya kurdî ye;dengdareke ku cîderkawê ezmandevî û qirikîye, awayê belavbûnawê girtî û hiþk e
ka [I] 1. cînavka pirsiya-riyê ya ku tê wateya: liku ye? 2. de nîþanî minbide *"dibêjin: 'hêþtirêçima stûyê te xwar e?dibêje: 'ka çiyê min likar e!' "
ka [II] alifa sewalan a kuji giya û qeselên bi cerce-reyê piþirandî çêdibe*"ava di bin kayê, dengjê nayê"
-ka teslîmî bê kirin ema-net radestî xayînekî ki-rin
kab kap, gûzekkabok hestiyê serçongêkabox erdê biadan ê ku
avê baþ hildiçine xwekabra mêrkaç her hebeke þêkirkaçanî amanên ku xwari-
nan vala dikinêkaçik kefçik/kevçîkaçlok qûþxaneya biçûk
a bi çembil û devikkaço teralê bêkêrkad [I] merc, reqabetkad [II] 1. gilûmût, giro-
ver 2. çembera ku ser ûbinê wê hinekî tepisiyehundir; kûre
-kada esmên valahiya ez-mên û hemû tiþtên tê de
kade cureyekî nanê ku birûn û þêkir tê pehtin
kadiz [I] kesê ku diziyakayê dike
Kadiz [II] stêra ku di þe-vên sayî û þevereþ de liesmên weke riyeke spîxuya dike; Kakêþan
kadîn cihê ku ka lê tê ber-hevkirin
kafir 1. kesê ku ne misil-man e 2. li gorî her olêkesê ku ne ji ola yekî be
kafiristan welatê kafiran-ma kafiristanî ye? ma
ewqas bêwijdanî jî dibe?kafirtî olederîkahîn remilavêj ê ku qes-
tîka pêþagehiyan didekaho cureyekî çêreya ku
nepijî tê xwarin û belçênwê peraþ in; xes
K
192
kahûr kêra kalanîkaj [I] gilokkaj [II] kirasê maran; tê-
vilkaj [III] sergo, mezbelekajger 1. likij 2. hestîkojkajûle cureyekî çêreyê yekak kek, birayê mezinKakêþan Kadizkakil 1. dendik 2. gewher
(gûz, bindeq û hwd)*"temûzê, kakil ket gû-zê"
kakût skêlet, kelaxkakvîrik kuvark, karîkal [I] (sewze) xavkal [II] kesê temendirêj
*"kalo memire bihar tê,pîrê memire pincar tê"
kal [III] sorê tarî, alkalan cihê ku alavên qut-
kirinê tê de tên parastinkal bûn pîr bûnkalek kundir/gindorkalekal dengê domdar ê
ku pez derdixekalekal kirin (pez) bang
dan, zimezim kirinkalemêr mêrê ku temenê
wî ji pênciyî derbastirbûye
kalepîr kalemêrkaler bûjena bazirganiyêkalik 1. bavê bavî an jî
bavê dayikê 2. ecdad*“ewê ku kalikê xwe nasneke, Xwedayê xwe jînas nake”
kalîn/dikale/bikale 1.(pez) bang dan 2. nalîn
kalîtî temenborîtî, pîrtîkam [I] 1. daxwaz 2.
fehlxwestina sewalan-kama… birîn 1. destekê
çûnê 2. pelek avêtin ...kam [II] gêre-kam gerandin gêre kirinkam [III] rutûbet û kufika
afnikiyê-kam girtin afnikî bûnkam [IV] esmanê dêv-kama dêv arîkê dêvkam [V] aramî û bexte-
warîkambax 1. xopan 2. ka-
vilbûyîkambaxî 1. xopanî 2. wê-
ranîkambaxtir 1. xopantir 2.
xeratirkamil 1. gêran 2. gihayîkamil bûn 1. gêran bûn
2. gihankamilî 1. gêranî 2. giha-
yîtîkamir levenkamirî mêrga levenîkamox kesê ku bi xwe ti-
rihê diguviþe û jê meyêçêdike
kamran 1. bextewar û di-laram 2. dilþakamranî 1. bextewarî û
dilaramî 2. dilþatîkamsojkî dilbijandîkamsojkî bûn dil bijan-
kahûr
193
karekar
din, dil kirkirînkamsojkî kirin dil kirki-
randin, çilekî kirinkamûk kamoxkamûþkî bûn kamsojkî
bûnkamûþkî kirin kamsoj-
kî kirin kan 1. gencîne 2. cihê ku
maden û xwê jê tê der-xistin
kanc bêarkancî bêarîkandew çêleka zayî ya ku
cardin avis nebûye û hêtê dotin
kanê ka li kuderê ye?kanik postê ku li ser çêv
e û pê dadimilekanî jêderka avê *"merî,
li ber kaniyê tî namîne" kanîn/dikane/bikane
karînkanûn 1. meha berfan-
barê 2. kûreya êgirkanza madenkanzanasî zanistên ku
pisporiya wan maden inkap 1. hestiyê çîpê 2.
bendê stûyê sewalan*"dewar bi kapan, mirovbi sozan tên girêdan"
-kap avêtin 1. bi hev rebi hestiyê çîpê lîstin 2.ketin hevrikiyê
-kap kirin (sewal) bi ben-dekî an jî bi zincîrekîgirêdan
kapan tengerê, þiverêkapik bendê kurtkapok tasa sêrîkapol [I] tasa sêrî; kapokkapol [II] kaya pir hûrikkapox paleyê ku gurzên
gihê çaw dikekar [I] 1. xebat, îþ, þixul 2.
qezenc 3. mijûlî *"berxênêr ji bo kêr (karî)"
-kar û bar 1. xebat û þi-xul 2. xizmet û mijûlî*"siwarbûna kerê, ne tukar û bar e"
-karê li ser lingan xeba-ta sivik
kar [II] têjika bizinê, ka-rik *"kar, sermedî di binselikê de namîne"
kara 1. fail, kirar, kirde2. endamê dilsoz ê ar-têþa bêpergal
-karayên azadiyê enda-mên dilsoz ên artêþabêpergal a rizgariyê
karatî artêþa bêpergal aku ji endamên dilsozpêk tê
karak madenê hêsinkarbeþî parvekirina xe-
batekîkarbidest 1. peywirdar
2. karsazkarbûran ardûkarciv þirketkarçîn hirmêkardank malzarokkarekar dengê segê ku
hatiye lêdan; kûstekûstkarekew nêçîra kewan a
bi komekîkaresat bobelat, felaketkarêc þeneyeke ku tiliyên
wê pir in; melêbkarêj movika ku erzênê
digihîne kapolê/kapokêkarêl qebraxkarêltî qebraxîkarêz [I] 1. kanî 2. ci-
hoka binerdîkarêz [II] cihê hênik; zo-
zankargeh cihê xebatêkarger rêvebirkargerî 1. rêvebirî 2. îda-
rekar gerandin 1. bi rê
ve birin 2. îdare kirinkarguzar kargerê pispor
û jêhatîkarguzarî þarezatiya ge-
randina karankarik têjika bizinê; kidikkaristan kargeha rêze-
hilberindana bûjenankarîger 1. bibandor, bite-
sîr 2. rêvebirkarîgerî 1. bandor, tesîr
2. rêvebirîkarîn/dikare/bikare 1.
þiyan 2. pêk anîn 3. bidest ve anîn *"nikare,bê par e"
-(pê) karîn 1. sernixûnkirin 2. hêz jê birin
karîte garîte *"karîte, li
ser dîwaran radiwestin"karker 1. xebatkar 2. pa-
lekarkenar karniþînkarkerî 1. îþkarî 2. pa-
letîkarkêþ 1. jîr 2. jêhatî 3.
zîrekkar kirin 1. xebitîn 2. qe-
zenc kirinkarmax bêjinga ku gir lê
dike; seradkarmend 1. memûr 2.
wezîfedarkarniþîn kesê ku piþtî
çendîn salên xizmetê jikarî tê veqetandin ûmehmizek lê tê girêdan
karniþîn bûn salên xiz-metê qedandin û meh-miza karniþîniyê wergir-tin
karniyar di dezgeh û kar-civan de pisporê wizeyamirovîn ê ku karkeranhildigire karî
karniyarî pisporiya wize-ya mirovîn
karpêk berhemkarsaz 1. kesê ku karke-
ran dide xebatê 2. kesêku jêhatî ye û karan pêktîne
kart 25 quriþ-kartek nedan yekî qet
tu dirav nedan kesîkartî xwarina kevnkartî bûn (xwarin) kevn
194
karekew
195
katbûn
kartî kirin (xwarin) kevnkirin
kartîk xarê ku xerat bikar tînin
kartol cureyekî sewzeyênbînerdî ye û pijandî têxwarin
kartû kartîkarwan 1. koma bazir-
ganên gerok 2. komekerêwiyan *"bi ewtîniyaçend kûçikan, ji rê namî-ne karwan"
Karwankuj stêra ku didestpêka meha gelawêjêde tê dîtin û 5-6 mehanxuya dibe
karxane karistankarzan kesê ku dizane
dê çi îþî bike; þarezakas 1. piyan 2. kasikkase 1. sandiqa darînî ya
ku sewzeya dikinê 2. ça-vî 3. selika erebeyan
kasik 1. kaseya biçûk 2.feraqa ji gil û heriyê; ka-xetîtik
-kasika çêv þûna çêvkasox dasa biçûkkastekast 1. dengê nale-
nala kûçik û guran 2. çe-leçel
kastekast kirin 1. (seg ûgur) nalenal kirin, zûrîn2. çeleçel kirin
kaþ [I] giyayê ku bi xwehiþk bûye
kaþ [II] 1. alava ku diþi-mite, kaþe 2. piyên vêalavê
kaþ [III] hevrazê ku mêþtê de dijwar e, berpal
kaþ [IV] kiþandin-kaþî ber piyê xwe kirin
gazî hinda xwe kirin -kaþ û berkaþ kirin hev
birin û anînkaþane avahiyên dewle-
mendan ên fireh û xwe-þik; koçik
kaþe navgîna ku bi þimi-tandina li ser berf û qe-þayê tê ajotin
kaþik qada ku mirov liser berf û qeþaya wêwerzîþa þimitandinê di-ke; tîl
kaþing þala navêkaþî cureyekî kevirê acûrî
ye û di avasaziyê de têbikaranîn
kaþxane koçkkaþ kirin 1. bi erdê re ki-
þandin 2. leqandin 3. jicihekî ber bi cihekî dinve livandin *"Xwedê mi-rovî þaþ meke, lê þaþ kirbila fehþ meke û hekefehþ kir jî bila bi erdê rekaþ meke"
kaþo darê gogêkat [I] erdê ku xêr û bera
wî hindik ekat [II] zeman, dem, çaxkat [III] zîlên simbilan ên
pêþîn-kat dan zîl dankatar bazinê stûyî, tara
stûyîkate cureyekî nanê ku bi
rûn û þêkir tê pehtin; ka-de
katjimêr alava demjimêr;saet
kav dema berhevkirinabindeqan
kavarî 1. xiþirge 2. cihêbikevir 3. serkevir *"ga-va dê bibe dêmarî, bavdibe filehê kavarî"
kavil 1. xerabe, kelefe 2.xopan, wêran
kavir peza dusalîkaw 1. kubar 2. qurekaw bûn 1. kubar bûn 2.
qure bûnkawdan 1. þert û merc
2. qalikkawêj kayîna hin sewalên
ku goþtê wan tê xwarin-sewalên kawêjker aja-
lên ku pariyên xwe piþtîçêrînê û di demên ra-westanê de dicûn
kawik kesê ku lap ne dî-nik e û demên wî ên bia-qiliyê jî hene
kawî 1. kubarî 2. quretîkax [I] vejibartina giyayên
nenas ên ku di nav bîsta-nan de þîn dibin; aþêf
-kax kirin aþêf kirin, adekirin
kax [II] amanên ku ji heri-ya pijandî tên çêkirin,acûr
kaxetît tîtik û amanên jiacûrê
kaxez bûjena ku ji dar ûpemboyî tê çêkirin û liserê tê nivîsandin
kaxik guldanka ji kaxetîtêkaxiz kaxezkaxîl cureyekî çêreyê yekayîn/dikaye/bikaye
(sewala çarpê a ku goþtêwê tê xwarin) parî cûtin,vekayîn
kebanî 1. jina malê 2. ji-na aþpêj *"heke Xwedêli hev anî, Eyþê dikimkebanî"
kebar 1. berbang 2. tek-bîr
keç [I] zaroka qîzînî*"keç, bi hefsar nabin"
keç [II] xwar, nerastkeçanî 1. rewþa mêtiya
zarokê 2. mînanî zaro-ka qîzînî
keçap qîzapkeçel serût, bêpor, qaf-
rût, zelût *"her keçel,bi pereyê xwe helawêdixwe"
-keçelê qaqê kesê ku serêwî wekî hêkê bê por e
keçelî bêporî, serûtî, qaf-rûtî *"keçelî xweþ e, lêgava ku di bin kum debe"
196
katar
197
kef kirin
keçelok qafgurî, zelûtkeçêç cihê ku mirîþk lê
dimelisinkeçhêlî 1. keça jina miro-
vî ya ji mêrekî din 2. ke-ça mêrê jinê ya ji jinekedin
keçik 1. keç 2. zaroka de-lalik *"keçik, teþiya dêradike, lawik jî tîrabavê"
keçinî bekaret, duþîzetîkeçî xwarî, nerastîkeç kirin (çeka agirber)
armanc negirtin, xwarçûn
keçxapînok kesê ku lipey jinan digere û wandixapîne, mêbaz
ked 1. berhemê renca mi-rovî 2. maf *"li kuderêkomek, wê derê kedek"
kedanî sewalên bibask ênmalê
keder kul û xemkedew ketewkedewî ajalê ku bi çilma-
sa ajalan ketiyekedik eyarê berx û karankedî sewala malêkedî bûn hînî malê bûn
*”gur kedî nabe, kedîbibe jî xwedî nabe,bêar bifedî nabe”
kedî kirin hînî malê kirinkedkar 1. xwediyê mafê
xwe 2. xwediyê karêxwe
kedxur kesê ku mafê xe-bata yekî bi neheqî dix-we
kedûn kûzê avê yî biçûk;quto
kef [I] hundirê dêstkef [II] zîpik û peqpe-
qokên ku li ser tiþtên avîdikevin *"kela hêrsê, ke-fa sabûnê ye"
-kef dan zîpikên nepoxkîû peqpeqok li serê xuyabûn
kefandin/dikefîne/bi-kefîne 1. kêl kirin 2.dirûtin
kefaret berdêla ku ber ne-kirina karekî ve tê dayîn-kefareta gunehan be
bila bibe sedeqeya bergunehan ve
kefen qumaþê bêdirûnê ku li miriyan tê pêçanû paþê tên çalkirin
-kefen kirin devê xwe bêminet û bi wêrekî ajotinser mirinê
kefgir amana ku kefa sertiþtê avî hildide
kefî 1. pûþiyeke ku di zi-vistanan de li stûyî tê a-landin 2. egal
kefîl derhûd-bûn kefîlê yekî berpirsi-
yariya karê kesekîhildan ser xwe
kefîltî derhûdîkef kirin zîpik û peqpe-
qok li serê xistinkeftar 1. cureyekî sewa-
lên çolê ye û diþibihe gu-ran 2. kal
keft û left 1. bizavekemezin a ji bo peydekiri-na pariyê jiyanê; têkoþîn2. devjenî
kefxoy keyayê gund û ta-xên filehan
kehreb 1. gêreba, cêre-yan 2. miqnatis
kehrebar 1. gêrebayî, cê-reyanî 2. miqnatisî
kej çûr, zerînîkejal keça çûr a zerînîkejave çardara ku pê bi-
rîndar û nexweþan neqlînexweþxaneyan dikin
kejê keça çûr a delalikkejok nexweþiya hêtêþêkek birayê mezinkel [I] dewara dusalîkel [II] 1. germ, tîn 2. rik,
hêrs *"kela hêrsê, kefasabûnê ye"
kel [III] sewala biqiloçkelabçe destvank, kelem-
çekelabe darik an jî diran-
kên hilawestina kincan;hilço
Kelamê Qedîm 1. Quran2. wehy
kelandin/dikelîne/di-kelîne [I] 1. germ kirin2. pijandin, pehtin
kelandin/dikelîne/di-
kelîne [II] 1. xwirandin2. gurî bûn
kelaþ [I] cureyekî solênberê ye; çarix
kelaþ [II] term, laþkelat cihê asê-kelat û felat ji hev nas
nekirin cihê zorî ser-firaziyê ji hev veneqe-tandin
kelbetan alava ku agirpê tê hildan
keleba keleþêrkeledoþ cureyekî xwa-
rinê ye û li her herêmê biawayekî tê çêkirin
kelef telaþê rîskelefe bermaya tiþtê ka-
vilbûyî; enqazkelegirî ber girînê, hema
hema dike ku bigirîkelegirî bûn ber asta
girînê bûnkelegirî kirin anîn ber
asta girînê keleh parêzgehên leþkerî
yên berê; duz *"jin ke-leh e, mêr jî tê de girtîye"
kelejin jina ku mêranîtev digere
kelek navgîna ku di çemû rûbaran de lê siwar di-bin *"divê mirov kele-ka xwe di avê re derbasbike"
kelekel germa havînê yatîr
198
keftar
199
kelmêþ
kelekor 1. kêmlebat 2.nefehma û xêvik
kelem [I] cureyekî sewze-yan e, pijandî û nepijî têxwarin
kelem [II] 1. pîj 2. ber-bend *“cîranê nebaþ,kelemê ber çavan e”
-kelemê ber çavê neya-ran lehengê ku dijmin jêdibehicin
kelemêr egîdkelenimêj kesê ku cari-
nan nimêj dike û pirî ca-ran jî nake
kelepîçe kirin (sewalêserjêkirî) gurandin û par-çeparçeyî kirin
kelepor 1. mîrate 2. he-yiya gelekî
-kelepora neteweyî mî-rateya gelekî ya ku ji nif-þên berê derbasî nifþênnû dibe
kelerim cureyekî sewze-yên ku pijandî tê xwarin
kelestûn keskesorkeleþ 1. delal, cazibedar
2. mêrxas-keleþê deryayî kesê ku
derî zagonên heyî di der-yayan de talana keþtiyandike
keleþêr keleba, dîkkelexwarî xelexwarîkelexwarî bûn xelexwarî
bûnkelezûrî 1. xurekê ku baþ
nepijiyaye 2. karê ku nebi rêk û pêk e *"girarapiran, kelezûrî ye"
kelê xwarina bêxwê anjî kêmxwê
kelh 1. rind 2. bi îhtiþa-meke nedîtî û nebînayî
kel hatin germ bûnkelhoþk bihura çiyayîkelijandin/dikelijîne/
bikelijîne bi hev ve le-hîm kirin
kelijîn/dikelije/bikelijebi hev ve zeliqîn
kelistin/dikelize/bikeli-ze 1. dizîka payîn 2. te-letel temaþe kirin 3. lihember tiþtekî ecibandîmit man
kelixîn/dikelixe/bikeli-xe pîr û diranketî bûn
kelî kelêkelîn/dikele/bikele 1.
germ bûn 2. pijîn *"se-rên du beranan, di be-roþekê de nakelin"
kelîþo 1. cilþo 2. karê cil-þûþtinê
kelk 1. fayde 2. mesle-het
-kelk jê wergirtin sûd jêwergirtin
kelkot 1. kelik û palaz 2.xelexwarî
kelkût bûn kutan xwarinkelkût kirin ser û guh di
rû de anîn, gelekî lê dankelmêþ pêþû
kelogirî kelegirîkelojtin/dikeloje/bike-
loje dendik þikandin ûkakil jê derxistin
kelojk 1. kakila ku ji den-dika þikandî hatiye der-xistin 2. riþwet
-li kelojkan gerîn li qe-zencên herwe û bêzeh-met gerîn
kelpezî 1. cureyekî mar-gîseyên ku li gorî her de-verê rengê xwe digu-herîne; kerpeze 2. durû
keltox kalemêrê hizhizî ûhopohopo
kelû [I] çivangekelû [II] her meheke fal-
nameyê; birckelwaz sermaya xurtkelxaçî kelezûrîkelx keltoxkelxot diranketîkem guhên biçûk an jî tu-
neyî; kurkember qûþa navêkemç careke lêxistina
þêr û hirçankemç bûn tûþî tundi-
yekê hatin û nîvî jê qutbûn
kemçe amraza ku erdêdikole
kemç kirin bi tundî lêxistin û jê beþek qut ki-rin
kemend bendê ku hil-boqek bi serê wî ve ye
kemiþîn/dikemiþe/bi-kemiþe 1. vepelîn ber2. xwe quraftin ser û da-qurtand
kemitandin/dikemitîne/bikemitîne 1. (da kupirç zû jê daweþe) di avakeliyayî de rawestandin2. qefilandin
kemitîn/dikemite/bike-mite 1. (da ku pirç zû jêdaweþe) di ava keliyayîde rawestîn 2. qefilîn
kemîn tele, dafik-kemîn danîn tele danîn,
dafik danînkemlan û giran weqûr û
awirþikestîkemole satila devgirtî ya
pir mezin kemxe qumaþê hevrîþimîken 1. besimîn, biþirîn
2. geþî *"kenê bêaran,tê ji qulên dîwaran"
kenandin/dikenîne/bi-kenîne 1. besimandin2. rûgeþ kirin 3. dilxweþkirin
kenar kêlekkenarî cureyekî çivîkan ekend çal, xendeq, kortal-kend û kosp çal û as-
tengîkendal newala kûr; hen-
defkendav xelîc, avtengkendik 1. golika hilikî 2.
golika ku nebûye moz
200
kelogirî
201
kerb
kenefe avahiyê kewiþîkengî/kengê çi wextî,
çi çaxî *"kengî bibare,hingî zivistan e"
kenhar kesê kenandîkeniþt dêra filehankeniz berdestiya jinkenîn/dikene/bikene
1. besimîn, biþirîn 2. rû-geþ bûn 3. hîrehîr kirin*"bi hevalê xwe meke-ne, dê bê serê te jî"
kenîþte perestgeha cihû-yan
kenkene zengîn û hêzdarkenloþkî kirin bi dizîka
qûnektî kirinkenok rûgeþkenokî 1. rûgeþî 2. ke-
nok *"ne jina kenokî,ne mêrê fêtokî"
kenze faykekepaze rezîl û riswakepaze bûn rezîl û riswa
bûnkepaze kirin rezîl û ris-
wa kirinkepen kulavê þivanankepenek [I] cureyekî çê-
reyê yekepenek [II] cureyekî ne-
xweþiya piþikreþê yekepenekî kesê ku bi ne-
xweþiya piþikreþê ketiyekepez 1. dibûr, berpal 2.
kêrtê bilindkepir çartaq, holikkepîr [I] tiþtê windabûyî
kepîr [II] çêreyek ekepîr [III] ji ber camaxê
zerbûna diranan-kepîr girtin (diran) ca-
maxî bûn kepû bevil, pozkepûr xweliya giranker [I] 1. cureyekî ajalên
barkêþ ê ku ji hespê bi-çûktir e 2. ehmeq *"barnaçe ber kerê, ker diçeber bêr"
ker [II] kesê ku nabihîze-ker û lal bûn bêdeng
guhdarî kirin, dengê xwenekirin
ker [III] parçe, hinekkerafî/keratî 1. tirtûl,
ziqûm 2. merezkeramet îkrama ku Xwe-
dê li hin bendeyên xwekiriye
kerane [I] wekî kerankerane [I] mîrkutê hesinîkerate alava ku sol pê
asantir dikevine piyankeravî cureyekî sewalên
ku li cemseran dijînkerax paleyê sewzeyankeraxe garana kerankeraxî paletiya sewzeyankerb 1. kul û xem 2. bêrî
*“ez namirim bi vêderbê, ez dê bimirim bivê kerbê”
-kerba xwe ji yekî der-xistin hêrsa xwe bi tiþ-tekî din ve aþt kirin
ker bûn [I] nebihîstinker bûn [II] parçe bûnkerbeþ cureyekî striyan
e, pîjên keran *"qedrêgulê çi dizane, kerbeþdibêje: 'kerê reþ' "
kerçove 1. aqilsivik, kêm-aqil 2. peledîn, tiredîn3. kerose
kerdenek hestîvkkerdî 1. çala ku li der û
dora daran vedidin daku av tê de bisekine 2. ligorî cureyan beþênbîstanan
-kerdiyeke bîstanî avê-tin di çalekê de cureye-kî sewzeyan çandin
kerehû cureyekî bê yekereker [I] mînanî keran
bêteþekereker [II] bi dizîka û
bêdengkerem 1. destbelaþî 2.
comerdî-ji kerema xwe heke zeh-
met nebekerem kirin 1. bexþek li
yekî kirin 2. îkrama yekîqebûl kirin
-kerem ke fermokereng cureyekî çêreyê
ye û nepijî tê xwarin*"gotin: 'kerengo warête li ku ye? got: 'ba diza-ne' "
kereste [I] onî, depkereste [II] 1. malze-
me, naverok 2. bûjen-keresteyê xav bûjenên
ku nehatine bikaranîn ûjê hilberînên curecureyîtên çêkirin
kerexne kelbetanê ku pêkûziyên êgir tên hildan
kerg destgehkergez cureyekî teyrên
berateyan ekergît alaveke tevn-ra-
çandinê ye; hepikkerguh kîvroþk, kêvrîþkkeribîn/dikeribe/bike-
ribe 1. behicîn 2. ke-sirîn
keriftin/dikerife/bike-rife ziqûm xwarin, ku-reder xwarin, kul xwarin
kerik [I] mêweyên negi-hiþtî, behîvk
kerik [II] di guh de kunaku di navbera guh û per-deya wî de ye
-di kerika guh de qîrîn(di dema bangkirinê de)devê xwe dirêjî qulikaguhî kirin û wisa peyivîn
kerik [III] kerê biçûkkerixandin/dikerixîne/
bikerixîne 1. jê vege-randin 2. jê dan nefret-kirin 3. jê bêzar kirin
kerixîn/dikerixe/bike-rixe 1. jê vegerîn 2. jênefret kirin 3. tengezarbûn
kerî [I] simbilên bipûrt ên
202
ker bûn
203
keser
bi serê cîl û cegên vekerî [II] xilek pez ê ji 100
hebî heta 200’î *"heftkerî pez, li bin siya da-rekê mexel tên"
kerî [III] 1. parçe 2. bir3. tîke *"nanê ku bibekerî, hev nagire"
-kerî kirin 1. parçe kirin2. tîketîkeyî kirin 3. bir-birî kirin
kerî [IV] rewþa nebihîsti-na guhan
-xwe li keriyê danîn xwenebelediyê û nebihîstinêdanîn
ker kirin [I] tîke kirinker kirin [II] dengê xwe
nekirinkerkedan sewaleke kovî
ya girs e û bi serê difnêwî ve qiloçek heye
kerkere 1. nezan 2. tê-negihiþtî 3. kerose
kerkovî cureyekî sewalênkovî yên ku diþibihinekeran û rengê wan ji xê-zên reþ û spî pêk tê
kerme rêxa hiþkirî ya ji boþewatê
kermêþ cureyekî mêþêngirs e û pêvedana wê biþewat e; moza keran
kerose ehmeq, kerkerekerpeze kelpezîkerpîç/kerpûç heriya
ku di qalibên çargoþe detê rokirin û di lêkirina
dîwaran de li þûna kevi-ran tê bikaranîn
kerseng 1. komikênxweliyê ên wekî kevi-ran dixuyin lê zû belavdibin 2. xwîn û tiþtênavî yên din ên ku bûnepixtî
kersil sileporkertek pir, zehfkertik kewrekerx 1. westiyayî 2. bê-
hêz 3. jihêzketîkerxane 1. goma keran
2. xaneya zinayê; qeh-bikxane
kerxerê þiverêkerxur 1. cureyekî teyrên
berateyan e 2. mirovêpir xurekxur
kes 1. mirovê nediyar,þexs 2. ferd *"filan kes,kerê barkêþiyê ye"
kesadî 1. kêmasî 2. xelakesandin/dikesîne/bi-
kesîne (r) kesayetî licînavkê bar kirin
kesane ferdîkesaxtin/dikesixîne/bi-
kesixîne 1. rûçikandin2. çiqil kirin 3. verûtin
kesayetî þexsiyetkesb 1. ked 2. qezenca ji
xebatekêkesber keskê sût kesberî sûtîkesbik moriya nezerêkeser 1. keder, xem 2. êþ,
204
kesirandin
derd 3. bêrî-keser kiþandin 1. êþîn
2. hezinîn, derdomerdobûn 3. bêrî kirin
kesirandin/dikesirîne/bikesirîne 1. êþandin2. derd lê rakirin 3.westandin û pir tî kirin
kesirîn/dikesire/bike-sire 1. xemgîn bûn 2.derdoyî bûn 3. tî bûn
kesixîn/dikesixe/bike-sixe 1. qeþirîn, heriþîn2. rûçikîn
kesîb xizankesk rengê çêreya ter a
neçilmisîkeskahî 1. sewzî, hêþi-
nahî 2. nesl-Keskahiya Pêxember
Ehlubeyta Cn. Pêxembereleyhiselam
keskesor (piþtî taviyênbaranê) nîvçembera ren-gîn a ku li esmên xuyadibe; heftreng, kevanaDawid
-bi ser keskesorê reqefz kirin derî aqilantev gerîn
keslan teral, lexerkestek kerpîçkeþ fîþenga ku di valahiyê
de tê teqandin û na-gihêje nîþanê
keþîþ popê filehan *"ke-þîþ, hero kadeyan nax-we"
keþîþxane dibistana kukeþîþan perwerde dike
keþk cureyekî þorbeyê yekeþklok 1. kade 2. nanê
hiþk-kirîkeþkul þeleke kermeyîkeþtî navgîneke zeryayî
ya rêwîtî û barkêþiyê ye-keþtiya asimanî cure-
yekî navgînên firoke yênku ji cîhanê rêwiyan di-bin ser hîvê an jî ge-restêrkên din
-keþtiya perdedar cure-yekî navgînên raguhas-tinê yên ku bi alîkariyaperdeyên berbiba di avêde diçin
keþtîvan ajovan û xebat-karên keþtiyê; deryavan
ketew çilmasa ajalanketin/dikeve/bikeve [I]
1. wergerîn 2. hilweþîn3. bihurîn 4. daketin*"ker ker e, nakeve navava kûr"
ketin/dikeve/bikeve [II](sewalên wekî seg û gu-ran) velezîn, veketin
-lê ketin 1. îsabet kirin2. tê gerîn
-ketin keleha qatil-batilê1. xwîna xwe kirin stûyêxelqê 2. ji gotina xwedanegerîn
-ketin kirasan (jin) heyzbûn, ketin kincan
-ketin zikê diya xwe
205
kevî
pêrgî aramiyeke bêpa-yan hatin
ketî 1. keftî, bêkes 2. bê-xwedî *"ketî, bi xebatêradibin"
ketxweda kesê ku di qes-rên maldaran de hesabêxerc û mesrefê digire
keval weneyê bi destçêkirî û çarçivekirî
kevalber kevirên ku berêli þûna kaxezê li serê di-hate nivîsandin
kevan 1. alava tîravêti-nê, qews 2. xwar 3. te-wiyayî
kevan bûn 1. xwar bûn2. tewîn
kevane çivangekevanek (r) di xalbendiyê
de nîþaneya ku diþibiheheyvikê, ()
kevanjene 1. tîravêj 2.kesê ku dibe bela û dike-ve pêsîra xelqê
kevan kirin 1. xwar kirin2. tewandin
kevçik 1. amana ku xu-rek pê tê xwarin 2. hes-tiyê sersîngê yî navendî*"dawet tune, li kevçi-kan digere"
-di kevçika dil de lêxis-tin 1. (da ku neks lê bi-çike) di sersîngê de lêxistin 2. bi derbeke xe-dar lêxistin
kevçî kevçik
kevel 1. postê pêz ûhwd; eyar 2. lewhe
kevel kirin post kirin, gu-randin
kever [I] çiyayê ji kevir ûzinaran pêkhatî
kever [II] bizina belek-belekî/deqdeqî
kevil postê mihankevir 1. ber 2. zinar 3. lat
*"kevir, bi kêvir dibedîwar"
-kevirê kehrebar cureye-kî kevirên miqnatisî ye ûjê mûriyên gerdenî û tiz-biyan tên çêkirin
-kevir bi ser yekî de gêrkirin lome û gazinc lêkirin
-kevir kirin 1. rê bi kevi-ran çêkirin 2. bi keviranbera yekî dan, ricim ki-rin
-kevir li ser kêvir ne-man tu tiþt di dêst deneman
-kevir li ser kêvir nehiþ-tin 1. her tiþt rûxandin ûtepeser kirin 2. qir û pirkirin
kevirheste cureyekî ke-virên ku di ber beraþêhesteyan de tê bicihkirinû bi zivirandinê çîk vedi-de
kevî 1. kêlekên çem û zer-yayê 2. tixûb, sînor, sî-tar
kevîþen qeraxa zeryayêya tenîsk a ku melevanîtê de ne dijwar e
kevkanî berdeqanîkevjal cureyekî heþera-
tên jehrîn e-kevjalê zeryayî cureye-
kî sewalên behrê ye û têxwarin
kevlan tûrik û derdana kutîran dikinê; tîrdank
kevloþk qerçûmekkevkîkî tê werkirin tiþ-
tek ber bi tiþtekî din veavêtin; virvirkî avêtin
kevn 1. neteze 2. qedîm3. jibîrbûyî 4. peritî 5.rizyayî *"axa, tep davê-jin serê û defterên kevnvedikin"
kevnare 1. heyber û bû-jenên dîrokî 2. têkildarîberê
kevnebizot agirê ku ji zûde hatiye pêxistin *"agirdi kevnebizotan de di-mîne"
kevnedost hogirê ji mêjve û razdarê berê
kevnekotik 1. têkberênkevn û peritî 2. cil û pa-lazên riziyayî
kevnemayî 1. heyberêndîrokî yên ku hîna li pi-yan e an jî tên naskirin2. agehiyên dîrokî yênku hîna jî di nava çandajîndar de ne
kevneperest 1. paþverû2. muhafezekar
kevneþop dab û nerît,adet û urf
kevneþopî gelêrîkevok cureyekî çivîkan e
û berê ji bo þandina na-meyan dihatine bikara-nîn
kevot [I] cureyekî çivîkane û diþibihe kevokan
kevot [II] dareke bêber eû jê amanên curecureyîtên çêkirin
kevz çêreyeke ku li qera-xên çem û zeryayan hê-þîn dibe
kevzî sewz, keskkew kevok-kewa pehtî nêçira ku
bêzehmet bi dest dikevekewal sewal, terþ (pez û
bizin)kewandin/dikewîne/bi-
kewîne 1. dax kirin 2.biraþtin 3. (di kirîn û fi-rotanê de) xapandin 4.(derman) birîn pak kirin
kewanî jina malê, kebanî*"kewanî bûn sisê, ko-dik çûn ber sê"
kewar [I] 1. embar 2.çala zêd a di hundir de*"çi bixî kewarê, ew têxwarê"
kewar [II] cihê ku mêþahingiv lê hingiv datîne
kewaþe [I] rûxiyayî
206
kevîþen
207
kezwan
kewaþe [II] pûþ û pelaþ-kewaþe kirin (serê bane-
kî) bi pûþ û pelaþî serêbanî ava kirin
kewçêr meha dehemîn asalnameya zayînî
kewden 1. ehmeq 2. gêjkewderî dîkê çolêkewgir nêçîrvanê kewankewiþîn/dikewiþe/bike-
wiþe (avahî) rûxîn û hil-weþîn
kewîn/dikewe/bikewe1. dax bûn 2. birijîn 3.(birîn) pak bûn
kewre hesinê girtikgirtikîyê ku alavên qutkirinêpê tên tûjkirin; kertik
kewre kirin tûj kirinkewþen [I] hevrazê ku
tav lê naxekewþen [II] çêreyek ekewtekewt dengê dom-
dar ê reyîna segankewtîn/dikewte/bikew-
te 1. (seg) reyîn, ewtîn2. (mirov) pizepiz kirin,beletewþ axaftin
kewtkewto çelçelokkey mîr, þah *"axa, bi deh
gundên xwe ve wisa ba-wer dike ku XosrewêKey e"
keya rêvebire gundekî/taxekî; muxtar *"li dû zi-vistanekê du bihar, digundekî de du keya na-bin"
keyanî muxtartîkeyitî mîrîtî, þahitîkeybanû mîrxê, mîrxanim keyperest pêgirtî û he-
valbendê pergala keyi-tiyê; þahperest
keys 1. firsend 2. derfet3. pergal
-keys xweþ qefaltin riyarevê jê standin
keys kirin 1. tertîb kirin2. têkûz kirin
keyskirî 1. bitertîb 2. tê-kûz û bipergal
keyso/keysperest 1.firsendger 2. berje-wendîperest
Keywan gerestêrkek ekezaxtin/dikezêxe/bi-
kezêxe kesaxtinkezeb 1. ciger 2. zarokên
mirovî *"arê kezebê, jiarê tenûrê germtir e"
kezixandin/dikezixîne/bikezixîne kesaxtin
kezî [I] guliyên porkezî [II] edaleyên cendêk kezî [III] 1. xama 2. keça
bermêr *"filan keso tudibêjî qey qîza kezî ye"
kezîn çavîkezîkur jina ku porê
xwe qaçî kiriye û porêwê êdî nayê hûnan
kezîzer jina gulîzerkezwan cureyekî daran e
û jê benîþt tê bidestxis-tin *"çêlik û dotin, kez-
208
kê
wan û kelandin li hevnayên"
kê 1. çi kes, kî 2. pirsa kubersîva wê kirde ye *"ga-va Xwedê ji yekî re li hevtîne, nabêje: 'tu kurê kêyî?' "
kêç cureyekî bihokên bi-çûk e, di qirejiyê de û bixwînê dijî
kêf zewq û sefa-kêf jê re hatin 1. zewq
jê wergirtin 2. tahmijîn3. hez kirin
kêfþing kevjalkêfxweþ 1. kesê ku tem-
têla wî baþ e 2. kesê kuji tiþtekî razî ye 3. þa ûþanaz
kêfxweþ bûn 1. jê razîbûn 2. þa bûn 3. hal-xweþ bûn
kêfxweþ kirin 1. jê razîkirin 2. þa kirin 3. halx-weþ kirin
kêfxweþî 1. razîtî 2.þadî 3. halxweþî
kêl [I] dirûnên girs, þêl-kêl kirin bi dirûnên girs
dirûtin, þêl kirin-kêlkêlî kirin þêlþêlî ki-
rin, bi dirûneke demde-mî dirûtin
kêl [II] kevirên ku meze-lên miriyan pê tên nasîn
kêl [III] gav, katkêlan/dikêle/bikêle [I]
erd kolan
kêlan/dikêle/bikêle [II]zevî cot kirin
kêlangeh erdê ku ji cot-kirinê re hatiye veqetan-din
kêlek 1. hind, tehêl, 2.hêl, alî *"kêleka xwe yabirêx, li rêhevalan me-de"
-kêleka xwe dan kêlekabokeberanan tevî mêr-xasan rabûn û rûniþtin
kêlik [I] demeke pir hin-dik; xulek
kêlik [II] kevirê serê me-zelê miriyan; kêl
kêlindî alava çandiniyêya ku pê giya û zad têçinîn
kêlî 1. bîsk, xulek 2. karêku ewqas ne pêwist e ûdi asta duyemîn de tê3. bone 4. dirûna girs,þêl
kêlûk jina nemisilmanan jî ji neteweyeke din
kêlûn kilîla mezin adarînî an jî hesinî yaku ku pê dergehên me-zin tên dadan
kêm [I] ava birîn û piz-rikê; cerahat
-kêm û amas cerahat ûîltihab
kêm [II] 1. hindik 2. bi-çêx 3. nekemilî *"aqilêkêm, riya xwar ber bihevalê xwe dixe"
209
kêþ
-kêm û zêde 1. hindik ûpir 2. virde û wêde 3.di vê navberê de
kêmanî 1. kêmasî 2. xe-letî 3. qusûr *"kêmani-ya kesekî, ji kesekî dinre nabe bar"
kêmar 1. hejmara hindik2. neteweya ku di navneteweye ke din de hej-mara wan ne zêde ye
kêmasî 1. karê ku li gorîpêdiviyê nehatiye qe-dandin 2. qusûr û nivîþ-kanî *"her xweþikek, kê-masiyeke wê heye"
kêmber endazeya ku nefireh e; berteng
kêm bûn 1. nekemilîn 2.hindik bûn 3. daketin*"gotin: 'kero, dehþikekji te re çêbû'; got : 'alifêmin kêm bû û barê minjî zêde bû' "
kêmek di hesabdariyê denîþaneya ji hejmarekêdaxistina yeke dîtir, (-)
kêmendam kesê ku enda-mekî wî nivîþkan e
kêmendazî tevgerîna neli gorî pêwistiyê
kêmendazî kirin (peywirli gorî pêwistiyê) bi cihneanîn
kêmî 1. hindikayî 2. biçê-xî 3. kêmasî
kêm kirin 1. hindik kirin2. daxistin 3. jê birîn
kêmlebat kesê nivîþkankêmlebatî rewþa nivîþka-
niyê; seqetîkêmnetewe gelê kêmarkêmxwînî cureyekî ne-
xweþiyên ku têkildarîxwînê ye
kêr [I] fêde, sûdkêr [II] alava qutkirinê
*"kêr, kalanê xwe nabi-re"
kêrakî roja yekþemêkêran darê stûr ê ku
davêjin ser banekî firehû ên biçûk jî li ser wîdatînin; garîte
kêrik 1. kêra berikê 2.kêra kalanî *"hesinê bêesas, ne dibe kêrik ne jîdas"
kêr kirin 1. bi alava qut-kirinê birîn 2. hesta ye-kî heriþandin 3. bi kêrêlê xistin
kêrnehatî 1. bêkêr 2. bê-fayde 3. jinkok/mêrkok*"jina kêrnehatî, avêdirijîne û dibêje: 'xêr e' "
kêrtik [I] kewre-kêrtik kirin bi kewreyê
tûj kirinkêrtik [II] girtik, girnoz-kêrtik-kêrtikî kirin 1.
girtikgirtikî kirin 2. qe-lîþtekên biçûk tê de çê-kirin
kêþ [I] kêþan *"diranbiêþe, derman kêþ e"
-kêþ û vekêþ 1. birin ûanîn, kaþ û berkaþ 2. bi-lindbûn û daketina avaderyayan; med û cezr
kêþ [II] û mêþ 1. heþerat2. bihok 3. kêzik
kêþ [III] 1. pîvan 2. di pî-vanê de wekhevî
kêþ [IV] 1. keyskirî 2.tiþtê baþ jenandî
kêþ [V] erdê ku bi ava lî-çan tê avdan
kêþ [VI] kesê ku bûjenênsermestiyê dikêþe
kêþ [VII] dozkêþan/dikêþe/bikêþe 1.
neqil kirin 2. pîvandin3. dûyê baçikê hilkiþan-din gewriya xwe
kêþbar mal û milkê ku ra-guhastina wan pêkan e
kêþe 1. arîþe, gelemþe,mesele 2. hevseng
-kêþeya neteweyî mese-leya miletekî
-kêþeyên navneteweyîhevsengên di navberakoma gelan de
kêþim bejn û balkêþwer cazibedar, baldizkêvjal kevjalkêvrîþk/kêvroþk sewale-
ke giyaxur a ku lingênwê yên pêþîn kin in û bibeza xwe ve navdar e,kerguh *"adarê kêvrîþksibehan xwîn dimîze,nîvro xwe davêje ber si-
ya darê"kêz cureyekî bihukan ekêzgilolk kêzika gûgerînkêzik kêza biçûkkêzim kêzimkêzîn [I] kîzênkêzîn [II] 1. borî, lûle 2.
cihoka binaxeya gemarê3. gizirîna tiþtê avî
kêzîn kirin 1. (tiþtê avî) jiber çûn 2. gizirandin
kêzm 1. darê ku wekî piþ-tekê tê bicihkirin 2. sing,þêt
kiç (di zimanê zarokande) þikestî
kiç bûn (di zimanê zaro-kan de) þikestin
kiç kirin (di zimanê za-rokan de) þikandin
kifþ 1. diyar 2. vekirî 3.berbiçav 4. xuya *"des-tên helawxuran, timîkifþ in"
kifþ bûn 1. diyar bûn 2.xuya bûn
kifþ kirin 1. diyar kirin2. xuya kirin
kihêl hespê çê *"kihêl, dibin mêrxasan de dibe-zin"
kil [I] dermanekî reþ î ku liçavan didin da ku bede-wiyê bide û êþan bibire
-kil kirin çav bi kilî reþ ki-rin *"kesê ku ket dawe-tê, dê xwe kil bike"
-kil ji çavan dizîn di ki-
210
kêþ û mêþ
211
kinare
rêtiyê de pispor bûnkil [II] her careke çelqan-
dina meþkê-li kilê xistin 1. meþka
dêw kiyan 2. di hêlekanêde hejandin
kilam stran, goranî *"heftkilamên hirçê hene, he-mî jî li ser hirmiyan e"
-kilamên serhewa stra-nên rûniþtî yên dirêj
-kilam avêtin ser yekî distranê de qala yekî kirin
kilambêj stranbêj *"he-ke kilambêj destê xwedanî ber guhê xwe, diza-ne dê çi bibêje"
kilandin/dikilîne/bi-kilîne 1. (bi meþk an jîsirsûmê) dew kiyan 2.wekî kiyanê hejandin
kilaw pûþiya serê jinan;mêzer
kilb mixê dirêj û stûr;mûrç
kilçan çiraya destankilçêv pênûsa kilkirinêkildan derdana ku kil tê
de tê parastinkilekil dengê domdar ê
ku ji kiyana meþk an jîsursûmê tê
kilêb alava kaxkirinêkilisandin/dikilisîne/bi-
kilisîne bi hev ve zeli-qandin
kilimkotî 1. kesê ku ser ûsîçeyê wî baþ naxuye 2.
tiþtê ku xuyana wî li mi-rovî xweþ nayê
kilîl 1. mifteh 2. zirze*"kilîla malê, bi deriyêgomê nayê"
kilîl kirin 1. dadan 2. zir-ze kirin *"derê xwe rindkilîl ke, cîranê xwe dizdermexe"
kilîkilî darkutikkilîn/dikile/bikile 1.
(mast) hatin kiyan 2.wekî kiyanê hejîn
kilor kadekilox qafê sêrî, tepa sêrîkils xweliyeke ji kevirê spî
yê nerm tê çêkirin û xanîpê tên boyaxkirin/ se-yandin *"derba evdan,esasê kilsê ye û xera na-be"
kij seqakijûr arîkkimê parçeyê ku pê devê
derdankên þûþeyî tê gir-tin
kimil 1. kaw û kibar 2. qu-re
-kimil kimil meþîn qu-re qure bi rê ve çûn
kin 1. kurt, nedirêj 2. qol*"kirasê hesûdan, hema-sa kin e"
kinahî 1. kurtî, nedirêjahî2. qolî
-bi kinahî bi kurtasîkinare alaveke mûsîqayî
ye, ûd
kin bûn 1. kurt bûn 2.vekiþîn 3. qol bûn
kinc çek, libas, cil *"kin-ca ku ket ber pîneyan ûserê ku ket ber þîretan,bi kêrî tiþtekî nayên"
-kinc li xwe kirin çek/cilli xwe kirin
kind 1. zilet, ketîtî 2.bêrûmetî
-kinda tirs û birsê bêrû-metiya newêrektî û zik-birçîtiyê
kindik rindik û çîçikkindir bendê stûr ê pem-
boyî yê ku piranî pêdevê telîsan tê dirûtin
kinêr birîna ku tê de kêmciviyaye hev; kînor
kinêzet 1. þirdan 2. sil-sile, xeleq
king hêtkinik 1. bejnkurt, xirdik
2. qolikkin kirin 1. kurt kirin 2.
vekiþandin 3. qol kirinkinoþ bexîl, çikûskinoþe gêzî, siqayîlkinûþ rengê benefþî yê
lap vekirîkir [I] guhê kin, kurkir [II] îþ û çalakî-kira xwe kiranî kirin 1.
tenê bi gotina xwe kirin2. dora xwe nedan tukesî 3. mafê xwe bi serkesî ve bernedan *"bidinê biþêwire, kira xwe
jî kiranî bike"kir [III] îþkar *"kiran kir
û nekiran ji xwe re bir"kiranî kirarî-kiranî kirin hesab kirinkirar (r) di hevokê de xwe-
diyê çalakiyê; fail, kirox,kirde
kirarî 1. hesab 2. xwedî-tî 3. kirdetî
kiras kinca tenik a ku dibin de tê lixwekirin *"bejna heyranê, her kiras lêtê"
-tim di kirasekî de man1. her xizan û bi awayekîbêhêz man 2. nan dîtinû bêav man
-kirasê bêpêsîr li yekîkirin tiþtê nemayî anînsêrî û kepaze kirin
kirdan [I] darikê ku gilfi-ka hêvîr pê tê mehtkirinû vekirin; kerdenek,hestîvk
kirdan [II] egîd û jêhatîkirdar karguzarê ferma-
nên xwediyankirdarî karguzariya fer-
manankirde kirarkirdetî sexbêriya karekê
pêkhatîkirekir dengê domdar ê ji
hêrana tiþtê hiþk têkirekir kirin ji ber hêra-
na tiþtekî mînanî þêkir ûhwd deng derxistin
212
kin bûn
213
kiþîn
kirê heqê ku berdêla tiþ-tekî kirêkirî ye; deman
-kirê kirin tiþtek heta ma-weye kifþkirî bi berdê-lekê dan kesekî din; de-man kirin
kirêt 1. qirêj 2. gemar 3.sik, lewitî
kirin/dike/bike 1. pêkanîn 2. bi cih anîn 3.danîn *"tiþtê ku destankir, kesan nekir"
kiriyar bikirê daîmîkiriyarî kirîna daîmîkirîger bikir, muþterîkirîn/dikire/bikîre 1.
standin 2. bi berdêlekêtiþtek wergirtin
-kirîn û firotan standin ûdayîn
kirîv kesê ku zarok di pê-þa wî de tê sinetkirin
kirîvî kesên ku bi sinetki-rina zarokan a di pêþênhev de bûne dostên hev*"mirîþk û rovî, danay-nin kirîvî"
kirkirk xaþxaþkkirkirik xurtxurtûkkirkirîn/dikirkire/bi-
kirkire (dil) bijîn û da-xwaz kirin
kirkirok boriya ku xwarintê re derbasî aþikê dibe
kirman duz, kelehkirnoþ secdekirp [I] levenê ter ê ku jê
ka tê bidestxistin
kirp [II] (r) giraniya den-gê ku ji devan belav dibe
kirpandin/dikirpîne/bi-kirpîne (r) 1. li serê ra-westîn 2. giranî dan ser3. kirekir kirin
kirtemûk cureyekî çêre-yê ye û nepijî tê xwarin
kirt 1. dengê kotinê 2.bertîl, qirt 3. parçe
-kirt û pehn serobero, ke-teber
kirtekirt dengê domdar êkotina tiþtekî hiþk an jînîvhiþk
kirtekirt kirin ji ber koti-na tiþtekî hiþk an jî nîv-hiþk deng derxistin
kirtik parçekirtik-kirtikî parçeparçe-
yî, parparî, zîvalzîvalîkirtopk kartolkirû rûdan, bûyerkirûr hejmara nîvmîlyonêkiryar [I] xwediyê çala-
kiyê; fail, kiroxkiryar [II] pêkanînkisp kuspkispik kuspikkiþ 1. beradana sewalên
bibask 2. banga navtê-dana kûçikan
kiþandin/dikþîne/bik-þîne 1. kaþ kirin 2. pî-vandin
kiþik lîstika mîran/lîsti-ka sedrencê
kiþîn/dikiþe/bikiþe 1.
214
kiþ kirin
herikîn 2. vekiþîn 3. (se-walên marîjok) meþîn*"av dikiþe, lê aþ li cihêxwe dimîne"
kiþ kirin 1. nav tê dan2. teþwîq kirin
kiþkiþandin/dikiþkîne/bikiþkiþîne xwe wekîmaran bi erdê erd re ki-þandin
kiþkiþî hev kirin 1. ke-sek/segek berdan kese-kî/segekî din 2. nav têdan
kiþt û kal çandinî, ziraetkit 1. lib, heb 2. fer-deh kitî salan 1. deh sa-
lan li ser hev 2. tam dehsalan
kitan 1. cureyekî qumêþ e2. kincên ji vî qumaþî
kitêb pirtûkkitik pisîkkit kirin gez kirinkitkitî tartarîkitkitî bûn yek li vir û
yek li dera han bûn; tar-tarî bûn
kitkitî kirin yek danîn livir û yek li dera han; tar-tarî kirin
kiwê kokix (di zimanê zarokan de)
qirêj û gemarîkix bûn (di zimanê zaro-
kan de) qirêj û gemarîbûn
kix kirin (di zimanê zaro-
kan de) qirêj û gemarî ki-rin
kiyan/dikê/bikê 1. mastdi meþkê de kilandin 2.çelqandin *"ê ku dêwdikê, qunê jî ba dike"
kiz [I] bêhna kizirînê *"bî-na kiz, tê ji mala diz"
kiz [II] mirovê ku baþ liser û sîçeyê xwe dinêre
kiz [III] zû û hêsa-kiz girîn 1. bi hêsanî gi-
rîn 2. zûzûka girînkizgiriyok 1. kesê ku bi
hêsanî digirî 2. kesê kuzûzûka digirî
kizik kezî, kirtkirtîkkizin [I] xortê ku hîna
simbêlên wî dernehatinekizin [II] erdê ku ne ber-
dar e *"mêrê serjinik,berxê mîjo, þûva bi ki-zin tu tiþt jê dernayê"
kizirandin/dikizirîne/bikizirîne pûrta serçêrmî bi êgir þewitandin*"agir girtibû mala yekî,yekî jî ser û pê ber diki-zirandin"
kizirîn/dikizire/bikizi-ne 1. pûrta ser çêrmî biêgir þewitîn 2. ji dil û hi-navan þewitîn
kizîr 1. wezîr 2. þêwir-mendê mîr 3. navberkar*"ez mîr tu mîr, kî dê bi-be kizîr"
kizwet 1. qiyafet 2. ser û
215
koçer
sîçekî çi kes *"mêr tev mêr
be, jin tev jin be, kî dêmuhtacê kê be?"
kîjan ji wan çi kes/tiþt*"divê mirov zanibe kuserê mirovî li ser kîjankevirî ye"
kîn hest û daxwaza tolhil-danê
-kîn girtin hest û daxwa-za tolhildanê hewandin
kîndar xwestiyê tolhil-danê
kîp 1. qayîm 2. þidiyayî-kîp kirin 1. þidiyayî girê-
dan 2. guvaþtin 3. tê-kûz kirin
kîper dorana ziravkîr endamê mêraniyê û
nêrtiyê; mûzî, qemo, xir*"betal ma û kîrê bavêxwe da ber dasan"
kîs 1. derdanê biçûk; tû-rik 2. derdana diravan;peldank *"ew mirov ne-zan e, ê ku aqilê wî ji kî-sê xelqê be"
kîsik tûrikê biçûkkîso kûsî *"kîso jî hêkên
xwe dixe bin axê û dibê-je: 'heke Xwedê viyabedê derxe' "
kîþwer 1. werza hewayîya deverekê; îqlîm 2.welat, herêm
kîte (r) dengê ku bi carekîde ji devan belav dibe
-kîte bi kîte bi hûrgilî, biberfirehî
kîtandin/dikîtîne/bikî-tîne (r) parçe bi parçepeyv bi lêv kirin
Kîwan gerestêrkek ekîzên 1. destþok 2. hema-
ma serþûþtinêKo [I] gerestêrkek eko [II] alavên qutkirinê
yên ku devê wan nabireû divê bên tûj kirin
-ko bûn (alava qutkirinê)tujiya xwe winda kirin
-ko kirin (alava qutkirinê)tujî jê birin
ko [III] di germê de þîþtir-girtin û sefgirêdana pe-zê spî, kiwê
-ketin koyê (pez) ji bergermê serê xwe kirin binzikên hev û rawestîn
koc kilîla ku bi ser ve da-vêjin ser deriyan
koç 1. hicret, barkirin 2.penaberî *"zozanvanîrabûn koçê, aranvani-yan da bin boçê"
koçber 1. muhacir, barki-rî 2. penaber
koçberî 1. hicret, barki-rin 2. rewþa penaberiyê
koçek 1. semajen, reqase2. zanayê êzidiyan
koçer 1. muhacir 2. kesêku ne þêniyê tu cihî ye*"ava çeman xwiþexwiþe, koçer nabêjin: 'dewê
min tirþ e'"koçerî 1. rewþa neakin-
cîbûnê; muhacirtî 2. lîs-tikeke govendê ye *“ko-çerî, jê dûr e rencberî”
koçêre koderîkoçik hêwana pêþwazîki-
rina mêvanankoçk qesr û serakoç kirin (ji cihekî ber bi
cihekî din ve) bar kirinkod 1. derdana ku pê zad
tê pîvan 2. elb *"koda ti-jî, bi a vala mede"
koderî 1. demana çêreyaerdekî 2. cureyekî pir-tiyê ku jin jê kirasan di-dirûn; çît
kodik elbik *"kebanî bûnsisê, kodik çûn ber sê"
kodqelên sedemê bêyomîû teþqeleyan; serxur
kofî cureyekî pûþiya serêjinan a gelêrî ye *"jinêgot: mêrik min ji te rezarokek anî, kofî û kitandanî"
koga firoþgeha mezinkoh 1. çiya, gir 2. kirkok [I] 1. reh û rîçal 2.
tar û hîm *"her giya liser koka xwe þîn tê"
-koka zer zehferana Hin-distanê
kok [II] qelew-kok bûn qelew bûn, bi
goþt bûn *"bet çiqasîkok dibe, ewqas cih lê
teng dibe"-kok kirin qelew kirin,
dermal kirinkokim kal û pîra hizhizîkokiresî bah, þehwetkokos cureyekî alava ti-
tûnkêþiyê ya ku qelûnawê xortimkî ye; nargîle
kol [I] 1. kêrt 2. girê bi-çûk ê ku ji erdê zêde nebilind e
kol [II] bêqiloç *"bizinakol hînî danûyan bibe,îflah jê nabe"
kol [III] deyûskolan 1. cade, paxan 2.
kuçe, ziqaq *"kolan, tucarî nakevin bi ser ba-nan"
kole 1. bende, evd 2. xu-lamokê berjewendiyênxelqê
koledar 1. erka ku bende-tiyê li ser gelan ferz dike2. xwediyê bendeyan
koletî 1. bendetî 2. olam-karî
kolê deyûskolik 1. malika biçûk 2.
xaniyê kavilbûyî-kolik lîstin malikanî -ya
ku lîstikeke zarokan e-lîstin
kolîn/dikole/bikole 1.erd qelaþtin 2. kûr kirin*"mezbût bikole esas, jibo ku dil neke wasewas"
-lê kolîn 1. lê gerîn 2. bi
216
koçerî
217
kordûnde
kûrbînî lê nêrînkolîtik qelaxa kermeyankoloz kumê ji hiriyêkom civat *"agir berda
komê, xwe da fêzazomê"
komar pergala ku ramanagelemper tê de serdeste, cumhûriyet
kombers alava ku agehi-yan bi awayekî dîtbar,bihîstwer û nivîskî komdike û radigihîne; xêv-jimêr
kom bûn 1. civîn 2. colbûn
kome 1. girse 2. zumrekomel 1. civat 2. cimaetkomelayetî civakîkomele tevgera komeke
mirovan a ji bo arman-ceke zagonî an jî derza-gonî
komik civata piçûkkomir 1. segê ku baþ ha-tiye xwedîkirin 2. zordarû sitemkarê têrxwarî
komir bûn 1. seg (ji berxwedîkirineke baþ) qelewxuya bûn 2. bi hil û he-ramiyê têr bûn
komir kirin 1. seg baþxwedî kirin û qelew kirin2. bi hil û heramiyê têrkirin
komkarî karê ku ji aliyêpiraniyekê ve tê pêkanîn
komkeþtî di hêzên derya-
yî yên artêþê de komasi-ya keþtiyên leþkerî
kom kirin 1. civandin 2.berhev kirin
komkujî qetliyam, qirkompere diravên ku ji bo
mebestekê hatine civan-din
komstêr stêrên ku nêzîkîhev in û bi þiklekî xwe-ser komekê çêdikin
kon malika ku ji mû û qu-maþê sext tê çêkirin, bistûn, sing û werisan li pi-yan tê girtin; reþmal,xêvet *"gundê bê rez,konê bê pez, mirovêbibêje ez û ez hemî netu tiþt in"
-kon vegirtin reþmal avakirin
kone 1. hiþyar 2. dekbazkonik tevnika pîrhevokêkop goc, qopkopal gurzê giyayîkopare palanê hêþtirankopel lûtkekopî gocî, qopîkop bûn goc bûnkop kirin goc kirinkor kesê ku çavên wî
nabînin; nebîna *"ji çavêkor, ronahî nayê xwes-tin"
kor bûn nebîna bûnkorderzî derzîreqkordûnde 1. wareþ, bêza-
rok 2. kesê ku zarokên
wî yên kurînî tunenekorebîn kesê ku dîtina wî
ne erênî ye; bedbînkoreçemk 1. kesê ku fe-
raseta wî aloz û genî ye;ferasetkor 2. genefis
koremar marê kor *"filankes koremar e"
koremiþk miþkê korkorerê kuçeya ku pêþiya
wê girtî yekorik [I] ronahiya boþkorik [II] di simbilê de li-
ba xerabî ya ku bûye rijîkoritî rewþa nedîtina ça-
vankorîgan cureyekî ketan e
û kulîlksor ekor kirin 1. nebîna kirin
2. çav derxistin 3. ko ki-rin
kort çal-kort bûn kûr bûn-kort kirin kûr kirinkortal 1. kendal 2. çala
kûr 3. hendef *"kor bidestê kor bigire, dê tevtêkevin kortalê"
kortik çalika biçûk-kortika qûnê qelîþteka
qûnêkosp astengkoþîn/dikoþe/bikoþe
ketin hevrikiyêkotek lêdankotekî bi darê zorêkotel avahiyê ku ji bo bî-
ranîna bûyerekî li cihê
bûyerê tê avakirinkoter xemla stûyan kotewarî tenezul, daqûlîkotin/dikoje/bikoje bi
diranan gest kirin û xwa-rin *"dar bi kotinê,însan bi gotinê"
kotir kevokkotkoto kesê ku gotegota
wî êdî her kesî aciz dikekov 1. xwarbûna ber bi
hundir ve 2. hotikkoval helezonî, levaliyayîkovan 1. xem û keder 2.
derd û keser 3. bêrîkovar weþana li gorî de-
meke diyarkirîkovik alava rêtinê ya ku
pê tiþtê avî li derdanekedevbiçûk tê neqilkirin*"aqil, bi kovikê nekiri-ne seriyan"
-kovika qûne qelîþtekaku li nava her du hêtan e
kovî 1. hov 2. wehþîkox 1. xaniyê xerabûyî 2.
kenefe 3. punga mirîþ-kan; koxik
koxik cihê ku mirîþk, wer-dek û hwd lê tên êwiran-din
koy çiyakoyistan erdê çiyayîkoz êwirgeha berx û ka-
ran *"berxê xelqê, di ko-za mirovî de mezin na-be"
kozere kaya girs; qesel
218
korebîn
219
kulfik
kozik çeper, sîber, qelaçe-kozik danîn kemîn û tele
danînku [I] gihanekek eku [II] 1. heke 2. egerku [III] kîder *"ker bi ku
de here jî cardin ker e" kubar kaw û nazikkubarî kawî û naziktîkuç 1. kuncik 2. kevirkuçe riyên di nav bera
avahiyan de; ziqaq *"da-wiya derewan, kuçe ye"
kuçik sê kevirên ku datî- nin bin sîtilên ser êgir,xaçirgan *"agirê kuçi-kan, timî germ e"
kuçke riya ku dawiya wêgirtî ye *“dawiya dere-wan, kuçke ye”
kudandin/dikudîne/bi-kudîne 1. vekiþîn 2. do-mandin *”dijminatî bikuþtinê, rê bi kudandi-nê”
kudik 1. têjika hirçê 2.têjika hêþtirê *"dema kuhirç pîr bû, kudik bi gu-nikên wî dilîzin"
kufik afnikkufikî afnikîkuj goþe, guç, çimkujer kuþtox, qatilkujme miqdarkukurd kurkût/kerkûtkul 1. birîn 2. keser 3.
derd *"çavê bikul, ji yêkor çêtir e"
-kulê bixwe! ziqûm ûjehrê bixwe!
kulab 1. çakil 2. pençekulang sermilkulav 1. raxistina ku ji li-
vayê hatiye çêkirin 2.baraniya þivanan a ku jihiriyê ye
kulb têrnexurkulbe kilêbkule perdeyeke tenik a ji
bo xweparastina ji pêþ ûmêþan; tulbend
kulek [I] pêseqet, lingor,pêgoc *"baz bi bazan,qaz bi qazan, mirîþkakor bi dîkê kulek re"
kulek [II] 1. paceyên biser banê avahiyê ve 2.kunên bi ser banan ve*”diz û malxwe bibinyek, ga ji kulekê re jîdertê”
kuleke kulek, lingorkuleng derdanka darînî
ya ku tiþtên avî dikinêkulêmek her du hestiyên
ku lingan bi gewdeyî vegirêdidin
kulfet zar û zêçên mirovî*"kulfet, þûrê dudev inli piþta bavan"
kulfik 1. di tenûran dekuna dûkêþk 2. kunênbêfilan 3. kunên di go-man de wekî kulekandihêlin *"beza pisîkê he-ta ber kulfikê ye"
kulibîn/dikulibe/bikuli-be 1. ji ser hiþ çûn 2.har bûn 3. zû birçî bûn*"mitrib kulibî, def qeti-ya"
kulik nexweþiya ajalan aku dibijine mirovan û a-jalên din jî
kulindir kundirê ku hun-dirê wî tijî goþtê hêrandîdikin û wisa dipijînin
kulî [I] hespê pîrêkulî [II] libên berfê *"ha
kulî xwar, ha qulî xwar"kulîçe 1. kadeyên hûrik
2. bîþîkulîlk biþkuya serê çêre û
çiqilê darê ya ku reng-rengî vedide *"demek akulîkan e, yek a sosinane"
kulîn/dikule/bikule [I]1. gocegoc meþîn 2.lingîrî bi rê ve çûn
kulîn [II] 1. jûra erzaq ûnivînên malê 2. di reþ-malê de beþa ku ji bo er-zaqê malê hatiye veqe-tandin *"barana havînê,þil nekir binê kulînê”
kulkulîn/dikulkule/bi-kulkule bi zor û zeh-metî xwe bi erdê re ki-þandin û wisa meþîn
kulm 1. kefedest, felqe-dest 2. çeng, gulmist*"bi kulman meçindirêþê"
kulovank gopika sêrîkum pûþiya serê mêran
*"derziya xwe, di berkumê serê xwe re kir"
-kum avêtin pev çûn-kum dirandin rik hatin,
bihêrs bûn-kum ketin çavan 1. direwþeke nebaþ de bûn 2.fors lê þikestin
-kumê yekî li serê yekîdin bûn di kar û tevgerêde þibihîn hev
kumik serê kuvarkankumiþandin/dikumiþî-
ne/bikumiþîne 1. hil-weþandin 2. daqurtan-din
kumiþîn/dikumiþe/bi-kumiþe 1. hilweþîn 2.helîn
kumzirx puþiya seran aku ji tundiya derbeyênderveyî diparêze
kun 1. qulik 2. qûnkuncik quncik *"jina xel-
qê ramûsanek e li kun-cikekî, hespê xelqê mey-danek e li pêþbirkekî"
kuncî cureyekî zadê ku jêrûn tê bidestxistin û biser kadeyan de tê reþan-din
kund cureyekî teyrên þe-vê ye; bûm *"gotine:‘kundo mirî pir in anzindî?' gotiye: 'zindiyektenê zêde ye, ew jî di bin
220
kulibîn
221
kurmanc
emrê jinê de ye' "kundêle têjika berazîkundir [I] cureyekî sew-
zeyan e û pijandî tê xwa-rin *"kundirê mîranî,çêtir e ji þekirê þîranî"
kundir [II] mirovê bêkêrkunêr kînorkunker alava ku pê tiþ-
tan qul dikinkur [I] law, zarokê nêrîn
*"mêl ne ji kurê qenc redayne, ne jî ji yê xerabre"
kur [II] sewala ku guhênwê biçûk in
kur [III] li zozanan erdênermehur (bê kevir)
kurap lawê apî; kurmamkurbeþk cureyekî sewa-
lên çolê yekurd gelê ku ji Tofanê vir-
detir li Navçêmkê û do-raliyên wê dijî
kurdayetî kurdbûnkurdewerî têkildarî nete-
weya kurdkurdî zimanê gelê kurdkurdînas pisporê ziman
û wêjeya kurdîkurdnas pisporê çand û
dîroka gelê kurdkureke kesê ku ji bilî xwa-
rin û rîtinê bi kêrî tiþtekînayê
kurik lawikkurisandin/dikurisîne/
bikurisîne 1. kotin û
hêrandin 2. peritandin ûpizirandin 3. komir kirin
kurisî hêrandî û pizirîkurisîn/dikurise/biku-
rise 1. dan kotin û hê-randin 2. peritîn û pizi-rîn 3. komir bûn
kurî 1. cehþik 2. caniyaviringî *"aqilê kurî, ca-niya dêlî"
kurk keçêça hêkþêlandinû cûcikderxistina ajalênbibask ên malê û firin-deyên çolê
-ketin kurkê 1. (ajalênbibask û firindeyên ço-lê) li ser hêkan melisînû cûcik derxistin 2. (mi-rov) di cihekî de rûniþtinû derneketin derve 3.pir egle bûn
kur kirin 1. kurtisandin,qusandin 2. tiraþ kirin*"kê karê pir kiriye, kezi-ya xwe kur kiriye"
kurm cureyekî bihukênbiçûk e; dikeve birînan,fêkî û sewzeyan û wanxera dike
-(dil) kurmê tiþtekî ki-þandin xwestin û dil kir-kirîn
-kurm tê de gerîn 1. ne-tebitîn 2. bi tatêla tiþtekîde hilketin û daketin
kurmam kurap, pismamkurmanc 1. milekî gelê
kurd e 2. kesê ji vî milî
kurmancî 1. zaravayêherî berbelav ê zimanêkurdî 2. têkildarî dab ûnêrîtên kurmancan
-kurmanciya reþbelekaxaftina ku her kes tê di-gihêje
kurmet lawê meta mirovîkurmî tiþtê ku kurm ke-
tinêkurmî bûn ji ber ketina
kurman xerab bûnkurn 1. hewzê avê 2. a-
firê ku ji textikan çêdi-kin û bireke pêz dikaretê de ka û cehî bixwe
kursî rûniþtekeka ku li serçar pepikan disekine
kurt kin û nedirêj *"emrêxayinan kurt e, dilê wanpirtepirt e"
-kurt û kurmancî bêyîku axaftin dirêj bibe
kurtayî/kurtasî kutahî-bi kurtasî/kurtayî bi
kinahîkurtan palanê ker û hêþti-
rê *"ker, bê kurtan naçeêþ"
kurtane heriya ku pêdîwar tên seyandin
kurtane kirin dîwar biheriyê seyandin
kurt bûn kin bûnkurte 1. muxteser 2. ki-
neberkurtebirî gotina kin û
kurt; bi kinayî
kurtepist paþbêjîkurtêl bermayiya xwarinêkurxal lawê xalê mirovîkurxaltî lawê xaltiya mi-
rovîkuskî derdanka darînî û
mezin a ku þerab tê de têmeyandin
kuskusandin/dikusku-sîne/bikuskusîne ça-vên xwe korevîçkî veki-rin û girtin
kusp kesê kin û qelewkuspe 1. qalikên silqan
2. her cure xwarina xurta ku pê sewalan dermaldikin
kuspik xirdikê kokkuspo kuspkuþim qerf û tinazeyên
soxkirinê-li kesekî kuþim kirin ji
bo soxkirinê bi yekî tina-ze kirin
kuþte kilsa zeliqok a kupê dîwar tên seyandin
kuþtin/dikuje/bikuje1. mirar kirin 2. qetl ki-rin 3. ji holê rakirin *"jikuþtiyê di ber xelqê rebibêjin ku wî ez kuþti-me"
kuþtî 1. kesê ku hatiyekuþtin; meqtûl, mirar-bûyî 2. kesê ku kuþtiye;qatil, kujer
kuþtox qatil, kujerkuta 1. dawî 2. encam
222
kurmancî
223
kûsî
kutahî 1. dawiya dawiyê2. aqibet
kuta bûn 1. qedîn 2. xe-las bûn
kuta kirin 1. qedandin2. xelas kirin
kutan/dikute/bikute [I]1. lê xistin 2. çikilandin,çikandin 3. sihirandin,gayîn *“dilê tirsok, timîdikute”
kutan [II] lêdan kutek 1. mîrkut 2. spar-
tek, stûnkutilk xwarineke û ji goþ-
tê hêrandî tê çêkirinkuvarik cureyekî çêreya
ku wekî sîwanan hêþîndibe û pijandî tê xwarin;kumik, karî
kuwar 1. cihê ku mêþahingivî tê de hingivîdihêle 2. enbara zêd, ça-la gênim *"qûtê kuwa-rê, heta biharê"
kuxik 1. zekema gewriyê2. kuxtekuxta ji kezeb ûpiþikê
kuxîn/dikuxe/bikuxe 1.bi zekema gewriyê ketin2. kuxtekuxt kirin
kuxtekuxt kuxîna bi serhev
kûç sewala kol (a bê qiloç)kûçik seg *"kûçik, bi kur-
man namire"kûp cêr-kûpê aqilan þêwirmendê
zana-kûpê þerabê kesê ku her-
dem sermest ekûpik þerbikê biçembil;
cêrikkûr [I] di lêþ de valahiya
bêhestî ya ku doran têde ne; navzik
-erik kûra zikê wî çen-del e! peh peh zikê wîwekî terikekî ye!
kûr [II] binê wê dûr û netenîsk *"çiyayên bilindbê rê nabin, newalênkûr bê av nabin"
kûrahî bindûrî, netenîskîkûr bûn (binî) dûr bûn,
netenîsk bûnkûre semaxa hesinkaran;
hêtûnkûrevan kesê ku ber
kûreyê dixebitekûrebîn dûrebînkûrekûr kirin (bi deng)
kiz girînkûrik [I] pûrta ku li ser
rîs û kincên hûnandî di-keve
kûrik [II] kûreya êgir abiçûk
kûrîn/dikûre/bikûre 1.zûrîn 2. kiz girîn
kûr kirin 1. baþ kolandin2. kort kirin û li binî asêkirin
kûsik þûþekûsî heywaneke ku hem
di bejiyê de hem jî di avê
224
kût
de dijî û bi qalik e*"dibêjin: 'kûsî tu çimapîs î? dibêje: 'Xwedê lieniya min nivîsî"
-kûsiyê dêm kûsiyê kudûrî avan dijî
-kûsiyê avî kûsiyê ku diavan de dijî
kût nanê ku baþ nepijiya-ye û didine kûçikan
-kût xwarin bertîl xwarinkûtî [I] kûçik, tûlekûtî [II] kesê ku bi nexwe-
þiya cuzamê ketiyekûtî bûn bi nexweþiya cu-
zamê ketin *"hebûnstrûyê mêran e, tunebûnkûtîbûn e"
kûto [I] zarokê kurînî yêviringî
kûto [II] tûlekûz 1. cêrê avê 2. cêrê ku
berê gencîne tê de vedi-þartin *"ha kevir li kûzîket, ha kûz li kêvir ket"
kûze cureyekî heywanênbêhnkirêt e
kwîrinc livajenkwîrincî livajenîkwîstan zozan
225
l/L tîpa pazdehemîn aalfabeya kurdî ye;dengdareke ku cîderkawê diranî ye û awayêbelavbûna wê herikî ûrexkî ye
la 1. alî, hêl 2. kêleklabikandin/dilabikîne
/bilabikîne 1. tev lihev kirin 2. lewitandin
labikîn/dilabike/bila-bike 1. lewitîn 2. tevli hev bûn
lac law, kurlacik lawik, kuriklaçik pûþiya serê jinan
*“li bejnê nêrî, bi zêrankirî, laçik rakir kerikagurî ye”
-laçika jinan dan serêxwe ji mêraniyê ketinû bênamûsî qebûl kirin
laçin cureyekî solan eladan/ladide/lade ji rê
derketinlaf gotinlafazan kesê ku dizane
gotina wî digihê kîderêlaflafok çêreya badayî lahorî cureyekî þûrên
Hindistanê ye
lajwerd bûjena ku biþêweyên curecureyî jimadenan hatiye bidest-xistin
lak 1. kûtê kûçikan 2.hoçik 3. bekereya kudavêjin ser kombersê
lakîn derdana ku ji boxwarin û vexwarina kû-çikan tê veqetandin;savêr
lal 1. bêzar û bêziman2. tat *“azadî hat dinê,zimanê lal hat veki-rinê”
lal bûn 1. tat bûn 2. a-niqîn
lalengî cureyekî porte-qalan e û qalikê wanzûtir jê dibe
lalijîn/dilalije/bilalijelalote bûn, ziman ne-gerîn
lalik 1. tatik 2. sinî *“la-lika þikestî, çêtir e ji axwestî”
laloþî aloþî, melaqîlaloþî kirin aloþî kirin,
melaqî kirinlalote 1. aniqî 2. ziman-
giran
L
226
lam
lam erzênlame valahiya di navbey-
na hestiyê hinarikê ûerzenê de; gep
lan hêlîna kovî û dirinde-yan *“hirç lana xwe ji bîrnake, çivîk jî hêlîna xwe”
landik hêlekan, hêleçanlanet qewirandina bi ni-
firanlanetî kesê ku bi nifiran
hatiye qewirandinlanet kirin 1. jê re bed-
dua kirin 2. ji hafê a-vêtin
lap 1. tam 2. pir-lap kûr gelekî kûrlaper rûyekî kaxezêlapûþk 1. pençe 2. kulablaq goþtê jarlar [I] 1. bê dê 2. êwirge-
he ga û gamêþan; tewlelar [I] xwarlar bûn xwar bûnlareþ cureyekî nexweþi-
yan elar kirin xwar kirinlasar 1. baldar 2. înadkarlasayî qulebî, sextelasayî kirin teqlîd kirin,
sextekarî kirinlaser sêlav, lehî, lêkendlask saq, bistlaþ beden, term *“laþ
laþê mêþê, deng dengêgamêþê”
laþe 1. kelax 2. goþtêmirdar *"laþe li ku
derê, qijik li wê derê”laþgiran 1. canazar,
xwerenedîtî 2. pêgiranlat 1. zinarên meht; teht
2. parçe 3. coya mezin-lat ajotin 1. sohbet kirin,
galegal kirin 2. bi axaf-tinê dem bihurandin
latik 1. kevirê biçûk 2.kerdî
lava 1. dua 2. tika, ricalavakar 1. duakar 2. ke-
sê ku tika û ricayê dike -lavakarê nefsa te me
ji nefsa te re dua dikimlava kirin tika kirin, rica
kirinlavayî lavalavij 1. newayên dînî;
beyt 2. stranlaw kur *"bav çi seg be,
dê law jî ew seg be”lawan jiyana di nav têk-
berên bedew delawaz 1. hejar 2. zeîflawazî 1. hejarî 2. zeîftîlawik kuriklawir rawirlawlaw laflaflay/layen 1. tûþ/dûþ 2.
alî 3. teref, talayengîr 1. terefgir 2.
tagir 3. alîgirlayîq 1. munasib 2. bi-
kêrhatîlayîq bûn 1. munasib
bûn 2. bi kêr hatinlaylac 1. çavçil û silek
227
lem2. tezepêkhatî
laylacî 1. silektî 2. teze-dîtîtî
lazim 1. pêwist 2. bikêr-hatî
lazim bûn 1. pêwist bûn2. bi kêr hatin
lazimî hewcetî, pêdivîlazût cureyekî zadê ku
jê rûn tê bidestxistin ûwekî gênim jî tê bika-ranîn; garis
lebat 1. tevger 2. bizav,hereket *"sibat lebat,kewanî li nava malê mamat"
lebatî (r) hevoka ku kirarêwê karî bi xwe dike
lebikandin/dilebikîne/bilebikîne 1. kirin zo-rê, li qaqa reþ asê kirin2. feþilandin
lebikîn/dilebike/bilebi-ke 1. ketin zorê, li qaqareþ asê bûn 2. feþilîn
lebitandin/dilebitîne/bilebitîne 1. bezandin2. leqandin, livandin
lebitîn/dilebite/bilebite1. livîn 2. leqîn 3. bezîn*“barê kerê çiqas giranbe, guhên wê dilebitin”
lebûdî livajenlec 1. devjenî 2. nîqaþleflefok çêreya badayîlegan tasa tehtevêlkî ya
mezinlegleg cureyekî balin-
deyên kovî û lingdirêj aku bi biharê tên erdêngerm, xwarina wan beq,miþk û mar e
leheng 1. egîd 2. qehre-man
lehik pêvek, îlawelehikandin/dilehikîne/
bilehikîne pê ve kirin,lê îlawe kirin
lehikîn/dilehike/bilehi-ke pê ve zeliqîn
lehî sêlav, laser, lêkend*"ava lehiyan, da ser ge-liyan”
lehîm bûjena ku hêsin bihev ve dizeliqîne
lehîm kirin hesin bi hevve kirin
lehn lan, hêlîna hirçêlek bûjenên ku ji eslê nef-
tê çêbûyîlekan sola berfêlekaþ sola bênalçe û paþî-
vekirîlekitandin/dilekitîne/
bilekitîne likijandinlekitîn/dilekite/bilekite
likijînlele qeyda ku davêjin stû-
yên tawanbarên bixeterû hêsîran
lele kirin qeyd avêtinstûyî
lem [I] bistikên petêxanên li ser rûyê erdê *“din-ya dem e, gavinan petêxe gavinan lem e”
lem [II] lehiyên rûbêrlem [III] lep lemç milçlemçelemç milçemilçlemçelemç kirin milçe-
milç kirinlemelem lemper bi lem-
perlemelem kirin gotin di
devê xwe birin û anîn;mizemiz kirin
lemisîn/dilemise/bile-mise 1. bizdîn 2.(çerm) vekiþîn 3. qutifîn
lem kirin serê tiþtekî zotkirin/tûj birîn
lemlate 1. lûs 2. girselemper [I] sinî, berkeþoklemper [II] 1. lehiyên
zeryayê 2. çelq û herkaava boþ
lenc xwar û badayîlencîn/dilence/bilence
bi lexerî û giranî meþînleng pêgoc, kulek, lingorlenger [I] hesinê keþtiyan
ê ku pê erdê lengergehêve tê girêdan
-lenger berdan (keþtî-van) gihiþtin qeraxê ûrawestan
lenger [II] siniya firehlenger [III] firokeya fe-
zayîlengergeh li qeraxa der-
yayekê rawestgeha kukeþtî lê diêwirin
lep 1. penc 2. dest *“her
þêrek, bi lepê xwe ye”leplep dengê domdar ê
ku ji ketina bêemad tê-lelepa dêv derketina
peyvan bi awayekî be-letewþ
-lepelepa mêweyan ke-tina bêemad a mêwe-yên terixî
lepelep kirin bê emadketin erdê û raweþîn
lepik lixwekirina destanlep kirin penc kirinleq 1. hej 2. ziqleqandin/dileqîne/bi-
leqîne 1. livandin 2.lebitandin 3. hejandin4. ziqinandin *“mirovnakeve govendê, hekeketê jî divê xwe bi-leqîne”
leqayî bûn rastî hatin,pergî hatin
leqîn/dileqe/bileqe 1.livîn 2. lebitîn
leqleqok tiþtê ku di cihêxwe de dileqe û natebi-te
lerizandin/dilerizîne/bilerizîne 1. hejandin,leqandin 2. ricifandin
lerizîn/dilerize/bilerize1. hejîn 2. ricifîn *“anbike û melerize, an jîmeke û melerize”
lerz 1. hej, leq 2. ricaflerzek 1. hezek, cihe bi
herî û gil 2. ricaf
228
lem
229
lezgîn
lerzeta cureyekî nexwe-þiyan e
lerzok 1. hejok 2. leqle-qok
leþ cendek-leþ kelaþtin rewþa cen-
dekekî teselî kirin leþkelêþî di bijîþkiyê de
pisporiya temtêla cen-dekan
leþker 1. esker 2. þervan3. pêþmerge *“leþkerêRomê ye, nan li serçongê ye”
leþkergeh artêþgehleþkerî 1. eskerî 2. þer-
vanî 3. pêþmergetîlet parçeletandin/diletîne/bi-
letîne 1. heytandin 2. jêre ‘hiþ be’ gotin 3. denglê birîn û nizm kirin
let bûn parçe bûnleteme 1. eyba mezin
2. teþqeleya herwe 3.belaya bêpere
-letemeya rûyê dê û ba-van þerm û soxiya ku jikirinên zarokan rastî dêû bavan tê
let kirin parçe kirinletok aþtbûyî û biaqilleva qisim, par, beþleva kirin par ve kirinleven qamûþ, qamirlev piçikîn li hev alîn,
wekî gocan bûnlewaþ 1. nazik 2. diltenik
lewçe 1. devçepel 2. bê-rûmet
lewhe çarçivelewitandin/dilewitîne/
bilewitîne 1. labikandin2. qirêj kirin
lewitî 1. berbad 2. qirêj*“lewitî dora xwe jî dile-witîne, þehitî bîsa xwe jîdiþehitîne”
lewitîn/dilewite/bilewi-te 1. labikîn 2. qirêj bûn
lewleb toterîka ku pêbendê satilê dadiliqîninnava bîrê
lewma 1. lewre, loma 2.ji ber vê egerê
lexer teral, xêr(-r)lexer teralî, xêr(-r-)îtîleylan serab, revrevkleymûn cureyekî mêwe-
yên tirþ elez [I] hereket lez [II] biecele *“digerî li
dewleta lez, xwedî kerez û pez”
-bi lez û bez bi ecele ûrev *“bûk anî bi lez ûbezo, li ser de rez û pe-zo, þivika malê hê jîezo”
lezandin/dilezîne/bi-lezîne 1. ecele kirin 2.bezandin, revandin
lezet çêj, tahmlez girtin 1. zû kirin 2.
bi ecele tev gerînlezgîn kesê ku karê xwe
230
lezgînî
bi zûyî dikelezgînî bizûyî, biecelelê [I] berevajî hevoka nav-
borî; lêbelê, belamlê [II] baneþana ji bo mê-
zayan/jinanlê anîn 1. peyde kirin,
pêk anîn 2. wergerandinlê banîn 1. pê de ketin
2. kumiþîn ser 3. pê be-led bûn
lê belê feqet, lê, belamlêbezîn lêdanlêbok melaq, aloþlêbokî melaqî, aloþîlê borîn 1. jê bihurîn 2.
efû kirin, bexiþandinlêç 1. dererêtî 2. xulpîlêçan kesê ku ji rastiyê
veqetiyayelêçûn xerc û mesref-lêçûnên malbatê xerc
û mesrefên malê-lêçûnên leþkerî xerc û
mesrefên leþkeriyêlê dan 1. lê bezîn 2. lê
xistin 3. rencandin, ze-cirandin
lêder kesê ku li amûre-ke mûsîqayî dide
lê gemar dan 1. dorpêçkirin 2. gemaro kirin
lê gerîn 1. lê kolîn 2. peyketin 3. mutale kirin
lê guncîn 1. bi kêr ha-tin 2. munasib bûn
lê hatin 1. bi kêr hatin2. layîq bûn 3. jê sûd-
wer bûn *“lê hat bazir-gan e, lê nehat xwediyêwarê wêran e”
lê hûr bûn 1. ponijîn 2.li ser pokinîn
lêk anîn 1. li hev anîn 2.du xeydok li hev anîn
lêkdan [I] pevçûnlêkdan [II] bihevdana du
hejmaran-xiþteya lêkdanê alava ku
rênîþandêra pevdana ji-mareyan e
lêkend sêlav, lehîlêker (r) karê ku di he-
vokê de tê kirinlê ketin 1. lê asê bûn 2.
tê gerîn 3. îsabet kirin lê kirin 1. kinc lê kirin 2.
dîwar jênîn 3. nav lêdanîn 4. hêrandin *“a-þekî bihêle ku tu arvanêxwe lê bikî”
lê kolîn 1. lê gerîn 2. mu-tale kirin 3. lê hûr bûn
lêk ve kirin senifandinlêlav berfa bibaran; þilopelêm xweliya narîn a ku
piþtî lêkendê li qeraxênçeman dimîne
lêmiþt 1. lehî 2. qirþ ûqeselê ku bi lehiyê re tê
lê nihêrîn 1. mêze kirin2. dîtin
lê niþtin siwar bûnlênûsk defterlêp hîle, dek, fend û fûtlê pêçan 1. lê alîn 2. lê
231
li bendê man
alandinlê pirsîn [I] 1. pirsiyar
kirin 2. jê pirsîn lê pirsîn [II] 1. hal û wext
pirsîn, kêfxweþî dan 2.raya wî wergirtin, pê þê-wirîn
lêpok rezîl û riswalêqewimî kesê ku tûþî
bûyerekê hatiye; mex-dûr, mezlûm
lê rabûn bi êþ an jî nex-weþiyekê ketin
lê re hatin 1. hîn bûn ûbernedan 2. elimîn û jixwe re kirin serinc
lê siwar bûn 1. lê niþtin2. derketin ser, bazdanser 3. gayîn
lê sor bûn 1. lê hûr bûn2. îsrar kirin
lê sor kirin 1. teþwîq ki-rin 2. nav tê dan 3. ni-çandin 4. fîtandin
lêv 1. goþtê li dora dêv 2.kêlek *“gotina ku bikevenava du lêvan, dikevenava du gundan”
-lêva xwe gez kirin pirecêb man, heyirîn
-lêv daxistin mirûzê xwetirþ kirin
lêvelêv hetanî dêv tijîlêvlêvî cureyekî nokan e
û qelandî tê xwarinlêvdûdik kesê lêvstûrlêvþotirk kesê ku lêva wî
a jêrîn zêde dirêj e
lê vegerandin 1. radestkirin 2. bersivandin 3.lê asê bûn
lê xebitîn 1. pê re mijûlbûn 2. (da ku bê qedan-din) hewl dan
lê xêr ve anîn þikir kirinlê xistin 1. lê dan 2. ku-
tan *“ker ji lêxistinê re,hesp ji bezê re”
lêzim eqreba, xizimli (r) daçekek e cih û wa-
rekî dinimîne-li cem li ba, li hinda *“li
cem bêaran, her bihare”
-li dar e a niha tê pêkanîn-li gel di gel, ji bilî vê-li gel vê yekê beramberî
vê yekê-li gor 1. li hember 2. li
cem *“li gorî makê, go-lik pak e”
-li paþ li piþt *“bigire û he-re, li paþ xwe menêre”
-li pey bi dûv *“ba pê ket,kûçik li pey ket”
-li pêþ 1. li ber, ne li paþ2. li hember, li dij*“dost li pêþ mirovî di-peyive, dijmin li paþ mi-rovî”
lib heb-lib û lib yek bi yek, heb
û hebli bendê man/sekinîn li
hêviyê û di raçaviyê deman/sekinîn *“her kes li
benda dora xwe dise-kine”
li ba bûn 1. berbiba bûn2. hejîn 3. daweþîn *“ka- ya kevn, li ba nabe”
li ba kirin 1. dan ber bayî2. hejandin 3. daweþan-din
li ber gerîn lavayî lê ki-rin, tika jê kirin
li ber xwe ketin 1. meh-cûb bûn 2. þerm kirin
li dar xistin 1. saz kirin2. çêkirin
libê! kerem ke!/fermo!li hev civîn 1. kom bûn
2. hatin ser hevli hev hatin 1. peyman
danîn 2. sulh kirinli hev kirin îtifaq kirinli hev rast hatin pergî
hev hatin/leqayî hev ha-tin
li hev rûniþtin 1. dani-þîn 2. mutale kirin
lihevxistin 1. tevdan 2.bezînhev
li hêviyê mayîn/sekinîn1. li bendê man/sekinîn2. raçav kirin, çav li rêbûn
lihêf nivîna ji hirî û pem-boyî ya ku dema razanêdavêjin ser xwe
lijne 1. koma lêkolîneran2. desteye rêvebiran
likijandin/dilikijîne/bi-likijîne 1. çêrandin 2.
elimandin 3. karên kirêtlê dan kirin
likijîn/dilikije/bilikije1. çêrîn 2. (li ser sergo-yan) gerîn
likij hestîkojlimbîs xortima fîlê ya ku
bi kêrî berhevkirina çê-reyê û vexwarina avê tê
ling endamê ku ji binê pêdest pê dike hetanî serêkulêmekan tê *“barêserê bêaqil, ling di-kiþînin”
lingçepel lingberevajî *“aqilê sivik lingçepel e”
liq 1. þax 2. malbend 3.di artêþê de koma ku jiçar heng û hin yekîne-yên pêwist pêk tê
lisf 1. ser û sîçe 2. xu-yabûna bi temtêla kesekîdin de; dilq
liva hiriya berxanlivajen kesê ku ji hiriya
berxan kulavan çêdikelivandin/dilivîne/bi-
livîne 1. leqandin 2.bezandin 3. hejandin
livîn/dilive/bilive 1.leqîn 2. hejîn 3. here-ket kirin *"ba neyê, pelnalivin”
livlivok hejhejoklixab gemlixab kirin gem kirinlixêz zernîq, zemqliyan werziþa tîlê
232
li ba bûn
233
lop
lîhaz hesinekî dirêj ûsertûj ê ku ji bo rakirinakeviran tê bikaranîn (ali-yekî dixin bin kevirê asêû hêza xwe didine seraliyê din hetanî ku ew bêwergerandin); lom, qera-se
lîl 1. heriya ku ji xweliyanazik çêdibe 2. pijik
lîlandin/dilîlîne/bilîlînebi tilîliyan bang kirin
lîlik [I] reþika çêvlîlik [II] cureyekî darên
çolê yelîloz beybûnlîme tîkelîme kirin tîke kirinlîmelîmeyî kirin parçe-
parçeyî kirinlîmon leymûnlînc pêkutîlînc kirin avêtin bin lin-
gan û perçiqandinlîrandin/dilîrîne/bilî-
rîne bi tilîliyan qîjîn lîre gilêyên sor ên ku ji
ber pêvedana bihukan diçermê mirovî de çêdibin
lîs 1. mels 2. hêlin 3. lan*“lîs karê mirîþkan, bîskarê mêran e”
lîsîn/dilîse/bilîse 1. me-lisîn 2. niþîn
lîstik 1. bazî 2. cergebez3. govend *“kesê kutêkeve lîstikê, dê milanjî hilde”
lîstin/dilîze/bilîze 1. ba-zî kirin 2. reqisîn *“bizikê birçî nayê lîstin”
lîstî 1. bazîker 2. reqas*“bi xwe lîstî, bi xwe demîstî”
lîstok 1. pêlîstok 2. tîtikû vîtikên zarokan
lîtav 1. herîrêtik 2. hez-ge
lîtik xilîtklîwa alaya leþkerîlîwan 1. gem 2. îskanlo! baneþana ji bo nêrza-
yan/mêranlod 1. kom, tomar 2. gut-
le, lûslod kirin 1. kom kirin 2.
bi ser hev de anîn 3.keys kirin, dan ser hev
lok hêþtira barkêþanê yahêrik/mûkurt *"barê bû-kan, barê lokan”
loke pembolom 1. mizreq, rim 2. he-
sinekî rimkî yê ku pê ke-virên giran ji erdê derdi-xin
lome 1. sitamî 2. gazinc* “lome, an li dû ne an lirû ne”
-lomeya pîvazê li sîrêgenî kirin gotin ji ehlêwê re venekirin
lome kirin 1. gazind ki-rin 2. þermezar kirin
lop 1. kincên stûr 2. parî,qot
lopik kutilkên ku hin xwa-rinên din jî dikine navê
loq 1. þel, tîke 2. merda-ne, gurdan
loqandin/diloqîne/bi-loqîne 1. bezandin 2.(hesp) loqloqo kirin
loqîn/diloqe/biloqe 1.bezîn 2. loqloqo bûn
loqloqo bezeke hespana ku siwaran aciz dike
lorandin/dilorîne/bi-lorîne 1. zêmar ristin2. bi þewat stran
lorik hêlekana zarokênviringî *"bûk di sorikêde, dergûþ di lorikê de”
lorî newaya nivandinazarokan
lostik cihê bi av û herîloþ nanê lewaþlotê jina quneklotik 1. hindirik, çirtika-
vêtin 2. vîz -lotik avêtin 1. hindirik
dan 2. xwe hilavêtin 3.hîz dan 4. vîz dan *“di-ya zavê lotik davê, diyabûkê kûkekûk e”
lotikxane cihê xwehila-vêtin û cergebezê; reqs-xane
lotke navgîneke raguhas-tinê a biçûk e û li seravan diçe
lotkevan 1. ajokarê lot-keyê 2. masîvanê bi lot-keyê
lotim îkramiyelowî cureyekî sewzeyan e
û pijandî tê xwarin-lowiyên ter lowiyên ku
nehatine hiþk-kirinlûç 1. herþ 2. spîkirîlûç bûn 1. heriþîn 2. spî
bûnlûç kirin 1. heriþandin 2.
qeþartinlûdo newaya þivanan a ku
pê keriyên xwe diajonlûl fetrûm-lûl kirin fetrûm kirinlûlaq geh, teþklûle 1. quletîn 2. xortim,
borî 3. di çekan de bo-riya fîþengê
lûleper kulîlkek elûleyî di endazeya bori-
yan delûlekî wekî boriyanlûlik boriya amanan a ku
tê re tiþtê avî dirijîninlûr lîl, pijiklûs [I] lîslûs [II] parta biçûklûs [III] þimþatlûslûsî partpartîlûslûsî kirin partên bi-
çûk jenînlûsik 1. keçêç 2. parta
biçûk, qûçek giya lûtke nikilê herî jorîn ê
bilindahiyekê; zîrwelûtî mêrê qûneklûtîtî qûnektiya mêran
234
lopik
M
235
m/M tîpa þazdehemîn aalfabeya kurdî ye; deng-dareke ku cîderka wêlêvkî ye û awayê belav-bûna wê girtî û difinî ye
ma 1. qey 2. tu dibêjî he-ma wisan e *“ma ji mi-rinê wêdetir tiþtek he-ye?”
-ma bavê te ji bavê xelqêmezintir e? tu çimaqîma xwe bi vî tiþtê heyînayînî û zêdebariyê dax-waz dikî?
-ma tu di guhê gê debûyî? çima heta niha tuli ku bûyî?
macera serpêhatîmacûn 1. helîse 2. mer-
hem 3. dermanê mer-hemkî
maç [I] di cot de destikaku digirin û pê xeta coteyer dikin
maç [II] gihandina lêvanbi lêv an dêmên yekadin; ramûsan
-maça jînê (ji bo bi serxwe de bê) pifkirina devêkesê bêhnçikiyayî an jîfetisî
-maça mirinê qîlçikandi-na xwînmijan di canêyekî de
maçî kirin ramûsan, paçkirin *“destê þêx maçîmekin, ew þêx ne QutbêRazî ye, tac û teylesanaserê wî, giþk xebata des-tê sar û tazî ye”
mad mehdemade tiþtê ku di gerdûnê
de cihekî digire û baris-teya wî heye; darin, bû-jen
madek gamêþa mêmaden bûjenên kîmyayî madenî heyberên ji bûje-
nên kîmyayîmader dayik maderþahî dayiksalarîmaf fermana mîrî ya der-
heqa kirin û nekirina ka-ran de; heq
mafdar xwedî-heq-mafên mirovan heqên
însanan-mafê çarenûse heqê hil-
bijartina rêbazekê-mafê rewa heqê meþrû-mafên takekesî heqên
þexsî/ferdî
236
mafnas
mafnas kesê ku heq û hu-qûqê dizane
mafxur neheqê ku destdi-rêjiya heqê xelqê dike
mafxurî rewþa destdirêji-ya heqê xelqê
mahir 1. jêhatî 2. pispormahî hestiyê spîmahlû malûmaht di lîstikê de dor-maht kirin lîstik jê birinmahû 1. beraza mê 2. ji-
na bêxîretmak dayik, dê *“li gor ma-
kê golik pak e” -maka derewan kaniya vi-
ran-makedibistan dibistana
heta 6 saliyan-makezagon qanûna esasî
ya welatekîmakêþ alava parzûnandi-
nê ya mezinmakîne alavên ku miro-
van ji bo hêsankirina ji-yanê çêkirine û bi hêzagêreba, gaz, agir, nift,tav û destan dixebitin
makûk mekokmal [I] 1. holik 2. xanî 3.
xanûman *“dil meke ji-na bi mêr, diçe malê ûdike ji bîr”
-mal li mîratan geriyayexwedî miriye û xelqê jîmîrateya wî xwariye
-Mala Xwedê 1. KebeyaÞerîf 2. mizgeft *“Mala
Xwedê ava be, qirik bikevokê qayîl nabe”
-malî ava! mala te xanaXwedê! *“kê gotiyê: ‘di-zo: malî ava’ ”
mal [II] 1. serwet 2. mil-kiyet 3. sermiyanî 4.rastmal *“dibêje: ‘korobide malê min!’ ew jîdibêje: ‘neyê mala min!’ ”
mal [III] 1. di malperekîde rûpela sereke 2. rûpe-la aîdî bikarhênerekî
malbat ezbat, aîlemalbavan malbat *“mal-
bavanê bûkê gavan e,qelenê bûkê giran e”
maldar zengîn, sermiyan-dar *“maldar, ji malêxwe ditirsin”
-maldar bûn dewlemendbûn *“mirov deyndar ne-be, maldar nabe”
male alava seyandinadîwaran a bi gêç, herî ûhwd
malekêþ seyakarmalêle lomê ku pê giranî
tên leqandin malêz [I] lîstika çavgirto-
nekêmalêz [II] qirêja gilêzkî-malêz girtin qirêja
gilêzkî pê ketinmalhazirî xwarina ku wê
gavê li malê hazir emalik 1. holik 2. beyta
helbestê
237
mamiz
malikiyet xwedîtîmalinc malemaliq tiþtê ku wekî gere-
stêrkekê di hewa de bêdestek sekinî ye
malistin/dimalêze/bi-malêze dalêstin
maliþtin/dimale(dima-lêje)/bimale (bimalê-je) 1. paqij kirin 2. gêzîkirin *“bi kevîrê sivik,her kes xwe dimalêje”
malkambax malik bi devêkulê de çûyî
malker/malkir kesê ku jibo baþkirina rewþa xweya aborî dikoþe
malketî muflis, babidestmalko malkambaxmalmezin xanedanmalmîrat 1. malko, mal-
kambax 2. malketîmalname kaxeza ku cure
û hejmara bûjenên ba-zirganiyê lê tên nivîsan-din
malniþîn karniþînmalofî sewala ku hînî mi-
rovan dibe û êdî bêtirsdi nava malê de digere
malper cihê ku (ji bo ragi-handina zanyarî, nûçe ûdanûstandinan) di toraragihandinê ya navnete-weyî (înternetê) de qeydbûye
malû darê meht ê ku li sererdê cotkirî digerînin
malxezûran xezûrgelanmalxwe 1. xwediyê malê
2. rêvebirê kar û barênmalê *“mala bê malx-we kes nizane ku mezinkî ye”
malxwetî sexbêrî û rêve-biriya malê *“malxwetîkete destê kurî, rizqê sa-lekê di carekê de birî”
malxur 1. malxwe 2. mî-ratxur *“heke hat mal-xurê malê ye, heke ne-hat qeda li salê ye”
malzarok di zikê nifþêmê de cihê ku zarok têde çêdibe; pizdan
mam 1. birayê bavê mi-rovî; ap 2. ji bo miro-vên mezin peyveke gi-ramîdanê ye *“mamone li mal e, mala mamobi galegal e”
maman pispora ku jinaducanî diwelidîne
mambiz karxezalmamik [I] elameta ku di
nav rez, zevî û bîstanandiçikilînin da ku giyan-dar jê bitirsin û ziyanannekin
mamik [II] tiþtonek, tê-derxistinok (wekî: kofiyaxezalê, totî newalê-=zî-pik)
mamir mirîþka yek salî yaku hêj hêk ne kirine
mamiz xezal
mamoste 1. seyda, fêrk-er, muelim 2. di karekîde pispor; ustad *“diyabaþ, ji hezar mamosteyîçêtir e”
mamostetî karê hînkirinû wanedanê
man/dimîne/bimîne 1.sekinîn 2. rawestîn
mand pêþeroj, dahatûmandel derew, þaþ, nerêkmandel kirin 1. gotin an
jî kiryareke nerêk pûç ki-rin 2. înkar kirin
mandî westiyayî *“destêmandî li ser zikê têr e“
mandî bûn westîn-mandî nebin (ji bo kesên
ku li ser karekî ne) ji were quwet be!
mandî kirin westandinmanek hespê adermanend 1. mîna, notla
2. hinkufmang 1. heyv 2. meh-mang girtin rojiya meha
remezanê girtinmanga çêlek *“mangaya
me mir, dewê me biriya”mangêr alava ku bi ser
zeviyên cotkirî dixin ûpê kersengan rast dikin
mangêr kirin mangêr biser zeviyê gerandin
maqûl 1. tiþtê ku dikeveaqilan 2. torinê êlekê*“maqûlê kûçikan, tajîye”
mar cureyekî sewalên xi-þok, bêpê û jehrdar e*“ecelê marî tê, di navariyê de diçe”
-marê pêzik 1. marê pirjehrdar 2. xedar û xayîn
-mar û mûr lawir û bi-huk/heþerat
maravî marê avêmarez raxistekmargestî kesê ku marî pê
vedaye *“margestî, jiwerisî jî ditirse”
margîse cureyekî sewalênku li gor erdê ku lê yereng diguhere û diþibihegumgumokê
margîsk sewaleke ji mal-bata gumgumo-kan e,çêrmê wê meht û birqo-nek e
maristan cihê ku mar lêpir in; lana maran
marîjok sewalên bêlingên ku xwe bi erdê re di-kiþînin
marîs oledermarlûlk kurmikên heriyêmarmark cureyekî kur-
mên doranan emarmasî cureyekî masi-
yên ku diþibihine maran marmêlk margîsemarmij 1. kesê ku jehra
marî dimije 2. bêwijdan3. kedxur
mas alava ku pê hespantîmar dikin
238
mamoste
239
mazûvan
mase textikekî biling e ûtiþtên malê datînin serê
masî sewaleke avê ye ûcureyên wê pir in *“ma-sî, di behrê de dibe hût”
masîgir masîvan masîvan kesê ku bi torê
masiyan digiremast þîrê kelandî yê ha-
vênkirî *“dewê ceriban-dî, ji mastê neceribandîçêtir e”
mastêrik kovikmasûr darikê ku tayekî lê
dizîn û ji firêta tevnê rederbas dikin
masûl piltemasûlke edaleyên lêþ;
bazû; kezîmaþel dafika masiyanmaþelan cureyekî bayên
hênik emaþik nîskên keskmaþîn/dimaþe/bimaþe
kevn bûn û peritînmaþot kurmê belçikanmat þaþwaz, mehtelmat bûn þaþwaz bûnmatem þînmat kirin þaþwaz kirinmawe dem, muhletmax [I] merþên malêmax [II] navbera du darên
ku avêtine ser banê xênîmax [III] gutlemaxane malxerabmaxda kirêtmaxda bûn kirêt bûn
maxolan kesê ku bi ne-xweþiya maxolaniyê ke-tiye
maxolanî 1. cureyekî nex-weþiya derûnî ye 2.xemgîniya kûr û dirêj
mawe 1. heyam 2. mesafemayende tiþtê ku mayina
wê zêde ye; daîmî mayepûç kesê îflaskirîmayepûçî rewþa îflasê;
malwêranîmayî 1. baqiye, serata 2.
ji besiyê zêdetir *“pelênmayî, ji yên bihurtî çêtirin”
mayîn/dimîne/bimîne1. sekinîn, rawestîn 2. liholê sekinîn *“ga dimireçêrm dimîne, mêr dimi-re nav dimîne”
mayînde mayende, daîmîmay tê kirin 1. mudaxe-
le kirin 2. dest tê kirin-maytêkirina navxweyî
destdirêjiya dijî karêxelqê yî hundirîn
maytêker 1. tevlêbûyî 2.destêkirî
maz beranê pêncsalîmazî/mazû cureyekî da-
ran emazîçin kesê ku darên
mazî diçinemazûvan 1. malxwe 2.
mêvandar 3. mazîçin*“mazûvanî, ne karêaxa ne”
me [I] cînavka /em/ê yatewandî
-me pûþ kuta ked û eme-lê me vala çû
me- [II] pêþgira neyîniyêya ku tê ber lêkerê
meaþ mehmiz, mehanîmebest 1. niyêt, qesd 2.
armancmecal 1. qudûm 2. hêza
þiyanê 3. derfet *“hekeecel hat, mecalê nade”
mecaz wateya ku raste-rast nehatiye nimandin
mecazî watedariya neras-terast
mecbûr bêgavmecbûrtî bêgavîmechûl nediyarmeclis dîwana rêvebiriyêmedeniyet þaristanîmedenî þarezamedenîtî þarezayîmedrese 1. dibistan 2.
xwendegeha feqîhanmefa [I] 1. belaþ 2. bê di-
rav û bê heq *“li ku me-fa ye, li wir bav û biraye”
mefa [II] fayde, behre-mefa jê girtin jê behre-
yek wergirtinmefadar behregirtîmefer hêvî, omitmeferdar hêvîdar, omit-
warmefsik 1. kevgir 2. hesikmeh 1. mang 2. her 30
rojên salê *“ji mehan ûsalan, mirov carekî tenêdibe mêvanê xalan”
-meha raborî her 30 rojênrabihurtî
mehandin/dimehîne/bi-mehîne 1. tune kirin, jiholê rakirin 2. binevatkirin
mehane 1. mehanî 2. we-þana 30 rojî carekê
mehanî destheqa 30 ro-jên xebatê
meharet pisporî û pîþe-karî
mehder 1. meydan 2. þe-faet 3. hêwan
mehes alava ku pê hes-pan tîmar dikin, mas
mehfûr cureyekî kaxetîtabedew e
mehfûrî amanên ji kaxe-tîta bedew
mehîn hespa mêmehîr girara dêwmehkeme saziya dari-
zandin û sezadanê; dad-geh *“mehkemeyê, jikesî re mal nekiriye”
mehmiz destheqa me-hekî; mehane
mehne 1. wate 2. behane*“mehneya nedayînê:‘weris, li gêris e’ ”
mehnewî 1. razber 2. gi-yanî, derûnî
mehol mêkutmehr nikah
240
me
241
melisîn
-mehr kirin 1. nikah ki-rin 2. li xwe helal kirin
mehrîfet 1. pîþe û pis-porî 2. zanîn û feraset*“mehrîfeta keran, zirî-na wan e”
meht 1. rast 2. tehtevêlkî3. pehn
-meht kirin 1. rast kirin2. pehn kirin *“her kesdewsa lingê xwe mehtdike”
mejî mêjîmekat xûgiya çêregehêmekok di raçandinê de
derbaskirina tayî ji firêtatevnê
mekteb dibistan, xwen-degeh *“mal, mekteb e”
mektûb namemela 1. mele, îmam 2.
alimê diyanetê; seyda*“bi ilmê melayî bike, lêbi emelê meleyî meke”
-mela þito melayê sexteyê ku dixwaze bi kum ûtizbiya xwe xelqê bi-xapîne; zirmela, sofiyêsextekar
melatî 1. îmamtî 2. alim-tiya diyanetê; seydatî
melaje goþtikê ku di gew-riyê de hêþîn dibe
melaq 1. riyakar 2. kesêku ji hinekan re laloþiyêdike
melavî 1. biryardarî 2.xîret 3. hewl
melavî kirin 1. biryardarbûn 2. xîret kirin 3.hewl dan
melbend [I] menteþe,qulabe
melbend [II] herêmmelbend [III] 1. bingeh 2.
komelemele [I] kêzikek emele [II] melamelegan pir girs, þeleganmeleganî mezinahiya bê-
teþe, þeleganîmeleke þiyan, qabiliyetmeleme bêndera kutayîmelevan sober, avjenmelevanî soberî, avjenîmelevanî kirin soberî ki-
rin, avjenî kirinmelik mîr *“xwediyê seb-
rê, melikê Misrê” meliktî mîrîtîmeliqandin/dimeliqîne
/bimeliqîne 1. (bi awa-yekî destkarî) mêwe ste-wandin 2. daliqandî hiþ-tin
meliqîn/dimeliqe/bime-liqe 1. (mêwe) di çiqilanve daliqî man û terixîn2. daliqî man
melisandin/dimelisîne/bimelisîne 1. lîs kirin2. keçêç dan girtin
melisîn/dimelise/bime-lise 1. lîs kirin 2. keçêçgirtin *“kêvroþk çiqasîbimelise, dê gavek zê-
de lê bikeve”melkeb selika mezin a gi-
rovermelkemot Ezraîl eleyhi-
selam, melekê mirinêmelkes gêzî, siqayîlmelok gurzmelû gurzên çandiniyê melûl 1. xemgîn 2. der-
doyîmemik ber, guhan, hingilmemikdank kinca ku çi-
çikan dikinê; berdankmemleket 1. bajar 2. we-
latmen pîvmenberahî pîvaneya be-
rahiyêmend 1. kaþbûn, 2. bêqu-
dûmî û bêhêzî-mend paþgireke ku di da-
wiya navdêrê ve dizeliqeû wateya xwedîtiyê didê
mendebûr 1. teral, lexer2. qirêj
mendirêjahî pîvaneya di-rêjahiyê
mengiranî pîvaneya gira-niyê
mengî mane, armanca ji-yanî
menî 1. avika mêran a kujinê ducanî dike 2. avi-ka ajalên nêr a ku ajalênmê avis dike
menkûrahî pîvaneya kû-rahiyê
menzel jûr
menzîl 1. mawe 2. mesa-feya kêþa çekê
meqam 1. nivîsgeha se-rekan 2. ziyaretgeha ali-man 3. rê û rêbazên ve-gotina stranan
meqes 1. cawbir 2. heb-ring
meqsed 1. mebest 2. ni-yêt, meram
mer 1. bêra rast 2. pêmermeram mebest, armancmeran kulîlka asmînêmeraq hesta hînbûnêmeraqdar heweskarê
hînbûnêmerasim dêlindêzmerbend hesinê ku li
lingekî hespê dixin û bisingekî ve girêdidin
merc 1. þert 2. werz 3.rayîþ
-merc girtin reqabet ki-rin, ketin pêþbaziyê
-merc sepandin þertêxwe dan qebûlkirin
-merc û peyman þert ûehd
mercname 1. þertname2. rayîþname
merd 1. comerd, destbe-laþ 2. mêrxas
merdan mêkutmerdane [I] 1. bi dest-
belaþî 2. bi mêrxasîmerdane [II] loq, ban-
gurdanmered pace
242
melkeb
243
merzel
merek kadînmerez kul û nexweþîmerfet derfetmerg giyanmergonek bangurdanmerheba! bi xêr hatî!merhebatî xêrhatinî-merhebatî ji hev birîn
têkilî ji hev qut kirinmerhele 1. ast 2. rademerhem dermanê helî-
sekî/macûnkîmerhemet hesta dilte-
nikiyê *“merhemetane li cih, merezê tîne”
-merhemet kirin lê þewi-tîn, guneh pê hatin
-merhemet ket ber dilanhate însafê
merisandin/dimerisî-ne/bimerisîne 1. da-qurtandin 2. lê xistin3. bêhêz hiþtin
meritandin/dimeritîne/bimeritîne 1. heri-þandin 2. birîndar ki-rin, spîldaxkî jê derbaskirin
meritîn/dimerite/bime-rite 1. heriþîn 2. birîn-dar bûn *“destê bin kê-vir, bikêþî dê bimeritenekêþî dê biheriþe”
meriv mirov *“meriv,bi çiravan diçe delavan”
merivatî mirovatî *“me-rivatî bi baran, hesab bimisqalan”
merixandin/dimerixîne/bimerixîne mexel ki-rin
merixîn/dimerixe/bi-merixe mexel hatin
merî mirov *“merî, bizenga ber diranan têrnabe”
merîk biþkoj, qumçe merkane derdanka þûþe-
yî ya bi devikmerkez navendmer kirin 1. pêmer kirin
2. bi bêran rêç kirinmermer cureyekî kevirên
avasaziyê yemermî fîþeng, gulemersef sinîmerþ/merþik 1. raxistina
nava malê 2. bêrkun, fer-þik *“gava zarok ket me-ha þeþan, quna wî dayneser merþan”
mertal 1. alava ku ji der-ba þûran pê berevanî têkirin 2. alava ku pê be-revanî tê kirin
merx [I] cureyekî darênku zivistanan belçikênwan danaweþin
merx [II] newalên rûbaranmerz cihokên ku li dora
zeviyan tên kolandin (daku lêkend nekevê)
merzel gor *“hemû mer-zelên kêlsipî ne ziyaretin, hemû kesên þaþiksipîne serdar in”
mesele 1. arîþe, gelþ 2.mijar, babet
meselok kurteçîrokên wa-tedar û qerfî
mesîlk 1. newala bêav 2.rûbarok, newalok
mesqel bûjena biriqan-dinê
-mesqel kirin 1. biriqan-din 2. çirûsandin
mesaxtin/dimesêxe/bi-mesêxe mezaxtin
mesh gerandina destê þilli ser endamê pêçayî
mesh kirin destê þil li serendamê pêçayî gerandin
mesîl 1. çemê biçûk 2.newalên sêlavan 3. di-bûr *“avê vexwe ji kanî-esîlan, ne ji mesîlan”
mest 1. serxweþ 2. heyirî3. cureyekî solên bênal-çe ye
mest bûn 1. serxweþ bûn2. heyirîn
mest kirin 1. serxweþ ki-rin 2. heyirandin
meþ 1. bez 2. rêveçûn*“guhên erdê, meþa mû-riyê jî dibihîzin”
meþale çirameþfen kevirê mirîþotiyêmeþhûr navdarmeþk eyarê ku tê de mastî
dikilînin û dikênmeþkale xurcika çermînmeþkar kesê ku çalakiya
meþê pêk tîne
meþq pêþamadehî-meþqa cengê ji þerekî re
amadehiyên pêþîn-meþq dan hînî karekî ki-
rinmeþrû di çarçiveya hela-
liyê û qanûnan de; rewamet 1. xwiþka bavê mirovî
2. ji bo pîrejinan peyve-ke rêzdariyê ye *“emçûn mala metê, metê jîçû civatê”
metbex jûra aþpêjiyêmethelok gotinên navdar
ên kurt û watedarmetirsî fikar, tirsmeterîs kozika cengê metran popê filehanmewîj tiriyên hiþk-kirî
*“mewîja hebanan, nedixwe ne dide cîranan”
mewqî meqammewranî daxwaza xwa-
rinê ya li ba jinên ducanî-mewranî ketin ber (jina
ducanî) dil bijinandinxwarinekê
mewzî sengermexel cihê ku sewal lê
westa xwe datînin-mexel hatin (sewalên
çarpê yên ku goþtê wantê xwarin) veketin, ve-lezîn *“bizin bizin e, be-rê cihê xwe pêkol dike ûpaþê mexel tê”
-mexel kirin sewal vele-zandin
244
mesele
245
mezr
mexlûq hemû heyberênku ji aliyê Xwedê ve ha-tine afirandin
mexreb serê êvarê-nimêja mexrebê nimê-
ja tarîbanêmey þerab, eraqmeya [I] hêstira mêmeya [II] havên, firþikmeyan puxte, gewhermeyandin/dimeyîne/bi-
meyîne 1. havên kirin2. dawerivandin
meyav ava sekinî ya kunaherike
meydan 1. hol 2. hêwan3. mezada sewalan *“jitivingê re nîþan, ji hespêre meydan”
-meydan nedîtin firsen-da xwestî bi dest nexis-tin
meyger kesê ku di mey-xaneyê de meyê digerî-ne; saqî
meyîn/dimeye/bime-ye 1. havên girtin 2.dawerivîn
meymûn qird *“mey-mûn, di çavê diya xwede xezal e”
meyrok marlûlkmeyter kesê ku hespan
hîn dikemeyxane 1. firoþgeha era-
qê 2. cihê vexwerinaeraqê
meyxur eyaþ, sermest
meyizandin/dimeyizîne/bimeyzîne 1. nihêrîn2. temaþe kirin 3. dîtin
mezad sûqa kirîn û firo-tanê; bazar
mezaxtin/dimezixîne/bimezixîne 1. bertelefkirin, îmha kirin 2. dêrzkirin, xerc kirin
mezaxtî mal û milkê serf-bûyî; înfaq
mezel merzel *“mezelêkeran, zikê gur e”
-mezelê merivan jê dûrbe! Xwedê merivan jêbiparêze
mezin [I] 1. girs 2. bilind*“astenga mezin, li derêmala mirovî ye”
mezin [II] 1. rûspî 2.serok 3. pêþengên ge-lekî *“bi ya mezinanbike, wan cejnek berîte xwarine”
mezinahî 1. girsî 2. bi-lindahî *“aqil ne ji me-zinahiyê ye, ne jî ji bi-çûkahiyê ye”
mezin bûn 1. girs bûn2. bilind bûn 3. gihiþ-tin, stewîn
mezintî mezinahî *“bi-çûk biçûktî, mezin me-zintî”
mezlûm kesê ku zilmekli sêrî hatiye kirin
mezr 1. dûgel, dewlet 2.welat 3. sazî
-Mezra Botan Dûgela Bo-tiyan 2. welatê botiyan,Navçêmk
mezran afiran, sazkirinmezrandin/dimezrîne/
bimezrîne 1. afirandin2. çêkirin
mezrandî 1. afirandî 2.çêkirî
mezrîb 1. newala ava lê-kendê 2. þirotan
mê 1. sewala ku avis dibe,dizê an jî hêkan dike 2.navdêra ku wekî mêzahatiye pejirandin *“bilamê be, þîr qismet e”
mêbaz kesê ku bi namûsajinan re dilîze
-mê bûn ji nêrtiyê ketin mêhîn 1. mêza 2. tiþtê
ku mêzatiya wê li pêþ e-mê kirin 1. ji mêraniyê
xistin 2. xesandinmêj 1. kevin 2. rabihurtîmêjî 1. endamê ku di seri-
yan de ye û giyanewer biwî karên xwe bi rê ve di-bin 2. hiþ, aqil *“mêjiyêsivik, barê giran e”
-mêjî þêlî kirin 1. (ji bertemenê dirêj) hiþ negerînû bûyer bi bîr neaîn 2.gêj bûn
mêjîkok 1. mêjiyê biçûk2. parçeyê navendî yêku kombersê dixebitîne
mêjû roj û dema kubûyer qewimiye
mêjûnas kesê ku roj ûdemên rûdanan nas dike
mêkew kewa mêmêkut mîrkutmêl 1. hesta ber bi tiþtekî
ve 2. xwarbûna ber bialiyekî ve
mêldar 1. berwar 2. he-weskar
mêlede 1. meþale, þemal2. çira
mêlak kezebmêr 1. mirovê nêr 2. wê-
rek *“axa jin û mêran, jihev e”
-mêr ser re heram e le-hengê herî qenc e
-mêrê kulê ruhistînê stû-bir; celad
-bi mêr kirin (jin) bimêrekî re zewicîn, þû ki-rin
mêrandin/dimêrîne/bi-mêrîne 1. nîþan dan 2.pêþandin
mêranî 1. egîdî 2. nêrtî*“mêranî, ne karê herkesî ye”
mêrg erdê ku çêreya wêtê çinîn; çêregeh
-mêrg û çîman 1. gulzar2. seyrangeh
mêrgdirûn giyaçinînmêrik mirovmêrkok 1. qelsemêr 2.
þindokê mêranmêrkuj 1. qatil 2. kujer
3. kuþtox *“destê te, ne
246
mezran
247
mêze
destê mêrkujan e” mêrxas xasmêr, egîd, wê-
rek *“mêrxas, mêrxasannas dikin”
mêrxasî egîdî, wêrekî*“mêrxasî deh e, yek jêzor e û yên din fen in”
mêrxwaz jina ku dilê wêbi guhneliyê heye
mêþ [I] 1. cureyekî heþe-ratên firinde ye 2. mo-za hingiv *“hespê piþt-kul, bîna mêþan ji dûrve hildike”
-mêþ lê diteriþe ewqasþimþat e ku mirov nikarexwe li serê bigire
-mêþan çav derxistiyeewqas belengaz e ku ni-kare berde mêþan jî
mêþ [II] arasteka çekan-mêþa tivingê 1. nikilê
ku bi serê lûleya wê veye 2. çapa lêxistina ti-vingê
mêþereþk mêþa reþ anav malan
mêþin mih *“deriyêkozê vebe, berx ber bimêþinê û kar jî ber bibizinê direve”
mêþkuj alav an jî der-manê ku qira mêþantîne
mêþlok 1. bihuk 2. mal-bata bihukan
mêtin/dimêje/bimêje1. hilçinandin, veçinan-
din 2. dalêstin *“berxêjîr, du makan dimije”
mêtingeh cihê ku terþ ûtalanê wê tê kirin; zorxa-ne
mêtinker kêse ku xêr ûbera welatekî bi nehe-qiyê dixwe; zordar
mêtûlke riþkmêvan kesê ku li male-
ke biyanî bixwe, vexweû binive; misafir *“ga-va mêvan tên, rizqêxwe jî bi xwe re tînin”
mêvanî mêvandarî, mi-safirî *“here mêvaniyadijmin jî, lê çekên xweji bîr meke”
mêvandarî kar, rêz,berhevî û xizmeta ku jibo mêvanan tê nîþan-dan; misafirperwerî
mêvanperwer kesê kumêvanan baþ mazû-vanî dike; misafirper-wer
mêvanxane cihê hewan-dina mêvanan; misafir-xane
mêw dara tiriyêmêwe berên daran; fêkîmêwij 1. tiriyên hiþk-
kirî 2. qaxmêxik qurnefîlmêze 1. awir, nêrîn 2.
çêj 3. depekî rast ê kuli ser pêpikan qayîm-kirî ye, li serê xwarin,
nivîsandin û hwd tê ki-rin; mase
mêze kirin meyzandinmêzer pûþiya serê jinanmêzîn alava giranîkêþ micêrk 1. murîdê þêxekî
2. miçewrmicik di pêkanîna ka-
rekî de cidiyeta mirovîmicwer rengê hêþîn ê tarîmiçandin/dimiçîne/bi-
miçîne 1. (çav) dami-landin 2. (çav) qurçan-din
miçekçek çîçik, xeml, a-rastek
miçekçekî çîçkirî, xemi-landî, arastî
miçewr xizmetkarê sazi-yên dînî
miçêj mizêc, îþtahmiçilge 1. mijar, babet
2. angaþt 3. merc-ketin miçilgeyê ketin
mercêmiçiqandin/dimiçiqîne
/bimiçiqîne 1. (herkatiþtê avî) asteng kirin 2.(tiþtê avî) ji binî ve ziwakirin
miçiqîn/dimiçiqe/bimi-çiqe 1. (herka tiþtê avî)biriyan, asteng bûn 2.(tiþtê avî) ji binî ve ziwabûn *“kanî jî bêxwedîbimînê, dê bimiçiqe”
miçirandin/dimiçirîne/bimiçirîne 1. ji merhe-
betiyê re dest dirêjî yekîkirin 2. damilandin
miç kirin (çav) girtin,damilandin
miço zarokê biçûkmidas sol, pêlavmifa sûdmifadar kêrhatîmifte [I] kilîlmifte [II] herwe, bêdiravmiftexur herwexurmih peza mê, hevsera
berên *“ne ji fesadan be,gur û mih dê bi hev rebiçêrin”
mij 1. moran, çem 2. dûyêku dadikeve der û dorê*"sal mij e, kodik tij e"
mijandin/dimijîne/bi-mijîne dan hilçinandinû vexwarin
mijane di makîneyan debaskê ku giraniyê dikê-þe; baskêþ
mijang bijangmijawî rewþa hewayê ya
ku mijê her der rapêçayemijîn/dimije/bimije hil-
çinandin û vexwarinmijar babet mije tam û bêkêmasîmijok cureyekî çêreya ze-
liqok emijûl kesê ku bi karekî re
dibilemijûl bûn 1. pê bilîn 2.
pê re eleqedar bûnmijûlî eleqedarî
248
mêze kirin
249
miraz
mikemik dengdana bizi-nan
mikemik kirin (bizin)deng dan
mikur 1. nas 2. aþkeramikur hatin kirina xwe
eþkere kirinmil 1. endamê ji destan
hetanî pîlan 2. alî-mil dan ber 1. qebûl ki-
rin 2. bi cih anîn-mil kirin rakirin û dan
ser navmila xwemilç dengê devþepilandin
û maçkirinê-milç çûn destan rahiþ-
tin destan û ramûsandinmilçemilç 1. ji ber xwa-
rinê û vexwarinê þelpe-þelpa dêv 2. ji ber ra-mûsanê þelpeþelpa lê-van û cihê ramûsandî
milçemilç kirin (dev) þe-pilandin
milet gel, xelq *“here navmiletan, bigire jê ade-tan”
milk 1. rastmala ji erd ûavahiyan pêkhatî 2. hu-kimdarî *“ji milkan aþ,ji hacetan simtiraþ, jimêran mêrê ku dike he-sabê pêþ û paþ”
milkiyet 1. hemû heyiyênkesekî 2. malê ku bi bi-necihî aîdî kesekî ye
milpêç kinca gerdenpa-rêz; kefî
min awayê tewandî ê cî-navka /ez/ê
-min sîr nexwariye kubêhn ji min bê minkirêtiyek nekiriye ku bêpêþiya min
mindal zarokminet 1. sehm 2. tirs û
xof *“hestiyê bê minet,çêtir e ji goþtê bi minet”
-mineta te li kaþê han!fermo çi di dilê te de der-bas dibe bîne zimên!
minho 1. riwayet 2. salixminminîk perperok, ker-
keneminminok kesê ku di kir-
yar û bizavên xwe dehêdî ye
miqate 1. serwext 2. bal-dar
miqate bûn 1. lê xwedîderketin 2. parastin
miqawe cureyekî kaxezastûr e
miqilk 1. tawe 2. boçe-sêlîn
mir qureyê mirûztirþ-xwe mir kirin bi mirûz-
tirþî xwe qure kirinmirar 1. sewala ku negi-
hiþtiye ber kêrê 2. mi-riyên ji sewalên ku goþ-tên wan nayê xwarin
miraz xwezî *“dilê bi xe-zeb, nagihêje tu mira-zan”
-miraz di çavan de man
xweziya dilî bi ser tu ar-mancê ve nebûn
mirc keranemirç milçmirçemirç milçemilçmirçemirç kirin milçe-
milç kirinmirdar 1. heram 2. qirêj
û kirêt mirdal 1. mirdar 2. kesê
bêqedr û çepel *“gotin jimirdalan, sipî ji qerpa-lan”
miremir dengê ku gotinjê nayê fehmkirin
miremir kirin 1. (bi awa-yekî ku tê nayê gihiþtin)axaftin 2. ginegin kirin3. (seg) girê xwe anîn
mirêk awênemirês îhtiþammirin [I] 1. candan 2.
fewt 3. riya çûnehatê*“rê riya mirinê be jî, tuher li pêþ be”
mirin/dimire/bimire[II] 1. çûn ser dilovaniyaxwe 2. ji giyaneweriyêveqetîn
mirisandin/dimirisîne/bimirisîne 1. perç lêdaxistin 2. fors lê þikan-din 3. çivî lê sist kirin
-guh lê mirisandin pirkutan
mirisîn/dimirise/bimi-rise 1. bêmirês bûn 2.qirik lê miçiqîn û zibilîn
mirî 1. candayî 2. bêgiyan*“miriyê di gorê de, jênayê þermkirin”
-mirî kenandin pir qerf û qeþmerî kirin
mirîçok kesê sist, xav ûlawaz
mirîd/murîd tobedarê liber destê þêx, xwedênasû çakan ê ku li ser riyawan herdem di xilwe ûnizayan de ne
mirîþk heywaneke bibaska kedîkirî ye *“beza mi-rîþkê, heta ber kadînêye”
-mirîþka kesî ji xewê ra-nekirin tu kes ji xwenexeyidandin
-keçêça mirîþkê kurikamirîþkê
mirok her tiþtê ku dawiyawî mirin e
mirov însan *“çiyayê bê-gul, wek mirovê bêdil e”
mirovahî însanetîmirovatî mirovahî *“mi-
rovatî germegerm, dij-minatî nermenerm”
mirovdost bihîstyarê er-kên însanî
mirovperwer însanper-wer
mirovxur kes û sewalê kuxwarina goþtê mirovanrewa dibîne
mirûç moçikmirûz 1. sikûm, sîma 2.
250
mirc
251
miþt
gêwilmirûztirþ 1. rûpirçî 2.
bêgêwil *“hevalê xwari-nê, her tim mirûztirþ e”
mis mîsmisab alava ku solpêkiri-
nê hêsan dikemisas rimmiselet qiraskê sêrî-miseletî serê yekî bûn
bûn qîra reþ û pê ve ze-liqîn
misêwa 1. daîmî 2. bi ber-dewamî; hemasa
mishef navekî din î Qura-na Pîroz e
misîn derdana avê ya bi-lûlik
misk bêhneke xweþ e û jiqirguliya askê tê derxis-tin *“kûsî, miskê nax-we”
-misk û enber du bêhnênxweþik in
miskan kaniya ava ma-denî ya tahmsarkî
misoger 1. bîmekirî 2.pêwist 3. îcbarî 4. karan jî kiryara ku guman têde tunebe; teqez
misogerî pêwistîmisoger bûn (gotin an jî
kiryar) guman tê de ne-man û sed der sed hatincihê baweriyê
misoger kirin piþtrast ki-rin, dabîn kirin
mist 1. kulma mirovî ya
miçandî 2. kefedest, fel-qedest
-mist dan miz danmistek gezomiþag [I] xortê çeleng î
bikêrhatîmiþag [I] kesê ku bi dest-
heqekê dixebitemiþar alava birînê; birekmiþe [I] heqdest-miþeya kêmtirîn heq-
desta hera hindikmiþe [II] zêde, gelek-miþe bûn zêde bûnmiþefil hendefmiþepere ribamiþexur kedxurmiþext 1. firar 2. penaber
3. revokmiþexte tarawgehmiþextî penaberîmiþext kirin 1. koçber
kirin 2. þandin taraw-gehê
miþeyî hebûn û lawanîmiþk cureyekî ajalên zi-
yandar e *“miþk çiqasîaxê bikole, bi serê xwede dike”
-derê ku miþkan jî malawî terikandine êdî tûtû rût maye û kes pê na-sitire
miþkane barimte, gerewmiþmiþ arûng, zerdelîmiþmiþî rengê arûngêmiþt tijî *“ji yê kor re go-
tine: tu çi dixwazî?; goti-
ye dinyayeke miþt ronî”-miþt û dagirtî tijî û qûç-miþt kirin heta dêv da-
girtin, heta dêv tijî û qûçkirin
miþtax tiþtê di heman rê-zê de
miþtaxe bêndera hiþkiri-na tiriyan
-bûn miþtaxe li her derêpir zêde bûn
miþtaxan werza hiþk-kiri-na tirihan
miþtin/dimiþe/bimiþemaliþtin
miþûr 1. zehmet 2. zûrî-miþûr xwarin 1. zehmet
kêþan 2. zûrî dîtinmit [I] çiqilên biçûkmit [II] 1. bêpêjn 2.
bêdeng 3. kesê ku na-bihîze
-mit man mehtel man, bê-pêjn man
mitale kirin (li ser babe-tekê) ponijîn
mit bûn bêtevger di cihde sekinîn
-mitbûna zivistanê tev-za ku dikeve cendekêhin ajalan û zivistanê dixewê de dimînin
mitêl lihêfmitî bêdengîmit kirin xwe ker kirin
(dengê xwe nekirin)mitmayî mehtel, bêpêjnmitrib 1. stranbêjê dawe-
tan 2. qereçî *“mitribangotiye: ‘ji ufara bênde-ran nebûya, me dê jî cot-karî bikira’”
mitribî 1. stranbêjiya da-wetan 2. qereçîtî *“he-be erebî ye, tunebe mit-ribî ye”
mix bizmar-mix kirin bizmar kirinmixabin cihê daxê ye kumixmaz qemçikmixrik hevrik, reqîbmiyaw dengê pisîkanmiz [I] miþemiz [II] tahmxweþ (tahma
tirþ û þirîn têkilhev)miz dan dest ser geran-
din û tev li hev dan mize xwarinên sivik ên
meyxuran ên ku digelmeyê dixwin
mizemiz devgerîmizemiz kirin 1. gotin di
devê xwe de birin û anîn2. rastî veþartin
mizgetf 1. camî 2.mescîd *“heke xêr limalê here, ne hewceyîmizgeftê ye”
mizgîn xeber û bûyerakêfxweþî û dilgeþiyê
mizgîndan agahdarkirinabi xeber û rûdaneke kêf-xweþiyê
mizûr karmendê gumrikêmî mih *“miya xerîb, li
rexê keriyî mexel tê”
252
miþtax
253
mîsger
mîheng eyer-mîheng dan eyer kirinmîhrîcan 1. cejna havînê
2. bernameya pêþangehû civînên komelî 3. (dikurdiya kevn de) roja kumirî ji nû ve candar di-bin, roja qiyametê
mîhrîgan payîzmîhrîvan bexþendemîl mendirêjahiya cîhanî
ya ku pê maweya di nav-bera du xalên erdnîgarîde tê pîvan
mîjo têjika ku çi guhantêkeve ber dimije
mîmar endazyarmîmarî endazyarîmîna [I] wekî, notla, fena
*“bixwe mîna mêran, ra-be mîna þêran”
mîna [II] xuya-mîna bûn xuya bûnmînak 1. nimûne 2. we-
kok-wekî mînak ji bo nimû-
netiyêmînandin/dimînîne/bi-
mînîne çend tiþt anînastekê û hemû wekî hevkirin
mîntan 1. kiras 2. qutikmîr 1. kesê rêveberiya de-
verekê dike û li paye-textî rûdine; emîr 2. se-rokê êlekê 3. key *“mîrjî dimire, evdal jî dimi-re”
mîrala 1. serheng 2. fer-mandarê herêmekê
Mîran Bircê Mêzînêmîrate kelepor, mîrasmîrav berdestî û pêgirti-
yên mîrekîmîrek serekmîrekî pergala rêvebiriyê
ya ku di destê mîrekî deye
mîrgeh dever an jî welatêku rêvebiriya wê mîrni-þînî ye
mîrî dezgeh, kar, mal, erdû hwd yên ku girêdayîmîrgehê ne
mîrkut mêkut, çakutê me-zin î darînî *“li deriyêkesî mexe bi tiliyan, bilakes li deriyê te nexe bimîrkutan”
mîrlîwa mîralamîrniþîn mîrekmîrniþînî 1. emîrtî 2. se-
rokatiya êlekê 3. keyanîmîro mûrî, gêrik *“ecelê
mîroyî tê, çeng pê vehêþîn dibin”
mîrza 1. kurê mîr 2. esîl-za, torin
mîs madenê ku jimareyawî ya atomî 29, giraniyaatoma wî 8.95, kurteyawî ya latînî Cu ye û di1084 dereceyan de jî di-hele
mîsger pîþekarê alavênmîsîn
mîsgerî pîþekariya ala-vên mîsîn
mîsîn alav û amanên ku jimîsê hatine çêkirin
mîstanik cureyekî nex-weþiya çêrmî e
mîstanikî endamê þeliqîmîstin/dimîze/bimîze
mîz kirin *"adarê kêrguhsibehan xwîn dimîze,nîvro xwe davêje ber si-ya darê”
Mîweganan Kelûya Þêrî(21’ê Tîrmehê-20’ê Ge-lawêjê)
mîz aviya ku ji mîzildankêderdikeve *“mîza miþkî,ji êþ re kar e”
-mîza wan ne zelal e hinxiniziyên wan ên veþartîhene û lewre teletel/tir-setirs digerin
mîzdank mîzildankmîzildank di lêþ de
endamê ku aviyên bêkêrdicivîne hev û bi riya en-damê zayendî valayîderve dike
mîzkêþ lûleya ku mîzêveder dike
mîz kirin aviya mîzil-dankê berdan derve
mîzok kesê ku nikaremîza xwe bigire û di binxwe de berdide; ke-lemîzokî
mîztin/dimîze/bimîzemîz kirin
moçe hêstira mê; meyamodine çapa lûleya ti-
fingêmohr alavake biçûk a ku
nav û navnîþana mirovîan jî cihê karê mirovî têde kolayî ye û li þûna þa-nenavan li kaxezan têxistin û wekî nîþaneyafermîtiyê tê pejirandin*“zor dizane û zêr diza-ne, devê tivinga bi mohrdizane”
mohr kirin 1. nîþaneyafermîtiyê lê dan 2. çes-pandin 3. karê qedexebetilandin
mole bûjena ku pê tê se-yandin
mon mirûztirþ, pirçîmor mohrmoran ewrê tîr ê ku dadi-
keve rûyê erdê û bînayîtê de kêm dibe; mij
morî xemla hebhebî yaku ji þûþeyê hatiye çêki-rin, jin di stû, zend û la-çikên xwe ve dikin*“moriya biqul, di xur-cikê etaran de namîne”
-morî winda kirin li tiþ-tekî pir biçûk gerîn
mostik derdanka ku tê deav, þîr û hwd didine za-rokên viringî
moþek cureyekî teqeme-niyên giran e
movik herewera ku hesti-
254
mîsgerî
255
mûmdank
yan bi hev ve dizeliqîne;mefsel, mok
mox mêjîmoxil cureyekî bêjingên
ku hûr lê dikemoz [I] cureyekî mêþan emoz [II] golika dusalîmozbeþ kermêþ, zerqîtikmozik 1. moza biçûk 2.
golika dusalî *“heke gabike û bi tenê bixwe, lêmozikê tolik dê çi bix-we?”
moz kirin/dan mozan1. ji ber mêþan lotik dan2. engirîn û silikîn
mozqirtik mozbeþmozrîk çîkên ku ji êgir di-
firinmucahid kesê ku di riya
Xwedê de derketiye cen-gê
muflan pezkovîmuflis malketî, îflaskirîmuhacir koçbermuhacirî koçberî *”pêncî
salî mihacirî, ne bi sa-lekê neyarî”
mujikî 1. teral 2. qirêjmukur hatin 1. rik hatin
2. nepejirandin *“dizênbîstanan, mukur tên zi-vistanan”
munasib 1. guncan 2. la-yîq 3. hevaheng 4. li-hevhatî *“Xwedê sêrî di-bîne, kumê munasib lêdatîne”
murîd pêgirtiyê þêxekî*“murîdê ku bi sirekêwere û tirekê here, ew tune murîd e”
musteqbel ayende, pêþe-roj, dahatû
mustesna tiþtê derî mija-rekê; awarte
mux zanayê zerduþtiyanmuxalif dijber muxbêd muxmuxtar keyamû pirç *“keda helal dibe
mû lê naqete, keda he-ram bibe weris jî diqete”
-mû jê þaþ nekiriye herdu jî di lisfê hev de ne
-mûyê xwe bi ciwanan requsandin li salên teme-nê xwe nenihêrîn û biber bayê xortan ketin
mûç guhvîtkirina sewalan-mûç kirin (sewal) guhê
xwe vît kirinmûçe meaþ, mehanîmûçilk alava ku pirça bê-
kêr pê tê rûçikandinmûçing mûçilkmûd kînmûdî 1. ezaker 2. kîndarmûle herîmûm keresteyeke ronîki-
rinê ya ku ji þima û bezîtê çêkirin û pilteyek dinavê de ye; find
mûmdank derdana kumûmê tê de datînin; fin-dank
mûmar kurmê dorananmûnandin/dimûnîne/
bimûnîne hûnandinmûnîn/dimûne/bimûne
hûnînmûr bêdengê rûtirþmûrî mûstang, gêrikmûrîstan hêlîna gêrikanmûsîqa newanasîmûsîqanas newanasmûsîqajen pisporê newa-
yanmûþek mêvanê ku bêyî
vexwendina xwediyan tê
mûtaw bend û werisêmûyîn
mûyîn [I] 1. bipirç, bipûrt2. ji pirç û pûrtê *“biladil bi dil be, bila kirasêmûyîn li mil be”
mûyîn/dimûne/bimûne[II] mûnîn
mûz fêkiyeke qalikzer ûdûvedirêjkî ya ku lierdên germ þîn dibe
mûzî endamê zayendî yênêrzayan; kîr
256
mûmar
N
257
n/N tîpa hevdehemîn aalfabeya kurdî ye;dengdareke ku cîderkawê diranî ye û awayêbelavbûna wê girtî ûdifinî ye
na 1. bersiva neyiniyê,dijbera erêniyê 2. cari-nan wekî pêþgirekê têû wateya neyîniyê dide*“giliyê mêran yek e,ya erê ya ‘na’ ”
nabe ku (di zagonsaziyaleþkerî de) qedexe (wek:nabe ku çekên agirberbêsedem bên teqandin!)
nabînk cureyekî kerde-nekan e
naçar neçarnaçarî neçarînadan nemerdnadir tiþtê ku kêm caran
tê dîtin; degmenag hêþtira mêNahid gerestêrkek enakok 1. zid 2. muxalif,
dijnakokî 1. tezad 2. muxa-
lefet, dijayetînal hesinê ku li binê simê
ker û hespan dixin
-nal kirin 1. nal bi simênsewalan ve mix kirin 2.nal ji binê simê vexistin*“hêþtir nal dikirin, ro-vî çû û got: ‘pe pe”
nalan zarînnalandin/dinalîne/bi-
nalîne 1. zarezar pêxistin 2. êþandin û wêle-wêl pê xistin
nalbend pîþekarê nalkiri-nê; simtiraþ *“nalben-dê baþ, mîroyan jî nal di-ke”
nalbir firoþkarê alavên a-vasaziyê
nalbirxane firoþgeha ala-vên avasaziyê
nalebar 1. dij 2. berhem-ber
nalenal 1. zarezar, zûre-zûr 2. wêlewêl, kûze-kûz, nûzenûz
nalenal kirin 1. zarezarkirin 2. nûzenûz kirin
nalik þimikên ku binêwan darîn e
nalîk nîvîna stûr a ku li se-rê tê razan; bincî, binrex
nalîn/dinale/binale 1.zarîn, zûrîn 2. axîn, kû-
258
name
zîn, kûrîn, nûzînname [I] peyama nivîskî
ya ku ji yekî re tê þandin;reþbelek
-name [II] paþgireke ku dinavdêre ve dizeliqe ûwateya kaxeza niviskîdidê
namedor biryara ku piþtîcivînekê hatiye wergir-tin; giþtîname
namerd nemerdnamilke 1. daxuyanî 2.
danezannamûs 1. ifet 2. tiþtê herî
pîroz ê li cem mirovîwek welat, ax, jin, zarokû hwd; rûmet *“namûsavêtine ber kû çikî, wî jînexwariye”
-namûs peymal kirin bizorê ifet û rûmeta yekîþikandin
namzed navzednan 1. xwarineke sereke
ya ku ji hevîrê arê ge-nimî û li ser sêla sincirîan jî di tenûrê de tê bi-rajtin, gelek cureyê wîhene 2. îkram *“av,þûna nên nagire”
-nanê tisî bi dêst neke-tin pir xizan bûn
nan dan 1. xwarin dan 2.aþ dan
nandar 1. mazûvan 2.mêvanperwer *“meriv binanekî nandar, bi ço-
yekî mêrxas nabe”nandank teþt an jî der-
danka ku nên dikinenavê *“nankor nên dix-we, nandankê jî di-dirîne”
nandayî 1. comerd 2.mêvanperwer *“nan-dayî, birçî namînin”
nanfiroþ xwediyê firinêan jî firoþkarê nên
nangir erdê bi xêr û bernangiranî xelananik cureyekî bîþiyan enankor 1. xayîn 2. kesê
ku qencî û çakiyê zû jibîr dike; neþêkirandî
nankorî 1. xayîntî 2. bê-spasî
nankorî kirin 1. xayîntîkirin 2. neþêkirandin
nano kesê ku tatêla wîher xwarin û vexwarin e
nanoziko 1. ne têr nebirçî 2. xebata ku tenêbi kêrî ziktêriyê tê
nanpêj 1. kesê ku nêndipêje 2. aþpêj
naqos 1. zengil 2. zengilêdêrê yî ku wextê ayîna fi-lehan diyar dike
-barûya naqosê birca kuzengilê dêrê tê de tê da-liqandin
nargîle kokosnarinc malbata mêweyên
wekî leymûn, porteqal ûhwd
259
nav û nûçik
narincî rengê porteqalênarincok cureyekî teqe-
meniyên ku bi dest têavêtin
narîn 1. nazik û tenik 2.nerm
narvîn qeder, çarenûsnas heval û hogirên ku ji
dûr û nêzîk ve bi hev retêkiliyên wan hene *“mi-rov, bi nasan digihê xa-san”
nasandin/dinasîne/bi-nasîne agehî dan, xeber-dar kirin
nasirge ereboka destan aku pê barên biçûk dikê-þin cihekî
nasîn/dinase/binase 1.zanîn 2. hay jê hebûn3. pê hesîn
nas kirin 1. zanîn 2.pê beled bûn 3. aþinabûn *“hesp, siwarê xwenas dike”
nasname kaxeza ku da-neyên di heqê yekî/ye-kê de dide
nasyar 1. dost, hogir 2.hevalbend
nasyarî 1. dostanî, hogirî2. hevalbendî
naþor parçeyek ji rîsê zi-rav; nex
naþte 1. birçîtî 2. xela-naþteya li ser naþteyê
birsa pey birsênaþtin/dinêje/binêje 1.
çal kirin 2. veþartin 3.mirî kirin gorê
nator nobedarê bêx; zêre-van
natorî çavdêrî, zêrevanînav [I] 1. mawe 2. ferqi-
yet -di vê navê de di vê ma-
weyê denav [II] hundir *“di nava
salekê de du havîn na-bin”
-di nav xêrê de bî xêraXwedê li ser te be
-di nav xwîna sor de ge-wixîn birîneke xedar gir-tin û pir xwîn jê çûn
nav [III] agehiya ku tiþtekpê tê nasîn û zanîn*“navê wê Edlan e, ji mê-rê xwe re nezan e, ji xel-qê re kebaniya bîst ûheft malan e”
-nav hildan 1. bi bîr anîn2. bi dengekî bilind gazîyekî kirin 3. navê kesêmirî li yekî kirin
-nav lê kirin pênasek lêdanîn da ku pê bê nasîn
-nan nivîsandin ji bo ege-reke rêvebiriyê navê xweqeyd kirin
-nav tê dan 1. teþwîq ki-rin 2. niçandin
nav [IV] û nûçik 1. pê-nasên ku nirxê yekî/tiþ-tekî dadixîne 2. leqebênsoxkirinê
-nav û nûçik lê kirin jêre navên soxkirinê pey-de kirin
nav [V] û nîþan salix ûwesfên kes an jî tiþtekî;dilq
-nav û nîþan dan 1. za-nîn û agahiyên der heqêyekî de eþkere kirin 2.îxbar kirin
navbend navbernavbendî dûrî an jî dirê-
jiya di navbera cihan denavber 1. mawe, mesafe
2. ferqiyet *“di navberaþûrkiþandin û lêxistinêde pir zeman heye”
navberkar 1. navbeyn-kar, kesê ku du kes an jîdu koman bi hev tîne 2.kesê ku nahêle du kes anjî du kom tûþî hev bên
navberkarî 1. navbeyn-karî, lihevanîna du kesan jî du koman 2. as-tengkirina aloziya dinavbera du kes an jî dukoman de
navbernav sernava ku dinavbeyna du mijarêncihê de tê danîn
navbir 1. tixûbê di navbe-rê de 2. bêhinvedanakurt a di nava dema karîde
navborî 1. navê ku bihu-riye; navhatî 2. agahiyaku xulekek berê çêlî wê
hatiye kirinnavçav 1. navbera her du
çavan 2. enînavçe bajarokê bi ser ba-
jarekî mezin venavçeng binçengNavçêmk Mezra Botannavdank 1. navê ku pê
hatiye nasîn; kunye 2.paþnavê ku pê hatiyenasîn; leqeb
navdar bi nav û deng;meþhûr
navdest kesê ji rêzênavdêr (r) navê heyberannavend cihê ku kar û ça-
lakiyên ramyarî, civakî,çandî û hunerî lê tênbirêxistin; merkez
-navenda nûçeyan mer-keza xeberan
navendî merkezînaverast ne li çepê ne jî
li rastê tam di çatê denaverok muhtewa, têxistînavêþ zikêþ, hinavêþnavgir qertafa ku dikeve
navbera du peyvan wek:reþeba, seranser, danûs-tandin...
navgîn 1. amûr, alav 2.alavên raguhastinê ênbejî, avî û hewayî; wasite
-navgina siyasî melze-meyê siyasetê
-navgînên ragihandinêalavên agehdariya gir-seyî
260
nav û nîþan
261
nayîn
navik doraneke ku di der-veyê zikê zarok û hinektêjikan ve ye, di piz-dankê de bi riya wê xwa-rinê werdigirin û piþtîbûyînê tê qutkirin, lêdewsa wê wekî kortikekêdimîne
navîn tiþtê ku di navberêde ye
-rojhilata navîn erdnîga-riya ku Quds û doraliyênwê nîþan dide
navkêlk newqnavko navenda malênavlêk 1. þayeseya kirû-
yekî 2. navdanknavmal nava malê; navko navmalî 1. jina ku di kar
û barên malê de alîkari-yê dide xwediyan 2. ke-lûpel û pêdivîyên navmalê (yên wekî: nivîn,aman, text û hwd)
navmil cihê ku (ji aliyêpiþta mirovî ve) dikevenavbera her du milan;serpîl
navneteweyî tiþtê ku dinava hemû gelan de tênaskirin; navmiletî, bey-nemilel
navnêrî di çêreyê de be-þa ku bejn davêje û tovdigire
navnîþan agahiya ku cihû warê tiþtekî nîþan dide
navno bi çêyî an jî neçêyî
derketina navê kesekî*“navê gur, navno der-ketiye, roviyî dinya qe-landiye”
navpiþt ji serpîlan hetanîkovika qûnê
navok navik *“nav hebe,navok tuneye”
navran 1. þeqa kincan 2.navbera her du ra-nan/lingan
navrêz di nivîsanê de ma-weya di navbera rêzande
navroj 1. nîvro 2. xwari-na danê nîvro, firavîn
navsale kesê ku di te-menê navîn de ye/40-50salî ye
navser ger û rastahiya liserê bilindahiyekê; ser-ger
navsere navsalenavteng 1. newq 2. qûþa
zînê hespannavþalik navrannavxweyî hundirînnavzed berbijar, beren-
damnavzik (ji aliyê hundir ve)
cihê ku endamên hun-dirîn ên wekî hûr, doranû hwd tê de ne
nawis 1. binanî 2. mex-zena kel û melan
naxêr 1. na 2. wisa nabenaxir keriyê dewêrnayîn/dine/bine 1. ga-
yîn 2. tecawuz kirin, hil-tirandin *“ne bine dî-nan, ne jî qûna xwe bidewan”
naz cilwe, delalî *“naz, ta-ca jinan e”
nazdar cilwedar, delaliknazik 1. kibar, kaw 2. te-
niknazik bûn 1. kibar bûn 2.
diltenik bûnnaziktî 1. zerafet, kawî,
kibarî 2. diltenikînaznazok cureyekî gulên
ku li ber tavê diçilmisinû di hênikahiyê jî de geþdibin
ne qertafa neyîniyêne ... ne qertafa neyîniyê
ya dualî *“ne bi bezê nebi lezê kes nagihêje mi-razê”
neasayî 1. awarte 2. dere-rê 3. derehiþ
nebaþ 1. neçê, nerind 2.qûnek
nebaþî 1. nerindî 2. qûn-detî *“ne dijminê neba-þan be, dijminê neba-þiyê be”
neban 1. sewala ku nahê-le berxa wê bimije 2. tor,hîn-nebûyî 3. axozî 4.havî
nebanî 1. torî û ecemîtî2. axozîtî 3. havîtî
nebat hêþinahiya ku li serrûyê erdê ye; xerat
nebez azadnebîna kor, nedîtî *“mêr
mêr e çi kulek, çi nebî-na, çi ker e”
nebîrbir koreçemknebû îftiranecar kesê ku daran dadi-
roje û jê alavên malê çê-dike; xerat
necirandin/dinecirîne/binecirîne darotin
neçar 1. bêgav 2. bêder-man
neçarî 1. bêdermanî, bê-gumanî 2. belengazî, bê-gavî
neçê nebaþ, neqencnediyar 1. mechûl, nekifþ
2. neaþkeranedîtek/nedîtî 1. laylac
2. çavbirçî *“nedîtiyandîtin, di xwe de rîtin”
nedîtbar razbernefel sêbelg, keta mêrgannefer kes-jûra yekneferî odeya ji
bo kesekî tenêneferma medenî-saziyên civaka neferma
mueseseyên civaka me-denî (ên serbixwe)
nefilandin/dinefilîne/binefilîne 1. avêtin 2.ji ser hiþê xwe avêtin
nefî koçberî, qewar, ta-rawgeh
nefî bûn 1. koçber bûn 2.hatin qewirandin 3. çûn
262
naz
263
nehþem
tarawgehênefî kirin 1. koçber kirin
2. qewirandin 3. þandintarawgehê
nefret heznekirina tiþtekî-jê nefret kirin ji tiþtekî
hez nekirinnefs 1. kesayet 2. silektî,
çilektî *“ji bo nefsê, ke-te hebsê”
nefsbiçûk 1. dilnizm,mutewazî 2. awirþikestî
nefsek silek, çilekneft aviya ku ji binê erdê
tê derxistin, jê ardûyênnavgînan û alavên cure-cureyî tên çekirin; zêrêreþ
-nefta xam nefta ku hê jînehatiye veqetandin
neftî þînê tarînege îftiranegotî 1. dernebirî 2. nea-
xiftîneguhêzbar tiþtê ku ji ci-
hê wî nayê neqilkirin;dorpêçkirî
neh 1. hejmara beriya de-han û piþtî heþtan 2. ji-mareya 9’an *“neh qen-cî, tuxtek tirs”
nehberk lîstikeke ku bineh keviran tê lîstin
nehek 1. ji neh paran pa-rek 2. neh rojên beriyaeyda qurbanê 3. rojiyadi van rojan de
nehem(-în) di rêza nehan
deneheng [I] 1. egîd 2. dêw,
ûcneheng [II] cureyekî ma-
siyên girs û biguhan eneheq 1. bêheq 2. ji ras-
tiyê der 3. bêdad *“ne-heq, lê dikeve tîra Heq”
neheqî 1. zilm 2. derîrastiyê 2. bêdadî *“ne-heqiya vî destî, ji ya vîdestî re namîne”
neheqî lê kirin 1. mafêwî desteser kirin 2.heqê wî pêpest kirin
nehên 1. nepen 2. derza-gon
nehênî 1. nepenî, nedi-yarî 2. derzagonî, derîqanûnan
nehiþî 1. jixweveçûyî 2.benckirî 3. dîn
nehiþî bûn 1. ji xwe veçûn 2. tevizîn 3. dîn bûn
nehmandin/dinehmîne/binehmîne li pêþberîyekî tiþtek xwarin û jênedan wî
nehs 1. kone 2. þûm 3.qeþmer
nehs bûn 1. kone bûn 2.þûm bûn 3. qeþmer bûn
nehsî 1. konetî 2. þûmtî3. qeþmerî
nehs kirin 1. rû dan 2.þûm hîn kirin
nehþem roja ku dê tu carîneyê
-îro here û nehþemê we-re niha here û hêviyaxwe ji vî karî yekcar bibi-re
nehwirandin/dinehwirî-ne/binehwirîne 1. mi-remir kirin 2. bildebildkirin
nekelî nepijîneker/nekir 1. kesê ku ji
xwe re tu karî nake; no-ker 2. teral *"nekero/ne-kiro dilkesero, kerewo/kiriyo xwerewo/xweri-yo”
nekes bêkesayetneks 1. hilm û nefes 2.
parxan-neks çikîn bêhn çikînnelê 1. netêw, netê, hew
2. lênehatînema 1. qet, qe 2. ji wir
bi þun de, êdî-nema dikare ji vir þun
de nikare, hew dikarenemam 1. çiqilên daran
ên ku ji bo çandinê hati-ne amadekirin 2. þi-vikên darîn ku dê bibinedar; þitil
neman 1. helak bûn 2. têkçûn 3. çûn hatenehatê
nemaze bi taybetî, xasmanemerd 1. bêbext 2. ne-
camêrnemêr 1. þindokê mêran
2. mêrê ku endamê wîyê zayendî bi karê xwe
ranabe; tirxes *“ê ku gotû kir mêr e, ê ku got ûnekir nemêr e, ê ku ne-got û kir þêr e”
nemir 1. mirovê ku xiz-meteke mezin dike, nav-dar dibe û her çiqas di-mire jî navê wî her sax liser zimanê xelqê dimîne2. hetahetayê, ebedî 3.bêpayan
nemrût kirêtnemrûtî kirêtînenas 1. nezan, nebeled
2. kes yan tiþtê ku mi-rovî berî niha nedîtiye;mechûl, biyan *“her cihênenas, payê xwe bidexas xas”
nenîk hestiyê nermik ê kubi serê pêçiyan ve hêþîndibe û piþtî ku dirêj dibetê birîn
nenîkbir alava ku pê ne-nîk tên qutkirin
nenok jina ku zarokannayine
nepak 1. neçê 2. qirêjoknepax tifika hesinkerannepayîdarî neberdewamînepen 1. veþartî 2. nehên
3. nexuyanepenî 1. xwedî-raz 2.
nehênî *"berf di nepeni-yan de, pere ba pintiyandimîne”
nepêt 1. bêsinc û bêtaqet2. bêçîn û gawestî
264
nehwirandin
265
nermînka
nepijî xav, kalnepixandin/dinepixîne/
binepixîne 1. perçifan-din 2. pif lê kirin 3. badan ber
nepixîn/dinepixe/bine-pixe 1. ba hatin ber 2.perçifîn
nepox 1. tiþtê ku pif daneber û perçifiye 2. pê-lîstoka zarokan a ku badane ber
neqandin/dineqîne/bi-neqîne 1. hilbijartin 2.ji nav re girtin
neqeb 1. navbera du tiþ-tan 2. qul, kun
neql 1. raguhastin 2. car,teql
neqliyat karê raguhasti-na baran (bejî, deryayî,hewayî)
neql kirin derbasî cihekîdin kirin; raguhastin
neqþ 1. raçandin 2. mo-çik *“gotinên pêþiyan,wek neqþên li ser kevi-ran e”
-neqþ û nîgar moçik ûresm
neran dara tizbiyannerasterê neyekserenerd cureyekî lîstikên qi-
marê yenerde astengên hesinî
yên li dora pêlekan û þa-niþînan
nerdigan pêlekan
nerît tetbîqnerîtandin/dineritîne/
bineritîne tetbîq kirinnerîtî tetbîqînerm 1. nehiþk, ter 2. ne-
zivir *“bitirse ji germagerm û mirovê nerm”
nermahî 1. nehiþkî, terîtî2. nezivirî, xavî
nerme tiþtê ku bûjenênsext û zivir tê de tune ne
nermegoþt goþtê bêhestînermehur hevrazê ku lê
kevir û kuçik tunenenermekuxik kuxika asayî
ya ku mirov jê aziyê na-ke
nermenerm 1. wexta kuhîn nerm e 2. bi awayekîku kes nebîne û nebihîze*“hêsin dikutin germe-germ, mêran dikutinnermenerm”
nermijandin/dinermijî-ne/binermijîne bi miz-danê nerm kirin
nermijîn/dinermije/bi-nermije (tiþtek) bi miz-danê nerm bûn
nermik 1. nezivir û bêgir-noz 2. rehet û aramdar
-nermika guh goþtê ner-me yê li guçê jêrîn î guhî
nermî 1. nermahî 2. mu-samehe 3. vehelîn *“binermî, mar ji qulê têder”
nermînka hêdîka
nerm kirin 1. rehn kirin2. hiþkî jê birin 3. aliyêzivir jê birin *“peyvaxweþ, keviran nerm di-ke”
nermofis nermoknermok 1. bêkêr 2. bêxêr
*“ji pêl û pêlekan metir-se, ji nerm û nermokanbitirse”
nesax nexweþneseb silale û eslnesîb qismet *“nesîb çi
be, ew e”nesrîn gula biyanînestêle 1. zarok 2. xort
3. kesê girîngneþmî kesê ku pûte bi her
karî dide; bihîstyarneþmîtî bihîstyariya hem-
berî her tiþtîneþter kêrika bijîjkiyê ya
tenik û pir tûjneþterger bijîjkê ku pis-
poriya wî derz, þkestekû endamê leqiyayî ye
neþtergerî karê ku neþ-terger pê radibe
neþterxane di nexweþxa-neyan de jûra ku neþter-ger tê de emeliyatan di-ke dikin
neþûþtî gorgorê gorgor;melûn
net 1. çune, sifir, (0) 2. be-talbûyî, derehesab
-net kirin 1. sifir kirin, fîtkirin 2. betal hesiban-
din, ji hesaban derxistinnetê 1. hêç 2. netêwnetêw 1. nelê, tuneyî 2.
betalbûyînetewe 1. gel, milet 2.
xelqneteweyî têkildarî nete-
weyekî; miletîneteweperest kesê ku
harê neteweya xwe û ho-vîtiya dijî neteweyên dinrewa dibîne
neteweperwer gelperwernetîce 1. akam, encam 2.
dawî, aqibet-netîce dan 1. encam dan
2. bi dawî bûnnetrik xemla zîvîn a eni-
ya jinannetû 1. yax 2. ewareneve keça zarokê mirovîneveçirk neveya neve û
neviyînevisî zarokê ji ke-
sekî/keseka din (ji bojinê zarokên hêwiya wê,ji bo mêrî zarokê mêrê ji-na wî yî berê)
nevî kurê zarokê miro-vekî
nevîçirk neviyê neve ûneviyî
newa 1. dengên ahengdar2. dengên mûsîqayî
newal cihokên kûr *“av jiçiyan diherike, li newa-lan belav dibe”
newêd 1. hejmara piþtî
266
nerm kirin
267
nezêk
heþtê û nehan 2. jimare-ya 90’î
newêrek tirsonek, zirav-qetî
newêrîn tirsînnewq di lêþ de her du kê-
lekên bêhestî û vala-newq kiyan/kutan hil-
kehilk kirinnex þaxên tayekînexasim nemazenexifîn/dinexife/binexi-
fe 1. bersojkî bûn 2. hi-nav xera bûn
nexþ hunera kêþan û çêki-rina nîgar û resman li serkevir, kaxez, pîne û hwd
nexþe agehiyên erdnîgarîên xêzkirî; xerîte
nexþesazî pisporiya xêz-kirina xerîteyan
nexþenîgarî pîþekariyaxêzkirina xerîteyan; nex-þesazî
next 1. neqd 2. qelendnexuya nediyar, nedîtbarnexwe wisa yenexwende nezanê xwen-
dinê *“kesê nexwende,weke dara bê ber e”
nexweþ 1. kesê ku rewþawî ya tenduristî xerabûye, nesax 2. neçê 3.kirêt *“bextê reþ, miro-van dike nexweþ”
nexweþ bûn nesax bûn,azî kirin, bi êþekê ketin
nexweþî 1. nesaxî 2. ne-
baþî 3. kirêtî-nexweþiya dirmdar êþa
ku ji kesekî bêtenduristbelavî dorê dibe
nexweþxane saziya tîmar-kirina nexweþan
ney amûreke mûsîqayî yapifkirinê ye; bilûr
neyeksan newekhevneyjen bilûrjenneyar 1. dijmin 2. reqîb
*“ji neyaran re, zarê þi-rîn û piþta hiþk”
neyarî 1. dijminî 2. hev-rikî
neyînî 1. tiþtê ku bersivawê na ye û ne erê ye;menfî 2. ramana ku aliyênebûna tiþtekî diangêje
neynik þûþeya ku mînakamirovî berevajî dike ûmirov xwe tê de dibîne;awêne *“xelq, neynikameriyan e”
neynûk nenîk *“filan kesneynûk tune xwe pêbixwirîne”
nezan 1. cahil 2. nebeled*“ar, ji kesê nezan rebar e”
nezanî 1. cahiltî 2. nebe-ledî
nezer 1. çavînî 2. çavlê-gerandin *“nezer, kevi-ran jî diteqîne”
nezer kirin 1. lê nêrîn 2.bi niyêta xera lê nihêrîn
nezêk stewr
nezir boraq-nezir kirin boraq bexi-
þandinnezok nezêknêçîr 1. karê lêgerîn û
kuþtina giyandarên kovî;seyd, rav 2. ajala kuseydvan li pey dikeve*“bi tajiyê xelqê, nêçîrnabe”
nêçîrgeh qada nêçîrê;ravgeh
nêçîrvan kesê ku li peykuþtin û girtina ajalênberiyê û firindeyan diçe;seydvan/ravker *“nêçîr-van, nêçîra xwe nas di-ke”
nêçîrvanî seydvanînêk nîknêm kêm û îltihab-nêm girtin kêm û îltihab
girtinnêr 1. mêr 2. sewalê bi
mûzî 3. hêþînahiya qa-mir a ku nayê xwarin*“berxê nêr, li ber dumakan e”
nêrek navnêrînêremê xunsa, jinemêrnêreng cadûbaz, sîhirbaznêrevan pandî, panêrnêrg 1. hêzdar 2. tundnêrgiz cureyekî kulîlkan e
*”bi nêrgizekê bihar na-yê”
nêrik qed an jî bistiya tera giyayên ku tên xwarin
nêrit rewiþt û tîtal-nêrîta civakî rewiþt û tî-
talên ku civak ji xwe redatîne û dijberê wan têþermezarkirin; rayîþa ci-vakê
-nêrîta giþtî rayîþa ku dinav hemû civakê de têpejirandin û dijberê wêtê sezakirin
-nêrîta ramyarî rewiþt ûtîtalên ku rêvebiran peji-randine û dijberê wan jiçavê gelê xwe dikeve
nêrî hevserê bizinê *“ka-rê sêwî, nabe nêrî”
nêrîn [I] mêrtînêrîn/dinêre/binêre [II]
1. nihêrtin 2. mêze kirin3. dîtin
nêrîz cureyekî xenceran enêving 1. li gor her kes û
tiþtî cih û warê ku lê ye2. rayîþa civakê
nêxin mêwijnêz [I] birçî-ji nêz de mirin ji birçî-
nan mirinnêzdemirî kesê ku ji bir-
çînan miriyenêz/nêzîk [II] 1. ne li dû-
rê 2. berdestnêzîk bûn 1. hatin hindê
2. li kêlekê rawestinnicimîn/dinicime/bini-
cime lingîrî bi rê ve çûn;kulîn
niçandin/diniçîne/bi-
268
nezêk
269
nijtin
niçîne 1. nav tê dan 2.temas kirin 3. bi desthiþyar kirin
niç dengê nepejirandinêniçeniç dengê domdar ê
nepejirandinê niçeniç kirin bi peyveke
nediyar nerazîtî xuya ki-rin
niçik 1. di raçandinê deçaviyên ku davêjên firê-ta tevnê 2. nik, nikil
niçîn/diniçe/biniçe 1.temas lê bûn 2. kirkirîn
nifaq munafiqtî, durutî*“nifaq û îtifaq, li bahev nabin”
nifir tikaya ji bo ku kesek/tiþtek tûþî karesatekêbê *“ez bi duayên te çê-nebûme ku bi nifirên tejî bimirim”
nifir kirin bedua li yekîkirin
nifrîn nizaya xirabiyê; ni-fir
nifsî qutikê giranbiha yêku di bin de tê lixwekirin
nifþ nesil, zuriyet, dûmnifþparêz kesê ku cuda-
hiyê dixe navbera irq,dîn û deveran, xwe jixelqê berztir û pîroztirdizane
nifþnas pisporê nesla re-hek û giyaneweran
niftik kibrît, pîçkenigran dudil
nigranî dudilîniha 1. ne berê ne jî paþê,
ev dema ku em tê de ne2. (r) dema têdeyî
nihan 1. nehên, nepen 2.veþartî
nihanî 1. (di dema baranû berfê de) cihê ku mirovbikaribe xwe bi de ber;berqef 2. avayî *”ewrêsor ê spêdeyan, gazî di-ke karwaniyan, xwe bidi-ne nihaniyan”
nihêl erdê ku tê de çal,kort û kêrt hene
nijad 1. irq, regez 2. za-yend 3. netewe
nijadkujî qirkirina nete-weyekê
nijadperest 1. regezpe-rest 2. neteweperest
nijde 1. êriþ 2. talan 3.cerde
nijdevan 1. rêgir û xelq-þêlandî 2. talanker 3.cerdevan
nijdevanî 1. rêgirî 2. cer-devanî 3. talankerî
nijinandin/dinijinîne/binijinîne bi awayekendazeyî ava kirin; je-nandin
nijinîn/dinijine/biniji-ne 1. ava bûn 2. hênijîn,pokinîn
nijtin/dinije/binije 1.qewirandin 2. bera yekîdan
nik hind, rex, kêleknikil 1. bêfila firindeyan
2. lûtkenikilreþ nexweþiyeke fi-
rindeyan enikilreþî firindeya ku bi
nikilreþê ketiyenimandin/dinimîne/bi-
nimîne 1. nîþan dan 2.sêwirandin 3. hewandin
nimêj 1. perestiþa misila-manan a rojê penc da-nan û di hin warên dinde 2. dirozge
-nimêja nafileyê 1. ne ni-mêja ferzbûyî, nimêjaxêrê 2. di îslamê denimêja hin danên bixêr
-nimêja qezayê nimêjaku di wextê wê yê diyarde nehatiye kirin
-nimêj kirin îbadeta mi-silmanan bi cih anîn
-nimêj derbas kirin diwextê wê yê diyar de ni-mêj nekirin
-nimêj qeza kirin 1. ni-mêja xwe ya derbasbûyîbi cih anîn 2. ber kesekîku nimêj derbas kirineve nimêj kirin
nimêjkar kesê ku bi ber-dewamî ji Xwedê re îba-detê dike *“heke nimêj-karek tunebe, pêxasekîbigire û bîne”
nimînandin/dinimînî-ne/binimînîne temsil
kirinnimînende 1. nûner, tem-
sîlkar 2. qasidê saziyekênimûne 1. mînak 2. ibretniqik derince, pîleniqir kêrtik, girtikniqirandin/diniqirîne/
biniqirîne 1.kêrtik-kêr-tikî kirin, girtikgirtikî ki-rin 2. tê de cerx vekirin
niqêm cureyekî kevirêngiranbiha ye
niqîn/diniqe/biniqe a-xînî kirin, ofînî kirin
niqniqandin/diniqniqî-ne/biniqniqîne 1. dev-jenî kirin 2. belapêþkarîhev bûn
niqre sîtila tehtevêlkîniqrosk dema ku xew di-
keve çavan û serê mirovîxwar dibe
-niqrosk hatin hênijîn ûstû di aliyekî de xwarbûn
niquçandin/diniquçîne/biniquçîne 1. niçan-din 2. quncirandin
niqut dilop, çilkniqutandin/diniqutîne/
biniqutîne dilopandin,çilkandin
niqutîn/diniqute/bini-qute dilopîn, çilkîn
nirên dengê miremirê yîdirindeyan
nirîn/dinire/binire (di-rindeyên mînanî þêr, pi-
270
nik
271
nivîsgeh
ling û hwd) miremir ki-rin
nirx 1. biha 2. qedr-nirxên mirovahiyê yêngerdûnî her tiþtê ku herkes giramiyê jê re digire
nirxandin/dinirxîne/bi-nirxîne 1. bihanameyakel û pelan danîn ser 2.erênî û neyîniya mija-rekê destnîþan kirin;dahûrandin 3. ferisan-din
niþdar bijîþkê þkestekan;cerah
niþdarî bijîþkiya þkeste-kan; cerahî
niþêt nîþane, elametniþirîn/diniþire/biniþi-
re 1. biþkuvîn 2. pizirînniþîn/diniþe/biniþe niþ-
tinniþîngeh niþtingehniþîv 1. xwar 2. nizm 3.
jêrniþmî neþmîniþtecih akincî, þênî, dê-
manniþtiman 1. memleket 2.
welat *“niþtiman bi çe-kan tê vegirtin û bi çe-kan tê standin”
niþtimanperwer hezkiri-yê welatê xwe
niþtin/diniþe/biniþe 1.rûniþtin 2. bi cih bûn 3.lê danîn *“ji hespê da-ket, li kerê niþt”
niþtingeh cihê ku mirovlê îqamet dike
nitirandin/dinitirîne/binitirîne [I] 1. kesek lêdan telandin 2. payan-din, dan raçav kirin
nitirandin/dinitirîne/binitirîne [II] bi tiþtekîtûj) dar neqiþandin û liserê tiþtin nivîsandin
nitirandin/dinitirîne/binitirîne [III] 1. xemi-landin 2. arastin
nivan 1. mêvan, misafir2. rêwî
nivandin/dinivîne/bini-vîne 1. bi xew re kirin2. awilandin
nivistin/dinive/binive1. nivîn, pal dan, razan2. telexewî bûn
niviþt kaxeza ku dua lêtên nivîsandin û di cihe-kî de tê daliqandin; he-mayîl, bazbend
niviz nizm *“cihê bilind,ji mirovê niviz çêtir e”
nivîn [I] cihê ku li ser têrazan
nivîn/dinive/binive [II]nivistin
nivîs 1. xet, mextût 2. dimijarekê de derbirinanivîskî
nivîsandin/dinivîsine/binivisîne 1. xet kirin2. bi tîpan xêz kirin
nivîsgeh 1. cihê ku kar û
bar lê tên gerandin 2.kargeha ku kar û barênnivîsan lê tên gerandin
nivîsîn/dinivîse/binivî-se nivîsandin
nivîskar 1. kesê ku berhe-meke nivîskî çêkiriye 2.kesê ku bi tîpan tiþtinxez kirine
nivîskî kitêbî, ne devkînivîþk rûnê nû yê mastê
kiyandînivîþkan kesê ku hin en-
damên wî bi nîvî nîvî di-xebitin; nîvco, kêmlebat
nixamtin/dinixême/bi-nixême nixumandin
nixav kûrik, pifiknixav kirin kûrik tev dan
û geþ kirinnixumandin/dinixumî-
ne/binixumîne 1. ve-þartin 2. çal kirin, bincilkirin 3. serpeçûm kirin
nixurî zaroyê yekem ê dêû bavan
nixwê tiþtê ne þor; bêxwêniwênt fîlmniwêntgeh cihê ku fîlm lê
tên pêþandanniyan/dinê/binê 1. ga-
yîn 2. hiltirandin, tûþbûn 3. tewiþîn
niyar 1. dik 2. lîstikvan3. karê ku lîstikvan li serdikê pêk tîne
niyarî/niyarvan lîstikvanniyaz daxwaz
niyêt 1. mebest 2. dax-waz *“niyêta dilan, qedasêrî”
-niyêt kirin 1. dil hebûn2. daxwazek di zêhnaxwe de gerandin 3. (ji boîbadetekê) meqsed diyarkirin
niza daxwaza ji Xwedê;dua
niza kirin ji Xwedê dax-wazek kirin; dua kirin
nizar 1. cihê ku tav lê na-gire; qûze 2. jar
nizeniz dengê domdar êdaxwaza tevî girî û na-ziyan
nizeniz kirin (bi nazî ûgirî) daxwaz kirin
nizilandin/dinizilîne/binizilîne 1. dawerivan-din 2. raparzandin
nizilîn/dinizile/binizile1. dawerivîn 2. raparzîn
nizilok parzûnnizm nebilind û daketî
*"av, cihê nizm de diki-þe”
nizmahî nebilindî û dake-tîtî
nizm bûn daketin û bilindnebûn
niznizok zarokê ku bi girîû naziyan tiþtan dixwaze
nîçik giliknîç kirin 1. (heta ku dilo-
pek jê nemîne) vexwarin,noþîn 2. bi ser xwe ve
272
nivîsîn
273
nîv
kirin û bi temamî daqur-tandin
nîgar resimnîgare 1. wêneyê ku bi
dest hatiye xêzkirin 2.moçik
nîgar kirin 1. xêz kirin 2.þayese kirin 3. sêwiran-din
nîgarkêþ kesê ku nîgare-yan dikêþe
nîgaþ xeyalnîgaþî xeyalî, aþopînîk 1. tîxe 2. hesinê ke-
vankirî yê serê doxteþiyê3. derziya kevan a masî-giriyê
nîma 1. nîvê heyvê 2. hî-va çardeþevî
nîn 1. net 2. tunenîr [I] dar an jî hesinê ku
didine ser stûyê ga ûgamêþan da ku erebeyêan jî cotî bikêþin *“gayêqelb, nîr diþkîne”
nîr [II] demnîsan meha avrêlê *“nî-
san e, dew li kîsan e” nîsk cureyekî zêd e û pi-
ranî jê þorbe tê çêkirin*“nîskê mevêjin dewsakizinê, berxê mevêjinberê bizinê, malê nebincem malbavana jinê”
nîske alavake ku ji þûþeyêtê bidestxistin û bi kêrîmezinkirina tiþtên pirbiçûk tê
-nîskeya bijîjkiyê cure-yekî nîskeyên ku di za-nistên bijîjkiyê de tê bi-karanîn
-nîskeya çêv di çavan debeþa ku bînahiyê zelaldike
nîsko zûxeydoknîskok di fîzyayê de na-
venda tevgerênîþan 1. elamet 2. þop 3.
xelata serkeftinê *“nîþa-na mirinê, xwederîtin e”
-nîþan dan 1. nimandin2. pêþandin, rapêþandin*“ji tunebûna þêran, rovîxwe nîþan didin wekguran”
nîþane nîþannîþangeh nikilê ku bi se-
rê çekan ve ye û bi kêrîrastlêxistinê tê; mêþa ti-fingê
nîþanî xelatên bûkê yênku elameta zewaca þûki-rina wê ye
nîþanî kirin (da ku þûkiri-na wê eþkere bibe) xela-tek dan bûkê
nîþank elametên leþkerînîþe têbinî, kurteravenîþgeh 1. li balafirgehê
qada daketina balafiran2. qada daketina firoke-yan
nîtik nîçika quzannîv 1. ji du parçeyan par-
çeyek 2. ji du paran pa-
rek *“rev, nîvê mêraniyêye”
-bi nîvî bûn bi qasî ji duparan parekê rê hildan
-di nîva xwe de qurifîn1. di navendê de qutbûn 2. di ciwaniya xwede mirin
nîvek ji du paran pareknîvekarî hevpariya bi nî-
venîvînîvenîv bi qasî ji du paran
pareknîvî nîveknîvkad nîvçember-nîvkada parzemînî/er-
dîn beþa dinyayê ya kubejahî ye û piraniya wê linîvkada bakur e
-nîvkada deryayî beþacîhanê ya ku ji sedî hef-têyê wê derya ye
nîvro danê ku tav di navaesmên de xuya dibe û si-ha heyberan bi qasî cîs-man dibe
no 1. tûj 2. xeþîm û bitund 3. dirinde *“hirçêno, nayê rê”
nobe dornobedar nêrevannod newêdnodem(-în) di rêza newê-
dî /nodî denogin çêleka sêsalînok cureyekî zêd e û xwa-
rinên curecureyî jê tênçêkirin *“nok heye di-
ran tuneye, diran heyenok tuneye?”
noker 1. hevpiþkê karênneçê 2. xulamokê berje-wendiyên xelqê
nokik rêjeya hejmarî yaku di azmûnê de tê hil-dan
nola/nolî 1. mîna/mînî,mînanî 2. weke/wekî
noq binavbûn, gutbûnnoqandin/dinoqîne/bi-
noqîne binav kirin, diavê de gut kirin
noqar navgîna zeryayî yaku di binê avê de diçe
noqav bûn binav bûn, diavê de gut bûn
noþ 1. afiyet 2. tenduristî-noþî can be afiyet be,
loþî can be!noþav hemû cureyên vex-
warinê, meþrûbatnoþîgiyan pîrozkirina
yekî ji ber kinca wî ya nûan jî xebata wî ya baþ
noþîgiyan kirin (kesek jiber tiþtekî baþ ve) pîrozkirin
noþîn/dinoþe/binoþe bixweþî û dilaramî vexwa-rin *“dew tune binoþe,li çarsî û bazaran rûn di-firoþe”
notirvan nobedarnozde 1. hejmara beriya
bîstî û piþtî hejdehan 2.jimareya 19’î
274
nîvek
275
nûzenûz kirin
nuhtin/dinuje/binuje1. îsabet kirin 2. hingaf-tin 3. sotin
numayîþ xwepêþandannumayîþgeh qada xwepê-
þandanênuqte xalnuqteþanî xalbendînuqurçandin/dinuqur-
çîne/binuqurçîne ni-quçandin
nuwaze pir bedew, pir de-lal
nû teze, ne kevn *“nû ha-tin, kevn hilatin”
nûbar [I] berê nû û tezenûbar [II] cureyekî ke-
vanên ku pê çend tîr bihev re tên avêtin
nûbar [III] dorannû bûn teze bûnnûciwan xortê nûgihiþtînûçe 1. xeber 2. agehiya
di heqê bûyerekê de
nûçegihan kesê rûdanandigihîne çapemeniyê; sa-lixdayî
nûjen hevdemnûjenî hevdemîtînûma heyvik, hilalnûn pênasa hera asan a
heyberên fîzyayî û kîm-yayî
nûner 1. temsîlkar, nimî-nende 2. qasidê saziyê
nûrandin/dinûrîne/bi-nûrîne 1. qat kirin 2.jenîn, dan ser hev 3. bikeys kirin
nûser nivîskarnûz tahmxweþnûza têjika ku nû ji maka
xwe bûyenûzenûz kûzekûz, kûre-
kûrnûzenûz kirin kûzekûz
kirin, kûrekûr kirin
O
276
o/O tîpa hejdehemîn a al-fabeya kurdî ye; deng-dêreke dirêj e, cîderkawê paþderkî ye, di be-lavbûna wê de dev gilo-ver e û asta belavbûnawê nizm e
-o! [I] baneþana gazîkirinê ya nêrzayan e mînak:Heseno tu li ku yî!/welatotu xweþ welatî!
-o {II] 1. paþgireke reng-dêrsaz e mînak: kuþo,fîto, gildo, gêjo 2. paþgi-reke kurtkiriniyê a sere-navan e mînak: Cindo,Misto
ober çarþeva mezinoberik çarþeva biçûkode jûrof! baneþana bêhntengiyêofeof kirin 1. ji ber xem
an jî êþekê gotin: ‘of!’ 2.ber tiþtekî ketin
ohr tewl bi tewl çêrandi-na sewalan
ohr bûn (da ku sewalbiçêre) di kêp de tewilîn
ohr kirin (da ku sewal bi-çêre) kap kirin û tewi-landin
ol 1. mezheb, terîqet 2.dîn
olam 1. xizmet 2. paleti-ya xelqê *“axa bi xulam,bi olam û bi tentene ye”
-olama dewletê xizmetamecbûrî
olamkar 1. xizmetkar 2.paleyê xelqê
olamkarî 1. xizmetkarî2. paletiya xelqê
olan halanolan dan 1. deng vedan,
bang vedan 2. halan danolaq hespê ku ne esîlza yeolçim devbelaþ, devçepeloleder tevgera dijî dîn û
terîqetêolederî dijberiya dîn û
terîqetêoldar dîndarolintî bêkar û xemsarolî dînîolk ohrolperest dîndarê nezanomet umetomit mefer, hêvîomitî dilovan-omitî li yekî kirin li ci-
hekî xerîb li yekî xwedîderketin
277
oxweþ!
-omit kirin hêvîdar bûnomitwar hêvîdaronc kemaxonî darên ku li gor hin
pîvanan qutkirî, keresteoqe cureyekî mengiraniya
îslamî yeor zikormeþk ziktêrdekorqelêþ dirindeyê ku zikê
nêçîra xwe diqelêþeoran bistikê tiþtê çandî;
qeseloreor dengê dewêr; bore-
bor-oreor kirin (dewar) qare-
qar kirinorisp fuhûþ, qûndetîorispî fahiþe, qûnekorîn/diore/biore qarîn
(dewar)orînî oreor
-orînî pê ketin ji niþkê veoreor kirin
oro! lo!ote odeox! baneþana kêfxweþiyêoxilme 1. lêgerin û tese-
lîkirin 2. ceng û çop-roja oxilmeyê heyama
ceng û çopêoxilme kirin 1. teselî ki-
rin 2. lê gerînoxir yom, qudûþ-oxir be riya te vekirî û bê
teþqele beoxweþ! baneþana þabûnê-oxweþ bûn 1. (di zimanê
zarokan de) pir xweþikbûn 2. bi rewþa heyîþabûn
-oxweþ kirin bi rewþapêkhatî kêfa xwe anîn
P
278
p/P tîpa nozdehemîn a al-fabeya kurdî ye; dengda-reke ku cîderka wê lêvkîye û awayê belavbûnawê girtî û hiþk e
pa pêpace di avahiyan de her
kuna ku li derve dinêrepacerê di dîwarên avahi-
yan de valahiyên ku ji boronahiyê tên hiþtin ûçarçiveyeke camkirî têde tê bicihkirin
pac nîþaneya serketinan aku didine kesê serketî
paç [I] careke ramûsanê*“kîr bi paçan mezin na-be”
-paç kirin ramûsandinpaç [II] pirtiyê qumêþ-paç li sêrî girêdan keça
xama zewicandinpaçal zengopaçe 1. devling, pance 2.
ser û piyên sewalên kugoþtê wan tê xwarin 3.þorbeya ser û piyan
paçik 1. piyên biçûk 2.tiþtê ku hatiye pêçan 3.bûjenên pêçayî yên ji ka-ristanê 3. parçeyeke
qûmêþ *“kum hebin,paçik zehf in”
paçik kirin 1. tiþtek lêalandin 2. bûjeneke kuhatiye hilberandin tiþteklê alandin (kirin qutî, sin-doq û derdankên din)
paçinî 1. sergincir 2. qi-rêjok
paçî (di zimanê zarokande) maç, ramûsan
paçî kirin (di zimanê za-rokan de) maç kirin, ra-mûsandin
padaþ 1. diyarî 2. qencî3. þabaþ 4. xelat
padaþ kirin xelat kirinpadîþah paþepag 1. xirbe, kelefe 2.
erdê ku lê avahî tên çêki-rin; erse
pageh qatê binî; jêrzemînpager gera hêzên ewleka-
riyê ya di nav taxan biawayekî dorvegerî
pahn pehnpahnik pehnikpahnî panîpahtin pehtinpaj piþk, parpajne paniya solê
279
panaz
pak 1. paqij 2. çê 3. qencpak bûn 1. çêbûn 2. pa-
qij bûn *“bav ku pak bû-ya, ev zuriyet bi dû nedi-ket”
pakdil dilpaqijpakî 1. çêyî 2. paqijî *“ci-
hê ku pakî dest dide, xe-rabî çi ye?”
pakîze 1. paqij 2. duþîzepak kirin 1. qencî kirin 2.
paqij kirin 3. bijûn kirinpaknivîs nivîsa ku baþ tê
xwendinpakrewan þehîdpakrewanî þehadetpal 1. qûntara çiyê 2. piþt
3. zevîpalan kurtanê ku davêjin
ser piþta keran *“þohre-ta kerî, palanê wî ye”
-palan qelibandin dest bizexeliyê kirin û fizirîn
palas berika ji mûyê bizi-nan *“heft hevling, li serpalasekê di avê de di-çin”
palav kîsê xavik û tenik êku ser zarok û têjikênnûbûyî di dundirê wî detên dinyayê
-palav dalêstin (maka tê-jikê) bi dalistinê têjik jikîsê xavik û tenik rizgarkirin
palavtin/dipalêve/bipa-lêve paravtin
palavgeh cih û îzgeha da-
werivandina bûjenanpalavte 1. parzûn 2. tiþ-
tê raparzandîpalax 1. cureyekî çêreyê
ye 2. çêreya dirêj û him-biz
pal dan 1. spartin 2. ve-lezîn 3. razan
paldank 1. kursî, sendelî2. piþtek, balîf 3. sparte
pale karker, îþkar, kirêkar*“dasa paleyî, nayê di-zîn”
palem pêþa dirêj a ku di-gihêje erdê
paletî xebata li kargeh, ze-vî, bax û rezan a bi dest-heqekê
palewan 1. gemþo, zoran-ker 2. mêrxas
palewanî 1. gemþoyî, zo-rankerî 2. mêrxasî
palgeh 1. balîf 2. kursîpalik 1. barê biçûk 2. cili-
ka ku di bin kurtên dedavêjin ser piþta keran
palir erdê ku dora wê ha-tiye sûrkirin
palpiþt piþtekpalpiþtî 1. destek 2. hev-
piþkîpalûke karistanpalûte xebata bi karbeþîpaldûm qûþpan [I] payînpan [II] pehnpanaz mucewherên qule-
bî/sexte
pance/pancik devdeling-pance hilçinîn devde-
ling hildan jorêpançilokî 1. qermîçokî 2.
daliqîpançilokî bûn 1. qermî-
çokî bûn 2. daliqînpandirûs nîvco, nivîþkanpandî çavdêrpandîgeh çavdêrxanepanêr pandîpangeh gompanik pehnikpanî 1. paþiya pê 2. dawi-
ya solê *“ê ku jinê berde,li paniyê nanêre”
panjehr dermanê jehrkujpanos 1. çira 2. þemal-panosa deryayî çiraya
zeryayîpapûç pêlavên zarokanpapûr [I] riya erebeyan, ri-
ya þoþêpapûr [II] alava ku li serê
xurek tê pehtin û bineftê dixebite
papûr [III] keþtiya rêwi-yan
paqij 1. pak, neqirêj 2.xwîþirîn 3. þûþtî
paqijî 1. pakî, neqirêjî 2.xwîþirînî 3. þûþtîtî
-paqijiya regezî þer ûqirêna dijî irqekê ku he-bûna wî li herêmekê na-yê xwestin
paqij kirin 1. pak kirin 2.þûþtin
par [I] sala borî *“feqîr ûjar, wek par û pêrar”
par [II] 1. behre 2. beþ 3.hise 4. bir *“du parênxizaniyê, nezanî ne”
par [III] 1. paþ, dû, piþt2. piþt ve
-ji paran ve ji aliyê piþtêve; paþ ve
parak cureyekî xwarinêye û ji êrd tê çêkirin
parastin/diparêze/bipa-rêze 1. berevanî kirin2. hemete kirin *“gund,bê se nayê parastin”
parav [I] 1. kesê ku herdem galte, henek ûpêkenînan dike û ji tixû-ban dertê 2. bizava be-redayî û bêbingeh
-paravek dan xwe (her çi-qas ziravqetî be jî) xwegijgijandin û rahiþtin ka-rekî
parav [II] galte, henekparav [III] 1. teze, nû 2.
ter, þilparavî [II] baravî, dawe-
rivîparavî bûn baravî bûn,
dawerivînparavî kirin baravî kirin,
dawerivandinparavtin/diparêve/bi-
parêve 1. dakirin 2.parzûnandin 3. daweri-vandin
parçe 1. jê hinek 2. par
280
pance
281
parleþker
3. tîke 4. beþparçe bûn 1. jê hinek ve-
qetîn 2. parve bûn 3.tîke bûn 4. beþ bûn
parçe kirin 1. jê hinekveqetandin 2. parve ki-rin 3. tîke kirin 4. beþkirin
parçeparçeyî 1. parparî2. tîketîkeyî 3. qisimqe-re 4. hûrhûrî
parçeparçeyî bûn 1. par-parî bûn 2. tîketîkeyîbûn 3. qisimqere bûn 4.hûrhûrî bûn
parçeparçeyî kirin 1.parparî kirin 2. tîketî-keyî kirin 3. qisimqerekirin 4. hûrhûrî kirin
pardar 1. þirîk 2. hevparpardarî 1. þirîkatî 2. hev-
parîpardem xebata yekdanî/
nîvrojîparêz 1. li gorî pîvaneke
tenduristî mîhengkirinaxwarin, vexwarin û têki-liya zayendî 2. bîstan
-parêza devê xwe neki-rin persenga devê xwe ûendazeya gava xwe ne-zanîn
parêzer 1. kesê ku beryekî din ve berevaniyêdike 2. wekîlê qanûnî
parêzgar 1. walî 2. serdarparêzgarî 1. wilayet 2.
eyalet
parêzgeh 1. bingehê pa-rastinê 2. cihê karê se-rokê bajêr; baregeha ba-jarvaniyê 3. bajarê me-zin ê ku bi destê parêz-garekî tê rêvebirin
parêzkar 1. muhafezekar2. mertalê ji bo xwepa-rastinê
parêzkarî muhafezekarîparêzname nameya bera-
vanîkirinê ya li dadgehêpargon/pargûn cihoka
biçûk a li dora konanparî xwarina bi qasî da-
qurtandinekê; cûmekexwarinê *“giliyekî wisabibêje ku pariyekî nênbipêje”
parjimare jimareyên da-beþkirinê; jimareyên þi-kestî yên wekî 1.5, 3.6 ûhwd
parjinandin/diparjinîne/biparjinîne (r) hevo-kek ji aliyê rêzimanî vedahûrandin û ferisandin
parî [I] xwarina bi qasîcûmekî
-parî di dêv de werimînqotê devê xwe cûtin ûqurt nekirin
parî [II] cureyekî çêreyaku diþibihe xilorkê
par kirin beþ kirin, teq-sîm kirin
parleþker di herêmekê demilekî artêþê
parmend 1. hevpar 2.xwedîpar, þirîk
parmendî 1. di karekî dehevparî 2. di qezencekêdexwediyê pareke kifþki-rî; þirîkatî
paronek golikê yeksalepars destê xwe dirêjî xel-
qê kirin da ku sedeqeye-kê bidinê; rewcî, gedan-din *“bila dil bi dil be,tûrikê parsê li mil be”
parsek rewcîger, geda*“du parsek, li deriyekînabin”
parseng persengparsiw parsû parsî parsû *“parsiyê ji-
nê xwar e” pars kirin rewcî xwastin,
gedandinparsû hestiyên parxanêpart 1. 30 gurzên giyayî
2. lûsên zadê çinandîpartî rêxistina bipergalpartîzan 1. alîgir 2. he-
wandiyê rêxistineke bi-pergal
part kirin 1. 30 gurz giyadan ser hev 2. zadêdirûtî lûslûsî dan serhev
partpartî 1. komkomî 2.lûslûsî
partpartî kirin 1. komko-mî kirin 2. lûslûsî kirin
parxan hestiyên ku di herdu kêlekên lêþ de ne
parxêl ereboka hespanparzemîn ji þeþ parçeyan
her parçeyekî nîgaþî yêcîhanê yî wek: asya, ew-ropa, amerîka, awistral-ya, afrîqa, antarktikayê
parzûn alava dawerivan-dinê
parzûnandin/diparzû-nîne/biparzûnîne 1.raparzîn 2. dawerivan-din
pas 1. tiþtê servekirî 2. rûtû tazî
pasar 1. parçeyê ku diserbanê de dirêj dibe 2.rêþiyên ku bi serê xalîçe-yan ve dirêj tên hiþtin
pasawe hincet, behanepasevan 1. nobedar 2. pa-
rastvanpasik 1. rastahiya vala 2.
qad, meydanpaspaye bêkesayetpastîn paþstû, berstûkpaþ 1. piþt 2. dawî-paþê piþtî vê û ne niha-bi paþ ve avêtin 1. egle
kirin, taloq kirin 2. bi de-rengiyê xistin
-bi paþ ve dayîn cardin lêvegerandin
-paþ baranê ga cil kirinpiþtî bûyerê lez danxwe
paþbend 1. ji dawiyêber bi destpêkê; çep 2.paþgir *“kitêba meri-
282
parmend
283
paþverû
yan, paþbendî têxwendin”
paþberek di þeran de eni-ya ku li paþiyê disekine
paþbêj kesê ku kurtepis-tan digerîne
paþbêjî kurtepist paþdeman pêþdeneçûnpaþdir segê harpaþe 1. torin 2. desthilat
*“kereng tên ji kaþan,xwarina ker û cehþan çidike li mala paþeyan”
paþepêl dijî aliyê rast-paþepêl siwar bûn berê
xwe dan boçika sewalê ûpiþta xwe dan sêrê wê
-(kincek) paþepêl li xwekirin aliyê piþtê danpêþiyê, ê pêþiyê jî danpiþtê û wisa li xwe kirin
paþgir (r) qertafa ku tê da-wiya peyvan wek: mê-ranî, razdar, cenga-wer...; paþpirtik, paþ-bend
paþgo pêvek, îlawepaþgotin 1. gotina dawiyê
2. kurtepistpaþil 1. paxil 2. hembêz
3. cêba paþilê *“destê di-zan naçe paþilê”
-di paþila xwe de xwedîkirin jê hez kirin û biher awayî parastin
paþil bûn 1. hamile bûn,ducanî bûn 2. xwe spar-tin yekî û di bin mineta
wî de manpaþî dawîpaþîn 1. a/ê hera/herî da-
wiyê 2. axirî-cara paþîn sefera dawi-
ye, qola axiriyêpaþîv 1. di sahûra rojiyê
de danê xwarinê 2. xwa-rina danê nîvê þevê
paþling 1. feþk, pêxem 2.pêavêtinber
paþmîr kizîrpaþpenî dema ku kesek
ne li cihê xwe be-biryara di paþpeniyê de
di dadgehê de darizandi-na kesekî bêyî ku ew liwir be
paþpê dijî îstiqameta a-sayî
paþpêkî dijayetiya aliyê a-sayî
-paþpêkî meþîn piþta xwedan îstiqameta aliyê çû-nê û wisa meþîn
-paþpêkî siwar bûn berêxwe nedan aliyê çûyînêû wisa siwar bûn
paþnav 1. navê malbatê êku pê tê nasîn 2. leqeb
paþstû katara stûyîpaþteng qûþa ku davêjin
dawiya palanê keran daku di serejêran de bi serre neþimite
paþveçûn 1. þundeman2. vegerîn
paþverû xêrnexwaz
paþvexistin eglekirinpaþwer 1. kesê ku li pey
tê 2. serokê ku cihê se-rokê berê digire
paþwerî serokatiya çendkesan a li pey hev
pata 1. wekhev 2. fîtpata bûn 1. wekhev bûn
2. fît bûnpatal xirdik, qamkinikpatalî xirdiktî, qamkiniktîpate [I] silav-pate lê xistin silav danpate [II] pîne-pate kirin pîne kirinpatexur 1. xwefiroþ 2. da-
rê destê neyaranpatêk paçik, deste-patêkek pere tomarek
dirav-patêk bi patêk keys ki-
rin deste bi deste danser hev
patik paþstû, þatikpatile cureyekî nên epatîle çavdêrîpatox mêweya xerabûyîpatpatik tiving û deman-
çeyên zarokan a ku pêdilîzin, teqteqok
patrome lûl, fetrûmpatrome kirin lûl kirin,
fetrûm kirinpaverîng mêweyên ku bi
emadê xwe ji darê rijiya-ne erdê
pawan [I] 1. panêr 2. ben-dewar
pawan [II] çêregeha tay-bet
pawan [III] gerandina karû baran bi awayekî na-vendî; rejî
pawankar kesê ku geran-dina kar û baran ji bilîxwe nade kesî; rejîkar
pawankarî rejîkarî, karêku ji aliyê komekê tenêve tê gerandin
-pawankariya bazirganîkar û barên ticarî yên jialiyê komikeke berje-wendîparêz ve
pax hesta tirsê a domdarpaxav [I] metirsî, fikarpaxav [II] qîm û qedrdanî-paxav (pê) kirin qîm pê
anîn, pê qayîl bûnpaxil 1. paþil 2. hembêz
*“destê wî, rast naçe pa-xila wî”
paye 1. rutbe, raye 2.rûmet 3. pile
payeberz/payebilindrayedarê bilind
payeberz/payebilindbûn rutbeyeke ji a berêzêdetir wergirtin
payedar 1. rayedar 2.mandî, nemir
payetext bajarê sereke yêrêvebiriya welêt; serba-jar
payîn/dipê/bipê 1. çav lirê bûn 2. li bendê man3. raçav kirin
284
paþvexistin
285
pelandin
payîz demsala beriya zi-vistanê *“bihar hate raki-rin, payiz hate dakirin”
payîze cureyekî genimêku tovê wî payîzê tê re-þandin
paymal talanpaymal kirin talan kirinpaytext payetextpazdeh 1. hejmara beriya
þazdehan û piþtî çarde-han 2. jimareya 15’an*“ji gotinê heta kirinê,pazdeh sal hene”
pazdehem(-în) di rêzapazdehan de
pazen pîneyê pemboyîn pazne heyveronpeder bavpederþahî baviksalarîpegr dûrdpegrandin/dipegrîne/
bipegrîne di tiþtên avîde unsurên giran daxis-tin jêrê
pehîn lêdana bi piyan -pehîn avêtin bi piyan lê
xistinpehn 1. rast 2. meht 3.
tehtevêlkîpehnî/pehnayî 1. rastayî
2. mehtîpehn bûn 1. meht bûn 2.
pelçiqînpehn kirin 1. meht kirin
2. pelçiqandinpehtin/dipêje/bipêje 1.
ji xwarinê re amade kirin
2. pijandin 3. stewandin*“temûz dipêje, tebaxdirêje”
pejirandin/dibejirîne/bipejirîne 1. qebûl ki-rin 2. çespandin
pejirîn/dipejire/bipeji-re 1. qebûl bûn 2. çespîn
pejk çilka bijiyayîpejilandin/dipejilîne/
bipejilîne 1. hilweþan-din 2. wêran kirin
pejilîn/dipejile/bipejile1. hilweþîn 2. wêran bûn
pejinandin/dipejinîne/bipejinîne kesaxtin
pejmûrde 1. jihevdeketî2. perîþan, þerpeze
pejn pêjnpekandin/dipekîne/bi-
pekîne 1. pengizandin2. firandin 3. derew ki-rin
-jê pekandin 1. dexesî lêkirin 2. jê behicîn
pekîn/dipeke/bipeke1. pengizîn 2. baz dan3. firîn
pekîner 1. zirzop 2. jibe-ravêj
pel [I] 1. per 2. rûpel 3.belçik *“pelên darê, da-rê dixemilînin”
pel [II] car, teql, qol-pel xwarin gon xwarinpelandin/dipelîne/bi-
pelîne 1. teselî kirin 2.temasî lê kirin 3. miz
danpelaþ 1. giyayê bêkêr; pûþ
2. kewaþe-pelaþ kirin kewaþe kirinpelate 1. belav 2. belawe-
la pelax çêreya hiþkbûyîpelaxtin/dipelixîne/bi-
pelixîne 1. bi ser hev detewandin û pelçiqandin2. dewixandin û hûrî serhev kirin
pelçim belçikpeldank 1. rûpeldank 2.
diravdankpele lezpele kirin lez kirinpelemar 1. firsenda dem-
demî ya ku her carê bidest nakeve 2. êrîþ
pelemar dan êriþ kirinpelendar 1. çoyê darînî
an jî ji lekê yê ku hêzênewlehiyê bi kar tînin û bikêrî lêdanê tê 2. fîþengaronîker a ku ji bo kifþki-rina hedefê tê teqandin
pelg cureyekî daran e*”sîbera pelgê, ne ji boxwe ne ji bo xelqê”
pelije qismet, nesîbpelijîn/dipelije/bipelije
1. bizivîn 2. xebitînpelisandin/dipelisîne/
bipelisîne 1. hûr kirin2. çînîn
peliþandin/dipeliþîne/bipeliþîne hilweþandin,
rûxandinpeliþîn/dipeliþe/bipeli-
þe 1. tev dan, tev li hevkirin 2. hilweþîn, rûxîn
-peliþîn hev hilperikînhev û li hev xistin
peliþqe 1. pûç 2. kevin ûperitî
peliþqe bûn 1. pûç bûn2. kevin bûn û peritîn
pelixandin/dipelixîne/bipelixîne pelaxtin
pelixîn/dipelixe/bipeli-xe 1. bi ser hev de tewînû pelçiqîn 2. dewixîn ûhûrî ser hev bûn
pelîd 1. nebaþ 2. îblîs,þeytan
pelîdî þeytanîpelîka behane, hincetpelîn tiþtê ji pelan çêbûyepelîse pelije, qismetpelp pelîkapelpût kirin 1. eyb bi de-
rewan veþartin 2. derewpîne kirin
pelû kanikên çavanpelûl pelûrê ku bi doþavê
hatiye çêkirinpelûr xwarinên ku zêde
pijiyane û êdî þibihînehêvîr
pembo çêreyeke cihên a-vî ye û jê qumaþ û pînetên bidestxistin
pemboyîn pînê û pirtiyêku ji pemboyî çebûye
pena 1. hawar 2. daxwaz
286
pelaþ
287
peqandin
3. hêvîpenaber kesê ku hawara
xwe digihîne welat, alîan jî kesekî da ku jiyanawî ji belayê bê parastin;koçberê bêwar, multecî
penaberî îltica, koçberîpenah îltica, koçberîpenahgeh 1. cih an jî we-
latê ku penaberan dihe-wînin 2. wargeha pena-beran
penaxwaz kesê ku hewan-dinê ji aliyekî dixwaze
penc lepê dirindeyan-penc kirin bi pencikan lê
xistinpenceþêr þêrpencepencik neynûkên ajalên
wekî se, gur, pisîk û hwdpencirûk erîþa bi neynû-
kan-bi pencirûkan li qûna
xwe ba ketin ji kirinaxwe poþman bûn û beri-ya xelqê nefsa xwe cezakirin
pend 1. nesîhet, þîret 2.gilok *“pend pendêncenabê Mûsa ne, fêl fê-lên gorgorê firewin in”
-pend dan þîret kirinpendî xuya, diyarpeng sekinî û neherikbarpengav 1. lîtav, avherî,
herîrêtik 2. cihê ku av lêhildipengire
pengirîn/dipengire/bi-
pengire 1. (av) gol bûnû fûrîn 2. (endamê êþi-yayî, þkiyayî û hwd) xwîntê de reþ bûn û werimîn
pengivandin/dipengivî-ne/bipengivîne (av) dan sekinandin û kiþanawê dan astengkirin
pengivî ava sekinî û ne-kiþiyayî
pengivîn/dipengive/bi-pengive (av) sekinîn ûnekiþîn
pengizandin/dipengizî-ne/bipengizîne 1. hil-firandin 2. hilpekandin
pengizîn/dipengize/bi-pengize 1. hilfirîn 2.hilpekîn
pengîn/dipenge/bipen-ge (tiþtê avî) kom bûn
penî 1. piþt 2. xuya 3. bê-deng
penîr adaneke þîrê neke-landî yê havênkirî ye
pep/pepik 1. (di zimanêzarokan de) pê 2. (di zi-manê zarokan de) sol anjî gore
pepûk 1. cureyekî çivîkane û dike qebeqeb 2. bê-kes û belengaz
-pepûkê! belengazê, bêke-sê!
-pepûko! belengazo, bêke-so!
peqandin/dipeqîne/bi-peqîne tiþtên nepixî te-
qandinpeqijîn/dipeqije/bipe-
qije xwe bi xwe peqînpeqijok peqpeqokên si-
rûþtîpeqîn/dipeqe/bipeqe
1. biþkuvîn 2. biþku ve-bûn *“gul li gulê dinêreû dipeqe”
peqpeq cihê werimî yê bikêm û amas
peqpeqok 1. gogikên kubi ser ava pir kelyayî ûkefa sabûnê dikevin 2.peqpeq
per 1. rûpel 2. bask 3.pel û pot 4. belg *“ece-lê gêrikê tê, per û bas-kên wê hêþîn dibin”
-per û bask pê ve hatinpir þa û kêfxweþ bûn
perandin/diperîne/bi-perîne 1. derbas kirin2. bi dest xistin
perasî parsîperaþ 1. giya û dara ku
þax û belçikên wan pir in2. elokê ku xwe digijgi-jîne *“dara peraþ, siyawê jî fireh e”
-peraþ dan 1. þax û guçildan 2. gijgijandin
-peraþ kirin 1. þax vedan2. gijgijandin 3. veperi-mandin
perat sermaya hiþk; hiþkî perav 1. bejahiya li kêle-
ka aviyekê 2. pêlên avê
Percîs gerestêrkek eperç/perçaf wermperçem 1. nîþaneye ser-x-
webûna gelekî; ala 2.navçavik 3. tûncik
perçifandin/diperçifîne/biperçifîne 1. weri-mandin 2. xwe qure ki-rin û rikê xwe anîn
perçifîn/diperçife/bi-perçife 1. werimîn 2.qure û hêrshatî bûn
perçiqandin/diperçiqî-ne/biperçiqîne peli-xandin û vîrçoqî kirin
perçiqîn/diperçiqe/bi-perçiqe pelixîn û vîrço-qî bûn
perçîn 1. alava ku kaxe-zan bi derziyên xwe yêntaybet ve hev ve dike 2.parçeyê xurtkirina tiþtêlawaz
-perçîn kirin 1. bi der-ziyên perçînê kaxez ûhwd bi hev ve kirin 2. biparçeyekî tiþtek xurt ûqayîm kirin
perdax [I] îskana avê ûçayê
perdax [II] çirûsandin-perdax kirin çirûsandinperde 1. pîneyê tenik ê ku
di malan de li ber pace-yan ve dadiliqînin 2. diþanoyê de birên lîstikê
-perdeya parastinê di a-lavên dîtbarî de pergala
288
peqijîn
289
perî
berevaniyêpere dirav *“ji pereyan
þirîntir, dîsa pere ye”perehiz keysopereng kuzotî û bizot-perest paþgirek e û wate-
ya jêhezkirin, îbadetki-rin û parastinê didepeyvê
perestgeh cihê îbadetê;mabed
perestin/diperêse/bi-perêse 1. îbadet kirin2. jê hez kirin 3. nokerîkirin
perg 1. dûrd 2. bendesolpergal 1. nîzam 2. alav,
amûr-pergala cîhanê ya nû
nîzama teze a dinyayê-pergal rakirin mal talan
kirin û þop li dewsa xwenehiþtin
pergar 1. nexþeya avaki-rinê 2. alavên pêwist ênçêkirin, tûjkirin, girêdanû hwd
pergeh iroþgeha pergalênnivîsînê wek kaxez, pê-nûs, lênûsk, jêbir û hwd
perger alaveke pîvandinanîvçemberê ye
pergihandin/dipergihî-ne/bipergihîne 1. pê-çan 2. destedesteyî danser hev 3. bi keys kirin
perginde 1. belavbûyî 2.peritî 3. derbider
perginde bûn 1. belavbûn 2. peritîn 3. derbi-der bûn
perginde kirin 1. belavkirin 2. peritandin 3.derbider kirin
pergî xavik û postikekêþefaf ê ku li ser nebat ûendamên hesas û teniktê dîtin
perik 1. rûpelên biçûk 2.baskên firindeyên biçûk3. kaxezên pêçana baçi-kan
perisandin/diperisîne/biperisîne 1. pêþ ve bi-rin 2. kemilandin
perisîn/diperise/biperi-se 1. pêþ ve çûn 2. ke-milîn
periþt ezperestperiþtin/diperiþîne/bi-
periþîne teselî kirin ûtemtêl dahûrandin
peritandin/diperitîne/biperitîne 1. kevn kirin2. rûçikandin 3. kelekûtkirin, pir lê dan
peritîn/diperite/biperi-te 1. kevn bûn 2. ji berkevniyê qetîn 3. qefilîn4. rûçikîn
perixandin/diperixîne/biperixîne miz dan
perî [I] cihê taybet ê ku jibo bûka teze hatiye per-dekirin û xemilandin
perî [II] perwane
perî [III] tîrojperî [IV] jina þox û ciwan;
zerî *“ji weliyan perî, jiperiyan xwelî”
perî [V] cina hera bedewperî [VI] belavbûn-perî dan silikînperandin/diperîne/bi-
perîne 1. (mirov) se-walê nêr berdan ser se-wala mê 2. (qebrax) mêrberdan ser qûnekan
perîn/dipere/bipere 1.(sewalê nêr) baz dan ser(sewala mê) 2. wekî se-walan tûþî jinan bûn
perîþan 1. kesê ku di ha-lekî ne tu hal de ye;pejmûrde 2. belengaz3. kepaze
perîþan bûn 1. pejmûrdebûn 2. belengaz bûn 3.kepaze bûn
perîþanî 1. pejmûrdetî 2.belengazî 3. kepazetî
perîþan kirin 1. pejmûr-de kirin 2. belengaz ki-rin 3. kepaze kirin
perîzade 1.jina nazdar aji nifþê periyan 2. cure-yekî nexweþiya ku ger-denê diwerimîne
perjan perjînperjîn dîwarê darînî yê ku
didine nava avahiyekîperjîn kirin (ji bo paras-
tina ji ziyanan) li dorabîstan, bax û hwd sûr
jenînpermalî sewalên bibask
ên malêpermêw belgê dara mê-
weyêpero 1. pîne 2. pirtîperok 1. pero 2. nexwe-
þiya dirmdarperokî kes, tiþtê an jî ci-
hê ku nexweþiya dirm-dar bijiniyê
perokî bûn tûþî nexweþi-yeke dirmdar hatin
perokî kirin nexweþiye-ke dirmdar bijinandinke, tiþt an jî cihekî
peroþî heyecan, coþîperoþmend kesê bi heye-
can û kelegermperperok cureyekî bihu-
kên firinde ye; kerkene,belbelîtank
perpût 1. bizdiyayî 2. pe-ritî
perpût kirin 1. bizdan-din û aciz kirin 2. lê danû peritandin
perpitîn/diperpite/bi-perpite 1. qirqilîn 2. ve-gevizîn
perseng 1. pîvan 2. pîva-na bi qasî 15 kîlometroyî
-persenga devê xwe za-nîn endazeya tixûbêxwe zanîn û li gorî wêtev gerîn
persîv nezle, çilmaspert 1. tiþtê nas û li pir de-
290
perî
291
pesibîn
ran heyî; bêserûber 2.tewþ
pertaf salixên bifort û ne-pixandî
pertaf kirin salixên bifort û nepixandî vegotin
pertal têkberên kevne-kotik
pertav [I] tîj, tîrojpertav [II] taqet, qeram-pertav tê de neman
qudûm tê de nemanpertav [III] pa û pesn,
fort-pertavek dan xwe for-
tê xwe kirinperû 1. xelat 2. xiþir û
rêþiyên þûþeyî yên kudi dora çirayê de dadi-liqînin
-perû kirin xelat kirinperûk 1. kevnare 2. rû-
pûþ 3. pîne, peroperûkxane 1. saziya ku
alavên dîrokî di pêþan-geha xwe de radixe 2.karistana rûpûþan, firoþ-geha rûpûþan
perwa tirs û sehmperwane 1. perikên ku bi
hêza ba, agir û gêrebayêdizivirin û hewayeke sardidine hundir an jî he-waya hundir a germdavêjin derve; bajen, ba-weþînk 2. perperok
-bûn perwane 1. li hevçûn û hatin 2. li dora
hev zivirînperwaz 1. firîn 2. çarçiveperwazname 1. destûrna-
me 2. destûra firînê yabalafirekê 3. di malperêde rêbaza bikaranînê
perwer hezkirî û parastîperwerî dilsojîperwerde 1. fêr 2. hîn-
bûnperwerdehî 1. amojkarî
2. fêrkarîperwerdekar 1. amojkar
2. fêrkarperwerde kirin 1. amo-
jandin 2. hîn kirinperwerdenas fêrnasPerwîn gerestêrkek eperzîn 1. çemedankê ka-
xez û nameyan 2. poste3. name
pes pezpesar 1. dibûr, beroj 2.
kaþ û kerîþpesartin/dipesêre/bi-
pesêre 1. spartin 2. bitiþtekî xurt tiþtekî lawazdestek kirin
pesdeng dengê nizmpesdengî rewþa nizmiya
dêngpesend 1. çesp 2. pejrpesend kirin 1. çespan-
din 2. dan qebûlkirinpesibîn/dipesibe/bipe-
sibe 1. ber bi rûxîne veçûn 2. li ser henceyekêbûn
pesinandin/dipesinîne/bipesinîne xwe qure ki-rin *“aþ digere, qeraþxwe dipesinîne”
pesn 1. nîþandana kar, xe-bat û kesayetiya mirovî;pa 2. fort, fors *“derewli biyaniyê, pesn li pî-riyê”
-pesna xwe dan fortê xweavêtin
-pesn dan 1. pa dan,medh kirin 2. fors kirin*“mala bavê min dûrbûya, min dê têr pesnawan bida”
pest 1. pêkutî, zextî 2.tundî 2. giranî 3. givaþ-tin
pestandin/dipestîne/bi-pestîne giraniyek danînser û pê givaþtin
peste stranên sivik û bilezpestek qutik, kiraspestîl 1. bastêq 2. her
tiþtê ku wekî hêvîr hati-ye strandin; helîse
-kirin pestîl pelçiqandinpest kirin giranî dan serpeþar ramyarî, siyasetpeþarî ramyar, siyasîpeþarvan siyasetmedar,
ramyarpeþk [I] par, beþ-peþk avêtin dabeþ kirin,
qurhe kiþandin-peþk li gû ketin siûda
bêxêr parê ketin
peþk [II] çirûsk, holepîtpeþk [III] eynî, piþkpeþkek 1. hinek 2. piçekpeþkilîn/dipeþkile/bi-
peþkile (civîn, þahî ûhwd) belav bûn
peþm hirîpeþmîn her tiþtê ku ji hi-
riyê çêbûyepeþûþ 1. xilûxe 2. genijî
û kirêtpetixîn/dipetixe/bipeti-
xe îflas kirin, malwêranbûn
petî zelal û vawêrtîpetî kirin 1. zelal kirin û
vawêrtin 2. (ziman) pey-vên biyanî jê avêtin
petîx cureyekî berênbîstanan e, havînan der-tê û nepijî tê xwarin
petrome çikandina çiqi-lekî ter di dareke din aqelaþtî an jî cerx kirî de
petrome kirin çiqilê da-reka ter di dareka din debi cih kirin
pev bi hevpevçûn þer û lihevxistinpevhatin lihevhatin, aþtîpevketin belapêþkarîpevzeliqandin zeliqandi-
na bi hev vepexþ weþanpexþan nivîsa asayî ya bi
awayekî lihevhatî hatiyenivîsandin
pexþ kirin weþandin
292
pesinandin
293
peyn
pey piþt-dan pey 1. li piþt çûn 2.
lê gerîn 3. (da ku xwe bi-gihînê) hewl dan
-ketin pey 1. þop geran-din 2. (da ku xwe bi-gihînê) hewl dan
peya [I] mêr, zilam-peyayê çargurçik mêrê
mêrxaspeya [II] peyarpeya bûn 1. daketin jêrê
2. nîþtinpeyak 1. peyar 2. di kiþi-
kê de leþkerên pêþmergepeya kirin 1. daxistin jêrê
2. anîn xwarêpeyam 1. agehî, xeber, sa-
lix 2. pêxempeyamber 1. pêxember
2. qasid, sefîrpeyamnêr kesê ku peya-
mên buyerekê ji naven-deke çapemeniyê re di-þîne; nûçegihan
peyamnêrî nûçegihanîpeyandin/dipeyîne/bi-
peyîne 1. yek bi yekî/dîmenguhêzekî dan pa-yîn; lê telandin 2. ji bokarekî hewl dan
peyar 1. peya 2. bê hesp*“her kî li hespê hevalansiwar e, herî peyar e”
peyarê 1. riya taybet a pe-yaran 2. di kêlekên kola-nan de riya ku tenê pe-yar tê re diçin û tên
peyatî meþa bi piyanpeyde li ber çavan, xuyapeyde bûn 1. çar bûn,
pêk hatin, çêbûn 2. ber-dest bûn
peyde kirin 1. çar kirin,pêk anîn, çêkirin 2. bidest xistin
peyderpey li dû hevpeyivdar 1. gotarbêj 2.
berdevkpeyitandin/dipeyitîne/
bipeyitîne 1. îsbat kirin2. pesend kirin
peyivîn/dipeyive/bipe-yive 1. xeber dan 2.axaftin 3. qise kirin *“biqasî bejna xwe bipeyi-ve”
peyk 1. qasid 2. alava kuji heyvê weþanê dike
peyker mînakê mirov,ajal û hwd ên ji kevir,gêç, hesin, dar û hwd ha-tiye çêkirin; heykel
peykersaz kesê ku jibûjenan heykelan dadi-roje; heykeltiraþ
peyman îtifaq, muahede-peymana civakî makeza-
gon-peymana tomerî îtifaqa
bikomasî-peyman girêdan îtifaq
kirin, li hev kirinpeyn 1. talaza gemara aja-
lan 2. (da ku berên wanbaþtir bin) gemara ajalan
an jî bûjena kîmyayî yaku li zeviyan direþînin*“heçî deyn e, ew peyne”
pey re 1. piþt re 2. paþêpeyrew 1. xelef, paþwer
2. murîdpeyrewî 1. xeleftî, paþwe-
rî 2. murîdîpeyt îsbat û delîlpeyv hemû gotinên wate-
dar ên zimanekî; bêje,kelîme *“peyva xweþ, bi-hara dilan e”
-peyv darêjtin bêje sazkirin
-peyv li peyvê sekinîngotin hatin ser gotinê
peyvdar berdevkê fermîyê dexgeheke mîrî an jîsaziyekê
peyvnasî (r) zanista kucureyên bêjeyan diferisî-ne û jê re rêbazan datîne
peywendî têkilî, eleqepeywir vatinî, wezîfepeywirdar 1. wezîfedar
2. karmendpeywirdar kirin wezîfe-
dar kirinpeywendî têkilîpeyxam îlhampez mih û beran *“pezê
nêr, ji kêrê re ye” -pez hate baniyan û xwir
kete kebaniyan kar nê-zîk bû û karker liviyan
pezare derd, jan
pezkovî bizina kovîpezîzank qurtikpezûdan spêdeya zû, e-
lind, berbangpezvan kesê ku pêz xwedî
dikepezvanî karê sexbêrkirina
pêzpê [I] endamê ku li serê tê
meþîn; pî-pê dan erdê heter kirin-pê li boça seyî kirin ket
ber bextê bênamûsanpê [II] cînavka lihevxistî
ya ku ji /bi wê-wî/ hatiye -pê de pê de 1. hêdî hêdî
2. vir de û wê de-pê de ketin 1. pê re mijûl
bûn 2. tê alîn-pê re 1. bi wî/wê re 2. di
gel wî/wêpêbaz pireya peyaranpê bilîn 1. pê alîn 2. pê
re egle bûnpêç pîneyê ku li endamê
þkestî û birîndar tê alan-din
pêçan/dipêçe/bipêçe1. paçik kirin 2. lê alan-din
pêçandin/dipêçîne/bi-pêçîne 1. paçik kirin 2.lê alandin
pêçayî 1. paçik-kirî 2. a-landî, dorpêçkirî
pêçe çarçefa ku jinên mi-silman li xwe dipêçin
pêçek qumaþê ku li zaro-
294
pey re
295
pêkol kirin
kê nûbûyî tê alandinpêçik kaxeza paçik-kirinêpêçî tilî *“pêçiya ku ne-
çe qulê, tiþt pê venadin” pêçîn/dipêçe/bipêçe lê
alînpêçk tiþtê ku li ser lûleye-
ke kinik hatiye alandinpêçke 1. taye, çerxe 2. to-
terîkpêçûlk erebokeke biçûk a
ku zarokên viringî di-kinê û bi dest dajon
pêdanî alîkariya diravîpêderî çarçiveya dêrîpêdivî 1. pêwistî 2. la-
zimîpêdizkî meþa nermînga û
teletel-pêdizkî çûn nermînga û
teletel bi rê ve çûnpê ewle bûn pê ve emîn
bûnpêgeh [I] meqampêgeh [II] 1. qad 2. war
3. herêmpêgeh [III] daþir, destþokpêger 1. qad 2. piyase-pêgera nêçîrvanan he-
rêma nêçirêpêgermok çûn û hatina
di qadekî de; gergemok-pêgermok gerandin ji
serê qadekî heta serê dinçûn û hatin
pêgiran teral, selexane-pê girtin 1. bi alikariya
tiþtekî tiþtekî din girtin
2. lê peyde bûnpêgirtî 1. beng 2. peyrewpê hesandin 1. hiþyar ki-
rin 2. agahdar kirin 3.hîn kirin
pê hesîn 1. hîs kirin 2. za-nîn 3. hîn bûn *“agir pêkeve jî pê nahese”
pêhêl bihêlpêhin pehînpêjandin/dipêjîne/bi-
pêjîne pijandinpêjimêr alava ku pê he-
sab tên kirin; çortikpêjinkar bihîstiyarpêjn seda, deng, awaz-pêjna te nayê deng û a-
waz ji te dernayê-pêjna tiþtekî kirin beri-
ya bûyînê bi tiþtekî hesînpêkan mumkinpêk anîn 1. bal pê anîn 2.
þiyan, karînpêkenî 1. elewat 2. rêþke-
niyê alemê *“gur pîr di-be, dibe pêkeniyê kûçi-kan”
pê kenîn 1. bi yekî tira-neyê xwe kirin 2. ber biyekî ve besimîn
pêkenok laqirdî, tiranepêk hatin 1. bal pê hatin
2. çêbûn, saz bûnpêkol 1. erdkolana sewa-
lan a bi piyan 2. xwestinpêkol kirin 1. (sewal) bi
piyan erd vekolan 2. (mi-rov) xwestin û heter ki-
296
pêkutî
rinpêkutî 1. zext û tundî 2.
îsrar, heterpêk ve bi hev repêkvejiyan heyata bi te-
vayîpêl [I] dem, qaspêl [II] lemperên zeryayê-pêl dan (zerya) lemper
danpêl [III] hilma bayîpêl [IV] rêjeya gihiþtinê ya
alavên ragihandinêpêlav sol *“kurmanc têr
dixwe û li pêlava xwe di-gere”
pêlawaz 1. di helbestakevn de ristên arûzê 2.teql û kirpa gotinê
pêlawazdar helbesta ku ligorî arûze hatiye ristin
pêlawer kesê ku keþtiyêdajo
pêlekan silim, pêpelûk*“dinya pêlekan e, ra-bûn jî heye, peyabûn jîheye”
pêlepaþ paþepêl, paþpêpê lê kirin pêpest kirinpêlîstik/pêlîstok tiþt û
miþtên ku zarok pê ba-ziyê dikin; tîtik
pêlþikên dîwarê ku li berlemperan dijenin da kutundiya wan daxîne
pêlweþ 1. alava ku her-ka gêrebayê têkûz dike2. alava ku weþana ji
peykê têkûz dike 3. îz-geh
pênas(-e) tarîf, unwan-pênasa neteweyî çarçi-
veya ku gelekî dinimînepênc 1. hejmara piþtî ça-
ran û beriya þeþan 2. ji-mareya 5’an
pêncek 1. ji pênc paranparek 2. ji pênc paranpareke xenîmetê ya kuaîdî Ehlibeytê ye
pêncem(-în) di rêza pên-can de
pêncî 1. deh heb pênc 2.jimareya 50’î
pêncgoþe þeklê ku pêncguçê wî hene
pêncsed 1. pênc heb sedli ser hev 2. jimareya500’î
pêncþem roja þeþan a hef-teyê
pêndav cureyekî þimayaku mêþhingiv pê derêkunên xwe digirin û tengdikin da ku hingivênxwe ji germê, sermayê ûbihukên dujmin bipa-rêzin
pêngav [I] navbera tu lin-gên vekirî; gav
pêngav [II] pêþveçûnaerênî
pênivîs pênûspênûs alava ku pê tê nivî-
sandin û xêzkirin; qelempênûsdank dewsa qele-
man; qelemdankpêpal yom, qudûþpêpalxêr biyom, biqudûþpêpehn kesê ku binê en-
damê wî yê meþînê rip-rast e
pêpelûçka meþa li serdest û çongan; çarlepîka
pêpetî pêxaspêr roja beriya îro-bêhtir pêr bi qasî sê ro-
jan beriya nihapêrar du sal berî niha-bêhtir pêrar sê sal berî
nihapê rayî bûn ecibandinpêrbest gihanekpergîn 1. rasthatin 2. pê-
þerojpêrginandin/diperginî-
ne/biperginîne mazû-vanî kirin
pêrgî hev hatin rastî hevhatin, liqayî hev hatin
pêrgîngeh hêwana rawes-tinê
pêrgînî 1. pêþwazî 2. bi-xêrhatinî
pêrgînî kirin 1. pêþwazîkirin 2. bixêrhatina yekîkirin
pêrist agahiya ku navero-ka berhemê bi riya ser-navan nîþan dide û didestpêk an jî dawiyapirtûkan de tê bicihkirin
pêsî kûtîpêsîr sîng *"dinya pêsîra
diyan e, her xwe dixwe"pêsîrbend berdankpêsotk cureyekî nexweþi-
ya harbûnê yepêsotkî kesê ku bi nexwe-
þiya harbûnê ketiye ûxwe vediçirikîne
pêstirk qutafpêstirk girtin qutifînpêþ [I] 1. ber û ne li paþ
2. hember, dij *“bi darêzorê, tu tiþt nayê pêþ”
pêþ [II] 1. daw 2. qûntarpêþan nîþandan-pêþan dan nîþan danpêþangeh cihê ku ji bo
bîneran nimûne lê tênraxistin
pêþanî yekemî, ewilîpêþbazî pêþbirk, reqabetpêþber 1. hember 2. pêþ-
pal-anîn pêþberî hev hevrû
kirinpêþberek di þeran de eni-
ya ku li pêþ þer dikepêþbirk ji bo qezenckiri-
na tiþtekî reqabeta bihinekan re; pêþbazî
pêþbîn zanayê ku pêþe-rojê li gorî daneyên heyîtexmîn dike; dûrebîn
pêþbînî dûrebînîpêþbînî kirin bi riya da-
neyên berdest pêþerojtexmîn kirin û xwe ligorî vê yekê amade kirin
pêþcênîk enî, pêþnehtik
297
pêþcênîk
298
pêþçav
pêþçav berçavpêþçav kirin berçav kirinpêþdank pêþgirpêþdaraz -bêyî ku rastiya
karekî binase- kesê kuhê di sêrî de qerara xwedide
pêþdarazî di pêþ de bir-yardan
pêþdem karê ku berî de-ma texmînkirî an jî di-yarkirî pêk tê; berwext
pêþdîtin derpêþkirinpêþdîtinî ferasetpêþek pêþengpêþeng 1. pêþewa 2. ser-
wer 3. serpêþsenpêþgir [I] (r) qertafên ku
tên pêþiya bêjeyanpêþgir [II] mendîla ziwa-
kirina ser û çavan pêþgotin sergotarpêþiya nanê tenûrêpêþî [I] mêþ, spêle *“hêlî-
na pêþiyan, çênabe”pêþî [II] bav û kal, ecdad pêþî [III] aliyê xuyayî-pêþî miþt û paþî di gû
de hiþt aliyê xuyayî ma-liþtin û aliyê veþartî dinav gemarê de hiþtin
pêþîn 1. yekemîn, ewil2. dest bi dest *“bextêpêþîn, warê hêþîn”
pêþînî diravê ku beriyawergirtina asûkekê têdayîn an jî standin
pêþkarî hev bûn ketin
pêsîra hev û þer kirinpêþkeftin 1. geþedan 2.
serkeftinpêþkêþ kirin 1. teqdîm
kirin, pêþandan 2. aras-te kirin, rapeþan
pêþkêþkar 1. arastekar2. pêþandêr
pêþmal werisên ku konîbi singên pêþiyê ve girê-didin
pêþmalk 1. bervank 2.pêþmal
pêþmerge 1. cangorî, fe-dayî 2. þervan
pêþniyar pêþkêþkirina ra-manekê beriya destpêki-rina karî; teklîf
-pêþniyara aþtiyane tek-lîfa ku ji bo mebestên aþ-tiyê tê pêþkêþkirin
pêþniyar kirin teklîf ki-rin
pêþniyarname teklîfa ni-vîskî
pêþniyaz pêþniyar, teklîfpêþnûma bernameya sê-
wirandî -pêþnûma kirin bername
saz kirin; sêwirandinpêþpirtik pêþgirpêþrew 1. kesê ku ne pey-
rew e 2. bihûrî û çûyîpêþûle cureyekî çivîkên
mêþxur epêþûþ genî û kêrnehatîpêþverû kesê ku rû û ber
ê wî ber bi pêþerojeke
geþ e û ne paþverû yepêþwazî mazûvanî, pêr-
gînpêþwazî kirin 1. mazûva-
nî kirin, pêrginandin 2.mêvan kirin
pêþwext pêþdempêt 1. rengzer 2. alafa ê-
gir; rivîn 3. pihêt, qayîmpêtazî pêxwaspêto quzfiroþ, deyûspê vedan (mêþ, mar û
hwd) lê dan *“hin hingivdixwin û mêþ bi hine-kên din vedidin”
pêvek îlawepêvajo dema bûyerê a ku
tê de diqewime; domanademê
pêwan pasevanê bendîxa-neyê; zêravan
pêwendî têkilî, eleqe-pêwendiyên civakî têki-
liyên di navbera civakêde
-pêwendiyên navnetewe-yî têkiliyên di navberaneteweyên cîhanê de
pêwendîdar têkildar, ele-qedar
pêwendî saz kirin têkilîdanîn, eleqedar bûn
Pêwir [I] gerestêrkek epêwir [II] nexweþiya
kêmdengiyêpêwist lazim, hewcepêwistî pêdivî, hewcetîpêxas 1. bêsol û bêgore
2. xizan 3. (sewal) bênal pêxas bûn 1. bêsol û bê-
gore bûn 2. xizan bûn 3.(sewal) bênal bûn *“hes-pê çê, bila pêxas be”
pêxas kirin 1. bêsol ûbêgore kirin 2. xizan ki-rin 3. (sewal) bênal kirin
pêxem feþk û astengî-pêxem lê xistin feþk lê
xistin û astengîdan berpêxember hilgirê nameya
pîroz û hinartiyê Xwedêji bo çaksaziya mirova-hiyê
pêxembertî karê ku pê-xemberên Xwedê pê ra-dibin
pê xistin agir dadan/hilki-rin
pêxistî dadayî *“çirayaher kesî, pêxistî namîneheta sibehê”
pêxwarin ji bilî nanê tisîher tiþtê ku bi nên têxwarin
pêzan zana û pisporê wîîþî
piç 1. pir hindik 2. parçe-yeke biçûk *“piç bi piçxwe gihand guç”
-piçek hindikekpiçêx para biçûçikpiçikandin/dipiçikîne/
bipiçikîne 1. li hev a-landin 2. nexweþiyê (en-damên cendêk) þileke ki-rin
299
piçikandin
300
piçikîn
piçikîn/dipiçike/bipiçi-ke 1. li hev alîn 2. (en-damên cendêk) þilekebûn
piçpiçî parçeyên pir hûrikpiçpiçî kirin pir hûrik
parçe kirinpiçudank di zikê jinan/
mêzayan de dewsa za-rokê/têjikê; malzarok
pidû goþte ku diran tê deçikandî ne; pirî
pif ba û dengê berdana he-naseyê
-pifî guhan kirin 1. dizî-ka jê re gotin 2. nav têdan
pif kirin 1. nepixandin,perçifandin, werimandin2. damirandin 3. sar ki-rin
pifdank nepox-pifdanka mîzê mîzildankpifo (di zimanê zarokan
de) xurekpihêt muhkem û þidiyayîpijandin/dipijîne/bi-
pijîne 1. pehtin 2. ste-wandin
pijiqandin/dipijiqîne/bipijiqîne fiþkandin
pijiqîn/dipijiqe/bipiji-qe fiþkîn
pijîn/dipije/bipije 1.stewîn 2. gihiþtin
pijme bêhnijkpil sist -pil bûn sist bûn
-pil kirin sist kirinpilav birincê di avê de ke-
landîpile 1. ast, rade 2. derecepiling cureyekî sewalên
dirinde ye û ji bilî sêrî di-þibihe þêran
pilor pelûr, malêz, çolik,hewdel
pilox 1. bizota êgir 2.tiþtê ku xwarina wî ji bodidan û pidûyan nerm e
pilte di find û fanosan debendê ku agir pê digire
-pilteya dil qetîn di heqêtiþtekî an jî kesekî de bifikar bûn
pilûr cureyekî sewalênçarpê ye
pilûsk 1. qulik 2. zenbelepimpar çêreya ku nayê
xwarinpin raza taybet a ku her
kes ji xwe re vediþêrepinc tasik, leganpincar çêreyên ku tên
xwarin *“kalo memire bi-har tê, pîrê memire pin-car tê”
pind qûn, zûtikpindam qirþ û qeselên ku
herka avê asteng dikinpindandin/dipindîne/
bipindîne axozî kirinpinde axozîpindepîr pîrhevokpindiloþk 1. kurt û qele-
wok 2. tombiz
pindik 1. movik 2. kulîlk,xonçe
pingil bizotpingav ava ku li cihekî col
bûyepingirîn/dipingire/bi-
pingire 1. col bûn, biser hev de kom bûn 2.fûrîn
pinî xasûk û çikûspinîtî xasûktî û çikûsîpir 1. zêde 2. zehf 3. den-
gê ku paqijkirina difinîtê *“ez dengekî pir tehldibihîzim, gelo tu dizanîew çi deng e?”
-pir û hindik kêm û zêde-pir kirin 1. zêde kirin 2.
bêfil paqij kirinpiranî 1. zêdehî 2. bi ge-
lemperîpiralî pirþaxî, pircelebîpirbêj kesê ku zêde diaxi-
ve; çelçelok *“derdowîpirbêj dibin, evîndardengbêj dibin”
pirç mû, pûrt-pirça xwe gij kirin mirû-
zê xwe tirþ kirinpirçand xwediyê her cu-
reyê çandêpirçandî rewþa sexbêriya
her cureyê çandêpirçî bêmehde û rûtirþ-xwe pirçî kirin xwe bê-
mehde û rûtirþ kirinpird/pire navgîna du ali-
yên çem, newal û rûba-
ran *“hukimdar bibe pi-re jî, di ser re derbasmebe”
pireh nûzayê ji dê bavênku irqa wan ne wekhev e
pirendazî di tevgerê debihîstyariya derî tixû-ban; zêdegavî
pirêze 1. qeselên zeviyê2. xozan *“me hêþtirnedîtine li rêzê, qey mepiþkul jî nedîtine li pirê-zeyê”
pirî [I] zêdehîpirî [II] goþtê ku diran tê
de çikandî ne; pidûpirîsk 1. misqal 2. zere,
parçeyê biçûktirîn ê bû-jenê
pirkam nexweþê xweste-kên nefsa xwe
pirkamî nexweþiya dax-wazên bêdawî
pirole [I] teralpirole [II] 1. salixên lê-
zêdebûyî 2. pertafpirole kirin pertaf kirinpirpar pimparpirpirok firfirokpirs 1. sual 2. arîþe 3.
peyv *“mirov bi pirsê,diçe Xursê”
-pirsên axretê li dinyayêpirsîn bersiva tiþtênnedîtî û nebînayî xwes-tin
pirsgeh di dezgeh û sazi-yan de nivîsgeha da-
301
pirsgeh
302
pirsgirêk
nasîn û ragihandinêpirsgirêk 1. arîþe 2. gelþ-pirsgrêkên aborî arîþe-
yên têkildarî debara ji-yanê
-pirsgirêkên tenduristîarîþeyên têkildarî sihet ûafiyetê
pirsiyar 1. suwal 2. teh-qîq
pirsiyar kirin 1. sual ki-rin 2. tehqîq kirin
pirsîn/dipirse/bipirse1. suwal kirin 2. jê ber-siv xwestin *“bipirse jikalê zemanan û xortê ge-riyayî”
pirs kirin pirsînpirsnîþan (r) di xalbendi-
yê de nîþaneya pirsê; (?)pirþeng çîk, pêtpirt parçepirtepirt 1. dengê pêketin
û damirîna êgir 2. dengêrajena dilî
pirtepirt 1. (agir) geh pêketin geh damirîn 2. (dil)geh bi tundî geh bi niz-mî avêtin
pirtik 1. parçeyê hûrik 2.pir kêm û hindik
pirtikpirtikî parçepar-çeyî, hûrhûrî
pirtikpirtikî kirin par-çeparçeyî kirin
pirtî pîne û qumaþ-pirtî û palaz cil û nivînpirtû karê pîneçêkirin û
dirûtinêpirtûk kitêbpirtûkfiroþ kitêbfiroþpirtûkxane kitêbxanepirûsk hestiyê piþtêpirxepirx/pirxînî kenê ji
niþkê ve û bi dengîpirxepirx/pirxînî kirin
ji niþkê ve û bi dengî ke-nîn
pis kur *“neke bi kesan,dê bê serê te, ku neyêserê te, dê bê serê pisêpisan”
pisepis dengê domdar êbaberçûnê
pisepis kirin ba ji ber tiþ-tekî nepixî çûn
pisîk cureyekî ajalên malêye û piranî ji bo ku miþ-kan bigire tê xwedîkirin
pisîng pisîk *“devê pisîn-gê negihiþt goþtî, got:‘min xêra dê û bavê xwehiþt”
pismam kurap, kurmampismet kurmetpispisandin/dipispisîne
/bipispisîne xwe eglekirin û fizirîn
pispor 1. zanayê pîþe-yekî 2. xwendeyê di ba-beteke zanistî de *“jixelqê re pispor e, ji xwere kor e”
pisporî zanyariya pîþeyî/zanistî
pist çêrmê mirovan
pistepist pirkepirk, kurte-pist
pisxal kurxalpisxalet kurxaltîpisxaltî pisxaletpiþaftin/dipiþêve/bi-
piþêve 1. tehrîf kirin ûdirûv guherandin 2. dinav xwe de helandin ûdeng jê birandin
piþartin/dipiþêre/bipi-þêre piþirandin
piþemasî cureyekî sewa-lên zeryayî ye
piþêw tiþtê servekirî û ar-go; mustehcen
piþik kezeba spî; cergpiþikreþ cureyekî nexwe-
þiyan epiþikxerakirî kesê ku bi
nexweþiya piþikreþê ke-tiye
piþirandin/dipiþirîne/bipiþirîne 1. (tiþtê hiþk)hûrik hûrik qut kirin 2.tiþtek hûrî tev tiþtekî dinkirin
piþirîn/dipiþire/bipiþi-re 1. (tiþtê hiþk) hûr-hûrî bûn 2. (giyayê hiþk)çilmisîn û hûrî erdê bûn3. hiþk bûn daweþîn
piþk [I] eynî, heman tiþt,wekî wî *“destê dê, piþkê qîzê ye”
piþk [II] 1. beþ 2. par-piþk kirin pareve kirinpiþk [III] þilimziwa, qur-
he, çîtik-piþk avêtin þilimziwa
avêtin, qurhe kiþandinpiþkandin/dipiþkîne/bi-
piþkîne bêhnijandinpiþkdar 1. beþdar 2. he-
valê parê, þirîk 3. hise-dar
piþkepiþk dengê ku ji devû bêvila kesê bahorî dertê
piþkepiþk kirin bêhnijînpiþkîn/dipiþke/bipiþke
bêhnijînpiþko 1. cemre, arzeba 2.
biþkupiþkul gemara pêz; biþkulpiþo awayê bangkirina pi-
sîkêpiþopiþo kirin 1. bangî
pisîkê kirin 2. (karek) bitika û lavayî dan kirin
piþpiþîn/dipiþpiþe/bi-piþpiþe 1. (mirov) mirû-zê xwe tirþ kirin 2. (he-vîr) hilpesirîn û tirþ bûn
pirûk cureyekî xwarina kuji ardê savarî tê çêkirin
piþt [I] 1. dawî 2. dûv 3. a-liyê navmilê; qorik *“ba-vê mirovî, piþta mirovîye”
piþt [II] 1. aliyê ku di nêrî-na pêþîn de xuya nabe;aliyê dûr 2. þala navê
-piþt jê standin dorpêçkirin û eman nedan
-li piþt dîwêr li aliyê
303
piþt
304
piþtbend
dîwêr î dinpiþtbend 1. bendê navê
2. þala navêpiþtek spartekpiþtepiþtî yekitî û kome-
layetîpiþtevan 1. destekar 2. ta-
gir, alîgirpiþtevanî kirin 1. destek
kirin 2. tagirî jê re kirinpiþtên þala navêpiþtgerm arxweyîn, bêmi-
netpiþtgerm bûn arxweyîn û
bêminet bûnpiþtgermî bêminetîpiþtgir 1. destekar 2. ta-
gir 3. hevpiþtpiþtgirî 1. destekarî 2. he-
valpiþtîpiþtgirî kirin 1. destek ki-
rin 2. alîkarî kirinpiþt girtin 1. destek kirin,
yarmetî kirin 2. alî kirin,tagirî jê re kirin
piþthotik kesê ku piþta wîweke hotikekî xwar bûye
piþtik bêrewiþt û bêsincpiþtî [I] barê li ser milan;
barpiþt, kolepiþtî, þele,þixre
piþtî [II] jê þundetir-piþtî nîvro ji nîvro þun-
detirpiþtkov piþthotikpiþtmêr mêrê alîkar ê di
roja teng depiþtperde rûyê nixuman-
dî yê her tiþtî-piþtperdeya çalakiyê rû-
yê nixumandî yê karê bi-rêxistinkirî
piþtrast kesê ku bawerîpê tê anîn; ewle
piþtrast bûn 1. ewlebûn, pê ve emîn bûn 2.dilniya bûn
piþtrast kirin 1. peyitan-din 2. dilniya kirin
piþt re 1. pey re 2. paþê3. paran ve
pit pitikpitepit axaftina nediyarpitepit kirin di guhên
hev de tiþtên nepen go-tin
pitê! baneþana ji bo keçanpitik zaroka qîzînî ya vi-
ringî *“hevalê kevn bibeneyarê nû, mirin di tû-rikê pitê de ye”
pitî biçûk û xweþikpitpitok mizmizokpiv 1. dengê bayê ku ji ci-
hekî teng derdikeve 2.(di zimanê zarokan de)tir
piv kirin (di zimanê zaro-kan de) tir kirin
pix dengê paqijkirina bê-filê
pix kirin 1. (di zimanê za-rokan de) bevil paqij ki-rin 2. tirsandin
pixtik xirdikpixtî xwîna ku bûye ker-
seng û wekî belxemê hevgirtiye
-bûn pixtî (xwîn) cemidînpixtok cureyekî kevirê
nerm û sivik epiyade peyarpiyale lîwan, îskan, qedehpiyan 1. sinî, berkeþok 2.
þerbikê avêpiyar kesê bi merhemetpiyarî merhemetpiyase gera ser piyan a
hêdî hêdîpiyase kirin hêdî hêdî li
ser piyan gerînpiz avika giyaneweran a
ku di pizdankê de ruhhatiye ber; cenîn
pizdank 1. di zik de cihêku zarok an jî têjik tê deçêdibe 2. hevaloka kupiþtî zayînê ji makê dike-ve
pizik pijikên ku di demagêraniyê de derdikevin
pizî di kincan de cihê kudoxînê tê re dikin
pizînk zirmemikê ku di-dine devê zarokan da kubitebitin
pizîþk bijîþkpizrik pizikpizûr doranpî 1. endamê ji gûzekê ber-
jertir 2. (di hin devokande) mil, pîl
-li ser piyan ne rûniþtî ûþipê; çik
pîceme kiras û derpiyêku þevînî tên lixwekirin
pîç 1. pûç 2. bîjpîçalk cureyekî çêreyê ye
û pijandî tê xwarinpîj [I] 1. strî 2. dasîpîj [I] bîjpîjpîjî pir bi strîpîkol kirin (pez, dewar,
ker û hesp) erd bi piyankolan
pîl [I] fîlpîl [II] ji enîþkê hetanî ser-
milê; sermilpîl [III] polapîl [IV] parçeyeke kaxezî
ya çargoþe û biçûk e, liser aliyekî wê wêne ûnivîs neqiþandî ne, wekîgiroveyeke fermî li bel-genameyan û zerfên na-meyan didin; pûl
pîle pilepîlik 1. kesê ku di navbe-
ra malên bûk û zavayîde diçe û tê da ku karêþahiyê têkûz bike 2. pos-teger 3. þûþeya ku ji bozarokan þîr dikinê
pîltan pir mezin; gelteganpîn/pînik [I] êwirgeha
dîk, mirîþk û sewalên bi-bask ên din ên malê
pîn [II] pehîn-pîn li tasa ber xwe xis-
tin qîma xwe bi kar ûrizqê hazir neanîn
pînc 1. darikê sertûjkirî 2.
305
pînc
306
pîne
sirkeya tewilandina se-walan 3. darikê kêp îsertûjkirî
-pîncê heram avika he-ram; zarokê zinayê
-pînc lê xistin pêxem lêxistin, xilçik lê xistin, fe-þilandin
pîne 1. qumaþ, pirtî 2.parçeye qumêþ ê ku pêcihê diriyayî û peritî têtehmîrkirin *“kinca kukete ber pîneyan, serêku kete ber þîretan bikêrî tiþtekî nayên”
-pîne kirin 1. pîneyek bicihê diriyayî ve dirûtin2. eyb û derew veþartin
pîp derdaneke mezin adevgirtî ye û ji bo bûje-nên avî ji lajwerdê tê çê-kirin û
pîpik cureyekî zirneyan eû ji levenê tê çêkirin
pîqask cureyekî çêreyê yeû nepijî tê xwarin
pîr [I] 1. temendirêj 2. ex-tiyar 3. kal *“kevn e ûpîr e, ji gotinan re bîr e”
pîr [II] 1. pispor 2. ser-wext 3. sergihayî
pîr bûn 1. temendirej bûn2. pîr bûn 3. (giya) gihiþ-tin û qamir bûn *“dilê fi-reh, pîr nabe”
pîraye arastek, çîçikpîrejin jina temendirêj pîrek 1. jin 2. jina mêrkirî
*“zilam bi mû ye, pîrekbi rû ye”
pîrelk cinpîrepizk 1. pîrejina te-
menbihurî ya ku êdî haltê de nemaye 2. pîrejinaxurifî 3. pîrejina cadû-baz
pîrhevok cureyekî bihu-kên ku bi hûnandina tev-nan ve navdar e; tevne-pîrk
pîrhevî 1. di çîrokan depîrejinên cadûbaz, kirêt,qîldirêj ên ku li gêziyansiwar dibin, dengê kenî-neke kirêt ji xwe tînin,zarokan didizin û ji xwere dikin xizmetkar 2.pîrhevok
pîrik 1. diyên dê û bavênmirovî 2. jina ku jinênducanî diwelidîne 3. pîr-hevok
pîrî/pîrtî temendirêjîpîrmend þêwirmendê te-
mendirêj û pisporpîrot kesê ku amanên ji
kaxetîtan çêdikepîrotankî 1. (çêrm) biqer-
çûmek û virçiqî 2. (pidû)heriþî û amasgirtî
pîrotankî bûn 1. (çêrm)biqerçûmek û virçiqîbûn 2. (pidû) heriþîn ûamas girtin
pîroz 1. muqedes 2. bim-barek
pîrozbahî 1. muqedestî2. bimbarektî
pîroze cureyekî gewherêngiranbiha ye
pîroz kirin bimbarek ki-rin
pîrozname tebrîka nivîs-kî; tebrîkname
pîrozwer 1. muqedes 2.bimbarek
pîs kirêtpîsî gemara kûçik, beraz,
gur û hwdpîso 1. þewat 2. bêhna þe-
watê 3. ariya pîneyê þe-witî; bîso *“agir pê keve,bêhna pîso jê nayê”
pîst [I] pêsîr, berstûk-pîst jê daweþandin 1.
pêsîr jê daweþandin 2.xwe jê parastin
pîst [II] çerm, eyarpîþat berwext-bi pîþatî bi pêþdemîpîþe 1. meslek 2. huner,
sinaetpîþesaz 1. sinaetkar 2.
meslekdarpîþesazî sinaetkarîpîþo 1. hevirheste 2. ba-
rût *“agir û pîþo li cemhev nabin”
pît [I] tîp, herfpît [II] çîkpît [III] jîr û serbixwe pît [IV] zibilî û çilmisîpît [V] adan, bereketpît [VI] pihêt
pît [V] di benderan de sin-gê ku werisê keþtiyê pêve girêdidin
pîtol fîlozofpîtros lîstika çavgirtonekêpîv 1. qiyas 2. kêþ 3. rade-
ya kêþa tiþtekîpîvan [I] 1. terazî 2. kêþ
3. rayîþpîvan/dipîve/bipîve [II]
1. ji aliyên giranî, dirê-jahî hwd ve qeys û miq-dara tiþtekî hildan 2. ce-ribandin *“aqil bi diravînayê pîvan”
-pîvan û ro kirin dan berhev û biryar dan
pîvandin/dipîvîne/bi-pîvîne 1. ji aliyên gira-nî, dirêjahî hwd ve qeysû miqdara tiþtekî danhildan 2. dan ceribandin
pîvek kodpîvok sosin, gangilokpîvaz cureyekî çêreya
bêhnkirêt e lê tê xwarin*“merî pîvazê nexwin,bîn ji devê wan nayê”
pîvazok 1. pîvaza ter 2.serikê hin gulan
pîzang moza guhdirêjan;kermêþ
pîzpîzik fîq, dûdikPK kurteya /piþtî koçê/,
piþtî hicreta Cn. Pêxem-ber eleyhiselamî
pok pidû, pirîpol [I] 1. di dibistanan de
307
pol
308
pol
her saleke perwerdehi-yê; sinif 2. di dibistanande her jûreke ku þakirdtê de perwerdehiyê dibî-nin; fêrgeh
pol [II] bizotpol [III] dendikên mêwe-
yan pol [IV] polapola hesinê avdayî yê pir
xurtPolan Birca Satilê *“Polan
hiþk û sar, kadîn tar ûmar”
polandin/dipolîne/bi-polîne tesnîf kirin, bikeys kirin
polayî tiþtê ji polayê *“jinanê gênim re, zikê po-layî divê”
polik 1. biþkojk 2. diravêzîvîn û zêrîn 3. cureyekîsewzeyan e û pijandî têxwarin
polke cureyekî sewziyane û libên wan bi qasî no-kan e
ponijîn/diponije/bipo-nije 1. kûr û têr ramîn;fikirîn 2. bêdeng man*“her kes, ji bo karê xwediponije”
por pirça bi sêrî ve hêþîndibe, gijik *“destê bi donpêþiyê di porê xwe bi-de”
-por li ber tavê spî kirintemenekî dirêj di neza-
niyê de bihurandinporçe 1. porê çêkirî; zir-
por 2. alaveke ku bi sêrîve porikekî sext heye ûpê diran tên paqijkirin3. hemû alavên maliþ-tinê yên ku ji destikekî ûserikekî biporik pêk tên
porik 1. porê ziravik ûkurt 2. qumaþê ku bi rû-yê wî ve rîþiyine hûrikhene 3. rîþî
porþikên nexweþiya por-daweþînê
porg kîsikporiþk 1. kesê ku riþk ke-
tine serê wî 2. keçporpare bi qasî mûyekî
ziravporteqal cureyekî mêwe-
yan eporxan kincên ji postên
giranbihaposat amûrên pêwistposîde kesê bêgêwilposîde bûn bêgêwil bûnposîde kirin bêgêwil ki-
rinpost 1. çêrm 2. çermê gu-
randî *“dostê min, dij-minê postê min”
-ji post kirin gurandinpostal sapokên çermînposte ferman an jî name-
ya ku li ser çêrman hati-ye nivîsandin
posteger kesê ku ferma-nên dûgelê û nameyên
hemwelatiyan digihînincihên têkildar; pîlik
postexane saziya ku fer-man û nameyan digihînecihên têkildar
-post kirin gurandin-post tijî pere kirin ji qî-
metê zêdetir lê dirav me-zaxtin
postniþîn þêxê terîqetê,serekê sofiyan
poþ lêxistina bi qiloçan;tel
poþe 1. (simbêl) palik, stûr2. jina þerkar
poþî þaþika mêranî; egalpoþîn/dipoþe/bipoþe 1.
pûþî giredan 2. xêlî kirinpoþman 1. berxweketî 2.
vegeriyayî 3. towbekar*“aþvan, tu car nabepoþman”
poþman bûn 1. li ber xweketin 2. vegerîn 3. tow-be kirin
poþmanî 1. berxweketin2. vegerîn 3. towbekarî*“dara poþmaniyê, bernagire”
pot [I] kinceke stûr a zivis-tanî ye û bi ser de têlixwekirin
pot [II] pûtpotik qerpal *"sal bi ser-
ma ye, potik bav û biraye"
potîn sola çêrmîn a kunalçeya wê darîn e
poto bejnbihust, xirdikpoxîn cureyekî helewa ku
ji ardî tê çêkirinpoz 1. bêfil, kepû 2. nikil,
nik-pozê xwe daliqandin mi-
rûzê xwe tirþ kirin, xwepirçî kirin
pozbilind 1. qure 2. kawpozberî 1. reqabet 2. hil-
keftin û dakeftin 3. keftû left
pozheçî bêfildirêj, bêfil-xortim
pozmik devgema ku da-vêjin devê golik, berx ûkaran da ku nemêjin
pozxane girtîgehPÞ kurteya /piþtî zayînê/;
piþtî mîlada Cn. Îsa eley-hiselamî
pun/pung koxikê mirîþk,qaz û hwd
puwaz bûjena ku pê cer-xa dirên tijî dikin
puxte 1. esl û unsurê esa-sî 2. gewher 3. naverok
pûç 1. xerab 2. netêw 3.genî û afnikî
-pûçên hev dan der pêþ-karî hev bûn û bîsên heveþkere kirin
pûç bûn 1. xera bûn 2.betal bûn 3. genijîn
pûç kirin 1. xera kirin 2.netêw hesibandin, betalkirin 3. genijandin
-pûç derxistin 1. berevajî
309
pûç
310
pûg
kirin 2. nerastiya tiþtekînîþan dan; derewandin
pûg 1. berfa nû 2. firtone-ka berfê
pûjan pûngpûl pîlpûnik êwirgeha sewalên
bibask ên malê yên mî-nanî dîk, mirîþk û werde-kan
pûng cureyekî çêreya kutê xwarin *“mar ji pûngêaciz bû, pûng jî çû û berdevê qula mêr hêþîn bû”
pûngal 1. pûnik 2. hêlîn*“hêka genî, di pûngalêde dimîne”
pûr kirin qalik spî kirin,qeþartin
pûrt 1. pirç 2. pirça çivî-kan
pûrtik 1. pirça firindeyan
2. gulikên daran pûþ 1. qurcûm 2. qirþ û
qesel 3. giyayê bêkêr-pûþ kutan keda yekî bi
ro de çûn-pûþ þîþî qûnê kirin bi
zorê karek bi teral an jînewêrekekî dan kirin
pûþil edeb, terbiye, heyapûþî [I] 1. þara seriyan 2.
kefiya stûyîpûþî [II] pêþî, spêlePûþper meha þeþan a za-
yînî, Hezîranpût tiþtê ku ji bilî Xwedê jê
re tê perestinpûte baldarî-pûte pê dan 1. giringî pê
dan, bal dan 2. lê miqatebûn
pûtparêz kesê ku ji pûtanre perestiþê dike
q/Q tîpa bîstemîn a alfa-bebeya kurdî ye; deng-dareke ku cîderka wê ez-mandevî û qirikîye,awayê belavbûna wêgirtî û hiþk e
qabiliyet 1. hêza pêkanî-nê 2. huner û pîþe
qabqab þimikên ku binêwan darînî ye
qabûr parçeyên þikestî êntas û qasikan
qaçanî tasika ji porselenêqaçil [I] qaþil, qalikqaçil [II] biþkuqaçil kirin 1. spî kirin 2.
dapîtin *“li piþt baranêqaçil dike”
qaçî kirin (jin) por kurti-sandin
qad 1. meydan 2. war,dews 3. delîve
qadî dozger *“dinya qadîye, her kes ji xwe razîye”
qadûk beroþa biçûk; qasikqaf 1. tiþtê req û vala 2.
tasa seriyîqaf bûn parçe bûnqafik 1. kaxetîta ku pê se-
rê banan tê avakirin 2.
guldanka dûvedirêjkî yaji kaxetîtê
qafilqeda qezaya nedîtî ûnebînayî
qaf kirin parçe kirinqafok gildîna ku lêkend bi
xwe re tîneqafqafî parçeparçeyî qafqafî bûn parçeparçeyî
bûnqafqafî kirin parçeparçe-
yî kirinqafqiloz derdanên ji xwe-
liyê; kaxetîtqaj 1. cureyekî daran e 2.
qaþ-fisteqa qajê berên dara
qajêqajeqaj qîjeqîjqajên qîjên, qîjînîqajik benîþtê ku ji dara
bênîþt tê bidestxistinqal [I] behs-qala yekî kirin behsa ye-
kî kirinqal [I] tiþt req, pehn û te-
nikqalbox dermanê ku birî-
nên ajalan didin da kukurmî nebin
qalebal axaftina beletewþ
311
Q
312
qalib
qalib amûra ku tiþtan têde ro dikin; bilûl
qalik 1. qaþil 2. amana va-lakirî 3. qaþilê fîþenga te-qandî *“bila zikê mirovîtêr be, bila bi qalikê dêrbe”
qalind stûr *“qalind heta-nî zirav dibe, zirav diqe-te”
qalind bûn stûr bûnqalind kirin stûr kirinqal kirin [I] 1. behs kirin
2. qise kirin *“aþiq birçîdibin, qala nanê dawe-tan dikin”
qal kirin [II] (zîv ji made-nên din) dawerivandin
qalo kevirê tehtevêlkî yêku nan li ser tê pijandin;qafika nanpehtinê
qalonçe bihukeke ku zira-rê dide gênim
qam bejn *“qam qamakermêþê, deng dengê ga-mêþê”
qamçûr kamçûrqame 1. cureyekî xence-
ran e 2. sator an jî kêri-keke ku bi serê tivinganve dikin û di þerên ku dueniyên dijmin dikevinnav hev de tê bikaranîn
qamik 1. movik 2. tiliyaberanekê
qamir 1. giyayê qert 2.qamîþ
qamir bûn (giya) qert bûn
qamîþ/qamûþ levenqamk tiliya mezinqamkinik 1. bejnkinik 2.
xirdikqang paqijkirina bi hilm û
gilmêqang kirin bi hilm û
gilmê paqij kirinqanik [I] kefkanîqanik [II] cureyekî çêreyê
ye û jê benîþt tê bidest-xistin
qanî razîqanî bûn razî bûnqanî kirin razî kirinqantir sewala ku ji têkili-
ya di navbera hesp û ke-ran de çêdibe; hêstir*“qantir nazê, xwê þînnabe”
qanûn zagonqanûnî zagonîqap 1. gotina ji qewarê
xwe mezintir 2. axaftinagir û qelew
-qap berdan ji xwe mezinaxaftin
qapût kinceke stûr a zivis-tanî ye; sako, qemsele
qaq [I] vizvizîk-qaqa ser cemedê aqilsi-
vik, selemtîqaq [II] 1. hêk 2. (di zi-
manê zarokan de) tiþtêþikestokî
-qaqa reþ hêka reþ a kunîþaneya karesata herîmezin e
313
qawêr
-li qaqa reþ asê kirin tû-þî felakete pir mezin a-nîn *“li ser me bû rojareþ, em asê kirin qaqareþ”
qaq [III] qeþa-qaq girtin qeþa girtinqaqê 1. hêk 2. (di zimanê
zarokan de) tiþtê þikes-tokî *“biçûkayî dibêjehêk, mezin dibe û dibê-je: ‘qaqê’ ”
qaqil cureyekî çêreyê yeqaqlîbaz cureyekî çivîkên
zeryayî eqaqreþ kundirê qemerqarandin/diqarîne/bi-
qarîne 1. qîjandin 2.zêrandin
qarç [I] cureyekî daran eqarç [II] hestiyê qorikêqarçik hêt *“berû da bi-
zinê, dest avête qarçi-ke”
qarçikî kesê ku hestiyêqorika wî þileke bûye;xawûþe
qareqar qajeqajqareqar kirin qajeqaj ki-
rinqarên qîjênqarik kesê bêçareqarix di nav bîstanekî de
kerdiyên sewzeyanqarîn/diqare/biqare 1.
qîjîn, qîrîn 2. bang kirin*“mirîþk biqare, hêkêdike”
qarînî qarên qarot bistikê giyayîqartik bizmarê darînîqarûþe siqayîla çilpiyanqas 1. miqdar 2. heyam-vê qasê vê gavêqasid peyamber, berdevk-qasidê qolfelekê melke-
mot, ruhstînqasik 1. feraqên ku tê de
xwarin tê pijandin 2.derdan *“qasikan malê-se, bi alastinê zik têr na-be”
qaþ kevirên giranbiha yênku di gustîl, gerdenî ûtiþtên din de tên çikan-din
-qaþa çavî þûna ku çav têde ye
qaþil 1. qalik 2. hûrik ûmûrikên bermayî *“karanecaran, qaþilên daran”
qaþo xwedîgiravîqat 1. tetqal 2. her parçe-
yekê du tiþtên ku li serhev in; taq, ta
qat bûn 1. duta bûn 2.tewîn
qat kirin 1. duta kirin 2.tewandin 3. keys kirin
qatqatî 1. her parçeyekêpir tiþtên ku li ser hev in;taqtaqî, tatayî 2. keys-kirî
qatqatî kirin ber bi jor liser hev keys kirin
qawêr gergere
314
qawit
qawit cirî, erzaqqawûþ 1. kember, qûþ 2.
bûjenên ku ji zaxkirinaniftê çêdibin
qax mêweyên hiþk-kirîyên ku dendikên wan jêhatine avêtin
qax kirin (mêweyên kudendikên wan hatineavêtin) ber tavê hiþk ki-rin
qayde rêbazqayil razîqayil bûn razî bûnqayîm muhkem û þidi-
yayîqayîm bûn þidîn û xurt
bûnqayîm kirin þidandin û
xurt kirinqaz cureyekî sewalên bi-
bask a malê ye *“qaz biqazan re, baz bi bazanre û mirîþka kor bi dîkêkulek re”
qazim bendê ji hiriyahêþtiran
qazî hakimê dadwer*“heke qazî nebe, kumêxwe ji xwe re bike qazî”
qe/qet 1. tu/çu, hîç 2.ma, ma qey *“qe berkêþ,bi mêvanan geþ?”
-qe na qet nebe, hîç nebe-qet nebe hîç nebeqeb binavêlîstin, zoranki-
rinqebale kirîn û firotina bi
giþtîqebalek dolaba ku di qe-
fa dîwêr de tê çêkirinqebare qewareqebeqeb dengê domdar ê
xwendina kewanqebeqeb kirin (kew) bi
awayekî domdar xwen-din
qebrax 1. deyûs 2. jinfi-roþ
qebraxî 1. deyûsî 2. jinfi-roþî
qebûl bûn 1. pejirîn 2.peyitîn 3. çespîn
qebûl kirin 1. pejirandin2. peyitandin 3. çespan-din
qebz rewþa bêtenduris-tiyê ya ku doran gemarahundirî navêjin derve
qebz bûn gemar di dora-nan de hiþk bûn û derne-ketin derve
qed bejnqeda bela, felaket, karesatqedandin/diqedîne/bi-
qedîne kuta kirinqedeh 1. piyan 2. îskan
*“qedeheke jehrê vex-we, lê qurteke qehrê ve-mexwe”
qedemgeh destþok, daþirqedexe 1. fermana neki-
rinê 2. heramqedexe kirin 1. fermana
nekirinê dan 2. heri-mandin 3. heram hesi-
bandinqedîm tiþtên berê û kevnqedîn/diqede/biqede
1. xelas bûn, kuta bûn,red bûn 2. biriyan
qedr 1. giramî, rêzdarî2. nirx, biha *“qedrêmêvanan, qedrê Xwedê”
qed û qamet bejn û balqef 1. cihê vala yê wekî
sîwanekî di ber kevir ûnewalan de 2. cihê taldeû qûze 3. hawirdor,çember
qefaltin/diqefêle/bi-qefêle 1. girtin 2. bidest xistin 3. zirze kirin
qefare kilîleke mezin adarînî ye
qefare kirin bi qefareyêkilîl kirin
qefçil kirêtqefes 1. sersîng 2. paçika
dorgirtî û tenik a ku tiþtêli hundir ji derve ve têdîtin
qefilandin/diqefilîne/biqefilîne li ber serma-yê qerisandin
qefilîn/diqefile/biqefi-le ji ber sermayê qerisîn
qefle 1. ref 2. kerîqefþ 1. baqek giya 2. porqehirandin/diqehirîne/
biqehirîne 1. rik anîn,hêrs anîn 2. behicandin3. ji kerban teqandin
qehirîn/diqehire/biqe-
hire 1. rik hatin, hêrshatin 2. behicîn 3. ji ker-ban teqîn
qehitîn/diqehite/biqe-hite xela û tunetî lê pey-de bûn
qehr 1. zulm û pêkutî 2.xem û keser *“mirov jiber qehran, xwe davêbehran”
-ji qehran tetirxanî bûnji kerban mirin
qehreman mêrxas, egîdqehremanî mêrxasî, egîdîqehwe rehekeke ku den-
dikên wê tên hêran, diavê de tê kelandin û evav digel þêkir di pinga-nan de tê vexwarin
qehweyî di rengê qeh-weyê de; qemerê tarî
qel elokqela cureyekî maden ê ku
wekî hêsin tê bikaranînqela kirin alav an jî aman
bi qelayê rûpûþkirin qelafet temtêla lixwekiri-
na yekî; ser û sîçêqelandin/diqelîne/bi-
qelîne 1. qijirandin 2. jinav birin 3. qetliyam ki-rin *“an em bixemi-lînin,an biqelînin”
-binçirk qelandin bi rehû rîçalan ve hilqetandinû þewitandin
qelareþk cureyekî reþêle-kan e
315
qelareþk
316
qelaþtin
qelaþtin/diqelêþe/bi-qelêþe 1. dirandin 2.qul kirin
qelax 1. qûçê kermeyênjenandî 2. sarcîn
qelb [I] dilqelb [II] qulebî, teqlîd,
sexte *“gayê qelb, barêgiran hilnade”
qelem amûra nivîsandinê;pênûs
qelembir/qelemtiraþamûra tûjkirina serê pê-nûsên darînî
qelemdank aman an jîtûrikê ku pênûsan di-kinê; pênûsdank
qelemon dîkê elokanqelemzirêç cureyekî pê-
nûsên darînî ye û bûjenazirîçdar a di nava wê dedinivîse
qelend þert û heqên jinêên ku ji bo zewacê didepêþiya kesê xwestî *“ke-ça mîran, bi qelendê ga-vanan nayê”
qelend birîn þert û heqênjina ku hatiye xwestindiyar kirin
qelender jîr û jêhatîqelenderî jîrtî û jêhatîtîqeleþ minexet û xayînqeleþî minexetî û xayîntîqelew 1. stûr 2. kok qelew bûn 1. stûr bûn 2.
kok bûn *“beq çiqas kokdibe, qûn ewqas lê qe-
lew dibe”qelew kirin 1. stûr kirin
2. kok kirinqelibîn/dielibe/biqeli-
be 1. dan ber xwe û çûn2. noqî tev bûn 3. wer-gerîn
-tê qelibîn 1. lê asê bûn2. noqî tev bûn
qeliqandin/diqeliqîne/biqeliqîne 1. gêjomêjokirin 2. nav tê dan 3.tehrîk kirin
qeliqîn/diqeliqe/biqeli-qe 1. þaþopaþo bûn 2.niçîn
qeliþandin/diqeliþîne/biqeliþîne 1. derizan-din 2. dirandin 3. kirinçend biran
qeliþîn/diqeliþe/biqeli-þe 1. derizîn 2. dirîn 3.bûn çend biran
qelizandin/diqelizîne/biqelizîne xwe vedizîn,fizirîn
qelizîn/diqelize/biqeli-ze 1. lê telandin, pêdiz-kî bi rê ve çûn 2. li ben-da firsendekê man
qelî goþtê qelandî *“ji serêqijikan, qelî çênabe”
qelîn/diqele/biqele 1.bi tîna germê req bûn 2.li ser agirî pijîn 3. ji berbêaviyê çilmisîn 4. jinavê çûn, binevat bûn
qelîsêl goþtê di sêlê de qe-
landî; sêleqelîqelîþtek 1. derz 2. cerx
3. qulqelqeloþk nanê ku li ser
sêlê qelyaye û demaxwarinê kirekir jê tê
qels 1. zeîf 2. lawaz 3. jor4. hejar 5. yax
qelsemêr 1. mêrê ku tenêbi navê xwe mêr e 2.nemerdê ku di lisfê mêr-xasan de xuya dike 3.þindokê mêran *“bilamêr bi destê mêran bênekuþtin, ne bi destê qel-semêran”
qelsî zeîftî, lawazî, jarîtîqelþ 1. derz 2. cerx 3. qulqelûn darcixareqemalax di rojên berfî de
nêçîra kewan a bê çekqemandin/diqemîne/bi-
qemîne qemirandinqematik pêçeka zarokêqemb cewiyên zeliqîqemç boçik, dûv, dêlqemçik cureyekî baskê ku
ji çerm û têla zirav di-hûnin da ku pê ajalan bi-bezînin; þelaq
qemer rengê qehweyî yêgirtî
qemerdîn pestîlê arûn-gan
qemirandin/diqemirîne/biqemirîne 1. (bi tînagermê) reng lê tarî kirin2. kizirandin
qemirîn/diqemire/biqe-mire 1. (bi tîna germê)reng lê tarî bûn 2. kizirîn
qemsî paþbêjqemtik destmala hevrêþî-
mî ya biçûkqemûþk qalikên birînêqenc 1. baþ 2. rind 3. de-
lalqencî 1. baþî 2. rindahî 3.
delalî *“qencî, qenciyênas dike”
qend þekirqendav ava kelandî û xalî
ya ku þekir berdane tevqendîl çiraqenter amûra ku barên gi-
ran dikêþeqentere stûna wekî lûle-
yeke dirêjqepûþk þeytanokqer rengê reþ ê birqonekqeram [I] taqet, mecal-ji qeramê ketin ji qu-
dûm ketinqeram [II] dervankqeramûþk quncirokqerandin/diqerîne/bi-
qerîne 1. veterisandin2. vepesirandin 3. jan jêbirandin
qerar biryar *“dinya sozû qerar e, ne behs û ba-zar e”
qerar dan biryar dan qerase 1. telhîn û dirêj,
tot û dirêj 2. malêleqeraþ aþvan *“derdê qe-
317
qeraþ
318
qerax
rêþ, av her ser êþ”qerax 1. kêlek 2. kêleka
çem û zeryayêqerd qerzqereçî 1. cingene 2. qe-
laçêker *“keçika qereçînabe xatûn”
qeresî gêlasqerem leven, qamîþqerf 1. henek 2. tinaze, ti-
raneqerfî mizahîqerfok henekbazqerimandin/diqerimîne
/biqerimîne 1. westan-din û ji qudûm xistin2. tevizandin
qerimîn/diqerime/biqe-rime 1. westîn û jiqudûm ketin 2. tevizîn
qerisandin/diqerisîne/biqerisîne 1. tepisan-din 2. cemidandin
qerisîn/diqerise/biqeri-se 1. tepisîn 2. cemidîn
qerîn/diqere/biqeredev jê berdan
qerîngan korîganqermiçandin/diqermiçî-
ne/biqermiçîne bi serhev de quvaþtin
qermiçîn/diqermiçe/bi-qermiçe 1. xaromarobûn 2. xiltomilto bûn
qermîçok 1. xilimxaro 2.xiltomilto
qernebît kelemqeroþ evîna hunerê
qerome darekî devçeqel îku bi kêrî çemandinadestikê gopalan tê
qerpal 1. pîne û potik 2.zîvalzîvalî 3. bi ser hevde rizîn
qerqaþ çîlspîqerqef avdank, badînqerqeþûn 1. pola 2. tiþtê
pir hiþkqerqîlk qaxê xerûzeyanqerqûde 1. skêlet 2. ke-
laxqerqere qerqûdeqersîl cehê terqersûn dîzika devfirehqert 1. giyayê qamir 2.
mirov û sewalê pîrqert bûn 1. (giya) qamir
bûn 2. (mirov û sewal)pîr bûn
qertaf [I] (r) îlaweyên kuwateyeke nû didin pey-van
qertaf [II] hingivê herî nûyê mêþa hingivî
qerwaþ berdestiya jin; cêrîqerz tiþtên ku heta mawe-
yeke diyarkirî hatiye hil-dan; deyn
qerzdar deyndarqesab 1. goþtfiroþ 2. kesê
ku serê sewalên ku goþtêwan tê xwarin jê dike, di-gure û kelepîçe dike 3.kujerê bêrehm
qesd 1. arman 2. niyêtqesel bistê giyayê çinandî
yê ku li erdê maye; qir-þik
qesem sondqesik bûjeneke ku diþibi-
he tevna tevnepîrkê ûhin kurmikên bihukanasteke jiyanê di nav dedimînin
qesîl þaniþîna li pêþiyamalê
qesîs 1. xesîs 2. çiriz 3.bexîl
qesp [I] xurme *“diyarîqesp in, þûndiyarî hespin”
qesp [II] biçêxeke ji zêrîqespik firindeyek eqesr koçk û sera qesrawî wekî koçk û sera-
yanqest [I] meqsed, mebest-bi qesta yekî/tiþtekî bi
mebesta yekî/tiþtekîqest [II] derew-ji qestan qestîkaqestbane qestîkaqestîka bi derewînîqeþa cemed-qeþa girtin cemidînqeþadank amana ku ce-
medê dikinêqeþartin/diqeþêre/biqe-
þêre qaþil spî kirin, qa-lik jê xistin
qeþeng 1. bedew 2. rindqeþmer 1. olintî, selemtî
2. bêkesayet *“gur pîrdibe, dibe qeþmerê ro-
viyî”qet [I] qeqet [II] werisê kinik; qetik-qet û bend þirît û kindirqetab pêvekqetandin/diqetîne/bi-
qetîne 1. qut kirin 2.qurçimandin 3. quraftin4. dirandin
qetik werisê kinik ê ku pêbar û piþtî tên girêdan
qetîn/diqete/biqete 1.qut bûn 2. peritîn 3. qur-çimîn 4. qurifîn 5. dirîn*“av di cihê gelþ de di-qete”
qetl kuþtina bi neheqî*“qetla mêran, li erdênamîne”
qetl kirin bi neheqî kuþ-tin
qetmer tetqalqetran 1. qîr 2. rengê reþqetran kirin qîr kirinqetûf selika tiriyanqevd [I] baq, destîqevd [II] destika kêr, þûr û
hwdqevdik dûvçikqewad qebrax, deyûsqewal serokê êzdiyanqewan alava ku newayan
tomar dikeqeware 1. qalib 2. teþe,
dirûv 3. qeys 4. birînakûr
qewarok erdê kifþkirîqewartin/diqewêre/bi-
319
qewartin
320
qewaztin
qewêre qewirandinqewaztin/diqewêze/bi-
qewêze 1. bi ser re gavkirin 2. bi ser re bazdan
qewimîn/diqewime/bi-qewime 1. bûn 2. pêkhatin 3. rûdan
qewirandin/diqewirîne/biqewirîne 1. cehi-mandin, deherandin 2.dehfandin, veder kirin
qewitî 1. tembîh 2. þîret3. hêvotin
qewitî lê kirin 1. tembîhkirin 2. þîret kirin 3. hê-votin
qewîn 1. qayîm 2. þidi-yayî 3. muhkem
qewl 1. gotin 2. peyv 3.salix *“qewlê Nebî, sêcaran e”
-bi qewlê mezinan bi go-tina pêþiyan
qewm milet, gel *“qewmakewê, kurmê hev e”
qewnik kundirê avêqey 1. tu dibejî hema wisa
ye 2. dibe ku wisa be jîqeyar bûjena zeliqandina
amanên ji kaxetîtêqeyd amûra girêdana pi-
yên hêsîr û girtiyan qeydik [I] bazinê ku da-
vêjin stû an jî piyan û pêgirêdidin
qeydik [II] 1. movika kudestan bi milan ve girê-dide 2. movika ku piyan
bi lingan ve girêdide qeyd kirin 1. zincîr kirin
2. tomar kirin 3. nivîsînqeyran 1. buhran 2. alozî-qeyrana aborî 1. lawazi-
ya îqtisadî 2. kêmdebarîqeyre 1. kesê navsere 2.
maldemayî; nezewicî-qeyre bûn di mal de man
û þû nekirinqeyrejin/qeyremêr jin û
mêrên ku heta temenênavsaletiyê þû nekirine
qeys pîvanqeysik darikên ku kêmle-
bat didin bin milên xweda ku pê bimeþin
qeysî arûngqeytan cureyekî qumaþê
birqonek î kêmber e ûpê dora pirtiyan tê neqi-þandin
qez hevrîþimqeza 1. biryara Xwedê ya
di heqê yekî de 2. bobe-lat 3. xeletiyeke ji berxemsariyê *“roj diçe, qe-za naçe”
qezaz 1. hevrîþimfiroþ 2.kincdirû
qezî kirin axaftinqêxane hêkerûnqêrqaþ bi berahîqible li her dera cîhanê îs-
tiqameta Kebeyê-qibleya xwe þaþ kirin
xurifîn û ji rastiyê averêbûn
qiblename rûgehnasqiç/qiçik [I] 1. hindik 2.
biçûkqiç [II] lingqiçî cureyekî çereya ku
nepijî tê xwarin qiçrût lingtazîqidîk/qidqidîk rewþa ku
ji ber temasa destekî bi-yanî li hin cihên hesasdikeve û kenê mirovî tê
qidûm [I] awa, tehr, celebqidûm [II] taqet, hêz-qidûm þikestin 1. bêhêz
man 2. ser û sîçe xerabûn
qijik 1. cureyekî firinde-yan e 2. reben *“ji serêqijikê, qelî çê nabe”
qijilandin/diqijilîne/bi-qijilîne qijirandin
qijilîn/diqijile/biqijileqijirîn
qijirandin/diqijirîne/bi-qijirîne 1. di rûn de sorkirin 2. tîna germê zêdekirin 3. pir derew kirin
qijirîn/diqirile/biqirile1. di rûn de sor pijîn 2.tîna germê zêde bûn 3.þer giran bûn
qijnik qirnîqilalî panêr û notirvanqilalî kirin payîn û notir-
vanî kirinqilamcik çivîkek eqilç 1. di lîstikê de serkef-
tin 2. xwar 3. cihoka avê
-qilç kirin 1. di lîstikê dejê birin 2. xwar kirin
-qilç qut kirin xwar birînqilêr qirej, nepaqijqilêwî feraqqilik kilîla darînî ya deri-
yanqilinc kirin (ji ber serma
an jî nexweþiyê) xwe gu-vaþtin hev
qilî bûn xidikînqilîç tiliya herî biçûk a
dest û piyên mirovanqiloç stroyên heywanan
*“gayê ku qiloçê xwe lidîwaran bixe, rojekî dêqiloçê wî biþkê”
qilozan qulopanîqilpik îskînîkirina ji ber
têrbûnê qilqilik cureyekî kilîlên
darînî yeqilqilîç qilîçqilûmik goc, qop, kopqimar 1. lîstina ser tiþtan
2. merca bi berdêlqimarbaz kesê ku qimar
dilîze *“kesî negotiye:‘ev mala dizan û qimar-bazan e”
qimil cureyekî kêzikan eqinare debaxane, mezbe-
heqinc bi dirêjahîqincok xêza bi dirêjahî;
hêlîlarqinik cihê ku mirîþk, qaz
û werdek lê tên êwiran-
321
qinik
322
qinût
din, pin/pinikqinût çikûs, bexîlqinyat/qinaet 1. bawerî
2. qîmpêanîn *“ji axêpirtir tuneye, mar bi qi-naet jê dixwe”
qir 1. mirin 2. kuþtinqiraç çapa navbera du
xêzên ku hev dibirinqirak qijika reþqirar qerar *“hesp bi hef-
saran, mêr bi qiraran”qirask 1. ziyandar 2. be-
la bêpere ya ku bi pêsîraxelqê ve digire 3. lete-meya rûyan 4. kesê kumiseletî serê xelqê dibe*“xwedî kir bi destê xwe,kir qiraskê serê xwe”
qir bûn 1. mirin û tunebûn 2. binçirk lê qelîn
qirç dengê þikestina dar,lek, hestî û tiþtên req
qirçandin/diqirçîne/bi-qirçîne dengê qirçîniyêpê xistin
qirçeqirç dengê domdarê sotina daran, teqînaguleyan an jî hûrbûn ûþkestinê
qirçên 1. dengê ku ji beregera rakêþan an jî veki-rina movikên laþî tê 2.dengê þikestinê
qirçînî qirçên-qîrçînî pê ketin þîrqînî
pê ketin û þikestin an jîji hev derketin
qird cureyekî heywanan eû ji bilî peyivîne hemûbizavên mirovan dubaredike
qirdik 1. sersar 2.rêþkenî 3. jina ku navêwê bi nebaþiyê derketiye
qireqir dengê mirîþkaberhêk
qireqir kirin (mirîþk) berîhêk-kirinê qîjeqîj kirin
qirêj 1. qilêr, nepajij 2.lewitî
qirej bûn 1. qilêr bûn 2.lewitîn
qirêj kirin 1. qilêr kirin2. lewitandin
qirêjok kesê ku ji gemarû gemariyê aciz nabe
qirên þer û pevçûnqirik qewrî, stûqulk-qirika dirêjî kêrê kirin
ji mirinê netirsîn-qirik ziwa bûn 1. pir tî
bûn 2. gewrî qirqiçîn 3.ji tirsan qutifîn
qirnî geneyên hûrik; qijnîQirjal Bircê Duvpiþkîqir kirin 1. kuþtin û tune
kirin 2. kuta kirin 3.kok lê qelandin
qirneqos qirneqotqirneqot texterewanqirp dengê þikestinê; xirt-qirp bûn þikestin-qirp kirin þikandin-qirp þikestin ji niþkê ve
xirt þikestin
qirpik qilpik -qirpik jê hatin ji ber têr-
bûnê iskînî pê ketinqirqiçandin/diqirqiçîne
/biqirqiçîne 1. dev ûziman lê ziwa kirin 2. tîkirin
qirqiçîn/diqirqiçe/bi-qirqiçe 1. dev û zimanlê ziwa bûn 2. tî bûn
qirþ têlên giyayê ziravik-qirþ û qal gildîn û arekê
binê giyayîqirþik qirþên hûrikqirt 1. parçe, piç 2. bertîl
3. hîlebaz-qirt xwarin bertîl xwarinqirtik qalikên ku bi ser bi-
rînan ve çêdibin-qirtikên porî pirtikên ku
ji çermê seran dadiweþenav porî
-qirtik dan qalik danqirtî hîlebazî, qulebazî-qirtî li serê yekî kirin
qulebazî li serê yekî ki-rin
qise kirin 1. behs kirin 2.qal kirin *“bav ji bajêr tê,law jê re qise dike”
qisim 1. beþ 2. par 3. birqisimqere kirin 1. par-
parî kirin 2. belawela ki-rin
qismet nesîb *“kes nikareqismetê kesî bixwe”
qitî ecûrqiyame hevraz
qiyamet jîndarbûna piþtîmirinê *“ez he me û qi-yamet im”
-roja qiyametê (ji bo he-mû mexlûqetan) roja jîn-darbûna piþtî mirinê
qîç [I] çavê korevîçkî -qîç bûn çavkortik bûn-qîç kirin çavê xwe nêzîkî
girtinê kirinqîç [II] 1. bilind 2. bel 3.
derkeftî-qîç bûn 1. bilind bûn 2.
bel bûn 3. diyar bûn-qîç kirin xuya kirinqîçik zerê vekirî; rengê
kayêqîçilokî 1. zerotankî 2.
kesê ku ji ber nexweþiye-kê rûyê wî zer bûye
qîjandin/diqîjîne/biqî-jîne 1. qîrandin, awaze-ke bilin jê derxistin 2.zêrandin 3. giriyandin
qîjîn/diqîje/biqîje 1. biawazeke bilind bangdan; qîrîn 2. zûrîn 3.girîn
qîl di tûþa dawiya lêvan dedu diranên jorîn û du-yên jêrîn ên ku tûjtirêndiranan e
-qîlê xwe di yekî de çi-kandin kesek kirin berlepê xwe û pê karîn
qîm 1. têrî 2. razîtî-qîma xwe pê anîn 1. jê
çavtêr bûn 2. jê razî bûn
323
qîm
324
qîmet
-qîm kirin têrê kirinqîmet 1. qedr 2. biha 3.
giramîqîq [I] 1. çik 2. ziq 3. þek-qîq rabû þipê 1. çik rabû
ser piyan 2. rabû þekan3. li ser piyan ziq bû ûsekinî
qîq [II] 1. mok û hestî; ke-lax 2. lawaz 3. kesê bejn-dirêj
qîq bûn bûn mok û hestî;bûn kelax
qîqeqîq dengê dîkanqîr [I] bûjeneke ji niftê ya
ku dirijînin ser xîçên ri-yan da ku ji hev belavnebin
-qîr û qetran reþ û tarî-qîr û sîr bela û þetele-qîr kirin xîç û xîþtorê rê
bi qetranê tepisandinhev
qîr [II] qîj *“hevalê qîrê,nikilbigû ye”
qîrandin/diqîrîne/biqî-rîne qîjandin
qîrîn/diqîre/biqîre qî-jîn
qît 1. çiqil 2. bel û ber ça-van; qîç
qîtik 1. çiqilk 2. gilêqîz keç *“qîzê bixwaze bi
dilê kalan, hespê bikirebi dilê xortan”
qîzap keça apîqîzmet keça metêqîzxal keça xalî
qîztî 1. keçinî 2. keça bi-rayê bûkê
qoç [I] 1. qiloç 2. carekelêxistina ajalên biqiloç;tel
-dan ber qoçan bi qiloçandehf dan
qoç [II] kemîna ku ji bonêçîra ajalên kovî têdanîn; dafika dirindeyan
qol [I] 1. dûvkinik, boçki-nik 2. huçikqol
qol [II] 1. car, teql 2. bir-vî qolî vê carêqolinc 1. kulang 2. êþa ku
dikeve kulangan-qolincê yekî þikandin
(da ku êþa sermilan bêbirîn) kesek di kulangande guvaþtin
qopçe cureyekî biþkojkêndubeþî ye û beþa biserîbi beþa biqul ve dizeliqe
qopik binikên baçikan qoqiz 1. qirtik 2. girtikqor [I] kalê hophopo/hiz-
hizî; keftorqor [II] 1. þîþtir, rêz, dor
2. refqorç qoç *“qorç, ji beran
re ne bar in”qorede heywanê jar; yaxqoreqor oreorqorên orênqorik hêt, qarçikqorî çaydankqorzî gihaneka du xêzên
ku rastî hev tên; çivange,
325
qulîzên
goþe *“kevrê giran, kevi-rê qorziyê ye”
qose darcixare, qelûnqoþ (giyanewer) derxistina
tiþtê hundirqoþ dan xwe 1. (sewala
ku dizê) zor dan têjikêda ku derkeve 2. (jina kudiwelide) zor dan zarokêda ku derkeve 3. (gîre)zor dan gemarê da kuderkeve
qot [I] 1. hop, balûle 2.parî *“gur, bi du qotannamire”
qot [II] gupika çiyê; lûtkeqotik [I] nexweþiyeke xe-
dar e; xeneqûtik *“qehrû qotika dinyayê naqe-de”
qotik [II] 1. kêrt, gir 2.serî
qotik [III] binika baçikêqotik [IV] 1. derd, kul 2.
gotina tûj *“xerab ji kulû qotikan, baþ jî ji dostû yaran xalî nabin”
qotik [V] 1. þeþar 2. kev-negêzî
qotik [VI] kurmekî dora-nan e
qotik [VII] gocqube avahiyê ku li ser
banê mizgeftan di þêwe-yê nîvê hêkekî de tê çêki-rin
Quds bajarê pêxemberanê li Filistînê *“mirov bi
pirsê, diçe Qudsê” qul 1. kun 2. derz 3. qelþ
4. cerx 5. tîþ *“qul firehbibe, pîne nagire”
qulac maweya ji sermilekîhetanî sertiliyên milêdin
qulbik lenger, xeparqul bûn 1. kun tê de çê-
bûn 2. derizîn 3. qeliþîn4. cerx pê ketin 5. tîþtîþîbûn
qule ker û hespê ku rengêwan belekiyeke ji reþ ûzer pêk tê
qulebaz kesê ku karên tê-vel dike û hîleyan tîneserê xelqê
qulebazî fêlbazî, sexte-karî
qulefîskî rûniþtin li sersimûçkan rûniþtin
qulibandin/diqulibîne/biqulibîne 1. wergeran-din 2. vegerandin 3. çil-misandin
qulibîn/diqulibe/biquli-be 1. wergerîn 2. ve-gerîn 3. çilmisîn
quling balindeyeke ling-dirêj e *“çi tê serê qulin-gê, ji qajîna qulingê ye”
qulik kunên biçûk *“gû-miþk, di qulikên dîwa-ran de pir in”
qulîzên 1. gazî û hewari-ya komelî ya di demênku bûyereke bi tirs an jî
326
qul kirin
nexweþ rû dide; hêwirze2. di rewþên awarte dedengê dûdika hiþyariyê
qul kirin 1. kun tê deçêkirin 2. derizandin 3.qeliþandin 4. cerx pê xis-tin 5. tîþtîþî kirin *“ba-ranê erd þil kir, zîpikeerd qul kir”
qulopanî destdanîna er-dê û qewaztina çep anjî rast; teqle
qulopanî kirin dest da-nîn erdê û bi ser an jîbin xwe re qewaztin
qulopilo sixtopixtoquloz 1. bilind 2. hevraz*“gotin: ‘dîno heþtirmeçi ye?’; got: ‘serberjêraqûn-quloz’ ”
qulozan qulopanîquloz bûn 1. bilind bûn
2. hevraz bûn *“nifirênku quloz bûne ezma-nan, bi þun de vedige-rin xwedanan”
quloz kirin 1. bilind ki-rin 2. hevraz kirin
qulp 1. destikê girtinê yîçemberkî; çembil 2.kuna biþkojkan *“bela-ya xelqê ji dûrê tê, ya meji ber qulpa tûrî tê”
-qulpa çavan kortika ça-van
-qulpa derziyê kunikaku þûna bendtêrekirinêye
-qulp pê ve kirin biîftirayekê soxî kirin
qulqule rizdequlqulî 1. tîþtîþî 2. kun-
kunîqumaþ pîneyê ku jê kinc û
hwd tên çêkirin; pirtî-ma qumaþê alê ye? çira
ewqas bibiha ye?Qunbere stêrkeke ku di
nîveka havînê de dertê ûpir bi þemal e; Qurix
qunc kunc-quncê jorîn di civatan de
cihê payebilindquncal qulacquncik kuncikquncirandin/diquncirî-
ne/biquncirîne bi tili-ya beranekê û þehadetêberk guvaþtin
quncirûk careke qunci-randinê
quraf tirs û xofquraftin/diqurêfe/bi-
qurêfe [I] 1. badan 2.tewandin 3. guvaþtin 4.tirî çinîn
quraftin/diqurêfe/bi-qurêfe [II] 1. bêhavilman 2. ji ber tirs û deh-þetê bêqidûm bûn 3. jankêþan
Quran pirtûka pîroz a olaîslamê
qurban 1. sewala ku ji boXwedê hatiye serjêkirin2. cangorî *“ker nabe
qurban, bihayê kerê dibequrban”
-qurbana vî kurî, teþt fi-rot legan kirî zarokêbêxêr, tiþtê giranbiha diriya tiþtê erzan de dime-zêxe
-qurban dan 1. (ji bo Xwe-dê sewaleke ku bi kêrîqurbanan tê) ser jê kirin2. gorî kirin
-qurban kirin gorî kirinqurcûm giyayê ku ber a-
jalan dimîne û ji bo þe-wateyê tê bikaranîn
qure pozbilind-qure bûn pozbilind bûn-(xwe) qure kirin xwe ki-
zeve kirinqureder nifrîneke di wa-
teya “jehrê bixwe!” an jî“hiþ be!” de ye
qurequr dengê beq û zikêvala
qurequr kirin beqê û zi-kê vala deng derxistin
qurf qamîþê ku terîterî têçinîn; levenê zirav
qurfik selikqurifandin/diqurifîne/
biqurifîne (tiþtê hiþk) bitewandinê qut kirin
qurifîn/diqurife/biquri-fe (tiþtê hiþk) bi tewînêqut bûn
Qurix Qunberequrm 1. zikê darê yî qe-
lew 2. gewdeyê darê
*“agirê gur, di qurmande ye”
qurmiçandin/diqurmi-çîne/biqurmiçîne gu-vaþtin û pelixandin hev
qurmiçîn/diqurmiçe/biqurmiçe ji ber guvaþ-tinê civîn û pelixîn hev
qurnaz konequrnazî konetîqurom bûn bêpêjn û bê-
tevger bûn; lev piçikîn-(xwe) qurom kirin bêpe-
jn û bêtevger bûn; xwegilê kirin
qurqurbeg 1. seg 2. kû-çik (mêr) 2. lotê (jin) *“jiheft salan salek, aîdîqurqurbegê ye”
-kurê qurqurbegê kûçi-kê kurê kûçikan; segbav
qurt gum, firqurtandin/diqurtîne/bi-
qurtîne 1. di gewriyê deberjêr kirin 2. fir kirin
qurtik berkurkqurût 1. di lîstikê de jê-
birin; fît 2. peyveke ku jisewalan re tê gotin kuavê vexwin
qurût bûn 1. di lîstikê dejê çûn; fît bûn 2. (sewal)hucûmî avê kirin
qurût kirin 1. di lîstikêde jê birin; fît kirin 2.(mirov) sewal bi fîtefîtêvexwendin avê
qusan pîrotan
327
qusan
328
qusandin
qusandin/diqusîne/bi-qusîne [I] 1. kurtisan-din 2. birîn
qusandin/diqusîne/bi-qusîne [II] xwîn an jîþîr wekî kersengan kirin
qusîn/diquse/biquse 1.xwîn an jî þîr kerseng-kersengî bûn 2. kurtisîn
qut 1. birî 2. qetiyayîqutb 1. serok 2. ji hemû-
yan mezintir 3. cemserqut bûn 1. qetîn 2. jê bûnqutifandin/diqutifîne/
biqutifîne bi tirs û xo-fê bêtevger hiþtin
qutifî kesê ku ji ber tirs ûdehþetê nikare xwe tevbide
qutifîn/diqutife/biquti-fe ji ber tirs û dehþetê dicih de rawestîn û nele-qîn
qutik cureyekî kincan êbimil e; mîntan
qutim qurmê darêqut kirin 1. birîn 2. qe-
tandin 3. jê kirin *“darê,di bin xwe ve qut me-ke”
quwet hêz, þiyanquz endamê mêzatiyê;
þilepor (mirov), za (ajal)quzfiroþ qewad, qebraxqû cureyekî teyran eqûç 1. tiþtên li ser hev je-
nandî; gutle 2. komekekeviran 3. tijî û dagirtî
*“mala zêran pûç e, ma-la mêran qûç e”
qûç bûn 1. bi ser hev dekom bûn 2. tijî bûn
qûç kirin 1. li ser hev je-nîn; bi keys kirin 2. tijîkirin
qûn 1. qul 2. kun 3. tiloraku gemara hundir davê-je derve *“qûn, bi qûn-kaþkê ji kîrî xelas nabe”
-qûn pan kirin 1. qelewbûn 2. niyêta rabûnê ne-kirin
-qûnê bi min re neyê, bî-na genî ji te tê quretiyabi malbatê qebûl nekirin
qûndare pêlavên çêrmînên ku nalçeyên wan darî-nî ne
qûnde/qûnek 1. mêrê kuqûna xwe dide gadan;lûtî 2. jina ku mêran ber-dide ser xwe; qehbik, fa-hiþe
qûndetî/qûnektî 1. lûtîtî2. fahiþetî, qehbiktî *”di-zî bi nanekî, qûndetî biramûsanekî”
qûnek qûndeqûnfireh 1. qûnfireh 2.
bêxîretqûngiran qelewê teralqûntar bintarqûþ bendê ku zînê hespê
li binzikê girêdide *“he-ke nanê þil ket zikê meri-yan, qûþ xwe ranagirin”
-qûþ li yekî teng kirinxeneq lê þidandin
qûþxane beroþa bêçembilqût 1. xwarin 2. xurek 3.
alifê mirîþkan
-qût xwarin û ji qûnêbûn faydeya bênamûsi-yê dîtin
qûze cihê ku tav jê nagi-re; talde
329
qûze
R
330
r/R tîpa bîst û yekemîn aalfabeya kurdî ye; deng-dareke ku cîderka wê di-ranî ye, awayê belav-bûna wê herikî û lerzokîye
ra[I] rehra [II] 1. fikr, hizr 2. çare-raya giþtî fikra her kesî;
ramana gelemper-ra jê bûn çareser bûnraber pêþberraber kirin 1. rave kirin
2. araste kirin 3. pêþan-dan
rabezîn/radibeze/rabe-ze 1. êrîþ kirin 2. pevçûn, lêk dan
rabihartin/radibihêre/rabihêre 1. bi yekî reheta cihekî çûn 2. bi yekîre baþ derbas kirin
rabihîstin/radibîze/ra-bihîze 1. hîs kirin 2. têderxistin 3. pê zanîn
rabirdû raborîraborî 1. dema borî û çûyî
2. serpêhatîrabûn/radibe/rabe 1. bi-
lind bûn 2. hilqetîn *“limala dînan, rabûn hev
bi pehînan” -rabûn þek 1. (sewal) ra-
bûn ser lingên paþîn ûçik sekinîn 2. (sewal) lihev xistin
raçandin/radiçîne/ra-çîne 1. tov reþandin 2.tevn çêkirin
raçav bendemanraçav kirin payînradan/radide/rade 1. pê
vedan 2. lê dan 3. gayînrade 1. ast, pile 2. derece,
merhelerader (r) mesderê lêkerêradest di destan de; tes-
lîmradest bûn ketin destan;
teslîm bûnradest kirin dan destan;
teslîm kirinrageþ kesê ku bi rageþiyê
ketiyerageþî nexweþiyeke ve-
kiþîna rehên laþî ye ûpêketiyê wê zû bi hêrsdibe
ragihandin/radigihîne/ragihîne 1. þandin 2. sa-lix dan 3. dan zanîn
ragihiþtin/radigihêje/
331
rapêçan
ragihêje xwe gihandintiþtekî
ragirtin 1. vekiþandin 2.bêhnfireh bûn
-xwe ragirtin tehemul ki-rin
raguhastin/radiguhêze/raguhêze ji cihekî hil-dan û danîn cihekî din;neql kirin
rahatin/ratê/rabê hînîtiþtekî nû bûn
rahejandin/radihejîne/rahejîne tiþtek bi tundîleqandin û hejandin
rahêl 1. cihê rajorîn 2. de-vera jorîn
rahêlan/radihêle/rahê-le li pey tiþtekî ketin
rahiþtin/radihêje/ra-hêje 1. xwarî tiþtekî bûnû hildan 2. wergirtin
-rahiþtin darê û dar bidest ve hatin pir xurtbûn
rajêr aliyê jêrêrajor aliyê jorêraketin/radikeve/rake-
ve 1. razan 2. paldan 3.ramedîn 4. nivistin *“ga-va Xwedê bide ha rake-ve, ha rakeve, gava ne-de ha li ba keve, ha li bakeve”
rakêþan/radikêþe/ra-kêþe ragirtin, vekiþandin
-rakêþana zevînî hêza er-dê ya ku tiþtan ber bi
xwe ve dikêþerakirin/radike/rake 1.
bilind kirin 2. hilkirin 3.hilqetandin
rakiþîn/radikiþe/rakiþevekiþîn
raman 1. têgihiþtina kar,kiryar, gotin û hwd; fikr,hizr 2. pokinîn
-raman û beyan dîtinî ûþîrove
ramedandin/radimedî-ne/ramedîne 1. vele-zandin 2. razandin
ramedîn/radimede/ra-mede 1. velezîn 2. ra-zan
ramîn/dirame/birame1. hizr kirin, fikirîn 2.pokinîn
ramûsan paç *“jina xelqêramûsanek e, hespêxelqê meydanek e, kincaxelqê roj û danek e”
ramûsandin/radimûsî-ne/ramûsîne paç kirin
ramyar siyasetvanramyarî siyasetran endamê ji çokê hetanî
kemaxê *"berfa hûr, xweavête ranê stûr”
ranan/radine/rane 1.dîwar bilind kirin 2. serêbanê avahiyekê bi keres-teyê pêwist ava kirin
ranik rana biçûkrapêçan/radipêçe/rapê-
çe 1. tiþtek li tiþtekî din
332
raperiþandin
alandin 2. paçik kirinraperiþandin/radiperi-
þîne/raperiþîne darij-tin, darotin
raperîn/radipere/rape-re 1. ser hildan 2. pên-gav avêtin
rapêç bapêçrapêçan/radipêçe/ra-
pêçe li dorê alandinrapêçîn/radipêçe/rapê-
çe li dorê alînrapêlk cureyekî haletên
çandiniyê ye û pê giyayêdirûtî komî ser hev dikin
rapêþ kirin 1. nîþan dan2. pêþkêþ kirin
raqetandin/radiqetîne/raqetîne 1. jê dûr xistin2. jê veqetandin
raqetîn/radiqete/raqe-te 1. jê dûr ketin 2. jêveqetîn
rarûyî yekî ketin 1. navtê dan 2. ji rê derxistin
raser aliyê fêzêrasernav sernavê mijarê
yî ku datînin jora nivîsêrasine werisraspartin/radispêre/
raspêre 1. emanet kirin2. pala xwe dan
rast 1. neçewt 2. durist 3.heqîqet 4. meydan 5.pêþber *“mirin tê rastê,çavê tevan li revê”
-bi rastî di heqîqetê de-rastî hev hatin 1. pêrgî
hev hatin, hev dîtin 2.hevrû bûn 3. çav pê ke-tin *“goþt, rastî kesê bidiran tê”
rastbîn kesê ku heqîqetênas dike
rastek amûreke pîvandi-nê ya ku ji dar an jî lekêtê çêkirin û pê dirêjahiyaxêzan tê pîvan; rastkêþ
rasteqîn heqîqîrasterast 1. yekser 2. der-
bestrasterê riya ku xulpî tê de
tune ye û li ser ramane-ke baþ ava bûye
rasterê bûn 1. ketin riyarast 2. averêyî ramanekebaþ bûn
rasterê kirin 1. danîn serriya rast 2. averêyî ra-maneke baþ kirin
rastexêz xeta ku rasterasthatiye kiþandin
rastênhev xêzikên ku biberayî dirêj dibin û bêpayan in
rastgir muhafezekarrastgo sadiq, rastbêj *“ku-
mê rastgoyan, tim qeti-yayî ye”
rasthatin tesadufrasthatinî tesadufîrastî 1. heqîqet 2. neçewtî
3. duristî *“rastî, tehl e”rastker kesê ku nivîsan ji
aliyê rêziman, xalbendîû rastnivîsê ve sererast
dikerastkêþ cedwel, xêzkêþrast kirin 1. têkûz kirin
2. sererast kirin *“hekemar xwe rast neke, dikunê de naçe”
rastmane 1. rasterast ûyeksere 2. bê derew û neqestbane
rastnivîs (r) îmla, vekîtrateqandin/raditeqîne/
rateqîne bi darê zorêqewirandin
rateqîn/raditeqe/rate-qe xwe ber darê zorê ra-negirtin û revîn
rav 1. werzîþa girtin an jîkuþtina sewalên kovî;nêçîr 2. nîþaneya duca-niya jinan a ku wekî be-lekiyekê di rûyê wan dexuya dibe
rava nîþan-ravayî yekî kirin nîþanî
yekî kirinrave þîroveravekar þîrovekarravekew nêçîra kewanrave kirin þîrove kirin,
îzah kirinravgeh nêçîrgehravker nêçîrvanrawe (r) teþeya lêkerê-raweyên pêþkerî di he-
vokê de teþeya demannîþan dide
-raweyên daxwazî di he-vokê de karê ku tê nîgaþ-
kirin nîþan diderawest 1. navber 2. care-
ke bêhnvedanêrawestan seknrawestandin/radiwestî-
ne/rawestîne sekinan-din
rawestgeh cihê sekinînê-rawestgeha dagirtina
sotemeniyê cihê kunavgînên raguhastinê lêsotemeniyê hildigirin
rawestîn/radiweste/ra-weste sekinîn
raweþandin/radiweþî-ne/raweþîne 1. þek lêdan, lê xistin 2. belav ki-rin
raweþîn/radiweþe/ra-weþe 1. lê ketin 2. belavbûn
rawêj [I] 1. texmîn 2. zen3. bîrbirin 4. þikbirin
rawêj [II] 1. þêwr 2. hêvo-tin
rawêjer 1. þêwirmend 2.hêvojkar
-rawêjerê leþkerî þêwir-mendê eskerî
rawêjerî 1. þêwirmendê2. hêvojkarî
-rawêjeriya bazirganiyêsaziya þêwirmendiyêntêkildarî ticareta navx-weyî, neteweyî û navne-teweyî
rawêjgeh 1. saziya þêwrû hêvotinê 2. civata
333
rawêjgeh
334
rawêj kirin
þêwr û hêvotinêrawêj kirin 1. pê þêwirîn
2. ji dêv axifteyeke ber-dar hildan
rawêjî 1. têkildarî þêwr ûhêvotinê 2. texmînî
raxistin/radixîne/raxî-ne 1. danîn erdê 2. rapê-þandin
raxît bihukraye 1. hêzdarî 2. desthi-
latî rayedar peywirdarrayedarî peywirdarî-rayedariya zagonsaziyê
peywirdariya qanûnda-nînê
rayêl xeta gêreba, telefonû hwd; têl
-rayêl kirin bi dirêjahî ra-xistin erdê
rayêx ferþik û raxistinênnava malê
rayîþ kar û barên ku herkes pê qayîl e
-rayîþa bazarê rêbaza da-nûstanê
raz sir, bîsrazan/radize/razê 1. pal-
dan, nivîn 2. veketin, ra-medîn 3. welidîn *“av ûagir radizên, dijmin ra-naze”
razandin/radizîne/ra-zîne 1. nivandin, tele-xewî kirin 2. ji bo karekîdirav mezaxtin
razanxane jûra nivistinê
razber tiþtê ku ne berbi-çav e
razepeyv peyv û nîþane-yên ragihandinê yên kutenê ji aliyê xwediyên bi-karhêner ve tên zanîn
-razepeyv avêtin ber (daku tu kes pê nehese) jê reþifreyek çêkirin
razgir kesê ku ragihan-dinên rêvebirekî bi rê vedibe
razî 1. pejirandî 2. qebûl-kirî 3. sertewandî *“herqazî, ji xwe razî”
razyane cureyekî çêreyaku di dermansaziyê detê bikaranîn
reben 1. belengaz 2. xi-zan, feqîr 3. bêsiûd
rebenî 1. belengazî 2. xi-zanî 3. bêsiûdî
rebeq bi hev re, li ser hev,pêk ve
-ev deh salê rebeq in kuev deh salên li ser hev inku
ref 1. komeke çivîkan 2.dor 3. rêz 4. depeke kubi dîwarî ve tê qayîm ki-rin û tiþt li serê tên rêz-kirin *“her teyr bi refaxwe re ye”
refandin/direfîne/bi-refîne xalîçeya qulbuyîhêvîs kirin
refank refa dîwarîrefes çirtikavêtina sewa-
lên çarpê bi lingên pa-þîn; lotik
refes kirin çirtik avêtin,lotik avêtin
reftar 1. helwest 2. tevgerreg rehên dar û çêreyêregez 1. nijad, irq 2. nifþregezperest netewepe-
restreh 1. kok 2. rêþî 3. rêç-reh û rêþiyên xîretê tê
de nebûn ji sehek ûhestên rêzdariyê bêparbûn
-reh lê ranebûn hêmanênmêraniyê tê de nebûn
reha tiþtê ku bêguman dêbiqewime
rehek nebatreheknasî zanistên ku
pisporiya wan hêþina-hiyên li ser rûyê zevînêne
rehet 1. aram 2. mezbût3. bihuzûr 4. xweþ
rehetî 1. aramî 2. mez-bûtî 3. bihuzûrî 4. xweþî*“nizanim, rehetiya canim”
rehidandin/direhidîne/birehidîne 1. êþandin2. azirandin
rehidîn/direhide/bire-hide 1. êþîn 2. azirîn
rehilandin/direhilîne/birehilîne lerizandin
rehilîn/direhile/birehi-le lerizîn
rehik di lêþ de riyên xwî-nê yên ziravik
rehjen avêtina dilê sax;nebiz
rehjenî avêtina dilê giya-neweran
rehn 1. nerm 2. þil 3. avawê zêde *“girara rehn, jikêmdanî ye”
rehnayî 1. nermî 2. þilayî3. avî
rehn bûn 1. nerm bûn 2.þil bûn 3. ava wê zêdebûn
rehn kirin 1. nerm kirin2. þil kirin 3. av lê zêdekirin
rejî gerandina karekî ji ali-yê kesekî an jî komekî ve
remezan di îslamê de me-ha rojîgirtinê
remil 1. xîz, teqn 2. falremildar falavêjremz nîþanerenc 1. azar, eziyet 2. ked
3. þkêncrencber 1. kedkar, zeh-
metkêþ 2. sexbêrê sewa-lan û çandiyar *“renc-ber û maldar, nabinhemwar”
rencîde azardîtîrencîde kirin azar lê ki-
rinrencûr xembarrende kartîkrendol kinca ku bi pûþ tê
tijî kirin û di ber bîsta-
335
rendol
336
reng
nan de tê çikilandin daku mirov bê hesibandinû jê bê tirsîn
reng 1. boyax, gûn 2. ce-leb, cure, awa *“destêdê, reng û rûyê qîzê ye”
rengandin/direngîne/birengîne boyax kirin
rengavêtî 1. gewrotankî2. verêtî 3. zibilî
rengdêr (r) peyvên kurewþa heyberan dinmî-nin; hevalnav
rengîn boyaxkirîrengkorî þevekorîrengpîþe hokerrengrêj 1. kesê ku bi ren-
gan tiþtan direngîne 2.boyaxa qumaþî
renî sêlava berfa heliyayîrenîn/direne/birene a-
laveke zivir bi ser tiþtekîre xiþandin û girnozênwî jê birin
renok alaveke mitbexê yaku pê penîr sewze û hwdtên hûrkirin
rep 1. req 2. çik, vît 3. zoqrepandin/direpîne/bi-
repîne 1. lê xistin 2. ve-pelîn ber
rep bûn 1. req bûn 2. çikrast bûn
reperep 1. dengê domdarê mêþîna giyanewerekegirs 2. dengê domdar êlêdana tund
reperep kirin 1. dengê
meþîna giyanewerekegirs hatin 2. li ser hev ûbi tundî li tiþtekî xistin
repisandin/direpisîne/birepisîne tepisandin
repisîn/direpise/birepi-se tepisîn
req [I] kûsiyê avêreq [II] sext, hiphiþkreq bûn hiþk û rakiþandî
bûn-reqbûna rehçikan hiþk-
bûn û rakiþîna rehênxwînê
req kirin hiþk û rakiþandîkirin
reqas 1. semajen 2. loti-kavêj *“kesê ku ne di go-vendê de be, fît reqase”
reqele 1. hejar 2. yaxreqem jimarereqisandin/direqisîne/bireqisîne 1. rakirin cer-gebezê 2. lotik dan avê-tin *“heke xwedanê malêli defê bide, dê biçûkanbireqisîne”
reqisîn/direqise/bireqi-se 1. lîstin 2. lotikavêtin *“ew ber defabêdeng jî direqise”
reqitîn/direqite/bireqi-te 1. (erd) av hilçinan-din xwe 2. ziwa û hiþkbûn
reqs 1. cergebez 2. lîstikû þahî 3. lotik
resen 1. eslî 2. xwerû,xwemalî
reþ rengê qîr û qetranê*“bextê reþ, tim ê xwedîye”
-reþ û peþ kirin çav tir-sandin
-reþ girêdan 1. (ji bo miri-nekê) giramî nîþan dan2. kincên reþ (ên ku ela-meta þînê ne) li xwe kirin
reþahî 1. temtêla rengêqîr û qetranê 2. reþî
reþandin/direþîne/bi-reþîne 1. belav kirin 2.rijandin
reþbelek name, mektûbreþbîn kesê ku bûyerê bi
neyînî dinirxînereþ bûn 1. rengê reþ lê xu-
ya bûn 2. qemirînreþe 1. elametên nenas ên
ku ji ber tirs û xeyalan liber çavên mirovî dikevin2. rendol
reþeba bayê jêrînreþedar di zivistanan de
temtêla bêbelgbûna da-rên daristanan
reþekurmancî 1. ji çandakurdan hûnandî 2. jisedî sed kurdî
Reþemî meha duyem asalnameya zayînî
reþenivîs nivîsa ku di as-ta amadehiyê de ye neha-tiye têkûzkirin; muswe-de
reþêle cureyekî çivîkênku diþibihin qijikan lê jiwan biçûktir in
reþik [I] 1. zencî 2. reþe*“filan keso reþikê þevêye”
reþik [II] bîbika çavîreþik [III] cureyekî çêreya
ku tevî toraqê dikinreþî erdê ku lê berf neba-
riye an jî berfa wê yaheyî heliyaye
reþ kirin 1. bi rengê reþrengandin 2. xêzeke reþkiþandin ser nivîsekê
reþnivîs reþenivîsreþokî cureyekî tifingên
kevn ereþpoþî kesê ku di þînekê
de kincên reþ li xwe dikeû xemgîniya xwe diyardike
reþreþk 1. bîbika çavî 2.bihareteke dendikreþ ûhûrik e
rev 1. firar 2. bez 3. mi-þextîkarî *“cih heye, revji mêraniyê çêtir e”
revandin/direvîne/bi-revîne 1. bezandin 2. jêstandin 3. bi lezgînî hil-dan û birin
revaþtin/direvêþe/bi-revêþe kotin
revde keriyê gur û kûçi-kan
revend 1. kesê ku ji we-latê xwe bi dûr ketiye 2.
337
revend
338
revêtin
civat 3. komel -revenda kurd kurdên ku
li derveyî welêt dijînrevêtin/direvêje/bire-
vêje (ji bo teþedanê) dardarijtin
revî kerî, revderevîn/direve/bireve
bezîn *“agir berda malê,revî xwe da palê”
revîrevî bi lez û bez-bi revîrevî çûn di nav-
bera meþ û bezê de bi rêve çûn
revok 1. firarî 2. miþextîrevrevk sîtavk û elame-
tên ku li ber çavan pey-de dibin; serab, leylan
rewa 1. bi serbestî bika-ranîna mafekî 2. tiþt, go-tin û kiryar ên qanûnîyên ku mafê mirovî heyepê rabe; meþrû, cayîz
rewa bûn 1. serbest bûn2. meþrû bûn, cayîz bûn
rewal nûciwanê ku hînasimbêlên wî derneketine
rewan 1. þareza 2. tiþtêku diherike; herk 3. jiya-na domdar
rewanbêj kesê ku dihûnandina peyv û hevo-kan de þareza ye û li gorîrêzimana wî zimanî na-keve çewtiyan; fesîh
rewanbêjî fesahetrewan bûn hîn bûnrewanî þarezatî
rewan kirin hîn kirinrewatî/rewayî qanûnî,
meþrûtîrewd komasiya hesabekîrewend koçer, çolgerrewendî koçerî, çolgerîrewêl ajala jakawrewiqandin/direwiqîne
/birewiqîne hesp be-zandin
rewisandin/direwisîne/birewisîne 1. kiziran-din 2. çilmisandin
rewisî 1. kizirî 2. çilmisî rewisîn/direwise/bire-
wise 1. por û pirç þe-witîn, kizirîn 2. çilmisîn,zibilîn *“quzê ku par re-wisiye, îsal jî bêhn di-kevê”
rewiþt 1. sinc 2. xwî û xis-let 3. dab û nêrît 4. exlaq
-rewiþta kurd xwî û xis-letên kesayeta kurdan
rewneq 1. îhtiþam 2. ka-wîtî 3. þemal û ronahî
rewneqdar 1. muhteþem2. kaw 3. biþemal û ronî-dar
rewþ 1. temtêl 2. werz 3.hal *“neyar bi rewþa ne-yêr nizane”
-rewþa awarte temtêla kune asayî ye
rewþen ronak rewþenî ronahî *“kincên
baþ, rewþeniya dinyayêne”
rewþenbîr ronakbîrrewt þiva dirêjrex 1. kêlek, alî, ta 2. tûþ-rex û çan derûdor-li rex û çanên xwe ni-
hêrtin li der û dora xwemêze kirin
rexne destnîþankirina þa-þiyan û dîyarkirina riyaçareserkirinê; tenqîd
-rexneya avaker rexneyaku ji bo baþkirina tem-têlê tê kirin
-rexneya kavilker rexne-ya ku bi mebesta aja-weyê tê kirin
rexnegir þarezayê rex-neyê
rexnegirî þarezatiya rex-neyê
rexne lê kirin/lê girtintenqîd kirin
rext fîþengdankreyîn/direye/bireye 1.
ewtîn 2. çeleçel kirin*“kûçik ji kî aliyî bitirse,wir de direye”
rez 1. bax 2. baxê tiriyan*“bihar û havînê rez, zi-vistanê jî pez”
rezalet rezîltîRezber meha nehemîn a
salnameya zayînîrezîl kesê ku karekî nebaþ
kiriye û rûmeta wî zedegirtiye
rezîl bûn li pêþberî xelqêbêrûmet û bêqedr bûn
rezîl kirin li pêþberî xelqêbêrûmet û bêqedr kirin
rezîltî rewþa ku kesê rezîlketiyê; riswatî
rezvan baxvanrezvanî baxvanîrê 1. cihê ku tê de karê
çûn û hatinê pêk tê 2. a-zîne 3. fesal 4. huner*“çiyayê bilind, bê berf ûrê nabin”
-rê dan destûr dan-bi rê ketin dest bi meþê
kirin; derketin seferê-bi rê ve birin îdare kirin-bi rê ve çûn meþînrêbaz 1. qayde 2. fesal 3.
azîneRêbendan meha yekemîn
a salnameya zayînîrêber serokê rêvebir; ser-
kêþ *“aqil, rêberê meri-van e“
rêberî rêzanî, serkêþîrêberî kirin serkêþî kirin,
rê nîþan danrêbir [I] rêber, rênîþandêr
*“texmîn rêbir e, aqilhakim e”
rêbir [II] eþqiyayê ku riyaxelqê dibire û wan di-þêlîne
rêbirî 1. serkêþî 2. eþqi-yatî
rê birîn li ser cihê çûn ha-tinê astengî çê kirin
rêbiwar rêwîrêbiwarî rêwîtî
339
rêbiwarî
340
rêç
rêç 1. þop 2. dewsa piyan-rêç gerandin þop geran-
din-rêç kirin li pey hev rêz
kirinrêçal jajîrêçalî xwarinên wek mast,
penîr, jajî û hwd; spîtahîrêder 1. kesê ku destûra
kirina kar û çalakiyekêdide 2. cih an jî riya der-ketinê
rêgeh [I] bihurgehrêgeh [II] guzergeha ge-
restêrkanrêgez 1. qayde 2. fesalrêgir rêbirrêhesin riya þemendefi-
ran a ji zamokan pêkhatîrêje 1. nisbeta hejmarî 2.
jê parçeyekrêjgeh 1. cih, ger an jî ça-
la ku av dirijê 2. þîp, þe-lale
rêjing 1. çeka ku fîþenganli pey hev davêje 2. qu-lik
rêjî kirin maliþtinrêjkar kesê ku tiþtan di
qaliban de ro dikerêjkarî karê di qaliban de
rokirina tiþtanrêjne taviya baranêrêjnebaran barana gur û
boþrêjîk çeka agirber a ku di-
kare li ser hev çendekguleyan biteqîne
rêkeft peymanrêkeftname metnê pey-
manêrêk û pêk 1. bipergal 2.
têkûzrêl daristan *"agir bigire
rêlê, ter û hiþk dê pêk vebiþewitin”
rênc jana masûlkeyan; xa-mî
rêncî rewþa jandana ma-sûlkeyan a ji ber westa-nê; xam
rêncî bûn (masûlke) ji berwestanê ajinîn; xam bûn
rêncî kirin masûlke biwestanê êþandin; xamkirin
rênîþandêr rêberrêpî xerc û mesrefa rêrêpîvan 1. qayde 2. meþrêsî xuroma girêdayî; balîrêstin/dirêse/birêse 1.
ta û bend hûnan 2. ta biteþiyê çêkirin *“gavadewlet birêse, ga golikêdadilêse”
rêþî bendên ku ji ber firê-ta tevnê mane û bi tiþtêhûnandî ve daliqî mane*“konê bê rêþî, ji konander e”
rêþ kirin darotinrêþte nifþrêtin/dirêje/birêje 1.
tiþtê avî belavî erdê kirin2. her çi hebe belavîerdê kirin *“ava miriyan,
merêje nava deriyan”rê û rêçik usûl û qayde-rê û rêçikên ayînî usûl
û qaydeyên pêkanîna î-badetan
rêv pirça berzikê-di çata rê de rêv rûçi-
kandin 1. di eþkeretiyêde karên þermê pêk anîn2. bêminet tevgerîn
rêvaz ribêsrêveber 1. desthilat 2. rê-
berê saziyekê-rêveberê pêwendiyan
kesê ku di sazî an jî dez-gekî de têkiliyan bi rê vedibe
rêveberî 1. desthilatdarî2. rêberî
-rêveberiya herêmî dest-hilatdariya di destê de-vereke welêt de
rêvin gemarrêvin bûn gemar bûnrêvin kirin gemar kirinrêwiþt 1. mîzac, xeyset,
xislet 2. serinc, taybet-mendî
rêwing rêwîrêwingî rêwîtîrêwî 1. misafir 2. mêvanê
rê *“bi þevê rêwiyê serêriyan, qeda li ber piyan”
rêwîtî misafirtîrêx gemara heywanan
*“golik diçin, rêxa xwe licem gayê mezin dikin”
rêxistin 1. tevger 2. sazî
rêxok 1. qûngemar 2.qûngincî
rêxokî rewþa îshalê ya kubergiriya wê dijwar e*“çêlekeke rêxokî, ga-ranê dilewitîne”
rêxole rodiya qalindrêxazî rêxokî *“çêleka
rêxazî, navê garanekî ga-ranê xera dike”
rêz [I] 1. dor 2. þîþtir 3.setra nivîsekê 4. çarînahelbestê
-rêz bûn ketin dû an jîkêleka hev
-rêz kirin dan pey an jîkêleka hev
rêz [II] 1. giramî, hurmet2. qedrdanî
-rêz girtin 1. giramî nî-þan dan, hurmet kirin 2.qedr dayîn
-rawestana rêzgirtinêtemtêla giramînîþanda-nê
rêzan 1. murþid, rêber 2.rênîþandêr
Rêzanan Rezberrêzbendî keyskirina mija-
ran li gorî rêbazekê; tes-nîf
rêzbend kirin senifan-din, ji hev deranîn, va-wêr kirin
rêzdar birêz, muhteremrêzepirtûk 1. çend pir-
tûkên di mijarekî de 2.çend pirtûkên heman
341
rêzepirtûk
342
rêzgir
nivîskarîrêzgir kesê ku giramiyê
digirerêzik 1. setra nivîsê 2. qa-
nûnrêzikþikên derveyî rayîþa
asayîrêzil zincîrrêziman (r) hemû rê û
rêçikên rastaxaftin ûrastnivîsandina zimane-kî
rêzimanî nivîsar û gotaraku li gorî rêçikên zimênhatiye derbirin
rêzikname zagon-namerêziman navê giþtî yê
hemû rê û rêçikên zima-nekî ye
rêzîn 1. di rêzê de 2. cu-reyekî solên erzan ên kupale û rencber pê dikin
rêz kirin 1. li pey hevdanîn 2. rêç kirin 3. ki-rin þîþtirê
rêzname nivîsara fermîya ku karê rewa yê en-dam û bernameyên herrêxistinekê tê de hatiyeçespandin
ribês cureyekî çêreya çêj-tirþ a ku terîterî tê xwa-rin
ricifandin/diricifîne/bi-ricifîne 1. lerizandin 2.hejandin
ricifîn/diricife/biricife1. lerizîn 2. hejîn
ricimandin/diricimîne/biricimîne 1. (zinakar)bi kevirkirinê kuþtin; ke-vir kirin 2. þermezar ki-rin
ricricîn/diricrice/biric-rice soromoro bûn
riçilandin/diriçilîne/bi-riçilîne xurekekî rehne-vîçkî çêkirin
riçilîn/diriçile/biriçilexurekekî rehnevîçkî çê-bûn
rifse erdê avî yê ku nedêm e
rih pirça rû *“aqil di seri-yan de ye, ne di rihan deye”
-rih berdan pirça rûyîdirêj kirin û kur nekirin
-rih kur kirin pirça rûyîtiraþ kirin
riha 1. rizgarî 2. felat 3.serfirazî
riha bûn 1. rizgar bûn 2.filitîn 3. serfiraz bûn
riha kirin 1. rizgar kirin2. filitandin 3. serfirazkirin
rihan cureyekî çêreyabêhnxweþ a ku tevî to-raq, penîr û xurekan di-kin
rihet aramdarrihet bûn arimînrihetî aramdarîrihet kirin 1. arimandin
2. jan birîn 3. bi dilê xwe
lê danrijandin/dirijîne/bi-
rijîne 1. rêtin 2. (tiþtênavî) herikandin, ro kirin
rijd îsrarrijd bûn bi îsrar bûnrijde riþterijdî rewþa îsrarkirinêrijîn/dirije/birije (tiþtên
avî) herikîn, ro bûnrijî [I] ariya tiþtên þewitîrijî [II] gerandina karekî ji
aliyê kesekî an jî sazi-yekî ve; rejî
rijî [III] 1. bêrûn 2. tisîrik 1. înad, engir 2. înk 3.
hêrs *"merivê aqilsivik,tu cara li neke rik"
-ji rikan ji ber înad û hêr-sê
rikane bi înadîrikdar 1. înkdar 2. engirî
3. hêrshatîrikeber 1. hevrik 2. rijd-
bûyîrikeberî 1. hevrikî 2. înk-
darîrikeh qefesa ku kewan di-
kinêrikêb zengiya zînê hes-
pan-rikêbî hev kirin êrîþî
hev kirinriko 1. înadkar, engirok
2. înkdar 3. hêrshatîrikrikîn/dirikrike/bi-
rikrike 1. ricifîn 2. le-rizîn
rim cureyekî lomê cengîyê berê ye; mizreq
rimandin/dirimîne/bi-rimîne herifandin
rimbaz þervanê ku lomêcengî bi kar tîne; mizreq-baz
rimj ewrrind 1. bedew 2. delalrindî 1. bedewî 2. delalîrinek amûreke paqijkirinê
ya ku bi serê wê ve por-çeyek heye û ji bo pirmebestan tê bikaranîn
ringering dengê lêxistinû qirçîniyê
ringering kirin qîrçeqîrçkirin
ripin 1. qevd, baq 2. gurzripinîn/diripine/biripi-
ne (giya û dar) rehênwî/wê pir û bi xurtî di er-dê de çûn *”giya, li serbinê xwe diripine”
riprût 1. bêkinc 2. bêdi-rav 3. bêgiya 4. bêgoþt
risas cureyekî madenan erisasî rengê gewr ê birqo-
nekrisil îsilrist 1. peywir 2. setra ni-
vîsê 3. werisê ku kincênþûþtî li serê tên raxistin
riste 1. hevok 2. pexþanabirêkûpêk
ristin/dirêse/birêserêstin
risti 1. stûvank, gerdenî
343
risti
344
rist kirin
2. helbestrist kirin li gorî rêgezekê
keys kirinriswa 1. rezîl 2. þerme-
zar 3. bêxîret *“ew kesêku di bin xwe re li kesanbinêre, ew tim rezîl ûriswa ye”
riswa bûn 1. rezîl bûn 2.þermezar bûn 3. bêxîretbûn
riswa kirin 1. rezîl kirin2. þermezar kirin 3. bê-xîret kirin
riswatî 1. rezîltî 2. þerme-zarî 3. bêxîretî
riþk hêkên spiyanriþkîn kesê ku spî û hêkên
spiyan ketine nav porêwî
riþk kirin spiyê hêk kirinriþte cureyekî xwarina ku
ji hevîrê wekî bendanqutkirî tê çêkirin; rijde
riþwet bertîlritam lîlritil mengiraniyeke bi qasî
heþt kîloyan eritl her du gunên nêrza-
yanritlo kesê ku gunên wî we-
rimîneritlo bûn gunikî bûnritloyî gunikîritimandin/diritimîne/
biritimîne 1. xitiman-din 2. tepisandin hev
ritimîn/diritime/biriti-
me 1. xitimîn 2. tepisînhev
riviþt netewe, nifþrivîn 1. alaf 2. holepîtikriwange 1. çepera nêrînê
2. tûþa mêþa çekekêrizandin/dirizîne/bi-
rizîne 1. peritandin 2.kevn kirin 3. terkî mi-rinê kirin
rizbe toqeya kemberêrizde menteþeya deriyan;
qulaberizgar 1. filitî 2. serfirazrizgar bûn 1. filitîn 2. ser-
firaz bûnrizgarî 1. felat 2. serfirazîrizgar kirin 1. serfiraz ki-
rin 2. riha kirinrizinde rizderiziyayî 1. peritî 2. kevn
*“dermanê diranê riz-yayî, kiþandin e”
rizîn/dirize/birize 1. pe-ritîn 2. kevn bûn
rîçal rehçikên dar û çêre-yê yên di bin erdê de
rîp 1. fêl, gilor 2. dek ûdolab
rîs tayê ji liva û hiriyê-rîs rêstin (bi teþiyê ji liva
û hiriyê) ta çêkirinrîþ kînor, kunêr-rîþê mirovxur þêrpence/
penceþêrrîtil pîne û potik; kincikrîtin/dirî/birî 1. (mirov)
gemar kirin, gû kirin 2.
(dewar) silepor kirin, rêxkirin 3. (çivîk) zîrç kirin4. (pez) biþkul kirin 5.(ker û hesp) ters kirin,terskul kirin 6. (se, gur,rovî û hwd) pîsî kirin*“aqile kurî, se tê de bi-rî”
-dûrî xwe rîtin bi quretîtev gerîn, xwe kizeve ki-rin
rîvele çermikê pir ziravikû tenik
ro roj *“kinca hevalan roû danek, hespa hevalanbez û meydanek”
robar çem, rûbarrodî doran, nûbar *“kula
sê, di rodiyê gur de ye”roj 1. 24 saetên demê 2.
demên ku tav tê de xuyadibe *“filan keso, çav liroja reþ e”
-bi roj wexta ku tav heyeû neçûye ava
-bi þev û roj bi sibeh ûêvarê
-roj dîtin 1. halxweþ bûn2. dewlemend bûn
rojane 1. heroj, hero 2.destheqa ku ji bo kedarojeke karkerekî tê dayîn3. karê ku her roj pêk tê
rojanî destheqa keda ro-jekê
rojava tûþa ku tav tê dediçe ava; xerb
rojavayî 1. kesê ku ji par-
zemîna ewropa û eme-rîkayê ye; xerbî
rojbaþ! beyanîbaþrojbend çerxa ku geres-
têrk û cismên esmanî êndin tê de digerin; rojgar
rojcebîn enîrojrojev bernameya wê rojêrojgar çerxa demêrojgeran gerestêrkrojgîn kesê ku tenê roja
ku tê de ye hesab dikerojhilat tûþa ku tav tê de
hiltê; þerq-rojhilata navîn der û do-
rên Mek, Medîne û Qud-sê
rojhilatî kesê ku ji par-zemîna asyayê ye; þerqî
rojimêr salnamerojing bixêrîrojik edeserojî ji berbangê hetanî
êvarê dûrketina ji xwa-rin, vexwarin û têkiliyazayendî; mang
-rojî girtin (ji berbangêheta mexrebê ji xwarin,vexwarin û têkilîdanînazayendî) dest berdan
rojname weþana rojaneya bûyeran
rojnameger kesê ku pîþe-ya wî rojnamegerî ye;rojnamevan
rojnamegerî pisporiyaweþanên demdiyar
rojnivîsk nivîsarên ku li
345
rojnivîsk
346
role
gorî mêjûyên pêkhatinawan hatine hûnandin
role zarokRom 1. kesê romayî 2. þe-
þerûtên niha li ser axaromayiyên berê rûdinin*“hukumdarê Romê, he-valê segan e”
Roma dûgeleke dîrokî yeû navenda wê li Ewro-payê bû
ron 1. birqonek 2. vekirî3. þil û avî 4. aþkera
ronahî þewq û þemala kutarîtiyê winda dike *“avronahî ye, ji avê metir-se”
ronak 1. birqonek 2. zelal3. rewþen
ronakbîr rewþenbîrrondik hêstirronî 1. beraq 2. rewþen 3.
cêreyan/gêrebaronîdar rewþenronyas cureyekî çêreya
ku jê boyax tê bidestxis-tin
rop dewleta romêropo romayîroqroqe lingdirêjroro 1. heroj 2. roj bi rojrovî [I] cureyekî hey-
wanên çolê ye û bi kone-tiya xwe ve navdar e*“navê gurgî derketiye,roviyî dinya xera kiriye”
rovî [II] rodî, doranrox xweliya hiþk
rozî rizqrubad nêrekewruh pifa ku li ber hemû gi-
yaneweran e û pê dijîn;giyan
ruhistîn melkemot (me-lekê mewtê ango mirinê);Ezraîl eleyhiselam
ruhvegerîn jîndarbûnapiþtî mirinê
rux ser û çavruxsar rûsar, xemsarrû 1. ser û çav 2. ser û sîçe
3. sikûm 4. dêm *“bilarûyê mirovî bêþê, lê zikêmirovî neêþê”
-rû jê badan jê çerixîn-rû spî bûn beraet kirin,
bêrî bûnrûbar ava ku di çeman de
dikiþe; robar-rûbarên seholîn çemên
qeþayîrûbalgeh pîneyê ku dikê-
þin ser balgehîrûber endazeya dirêjahî û
berahiya cihanrûbirtin/rûdibire/rûbi-
bire 1. hûrhûrî kirin 2.girnoz jê birin
rûçik sikûm, sîma *“nan,bi rûçikan tê xwarin”
rûçikandin/dirûçikîne/birûçikîne 1. pûrt jê ki-rin 2. verûtin 3. dest-verû kirin 4. þêlandin
rûçikîn/dirûçike/birû-çike 1. pûrt jê daweþîn
2. heriþînrûdan [I] bûyerrû dan [II] 1. qewimîn 2.
þûm kirin, nehs kirinrûdemî rojanerûgeh qiblerûgehnas amûra ku di
seynika wê de tîrkeyekemiqnatisî heye û her-dayîm cemsera bakurînîþan dide û pê îstiqa-met tên naskirin; qible-name
rûgerm xwîngerm, ser-germ
rûgeþ devbikenrûgêr nehs, þûmrûken 1. dilgeþ 2. xweþik
3. devbikenrûmet 1. þeref 2. giramî
3. hêjatî 4. rêz *“keçamalê bi rûmet e, karêwê bê minet e”
rûmetdar 1. biþeref 2. bi-heysiyet 3. hêja 4. birêz
rûn zêt, bizir, don-rûnê genî li ser nanê
xwe dîtin bi qezencekekirêt ve þa bûn û fortêxwe kirin
rûnas kesê ku pir caranhatiye dîtin û her kes qe-lafetê wî nas dike
rûnbirêjk 1. tawe 2. bo-çesêlîn
rûndank amana ku rûndikinê
rûnerm bêhnfireh
rûniþtin/rûdine/rûne1. daniþîn, nîþtin 2. niþ-tecih bûn
rûn kirin zêt kirin, bizirkirin
rûnpêj tawe, rûnbirêjkrûpel aliyekî kaxezê; sa-
hîfe, per-pergala rûpelan di mal-
perê de awayê ku berghatine amadekirin
rûpûþ her tiþtê ku rû ve-diþêre
rûreþ 1. þermezar 2. bê-heya 3. riyakar, durû 4.qelbezan
rûreþ bûn þermezar bûnrûreþî þermezarîrûreþ kirin þermezar ki-
rinrûro ruyê ku wekî kilora
rojê ye rûs rût û repalrûsar 1. rûtirþ 2. bêmizêc,
bêmehderûspî [I] 1. serek 2. zana
3. kemilîrûspî [II] 1. bêtawan 2.
xwedanrûmetrûspîtayî rûspîtîrûspîtî [I] 1. serwerî 2. za-
natî 3. kamilîrûspîtî [II] 1. bêtawanî 2.
birûmetî *“keça baþ, rû-spîtiya bavê xwe ye”
rût 1. repal, uryan 2. erdêvikvala 3. malketî
rût bûn 1. repal bûn 2.
347
rût bûn
348
rûtirþ
(erd) bêçêre bûn 3. îflaskirin
rûtirþ bêmirûz, pirçîrûtî hejarîrût kirin 1. kinc jê xistin
2. qalik jê qeþartin 3.þêlandin 4. di qimarê deher tiþt jê birin
rûv 1. rêv 2. navran, ber-zik
rûvî endamê ku gemara di
aþikê de dikêþe derveyîcendêk; rodî, doran
-rûviyê barik dorana zira-vik
rov pirça berzikê; rêvrûxandin/dirûxîne/bi-
rûxîne 1. hilweþandin2. texrîb kirin
rûxîn/dirûxe/birûxe 1.hilweþîn 2. xera bûn
s/S tîpa bîst û duyemîn aalfabeya kurdî ye; deng-dareke ku cîderka wê di-ranî ye û awayê belav-bûna wê fîzek û hiþk e
sa sîbersabit 1. di cih de sekinî 2.
neguherbarsabit bûn 1. neleqîn 2.
neguherînsabit kirin 1. þidandin
2. qayîm kirinsabûn bûjena kefdar a ku
pê tiþt tên þûþtin-sabûna yekî kef nedan
bi kêrî têkilîdanînê neha-tin
sabûn kirin bi sabûnêþûþtin
sabûnpêj hilberînerê sa-bûnê *“lep qirêj, gep qi-rêj, nav danînê: sabûn-pêj”
sabûnpêjî karê hilberan-dina sabûnan
sabûnsaz sabûnpêjsade 1. tiþtê yekreng û
yekcure; xwerû 2. mute-wazî
sadetî 1. xwerûtî 2. mute-wazîtî
sadiq 1. rastgo 2. wefadarsadiq bûn 1. rast gotin 2.
bi wefa bûnsaet demjimêr, katjimêr-saet li ser yekî nehatin
girêdan zû biryara xweguherandin
safî 1. zelal 2. paqij *”tudilê safî bavêjî êgir, agirpê nakeve”
sakar sadesakarî sadetîsako kinceke zivistanî ya
stûr e û hetanî ser lingandadikeve
sal 12 meh an jî 365 roj*“arvanê salê, bi salê rediçe”
-sal heye duwazdehmeh e ew di wî halî deye (erênî û neyînî) ewkes salewext li ser he-man temtêlê ye
salane 1. her sal 2. ser-pêhatiya 365 rojên borî3. derameta ku di salekîde tê bidestxistin
salar serfermandarsalewext pêvajoya 365 ro-
jansalix dan 1. ragihandin 2.
349
S
350
salixgerî
agehî dansalixgerî 1. îstixbarat 2.
sîxurî, casûstîsalname teqwîmsalos kesê ku bi nebaþan
re radibe û rûdinesalroj salvegersalveger 1. fetla 365 ro-
jan 2. di roja qewimî debibîranîna bûyerê
salyad salvegersaman 1. milk 2. serwet
3. sermiyan 4. rastmalsana hêsansanahî hêsanîsanahî bûn hêsan bûnsanahî kirin hêsan kirinsapok pêlavên saqdirêjsaq di gore û solan de be-
þa ku li ser gêzikê dikevesaqdirêj gore û solên ku
hetanî bin çongan tên ki-þandin
sar 1. nizmbûna rêjeyagermê; serma, seqem 2.sur *“adar e serê sibe-han sar e, berê êvarêkûçik xwe didin ber qefadîwêr e”
sar bûn 1. (hewa) rêjeyagermê daketin 2. (giya-newer) ji tiþtekî vekiþîn
sar kirin 1. rêjeya germêdaxistin 2. sil kirin
sarinc saringsaring 1. bîrên di xilxile-
yên kiran de 2. ceme-dank
sarîc sarincsarûgerm 1. hênik 2. tîn-
þikestî, sêncdaketîsatandin/disatîne/bi-
satîne birinc ji qaþilê wîvejartin
satil 1. derdana avê yadev-vekirî; vêdrok 2.kod *“bîr bi satilan tijînabin”
satîre satoresator 1. kêra mezin 2. bi-
virê goþtîsatore 1. selemtî, olintî
2. bêkêr û bêkarsava zaroksavar genimê ku gir hati-
ye hêrandinsavaxane dezgehê amo-
jandin û sexbêriya zaro-kan
savêr çal an jî tasika ku avû dewê kûçikan berdi-dinê
-du segên ser savêrekîdu nebaþên ku di hemankirêtiyê de karbeþiyê di-kin
saw [I] 1. tirs, xof 2. deh-þet 3. qutaf
-saw bi ser ketin bayê tir-sê ketin zikan
saw [II] 1. texmîn 2. nî-gaþ, xeyal
sawîr 1. tirs, xof 2. dehþet3. qutaf
sawêr giyanewerê nîgaþîsawtehrî 1. sersar, xem-
351
sebaz
sar 2. bêkesayetsax 1. giyanewer 2. jîndar
3. bitendurist *“çiqassax bimînî, ewqas ecê-ban dibînî”
-sax bûn 1. pak bûn 2. bitendurist bûn *“sax di-bin þûna xenceran, paknabe dewsa xeberan”
-sax man 1. li ser qeyda ji-yanê man 2. ber xwe dan*“heta serî sax dimîne,qûn ecêban dibîne”
saxî tenduristî-saxiya te siheta te dixwa-
zimsax kirin jîndar kirinsaxte zir, sextesaye 1. xirabiya ji kirêtiya
yekî 2. qenciya ji kere-ma yekî 3. sîber
-di sayeya serê wî de 1.bi sedema wî (neyînî) 2.ji kerema wî (erênî)
sayî rewþa bêewriyê ya es-mên
sayîhiþk hiþkesayîsaz [I] 1. pergal 2. ahengsaz [II] karê amadesaz [III] jajelan, levenistansaz [IV] cureyekî amûrên
mûsîqayî yesaz bûn 1. çêbûn 2. biper-
gal bûn 3. sererast bûnsazdêran civata stranbê-
jansazgar 1. tiþtê xweþik 2.
ava ku vexwarina wê
xweþ esazî muesese-saziya karniþîniyê dez-
gehê mîrî yê ku kar ûbarê karniþînan bi rê vedibe
-saziyên mîrî saziyên ce-mawerî, mueseseyên ge-lemperî
-saziyên fermî muesese-yên resmî
saz kirin 1. çêkirin 2. bi-pergal kirin 3. sererastkirin
sazûman muesese, pergalse kûçik, seg *“here mêva-
niya guran, lê bê se me-çe”
seb bûjeneke tozkî û qa-yîm a ku bi avê tê rehn-kirin û li þûna heriyê diavahiyan de tê bikaranîn
-seb kirin bi sebê seyan-din an jî seb rijandin se-rê
seba 1. ji bo 2. sebaret bo*“ferman seba hêþtiranhat, rovî reviyan”
-seba kêçekê lihêfek þe-witandin da ku hêrs lêsar be ziyanên mezin bimalê xwe xistin
-seba quriþekî deh teqleavêtin ji bo berjewendi-yên erzan rûmeta xwe þi-kandin
sebaret sebasebaz cureyekî kûçikan e
352
sebî
sebî zaroksebîl [I] avadaniyên gelêrî
ên ku hinekan ji bo xêrêçêkirine; xeyrat
sebîl [II] darçixare, qelûnsebr 1. tebat 2. dilaramî
*“kesê ku jinekê bîne, di-vê an tûrek zêrê wî an jîbarek sebra wî hebe”
sebûn cureyekî bayê seh-rawî ye; semûn
secîh jîr û xwedanferasetsecîhî jîrtî û fehmatîsed 1. jimareya 100’î 2.
deh heb deh *“ne yek e,ne didu ne, hezarê bised hezaran e”
-ji sedê sed sedased-sedesed jimartin wekî
100-200-300 jimartinsedased bêkêmasî tema-
mê wê/wîsede sedsal, serdem, qirnsedem sebebsedrenc lîstikeke ku bi 16
keviran (þahek, þalyarek,heþt leþker, du keleh, duhesp û du fîl) û li serzevîneke çargoþe tê lîs-tin; kiþik
sedsal sede, qirn, serdemsedta 1. sedqat 2. jimarti-
na sedesedîsefandin/disefîne/bi-
sefîne 1. raparzandin,parzûn kirin 2. daweri-vandin
sefêk 1. gêjik, xêvik 2. dî-
niksefêktî 1. xêviktî 2. dînik-
tîsefêktî kirin wekî xêvik û
dînikan tev gerînsefîn/disefe/bisefe 1.
raparzîn, parzûn bûn 2.dawerivîn
seg sewalê kedîkirî yê jibo parastina mal û milkî;se, kûçik *“her seg, bidû merivan de nayê”
seganî kûçiktayî *“salêhere siltanî, mehê heremêvanî, rojê here li cihêseganî "
segavî cureyekî sewalênku li qeraxên avan dijî
segbaz hînkerê seganseglawî hespê ader, kihêlsegman nîþangirê ku mê-
þa xwe baþ îsabet dike segmasî masiyê herî me-
zin ê biguhansehek di giyaneweran de
þiyana naskirina tîn, çêj,bêhn, deng û rengan
seh kirin tê gihiþtin, ser-wext bûn
sehm tirs û xof, saw*“sehm hebe, erd girandibe”
sehol di bin bandora ser-mayê de rewþa ava hiþk-bûyî
-sehol bestin qeþa girtinSeholbendan Kelûya Ka-
rikê (21’ê Berfanbarê-
353
semt
20’ê Rêbendanê)sehra çola fireh û xewle
ya ku xweliya wê xîz esehrawî tiþtê têkildarî
sehrayêsekerat rewþa beriya mi-
rinê-ketin ber sekeratê nefe-
sên xwe yên dawî dansekihandin/disekihîne/
bisekihîne (diran) xidi-kandin/çirikandin
sekihîn/disekihe/bise-kihe (diran) xidikîn/çi-rikîn
sekinandin/disekinîne/bisekinîne 1. rawestan-din 2. aþt kirin
sekinîn/disekine/bise-kine 1. rawestîn 2. aþtbûn *“kevirên mezin, biyên biçûk disekinin”
sekitandin/disekitîne/bisekitîne mirar kirin
sekitîn/disekite/biseki-te (seg, beraz û hwd) mi-rar bûn
sekre tasa dêwsekû 1. rûniþtek 2. dik -sekûyê benderê qeraxa
avê ya ku keþtî dikarin lêbiêwirin
sel [I] zinarsel [II] selikselef deyn *“ê xwarî telef
e, ê dayî selef e”selemêþk selika ku mê-
þên hingivî tê de hingi-
vên xwe dihêlinselemtî bêkar û xemsar selexane 1. cihê ku ajal lê
tên serjêkirin û kelepîçekirin 2. teral
selêfk qulên ku di bin dî-waran de vedidin da kuava baranê di hewþê degol nebe
selik 1. amana ku ji cîl, le-ven û guliyan tê hûnan;zembîl 2. çapûk *“berx,heta hetayî di bin selikêde namîne”
selixandin/diselixîne/biselixîne gurandin
selmandin/diselmîne/biselmîne îsbat kirin
sema 1. govend, aheng 2.reqs
semajen kes a ku pisporahunerên reqsê ye
semanek sewaleke bibaskû boçdirêj a ku diþibihemirîþkê û goþtê wê gi-ranbiha ye
semax qalkirina hesinî bitîn û þilahiyê
seme ebter, xêvik seme bûn gêjovêjo bûn seme kirin serî lê dewi-
xandinsemer keriyek pezê ku ji
sed hebî pêk têsemêþ cureyekî mêþên ku
havînan bi kûçikan dedikevin
semt îhtiyat
-bisemt biîhtiyat-bêsemt bêîhtiyatsemûn sebûnsemyan xwedan, sexbêrsenc striyên dara sincikêsendirîk darbestsendox standî, kiriyarseng 1. giranî 2. kevirsengandin/disengîne/
bisengîne giraniya tiþ-tekî pîvan
senger dîwarê parastinê;kozik, qelaçe
-sengera cengî di þerande çalên ku ji bo paras-tinê tên kolan
sengergeh cihê ku sengerlê hatine kolan
sengîn giransenîmenî tiþtê seyr û deg-
me *”senîmenî, mastêtirþ û dewê genî, tu bixwe lêbok î, hêjta bi xel-qê dikenî”
senît bûjeneke zer a kumêþên hingivî ji nav xe-leqên zikên xwe derdi-xin û pê kewareyên xweava dikin
sepandin/disepîne/bi-sepîne 1. pê dan kirin2. lê dan tetbîq kirin
sepêþî semêþ, mêþesesepîtk arîk, asraqseqa [I] 1. çawaniya rêje-
ya germ û sermayê 2. fe-za
seqa [II] karê xarkirin û
tûjkirinê *“seqa, li gorîheqan”
seqa kirin 1. xar kirin 2.tûj kirin
seqem 1. sermaya dijwar2. perat
seqet kêmlebatseqet bûn kêmlebat bûnseqetî rewþa kêmlebatiyêseqet kirin kêmlebat ki-
rinser [I] jor, aliyê jorê, fêz
*”li ser berekê pan im,ne ji wan im, ne li wanim”
-ser û binê bûyerê hemûgir û hûrên rûdanekê
-bi ser de çûn 1. dan pey2. pê de çûn 3. lê hilatin
-bi ser de girtin êrîþ kirin-bi ser de hatin rastî ha-
tin-li ser boça xwe þîn bû-
yîn di temenekî bihurîde wekî ciwanan tev ge-rîn
-li ser boçika xwe rûniþ-tin di karê kirêt de bi serneketin û wekî kûçikekîpîr bi ser dêla xwe de ke-tin
ser [II] 1. di lêþ de kuloxêku çav, guh, dev û mêjîtê de bicihkirî ne *”se-riyî gote ezmanî, heta tuli min xudan î, xweþînagêhêje giyanî” 2. jistûyî heta lûtkeya bejnê
354
semûn
355
serbixwe
*”serê keçelan, dikevinpaxilên gerdenzeran”
-ser û pê endamên ku jêkelepaçe çedibe; seqetat
-ser berdan azad kirinser [III] cihê bilind, lûtkeser [IV] mezin, serwer
*“serê ku were birîn,nayê kirîn”
ser [V] destpêk-serê sibehê destpêka ro-
jêsera avahiyên bi debdebe
yên ku mîr û serok tê dedijîn
serad bêjinga ku gir lê di-ke; karmax
serane di rêvebiriya îsla-mî de diravê ku ji ehliki-tabê tê standin; cizye
seranser ji vî serî bigireheta serê din
-seranserî welêt li her de-ra niþtimanê
seraþpêj xurekpêjê sere-ke
serata 1. serê pêþîn 2.bermaya diravên gir
seratayî pêþîn, yekemînserbajar payetextserban serê xênî *“ser-
ban qul e, binban þil e” serbar 1. barikekî biçûk ê
ku datînin ser piþta hey-wana barkirî 2. di malêda ji hemûyan hêjatir ûrêzdartir *“bar merivannakuje, serbar merivan
dikuje”serbarî 1. giraniya ser gi-
raniyê 2. xeyd-serbarî vê yekê ji vê hin-
dê wêdetirserbarî lê kirin 1. bûn gi-
raniya ser giraniyê 2.bûn xeyd û ketin stûyêyekî
serbask 1. riya ku li sergir an jî çiyan re derbasdibe 2. serê qelûnê
serbaz leþkerê payedarserbazî endamtiya paye-
dar a artêþa bipergalserberedayî 1. bêxwedî
2. sewala bêgem û bê-kap
serberz birûmet û serbi-lind
serbest 1. rizgarbûyî 2. a-zad
-serbest berdan 1. azadkirin 2. ji qedexeyan riz-gar kirin
serbestî 1. rizgarî 2. a-zadî
serbêrî berpirsa bêrîva-nan
serbijîþk 1. tebîbê sere2. serokê hekîman
serbilind birûmet, biþerefserbilindî serfirazîserbir 1. stûbir, celad 2.
mêrkujser birîn ser jê kirinserbixwe xwemuxtar, xwe-
bijartî
serborî serpêhatîsercem 1. gujim, hemû,
giþt 2. yekpare 3. tev ser çemandin ser tewan-
dinserçemk serê rêza goven-
dê-serçemk girtin sergo-
vendî kirinserçimk serê tiliyên piyan-bi serçimkan bi rê ve
çûn nermînka û bi serêtiliyan meþîn
serçok/serçong movikaku hestiyê hêt û çîpê di-gihêjîne hev
serdab neqeb, qul, kunserdan ziyaretserdanpê ji sêrî heta pi-
yan; seranserserdar serokserdarî seroktîserde pêlekanserdem heyam, çax-serdema kevirîn di þa-
ristaniyekê de heyamênku alav û amanên kevi-rîn dihatin bikaranîn
-serdema raperînê di þa-ristaniyekê de heyamênku þoreþên dijî zordes-tiyê mohra xwe lê xistine
-serdema ronahiyê di þa-ristaniyekê de heya-mêndestpêka rewþen-bîriyê
-serdemên zêrîn di þaris-taniyekê de heyamên kupêþketin tê de gihiþtiye
asta hera bilindserdest 1. desthilat 2. bi-
bandor *“bindest û ser-dest, nabin yek dest”
serdest bûn desthilatbûn
serdeste di artêþê de fer-mandarê desteyeke ji 12kesan pêkhatî
serdestî desthilatîserdilk delaliyê malê; e-
zîzserdozger serekê qaziyansere 1. xeraca bi gef û gu-
rê; fidye 2. navsaleserederî pêkanîn û qe-
dandin-serederî pê re derxistin
1. pêk anîn û qedandin2. pê bûn
serek 1. serwer, serok 2.rêber
sereke tiþtê ku girîngiyawî di asta yekemîn de ye
serenav navê taybet ê kutenê ji bo kesekî an jî tiþ-tekî tê hildan
serencam 1. dawî 2. aqi-bet 3. kutahî
-serencama berhevxis-tinê yekûna hejmarênku hatine derbdanê
-serencama dabeþkirinêyekûna hejmarên ku lihev hatine parvekirin
-serencama derxistinêyekûna hejmarên ku jihev hatine derxistin
356
serborî
357
serhevraz
-serencama komasiyêyekûna hesabekî
sererast 1. bipergal 2.wekî ku pêwist e
sererast bûn 1. rast gerîn2. çêbûn 3. durist bûn
sererast kirin 1. tehqîqkirin 2. durist kirin 3.rast gerandin
serêþ êþ û jana ku di serîde pêk tê
serêþî 1. nexweþiya êþaseriyan 2. arîþe
serfermandar di artêþêde fermandarê herî pa-yedar
serfiraz 1. rizgar 2. ser-berz, serbilind
serfirazî 1. rizgarî 2. ser-bilindî 3. serkeftin
sergamêþ dijûna ji bo ke-sê sermezin
serger rastahiya li serê bi-lindahiyekê *“mêrê çêserger e, mêrê nebaþbinger e”
sergerdan 1. serek, ser-pêþsen 2. betevala, bê-hemal 3. þepirze
sergerdan kirin bêsex-bêr kirin, beredayî ber-dan
sergerm 1. bicoþ 2. rû-geþ
sergermî 1. coþî 2. rûgeþîsergevez kesê ku baweri-
ya xwe bi xwe tîne û jiber kiryarên xwe þanaz e
sergêj 1. sersar, xêvik 2.sefêk
sergihayî 1. bidawîbûyî2. (ji aliyê hiþmendiyêve) stewî
sergihayî bûn 1. bi dawîbûn 2. fêm kirin
sergihayî kirin 1. bi dawîkirin 2. dan fêmkirin
sergîfk sergosergîn 1. kerme 2. peyn
*“dilê þivên kete ketesergînekî, heft salan ewdi tûrikê xwe de gerand”
sergo cihê ku zibilêdavêjinê; kaj *“gund, nebê sergo ye”
sergotar navnîþanên pê-þîn ên destpêka gotarekê
sergovend govendkêþêku dîlanê digerîne *“digovenda cahilan de, ser-govend xuya nabin“
serhed tixûbserhejhejok 1. kesê ku
serê li wî aliyî û li vî aliyîdileqe 2. kesê temenbi-hurî *”zivistanê, serhej-hejok çêtir e ji dûvhej-hejokî”
serheng di artêþê de pa-yeya fermandarê henge-ke leþkerî
serhevde 1. teral 2. eybakesekî ya ku hinek dika-rin bidin rûyê merivekîwî; pozdaxî
serhevraz ber bi jor *“a-
va xurtan, serhevraz e” serhewa meqameke kila-
man a dirêj û bi þewat e,dûrik
serhildan îsyanserhildêr kesê ku li ber
pergalekî radibe; îsyan-kar
serhiþk 1. înkdar, engirî2. serkevir
serhiþkî heterseridîn/diseride/biseri-
de behîn, stewîn, zerbûn, gihiþtin
serik 1. serê biçûk 2. serêçêreyên wekî pîvaz, sîr ûsêva binerdî 3. dervank
serinc 1. bal 2. taybet-mendî
-serinc rakêþan bal ki-þandin
serincrakêþ balkêþseriþte 1. berate 2. ela-
metserî 1. nik, nikil 2. qaf
*“jin dimire, serî li mêrdigere”
-serî lê dan daxwaz kirin,muracaet kirin
-serî lê gerandin 1. gê-jomêjo kirin 2. bilandin
ser jê kirin 1. serî qut ki-rin 2. kuþtin
serjimar gelhe, nifûsserjimara giþtî gelheya
seranserî welatekîserjinik kesê ku bi karên
jinan radibe an jî xebera
jinan dike; serpîrekserkan di artêþê de serba-
zê ku perwerdehiya leþ-kerî ya bilind kuta kiriye
serkanî navenda ku av jêdizê, çavkanî
serkantî di artêþê de des-teya serbazên payebi-lind
-serkantiya giþtî saziyaku serfermandariya artê-þê digerîne
serkar rêvebirê dezgeh,kargeh, sazî hwd
serkarî 1. desteya rêvebi-ran 2. avahiya rêvebiri-yê
serkeftin 1. jêhati 2. jîrî3. zîrekî
serkeftî 1. jêhatî 2. jîr 3.zîrek
serkêþ rêber, pêþengserkêþî rêberî, pêþengîserkêþî 1. pêþî kiþandin
2. rêberî kirin 3. serwerîkirin
serkol serqotserkolî serqotîserkut tiþtê ko û netûjserkut bûn 1. winda û ne-
pen bûn 2. tepeser bûn,çewsîn
serkut kirin 1. tepeser ki-rin, çewsandin 2. veþar-tin
serleþker fermandarê des-teyeke leþkerî
serliq di artêþê de payeya
358
serhewa
359
serperiþt
fermandarê liqeke leþ-kerî
serma hewaya sar; seqem*“sar û serma ye, potik
bav û bira ye” -serma girtin/xwarin ze-
kemî bûn, bi çilmasiyêketin
sermal pêçeya ku li sêrîtê pêçan
sermaye mal û milkê kudi destê mirovî de heye
sermayedar xwedî-rast-mal
sermayedarî pergala kuxwedan-rastmal tê dedesthilat in
sermedî 1. ebedî 2. heta-hetayê
sermest 1. serxweþ 2. e-yaþ, meyxur 3. gêj
sermest bûn 1. serxweþbûn 2. hay ji xwe neman3. gêjovêjo bûn
sermestî 1. serxweþî 2.meyxurî 3. gêjtî
sermeþq nimûne, mînaksermil 1. serkulang 2. di
kincan de beþa ku dike-ve ser milan û di hinande hinekî stûr e
sermiyan 1. dewlemendî2. rastmal *“aqil pir ser-miyan e, ne karê meri-van giþkan e”
sermiyandar dewlemen-dê xwedî-rastmal
sername sernav
sernav peyv an jî hevokênku mijara nivîsekê dini-mînin
sernerm 1. awirþikestî 2.bêhnfireh
sernewq 1. rezîl 2. rûreþserniþîv serberjêrsernivîsar nîvîsara sere-
ke ya ku sernivîskar din-vîse
sernivîskar serokê nivîs-karên kovar û rojname-yan
sernixûn serniþîvsernûçe xebera serekesernûser sernivîskarserobino 1. tevlihevî 2.
alozserok kesê ku bi rêvebiri-
ya deste, dezgeh, partî,welat û hwd radibe; rê-ber, serkêþ
serokatî 1. serwerî, dest-hilatî 2. rêberî
serokomar reîsê cumhû-riyetê
serokwezîr reîsê wezare-tan
serpel di artêþê de payeyafermandarê peleke leþ-kerî
serpene keteber, bêpergalserpene kirin 1. keteber
û bê pergal tevgerîn 2.(kar) birêkûpêkî nekirin
serperiþt peywirdarê kurêvebiran teftîþ dike; mi-fetiþ
serperî 1. seroka cinan2. periya zeryayî
serpêhatî macera, serborîserpiyan kar û barên ku
bêyî dezgehekî rûniþtî têpêkanîn
-bazirganiya li ser piyandanûstandinên ku der-veyî firoþgehan û li serêkolanan tê pêkanîn
-xwarinên serpiyan xwa-rinên ku zû dipijin
serpî/serpîl sermil, ku-lang
serpîrek serjinikserpopil serê her tiþtê ku
wekî derzîreqê yeserpûþ hemû cureyên ku-
m an jî mêzerên seriyanserqot kesê ku tiþtek ne-
daye serê xwe;servekirîsersabûn kirin xapandinsersal 1. vegera serê salê,
yekê meha yekemîn asalnameyê 2. nûroj
sersar kêmbihîstyarsersarî kêmbihîstyarîsersarî kirin li þîretan
guhdarî nekirinsersax kesê bê arîþe û kê-
masîsersaxî ji xizmên miriyan
re hedar û ji miriyan re jîrehmet xwestin; serxwe-þî
sersaxî jê re xwastin jimalbata miriyan re go-tin: “serê we sax be”
serþok cihê ku lê serî têþûþtin
sertar gupika çiyê; qot sertaser seransersertilî serê tiliyansertiraþ kesê ku pîþeyê wî
kurtisandina poran esertiraþî karê kurtisandi-
na poransertiraþxane cihê ku mi-
rov lê porê xwe dide kur-tisandin
sertîr serê guhênsertît di artêþê de ferman-
darê ku payeya wî dinavbera serhengî û ser-lîwatiyê de ye
serwer 1. desthilat 2. se-rok 3. rêvebir
serwerî 1. desthilatî 2. se-rokatiya wezaretan 3.rêvebiriya karekî *“bêserwerî, girara piran na-kele”
serwext 1. zana 2. hiþyar3. hiþmend
serwext bûn 1. sergihayîbûn 2. hiþyar bûn
serwext kirin 1. sergiha-yî kirin, îqna kirin 2. hiþ-yar kirin
serxur bêyom, bêpêpalserxwe xweþ û gihan, jîr û
li ser piyanserxwebûn [I] 1. xoybûn,
xwebixwetî 2. felat 3.rizgarî
ser xwe bûn [II] xweþ û
360
serperî
361
sewnês
gihan bûn, jîr û li ser pi-yan bûn
serxweþ 1. sermest 2. e-yaþ 3. meyxur 4. eraq-xur *“axa xurt be, xulamserxweþ digerin”
sersil rêzehestiyên piþtêyên ku ser û lingan bihev ve girêdidin
serxweþ bûn 1. sermestbûn *“beq, bi avê serx-weþ dibe”
serxweþî [I] sermestîserxweþî [II] sersaxîserzelût qafkeçelsetimîn/disetime/bise-
time pê li tiþtekî alîn ûlli erdê ketin; tehisîn
sevî selikeke mezin û kûra ku mêweyan dikinê ûdidine ser piþta sewalan
sewa sebasewal heywan, ajalsewda evînsewdal aqil, hiþsewdaser evîndarsewgirandin/disewgirî-
ne/bisewgirîne 1. mî-soger kirin 2. bîme kirin
sewl [I] kulîlkek esewl [II] bêrika kelekva-
nan-sewl dan (bi bêrikên ke-
lekvaniyê) hewl dansews sehmsewt deng-sewtek li erdê yek li es-
mên bûn ji ber êþ û ta-
janan qareqar kirin-ji sewt ketin 1. lap wes-
tîn 2. ji ber qîrînê êdîdeng jê derneketin
sewtsewtok çelçeloksewz kesksewzî 1. keskahî 2. (çi pi-
jandî çi nepijî) hemû be-rên bîstanan, çêre û pim-parên ku tên xwarin
sexbêr xwedî *“her canek,di dilê sexbêrê xwe desiltanek e”
sexbêrî 1. xwedîtî 2. xwe-malî, hemalî
sexbêrî kirin 1. xwedîtîlê kirin 2. bêhemal ne-hiþtin
sexbêrvan kesê ku çavdê-riya zarok, mal an jî se-walan dike
sext 1. dijwar, tund 2. þi-diyayî, muhkem
sexte karê nerewa û tiþtênedurist; beqem, qulebî
sextiyan çermê stûrsexele berx û karên vi-
ringîsewad hunera xwendin û
nivîsandinê-xwedî-sewad bûn bi hu-
nera xwendin û nivîsan-dinê beled bûn
sewal heywan, ajalsewalvan ajalvansewalvanî ajalvanîsewt deng, awazsewnês çilmasa kûçikan
sewnêsî kûçikê bahorîseya rûkiþandina dîwaranseyandin/diseyîne/bi-
seyîne rûyê dîwer biherî an ji kilsê û hwd be-tankirin
seyd nêçîr *“ling li qeydê,çav li seydê”
seyda 1. zana 2. alim 3.mela
seydvan nêçîrvanseylav 1. lehiyên ava gur
2. ava gumrah a piþtî ba-raneke boþ
seylax di qeraxên avan deerdê bi xîz
seynik di saet û qiblena-meyan de çembera kuhejmar û nîþanên dem ûaliyan nîþan dide
seyr ecêb, xerîbseyran geþt û gerseyrangeh cihê ku ji bo
geþt û gerê munasib eseyranî kesên ku diçine
geþt û gerê; geþtiyarseyrek/seyrnîþan pirs-
nîþan, /?/seza [I] 1. þerm, eyb 2. ne-
baþîseza [II] layîq-sezayî pesndanê layîqî
padanê seza [III] tola qanûnî ya li
hemberî her gunehek ankarekî nerewa û nedu-rist; ceza
-sezaya laþî cezayê be-
denîseza kirin ceza kirinsê 1. hejmara beriya çaran
û piþtî diduyan 2. jima-reya 3’yan *“sê teres he-ne li gund: kalê jinrind,feqîrê bêvilbilind, mêva-nê mal di gund”
-sê kevirê wê dan bersêrî jin bêveger berdan
sêbare sê caransêbare bûn sê caran rû-
dansêbare kirin sê caran go-
tin an jî kirinsêdar 1. sê darên ku se-
rên wan bi hev ve girêdi-din û meþkê tê de dikên2. sê darên ku serên wanbi hev ve girêdidin û ta-wanbaran tê de bi dar vedikin
sêdîmenî tiþtê ku berahî,dirêjahî û kûrahiya wîheye
sêgoþe þeklê ku li ser sêçiman ava bûye
sêguh sêtilî, þenesêk ava tirþsêl alava hesinî û gilover a
ku nan li serê tê pehtin*“hem nanê ser sêlê ye,hem jî teniya binê be-roþê”
sêlik 1. sêla biçûk 2. bûje-neke lek a gilover e;deng, reng û bername liser tên tomarkirin
362
sewnêsî
363
sifir
sêlav seylav *“sêlav hertim bi xwe re qurmannayne”
sênc 1. tîn 2. heraret 3.þkênc û jan
sênex bendê ku ji sê ben-dên zirav hatiye ristin
sênî berkeþsêpî sêdarsêr kirin 1. temaþe kirin
2. mêze kirinsêsibeh piþtî sê rojanSêþem roja çaremîn a hef-
teyîsêta 1. ji sê bendan pêk-
hatî 2. ji sê taqan pêk-hatî
sêtîr cureyekî tifingênkevn e
sêv cureyekî mêweyan e*“heta ku sêv bi darê vebe, dê her kes keviranbavêjê”
sêvaxîn cureyekî sewzi-yên ku wekî kartolan dibin erdê de hêþîn dibe
sêvik movika ku hestiyêlingan bi sersilê ve girê-dide
sêwak 1. sersar 2. betal3. revo
sêwirandin/disêwirîne/bisêwirîne 1. xeyal ki-rin 2. þayese kirin 3. aþtkirin
sêwirîn/disêwire/bisê-re 1. þayese bûn 2. aþtbûn 3. qiriyan
sêwî bêdê, dêmirî *“berxêsêwî, beran jê dernayê”
-sêwiyê binçengþewitîxizan û jarê eks û nehs
-sêwî man bêdê man, dêlê mirin
sêwîxane saziya ku sex-bêriya zarokên dêmirî ûbêxwedî dike
sêyek ji sê paran parek,1/3
sêzdeh 1. hejmara beriyaçardehan û piþtî duwaz-dehan 2. jimareya 13’an
sêzdehem(-în) di rêzasêzdehan de
Sibat meha reþemiyê *“si-bat tiro-viro, adar mabîst û du ro”
sibe sibeh *“sibe tê, xêr jîpê re”
sibeh 1. destpêka rojê 2.dîtira rojê *“keça bê bavû dê, êvarê diçe û si-behê tê”
-sibeh lê pag bûn gihiþ-tin sibehê
sibetir dusibesicade tiþtê paqij ê ku
nimêj li serê durist e-sicadeya xwe li dojehê
raxistin îmana xwe a-vêtin
sicûr þewateya ku pê êgirdadidin; ardef *“beriyasicûrê xwe davê tenûrê”
sifir [I] kanzayê mîsêsifir [II] 1. net, netêw, nîn,
(0) 2. hîç, ne tu tiþtsifirne sîvandersifre mase, pîne û tiþtên
din ên ku ji bo xwarinêtên raxistin *“dil ne sif-re ye ku li ber her kesîvekî”
-sifre danîn xwarin danînsift tiþtê tîr û hasilbuyî an
jî vepesirîsiftî rewþa tîrbûn, hasil-
bûn û vepesirîna bûje-nan
sih [I] cihê ku tav jê nagi-re *“ma kes nikare bibê-je ku siha te xwar e?”
sih [II] 1. sê heb deh 2. ji-mareya 30’î
sihik ava tiriyan a hilatî ûbi emadê xwe tirþbûyî;sirke
sihin rewþa þaþopaþobû-nê; heys û beys
sihirandin/disihirîne/bisihirîne 1. gayîn 2.hiltirandin, tecawuz ki-rin
sihirîn/disihire/bisihi-re 1. hatin gayîn 2. tûþîtecawuzkirinê hatin
sik kirêt û menfûrsikil xweliya argonî ya ku
tê de parçeyên êgir ma-ne
sikir benda avê *“av, ji se-rê sikirê de ziwa dibe”
sikûm rû, çehre, sîmasikûmreþ bêyom, bêpê-
palsil [I] çileksil [II] gemara dewêr a ron-sil kirin (dewar) rîtinsil [III] 1. zûxeydok 2. ke-
sê ku ji tiþtinan aciz dibe-sil bûn 1. zû bi zû xeyi-
dîn 2. ji tiþtinan acizbûn
-sil kirin 1. rarûyî yekî ke-tin 2. tiþtê ku jê aciz di-be lê nîþan dan *“jinê dilkir, mêrê xwe sil kir”
silal serbansilamet 1. bêzede 2. bê-
belasilav selam, pate *“silav li
miyan e, ne li rûyan e”-silav dayîn selam dayîn,
pate lê dayîn-silav kirin selam kirin,
pate lê dayîn-silav lê kirin selam jê re
þandinsilavî îhtiram û xweþha-
tinî-çûn silaviyê çûn serdana
yekî û giramî jê re girtinsildank berkurksilek çileksilekî çilekîsilekî kirin çilekî kirinsilepor komek gemara de-
wêr a rehnsilikandin/disilikîne/bi-
silikîne 1. rarûyî yekîketin 2. tiþtê ku jê acizdibe lê nîþan dan û ew
364
sifirne
365
simsik
dan revandin 3. heywantirsandin û dan revandin
silikîn/disilike/bisilike1. bertek nîþan dan 2.zû xeyidîn 3. (sewal) tir-sîn û revîn
silim pêlekan, pêpelûksilîng amûra ku barên gi-
ran ji cihekî neqlî cihekîdin dike
silq cureyekî sewziyên kujê þekir tê bidestxistin ûpijandî jî tê xwarin
silqî saye-silqiyî serê te (neyînî û
erênî) bi sayeya te desilsilok kesê ku zû bi zû
dixeyide û tengezar dibesiltan 1. desthilat, hukim-
dar 2. serwext û jêhatî*“siltik hatin bûn û sil-tan, pêlik danîn û çûnesmanan”
silûk 1. înziwa 2. ( ji bo kurewanpakiyê pêk bî-nin)tenêtiya sofiyan
-ketin silûkê 1. derketinînziwayê 2. (ji bo paqiji-ya derûnî) xwe tenê hiþ-tin
sim piyên ajalan *“çavênalbendan li simên hes-pan e”
simandin/disimîne/bi-simîne qul kirin, simi-tandin
simarte bûjeneke girtik-girtî ya ku pê girnoz tên
jêbirinsimbêl pirça ku li ser
lêvan û bin bêfila mêranû hin sewalên nêr hêþîndibe *“dilî bide ber di-lan, gulê bide ber sim-bêlan”
-simbêl tê de badan dixwarina xweþ de kêf ki-rin
simbêlboq simbêlpoþesimbêlçixt kesê ku sim-
bêlên wî badayî û ser-tûj in
simbêlpoþe kesê ku pir-ça simbêlên wî boþ ûdirêj e
simbil di zêd de seriyê kudan tê de ne
sime çatkêþsimil simbilsimitandin/disimitîne/
bisimitîne qul kirin, si-mandin
simitîn/disimite/bisi-mite qul bûn, simîn
simîn/disime/bisimequl bûn, simitîn
simkot tasika vexwarinêya biçembil; þerbik
simok alava qulkirinê; mi-qar, metqeb
simtiraþ nalbendsimolek sewaleke boçdi-
rêj û biçûk a ku bi lezhildikiþe daran û ji bin-deqan pir hez dike
simsik çilek, silek
simt lûtke, zîrwesimûçk serê tiliyên piyan-bi serê simûçkan me-
þîn 1. pir bi baldarî me-þîn 2. li ser hêkan meþîn
sinaet pîþe *“sinaet çeke, di berîka xwe ke, tehewce dît dêrî veke”
sinarîn/disinêre/bisi-nêre rexne kirin
sinc [I] 1. exlaq, xislet 2.taybetmendî
sinc [II] 1. germahî, tîn 2.jana birînê 3. heraretabûyerê
sincan xwedanrewiþtsincaq 1. derziyeke ba-
dayî ya ku pê devê be-rîkan û bestina du pîne-yan tê bikaranîn; þewk2. hilçoyê çeqelkî 3.þewka masîgiran
sincirandin/disincirîne/bisincirîne 1. agir geþkirin, sor kirin 2. coþî ûperoþiya bûyerê zêde ki-rin
sincirîn/disincire/bi-sincire 1. agir geþ bûn,sor bûn 2. coþî û peroþi-ya bûyerê zêde bûn
sincîd 1. cureyekî daran e2. berên dara sincîdê
sindan amûreke hesinî yaku tiþtên hesinî li serêtên kutan
sindif pozmika devê hey-wanan
sindirîk sindoqeke taybeta ku miriyan dikinê
sindî cureyekî mêweyênku diþibihine porteqalanû çêja wan tehlovanckîye
sindoq qutiya ku kel ûmel tê de tên parastin
sinet 1. kirinên Cn. Pê-xember ‘eleyhiselam 2.(li cem cihû û misilma-nan) qutkirina çêrmikê liser endamê zayendî yêmêran *“þêwr, sinet e”
sinet kirin (li cem cihû ûmisilmanan) çêrmikê liser endamê zayendî yêmêran qut kirin *”gavadîn sinet bikin, ji bin-çirkê ve qut dikin”
sinêde 1. bi ser re 2. karêsixtopixto 3. tenîsk
-gule bi sinêde lê ketingule spîldaxkî bi ser rederbas bûn
sinêle 1. temenê di nav-bera zaroktî û mezin-bûnê de 2. nîvmêr, jin-kok
sing 1. çoyê stûr û dirêj2. endamê zayendî yênêrzayan *“derziya diçavê xelqê de dibînê, lêsingê di çavê xwe denabîne”
-sing di ber de kutan 1.zina kirin 2. tecawuz ki-rin 3. gayîn *“tar tara wê
366
simt
367
sitem
bû, heta ku bêbavekîsingek di ber de kuta”
singîr qamûþ an jî darike-kî zirav ê ku pê qirtik ûpûrtên zêde ji rîsê nû-ristî tê veqetandin
singîr kirin rîsê nûristî jiqirtik û pûrtên zêde pa-qij kirin
singo di cenga rû bi rû dekêra ku bi ser lûleya ti-fingê ve dikin
sinik cureyekî bihukên kuziyanê dide zadî
sinix riswasinix bûn riswa bûnsiparte/sipartek 1. pey-
wira taybet 2. emanetsipartin/dispêre/bis-
pêre 1. emanet kirin 2.teslîm kirin
sipsax li ser xwe û ne mirîsiqa hesansiqa kirin bi hesanê tûj
kirinsir raz, bîs *”dixwazî sira
xwe ji dujminê xwe ve-þêrî, ji dostên xwe renebêje”
sirêþ bûjena ku tiþtan bihev ve dizeliqîne
siriþk rondiksirke [I] sing û hesinê ku
kapên sewalan davêjinêsirke [II] ava tiriyên gu-
vaþtî-sirke kirin ava tiriyên
guvaþti bi ser de rijandin
sirnî parçeyê ku davêjinnavbera du tayeyan
sirsûm alaveke darînî anjî ji hesinekî tenik e û liþûna kilmeþkê bi kartînin
siruþt 1. xweza 2. fitretsiruþtî 1. xwezayî 2. fitrîsirûd neþîd, marþ-sirûda neteweyî neþî-
da/marþa dewletekî-sirûdên leþkerî marþên
ku lehengiyên artêþê di-nimînin
sisê sê *“gava serî bûnsisê, wan bavêje ber sê;ji ber ku sisê, li hev asêye”
sisî tovê kengîransist 1. neþidiyayî 2. nermsist bûn 1. tiþtê þidiyayî
vebûn 2. nerm bûnsistî nermîsist kirin 1. nerm kirin 2.
tiþtê þidiyayî vekirin sitam 1. berevan 2. parêz-
vansitamî 1. himaye 2. bere-
vanî-sitamî lê kirin 1. himaye
kirin 2. parastinsitar hêza serxwemanê;
qudûm-sitar tê de neman 1. pir
kevn bûn 2. pir lawazbûn
sitare/sitargeh êwirgehsitem 1. zulm 2. pêkutî
3. zextsitembar 1. zalim 2. zor-
destsitembarî zalimtî, zor-
destîsitemkar sitembarsitêl qiraca çiksitirandin/disitirîne/
bisitirîne 1. parastin 2.êwirandin 3. hewandin4. aþt kirin 5. bilandin
sitirîn/disitire/bisitire1. êwirîn 2. aþt bûn 3.bilîn *“kes-nekirî û jinakes-nebirî, bi hev si-tirîn”
sitî stîsitvan serpelsiûd bext, talih *“bila si-
ûda mirovî lêhatî be, ali-yekî mirovî jî tunebe”
sivder 1. hêwana malê 2.derazînka (pêderiyê) de-rê malê
sivik negiran *“aqilê si-vik, barê giran e”
sivikahî negiranîsivik bûn giran nebûnsivik kirin giranî jê daxis-
tinsiving qeþayên ku ji ba-
nan dadiliqin; lîla banansivnik 1. gêzî 2. siqayîlsivorî simoleksixêf dijûn, çêr *“sixêf,
karê jinan e”sixêf kirin dijûn kirin, çêr
kirin
sixtopixto serpenesixtopixto kirin serpene
kirin, serpeçûm kirinsiwar kesê ku hilkiþiyaye
ser sewal an jî navgînekeraguheztinê *“çi bibêjîjî, li bejna siwarê mintê”
siwar bûn 1. hilkiþîn ser2. bazdan ser *“helkhel-ka gavanan, ji siwarbû-na keran e”
siwar kirin 1. bar kirin 2.avêtin ser piþtê
siwar peya kirin pergalakarê xelqê betal kirin
siwat riba, faîzsiwax seyasiyaset zanistên rêvebi-
riyê; ramyarîsiyasetmedar pisporê rê-
vebiriyê; ramyarsiyasî ramyarîsiyele çêreyeke ku belçi-
kên wê weke sewziyantên bikaranîn û pijandîtê xwarin
sî sih *“adarê, agir xweþtire ji siya darê”
sîber zagsîdar xwedî-sihsîgeh sîwansîhir cadûsîhirbaz cadûbazsîkard bivirê goþtî; satorsîkene di hundirê makî-
neyê de pergala ku xeba-ta wê têkûz dike
368
sitembar
369
sîsark
sîl nexweþiya xefirxanêsîle [I] lêxistina bi kefa
destî, þeqam-kod bi dêv re sîle kirin
kod miþt tijî kirin û zê-dehî bi kefa destî rijan-din
sîle [II] kevirê ku goþeyêndîwaran digihîne hev
sîm zîvsîma ser û çav; rûsîme perjanê hesinî yê dir
û bikelem ê ku (ji bo pa-rastinê) dora zevî û er-dan pê tê rapêçan
sîme kirin dor bi sîmeyêrapêçan
sîmerx di çîrokan de ba-lindeyê efsûnî yê ku mi-rov lê siwar dibûn û bikêrî raguhastinê dihat
sîmsar bazirganê ku ji fi-roþkar û kiriyar re nav-berkariyê dike û paraxwe ji her dû seriyan jîdistîne
sînahî bînahiya tiþtan ane li gorî rastiya wanlêbelê wekî sîber û pêj-nan
sîndir cûnîsîng 1. gerden 2. qefes 3.
ber *“çavê tirsonek sîn-gê spî nabîne”
sînor/sindor tixûb, hu-dûd *“sînorê xurtan tu-ne ye”
sînorbir derveyî tixûbên
heyî-rojnamevanên sînorbir
endamên çapemeniyêyên ku tixûbên rûmet-þikên napejirînin
sîpel 1. þelale, þîp 2. pif-dankeke di nav zikê ma-siyan de ye
sîqal [I] 1. cîle, mesqel 2.bêkêrtik, meht 3. rew-neqdar
sîqal [II] lûlikên qeþayêyên ku di zivistanan debi kevir û banan ve dadi-liqin; siving
sîr hêþinahiyeke ku pijan-dî û nepijandî tê xwarinû bêhna wê mirovî acizdike *“ne pîvaz e, ne sîre, tê digere weke qîr e ?”
-sîrek li heft civatan ge-randin li pir cihan beh-sa heman tiþtê bêbine ki-rin
sîrfisk cureyekî sîrên kû-vî yên bêhnkirêt e
sîrik sîrimsîrim sîra biyanîsîrkut cûnî an jî derdana
ku tê de sîr tê kutan*“sîrkut hilat, mîrkutdahat”
sîs 1. tiþtê ku tavê lê neda-ye û rengê wê spîtale ye2. rengê spî
sîsark cureyekî balinde-yên ku ser û stûyê wanrût in û goþtê miraran
dixwin; teyrê berateyansîs bûn di cihê tarî de
man û reng lê spîtalebûn
sîsele 1. lawaz 2. yaxsîsirk bihukeke biyanî ya
ku bi þevê dengekî çirçi-rok derdixe
sîtar tixûb *“her kes disîtara xwe de þêr e”
sîte tora masîgirtinêsîtil amanake mîsîn û me-
zin a ku tê de xurek têpijandin
sîvan amûreke guhêzbara ku mirovî ji baran ûtavê diparêze
sîvander qeþaya ku di ba-nan de dadiliqe; lîl
sîvok cihê êvitî an jî bel-bûyî yê ku ji ber lêdane-ke tund di laþî de çêdibe;gilê
sîwanok kulîlkek esîwak darikê devpaqijiyê;
miswaksîx 1. pîjên daran ên girs
2. þîþikên hûnanêsîxme 1. darikên sertûj 2.
kelemsîxur [I] cureyekî hey-
wanên pîjpîjî yesîxur [II] hevkarê nepenî
yê neyêr; casûssobe alava germkirina a-
vahiyan a ku dûyê wê biriya boriyan derdikevederve
sobevan pîþekarê çêkiri-na sobe û lazimiyên so-beyan
sober avjen, melevansoberî avjenî, melevanî
*“heft soberiyên kerêhene, dikeve avê giþtanji bîr dike”
soberî kirin avjenî kirin,melevanî kirin
sofik telaþê tayî, kelefesofî dîndarê ku girîngiyê
dide îbadetan; xwedênas*“sofiyê remezanê, wekkerê dû garanê”
sohe sobesojer sotînersol pêlav *“lingê xwe me-
ke sola teng”-sol dan destan hatin qe-
wirandinsolbend 1. pêlavfiroþ 2.
tehmîrkarê pêlavansoldank 1. derdan û paçi-
ka solê 2. di ber deriyande cihê ku pêlav lê têndanîn
soldirû solbend *“soldi-rû pêxwas in, cildirû bê-kiras in”
sole bistikên garisansolîn [I] coya avê ya ku di
bin axê re hatiye çêkirinû di bin kolan, mal û ca-deyan re diçe
solîn/solîne [II] 1. zeviyakulîlkan 2. cihê çandin ûfirotina gulan; gulistan
370
sîs bûn
371
soz
sond ehd, yêmîn, qesem*“derewîn, pir sonda di-xwin”
-sond xwarin ehd û qe-sem kirin *“carekê rêwi-yek di ber ziyaretekê rederbas dibû, lê vegeriyaû got: ‘Xwedê dizanêmin çend caran derewînîbi serê te sond xwari-ye’; ziyaretê jî got: ‘minjî gelek caran mala te xe-ra kiriye lê tu bi xwe ne-hesiyayî’ ”
sone werdeksor rengê xwînê *“gayê
sor, sortiya xwe berna-de”
-sor û gizêrî bûn qelewbûn û xwîn hatin dêman
soravk boyaxeke sor a kuhin jin li lêv û nenîkênxwe didin
sor bûn 1. wekî rengêxwînê bûn 2. (mêwe) ste-wîn 3. mehcûb bûn*“gul, li gulê dinêre ûsor dibe”
sorcîn rengê qehweyîsordîn kevirên meht ên
ku ji bo sewalan xwêyê liserê direþînin
sorewêl/sorewilk teyre-kê avî yê gerok û reng-sor e
sorgevez sorê tîr û tarîsorik 1. pijikên sorsorî 2.
cureyekî nexweþiyê ye
3. giyayekê qamîþî yesoring 1. nexweþiyek e 2.
boyaxeke giyayî ya sor esorîçk endamê ku xwari-
na daqultandî tê re der-basî aþikê dibe
soromoro bûn (ji ber ser-ma, þerm û hêrsê) rengavêtin û çilmisîn
sorsorik 1. sorîçk 2. cure-yekî darên biyanî ye 3.berên dara sorsorikê
sosik cureyekî bihukan esosin cureyekî kulîlkan esosret ecêb, xerîb, seyrsotin/disoje/bisoje þe-
witandinsotîner biþewat, agirînsox 1. rezîl û riswa 2.
mehcûb-sox û sinix rezîl û riswasox bûn 1. bi nebaþiyê
navdar bûn 2. rezîl û ris-wa bûn 3. mehcûb û þer-mezar bûn
soxe 1. mîrate 2. kambaxû merez
-soxe man 1. ji mîratxu-ran re mîrate man 2. lixwediyan merez bûn
sox kirin 1. nav û nûçikênnebaþiyê li ser xistin 2.mehcûb û þermezar ki-rin 3. rezîl û riswa kirin
soy namûs û þerefsoz 1. peyman, ehd 2. go-
tin û biryar *“ma soz bû-ne toz?”
-sozê mêrên berê sozêbê hîle û xurde
sozdar kesê ku biryarek liser xwe vebiriye; pey-mandar
soz dan peyman vebirînsparte 1. emanet 2. pey-
wira taybetspartin/dispêre/bispê-
re 1. radest kirin, teslîmkirin 2. emanet kirin*“kerê xwe rind girêde,paþê bispêre Xwedê”
-spartin axê mirî di gorêde danîn û serê gorê ni-xamtin
spas teþekurspas kirin teþekur kirinspehî 1. xweþik 2. bedew
3. delal 4. boþ *“dar biberê xwe ve spehî ye”
spehîtî ciwanî, rindîspêde destpêka rojê; e-
lind, berbangspêle tiþtên ku di þevere-
þan de bi ber çavê miro-van dikevin lê di rastiyêde ew tunene
spî [I] rengê berfêspî [II] cureyekî heþeratên
ku wekî kêçan dikevinnava por û cilan
-spiya xwe bi peretî firo-tin ji kirêtiyên xwe re dibazara qencan de cih ve-qetandin
-spiyên xwe kuþtin di ha-lê xwe yî xirab de ketin
spîçolkî çilmisîspî kirin qeþartin, qalik jê
kirinspîldax herþspîldax bûn heriþînspîldax kirin heriþandinspîlk spîtkspîndar dara spingêspîtale tiþt an jî mirovê
rengspîspîtayî 1.rewþa rengê ber-
fê 2. þîr û adanên þîrîspîtk 1. di çavan de beþa
spî ya ku bîbik di nav deye 2. di hêkan de aviyazelal a ku li dora zerdikêye
spîxur 1. çiriz 2. çikûs 3.kirêt *“axayê sipîxur, bêxulam dimîne”
standin/distîne/bistîne1. wergirtin 2. kirîn
stewandin/distewîne/bistewîne 1. kemilan-din 2. gihiþtandin 3. pi-jandin 4. terixandin
stewîn/distewe/bistewe1. kemilîn 2. gihiþtin 3.pijîn 4. terixîn
stewl tewleya dewar, kerû hespan
stewr heywana ku berêxwe negirtiye û avis ne-bûye *“çêleka stewr, beþîr e jî”
stewr bûn (sewal) ber ne-girtin
stêle beredayî
372
sozdar
373
stûn
stêng giyanewereke jehr-dar, û rengsor e; kunênxwe di ax û keviran daçêdike mêþhingivan dix-we û ziyanê dide
stêr cismên ku bi þev liesmên dibiriqin
-stêr xuricîn stêr rijînstêrk [I] stêr-stêrka xwe bi roj dîtin
tê gihiþtin ku çi sosretîdê bên sêrî
-stêrk ji esmên anînxwarê tu kar ji destannefilitîn
stêrk [II] nikilê ku bi serêlûleya tifingan ve ye û bikêrî nîþangirtinê tê
-stêrk girtin nîþan girtinstêrk [III] kepirkeke ku di
ber dîwarê malê de çêdi-kin da ku xwarin û perta-lan li ser daynin
stêrnasî zanistên ku pis-poriya wan nasîn û da-nasîna gera stêran e
stî xatûn, xanim, banûstran [I] (hevîr û hwd) ha-
silkirinstran [II] kilam, goranîstranbêj dengbêjstran/distrê/bistrê 1.
kilam gotin 2. (hevîr ûhwd) hasil kirin *“hevîrçiqasî bê stran, nanê wîewqas tahmê dide”
strî di çêre û daran decihê tûj ê ku dest ê miro-
van re diçe; kelem, pîj,dasî *“cîranê nebaþ stri-yê ber çavê mirov e”
strîzerk çêreyek estro þaxên bi serê hin aja-
lan ve; qiloç *“malê dinê,stroyê mêran e”
strû stro *“bizina ku kokbû, dê strûyê xwe dikendalan hilde”
stû endamê ku sêrî bi cen-dêk ve girêdide, qirik
-stû di rû de hatin bêhemdî xwe xewre çûn anjî ji ser hiþê xwe çûn
-stû bi binî ve bûn ne-heqî kirin û rastî sezayêneheqiya xwe hatin
-stû hingaftin serî lê xis-tin/ser jê kirin
stûbend du bendikên kuji dêla kemberan çepe-rast tên girêdan (du se-rên aliyekî li qûna þalî vetên girêdan û ên din jî diser milan re bi pêþiya þêlve tên girêdan)
stûbir 1. bivirê celadan;serbir 2. mêrkujê bêmi-net
stûdirêj cureyekî sewalênkûvî ye û stûyê wê wisadirêj e ku devê wê di-gihêje belgê daran
stûkur katara stûyîstûqulk stuyê dirêj û zi-
rav stûn 1. pêsimtek, kêran
2. singên dirêj ên ku pêkonan vedigirin *“stûnazilmê çiqasî qalind be,ewqasî zû diþkê”
stûr 1. nezirav 2. qelew*“stûyê stûr, ji gayê cotre namîne”
stûr bûn 1. zirav nebûn2. qelew bûn
stûr kirin 1. zirav nekirin2. qelew kirin
stûrî 1. neziravî 2. qelewî*“her tiþt ji ziraviyêdiþkê, mirov ji stûriyê”
stûvank gerdenîstûxwar 1. belengaz 2. re-
bensu hatin xeyidînsuhbet hevpeyvînsukûnet 1. aramî 2. jiya-
na bêteqereq-sukûneta derûnî arami-
ya giyanîsulh aþtîsur 1. ba 2. sermasurandin/disurîne/bi-
surîne 1. mist dan 2.tev dan 3. ziyîn
Sureya gerestêrkek esurperî bedewtira cinansurþirîn dilrevînsuxre 1. xebata nanoziko
2. olamsuxte þagirdê zanistên dî-
nî; feqîhsûc tawan *“sûc sê wî ye,
kes lê xwedî dernakeve”sûcdar tawanbar
sûçe goþeya derve; çivan-ge
sûçeber kevirê çivangeyadîwêr
sûd 1. menfiet, berjewen-dî 2. fayde, behre
-sûd wergirtin kelk jêwergirtin
sûdperest 1. kêmfirsend2. keysperest
sûk/sûq 1. çarsî 2. erase*“ne ji fesadan be, rovîdê here sûkê”
sûlav þelale, þîp, sîpelsûr dîwarê kelehê; bedensûre ji 114 beþên Quranê
beþeksûret 1. dêm 2. gepsûs rehên nebateke tahm-
xweþ e û berê dewsa þê-kir dihate bikaranîn
sûse 1. sîxurê ku kozikênneyêr teselî dike 2. (ji bolêgerînekê) êrîþa berfireh3. sîxuriya bi darê zorê
sûsik cureyekî çivîkan e ûhêkên wan pir biha ne
sûsmar tîmsahsût rengê hêþîn ê ku diþi-
bihe keskê çêreya ter lê-belê birqonek e; kesber
sûtal 1. satore 2. þeþerût3. bêkêr, bêbine 4. ewa-re, ewan
-sût û sûtal betalên ku likuçeyan beredayî dige-rin
sûtar 1. wêrek 2. þêrdil
374
stûr
375
sûzenî
sûtan/disû/bisû 1. xarkirin 2. tûj kirin 3. zotkirin
swîr tama xwêyê, þorswîr bûn þor bûnsûxar bistikên birincê ter
sûyîn/disû/bisû sûtansûzenek nexweþiya piþt-
êþêsûzenî pineyê ku di dema
kirasan de jin didine berxwe
þ/Þ tîpa bîst û sêyemîn aalfabeya kurdî ye; deng-dareke pêþezmandevî yeû di belavbûna wê de zi-man li ser diranan diþideû awayê belavbûna wêfîzek û hiþk e
þa [I] 1. bextewar 2. kêf-xweþ 3. dilrehet
þa [II] 1. þah 2. bijarteþabad bajar an jî cihê rû-
niþtina þahekîþabal þaperþaban þara ku davêjin ser
serê bûke û zava vedikeþabaþ 1. bexþîþ 2. xelata
daholvên 3. qenciya me-zin *“gava ku ba bê þa-baþan bidêr, ba neyêguhê xwe bidêr”
-þabaþ ji Xwedê re þikir jiXwedê re ku ev rewþa kuez tê de me bexiþandiyemin
þa bûn kêfxweþ bûnþaciwan keç an jî jina ku ji
hemûyan bedewtir têhilbijartin
þad þa *“bi mirinê, dil þadnabe”
þad bûn þa bûn
þadiman dilfirehþadirvan hewz, lîç, gol,
rûbar an jî zeryaya ku bikêrî soberiya melevanantê
þadî 1. kêfxweþî 2. dilri-hetî
þad kirin þa kirinþafir 1. çola dêm, bêdar û
vala 2. cureyekî çêreyêye
þag 1. þak 2. newalþagenim genimê bijareþagirt 1. telebe, xwende-
kar 2. feqîh 3. kesê li berdestê hostayekî karekîdike; pîþekarê nû
þagul gula hera bedewþah keyþahane 1. bijarte 2. tiþtê
layiqî mîranþahbanû keybanûþahbaz teyrê bazþahbender nûnêrê dûgelê
yê li derveyî welêt, sefîrþahbenderî sefîrtîþahbenderxane sefaretþaheng serok û mîrê ko-
meke mêþhingivanþaheser pir bedewþahid kesê ku bûyerek dî-
376
Þ
377
þancûl
tiye; guwah *“þahidê ro-viyî, boçika wî ye”
þahidî guwahîþahî çalakiya kêfxweþiyê
*“kesîb ne li þînan e, nejî li þahiyan e”
þahîk 1. rewþen, ronak 2.meht, þimþimot
þahmar marê herî girsþahmerdan egîdê egîdanþahreg reha ku xwînê ji
dilî belavî cendêk dikeþahrê 1. riya sereke 2. ri-
ya þoþêþahsiwar sersiwarþahtî keytî, mîrtîþahyar wezîr, kizîrþahzade zarokên þahanþair helbestvanþajin seroka jin; keybanû-þajina bedeweiyê di nav
hinkufan de jina hera be-dew
þak þaxên daran ên ku bialîkariya dareke din bi-lind dibin
þa kirin kêfxweþ kirinþakûl amûreke ku pê mî-
henga karên avasaziyêtê dayîn
þal kinca ku ji navikê ber-jêrtir tê lixwekirin û pi-ranî aîdî mêran e
þalgerdan kefîþalok kêlindîþalûfe nanê lewaþe yê ku
toraq, penîr û xwarinêndin dikine navê û piþtî
rûnkirinê li ser sêlê di-pijînin
þalûl çivîkeke dengxweþe; bilbil
þalûz melaq, laloþþalûzî melaqtî, laloþîþalwar cureyekî kincên
derveyî yê ku bi ser der-pêyî de tê lixwekirin
þalyar 1. walî, parêzgar2. wezîr
þalyarî 1. walîtî, parêzgarî2. wezîrtî
þambelot 1. cureyekî da-ran e 2. berên vê darêyên ku qelandî tên xwa-rin
þamik elok, elelokþamirîþk elokþamû þehê ku pê hirî tê þi-
kinandinþan [I] milþan [II] 1. þohret, navdarî
2. karê ku baþ pê tê za-nîn; pisporî *”dizî ne þa-nê mêran e, para segane”
-þanê xwe derxistin xwi-yê xwe yî nebaþ nîþandan
þanaz 1. dilþa 2. serbilindþanaz bûn 1. dilþa bûn 2.
pê serbilind bûnþanazî 1. îftixar, xawên 2.
serbilindî-cihê þanaziyê ye layiqî
îftixarê yeþancûl bazin an jî pîjê
378
þande
stûyê kûçikanþande heyetþandin/diþîne/biþîne bi
rê kirin, hinartinþandî 1. qasid 2. peyam-
berþane [I] 1. elamet 2. cazi-
biyet *“bila lawik þanebe, bila miaþ qet tunebe”
þane [II] cihê ku ji hin xa-neyên biçûk pêk hatiyeû mêþa hingivî hingivêxwe lê datîne; keware
þane [III] di laþê giyanda-ran de xaneyên biçûk;hucre
-þaneya xwînê hucreyaxwînê
þane [IV] koxikê notirva-nan
þaner çavdêrþanenas pisporê di warê
þaneyên giyaneweran dede
þanenasî zanistên ku lê-kolînan li ser þaneyên gi-yaneweran dike
þanenav îmzeþanese kûçikê notirvananþaneþîn þaniþînþanik 1. xal, deq, nîþan 2.
elamet, berateþaniþîn 1. cihê bêhnve-
dan û rûniþtina þahî 2.eywana li ser banî
þanî 1. nîþan 2. rawêjerþanî dan 1. nîþan dan 2.
pêþan dan 3. araste kirinþano berhema wêjeyî ya
ku li ser dikê tê pêþan-dan
þanogeh cihê ku berhe-mên þanoyê lê tên pê-þandan
þanoger lîstikvanê þanoyêþanogerî hunera pêþkêþ-
kirin û derhêneriya þa-noyan
þanþanok lîstikeke zaro-kan e
þapanosî kirin karê xwebaþ neanîn cih
þapat 1. karesat, bobelat2. ezab, xezeb
þape þepe, aþîtþaper per û baskên firin-
deyanþapik cureyekî potikan ê
ku mildirêj, bê pêsîr û bêbiþkojk e
þar [I] bajar, þeherþar [II] laçik, destmal *“se-
rê min bi þar e, çi bikimdilê min bi jehr e”
þarandin/diþarîne/bi-þarîne 1. germ kirin 2.dijwar kirin 3. aziran-din 4. arandin
þarax ecûrþaredar serokê belediye-
ya bajarekîþaredarî belediyeya bajêrþarestûn kêranþarestûn kirin kêran avê-
tin ber
379
þayese kirin
þareza 1. kesê ku li baja-ran mezin bûye û hay jiçerxa felekê heye 2. pis-por 3. zana 4. beled
þarezahî 1. pisporî 2. za-natî 3. beledî 4. pîþekarî
-þarezahiya hunerî pis-poriya di qadekî an jî pî-þeyekî de
þarêz nexweþiyeke pidû-yên diranan e
þaristan 1. medeniyet 2.avadanî
þaristanî têkildarî mede-niyet û avadaniyê
þarîn/diþare/biþare 1.kel bûn, germ bûn 2. a-rîn
þaþ [I] kesê ku reþahiyaçavên wî ne di cihên a-sayî de ne *“ji milkan aþ,ji jinan jînên þaþ, ji mê-ran mêrên ne bide pêþne bide paþ”
þaþ [II] 1. çewt 2. xulp 3.kesê ku xwe ji ber tirsêan jî þermê ji bîr dike;þepirze
þaþ bûn 1. xeletî kirin 2.mat man 3. þepirze bûn
þaþik egal-þaþik girêdan 1. egal
dan serê xwe 2. pîneyekîtenik li dora serê xwe a-landin
þaþî [I] 1. çewtî 2. xulpî 3.þepirzetî
þaþî [II] rewþa nebûna re-
þahiya çavan di cihênwan ên asayî de
þaþî kirin 1. çewtî kirin2. xulpî kirin 3. þepir-zetî kirin
þaþ kirin 1. gêj kirin 2.mat kirin
þaþ man mat manþaþwaz matmayîþaþwaz bûn mat û mehtel
mayînþaþwaz kirin mat û meh-
tel kirinþatik katara stûyîþatir 1. kesê ku kelûpel,
nîþaniyên bûkan û na-meyan digihîne xwedi-yên wan; pîlik 2. heval-bend
þato bato tewþþato bato xeber dan bi a-
wayekî tewþ axaftinþavêr parav, çivêlþavêrî [I] paravî, çivêlîþavêrî [II] kêmîþtahî, bê-
mehdetîþax 1. çiya 2. çiqilê darê
3. bir 4. malbend 5. liq6. qiloç 7. zîlê çêreyê
-þax vedan 1. zîl vedan 2.biþku dan
þaxur zinarþayen layiq, seza, hêja-þayenî pesnê sezayî
medhê, hêjayî pesnêþayese 1. karê sêwirandî;
teswîr 2. xêzþayese kirin 1. sêwiran-
din 2. xêz kirinþayeste 1. birûmet 2. rêz-
darþayid bijîþkþayiþ 1. tatêl, keser 2. tir-
tûl þayiþ kiþandin 1. ketin
tatêlê 2. tirtûlê kulê pêgirtin 3. keser kiþandin
þazde 1. hejmara beriyahevdehan û piþtî pazde-han 2. jimareya 16’an
þazdehem(-în) di rêzaþazdehan de
þe/þeh alava þikinandinapor û hiriyê
-þeyê piyî ji qeydika piyîhetanî serê tiliyan komahestî û movikên ku di pi-yên mirovan de ye
þeb þewþebeng 1. rengên ku ji
rengên sereke hatine da-rijtin 2. xeyala gerok aku kesê di xewê de di-bîne; qeretû
-þebenga rojê rengênkeskesorê
þebikîn/diþebike/biþe-bike li hev alîn
þefeq aso, ufuqþefran zehferan *“ker, çi
dizane þefran çi ye”þeftalî xoxþeftûl 1. xwar 2. çewtþeher/þehir bajarþehitandin/diþehitîne/
biþehitîne tiþtê negotin
û nekirinê gotin û kirin þehitîn/diþehite/biþehi-
te tiþtê negotin û nekiri-nê qewimîn
þehîd 1. cangoriyê di riyaXwedê de 2. pakrewan
-þehîd ketin di riya Xwe-dê de giyanê xwe dan*“riya azadiyê, bi xwînaþehîdan ronak dibe”
þehîn terazûþeh kirin þikinandinþehmar çilpêþehriyar þaredarþehriyarî þaredarîÞehrîwar Kelûya Simbilêþeht kêmlebatê ku nikare
xwe li ser lingan bigire-þil û þeht þileke û kêmle-
batþehte qiravîþehwet 1. xwestek 2.
xwesteka zayendîþek 1. lêdana sivik 2. kîte-
yeke ku gava çend caranli ser hev tê gotin nêrî ra-dibin ser lingên xwe yênpaþîn 3. beranê ji du sa-lan mezintir
-þek lê dan 1. qorç lê dan2. du tiþt hêdîka li hevxistin
þekal 1. cureyekî solênberê ye 2. sola ku dawi-ya wê di bin lingan dehatiye þikandin û wisahatiye pêkirin
-þekal bi lingan ve kirin
380
þayeste
381
þemal
xort û xama zewicandinþekerok kesê ku bi jinekî
re direqiseþekêrt þikarteþekir þirîniya ku ji silq û
leveneke taybet tê bi-destxistin *“Þam þekire, lê welat þirîntir e”
-þekirê hûr þekirê hêran-dî yê ku diþibihe êrd*“hevalê te bibe þekirêhûr jî, xelas meke”
-þekirê kabik þekirê kuçargoþe hatiye birîn
-þekirê kaç þekirê ku çar-goþeye lê direj hatiye bi-rîn
-þekirê qend þekirê kuweke kerpîçan hatiye bi-rîn
-þekirê heqîde þekirê þû-þekî
þekirdank amana ku þê-kir dikinê
þe kirin 1. pê karîn, qe-dandin, þiyan 2. þeh ki-rin
þekirmiz nexweþiyek eþekirnok cureyekî þeki-
rên ku nokeke qelandîdikine navê
þekok cureyekî fêkiyênçolê ye; hirmiya biyanî
þel [I] ronahiya nîvîþel [II] parçeyê ku mezin
hatiye qutkirinþelaf 1. melaq 2. laloþþelafî 1. melaqî 2. laloþî
þelafî kirin 1. melaqî ki-rin 2. laloþî kirin
þelal giya û darên ji hevdûr mane
þelal bûn bi dûrî hev ke-tin
þelal kirin ji hev bi dûrxistin
þelaq qemçikþelaq kirin bi qemçikan
lê xistinþele/þeleg barê piþtan;
piþtîþelegan her tiþtê girs û
mezin; gelteganþelik parzûnê þîrdotinê yî
ku didine ser devê qûþ-xaneyê û paþê didoþin
þelipîn/diþelipe/biþeli-pe 1. tehisîn, þiqitîn 2.þehitîn
þeliq þilopþeliqîn/diþeliqe/biþeli-
qe 1. (çav) êþîn û xerêfgirtin 2. (þeq û binçeng)kul bûn û pîrotankî bûn*“çavê þeliqî, ji ê kor çê-tir e”
þelîn/diþele/biþele 1.(mar) bi ser zikê xwe ki-þîn û çûn 2. wekî marankiþîn
þelþelî parçeparçeyîþelûf cûcika nêrþemal 1. rewneq 2. rew-
þen 3. çira-þemal dan 1. rewneq dan
2. rewþen bûn
þemalk findþemate qalebalî û têkil-
hev-bûna dengan; den-gûdor
þembûz sewala barkêþ anehs û eks
þembûz bûn (sewala bar-kêþ) veciniqîn û nehsbûn
þemendefir navgîneke ra-guhastinê ya ku ji ma-kîneyeke serkêþ û çendselikên siwaran û baranpêk tê
þemitandin/diþemitîne/biþemitîne 1. þiqitan-din, hilisandin 2. gindi-randin 3. tîlê xistin
þemitî 1. þiqitî 2. gindirî*“hevalê lingê þemitî,hey Xwedan e”
þemitîn/diþemite/biþe-mite 1. þiqitîn, hilisîn2. gindirîn *“hesp li serçar lingan diçe, dîsa jîlingên wî diþemitin ûdikeve”
þemixîn/diþemixe/biþe-mixe (xurek) afnikî bûn
Þemî roja piþtî înê, rojayekemîna a hefteyê
þemîtok 1. þimþat, þimþi-mot 2. qeþa û berfa ku liserê tê þiqitîn; tîl
þemkur pezkovîþemûk 1. pêderî, bermal
2. hevþîþemûz þembûz
þene alaveke çandiniyê yaku çend heb tiliyên wêhene û pê giya û zad têberhevkirin; çartil
-þene kirin bi çartilê qirþû qeselê zevî û mêrganberhev kirin
þeng 1. þên 2. peroþmend3. kêfxweþ
þengal kezwanþengebî cureyekî daran eþengebûk bûka bedew,
þox û þengþengist 1. unsur 2. hê-
manþengiste cihokên ji bo xî-
mê avahiyekê kolandî;binetar
þep dengê lêdana bi kefadestî; tep
þepal 1. þêra mê 2. bejnalihevhatî û xwînþirîn; be-dew 3. ferxê þêrî
þepane bizmarþepane dan bizmar kirinþepe aþît, renîþepêl 1. pêl 2. her pêle-
ke rêzepêlanþepilandin/diþepilîne/
biþepilîne 1. ji devêxwe þehitandin 2. xweþepirze kirin
þepilîn/diþepile/biþepi-le 1. tengav bûn 2. þe-pirze bûn
þepirze 1. pejmûrde, be-lawela 2. perîþan, sefîl3. teqoze 4. geveze
382
þemalk
383
þer
þepirze bûn 1. pejmûrdebûn 2. perîþan bûn 3. te-qoze bûn 4. geveze bûn
þepirze kirin 1. pejmûr-de kirin 2. perîþan kirin3. teqoze kirin 4. gevezekirin
þepîlk çengên mirîþk û ba-lindeyan
þepop kesê ku her çi karîbike kêmasiyekî tê dedihêle/dest û piyên wî lihev dialin
þepol þepêlþeq 1. navbera her du
lingên mirovan û sewa-lên dupêyî 2. (sewalênçarpê) navbera her dulingên paþîn 3. navranakincên wekî þal, derpê,fanorî û hwd 4. parçe 5.derz, qelîþtek 6. dengê jilêdana bi kefa destî tê
-þeq lê vedan 1. lê siwarbûn û her lingek di ali-yekî de daliqandin 2. (se-walê nêr) daketin (a mê)3. ling lê dan hev
þeqam lêxistina bi kefadestî; sîle
þeq bûn di navê de qeliþînþeq kirin di navê de qeli-
þandinþeqe kergîtþeqên dengê levketina du
tiþtên reqþeqil mohr, demxeþeqitandin/diþeqitîne/
biþeqitîne 1. fiziran-din 2. dan aliyekî
þeqitîn/diþeqite/biþeqi-te 1. fizirîn 2. xwe danaliyekî
þeqizîn/diþeqize/biþe-qize 1. þerm kirin, fedîkirin 2. þaþwaz bûn 3.neçar bûn
þeqle darên ku ji bo þewi-tandinê hatine þeqþeqî-kirin; êzing
þeqopîlo 1. þeqþeqî 2.derzderzî 3. qelþqelþî
þeqopîlo bûn 1. di navra-nê de þeqþeqî bûn 2.derzderzî bûn 3. qelþ-qelþî bûn
þeqopîlo kirin 1. di nav-ranê de þeqþeqî kirin 2.derzderzî kirin 3. qelþ-qelþî kirin
þeqþeqî 1. þelþelî, parçe-parçeyî 2. þeqopîlo
þeqþewêl jina nelirê; qeh-bik
þer 1. ceng 2. pevçûn*“þer, bi tifinga vala na-be”
-þerê bejî þerê li ser rûyêerdê
-þerê bigirbikujiyê þerêxwînxuran ê li dijî rebenû repalan
-þerê eniyê di bereyekî decenga du artêþan
-þerê fezayî þerê li seqayê-þerê germ þerê rû bi rû;
384
þeranî
þerê eniyê-þerê piþtzeryayî þerê ku
di parzemîneke cihê detê meþandin
-þerê sar þerê navtêdan,berîdan û tevdanê; þerêdek û dolaban
-þerê zeryayî þerê di navbehran de
þeranî lîstikeke govendane û bi pêgiranî tê lîstin*“bûye marê nîvkuþtî, hêjî þeranî dilîze”
þerbet vexwarina ku ji avamêweyên guvaþtî, þekirû avê tê çêkirin
þerbik tasa avê ya biçem-bil *“þerbik nû ye, av þi-rîn e”
þer derxistin bûn sedemapevçûnan
þeredev devjenîþeref 1. heysiyet 2. rûmet
3. rêzdariya li nav ci-vakê *“þeref, ji heyatêhêjatir e”
þerenîx þeredevþerfiroþ kesê ku her dem
li þer û têkdanê digereþergeh qada ceng û pev-
çûnêþerîet 1. hiqûqa îslamî 2.
ola bi zagon û pergal*“þerîet, þermê naxwa-ze”
þerkar pîþekarê cengêþer kirin 1. bi yekî re li
hev xistin; cengîn 2. lê
bezînþerm eyb, fedî *“di din-
yayê de þerm tunebe,hurmet jî tuneye”
þermezar 1. kesê ku ka-rekî neyînî kiriye 2. ris-wa
þermezar bûn 1. (ji berkarekî neyînî ve) li berxwe ketin 2. riswa bûn
þermezarî rewþa kesê kukarekî neyînî kiriye an jîji ber karekî neyînî riswabûye
þermezar kirin 1. (ji berneyîniyekê) bertek nîþandan 2. derew derxistin3. riswa kirin
þermgeh 1. ewret 2. nav-ran
þermîn þermoke *”jinaþermîn bi þarekî, mêrêþermîn bi karekî”
þermînî di mirovan de re-wiþt an jî nexweþiyaþermê
þerm kirin 1. fedî kirin2. mehcûb bûn *“bidemetirse, bixwaze û bis-tîne lê þerm meke”
þermoke fediyok, þeqizokþeroke 1. kesê ku pir þer
û pevçûnan dike 2. kesêku ji þer û pevçûnan pirhez dike
þerpeze þepirzeþerpilîn/diþerpile/bi-
þerpile feþkilîn
385
þeveder
þerpîn bariþa boþþert merc-þert danîn bi hev re ketin
mercêþerûd kesê ku bi her kesî
re li hev dixe; þerokeþervan çekdarê ku karê wî
berevaniya welat û ras-tiyê ye; þerkar
þerxwaz kesê ku cengêser aþitiyê re digire
þeþ 1. hejmara piþtî pên-can û beriya heftan 2. ji-mareya 6’an *“meha þe-þan, kuran bibe hewþan,keçan dayne ser mer-þan”
þeþalî þeþgoþeþeþbêj kesê ku gelekî di-
axive û mijaran têkel di-ke; pirbêj
þeþek 1. ji þeþ paran pa-rek 2. þeþ rojiyên piþtîcejna remazanê
-þeþek girtin di þeþ rojênpêþîn ên meha þewalê derojiya nafile girtin
þeþem(-în) di rêza þeþande
þeþerût 1. pêgirtî, xula-mok 2. têjikên nebaþiyê
þeþgoþe þêweyekî enda-zeyî yê ku ji þeþ rexanpêk hatiye; þeþalî
þeþik 1. kevirên bi qasîbindeq û gûzan 2. cure-yekî lîstikên zarokan aku bi þeþ þeþikan (kevi-
rên biçûk) tê lîstin-li ser îmana xwe þeþik
lîstin di baweriya xwede pir sist bûn
þeþkujî þeþgoþeþeþper [I] cureyekî þalên
mêran ê fireh eþeþper [II] cureyekî gur-
zên cengê ye û ji þeþ par-çeyan pêk tê
þeþxane cureyekî tifingênku þeþ fîþeng dikevin ber
þet xwarþetele 1. þepe, renî, aþît 2.
teþqele, karesat-þeteleyek jê re hatin tû-
þî karesatekê hatinþetrenc sedrencþev 1. ji avabûna rojê he-
tanî elindê duwazde sa-etên ku cîhan tê de tarîdibe; êvar 2. tarîban*“þeva reþ, keleha mê-ran e”
-bi þev 1. êvarê 2. di ta-riyê de, piþtî tarîbanan
-þev bi ser de hatin 1.heta tarîbanan kudandin2. hetanî êvarê axaftinaxwe dirêj kirin
þevane 1. karê ku bi þevtê kirin 2. mûçeya ku jibo keda þevekî tê dayîn3. tiþtê ku her þev pêk tê
þevbihurk sohbeta êva-ran a ku heta nîvê þevêdidome
þeveder kesê ku þeva xwe
î
r
dûrî malê dibuhirîneþevekor kesê ku di þeve-
reþê de baþ nabîne an jîbi roj rengan ji hev vena-qetîne
þevereþ 1. êvara zîz a kuheyv tê de xuya nabe 2.tarîtî *“heke diz hebin,þevereþ gelek in”
þevger kesê ku di xewê deji nivîna xwe radibe û di-gere
þevî þevek bi ser re der-basbûyî
þevîn 1. çêrandina þevê2. têkildarî þevê
þevnimêj 1. tehecud 2.nafile
þevþevok barçêmkþexte zîpikên girs; teyrokþevtirsk nexweþiya ji þe-
vereþêþevyar nêçîra bi þevêþew dermanekê þîn î gelêrî
ye û ji bo pir mebestantê bikaranîn *“þew û þe-kir, li ba þivanan yek in”
-þew û þekir ji hev nasnekirin baþî û nebaþî jihev veneqetandin
þewat 1. sotin 2. agirpêke-tin 3. jan *“þewat bierdê keve, ter û hiþk tevdiþewitin”
-þewat berdan dilan pirêþandin
þewate 1. ardû 2. agirê kupê êgir pê dixin
þewb nexweþiyeke sewa-lan e
-þewba çivîkan qira se-walên bibaskên malê ûfirindeyên çolê; dim-þînk, nikilreþ
þewiþandin/diþewiþîne/biþewiþîne çelqandin
þewiþîn/diþewiþe/biþe-wiþe 1. tehisîn 2. mil-milîn, weþweþîn
þewitandin/diþewitîne/biþewitîne 1. pê xistin2. sotandin 3. êþandin
þewitîn/diþewite/biþe-wite 1. pê ketin 2. sotin*“divê mirov di agirêmezin de biþewite”
þewk çengala ku pê masîtên girtin; sincaq
þewl þemal, rewneqþewl dan rewneq danþewlok amûreke gêrebayî
ya ku piþtî çûna gêreba-yê tê pêxistin
þewlpîv amûra ku lezarewneqa heyî dipîve
þewq 1. þemal 2. ronahî3. çirûska boþ *“dilê fi-reh, þewq û çira ye”
-þewq vedan çirûsk ve-dan
-þewqê dan newqê tu di-bêjî qey pir pak e lê dirastiyê de ne wisa ye
þeyda sewdaserþeydatî sewdaserîþeyîn/diþeye/biþeye
386
þevekor
387
þêr
(hesp) hîrîn, þêyeþê kirinþeyt 1. toterîk 2. tayeþeytan cinê ku ji Cn. A-
dem eleyhiselamî re sic-de nebiriye, Iblîs *“þey-tanê merivan, bi meri-van re ye”
-þeytan dibêje... heke lidû nefsa xwe herim ezdê...
-þeytan pê kenîn cinabetbûn
-þeytên zor dayê nefsêzor lê kir ku ji rê derxe
þeytanî fesadî û xirabîþeytanî kirin fesadiya hi-
nekan li ba hinekên dinkirin
þeytanok cureyekî bihu-kên ku di qalikekî hele-zonî de ye û pir derengdimeþe
þê dengê hîrehîra hespanþêl 1. kêla dirûnê 2. dirû-
nên girs þêlandin/diþêlîne/biþê-
lîne [I] hêk meyandinþêlandin/diþêlîne/biþê-
lîne [II] 1. xesp û kospkirin 2. talan kirin 3. di-zîn
þêlav 1. lehî, lêkend 2. co-þî û peroþî
þêlavk 1. ava kils an jî bo-yaxê ya ku pê dîwar tênrengandin 2. ava þêlo
þêlik cureyekî zêd e û di-þibihe nîskên kesk
þêlim cureyekî sewziyênji malbata tiviran e
þêlimtirþk tirþiya þêlimanþêlî nezelalþêlî bûn 1. zelaliya tiþtê
avî winda bûn 2. zelali-ya bînahiya çavan windabûn *“av, di serekaniyêde þêlî dibe”
þêlî kirin 1. zelaliya tiþtêavî winda kirin 2. zelali-ya bînahiya çavan windakirin
þêlîn/diþêle/biþêle(hêk) meyîn
þêl kirin 1. kêl kirin 2.girs dirûn
-þêl li þintira xwe nexis-tin gincirên xwe nedirûnû pê de daliqîn
þêlo þêlîþêlþêlî kirin 1. kêlkêlî ki-
rin 2. bi kêlên girs û se-robero dirûn
þêmûg pêderîþên dilveker, þeng û þoxþênahî 1. þengî û þoxî
2. rengînî *“herin þêna-hiyan, pirs bikin ji zaro-kan”
þênber 1. tiþtê berbiçav2. dîtî û bînayî
þênî 1. niþtecih, akincih 2.dêman, ehalî
þên kirin bûn sedemakêfxweþiyê
þêr 1. cureyekî heywanênçolê ye û diþibihe pilin-
gan lê serconcix e 2. e-gîd *“cihê þêran, rovî lêdikin gêran”
þêrane 1. wekî þêran 2.kesê çavnetirs
þêranî 1. þêrkî 2. wêrekî3. egîdî
þêrdil mêrxasþêrejin jina wekî þêranþêrgeh warê þêranþêrpence penceþêr, cure-
yekî nexweþiyê yeþêrza têjikê þêranþêst hejmara 60’î, deh heb
þeþþêstem(-în) di rêza þêstan
deþêt [I] 1. dînik 2. totikvala-þêt bûn dîn bûn-þêt kirin dîn kirinþêt [II] 1. kêzim 2. þiva
mezinþêtî 1. dîntî 2. totikvalatîþêtxane nexweþxaneya dî-
nanþêwaz 1. uslûb, fesal 2. a-
wa, tehrþêwe çawaniya pêkhatina
tiþtan-þêwe û naverok dîtbari-
ya hundirîn û derveyî-bi vî þêweyî bi vî awayîþêwekar kesê ku ji têlên
zîvîn xemlan çêdikeþêwekarî hunera zîvhû-
nanêþêwenasî zanistên ku pis-
poriya wan li ser naskiri-
na þekl, dirûv û awayêwan e
þêwirgeh cihê danûstanaagehiyan
þêwirîn/diþêwire/biþê-wire 1. ramana yekîwergirtin 2. danûstan*“berê biþêwire, piþt rebikire”
þêwirmend hêvojkarê a-gehiyên durist; rawêjer
þêwr di babetekî de wer-girtina ramana pispore-kî; rawêj *“þêwr, bi dî-nan re nabe”
-þêwr gerandin li hev ci-vîn û babetek nîqaþ kirin
þêx serokê terîqetê *“þêxne batil in, bi serê wande hatine”
þêxanî cureyekî lîstika go-vendê ye
þêyeþê dengê hîrehîrahespan
þêyeþê kirin (hesp) hîre-hîr kirin
þêz 1. cureyekî geneyênbizinan e 2. mêþa hes-pan
þibake paceþibihandin/diþibîne/bi-
þibihîne tiþtek (di tay-betmendiyan de) wekîtiþtekî din dîtin
þibihîn/diþibihe/biþibi-he tiþtek (di taybetmen-diyan de) wekî tiþtekîdin bûn
388
þêrane
389
þilepor
þidandin/diþidîne/bi-þidîne 1. guvaþtin 2. qu-raftin 3. pêçan 4. muh-kem girêdan 5. paçik ki-rin
þidîn/diþide/biþide 1.muhkem bûn 2. lê hatinhev 3. xurt bûn
þifa pakbûna ji nexweþi-yekê
-þifa dîtin ji nexweþiyêrizgar bûn
þifre razepeyv-þifre avêtin ber raze-
peyvek jê re çêkirinþiftî zebeþþik guman, þubheþikandin/diþkîne/biþ-
kîne þikandinþikarte 1. kel û melên aîdî
jinê 2. çandiniya kesê kucot û cobarê wî bi xwetuneye
þikbir 1. pêhesiyayî 2.navtêdayî
þik birin 1. pê hesîn 2.guman kirin
þikdar waswasokþikev 1. teþta nanî 2. cu-
reyekî navgînên ser avê;kelek
þikevik 1. xweliya ku pêkûzik tên çêkirin 2. cê-rik
þikêr li çiyan qelîþtek ûçalên kûr û asê
þikinandin/diþkine/biþ-kine 1. por þeh kirin 2.
hirî, liva û mû bi þehîzax kirin
þikîn/diþkê/biþkê þkînþikra bi mebesta..., bi ni-
yêta...-þikra sibehê ve bi niyêta
sibehê veþil [I] 1. tiþtê ku aviyek tê
geriyaye; neziwa 2. avî3. bi têhn *“ban qul be,binban þil e”
-þil bûn 1. av bi ser de ri-jîn 2. baran bi ser de ri-jîn
-þil û pil bûn ser û kincgiþ bûne weke avê
-þil kirin 1. av bi ser de ri-jandin 2. li ber av an jîbaranê dan sekinandin*“barana havînê, þil kirbinê kulînê”
þil [II] 1. þileke 2. kêmen-dam
-þil bûn seqet manþilahî 1. rewþa têgerîna a-
viyekê; neziwatî 2. rew-þa seqetmanê
þile 1. cureyekî gulan e 2.ava mêweyên guvaþtî
þilegewr rengê ku bêteþeye û baþ diyar nabe
þileke 1. kesê ku enda-meke wî felc bûye; goc2. nivîþkan, kêmlebat
þilemenî 1. þilahî, têhnahî2. tiþtên avî
þilepor endamê zayendîyê jinan
þilêl giloka hewirmiþîþilf 1. kêrik 2. rût-þilf û tazî rût û repalþilfik 1. di alavên qutki-
rinê de beþa hesinî 2. rûtû uryan
þilik nermahiya di serê za-rokên viringî de
þilî 1. baran, bariþ 2. têh-nahî
-þilî û þoyî baran û lêkendþilop kinîþtþilope barana ku berf jî pê
re dibareþilopilo tiþtê ku riwînek bi
ser de rijiyayeþilopilo bûn tiþtê avî bi
ser de rijînþilove berfa ku diheleþiloxe bendikên solanþilp dengê þeqamê û þepi-
landina dêvþilpeþilp 1. dengê birêve-
çûna di nava avê de 2.dengê þepilandina dêv
þilpeþilp kirin 1. xwiþex-wiþ kirin 2. milçemilç ki-rin
þilûr tiriyên negihiþtîþilxe refeke mêþhingivanþim sola werziþê ya sivikþima finda ku ji kewara
mêþhingivan hatiye bi-destxistin
þimareng cîleya biriqan-dinê
þimaþe keþeþimik pêlavên dorvekirî û
qulqulî, galik, pêpûçk-ji þimikê heta kumikê
ji kincên seran hetanîkincên lingan
þimþal 1. bilûr 2. pîpikþimþat þemîtokþimþimot þemîtokþimþîr 1. þûr 2. cureyekî
darên ku belçikên wêtim þîn in
þindok 1. nemêr 2. bêkêr-þindokê mêran kesê ku
di dilqê mêran de ye lêtu mêranî jê nayê
þing 1. dengê þikestinaþûþeyan 2. dengê bilindê herikîna avê; xwiþ, xwi-þexwiþ
þingandin/diþingîne/bi-þingîne 1. çingandin 2.þeqeþeq kirin 3. xwiþex-wiþ kirin
þingîn/diþinge/biþinge1. dengê þikestina þûþe-yan jê hatin 2. dengê bi-lind ê herikîna avê jê ha-tin; xwiþîn *"gulan e,þingîna dasan e"
þingînî dengê þingînêþingeþing þingîniya dom-
dar-þingeþinga nalan û hî-
rehîra hespan dengêntêvel ên þer û talanê
þintir gincirþintirandin/diþintirî-
ne/biþintirîne 1. þan-din hatenehatê 2. têk bi-
390
þilêl
391
þitî
rinþintirîn/diþintire/biþin-
tire 1. çûn helakê, çûnhatenehatê 2. têk çûn
þip- pêþgireke ku wateyaheyî xurtir dike
-þipþidiyayî baþ-þidiyayî-þipþîn þînê esmanê çik-
sayîþipne þene, xermaþeþiqitîn/diþiqite/biþiqite
1. þimitîn 2. xijikîn *“bidest biþiqitî dikari xwebigirî, bi ling biþiqitî di-karî xwe bigirî, lê bizimên biþiqitî tu dê herîû herî”
þir 1. tembel 2. westiyayî3. dengê xurt ê baranaboþ
þiratî teralîþir bûn 1. xav bûn 2. bê-
zar bûnþirb cureyekî daran eþirdan gerdenî *“þirdana
zêran winda kir, pey mo-riya hecîyekî sêsed gazrê da ber xwe”
þirebaran barana boþ a bideng
þireþir xwiþexwiþþireþir kirin xwiþexwiþ
kirinþirên xwiþexwiþþirik 1. qulik 2. rêþî 3. gu-
lik *“þirîk þirîkan jîr di-kin, hêwî hêwiyan pîr di-kin”
þirikþirikî gulikgulikîþiringe amûra ku pê der-
manên avkî li nexweþantê xistin
þirîk 1. hevkar, hevpiþk2. hevpar *“simbil bûfirîk, mele bû þirîk”
þirîn [I] 1. þekirîn 2. tahm-xweþ
þirînahî çêja tiþtên þekirîn þirîn bûn 1. tahma þêkir
tê de hebûn 2. tahm-xweþ bûn *“bi gotina he-lawê, dev þîrîn nabe”
-þirîn kirin 1. tahma þêkirtê de pêk anîn 2. tahm-xweþ kirin
þirîn [II] 1. bedew 2. qe-þeng *“kezeb çiqasî þi-rîn be, þîret jê re ewqasþirîntir e”
þirînmeh meha pêþîn abûk û zavê
þirît werisþirjaw layiq, sezaþirjaw bûn layiq bûnþirjaw dîtin layiq dîtinþir kirin sistî kirin û xwe
ranegirtinþirp 1. tavilê 2. ji niþkê ve
3. bê navber û pê reþirtik zirîçka çavan; þiravþitil darên viringî an jî çi-
qilê daran ê ku ji nû vetên çikandin
þitilgeh 1. zeviya þitilan2. firoþgeha þitilan
þitî þimþat
þitî bûn þimþat bûnþitî kirin 1. þimþat kirin
2. rihê xwe baþ kur kirinþito kesê ku rihê xwe kur-
kiriye û fortê bedewbû-na xwe dike
þiv çiqekî darê yî nîvreq eû þivan pê pêz diajon; ço
þivan kesê ku diçe ber pêzû wan diçêrîne; çovan*“þivanê jêhatî, pêz na-de guran”
þiverê riya teng a ku tenêbi piyan tê de tê meþîn
þivir cureyekî sewalênçarpê yên çolê ye; ask
þivî xêza çikeçikþivîþiviyî tiþtê ku tê de
xêzên çikeçik heneþiwîn berhem, karpêkþiwît cureyekî çêreya ku
nepijî tê xwarin; qiçîþixab behremeþixate qutiya kibrîtanþixir 1. dara bêber 2. pa-
lanê darînîþixre neqlkirina çandiniyê
ji zeviyê li bal bênderêve
þixul 1. kar 2. xebat 3. îþ*“aþ þixulê xwe dike,çeqçeqok diranê xwediþkîne”
þixulandin/diþixulîne/biþixulîne xebitandin
þixulîn/diþixule/biþixu-le 1. xebitîn 2. (pêketi-na êgir) domdar bûn
þiyan/diþê/biþê 1. pê ka-rîn 2. pêk anîn
þîfon qedîfeþîlan cureyekî mêweyan e
*“demek a gulê ye, yek aþîlanê ye”
þîlaq parçeyê biyanî yê kudikeve çavan û pê diêþin
þîlav xweþavþîlavk endamekî ku piþt
aþikê ve ye û xwe digi-hîne rûviya duwazde-girê
þîmk pêderîþîn [I] 1. reþgirêdan; ma-
tem 2. taziye *“þîna tevêlê þahî ye”
-þîn girêdan reþ girêdanþîn [I] rengê esmên; hêþînþîndar kesê ku kesekî wî
miriye; xembarþîne rengê diþibihe þînþînboz rengekî di navbe-
ra þîn û kesk de yeþînok cureyekî daran e;
kezwanþîqeþîq dengê domdar ê
cûtina benîþtî an jî rêve-çûna sewalên naldar
þîp ava herikbar a ku ji ci-hekî bilind dirije
þîpik þîpê biçûkþîr adana ku di her guhanî
de heye *“þîrê kerê, jicehþa kerê re ye”
-þîrê helal mêtin di male-ke qenc de hatin dinyayêû wisa jî mezin bûn
392
þitî bûn
393
þît
-þîrê zikmakî ji dêv ûpozî re anîn pir tenge-zar kirin
þîranî xwarinên ku þekirdikeve tev
þîrbirak du kesên ku þîrêdiyekê mêtine
þîrbirinc cureyekî xwari-na ku ji þîr, þekir û birin-cî tê çêkirin; birinceþîr
þîrder sewalên bi þîrê gu-hanên xwe têjikên xwedimêjînin
þîre 1. ava rehekan 2. ke-resteyekê çir ê ku pêpirç tên rûçikandin
þîregermî 1. saregermî 2.ava hênik *“ava biharêçiqasî þîregermî bibe jî,nikare birincî bipijîne”
þîret 1. nesihet 2. tembîh3. hêvojkarî *“heta þîre-tan li xelqê dikî, qûnaxwe biþo”
-þîret lê kirin tembîh ki-rin, hêvotin
þîreve kirin 1. zarok/se-xele ji þîr veqetandin 2.zarok hînî xwarinê/sexe-le hînî çêrînê kirin
þîrêz 1. çêreyeke ku jê ze-liqok/çesp tê bi destxis-tin 2. zemq *“helaw, jiþîrêzê çênabe”
þîrêz kirin bi hev ve zeli-qandin
þîrfiroþ firoþkarê adanaku ji guhanên sewalan
hatiye dotinþîrhe dîwarþîrhe kirin dîwar kirinþîrheram 1. bêar 2. ne-
baþþîrheramî 1. bêarî 2. ne-
baþîþîrî di rengê þîr deþîrmaq þeqam, sîle *“þîr-
maq, li gorî rû ye”þîrove kirin 1. rave kirin
2. îzah kirinþîroveker ravekerþîrqandin/diþîrqîne/bi-
þîrqîne dengê birûskêyî tîz ji tiþtekî derxistin
þîrqîn/diþîrqe/biþîrqedengê birûskê yî tîz jêhatin
þîrqînî dengê birûskê yîtîz
þîrþêrk cureyekî þirînahi-ya ku ji þîr, þekir û ardêbirincî tê çêkirin
þîþ hesinekî dirêj î zirav êku ji bo pir armancan têbikaranîn
-(tiþtek) þîþî cihekî kirintê re kirin
þîþik tîrikên hesinî yên kupê fayke, gore û hwd tênhûnan
þîþ kirin 1. bi þîþan jê resîperek kirin 2. tê re ki-rin
þît [I] þimþat, tîlþît [II] aþît, þepe
þît [III] zêrevan *“mirovêþît, bi dilê pît?”
þîv xwarina danê êvarê*“axayê me Pilo, þîva ke-rê me bû çilo”
-þîva miriyan sedeqeyaserê miriyan a ku xiz-mên wan ên sax didinexizanan
þîvik xwêdana ku bi laþêmirovî ve dizeliqe
þkandin/diþkîne/biþ-kîne 1. þkestandin, par-çe kirin 2. derizandin3. derb lê xistin
þkeft kunên mezinên diçiya û erdê de; mixare
þkestek 1. derz, cerx,qelþ 2. derb
þkestin/diþkê/biþkê 1.derizîn 2. derbe xwarin3. hûr bûn *“bextê feqî-ran hebûya, gîsnê wan diaxa nerm de nediþkiya”
þkestî 1. derizî 2. der-bexur *“jin darê þkestîye”
þkev nanê ku ji hevîrê bê-hevîrtirþ hatiye pehtin;lewaþ
þkevik çaviyên terazûyêþkêr 1. zinarên mezin 2.
hendef 3. qûçê keviranþkêvlatok kûsîþkinandin/diþkine/biþ-
kine þeh kirin
þkîn/diþkê/biþkê *“cêrdi riya avê de diþkê”
þofar sîxur þofarî sîxurîþohret navdarî *“þohreta
çeman dar û bî, þohretabûkan þar û temezî”
þom bêpêpal, bêyomþonik darikê ku pê kinc û
hiriyê diþonþop 1. dews 2. rêç 3. de-
lav *“hirç dîtiye, li dû þo-pê diçe”
þopger 1. rêçajo 2. delav-dayî
þop gerandin rêç ajotinþopik 1. zirzeya deriyê
darînî 2. endamê zayen-dî yê nêrzayan
þop vekirin 1. delav dan2. rê vekirin
þor [I] bixwê, tirþ *“þirîn ûþor, keçel û kor, li cemhev nabin”
þor [II] xeberdan, gotin*“þora xirab, zû digihêjeþûna xwe”
-þorê berê gotinên pêþi-yan
þor [III] nizmkirî, daxistî-þor bûn çemîn-þor kirin çemandin-lêva xwe þor kirin lêva
xwe çemandin/daxistinþoravk 1. ava bixwê ya ku
penîrê teze dikinê 2. ava
394
þît
395
þûn
tirþînê þorax erdê þorgeþorbe cureyekî xurekê av-
kî ye *“þorbe, zik diketorbe”
þorbehûr xurekê ku ji hûrû pizûran tê çêkirin
þorbenîsk xurekê ku binîskan tê çêkirin
þorbeþîr xurekê ku ji þîr ûpirinc tê çêkirin; þîrbi-rinc
þorebî cureyekî daran eþoreþ xebata çekdarî ya ji
bo standina mafekê re-wa
þoreþger/þoreþvan en-damê xebata çekdarî yaji bo standina mafekê re-wa
þoreþgerî doza mafekî re-wa bi riya muxalefetekeçekdar
þorge erdê ku di xweliyawê de þorahî heye û çêrelê hêþîn nabe
þoristan þorgeþorxweþ zimanþîrînþoþban birazava *“kî þoþ-
ban e, ew poþman e”þov zeviya cotkirî ya ne-
çandî -þov hiþtin erd cot kirin û
di wê salê de neçandin-þov kirin erd cot kirin lê
neçandin û sala dîtirçandin
þox û þeng 1. çîç û vîç 2.cazibedar 3. jina qûnek*“þox û þeng e, bi nav ûdeng e”
þulux kesê ku dike qîjevîj;qîjqîjok
þuluxî qîjevîjþuluxî kirin qîjevîj kirinþun paþ-þun de çûn paþ ve çûn-þun de xistin paþ ve xis-
tin-þun de man paþ de manþutî þitîþû hevserþûbira birayê mêrê bûkê;
tiyê bûkêþûjin derziyeke stûr e û
pê devê bardan û têrikantê dirûtin; bijûn *“bi der-ziyê neçe ser þûjinê”
þûkil hevserê nazenînþû kirin 1. mêr kirin 2.
zewicînþûl [I] hevûrîþûl [II] þêl-þûl kirin þêl kirinþûm nehsþûm bûn nehs bûnþûmirî 1. jinebî 2. mêrebîþûmî nehsîþûm kirin nehs kirinþûn 1. dews 2. war 3. cih
*“kevirê giran, di þûnaxwe de birûmet e”
-þûna yekî girtin 1. cî-niþîniya yekî kirin 2.
dewsa yekî vala nehiþtin-þûna bav/dê/xwîþk/bi-
rayê min de ye ez biçavê nebaþiyê lê na-nihêrim
-þûna zarokî guheran-din binê wî paqij kirin ûbi pîneyên paqij girêdan
þûndiyarî xelata kuberdêla xelateke dayî ye*“diyarî qesp e, þûndi-yarî hesp e”
þûnewar 1. mekan 2. we-lat
-þûnewarên kevn kevne-warên dîrokî
þûnguhêztin cihguheran-din, levguherandin
þûnkar kesê ku li þûnaberpirsekî kar dike; cîgir
þûnpê/þûnpêk 1. dewsapiyan a ku li ser axê, he-riyê û berfê diyar dibe
þûntilk dewsa tiliyan a kuli ser berf, herî û hwd di-yar dibe
þûr çeka hesinî a ku berêþervanan pê ceng dikir*“þûrê tazî, xwînê dix-waze”
þûrbaz kesê ku þûran baþbi kar tîne
þûre 1. barût 2. pîþoþûrkêþ kesê ku jidil û bi
awayekî pisporane bera-vaniyê dike
þûrmasî cureyekî masi-yên zeryayî ye û nikilêwî dirêj e
þûþ leclecokþûþe bûjeneke þkestok û
zebloq a ku jê camên pa-ceyan û hwd tê çêkirin;abegîne *“dil weke þû-þeyê ye û zû diþkê, lê de-reng dicebire”
þûþî kirin (di zimanê za-rokan de) þûþtin
þûþtin/diþo/biþo bi avêpaqij kirin *“mêran mêrkuþt, Senemê hûrî þûþt”
-bi heft ava hatiye þûþ-tin 1. pir paqij e û hati-ye tehfîrkirin 2. pir baþ e3. zelal e
-þûþt ji heriyê avête serdara diriyê ji dêla kukil bike çav derxistin
þût [I] þeklekî ku binê wêbiber û girover e lê serêwê kêmber û tûj e
þût [II] 1. kone, xasûk 2.bênamûs
þûtik kembera navêþûv þov *“bila þêrê þûvê
be, bila ne qopqopê bên-derê be”
þûv hiþtîn þov hiþtn
396
þûndiyarî
397
t/T tîpa bîst û çaremîn aalfabeya kurdî ye; deng-dareke ku cîderka wê di-ranî ye, awayê belavbû-na wê girtî û hiþk e
ta [I] 1. bend 2. têla porî*“ta bi ta dibe rih”
-tayê li dû þûjinê kesê kuhevsarê kar û barên wîdi destê hinekan de ye
-ew tayê tenê ye piþtmê-rên wî tunene
-tayekî jê bikþînî sed pî-ne dê jê bikevin 1. tudibêjî qerpal êdî riziya-ne 2. pîneyên kincan bitayekî bi hev ve sekinîne
ta [II] teref, alî-tayî hev kirin 1. danîn
ber hev 2. rû bi rûyî hevkirin 3. qiyas kirin 4.hevrû kirin *“jin dirêse,belê nizane tayî hev bi-ke”
-ta girtin alî girtinta [III] qat, taqta [IV] cureyekî nexweþiyê
ye *“ta, ji mirinê çêtir e”-ta lê rabûn heraret lê
rabûn-lerza tayê (ji ber herare-
ta nexweþiyê) awayekî ri-cafa xeternak e
ta [V] hinkuf, deng-tayê terazûyê tasikeke
te-razûyê-tayî wî kes tune dengî wî
kes nîn eta [VI] heta-ta roja îroyîn hetanî vê
rojêta [VII] çiqê darêtab roniya rojêtabir dermanên dijî nex-
weþiya tayêtabût 1. darbesta miriyan
2. qûn, tilortac pûþiya serê mîran a ku
elameta serweriyê ye*“aqil taca zêrîn e, liserê her kesî nîn e”
taf 1. bela 2. nexweþîtafîl/tafîr tehfîrtaet ibadet, bendetî *"xe-
wa aliman, çêtir e ji tae-tên sofiyan"
tagir terefgir, alîgirtagirî alîgirîtagirî kirin alîgirî kirintahde 1. zulm, sitem 2. a-
zar-tahde lê kirin 1. bi nehe-
T
398
tahm
qî lê dan 2. azar lê kirintahm 1. seheka ku ziman
tê derdixe 2. çêj *“herkes, tahma devê xwe di-zane”
tahmijîn/ditahmije/bi-tahmije bi çêja tiþtekî rekêfxweþ bûn
tahmik xwarina ku di da-fikê de tê danîn
tahm kirin 1. bi zimên têderxistin 2. çêja tiþtekînihêrîn
tahmsar bêtahm, bêçêjtahmtîtik biçêj, bilezettahmûsk qelþ û qalikdana
ku di lêvan de çêdibintahmzêr avzêrtajî cureyekî heywanên
nêçîrê yî sivik û zirav e;diþibihe kûçikan lê pirbeza ye *“me girt tajî,derket toltajî”
takekes kesayet, ferd,þexs
takekesî ferdî, þexsîtal [I] tehltal [II] vala-tal kirin vala kirintalan standina malê xelqê
bi darê zorê *“talanamûstangê, livek ceh e”
talan kirin çopandin*"zanîn, nayê talanki-rin"
-talan û tiraþ kirin hertiþtê heyî ji binî ve birin
talaz toz û xubar
talde 1. cihê ku bînernabîne, cihê ku tav lê na-keve; qûze 2. berqef*“taldeyê þêran, ji sitararûviyan çêtir e”
talih siûd, bext *“talihêrindan xirab e”
-talih çê hatin kar li hevhatin
talî dawîtal kirin vala kirintam [I] tehmtam [II] 1. bêqusûr 2. bê-
kêmasîtaman fetrûma rehekantaman kirin fetrûm kirintamjimare jimareyên we-
kî 1,2,3 û hwd ên kuwekî 1.3, 0.5 û hwd ne þi-kestî ne
tan dîwarê ji qêmîþ; ko-tanî, çît
tana hawarî-tana hatin hawarî hatintanc desthilatîtang 1. tûþ 2. alî *“her
kes, royê di tanga xwede dibîne”
tanût tinaze, qerftapan darê meht ê ku li
ser kersengên erdê cot-kirî tê gerandin da kubipelixin û hûr bibin
tapik [I] dafik, teletapik [II] lûtketapir tivinga nêçîrêtapî penagehtaq 1. dîwar 2. qat
399
tart
taqiçk dîwarekê nizm êku li serê tê rûniþtin
taqet hêza þiyanê; qu-dûm, mecal *“dil heye,taqet tuneye”
taqî azmûneke ku ji herpirsekê re çend vebi-jêrk hene û lêbelê jiwan yek tenê bersivarast e
taqîgeh cihê ceribandi-nên zanistî
taqî kirin azmûn kirintar [I] xîm, hîm, bingehtar [II] 1. xeleq, xeleqa
dorê 2. qawêr, gergere3. amûreke çinînê ye*“palê xerab, das û ta-rê diguhêre”
-tara bêjingê gergereyaseradê
tar [III] tax-tara guhê bajêr taxa ku
ji navenda bajêr dûr etar [IV] lîstar [V] þaþiktar [VI] katara stûyîtar [VII] kit-tartarî kitkitî, belawela-tar û mar belawelatar [VIII] kêftaraw 1. nefy, tehcîr 2.
penaberiya mecbûrîtarawgeh 1. cihe sir-
gûnê; menfa 2. penage-ha bêgaviyê
tarî 1. tîr û girtî, nezelal2. tarîban û neronak
*“di tariyê de, çira roye”
tarîban rewþa bêronahi-yê
tarî bûn 1. êvar bûn 2.reng girtîtir û tîrtir bûn3. rewþa bînahiya ça-van xera bûn
tarîgewrk þevereþa pê-þîn û paþîn a þevê
tarîgan cureyekî zêd e ûdiþibihe gênim
tarî kirin 1. êvar bi serde anîn 2. reng girtîtirû tîrtir kirin 3. rewþabînahiya çavan xera ki-rin
tarîparêz dijberê pêþke-tinê; tedhîþkar
tarîparêzî dijberiya pêþ-ketinê; tedhîþkarî
tarîstan þevereþa ku he-mû deverê radipêçe
tarîtî rewþa bêronahiyêû nezelaliyê
tar kirin par ve kirintarmilandin/ditarmilî-
ne/bitarmilîne qemî-çokî/qerçûmekî kirin
tarmilîn/ditarmile/bi-tarmile qermîçokî/qerçûmekî bûn
tarovaro belawelatarovaro bûn ji hev be-
lav bûntarovaro kirin belawela
kirintart parçeyê ku bi dirêja-
400
tartale
hî hatiye qutkirintartale pirtevekirin û
standina malê xelqê; o-xilme
tas/tasik amaneke avêya hera biçûk e *“tasçingiya, ha rast ha de-rew”
-tasa sêrî tepika seriyî -tasek ava sar bi ser de
vexwarin 1. hêvî jê bi-rîn 2. dest jê veþûþtin3. ji kîs çûyîn û êdî ve-negerîn
taswas þaþopaþotaþtê xwarina danê sibe-
hê *“taþtê di hênikahiyêde, þîv di ronahiyê de”
tat [I] kesê ku di axafti-na xwe de dianiqe; lal
tat [II] kesê ne ji êlê; pê-girtiyê dereke
tatêl/tatûl xema ku jiber nediyariyê pêk tê;meraq
tatêl ketin dil û hina-van ji ber bilaniya ka-resatekê xemgîn bûn
tav 1. gerestêrka rojê 2.roniya rojê *“tav bavê,av diya zeviyan e”
-bi tavê re hatin û biteyrokê re çûn bi de-rengî bi dest ketin û bilez ji dest çûn
tavehîv heyva çardeþe-vî; heyveron, nîma
tavgeh di bihar û havî-
nan de cihê bêhnvedanû dembihurandinê yîku tav lê dide û av lêheye
tavgestî birîna ku bertîrêjên tavê maye û hil-pingiriye
tavgestî bûn (birîn) bertavê man û werimîn
tavilê 1. talîkê 2. wêgavê û bênavber 3. pêre û niþkê ve
tavistan havîntavî barana kêm a ku ne
domdar etawan 1. guneh 2. sûc-tawanê abûrþikên sûc
û gunehên ku ji anoramirovî digirin
tawanbar 1. kesê ku gu-nehek lê tê barkirin 2.kesê ku sûcek lê tê bar-kirin
tawanbar kirin 1. gu-neh lê bar kirin 2. sûclê bar kirin
tawankar 1. gunehkar2. sûcdar
tawan-nasî pisporiya a-wayê pêkhatina sûc ûgunehan
tawe amaneke malê yaku tehtevêlkî ye û tê dexurekên zûpij tên peh-tin; boçesêlîn, miqilk
tawis 1. li cem kurdênberê navê pûtekê tavêye 2. cureyekî teyrên
dîmenxweþ û rengîn e*“heçî dîtina tawisîbivê, divê germa Hin-distanê jî qebûl bike”
tawî kesê ku bi nexweþi-ya tayê ketiye
tawî bûn tûþî nexweþiyatayê hatin
tawûg taxûktax 1. birek malên gund
an jî bajarekî; mehele2. desteya ji hemanmalbatê
taxim desteyeke têkûz-taximê sîng û beran
ber û pêsîrên jinantaxurk nasirge, girgiroktaxûk alava barkêþiyê ya
ku li ser berfê tê þemi-tandin
taybet wesfên ku aîdîyekî tenê ne
taybetî 1. xusûsiyet 2.rewiþt
-bi taybetî nemazetaybetmend xwedanre-
wiþttaybetmendî rewþa kes
an jî tiþtê ku xwediyêhin wesf û rewiþtan e
taye 1. toterîk 2. þeyttaytore 1. sersar û bê-
kêr 2. olintî û yaxtaze tezetazî 1. rût, uryan 2. xi-
zan *“qûna tazî, tem-bûrê dixwaze”
tazûg taxûk
te awayê tewandî yê cî-navka /tu/yê
-te dît kanî li ser danîwarê ku te ecibandiyene tu war e
teba 1. kes an jî tiþtê nedi-yar 2. cinawir *“teyr biper û baskên xwe, tebabi qîl û diranên xwe, mi-rov bi hiþ û fehmên xwe,digihêjin meqseda xwe”
tebane derpiyê kurttebat sebr û sebattebatî (r) hevoka ku kir-
deyê wê ne diyar etebat kirin sebr kirinTebax Gelawêj *“tebax e,
tiriyan raxe”tebek 1. zag 2. cureyekî
nexweþiya dev û lingênsewalan e
tebeq cureyekî nexweþi-yê ye
tebeqe 1. qat 2. tetqaltebitandin/ditebitîne/
bitebitîne 1. aþt kirin,arimandin 2. veterisan-din
teber tevirtebitîn/ditebite/bite-
bite 1. aþt bûn, arimîn2. veterisîn
tebo cureyekî kêzikênku bi xwîna giyanewe-ran dijî
tebûr þeneTecal Decal-palanê kerê Tecêl karê
401
Tecal
402
tecrîd
ku naçe sêrî û tim di-feþkile
tecrîd 1. rûtkirin 2. te-nêhiþtin
tedhîþ tirsandin û teh-dîdkirin
tedhîþkar eþqiya, rêbirtedhîþkarî eþqiyatî, rê-
birîtefandin/ditefîne/bi-
tefîne vemirandin, ve-kuþtin
tefîn/ditefe/bitefe ve-mirîn, vemirîn
tefþ parçeyê ku di carekîde hatiye birîn
tefþik tiþtê ku tê de qa-biliyeta qutkirinê heye
-diranên tefþik diranênku bi kêrî gestkirin ûqutkirinê tên
tefþî tefþotefþo amûreke xeratiyê
ya ku bi kêrî birîn û da-rotina darikan tê
teftî þorbeya gênimtef û tal pel û pottegel þêltegel kirin þêl kirintegere egletî, astengtehisandin/ditehisîne
/bitehisîne 1. dehfan-din 2. hilisandin
tehisîn/ditehise/bite-hise 1. xwe li ser pi-yan negirtin 2. hilisîn
tehîn doþava kunciyantehjî tajî
tehl 1. neþirîn 2. tûj 3.biazar *“giyayê hewþê,tehl e”
tehl bûn 1. þirîn nebûn2. (tahm) tûj bûn 3. jiazarekê êþîn *“gayêbaþ, bi serbaran tehldibe, mêrê baþ bi xere-ban tehl dibe”
tehlî 1. neþirînî, tûjî 2.azar û rexne 3. cure-yekî çêreya ku binçirkawê tehl e û di derman-saziyê de tê bikaranîn
-tehlî û niç gilî, qazincû rexne
tehl kirin 1. þirînahî jêbirin 2. tahm tûj kirin3. bi azarekê êþandin
tehn gotina tûj-tehn lê dan 1. berî dan
2. gotina tûj jê re kirintehr awa, celebtehre kelegerma havînê
ya dema nîvroyanteht kevirê mehttehtevêlkî rast û tenîsk-legana tehtevêlkî ama-
na xwarinê ya ku zêdene kûr e
tej [I] 1. berik 2. (beriya bihev ve dirûnê) her parçe-yekî kon
tej [II] bazar-tej kirin bazar kirintejane 1. erdê ku her çar
aliyên wî bi çiyan verapêçandî ne û ava he-
mû aliyan dikiþe na-vendê 2. kana made-nan
tek bê awarte yek tenê-tek û tûk kêm carantekandin/ditekîne/bi-
tekîne 1. çelqandin 2.hejandin
tekane yekanetekbîr gotina “Allahu Ek-
ber!”ê-tekbîr anîn “Allahu Ek-
ber!” gotinteketek yek bi yek, ye-
koyekotel [I] xwar-tel kirin xwar kirin-kumê xwe tel bigire!
kêfxweþ be!tel [II] careke lêxistina
bi qiloçan-bi telan hatin hev (se-
wal) bi qiloçan êrîþîhev kirin
tel [III] careke lêxistinabi þiva holetelê
-telê xwe xwarin 1. doralêxistina xwe temamkirin 2. pel xwarin, gonxwarin
telan parçeyek erdtelandin/ditelîne/bi-
telîne 1. aþt kirin 2.xew re kirin
-xwe lê telandin 1. dizîkali yekî payîn 2. dizîka jiyekî re kemîn danîn
telar 1. koçk 2. balexane
telaþ 1. kelefeyê tayî 2.arekê ku ber darên qut-kirî dimîne; talaz
telaþe coþiya ku bi xwe reþaþwaziyê tîne
tele 1. rastahiya ku di navxilxileyê keviran de ye ûli cihekê asê ye 2. dafik,kemîn
-ketin teleyê ketin ke-mînê
telebkar deynxwaztelef bûn dêrz bûntelef kirin dêrz kirintelemiþk dafika miþkanteletel dizîka û veþartî-teletel payîn dizîka û ve-
þartî raçav kirintelew dêlese, dêlegur û
mahû û ajalên din ên kudema gonxwarina wanhatiye
telew bûn ketin demagonxwarinê û lê sor bûn
telêz yom, pêpaltelikîn/ditelike/bitelike
terikîn, (heywanên wekîdêlese, dêlegur û mahû-yê) têjik anîn
teliqîn/diteliqe/biteliqetelikîn
telîs derdaneke ku ji bar-danî biçûktir e
telp [I] 1. komeke ewran2. refeke çivîkan
telp [II] xwî-telpinan baþ e hin xwi-
yên wî yên baþ jî hene
403
telp
404
telptelpî
telptelpî xwediyê kesaye-ta guherbar
telwe dûrda ku di binêpingana qehweyê de di-mîne
tem [I] mijtem [II] mija ku di nav
stêrkan de xuya dibetem [III] niyêt -tem kirin niyêt kirintemam kemilîtemam bûn kemilîntemam kiri kemilandintemar 1. giraniya xewê 2.
xewa girantemartin/ditemêre/bi-
temêre 1. çal kirin, bi-nax kirin 2. bincil kirin,serpeçûm kirin 3. agirvemirandin
temartî 1. veþartî 2. ve-mirî
temaþe 1. raçavî 2. nihê-rîn *“temaþe, ji mêwi-jan xweþtir e”
-temaþe li paþ e ev hê lo-lo ye û lêlê li pey re tê
-lê temaþe kirin lê mêy-zenandin, lê nihêrîn
temaþekar bînertemaþevan bîner temawî mijawîtembekî titûna kokosêtemberî tûncik, çûnciktembûr cureyekî amûrên
mûsîqayî yetembûrvan pisporê jenî-
na alava tembûrê
teme 1. tenbîh, hiþyarî 2.þîret
-temeya min li te bila þî-reta min di guhên te be
-temiya bavan þîretên kupêþiyan li me kirine
teme kirin daxwaz kirintemel mal û milktemen salên jiyan an jî he-
bûnêtemendirêj kes an jî tiþtê
ku gelek salan jiyaye temendirêj bûn gelekî ji-
yantemendirêjî rewþa kes an
jî tiþtê ku gelek salan ji-yaye
temenkurt kes an jî tiþtêku hindik salan jiyaye
temenkurt bûn hindikekîjiyan
temenkurtî rewþa kes anjî tiþtê ku hindik salan ji-yaye
temerî porê ku dadikeveser eniyê; tûncik
temezî mêzereke reng-rengî ya ku li dora kofi-yan tê alandin
temirandin/ditemirîne/bitemirîne tefandin
temirîn/ditemire/bite-mire tefîn, vemirîn
temz karê pevekirina he-sinên þikestî; lehîm, ke-wandin
temizandin/ditemizîne/bitemizîne (hesinên þi-
kestî bi hev ve) lehîm ki-rin, kewandin
ten tiþtê ku cihekî digire ûgiraniyeke wî heye; laþ
tena 1. rehet û aram 2.hêmin 3. aþt û negiriyayî
tenaf þirît, weristenafbaz kesê ku li ser
þirît û werisan dilîzetenahî 1. aramî 2. hêminî
2. aþtî tenbel teraltenbel bûn teral bûntenbelî teralîtenbû cureyekî heþeratan
e; gentendurist kes an jî tiþtê
ku tu nexweþiyeke wî tu-ne ye; bisihet, bijûn
tenduristî temtêla bênex-weþiyê û xurtiya bedenî;jûn, sihet
tenduristînasî zanistênku pisporiya wan têkil-darî jûnê ye
tendûr 1. cihê ku tê denan tê pehtin 2. sîtila kudi navgînên raguhastinêên kevn de ardû diavê-tinê *“zavayê li ser xezû-ran, seyê li ber tendû-ran“
teneke 1. hesinê qelakirî2. debe, kod 3. navêgiþtî yê hemû amanên jitenekeyî
tenê 1. bi serê xwe 2. li-vek/hebek
teng [I] 1. nefireh 2. þidi-yayî 3. kêmber *“mêrêçê di roja teng de têfêmkirin”
teng [II] 1. qûþa zînê hes-pan 2. werisê ku pê bartên þidandin
tengal parxan, newqtengasî 1. destengî 2. xi-
zanî 3. sergêjî tengav 1. bêzar 2. bêhnçi-
kiyayî *"zivistan, tenga-va mirinê ye”
tengav bûn 1. bêzar bûn2. bizdîn 3. aciz bûn
tengav kirin 1. bêzar ki-rin 2. bizdandin 3. acizkirin
tengayî 1. nefirehî 2. xi-zanî 3. xela 4. canbêzarî5. tengasî *“piþtî tenga-yiyê, firehî tê”
tengbîn kesê ku tiþtan diqadeke kêmber de difiki-re û dinirxîne; bedbîn
teng bûn 1. ji firehiyêçendek daketin 2. kêm-ber bûn 3. þidîn
tengerê 1. þiverê 2. riyaberteng
tengezar bêhal, bêmecaltengezar bûn 1. betilîn
2. hetikîntengezarî 1. bêhalî, bê-
mecalî 2. tengasîtengezar kirin 1. betilan-
din 2. hetikandintengijandin/ditengijîne
405
tengijandin
406
tengijîn
/bitengijîne 1. dev lêtehl kirin 2. bihêrs kirin
tengijîn/ditengije/bi-tengije 1. di navê deman 2. rik hatin, bihêrsbûn
teng kirin 1. ji firehiyêçendek daxistin 2. þi-dandin 3. kêmber kirin
tenik zirav û naziktenik bûn zirav û nazik
bûntenikî ziravî û naziktî-tenikiya rêvebiriyê ge-
randina kar û barên îdarîbi awayekî dûrî nepenî ûderzagoniyê
tenik kirin zirav û nazikkirin
teniþder çarçiveya dêrî;rûderî
teniþt kêlek, tehêltenî reþahiya ku ji ber dû
û duxanê li binê feraqanve çêdibe *“filan kes za-ca Helebê ye, teniya bidon e”
-tenî girtin (ji ber dû) hîsêpê ve girtin
-tenî kirin riswa kirintenîper rûpeleke rengîn a
ku dikine nava du kaxe-zan da ku heman nivîsêderbasî ya li binî jî bike
tenûr tendûr *“tenûr, ne-sincire, nên napêje”
tenza kirin leva kirin, be-lav kirin
tep [I] dek û dolab tep [II] þeqam, sîle -tepek û du tep lê xistin
çend þeqam avêtin yekîtep [III] kêrt, gir-tepê li pêþberî gundî gi-
rê/kêrtê li pêþpala gundîtep [IV] rûxan-tep bûn rûxîn-tep kirin rûxandin-bi ser de tep kirin bi ser
de hilweþandinteparik parçeyê ku pê tiþ-
tên devteng tên girtintepedor dervankê darîn ê
ku pê devê amanên dev-teng tê girtin
tepeserî zulm, sitem, zor-destî
tepeser kirin tahde lê ki-rin
tepik 1. gilfika herî û rêxê2. kermeyên ku bi desttên çêkirin
tepil cureyekî amûrênmûsîqayî ye
tepink teqemeniya ku dibin erdê de tê bi cih kirinû gava giranî têkeve serêditeqe
tepisandin/ditepisîne/bitepisîne 1. (bi awaye-kî kîp) dagirtin 2. tahdelê kirin 3. ritimandin
tepisîn/ditepise/bitepi-se 1. (bi awayekî kîp) tijîbûn 2. tûþî tahdeyê ha-tin 3. ritimîn
tepiþ qabiliyetteplû nexweþiyek etepres dekbaz, fendbazteqal girover, tehtevêlkîteqandin/diteqîne/bi-
teqîne 1. gule berdan2. behicandin 3. bi teqe-meniyê belawela kirin
teqel di xalbendiyê de nî-þaneya bendikê
teqemenî bûjenên wekîgule û barûtê yên ku di-teqin
teqereq 1. dengê teqînateqemeniyê 2. teperep*“teqereqa feraqan, þe-qeþeqa pereyan, fîqefîqajinan, fireh dike dilan”
-teqereqa ji bo dinyayêkudandina ji bo domanajiyanê
teqez 1. miheqeq, mitleq2. lezgînî
teqil giranîteqilandin/diteqilîne/
biteqilîne 1. giraniyatiþtekî pîvan 2. hejandin
teqin herîteqinandin/diteqinîne/
biteqinîne di heriyê degut kirin û çikilandin
teqinîn/diteqine/biteqi-ne di heriyê de gut bûnû çikilîn
teqizandin/diteqizîne/biteqizîne pengizandin
teqizîn/diteqize/biteqi-ze pengizîn
teqîn/diteqe/biteqe 1.bandora teqemeniyê xu-ya bûn 2. dengê teqe-meniyê hatin, gurmîn
teqle qulopanî-teqle avêtin 1. qulopanî
kirin 2. xwe gêr kirinteqlîd cureteqlîde sexteteqoze 1. xerabe 2. geve-
ze 3. feramûþbûyî *“a-þê teqoze, arvên nahê-re”
teqteqoþk 1. demançe 2.demançeyên zarokan
ter 1. çêre û dara þil a kuhiþk nebûye 2. neceri-bandî 3. nûgihiþtî *“biqîzan re neçin, qîz terin; bi jinebiyan re neçin,zehf digerin”
-ter kirin giya û darik biavê nerm kirin
-ter û can ciwan-ter û hiþk tev þewitîn
heq û neheq giþt tûþî bo-belatekê hatin
tera bûn ji jorê ber bi jêrêketin
terad pêþbirkteraf elametên beriya
xwêdanê-terafên xwêdanê germa-
hî û þilahiya ku beriyaxwêdanê di lêþ de pêktên
teraf kirin rûçikandin terahî rewþa hêþînbûna
407
terahî
408
teral
çêre û daranteral 1. selexane, lexer 2.
kêmxebat 3. fizirok*“bibêjin lal e, mebêjinteral e”
teralî 1. selexanetî, lexerî2. kêmxebatî 3. fiziroktî
terandin/diterîne/bi-terîne qewirandin
terane 1. tinaze, qerf 2.henek
teraqî aviyeke þirîn a kumêþ ji kulîlkên curecure-yî tînin û pê hingivî çêdi-kin
teraþ kirin 1. darijtin 2.kurtisandin
teratin çûn û hatin-riya teratinê riya çûn û
hatinêterawil dirindeteraz hevsengterazîn 1. hevraz 2. ber-
palterazû amûreke pîvan-
dinê ya ku ji du çaviyanpêk tê û di çaviyekî demengiranî û a din de jîgiranî tê danîn; mêzîn
terazûn 1. hêza dûgelê yaaborî 2. pêþniyara kuderhat û mezaxtinê bi a-wayekî hûrgilî û ji bo de-meke kifþkirî nîþan dide
ter bûn (dar û giya) di avêde nerm bûn
ter kirin (dar û giya) diavê de nerm kirin
tere û tûre axaftina bele-tewþ û berevajî
teremast mastê ku di par-zûnekî de hatiye daweri-vandin û ji bo zivistanêhatiye parastin
tereng rengê tarîtereqe dûvçika fîþenga te-
qiyayîtereqî cureyekî xoxan eteres qewad, qebrax *“te-
resê dinyayê, mal barkir û bir ba mala bavê ji-nê”
teresî qewadî, qebraxî *“teresî, ne karê mêran e”
terez zîpikterg gijloka girterk valahiya di navbera
pîneyê pêçandî; qelþ-terka zikê kengerê bê-
rîka ku bi zikê kengerêve ye û têjika xwe dikê
-pere kirin terka þaþikêdirav di nav qatên þaþikêde veþartin
terifandin/diterifîne/biterifîne 1. (çav) êþan-din 2. dariþtin, teraþ ki-rin
terik 1. êzingê ter 2. þivamezin 3. mûzî
terikandin/diterikîne/biterikîne 1. hiþtin 2. jêvegerîn 3. dest jê þûþtin,dev jê berdan
terikîn/diterike/biteri-ke [I] telikîn
terikîn [I] 1. pir girs 2. pirfireh 3. pir giran
terixandin/diterixîne/biterixîne (mêwe) bi e-madê wan stewandin
terixîn/diterixe/biteri-xe (mêwe) bi emadê xwestewîn
terî boç, dêl, dûv-terî lê badan bêhn lê çi-
kandin-teriya xwe kirin nav þe-
qa xwe ji tirsan dengêxwe nekirin û bêxîretîqebûl kirin
terîj pîneyê kêmber û di-rêj
terîjk pîneyê kêmber û di-rêj ê ku pê birînan girê-didin
terk [I] destvekiþandina jitiþtekî û li ser halê wîhiþtin
-terk kirin terikandinterk [II] derz, cerx, qelþ-terk lê ketin derz lê ke-
tinterke çiqilê ziravikterkî 1. siwarbûna li piþt
yekî 2. maweya di nav-bera zîn û hêtên lêsiwa-riyê
-avêtin terkiya xwe 1.kesek li piþt xwe siwarkirin 2. tiþtek li piþt zînve girêdan 3. selikek bikeleyê erebeyê ve girê-dan
terkedinya 1. munzewî2. ji bayê dinyayê bêhay
terkeser beredayî, bêwarterkîb peyvebendterlan xortê bedew î çe-
lengterm 1. cesed, laþ 2. kelax
3. komeke stêrkan e -Termê Merxê komstêra
ku bi heft stêrên xwe veweke çoçikê ye
-Termê Adem komstêraku Termê Merxê biçûktire
terme di bihar û havînande cihê rûniþtinê yî berderê malê; hewþ
terpeterp dengê meþînagiyaneweran û avêtinadilî
terpilandin/diterpilîne/biterpilîne þewiþandin
terpilîn/diterpile/biter-pile 1. tehisîn, þimitîn2. milmilîn, weþweþîn
terpîn/diterpe/biterpedilê zindî bi terpeterp a-vêtin
terpûþ 1. þara serê jinan;mêzer 2. kes an jî tiþtêku spehî xuya dike
terq tiþtên sertûj ên wekîhesin, dar, ber û hwd
terqandin/diterqîne/bi-terqîne 1. ji hev bela-wela kirin 2. tarovaro ki-rin 3. behicandin û çewi-sandin
409
terqandin
410
terqîn
terqîn/diterqe/biterqe1. ji hev belawela bûn 2.tarovaro bûn 3. behicînû çewisîn
ters [I] 1. çewt 2. berevajî3. peþk, pêxem
ters [II] gemara ker û hes-pan
tersî 1. çewtî 2. berevajîtî3. pêxemî
terskul tersterþ [I] cendek, mirarterþ [II] 1. hemû sewalên
kedîkirî 2. nexweþiyekesewalan e 3. sewalêntalankirî
terþ [III] dêw, tewa, ûctertepêl gotegot, pizepiztertilîn/ditertile/biter-
tile 1. ji hev veqetîn 2.pelate bûn 3. tarovarobûn
terwende tiþtê ku her carpêk nayê; degme
terx bêqusûr, bêeybterxan kirin 1. veqetan-
din 2. jê re mezaxtin 3.diyarî kirin
-terazûna terxankirî bud-ceya ku ji karekî taybetre hatiye veqetandin
terxîs ruxset, destûr-terxîs bûn (leþkerê bêpa-
ye yê ku perwerdeyacengê dîtiye) vegerîn ma-lê
-terxîs dan destûr dan-terxîs kirin (leþkerê bê-
paye yê ku perwerdeyacengê dîtiye) þandin ma-lê
terye heramî, dizterz awa, usûlterzî kincdirûteselî 1. pirsîna li rewþa
yekî/tiþtekî 2. qilalîteselî kirin 1. li rewþa ye-
kî/tiþtekî pirsîn 2. ke-sek/tiþtek payîn û ji rew-þa wî agehdar bûn
tesîr bandor, esertesk [I] kêmbertesk [II] hemaset, xwîn-
germîteslîm radestteslîm kirin radest kirin-teslîmî Xwedê kirin 1.
emanetî Xwedê kirin 2.neheqiya ku lê hatiye ki-rin erzehalî ba Xwedê ki-rin
teþe awa, tehr, dirûv-teþe girtin 1. dirûv girtin
2. di qalibekî de ro bûnteþim di bajêr de riya bi-
nerdî ya ku ji bo vederki-rina ava gemar hatiyevekolan
teþî alava ku pê rîs tê ris-tin *“keç teþiya diya xweradike, law tîra bavê”
teþk ji aliyê piþtê ve gehalingan
teþq bandora sermayêteþqele 1. xiroþî 2. pêxe-
mî 3. bela
-ketin teþqeleyê 1. ketinbela û heyteholê 2. ketinheys û beysê
-teþqele derxistin 1. arî-þe derxistin 2. bûn sede-ma lecê û devjeniyê
teþt 1. amana ku kinc an jîferaqên malê tê de têneþûþtin 2. amana ku hevîrtê de tê stran
teþwîq 1. niç û navtêdan2. piþtgirî
teþwîq kirin 1. niçandinyekî û nav tê dan 2. piþt-girî dan yekî/karekî
tet/tetik (di zimanê zaro-kan de) dest/destik
teter pîliktetirxan nexweþiya ji ber
xwarineke jehrîn, afnikîan jî xirabûyî
tetirxanî kesê ku xwari-nekê jê girtiye
-tetirxanî kirin ji qehranbehicandin
tev giþt, hemû *“axa riyantev dizane, lê riya qen-ciyên gel nizane”
-bi tevayî 1. bi giþtî 2. he-mû tê de
-tevî tiþtekî pê re, ligel*“hespê çê, tevî qeyd ûmerbenda xwe diçe þerî”
tevayî bi hevretev dan 1. bi hev dan 2.
tev li hev kirin 3. bi serhev xistin
tevdêr alava ku pê mêwe
tên guvaþtin û ava wantê derxistin
tevdîr 1. tedbîr 2. semt3. hiþmendî *“ava bîranbi tevdîran”
tevdêr amûra ku pê tiþttên tevdan
tevger 1. bizav, hereket2. temtêl *“ava golan bêtevger e”
tev gerîn livîn û hereketkirin
tevir alava erdkolanê; ko-ling *“însanê bêesas, nedibe tevir ne dibe das”
tevir kirin 1. pêmer kirin,mer kirin 2. vekolan
tevizandin/ditevizîne/bitevizîne (laþ) bi derbasext an jî bi dermên bê-tevger kirin
tevizîn/ditevize/bitevi-ze 1. wekî bêruh bûn,wekî can jê kiþîn 2. ji berbandora dermên we-kîbêruh bûn 3. (hin sewaldi zivistanan de) ketinxeweke giran
tevkar alîkartevkarî 1. hevparî 2. he-
valbendî 3. beþdarîtevkujî qetliyamtev lê bûn 1. bi ser ve bûn
2. pê ve bûn 3. tê debûn, beþdar bûn
tev lê kirin 1. bi ser ve ki-rin 2. pê ve kirin 3. tê dekirin
411
tev lê kirin
412
tevlihev
tevlihev 1. bi ser hev de2. têvel
tev li hev bûn ketin navahev
tev li hev kirin berdanser hev
tevn dezgehê raçandinaberik, xalîçe, xurcik ûhwd *“tevn ku li dar ket,êdî li erdê namîne”
tevnepîr tora ku pîrhevokradiçînin
tevnî her du darên ku firê-ta tevnê lê dialînin
tevþ kevirê meht ê bi qasîdestekî
tevþo tefþotevtal kel û meltevtevîk alaveke mûsîqa-
yê yetevz [I] terane, laqirdîtevz [II] rewþa wekî bêgi-
yanbûnê ya endamên gi-yaneweran
-tevz dan xwe xwe vepe-zinandin
tevzî di dema tirs an jî ri-cafê de jana ku di rehêncendêk de peyde dibin
tew qe, qet, hîç-tew tew! peh peh!, hey lo
lo! tewa tebatewal balindetewan tiwanîtewandin/ditewîne/bi-
tewîne 1. xwar kirin 2.çemandin
tewandî 1. xwarkirî 2. çe-mandî *“serê virekan,tim tewandî ye”
tewang (r) ji ber hin ege-rên rêzimanî guherbari-ya di peyvan de
tewaþ rûn, zêttewek nexweþiya kulbûna
dev û piyên sewalantewekor kesê ku dinêre
lêbelê nabînetewere mihwer, guzargeh-tewereya cîhanê mihwer
û guzargeha dinyayê yaku tê de dizivire
tewiþandin/ditewiþîne/bitewiþîne 1. (da ku biserbestî têkiliya zayendîdayne) sewalê nêr ber-dan nav sewalên mê 2.weþweþandin, milmilan-din
tewiþî sewalê ku bûyemubtelayê têkiliya za-yendî
tewiþîn/ditewiþe/bite-wiþe 1. (heywanê nêr)hînî têkiliya zayendî bûn2. weþweþîn, milmilîn
tewiz xemltewizandin/ditewizîne/
bitewizîne [I] 1. xemi-landin, çîç kirin 2. aras-te kirin 3. ser û sîçeyêxwe têkûz kirin
tewizandin/ditewizîne/bitewizîne [II] têk birin,teqoze kirin
tewizîn/ditewize/bite-wize [I] 1. xemilîn, çîçbûn 2. araste bûn 3. (jialiyê ser û sîçeyê xwe ve)têkûz bûn
tewizîn/ditewize/bite-wize [II] têk çûn, teqozebûn
tewîn/ditewe/bitewe 1.xwar bûn 2. çemîn *“he-sin, bi germî ditewe”
tewl 1. bend û zincîra kudavêjin stûyê sewalan 2.sirkeya kêp
tewle [I] êwirgeha hesp ûdewaran
tewle [II] mesafetewle [III] fizirîntewlebaz fizirok, zûbiz-
dokTewrat pirtûka îlahî ya ku
ji Cn. Mûsa eleyhiselamîre hatiye hinartin
tews leztewsandin/ditewsîne/
bitewsîne lezandintewsîn/ditewse/bitewse
lez kirintewþ [I] 1. kesê bêhevseng
2. sersar, ebtertewþ [II] 1. bêkêr 2. bêfay-
de 3. bêxêr *“reþ bi reþîkenî, beþ çû û li newalatewþ kenî”
-nîgaþa tewþ xeyala badil-hewa
tewþî þaþîtewtew zirpî
tewz tirane, qerf-tewz kirin qerfê xwe pê
kirintewzim ferztewzî kesê biaqil û balixtexbî ji naylonê çêbûyîtexe 1. deste 2. çîn 3. tax-texeyek kaxez desteyek
kaxeztexmîn pêzanîna tiþtekî bi
awayekî ku nêzikî rasti-ya wî tiþtî ye
texmîn kirin nêzikî ras-tiyê sêwirandin
text rûniþteka mîran a kunîþaneya desthilatdariyêye *“berê text, ê jinanbûye lê xwan ji ber wanrabûye”
-text û pa milk û forttexte tiþtê ji darikê meht
hatiye çêkirintextebend cureyekî rûniþ-
tekên ku çend kes dika-rin li serê rûnin
texterewan texteyekê kunava wê datînin ser tiþ-tekî û ji du aliyan ve lêsiwar dibin; qirneqos
textik darikê ku ji bo alav-çêkirinê hatiye birîn
textirme çinîna pêþwexttextîn ji textikan çêbûyîteyar 1. keyskirî 2. mî-
hengkirîteyarî 1. amadetî 2. tê-
kûztîteyfik tas, þerbik
413
teyfik
414
teyfî
teyfî tiriyên ku rengê wansorekî vekirî ye
teyisandin/diteyisîne/biteyisîne biriqandin
teyisîn/diteyise/biteyi-se biriqîn
teylesan þaþika dora ku-mê meleyî
teyr çivîkên dirinde yêngirs; balinde *“aqilê kurî,bi teyran re firî”
-teyrê berateyan nefsekêku li dûv malê belaþ di-gere
-teyr û tilûrên çolê çi-vîkên hûr û gir ên biyanî
teyrok zîpikên girs; þexteteyrik teyrok *“zevî tune-
ye, teyrik mehne ye” tezandin/ditezîne/bite-
zîne 1. sar kirin, qeri-sandin 2. rawestandin3. kuþtin
teze 1. nû 2. ciwan 3. ter*“teze hatin, kevn hila-tin”
-sala teze sala nûtezepêkhatî dinyanedîtî,
nû bidestxistî *“bila mi-rov deyndarê dewlemen-dan be, ne yê tezepêk-hatiyan be”
tezinga 1. xulekek berê 2.niha
tezî 1. ava pir sar 2. janênkurtedemî
tezînk 1. qerma ku ji bertirs, serma, þerm û hwd
dikeve laþê mirovî û ni-kare tev bigere; qutaf 2.herka gêreba, av û he-wayê ya ber bi aliyekî
-tezînka avê herka avê-tezînka gêrebayî herka
cêryanê-tezînka hewayî herka
bayîtezkere bawernameya ku
saziyên artêþe didin leþ-kerê bêpaye yê ku per-werdeya cengê dîtiye
tê 1. awayê lihevxistî yêdaçeka /di/ û cînavka/wê/yê 2. dema niha yalêkera /hatin/ê, awayêkurt ê /dihê/yê
têbar dolaba ku tê de gew-her, zêr û dirav tên pa-rastin
têbînî 1. þerh 2. rave, nîþe3. haþiye
têdan 1. têgerandin 2. bi-jinandin
têger bijinoktê gerîn 1. tê dan 2. bi-
jinîntêgih mefhûmtê gihiþtin fêm kirin, ser-
gihayî bûntêhn 1. tîn, germayî 2.he-
raret 3. tîbûn 4. hêniktêhn bûn 1. hênik bûn 2.
tî bûntêhnî tîbûntêhn kirin 1. hênik kirin
2. tî kirin
têhnþîrî þîregerm, hêniktêjik sewala nûzayî *“tê-
jikên maran jî, bijahr in”--têjika sala xelayê pir
birçî û çavçil-têjik anîn/derxistin/ki-
rin 1. (sewala çarpê)zayîn 2. (balinde) cûcikderxistin
têkber 1. raxistekên navamalê 2. kel û mel, pilî ûpirtî
-têkberên malê raxistek,rûniþtek û arastekênmalê
têk birin 1. bi bin xistin2. mexlûb kirin 3. bê-bandor kirin
têk çûn 1. bi bin ketin 2.tarovaro bûn 3. hilweþîn
têk dan 1. nav tê dan 2.teþwîq kirin 3. niçandin
têkel 1. tevlihevî 2. ser-hevde 3. têvel û reng-rengî
têkel kirin tev li hev kirintêketin [I] cihê ketin û
derbasbûnê yî li hundir;dergeh
-miþeya têketinê diravêku ji bo temaþekirina þa-noyekê, gera di nav pe-rûkxaneyekê û hwd têdayin
têketin [II] di malperê debiþkoka derbazî navero-ka malperê dike
têkilî eleqe
-tekilî danîn eleqedarbûn
têkildar eleqedartêkoþer 1. þervan 2. berx-
wedêrtêkoþîn/têdikoþe/têbi-
koþe 1. lê banîn 2. pêre mucadele kirin, berxwe dan
têkûz bêkêmasî û berke-mal
têl bendê ku ji madenênwekî hesin, mîs û hwd têçêkirin û piranî di ama-nên nûjen de wekî ra-guhêza gêrebayî tê bi-akaranîn
têlbend tiþtê ku bi têlê ha-tiye girêdan
têldirk têlên ku pê ve strîû dirik hene û pê doracihên qedexe tê rapêçan;sîme
-têldirk kirin sîme kirintêlmaþ/têrmaþ kes/tiþtê
ku hatiye terikandin têneper negerguhêztêper gerguhêztêr [I] (da ku bavêjin ser
piþta sewalên barkêþ) dutelîsên ku aliyekî wan bihev ve hatiye dirûtin
têr [II] giyanewerê ku pê-diviya wî bi xwarinê tu-neye; nebirçî, ziktijî
-têr û tesel miþt tijî-têra tiþtekî/yekî bi qasî
ku pêwist dike *“ez he
415
têr
416
têrawis
me û têra te me”têrawis çinîna derengtêr bûn ziktijî bûn *“kesê
ku ji teþta xwe têr nebe,li mala xelqê qet têr na-be”
tê re kirin 1. tê de çikilan-din 2. tê de gut kirin 3.tê re derbas kirin
têrê kirin 1. bi qasî pêdi-viyê tev gerîn 2. besî tiþ-tekî kirin *“hezar dostkêm in, dijminek têrêdike”
têrik têra biçûktêr kirin 1. (zik) tijî kirin
2. dagirtin *“biharê xwetêr meke, payizê xwe biderengiyê mexe”
têrmal dewlemend, ser-miyandar
têrnexur hûrtirþ, çavbirçîtêr xwarin 1. (zik) tijî ki-
rin 2. bi emade xwe xwa-rin *“têrxwarin tune ye,lê belê danîn adet e”
têvel curecureyîtê werdan 1. kilîn, kiyan
2. bi avê þûþtintê xistin 1. tê de danîn 2.
bi cih kirintêz barûdtibab miqdartif þileya devê giyanewer-
an; tûktifal 1. zarok 2. ecemî,
nûgihiþtîtifaq yekîtî *“tifaqa mûs-
tangan, çiyan jî qulqulîdike”
tifik 1. kuleka bixêriyê;kufik 2. nepaxa hesinge-ran
tifing çeka lûledirêj a bidûvçik *“gotine: ‘dîno ti-fing çi ye? gotiye: ‘devdirêj e, qûn qirêj e, destdavêjêyî ber davêje”
tifingendazî meþqa gule-berdanê
tif kirin tûka devê xwe re-þandin
tifre paye, radetift çêjeke ku di navbera
þirînî û tirþiyê de ye;meyxweþ
tihok cureyekî daran etihtavik pûngtijî 1. ne vala 2. bi dêv rê
qûç-miþt tijî 1. bi dêv re qûç
2. heta dêv dagirtîtijî bûn (heta dêv) dagirtî
bûntijî kirin (heta dêv) dagir-
tintik cihê dirûnê; kêltika 1. lavayî 2. ricatika kirin 1. lavayî kirin
2. rica kirintil navik-tilî alastin hin sudên
biçûk bi dest xistintilik 1. girik 2. kometiling dêl tilî pêçî *“avan da serî, çi
bihustek çi çar tilî”tilîlî bangdaneke jinan a
di þahiyan de ye-tilîlî avêtin (jin) di þahi-
yan de bang dantilm mengiraniyeke pîvan-
dina zêd e û bi qasî 23kîloyan e
tilor qûn, tabûttilove miþt tijî-gotina te ji çewtiyan ti-
love ye axaftina tijî þaþîye
tilp torte/dûrd, xilttilpekî bûn piyên lingan
ketin ber hev û nêzîkîketinê bûn
tilûr cureyekî çivîkan etilx xilt, malêztilyak bûjenên wekî esrar
û þîrê xaþxaþikan ên kuserxweþiyê pêk tînin ûlêþ ditevizînin
tilyak-kêþ esrarkêþ, xaþ-xaþî
tilyakfiroþ esrarfiroþtim her wisa, daîmîtima/timakar bexîl, çiriz,
çikûs *“merivê tima,malê xwe naxwe”
timahî/timakarî bexîlî,çirizî, çikûsî *“timahî,tim kêmahî ye”
tinaze qerf, terane-tinaze pê kirin terane pê
kirin, qerf lê kirin, hene-kê xwe pê kirin
tinazwer qerfok, henek-
baztingîn/ditinge/bitinge
ringîn, ringering kirintingînî dengê ringeringêtiptenê bi serê xwe û ke-
sek ne li hindê-tir [I] paþgireke ku di he-
valnavan de payeya hev-rûkirinê diyar dike; mî-nak: mezin+tir
tir [II] bayekê bidengê kuji tilora giyanewerandertê *“çû ber tira goli-kan”
-tir kirin 1. bayê bi dengber çûn 2. feþilîn *“der-piyê min li xwe ke, lê têde tir û fisan meke”
tirad [I] 1. pêþbirk 2.merc
tirad [II] pergîhatina dualiyên gogbaz
tiraf ariya ku hîna agir têde heye
tirampe teqes û tûqes,pevguherandin
tirampe kirin teqes ûtûqes kirin, bi hev guhe-randin
tiran tasika avê ya mîsîntirb 1. gor, mezel 2. zi-
yarettirbistan goristantirec pêlekantirek 1. kesê ku deng li
ber qûnê dikeve 2. bê-kêr *“tirek û du tir, licem tirekan weke hev
417
tirek
418
tirimbêl
in”tirimbêl erebe, seyaretirî cureyekî mêweyan e
*“heke mirov ji rezekî ti-riyek xwaribe, nabe kumirov piþta xwe bidê”
-tirîn paþgireke ku di he-valnavan de payeyaberztirîn diyar dike;mînak:xweþ+tirîn=herî/tewrî xweþ
tirîþ sedem, bonetirs xof, saw, sehm *“diya
dizan du tiran dike, yekêji kêfan yekê ji tirsan”
tirsandin/ditirsîne/bi-tirsîne 1. sehm lê firan-din 2. diran jê re çirikan-din
tirsîn/ditirse/bitirse 1.jê saw girtin, jê sehmgirtin 2. newêrîn *“kerêmirî, ji gur natirse”
tirsnak bixetere, bitalûketirsonek 1. newêrek 2.
bizdonek *“dilê tirso-nek, sînga gewr nabîne”
tirþ 1. þor, tahmþor 2.helîseya bacanên sor*“kesek nabêjê: ‘dewêmin tirþ e’ ”
tirþ bûn 1. þor bûn 2.(hevîr) xirab bûn û neha-tin pehtin 3. (mast) ji bokiyanê çêtir bûn
tirþî þorî tirþik xurekê ku ji sewze-
yên curecureyî tê çêkirin
tirþîn xwarina ku ji sewze-yên þoravkirî pêk tê
tirþ kirin þor kirintirtire geltegan, þelegantirtûl cureyekî kurmikan e-tirtûl ketin ber/tirtûlê
kulê pê girtin ji boxwarinekê can avêtin,kumiþîn ser û pirteve ki-rin
tirnefesî (ji ber bêhna tirû fisan) neksçikîn
tirnefesî bûn (ji ber bêh-na tir û fisan) neks çikînû bêhnteng bûn
tirnefesî kirin (ji ber bêh-na tir û fisan) neks lê çi-kandin
tirxes kesê ku wekî xesan-diyan nikare tûþî jinaxwe bibe
tirxesî bûn (di têkilîdanî-na zayendî de) nivîþkanbûn
tisî 1. xalî 2. bêîlawetiþt heyber *“tiþtê ku çû,
mede dû” tiþtîr bizina dusale ya be-
ravistiþtonek pirsa biraztitqal 1. qalik 2. qalikên
qat bi qat ser hev-titqal girtin li serê tebe-
qeyeke ji qalikan çêbûntitqaltitqalî tiþtê ku qat
bi qat qalik girtiyetitûn cureyekî çêreya ku ji
pelên wê baçik tên çêki-
419
tîlik
rintivir cureyekî hêþinahiyê
ye û nepijî tê xwarintivanc jan û êþa ku en-
damê zedegirtî diqurêfe;tezî
-êþ û tivanc kiþandin qo-linc ketin endamekî û ewder quraftin
tivancî jandan û êþîn en-damê zedegirtî
tivil 1. qaþil 2. kirasê ma-ran
tiving tifingtivîlk cureyekî kevokan etiwanî 1. hêz û qudûm 2.
þiyan û kanîntiwanîn/ditwane/bitwa-
ne karîn, þiyantixa di dab û nêrîtên file-
han de lawikê negihiþtîtixavk qalikê ku li ser þîrê
kelandî digiretixis kok û qelewtixûb 1. kevir, qûç an jî
nîþaneya ku du cihan jihev cihê dike 2. hidûd,sîtar *“ji dijminahiyê retixûb tuneye”
-tixûbê xwe zanîn 1. per-senga devê xwe zanîn 2.þûna piyê xwe nas kirin
tiyan siniya firinêtiyen qeware/qebaretiz vîz tiz kirin vîz kirintizbî þirdana 33 an jî 99
moriyên ku pê zikr û
tesbîhat tên kiþandin*“tizbî, bê serkêþ nabe”
tizik tilor, tabût, qûntizrûg zirîtî [I] birayê mêrê jinêtî [II] 1. kesê ku bêav ma-
ye 2. kese ku av lê lazime *“ew dikare mirovî tîbibe ser avê, cardin tîbîne”
tî bûn 1. bêav man 2. avlê lazim bûn
tîj dengê zîztîjmar kurmtîk tiþtê ku vît disekine, çi-
kilandî-tîk sekinîn çik li piyan
sekinîntîkayî rewþa tiþtê ku dirê-
jayî hatiye çikilandintîk bûn vît bûntîke 1. parçe 2. nermegoþ-
tê parçekirîtîke kirin 1. parçe kirin 2.
kîte kirintîk kirin vît kirintîl 1. cihê ku qeþa girtiye û
þimþat e 2. cihê ku mi-rov xwe lê diþiqitîne
-xwe tîlê xistin xwe li serqeþayê þiqitandin
tîla bez-tîlayên çavan di aliyê
derveyê çavan de bezêku reþik di navendê debi cih bûye
tîlik 1. kevirê meht êbiçûk 2. kevirê tixûbî
420
tîlolik
tîlolik cureyekî þîraniyaku ji þîr, þekir û ardê bi-rincî tê çêkirin; þîrþêrk
tîmanc pirtiyê ku pê cihêqulbûyî tê pînekirin
tîmar 1. tedawî 2. lênêrîn3. (hesp) paqijî 4. per-werde
tîmar bûn 1. tedawî bûn2. perwerde bûn
tîmar kirin 1. tedawî ki-rin 2. perwerde kirin
tîn 1. germahî, sênc, hera-ret 2. dûkel, kel
tînbir dermanê ku herare-ta cendêk dadixe astekeasayî
tîn dan 1. germahî dan,sincirîn 2. kelîn, dûkel biser ketin
tînpîv amûra ku rêjeyagerma heyî dipîve
tîp [I] herftîp [II] desteyeke leþkeran,
desteyeke siwarantîp [III] 1. di hêzên bejayî
de desteya ku ji du hen-gên pêwist pêk tê 2. dihêzên hewayî de deste-yeke ji balafir û nav-gînên destekar pêk tê
tîprêz kesê ku nivîsekêderbasî kombersê dike
tîprêzî karê tomarkirinanivîsan di kombersê de
tîq dengê kenêtîtetîq/tîqînî hîrehîr-tîqînî pê ketin ji niþkê ve
bi awazeke bilind kenînTîr [I] gerestêrkek etîr [II] 1. kesîf 2. nezelal
3. rengê girtî *“tîr çêkimdan diçe, rehn çêkimnan diçe”
tîr [III] çeka berê ya ku bikevanê dihate avêtin
-tîr ji kevanê filitî/peki-ya tiþtê ku qewimî êdîjêveger ne pêkan e
-tîr lê rabûn tivancî û qo-lincî bûyîn
tîravêj/tîrkêþ kesê ku bikevanê tîran diavêje
tîre 1. hoz 2. taxtîredar kesê ku ji binema-
leyeke nas e; xwedanhoztîremar marê biçûk, têjikê
marîtîrendaz kesê ku meþqa
tîrkêþiyê dîtiyetîrendazî perwerdeya li
ser tîrkêþiyêtîrêj baqek þewla ku ji ka-
na þewlê derdikeve û liher aliyî belav dibe
tîrêjke þemala ji niþkê vetîrêjpîv amûra ku tewsa
þewla heyî dipîvetîrik kerdenek, kirdantîrk derziya saetêtîrke derziya alavên pî-
vandinêtîr kirin 1. (reng) girtî û
tarî kirin 2. (tiþtê rehn)hindekî hiþk kirin
Tîrmeh meha heftemîn a
421
tombiz
salnameya zayînîtîþ qelþ-tîþ lê ketin derizîn-tîþ û qertîþ pê ketin qe-
liþîn û qalik dantîþtîþî qelþqelþîtîtik 1. pêlîstok 2. amanên
avê yên biçûk 3. elbiktîz [I] terane, tinaze-tîz pê kirin tinaze pê ki-
rintîz [II] naziyên ji bo fi-
zirîna ji karekî-xwe dan tîzan ji peywirê
fizirîn *“xwe bidî tîzannedî tîzan, tu dê bidîheqê gêzan”
tîz [III] refesa sewalênçarpê
-tîz dan xwe refes avêtintîz [IV] lezgîntîzik refes, lotiktîzî lezgînîto tixafka li ser mastîtobe poþmaniya ji tawan û
gunehantobe kirin ji ber xeletiyên
berê ve poþman bûn û jiwan vegerîn
tof birek mirov/tiþt; kometofan 1. barana pir giran
2. karesata xwezayî yaku ji ber barana gur pêktê
tog bêheya tohmet 1. qebahet 2. ta-
wanbarkirina kesekî jiber sûcekî ku nekirî ve
tol [I] 1. bêheya 2. qûnek,qûndiryayî
tol [II] bersivdana sitemêû parastina mafê rewa;evez, întiqam
-tol hilanîn evez standin,întiqam jê standin
tol [III] nijad, piþt û zu-riyet
tola þîraniyeke ku ji penîrû gezoyê tê çêkirin
tolajo kesê ku întiqamaxwe hildigire
tolaz sersar û doxînsisttoleke cureyekî gulan etolgîn cureyekî gulan etolhildan 1. întiqam 2.
heyfhilanîn *“çûye tol-hildanê, li seyda hesti-yan digere”
tolhildêr ewezstandîtolik [I] cureyekî gulan etolik [II] porê ku bi ser
eniyê ve xwar dibe; tûn-cik
toloz malêz, xilt, gildîntomar qeyda nivîsar û wê-
neyantomargeh cihê taybet ê ji
bo qeydkirina deng,reng û nivîsan
-tomar kirin nivîs qeydkirin
tomav avik an jî tovê nêr-zatiyê
tomerî giþ li ser hev û bikomasî
tombiz 1. çekeke cengê
422
top
ya kevn e; gurzê hesinî2. qelew *“hat ji der de,tombiz di ber de”
top çekeke leþkerî ya me-zin û giran e
topal kulektopalî kulekîtopavêj navgîneke leþkerî
ya ku guleyên mezin di-avêje
topebaran cihek dan bertopan
topebaran kirin top lê gi-rêdan
toq qeyda stûyî *“ji þeytênzanetir, toq û nalet distûyan de ye”
-toqa þeytên ketin stûyêyekî engirîn û cardin ve-negerîn rastiyê
toqandin/ditoqîne/bi-toqîne 1. gef û gur lidorê firandin 2. tirs ûsaw xistin dilan
toqe 1. avzûma hesinî yaku her du aliyên kem-berê digihîne hev 2. ala-va ku jin li porê xwe di-xin da ku ji hev belav ne-be
toqîn/ditoqe/bitoqe 1.ji tirsan bizdîn 2. qutifîn
tor [I] 1. nûgihayî 2. xavtor [II] tayên raçandî yên
ji bo masîgiriyê; þebeke*“her car kewa gozel na-keve torê”
-tora agahiyan þebekeya
mehlûmatan-tora masiyan þebekeya
masiyan-tora sîxûran þebekeya
casûsan-tor avêtin (ji bo masîgir-
tinê) þebeke avêtin navaavê
-tor û tey tim û timtor [III] janên beriya bûyî-
na zarokîtorandin/ditorîne/bi-
torîne xeyidandintoranî kesê ku ji xebatê
aciz dibe û selemtî-se-lemtî digere
toraq adaneke þîr e û jidewê kelandî tê bidest-xistin *“toraqa îro, jidewê sibehê çêtir e”
-toraqa yekî danîn sernanê wî 1. para yekîdayîn û ji þirîkatiyê der-xistin 2. xeyidandin ûþandin
torbe telîstore [I] sil, bihêrs-tore bûn sil bûn, bihêrs
bûntore 1. huner û rewiþt 2.
wêje û tîtal -toreyên giþtî dab û nê-
rîtên civakê yên ku ra-yîþa danûstandinê diyardikin
torevan þarezayê helbest,çîrok, pexþan û hwd;wêjenas
423
tû
torgî doxîna þalwarantorim têjika hêþtirê, kudiktorin 1. ader, esîlza 2.
kaw û kibartorinî 1. aderî, esîlzatî 2.
kawî û kibarîtorîk keftartorîn/ditore/bitore xeyi-
dîn, su hatintorm têjika hêþtirêtortore qure û olintîtoþbî endamekî ku aviye-
ke zeliqokî davêje derveû ji þaneyên çêrmî pêk tê
total bûn gindirîn tot bûn total bûn *“hêk li
ser sêrî nasekine û totdibe”
totik/toto [I] (di zimanêzarokan de) xwarin
totik [II] aqiltotikvala kêmaqil, ser-
kundir *“bike kalan bix-we malan, tu dê çi bikî bixortên totikvala”
totirne 1. tîtal, telhîn û di-rêj 2. bi dest û pê
tov 1. avika ku giyanewe-ran çêdike; tomav, menî2. kakilê ku çêre û dar jêçêdibin; navnêrî *“tovêxweziyan, þîn nabe”
-tov reþandin bizre/to-xim reþandin
toz parçeyên pir biçûktozî parçe, birtozî kirin birbirî kirintozik daþik, caþ
tu [II] (r) cînavka yekjimara ji bo kesê duyemîn
tu [II] 1. hîç 2. qe, qet*“aþvan tu car nabe poþ-man”
tund 1. zexm 2. sext 3.pêkutî
tundî 1. zexmî 2. sextî 3.pêkutî
tundraw 1. alîgirê rêma-nên toqandinê 2. ser-veçûyî
tune 1. netêw, nîn 2. net,sifir
tune bûn 1. netêw bûn, jiholê rabûn 2. net bûn
tune kirin 1. ji holê raki-rin 2. net kirin
tunetî 1. nebûn 2. xizanî*“tunetî, nîrê hesinî ye”
turindî cinturt hiþk, sexttut lîstikvanê ku ji lîstikê
hatiye avêtintut bûn ji lîstikê hatin a-
vêtintut kirin ji lîstikê avêtintuvandin/dituvîne/bi-
tuvîne betal kirintuvanîn/dituvane/bitu-
vane betal bûntuwanc gotina sergirtîtuxt mengiraniyeke ku bi
qasî 325 gramî yetuxyan harî û isyankarîtû [I] 1. cureyekî daran e
2. mêweyên vê darê*“dar bitû ye, lê xwedî
424
tû
tûle ye?”tû [II] tûk-tûyî devê hev kirin bi
yekdevî axaftin û hemantiþt dubare kirin
tûfirengî mêweyek etûj 1. neko, xarkirî 2. tehltûjandin/ditûjîne/bi-
tûjîne der heqê yekî delêpirsîn dan destpêkirin
tûj bûn 1. amadeyî qutki-rinê bûn, zot bûn 2. tehlbûn *“þûrê kê tûj be,dinyayê ew dixwe”
tûj kirin 1. xar kirin, ama-deyî qutkirinê kirin 2.tehl kirin
tûk [I] þilahiya ku ji qirikamerivî derdive, tif
-tûk kirin þilahiya di qi-rikê de avêtin derve
-tûka xwe/xweziya xwedaqurtandin ji gotinaxwe poþman bûn
tûk [II] cureyekî çivîkan etûk [III] pirç, pûrttûkme berk, metîn, xurttûl [I] 1. þefaf û tenik 2.
pirtiyê tenik û þefaftûl [I] vehundirîn, veci-
niqîn -tûl dan veciniqîn, vehun-
dirîn-tul dan ser xwe baz dan
ser xwe, vehundirîn serxwe
tûle têjikên seg û guran*“bextê çil rojên çileyî,
tajiyê tûleyî û hespê qu-leyî tuneye”
tûlemar cureyekî marêngirs e
tûlik 1. (ji bo tiþtên lûlekî ûdevteng) teng 2. tûle
tûlincî rûniþtin wekî kû-çikan rûniþtin
tûm 1. baq 2. kêrttûman [I] qerfok tûman [II] 1. þalwar 2. nî-
vê dêreyê jinan ê ji navi-kê berjêrtir e
tûmik 1. baqekî biçûk 2.girik
tûmtûmî baqek li vir û ba-qek li dera han
tûnc cureyekî madenan etûncik porê li eniyêtûng lûleya ji kaxetîta qa-
lindtûqesp tûyên reþtûr 1. kîs, derdan 2.heban
3. çembera dorê *“tûrêparsekan, tu carî tijî na-be”
-tûra stûyî katara stûyîtûrqul derewîntûrqulî derewînîtûre navê giþtî yê rehçi-
kên spî yên ku hiþyari-yên sehek û hereketan jimejiyî diþînin endamêndin
-sazûmana tûreyê di cen-dêk de pergala tûreyan
tûrenasî beþa pisporiyêya ku li ser tûreyê lêkolî-
425
tûzik
nan diketûrik kîsê biçûktûþ 1. dûþ, îstiqamet 2. alî-tûþî hev bûn 1. pergî hev
hatin 2. li hev xistin 3. bihev re têkiliya zayendîdanîn
-tûþî hev kirin 1. pergîhev anîn 2. berdan hev3. (da ku bi hev re têkili-ya zayendî daynin) der-fet amade kirin
tût [I] kundtût [II] dengê tûtika erebe-
yantût [III] uryan, repal-tût û rût 1. repal û tazî
2. destevala û bêçek 3.bêmal û deyndar 4. bê-çêre û bêdar 5. vikvala ûbêeþya
-tût û rût bûn repal û tazîbûn
-tût û rût kirin repal û ta-zî kirin
tûtak tûtîtûtevîn cureyekî çivîkan e tûtik [I] fîqtûtik [II] lawikê viringî;
kûtotûtî çivîkeke ku axaftina
mirovan dubare diketûtya [I] þîrê çivîkan; ango
tiþtê nedîtî û nebînayîtûtya [II] madenê çingoyêtûx [I] kirdan, kerdenektûx [II] qalik û qertîþa li
ser tiþtên sirûþtî; titqaltûxavk tixavktûzik [I] cureyekî daran etûzik [II] cureyekî çêreyê
ye û tereter tê xwarin
426
Uu/U tîpa bîst û pêncemîn
a alfabeya kurdî ye;dengdêreke kurt e, cî-derka wê navderkî ye, dibelavbûna wê de dev gi-lover e û asta belav-bûnawê bilind e
ufuq asouh! baneþana tirsandinê-uhî yekî kirin tirsandin
û qewirandinumet 1. bawermendên ku
peyrewiya Cn. Pêxembereleyhiselamî dikin 2.peyrewên pêxemberêndin (silava Xwedê serhemûyan be)
umîd hêvî, bendeman, o-mit, mefer
umîdwar hêvîdar, bende-war, omitwar, meferdar
umr 1. emr 2. temen *“he-ta Heleb bû Heleb, umrêpîrika te çû”
umre ji bilî rojên hecê yêndiyarkirî tewafa Beytê
urf dab û nêrît-urfa deverê dab û nêrî-
tên herêmêurûsî paceuryan rût, tazî, þilf û tazîuskere tasutifk gûþiyekî tiriyan ê
biçûk
427
û/Û tîpa bîst û þeþemîn aalfabeya kurdî ye; deng-dêreke dirêj e, cîderkawê paþderkî ye, di be-lavbûna wê de dev gilo-ver e û asta belavbûnawê bilind e
û gihaneka navîna du peyvan jî hevokan
ûc 1. dêw, tewa 2. zihaûd cureyekî alavên mûsî-
qayî yeûdjen kesê ku li ûdê dixeûf hûf, pûf
ûf kirin bi carekê de hûfkirin û daqurtandin
ûfeûf hûfehûf, pûfepûfûfeûf kirin hûfehûf kirin,
pûfepûf kirinûþ birîn-êþ û ûþ lê rabûn derd û
kul lê peyde bûn-êþ û ûþ lê rakirin derd û
kul lê peyde kirinûþt sedem, sebebûþteûþt sergêjî û bela-anîn ûþteûþtê pir sergêjî
û bela jê re çêkirin
Û
428
Vv/V tîpa bist û heftemîn a
alfabeya kurdî ye; deng-dareke ku cîderka wê di-ranlêvkî ye, awayê be-lavbûna wê fîzek û nerme
va 1. evê han 2. lê binêre*“va nîna ye, tirnîna lipaþ tê”
-va ye tê lê binêre ev kes/tiþt tê
vac aqil û sirafet, ferasetvajî 1. serobino 2. derxis-
tina tiþtê hundir li derve3. kelevajî
vajî bûn 1. serobino bûn2. hundir derketin derve3. kelevajî bûn
vajî kirin 1. serobino ki-rin 2. hundir derxistinderve 3. kelevajî kirin
vala xalî, ne tijî *“bi aqilêvala, tu nagihêjî heva-lan”
vala bûn di hundir de tiþ-tek neman
valahî 1. xalîtî 2. fezavan awayê tewandî yê
/ev/a pirjimarvarik mirîþka berhêk
*“varikên nû rabûne,
hêkên sor dikin” varû paþrû, aliyê piþtêvaryoz mîrkutvatinî 1. peywir 2. wezîfe
3. erkvawartin/divawêre/bi-
vawêre tiþtê qenc ji yêxerab cihê kirin
vawêr 1. keyskirî 2. cihêvawêr kirin keys kirin ve ecêb, vehveanî/vediîne(vetîne)/
vebîne tewandinvebanîn/vedibane/ve-
bane hînî kesekî/rewþe-kî nebûn û lê zor hatin
veberhênan razemeniyaaborî
-veberhênana wizeya gê-rebayî karê hilberandi-na ceryanê
veberhêner kesê ku diqadekê de razemeniyandike
vebestin/vedibeste/ve-beste dubare girêdan
vebijartin/vedibijêre/vebijêre 1. çê û neçê jihev veqetandin 2. kêr-hatî û bêkêr ji hev cihêkirin
429
vegirtin
vebijêrk 1. xala hilbijar-tinê 2. þiq
vebijîn/vedibije/vebijeji awayê cemidî derke-tin; helîn
vebir 1. heyameke kurt 2.delîve
vebirî 1. teqez 2. keyskirîvebirîn/vedibire/vebi-
re 1. qerar dan 2. bi kur-tî çareser kirin
vebûn/vedibe/vebe ne-girtî bûn, (tiþtê devgirtî jiwê rewþê) xilas bûn
veciniqandin/vedici-niqîne/veciniqîne 1.silikandin 2. tirsandin3. bi awayekî tirsandî jixewê rakirin
veciniqîn/vediciniqe 1.silikîn 2. tirsîn 3. bi awa-yekî tirsiyayî ji xewê ra-bûn
vecinoq waswasok û tir-sonek
veçinîn/vediçine/veçi-ne 1. vexwarin 2. xwe jêgirtin 3. (tiþtê hûnandî)çavî bi çavî tehmîr kirin
veçirandin/vediçirîneveçirîne (tiþtê hûnandî)vereþandin
veçirikandin/vediçirikî-ne/veçirikîne 1. xwehilkutan, xwe hildan û lierdê xistin 2. xwe vepin-cirandin
veçirîn/vediçire/veçire
(tiþtê hûnandî) jixwebervereþîn
vedan/vedide/vede ko-lan
-ser vedan tiþtê veþartîeþkere kirin
veder 1. tecrîdbûyî 2. qe-wirandî
veder kirin 1. qewiran-din 2. tecrîd kirin
vedirûn/vedidirû/vedi-rû cihê diriyayî an jî biþ-kuvî dubare û baþ dirûn
vedîtin/vedibîne/ve-bîne 1. kiþf kirin 2. pêhesîn
vedizîn/vedidize/vedi-ze 1. xwe veþartin 2.xwe bilandin 3. fizirîn
vedor ast, merhelevedorî bi dorvegerîvefirîn/vedifire/vefire
li tiþtekî asê bûn û þundepekîn
vegemirandin/vedige-mirîne/vegemirîne 1.dabêlandin 2. kumiþînser *“li ber siya þêrî be,bila te vegemirîne”
veger 1. zivirîn 2. fetlvegerandin/vedigerîne
/vegerîne 1. zivirandin2. fetilandin
vegerîn/vedigere/vege-re 1. zivirîn 2. fetilîn
vegirtin/vedigire/vegi-re 1. fetih kirin 2. îþxalkirin 3. þunde wergirtin
430
vegotin
4. rakiþandinvegotin/vedibêje/ve-
bêje 1. qise kirin 2.behs kirin 3. salix dan
veguhartin/vediguhêre/veguhêre 1. tiþtek libal tiþtekî din ve dage-randin 2. teþe dan
veguherîn/vediguhe-re/veguhere teþe girtin
veguhêztin/vediguhêze/veguhêze 1. neqil ki-rin 2. ferehte kirin, tayînkirin
vehanîn/vetîne/vebîne1. þunde vegerandin 2.tewandin, badan
vehatin/vetê/vebê þun-de vegerîn, dagerîn
vehejandin/vedihejîne/vehejîne 1. ziqinandin2. bi hejandinê ji xewêrakirin
vehesîn/vedihese/ve-hese westa xwe wergir-tin
vehewandin/vedihewî-ne/vehewîne êwiran-din
vehiþtin/vedihêle/ve-hêle 1. para ve danîn 2.radest kirin, îade kirin
vejandin/vedijîne/ve-jîne 1. jîndar kirin, ruhdan ber 2. domdar kirin
vejartin/vedijêre/ve-jêre 1. ji hev veqetan-din 2. bi keys û pergal
kirinvejen 1. hêza bizavê, ta-
qet 2. çirûsk 3. hejekvejîn/vedije/veje 1. jîn-
dar bûn, giyanewer bûn2. ruh lê teze bûn
veketin/vedikeve/veke-ve 1. velezîn 2. razan
vekêþîn/vedikiþe/veki-þe 1. para ve zivirîn 2.þunde fetilîn 3. (bêyî kubifetile) þunde þundeçûn *“ger gotin ji gotinêbikiþe, gotin ji eslê xwevedikiþe”
vekirin/vedike/veke jirewþa girtîbûnê rizgarkirin *“huner çek e, dibin çengê xwe ke, rojaku hewce bû veke”
vekirî negirtîvekît (r) îmla, rastnivîsvekîtandin/vedikîtîne/
vekîtîne awaz li gorî kî-teyê par ve kirin
vekolîn/vedikole/veko-le 1. lêkolîn kirin 2. mi-tale kirin
vekuþtin/vedikuje/ve-kuje vemirandin, tefan-din
velerizîn/vedilerize/ve-lerize dev û diran þeqe-þeq kirin; ricifîn
velîstin/vedilîze/velîze1. veciniqîn 2. þaþwazbûn 3. firikîn 4. leqîn
velo kirin wergerandin û
431
veqetîn
hilweþandinvemaliþtin/vedimale/
vemale devmilên xwehildan *“hem vedimale,hem jî dinale”
vemayîn/vedimîne/ve-mîne 1. egle bûn 2. de-reng man
vemirandin/vedimirîne/vemirîne 1. damiran-din, tefandin 2. nizm ki-rin 3. aþt kirin *“agir biêgir nayê vemirandin”
vemirîn/vedimire/ve-mire 1. damirîn, tefîn2. nizim bûn 3. aþt bûn
venan/vedine/vene 1.daniþîn, niþtin 2. gestin*“mêþa gûyî, li gûyî ve-dine”
-li yekî venan 1. gest ki-rin, pê ve dan 2. lê dan
venandin/vedinîne/ve-nîne 1. dirûtin, kêl kirin2. dan temaskirin 3.mîheng kirin
venasîn/vedinase/ve-nase 1. îtiraf kirin 2. pêbeled bûn
venêrîn/vedinêre/venê-re 1. teselî kirin 2. payîn
veniþtin/vediniþe/veni-þe 1. venan 2. rûniþtin3. melisîn, lîs bûn
vepeliþandin/vedipe-liþîne/vepeliþîne 1.rûxandin erdê 2. deverûavêtin erdê
vepeliþîn/vedipeliþe/vepeliþe 1. rûxîn erdê2. deverû ketin erdê
veperimandin/vedipe-rimîne/veperimînexwe gijgijandin û peraþkirin *“þêrê ku xwe vedi-perimîne, werîsî qetqe-tî dike”
veperimîn/vediperime/veperime gijgijîn ûperaþ bûn
vepesirandin/vedipe-sirîne/vepesirîne 1.aþt kirin 2. rawestandinû arimandin
vepesirî 1. aþtbûyî 2. te-bitî û arimî
vepesirîn/vedipesire/vepesire 1. aþt bûn 2.rawestin û arimîn
vepezandin/vedipezîne/vepezîne 1. pezav danxwe, xwe rakiþandin 2.fortê xwe avêtin
vepijiqîn/vedipijiqe/vepijiqe ji hev belav bûn
vepirsîn/vedipirse/ve-pirse li pey hev pirsîn,pirsîn û cardin pirsîn
veqetandek (r) qertafênku mêjer û zayendê di-nimînin
veqetandin/vediqetîne/veqetîne 1. cihê kirin2. mezaxtin 3. ji hev ji-bartin
veqetîn/vediqete/veqe-
432
verestin
te 1. cihê bûn 2. tenêman, terikandin
verestin/vedirese/verese xwe ji girêdan û qeyd-kirinê rizgarkirin û baz-dan; xwe ji destan der-xistin
vereþandin/vedireþîne/vereþîne 1. (tiþtê ku ha-tiye xwarin) verijandin2. vala kirin 3. (tiþtê hû-nandî an jî jenandî) xerakirin 4. (nivîsên kevnareli gor rêbazeke zanistî)xwendin
vereþîn/vedireþe/vere-þe 1. (xwarin û vexweri-na ku çûye hundir) car-din veder bûn 2. (tiþtêhûnandî an jî jenandî)xera bûn 3. (nivîsên kev-nare li gor rêbazeke za-nistî) hatin xwendin
verê kirin þun de vege-randin
verês rastnivîsverêstin/vedirêse/ve-
rêse li gorî rêzanekê ki-þandina peyvan
-þaþiyên verêstinê þaþi-yên rastnivîsê
verêtin/vedirêje/verêje1. (kinc) reng lê çilmisîn2. vala kirin
verij 1. derhata salane yagiþtî 2. bermayî, puxte
verijandin/vedirijîne/verijîne 1. vala kirin 2.
vereþandinverik pêlava ji mûyê hû-
nandîverotin/vediroje/vero-
je 1. darotin 2. kolanverûtin/vedirû/verû 1.
bi dest rûçikandin, dest-verû kirin 2. hênciran-din, vegijgijandin
veser pêvek, îlaweveso qehr û xeydveþargeh 1. kulîn 2. mex-
zenveþarî veþartîveþartî nepen, nehênîveþartin/vediþêre/veþê-
re 1. ser nixumandin 2.li ber çavan wêde kirin*“rastiyê vemeþêr(-e) ûmebêj(-e): ‘ez im þêr’ ”
veþartok lîstikeke zaro-kan e; çavgirtonek
veþewitîn/vediþewite/veþewite (ji ber berf, qe-þa an tiþtên kîmyewî)çêrm þewitîn
veþûþtin/vediþo/veþo1. dawerivandin 2. ba-ravî kirin
veterisandin/vediterisî-ne/veterisîne 1. aþt ki-rin, arimandin 2. êþa ye-kî birîn
veterisîne/vediterise/veterise 1. aþt bûn, a-rimîn 2. ji êþekê xelasbûn
vetewþandin/veditewþî-
433
vin
ne/vetewþînê serseh-mî kirin, sergêjî kirin
vetewþîn/veditewþe/ve-tewþe sersehmî bûn, se-rî lê gêj bûn
vewestîn/vediweste/ve-weste 1. vehesîn 2. ra-westin
vexistin/vedixe/vexe 1.danîn erdê 2. li erdê xis-tin
vexuyan 1. elamet 2. be-rate 3. þop
vexwarin [I] aviya vexwa-rinê; noþav, meþrûbat
vexwarin/vedixwe/vex-we [II] 1. veçinîn 2.noþîn, fir kirin 3. nîç ki-rin, hilçinandin *“kaniyaku tu avê jê vedixwî, ke-viran mavêjê”
vexwende kesê ku gazîdêlindizekê an civînekêdike
vexwendî kesê ku hatiyegazîkirin
vexwendin/vedixwîne/vexwîne 1. gazî kirin,bang lê kirin 2. hatinakesekî xwestin
vexwendname dawetiyevexwînî hev bûn (afiran-
diyên jîndar) li hev ba-nîn û hînî hev bûn
vezandin/vedizîne/ve-zîne velezandin
vezel faykevezelîn/vedizele/veze-
le wekî ku vekeve rûniþ-tin
vezen tiþtê velezokvezîn/vedize/veze 1.
peraþ rûniþtin 2. palûþkpê ketin 3. gilok bi paþve ziyîn
vezinîn/vedizine/vezi-ne gilok bi paþ ve ziyîn
vêca îcar, vê carêvêketin 1. agir pê ketin,
2. çira çirûsînvêl/vêlik amanên meht û
nekûr, tehtevêlkîvêrik bendê ku pê xarû-
kan didirûnvêsan 1. bêhnvedan 2.
palvedan 3. xwejibîr-ve-kirin
vêsandin/vêdisîne/vê-sîne 1. tefandin, vemi-randin 2. rawestandin
vêsiyayî 1. tefiyayî, vemi-rî 2. rawestî *“westiyayi-yan kir, vêsiyayiyanxwar”
vêsîn/divêse/bivêse 1.tefîn, vemirîn 2. rawes-tin
vêxistin/vêdixe/vêxepê xistin
vij sewalê ku qiloçên wî biser eniyê de tewiyane
vijag peþk-vijag avêtin peþk avêtinvikvala xipxalîvin kesê ku di bêfila xwe
de diaxive; gino, gingi-
434
vingîn
nokvingîn/divinge/bivinge
dengê vingîniyê pê ketinvingînî dengê firîna mê-
þan, guleyên fîþengan ûhwd
vir [I] ev cih-li vir li vî cihî-vir de wê de kirin 1. hok
û çiv dan xwe 2. li beha-neyan gerîn
vir [II] 1. derew 2. devbe-laþî 3. pertaf *“heke nevir bin, li mala me jî pirin”
virçiqî 1. helisî 2. pelixîvirçiqîn/divirçiqe/bi-
virçiqe 1. helisîn 2. pe-lixîn *“got: ‘heke tu çûyîbajarekî koran, tu jî ça-vekî xwe bigire; ne hêjîrdivirçiqe ne jî hingivgenî dibe”
virçevirç dengê domdar êtiþtên rehn ên ku tên pê-pestkirin
-virçevirça heriyê dengêmeþa di nav heriya rehnde
virçoqî 1. pelîse 2. peli-xandî û þilavî
virek 1. derewker 2. dev-çepel *“virek, çala xwedikolin”
virik jêçûna hundirî; vîjik,îshal
-virik bi ser avê xistinpûçên yekî raxistin ras-
tahiyêvirikî bûn vîjikî bûn, hun-
dir jê çûnviringî/virnî 1. zarokê
nûbûyî 2. sewala nûzayîya ku hîna mezin nebû-ye û ne hilikî ye
viritandin/diviritîne/bi-viritîne 1. derbas kirin2. bi encam kirin
viritîn/divirite/bivirite1. derbas bûn 2. dawî lêhatin
vir kirin 1. derew kirin 2.pertaf kirin
virtoqî kesê ku tevgerênwî neçê ne
virûvî goþtê pijandî yê bi-don
virvirandin/divirvirîne/bivirvirîne virvirkî a-vêtin
virvirk perwanevirvirkî avêtin tê werki-
rinvirvirok pêçke, toterîkviyan vînviyan/divê/bivê 1. xwes-
tin 2. wisa mirad kirin*“ji dijmin re zarê xweþû piþta hiþk divê”
viz bûn 1. fizirîn 2. xwexapandin
vizek kesê ku xwe ji kar ûbaran vedidize
vizeviz dengê firîna mê-þan û xebata makîneyan
vizeviz kirin 1. (mêþ)
435
vîz kirin
firîn û deng derxistin 2.(makîne) xebîtîn û dengjê hatin 3. (aferîndeyêjîndar) pir lez çûn û ha-tin, bi lez xebitîn
vizik cureyekî mêþên ha-vînê yên biçûçik in û bivedana xwe ve navdarin; mixik
vizîn/divize/bivize bidengekî bilind vingîn
vizînî vingîniya xurtvizvizîk pêlîstokeke darî-
nî ya ku bendekî lê di-alînin û wisa dizivirînin
-vizvizîk ketin qûnê diþûna xwe de netebitîn
vîn 1. îrade 2. xwestek*“vîna dilan, di dayînadestan re diyar e”
-vîna azad îradeya serbix-we
-vîna siyasî îradeya ram-yarî
vîr çavên ku di kort deçûne
vîr bûn çav di kort de çûnvît (guh) fît/bel vît kirin (guh) fît kirin/bel
kirin vîzên dengê bayîvîzevîz dengê domdar ê
bayîvîzevîz kirin bi dengekî
xurt ba hatinvîz kirin 1. (bi xidikandi-
na piþta wan) ker rakirinçargaviyan 2. nav têdan, niçandin
436
Ww/W tîpa bîst û heþtemîn
a alfabeya kurdî ye;dengdareke ku cîderkawê lêvkî ye û awayê be-lavbûna wê nîvdengdêre
wa 1. ewê han 2. lê binêre*“wa ye goþtê berxan eû li ber çavan e”
-wa ye tê lê binêre ewkes/tiþt tê
wajav benda navendî yaku avê digihîne her derê
wan awayê tewandî yêcînavka /ew/ê, cînavkapirjimariyê ya ji bo kesêsêyemîn
wane ders-wane dan ders danwanegeh 1. fêrgeh 2. polwaqên dengê qaz, werdek
û hwdwaqewaq dengê domdar
ê qaz, werdek û hwdwaqewaq kirin (qaz, wer-
dek û hwd) bi awayekîdomdar deng derxistin
war 1. qad 2. cih 3. þûne-war
-warê bav û kalan niþtin-geha ku ji mêj ve malba-
tek lê akincî bûye-di vî warî de di vê mijarê
de-ji waran man ji pêþke-
tinê þunde man *“pesindaye, ji waran maye”
wargeh 1. êwirgeh, star-geh 2. biryargeh 3. welat
warhêl kesê ku ji warêxwe bi dûr ketiye
warîn kesê ku evîndar ûgirêdayiyê welatê xwe ye
warkor 1. wareþ 2. kor-dûnde
warkoz germiyanwarniþîn îqametgeh, êwir-
gehwarxan xan û manwase/waþok baz, baþokwasite hemû alavên si-
warbûn û barkêþiyê 2.navberkar
navgînwate [I] yanî, angowate [II] mehnewatedar mehnedarwatenasî di zimanzaniyê
de mehnenasîwatewarî lêkolînên li ser
mehneyanwawik cureyekî sewalên
437
welî
ku diþibihine guran; to-rîk, keftar
waynefsî rewþa ku herkes ketiye tatêla nefsaxwe
we awayê tewandî yê cî-navka /hûn/ê
webal guneh-webal ketin stûyê yekî
guneh ketin para yekîweç 1. hewcetî 2. çilpiyê
ziravik-li ser weçekî man 1. gi-
rêdayî mûyekî man 2.nêzîkî felaketê bûn
weçe nesl, nifþ-çak-kirina weçeyê hel-
westên baþkirin û zêde-kirina neslên jîndar
-diyarkirina weçeyê hel-westên daxistina rêjeyaneslan
wefa berdewamiya di dos-tî û evîndariyê de
wefakar kesê ku di dostîû evîndariya xwe dedomdar e
weg sedsal, qirnwehþî jakaw, hovwek mîn, notl, fen-wek avê pê de çûyîn 1.
bê xeletî berdewam kirin2. ji ber xwe de zanîn
-wek baranê ser de barî1. Xwedê pir mal dayê2. gule an jî kevir reþi-yan ser
wekat 1. diyar 2. kifþ û
servekirîwekat kirin 1. diyar kirin
2. kifþ û ser vekirinweke mîna, notla, fenawekhev yeksanwekhevî yeksanîwekî mîna, notla, mînanî,
fenanî, fena *“þûþeya di-lan, wekî ku diþkê cebarnabe”
wekok 1. nimûne 2. mî-nak
welam bersivwelaq 1. hespê ku ne ader
e 2. sewalên sere yênmalê; terîþ
welat 1. memleket 2. niþ-timan *“welatê neyaran,bi buhistan e”
-welatê xerîbiyê 1. pena-berî 2. qurbetî
welatî 1. hemwelatî 2.hembajarî 3. memleketî*“welat xweþ e, bi wela-tiyan”
-welatiyê qaþo xwedîgira-vî ew jî ji wî welatî ye
welatparêz niþtimanper-wer
weled ewlad, zarok -dê weledê xwe avêtiye
hewirzeyeke giran heyeû kes li kesî xwedî der-nakeve
welê wisa *“ba çawa têbênderê, welê bide berbê”
welî qencê Xwedê *“ji we-
438
wen
liyan dikeve xwelî, jixweliyan dikeve welî”
wen dara bênîþtwenaq cureyekî nexweþi-
ya bêvil û qirikê ya ku di-bijine der û dorê jî
wend 1. wêrek 2. pêsivikweqf saziya ku mal û
milkê wê ji bo xêran ha-tiye veqetandin
weqî mengiraniyeke bi qa-sî kîloyek û 300 qramîye *“weqî, li her derêçar tuxt e”
weranîn/wertîne/werî-ne 1. anîn 2. hilanîn*“diyê bibîne, dotê we-rîne”
werar 1. tekamul, guherînû stewîn 2. geþbûn, pêþ-ketin
werar kirin bi pêþ xistin-bernameya werarkirina
avadaniyê pêþniyarênpêþxistina rewþa welêt
werbadan/werbadide/werbade li hev alandin
werbûn/werdibe/werbe1. bi deverûkî peliþînerdê 2. qulopanîkî gin-dirîn
werdek cureyekî heywa-nên bibask ên malê ye,cureyekî wan ê çolê jî he-ye, ji qazan biçûktir e ûpir ji avê hez dike; sone
werê wisa, wilowerger tercume
wergerandin/werdigerî-ne/wergerîne 1. tercu-me kirin 2. qulibandin3. hilweþandin
wergerîn/werdigere/wergere 1. ji zima-nekî derbasî zimanekîdin bûn 2. ji temtêlekîderbasî yeke dîtir bûn3. qulibîn 4. hilweþîn
wergêr tercumanwergêrî tercumanîwergirtin/werdigire/
wergire 1. hildan 2.standin 3. li xwe kirin
werhatin/wertê/werbêgevizîn
werimandin/diwerimî-ne/biwerimîne 1. nepi-xandin 2. perçifandin
werimîn/diwerime/bi-werime 1. nepixîn 2.perçifîn
weris 1. bendê stûr ê hû-nandî 2. mîratxur *“marpê veda, ji siya wêris tir-siya”
weritandin/diweritîne/biweritîne 1. þaþwaz ki-rin 2. xalifandin 3. xu-rifandin
weritîn/diwerite/biwe-rite 1. þaþwaz bûn 2. xa-lifîn 3. xurifîn
werixîn/diwerixe/biw-erixe terixîn
werm temtêla tiþtê ku ne-pixiye û hilpingiriye;
439
wexer kirin
perçwerqilandin/diwerqilî-
ne/biwerqilîne seki-nandin, rawestandin
werqilîn/diwerqile/bi-werqile sekinîn, rawes-tin
werqîl barê girêdayî; balîwert 1. zuriyet 2. nifþên
nûhatîwerwere demançe, þeþarwerz 1. demsal 2. bîstan
3. rewþ û temtêlwerze 1. zanistên hesabî
2. ziraet, çandinîwerzeba cureyekî bayên
bakura rojhilat ewerzek 1. zanayê zanis-
tên hesabî 2. karkerêçandiniyê
-wezareta werzeyê sazi-ya karên çandiniyê
werzêr werzekwerzî demsalîwerziþt 1. perwerdeya be-
denî 2. riyazetwerziþtkar kesê ku bede-
na xwe perwerde kiriyewesan 1. hiþyarî 2. îxtarwesandin/diwesîne/bi-
wesîne 1. hiþyar kirin2. îxtar kirin 3. þandinpey
wesem soravwesle 1. parçe 2. gihane-
ka navbera tu tiþtanwesp baþbûna cureyê tiþ-
tekî
west 1. betl 2. bizdîn-west girtin 1. vehesîn 2.
rawestinwestan 1. muhlet 2. nav-
bir 3. rawestanwestandin/diwestîne/
biwestîne 1. betilandin2. bizdandin
westîn/diweste/biweste1. betilîn 2. bizdîn
weþ 1. qilqilîn û milmilînatiþtan 2. hej, leq
weþan neþriyat, çapkirin-weþana yekser ragihan-
dina zindîweþandin/diweþîne/bi-
weþîne 1. çap kirin ûbelav kirin 2. hejandin,leqandin 3. rijandin
weþanger kesê ku kovar,pirtûk û tiþtên din çapdike û difroþe
weþanxane firoþgeha kupirtûkan çap dike û difi-roþe
weþîn/diweþe/biweþe1. çap bûn û hatin be-lavkirin 2. hejîn 3.rijîn
weþk 1. arek 2. kevn ûkot
weþweþîn/diweþweþe/biweþweþe 1. milmilîn2. çelexwarî meþîn 3.wekî sermestan tev ge-rîn
wexer 1. koç 2. mirinwexer kirin 1. koç kirin
440
wexêr!
mal bar kirin 2. mirinwexêr! oxir be!wexîm elametên aloziyê
yên berî qeyranêwext dem, heyam *“her
tiþt di wextê xwe dexweþ e”
-wext teng bûyîn demakirin û çêkirina tiþtekîneman
wextî demdemîwexm darbesta miriyanwey! baneþaneke þaþwazi-
yê yewey li min! delîl li halê
min!weyn 1. di kar an jî berna-
meyekê de peywira herlîstikvanî 2. hîle
weyner hîlebazweynê di kar an jî berna-
meyekê de lîstikvana jinweyno di kar an jî berna-
meyekê de lîstikvanêmêr
wezaret 1. saziya dûgelêya ku bi beþeke rêvebi-riyê radibe; kizîrî 2. gi-regirî
wezîr 1. kizîr, rêvebirê be-þeke desthilatiyê 2. gire-gir *“her kes, wezîrêmala xwe ye”
wezn 1. kêþ, pîvan 2. azî-ne
wezne di saziyan de cihêku diravan werdigire ûdide
weznedar peywirdarê liber wezneyê
wê awayê tewandî yê cî-navka /ew/ê, cînavkayekjimarî ya ji bo kesaduyemîn
wêje 1. edebiyat 2. tore-wêjeya devkî edebiyata
tomarnekirî ya di navaaxafgeran de
-wêjeya nivîskî edebiye-ta axafgerî, dîtbarî û nî-gaþî ya ku hatiye tomar-kirin
wêjeyî 1. edebî 2. toreyîwêjemend 1. edîb 2. tore-
van wêjenas 1. pisporê edebi-
yatê 2. pisporê toreyêwêl 1. ajala ku ji keriyê
xwe veqetiyaye 2. bere-dayî
wêne 1. resm û þikilên kutiþtên heyî li ser kaxezêdinimînin; nîgar 2. cure,awa *”sê wêne dost he-ne: nano, gano, cano”
-wêne girtin þikil kêþanwêneçîrok çîrokên ku bi
wêneyan hatine þîrove-kirin
wêneguhêz/wênegiramûra ku dîmenan wekîwêneyan vediguhêze serkaxezan
wênekêþ kesê ku bi wêne-guhêzê wêneyan dikêþe
wêra egîd, wêrek
441
wîþtewîþt
wêran kavilbûyî û xopan-navekî giran li ser gun-
dekî wêran navdariyabêbingeh
wêran bûn kavil bûn, ke-vir li ser kêvir neman
wêrane cihê kavilbûyîwêran kirin kavil kirin,
kevir li ser kêvir nehiþtinwêrandin/diwêrîne/bi-
wêrîne 1. han dan 2. ce-saret dan yekî
wêrek bêtirs û egîdwêrîn/diwêre/biwêre
1. cesaret kirin 2. ne-tirsîn *“tu bihusta wî zêrdaynî newêre”
wiha bi vî awayîwijdan seheka berpirsiya-
riyê *“dilê hiþk, wijdantê de nasitire”
wilayet parêzgehwilo wiha, wisawinda 1. berze 2. binevat
3. têkçûyî 4. heliyayîwinda bûn 1. berze bûn,
ji dest çûn 2. têk çûn 3.binevat bûn 4. helîn
winda kirin 1. berze ki-rin, ji dest kirin 2. têk bi-rin 3. binevat kirin 4. he-landin
wir awayê tewandî yê cî-navka /vir/ê
wiþ! baneþaneke di wateya/pî!/yê de
wird duaya domdarwirêne kirin (ji ber nex-
weþiyeke giran an jî dixewê de) gotinên bele-tewþ kirin, ji bestan pe-yivîn
wisa wilo, bi wî awayîwize 1. taqet, hêz 2. þiyan
3. vejen-wizeya gêrebayî hêza
cereyanî-wizeya kakilî hêza atomî-wizeya mirovîn hêza
însanîwî [I] awayê tewandî yê
cînavka /ew/ê, cînavkayekjimarî ya ji bo kesêduyemîn
wî [II] wiþ!, pî!wîç vebijêrka pêkan û gu-
herbarwîçewîç dengê çivîkanwîlayet eyalet, parêzgehwîste daçekwîþt! [I] baneþana gazîki-
rin û hiþyarkirinêwîþt [II] silav, patewîþtandin/diwîþtîne/bi-
wîþtîne 1. gazî kirin 2.fîtandin yekî 3. uhî yekîkirin 4. meçêtir miseletîserê yekî bûn 5. bi fîqêhiþyar kirin
-ma hinekan wîþtandiyete? 1. ma tu dîn bûyî?2. hinekan nav te daye/niçandiye te?
wîþtînî fîtînîwîþtewîþt dengê fîqê yî
domdar
442
wîtewît
wîtewît dengê teyr û çi-vîkan î domdar
wuçan 1. navber 2. sekn,rawest
-wuçana asayî betlaneyasalane ya karmend ûkarkeran
-wuçana nexweþiyê bet-laneya ku karmend ûkarker di dema nexweþi-yan de bi kar tînin
-wuçan dan navber dan-wuçan girtin bi wêne-
guhêz an jî dîmengu-hêzê rawesta tiþtekî eci-bandin û wêne/dîmenkiþandin
wuþe peyv, kelîme, bêjewuze vejen, taqetwutû hesinê ku di avasa-
ziyê de tê bikaranîn
443
Xx/X tîpa bîst û nehemîn a
alfabeya kurdî ye; deng-dareke ku cîderka wê ez-mandevî û qirikî ye,awayê belavbûna wênîvdengdêr e
xaç nîþaneya filehan a we-kî zêdekê ye; (+), selîb
-xaç di paþilê de bûn 1.kesek bi bîsa xwe nehe-sandin 2. dilhiþkiya xwenîþan nedan
Xaça Sor rêxistineke file-han a tenduristiyê ye
xaçepirs 1. kevala ku ber-sivên pirsan rast û ber-jêrkî têde têne bicihkirin2. piþkanê, piþkbazî
xaçerê þahrêxaçerêz xaçepirsxaçirgan kuçikên datînin
bin sêl û beroþêxaçparêz filehxag xavxak 1. xwelî, ax 2. welatxakenas bêra kolan; pê-
merxakî rengê axêxal [I] birayê diya mirovî
*“bûka xalê, delaliyamalê”
xal [II] 1. deq, niqte 2. þa-nik
xalbendî (r) di hevokê deawayê bikaranîna hin nî-þaneyan; niqteþanî
xale cureyekî bê yexalebêhnok (r) di xalben-
diyê de nîþaneya /;/êxalî 1. vala 2. tenê 3. xew-
lexalî bûn 1. vala bûn 2. te-
nê bûn 3. xewle bûnxalîçe bêrkun, berik, merþxalojin jina xalê mirovî;
jinxalxaltî xwiþka diya mirovî
*“bêhna diyan, tê ji xal-tiyan”
xalxalî deqdeqîxalxalok bihukek exam tiþtê destpêneketî an
jî negihiþtî-xam bûn (ji ber ku deme-
ke dirêj nexebitiye an jînereviyaye) her deracendekê wî êþîn
-xamiya sewalê þikandinderxistin derve û meþan-din, xebitandin an jî be-zandin
-xam kirin (mirov an jî se-
444
xama
walê ku nexebitiye an jînebeziyaye) bi xebat anjî bezandinê pir westan-din û cendek lê giran ki-rin
xama 1. berzewac û negi-hiþtî 2. duþîze
xame qelem, pênûsxamek 1. dareke ku rengê
kulîlkên wê binefþî ye ûbêhnxweþ e 2. rengê bi-nefþî
xamoþ kesê ku ramanênxwe ji kesî re venake ûwan bi kesî re parve na-ke
xamoþan kesê terkeserxamox ava peþîn a ku didi-
ne ser zeviya çandîxan [I] 1. mal û hal 2. êwir-
geha rêwiyan *“dinyaxan e, xan nabe bê mê-van e û însanê lê jî bazir-gan e”
-xan û sera koçk û qesrxan [II] 1. sifre, xwan 2.
xwarin, xurekxan [III] 1. ast 2. temtêlxandar xwediyê êwirgeha
rêwiyanxane mal, malikxanedan malbata ku ji nif-
þa kesayeteke dirokî yexaneper malperxaneniþîn karmendê ku
piþtî temambûna salênpeywira wî ji xebatê ha-tiye veqetandin; kar-
niþînxangar rehekên ku li ser
rûyê erdê þîn dibin ûzêde ne bilind in
xanik texteyê nanpehtinêxanim jina birûmet, stîxanî 1. avahiya ku mirov
lê diêwirin; mal 2. xan ûman; warxan *“xanî, liser cemedê çênabe”
xanûman xaniyê ku ji qa-tekî têkûz an jî ji çendqatan pêk tê
xanût tevnxanxanik nivîsên ku bi alî-
kariya xêzan hatinedestnîþankirin
xap 1. fêl û gilor 2. dek ûdolab
xapandin/dixapîne/bi-xapîne 1. hîle li sêrî ki-rin 2. weritandin 3. bi-landin 4. xirandin
xapîn/dixape/bixape 1.tûþî dek û dolaba yekîhatin 2. weritîn 3. pêbilîn
xapînok hîlebaz, dekbazxapxapik þimikên ku bi-
nên wan darîn exapxapok çivîkek exapûr wêrane û kavilbûyîxar [I] kevirê ku alavên
qutkirinê pê tên tûjkirin;hesan
-xar kirin bi hesên tûj ki-rin
xar [II] beza hespê
445
xaxî
-xar kirin hesp bezandinxar [III] parçeyên gilover
ên di çîva tayeyan dexara [I] hespê bezaxara [II] kevirê mermerxaraw kesê ceribandî û
dinyadîtîxarik 1. hesanê biçûk 2.
qada nava gundxarim xuromxarîz cureyekî xwarina ku
ji arvan û rûnî tê çêkirinxarmût bazinê ku davêjin
stûyê hespan û erebeyêpê ve girêdidin
xarûk solên çêrmîn ên he-yamên berê; çarix
xarûz dendikên gûzan ûhwd ên gelwazkirî
xas 1. tiþtê ku ji der ve detiþtek tev nebûyê, saf 2.piyê tazî
xasma bi taybetîxasmêr mêrxasxasûk konexaþe [I] xavika li ser hin
endaman; pizdanxaþe [II] her tiþtê ku hûr-
hûrî bûyexaþî telîsê mezin; bardanxatir 1. qedr û qîmet 2.
destûr *“xatirê kûçikantuneye, xatirê xwediyanheye”
-xatir xwestin destûra ve-qetînê xwestin
xatirnas kesê ku qedr ûqîmetê kes û tiþtan diza-
nexatûn 1. jin 2. jina esîlza
3. keybanû *“kar ê kar-keran, namûs a xatûnane”
xav 1. nepijî 2. nestewî 3.negihiþtî *“di navberadînîtî û biaqiltiyê de mû-yekî xav heye“
-bûjenên xav têkberênxam
xav bûn (rîs bi singîrê)nermik û sist bûn
xav kirin (rîs bi singîrê)nermik û sist kirin
xavik [I] 1. laçik 2. tul-bend
xavik [II] 1. pizdan 2. te-beqeya ku li ser tiþtê ke-landî pêk tê 3. to
xavî 1. nepijîtî 2. nes-tewîtî 3. negihiþtîtî
xawên 1. rûmet 2. þerefxawênî endamê rûmetê-serokê xawênî rêberê
fexrîxawênþikû rêvebirê rêz-
darxawêr rojhilatxawûþe kesê ku cendekê
wî ji hêtan berjêrtir þile-ke bûye
xawûþe bûn di hêtan denivîþkan bûn
xawûþe kirin di hêtan denivîþkan kirin
xax rezîl û riswaxaxî rezîltî û riswatî
446
xayîn
-xaxiyên nemayî kirinrezîltiyên nedîtî û nebî-nayî pêk anîn
xayîn 1. qeleþ 2. xax *“bimirovê xayîn re mege-re”
xayîntî/xaynetî 1. qeleþî2. xaxî
xayîz 1. jixweveçûyî 2. ne-heþî
xayîz bûn 1. dil jê çûn 2.ji xwe ve çûn
xebat 1. kar 2. çalakî*“ketî, bi xebatê radibe”
xebat kirin kar kirinxebatkar karker *“dara
xebatkaran, tim bi bere”
xeber 1. nûçe 2. dijûn 3.agehî *“bê dev, xebernayên tev”
-xebera sar nûçeya dilte-zîn
-xeber dan 1. axivîn 2. ra-gihandin *“xeberdan,bê dor tê ser nezanan”
-dan xeberan sixêf û çêrgotin
xeberoþk çîrokxebitandin/dixebitîne/
bixebitîne 1. karek bikesekî dan kirin 2. amû-rek dan þixulandin 3. bikar anîn
xebitîn/dixebite/bixebi-te 1. kar kirin 2. þixulîn3. hewl dan *“bixebite,heta ku xwîn di ber ney-
nûkên te re bavêje” xebxeb (di devê giyanew-
eran de) lama binî ya kudidan li ser rêzbûne; bi-nê erzenê
xedar 1. bêrehm û bêwij-dan 2. bêgav û bêder-man *“gîskî gote sibatê:‘çirt û çirt sibatokê, ezgiham diya xwe ada-rokê’; sibatê gote adarê:‘bide min sê rojên xe-dar, ez dê gîskî ji latîbînim xwar’ ”
xedeng tîra ku ji dara gê-zê ye
xef raz, bîs-di xef de girtin dizîka û
ji nêþkê ve girtin û fir-senda bizavê nedan
-xef kirin veþartinxefe cihê teng, bêhewa û
fetisokxefeng dervankxefik tele, dafik, bûse
*“rovî, du caran nakevexefikê”
xefirxan nexweþiya piþik-xerabûnê ya ku nexwe-þan pir dikuxîne
xefirxanî kesê ku bi nex-weþiya xefirxanê ketiye
xeft konê piçûk ê þînan,çartaqa þînê
xel [I] tirþbûna aþikêxel [II] niqteya ewlehiyê
ya li derveyî tixûbên ne-teweyî
447
xemilandin
xela kêmbûna debara ji-yanê; tunetî *“mal an jixelayê re, an ji belayêre”
-xela rabûn tunetî pêk ha-tin
-xelaya mêran rabûn dicivakê de xîretkêþ ne-man
xelan 1. lihevalîn 2. tewînxelandin/dixelîne/bi-
xelîne 1. badan 2. te-wandin
xelas bûn 1. kuta bûn 2.qedîn 3. rizgar bûn *“bimineminê, mirov xelasnabe ji jinê”
xelas kirin 1. kuta kirin2. qedandin 3. rizgar ki-rin *“kes ji neyarê xwe renabêje: ‘bila Xwedê texelas bike’ ”
xelat 1. diyarî, bexþ 2.bexþîþ
-xelata þanaziyê nîþanean jî diyariya fexrî ya kudidine kesayetên girîng
-xelat û celat þabaþ û sezaxelatgir kesê ku diyarî û
bexþîþê hildidexelat kirin 1. diyarî kirin,
lê bexþandin 2. bexþîþdan
xeleng giyayê ku jê gêzi-yan çêdikin; hewþan
xeleq 1. çembil 2. gus-tikên porî
-xeleq kirin pozê yekî
wekî hirça pozxeleqkirîli dû xwe gerandin ûxwestekên xwe pê dankirin
xelet 1. çewt û ne rast 2.xulp
xeletî 1. çewtî û nerastî 2.xulpî
xeletî kirin 1. çewtî û ne-rastî kirin 2. xulpî kirin
xelexopî kelexwarîxelî pir, zehfxelîc avtengxelîfe serokê hemû misil-
mananxelîn/dixele/bixele (mî-
de) li hev ketin, tirþ bûnxelq 1. milet 2. ehalî 3. gel
*“ji xelqê re masîgir e, jixwe re kûsîgir e”
xelûz kevirê reþ ê ku dibeþewate û ardû; rijî
xelwet 1. tenêtî 2. înziwa-ketin xelwetê ketin si-
lûkêxem 1. kul 2. keser 3.
derd 4. tatêl *“karê ga-vekî, xemên salekî ne”
-xem kiþandin ketin fikarû tatêlê
-xem revandin dil rehetkirin
xemgîn 1. dilbikul, keser-kêþ 2. derdomerdo, dil-birîn, cegerxwîn
xemilandin/dixemilîne/bixemilîne çîç kirin, be-dew kirin
448
xemilîn
xemilîn/dixemile/bixe-mile 1. çîç bûn 2. be-dew bûn *“heta Xidir xe-milî, dawet betilî”
xemirîn/dixemire/bixe-mire (mêwe) gihiþtin ûreng guherandin
xeml alavên bedewî û de-laliyê *“zarok xemla ma-la ne”
xemr mey, þerabxemrevîn kesê ku bi a-
xaftinên xweþ û þirînxeman ji bîr dibe; a-ramdêr
xemrî di rengê meyê de; xemsar 1. îhmalkar, bêhe-
mal 2. sersarxemsarî 1. îhmalkarî, bê-
hemalî 2. sersarîxemxur dilsoz, muxlisxemxurî dilsozî, îxlasxenas fesad, ewanxenasî fesadî, ewanîxencer cureyekî kêrên
cengî yên ku nikê wanxwar û tûj e *“xencer bi-ra ye, tifing pismam e”
xendeq 1. cihoka biber ûkûr 2. çala kûr û fireh
xengel cureyekî xwarinaku lewaþeyê hûr ê qut-kirî bi goþtê hêrandî da-digirin û dipêjin
xeniqandin/dixeniqîne/bixeniqîne 1. fetisan-din 2. þeniqandin 3.bêhn lê çikandin *“kesîb
ji tunebûnê diçe ku xwebixeniqîne, dibîne kudewlemend kêp li stûyêxwe dialîne; vedigere ûdibêje: ‘dîsa jî þikir jihalê me re’ ”
xeniqîn/dixeniqe/bixe-niqe 1. fetisîn 2. þeniqîn3. behn lê çikîn
xenî 1. dewlemend 2.destbelaþ, comerd, sexî
xenîmî çavan bûn (ji bernankoriyê) tûþî karesa-tekê hatin
xenûqe 1. xemlên li berxeneqê; gerdenî 2. þir-dan
xenzirandin/dixenzirî-ne/bixenzirîne kiziran-din
xepar kax, aþêfxepartin/dixepêre/bixe-
pêre kax kirin, aþêf kirinxepe dîn û cinîxepik dafik, telexepse 1. deng û dor 2. þu-
loxîxepse kirin 1. bi dengê
bilind qîjevîj kirin 2. þu-loxî kirin
xera 1. teqoze 2. feramûþî3. kavilbûyî 4. genîbûyî
-xera bûn 1. teqoze bûn2. feramûþ bûn 3. kavilbûn, hilweþîn, wêranbûn 4. genî bûn
-xera kirin 1. teqoze kirin2. feramûþ kirin 3. kavil
449
xes
kirin, hilweþandin, wê-ran kirin 4. genî kirin*“çi kir, bi destê xwe ma-la xwe xera kir”
xerac xûgî, bac, kamçûrxeraf tora masiyanxerat dartiraþ, necar *“ji
xelqê re xerat e, ji xwere malmîrat e”
xerbazî laqirdiyên bi des-tan
xerbend 1. dîl, hêsîr 2.girêdayî
xerbende teqozexerc mesref-ev îþ xercê te ye ev kar
sezayî/minasibî te ye-xerc û merc heys û beysxerc bûn lê mesref bûnxerc kirin mezaxtinXerçeng Kelûya Kevjalê;
Xermanan (21’ê Pûþperê-20’ê Tîrmehê)
xerdel tovê rehekeke kutê de bûjeneke þirîn,sext û sotîner heye
xerêf spîtahiya ku piþtîxewê di kortikên çavande dimîne; zirîçka çêv
xeriqandin/dixeriqîne/bixeriqîne 1. çilmisan-din 2. (reng) xera kirin3. tê de gut kirin 4. ne-heþî kirin
xeriqîn/dixeriqe/bixeri-qe 1. çilmisîn 2. (reng)xera bûn 3. tê de gutbûn 4. ji xwe ve çûn
xeritandin/dixeritîne/bixeritîne 1. spîldaxderbas kirin 2. ji ser veparçeyek qut kirin
xeritîn/dixerite/bixeri-te 1. spîldax derbas bûn2. ji ser ve parçeyek qutbûn
xerîb 1. biyanî 2. bêgane xerîdar bikir, muþterîxerîte nexþexerîtok hûr û mûrê ku ji
ber darê qutkirî an jî da-rotî dimîne
Xermanan Kelûya Kevja-lê; Xerçeng
xermaþe alaveke pênctilîya ku pê giya zad tê ber-hevkirin
xermiþandin/dixermiþî-ne/bixermiþîne penci-rûk kirin
xerpiþt piþteka alîkar aku didine ber tiþtekî kuzor lê hatiye
xerte çandiniya ku bêyîþovhiþtinê hatiye reþan-din
xerxere 1. dengê ku ji qi-rika kesê di ber sekeratêde tê 2. avwerdana li qi-rikê
xerz 1. þitla ku êdî bûyedar 2. hêkên hûrik ênhin ajalan
xerz kirin hêkên biçûçikkirin
xes cureyekî çêreya pelpe-
450
xesandin
raþ e û nepijî tê xwarin;kaho
xesandin/dixesîne/bi-xesîne 1. ji rewþa nêr-tiyê derxistin, bêkêr ûbêkîr kirin 2. ji mêraniyêxistin
xesar ziyan û zirarxesifîn/dixesife/bixesi-
fe ji temtêlekî ber bi ye-ke jê kambaxtir ve dake-tin
xesî/xesû xwesûxesîl raxistina nava malên
gundan a ku ji cîl û ce-gên çedikin
xesok kesê ku karê wî xe-sandina sewalan e
xeþîl cureyekî çêreyê yexeþîm xedarxeþîme 1. riya nepen 2.
kulek, kunikxeþûm ecemî û torxet 1. xêz 2. nivîs 3. riya
ku tiþtek tê re derbas di-be; guzergeh *“xetaxwar, di gayê pîr de ye”
xeta karê çewt, xeletîxetakar kesê ku karên
çewt didomînexetat pîþekarê destnivîsên
bedewxeter tehlûke xetere tirsa ziyandîtinêxeternak 1. bitehlûke 2.
tirsnakxew paldan, razan *“xew û
mirin, yek e”
-xewê zor lê kirin ji berbêxewiyê li ser xwe ne-sekinîn
-xew lê herimîn ji ber xe-mekê ranezan
xewar kesê ku xewa wî gi-ran e, xilmaþ
xewas giregirekên civakêxewge textikê ku nivînên
razanê li serê tên raxis-tin
xewirîn/dixewire/bixe-wire 1. ji binî ve þewitîn2. tê de gut bûn
xewle 1. cihê ku kesek lêtuneye 2. tenê 3. bixeter
-xewle bûn 1. li cihekî te-nê bi tena serê xwe man2. ketin silûkê
-xewle kirin 1. hevpey-vîneke taybet kirin 2. (jibo ku qeleþiyekê bînesêrî) ji civakê bi dûr xis-tin
xewlexane dêra silûkêxewn 1. ruya 2. nîgaþ, xe-
yal *“ne li goristanan ra-dikevim, ne jî xewnênxerab dibînim”
-xewn dîtin di xewê debûyerin dîtin
xewneroþk xewnên direwþa hiþyariyê de
xewtêþ nexweþiya pirxe-wariyê
-bi xewtêþê ketin bi nex-weþiya pirxewariyê ketin
xeyal nîgaþ *“xeyala birçi-
451
xêvzan
yan, nan e”xeyalî nîgaþîxeyal kirin nîgaþ kirinxeybet paþgotinî *“xey-
bet, li ba zarokan nabe”xeyd minet-xeyd ketin stûyan bûn
berpirsiyarê pirsgirêkanxeydok suhatîxeyidandin/dixeyidîne/
bixeyidîne sil kirin, bûnsedemkarê suhatina ke-sekî
xeyidîn/dixeyide/bixe-yide sil bûn, su hatin*“kêvroþk jî carinan ji çi-yan dixeyidin”
xeynî xeyrî, bilîxeyrî jê awarte ye-ji xeyrî te tu jê awarte yîxeyset xwî, xislet *“xeyse-
tê nebaþ, xezeba Xwedêye”
xezal bizina kovî; ask *“jixezalê bezatir tune, jirisqê xwe pê ve naxwe”
xezeb 1. rik 2. hêrs *“dilêbixezeb, mirovî nagi-hijîne mexsed û mira-dan”
-lê hatin xezebê jê re rikû hêrsa xwe anîn
xezne gencînexeznik/xeznok qutiya bi-
çûk a ku diravên hûr têde tên civandin
xezûr 1. (ji zavê re) bavêbûke 2. (ji bûkê re) bavê
zavê *“xezûr, di þûnabavan de ne”
xêl [I] xulek, kêlî-xêlek berê berî çend xu-
lekan/kêliyanxêl [II] govendxêlî mêzera ku davêjin ser
serê bûkê û zava roja da-wetê wê vedike *”dizêmalê ji malê be, ga bixêliyê dertê”
xêr [I] na, nexêrxêr [II] 1. qencî û baþî 2.
sedeqe *“bi xêra seri-yan, dixwe keriyek nan”
-xêr kirin 1. bazar kirin2. qencî kirin 3. sedeqedan
xêr [III] teral, selexanexêrat sedeqexêratxane 1. aþxaneya
xêrxwazan a ku xwarinêli xizanan belav dike 2.êwirgeha kal û pîrên bê-kes
xêrîtî teralî, selexanetîxêrnexwaz 1. nebaþ 2. xe-
rabîxwazxêv 1. hafize, bîr 2. hiþxêve mêwe û sewziyên ku
di di serê demsalê de anjî derveyî demsalê hati-ne gihandin
xêvet konikê biçûk î yek-stûn
xêvik 1. bîroke 2. kerosexêvzan kesê ku agehiyên
pêþerojê ji xelqê re ve-
452
xêz
dibêje; falzan, remlavêjxêz 1. þopa zirav û dirêj;
xet 2. þeklê ku ji meþan-dina xalekê pêk tê
-xêza asoyî xeta ku bi be-rahî tê kiþandin
-xêza çemberî xeta nîgaþîya ku bi berahî cîhanê dinîvî de dibire
-xêza nedîtbar xeta ku biçavan nayê dîtin an jî biawayekî nîgaþî tê hesi-bandin
-xêza stûnî xeta ku bi di-rêjahî tê kiþandin
xêzefîlm fîlmên ku nave-roka wan destxetî hatiyeamadekirin
xêzepehn xêza asoyîxêzerast xeta ku bê çiv û
rasterast tê kiþandinxêzexwar xeta berwar û
qilç, hêlelarXêzên Asimanî yên Kur-
distanê (XAK) dezgehêraguhastina hewayî yaKurdistanê
xêzkar xetat, xetkêþxêz kirin xet kêþanxicîl kirin 1. mehcûb ki-
rin 2. dan þermêxiçviçandin/dixiçviçîne
/bixiçviçîne karekî se-robero pêk anîn, sixto-pixto kirin
xifþ têjika karxezalêxiftan kinceke dirêj û si-
vik a ku berê di ser de di-
hate lixwekirinxij dengê tiþtên ku bitews
pêk tê; xiz-xij ajote ber erebe bi-
lez/bixiz kiþande ber-xij derbas bûn qîj bihu-
rînxijik xizak, taxûkxijexij dengê kelîna avêxijexij kirin dengê kelînê
ji ava li ser êgir hatinxijînî xijexijxijîjank 1. cihê xwedaxwi-
þandina zarokan 2. pê-pelûkên livok
xij kirin (di zimanê zaro-kan de) þimitandin
xil 1. girse 2. komeke tiþ-tan
xilindor þîrê pêþîn ê pez ûdewarê zayî
xilmaþ xewarxilmet tiþtê ku ne nû ye û
berê jî hatiye bikaranînxilole valahîxilole bûn di cihekî de
valahiyek çêkirinxilole kirin di cihekî de
valahiyek çêkirinxilopilo qulopiloxilorîk gijlokxilq kilîlxilqandin/dixilqîne/bi-
xilqîne kilîl kirinxilqîn/dixilqe/bixilqe
kilîl bûnxilt [I] 1. cureyekî heywa-
nan e 2. xiniz *“xilt çi-
453
xirî
qasî xweliyê dikole, ew-qasî di ser serê xwe dedike”
xilt [II] 1. binemaya bêkêr2. binemaya gemarî 3.gildîn 4. tiþtê bêbine
xilt [III] cureyekî nexwe-þiyên çêrm e
xilte torte, dûrdxiltopilto sixtopixtoxilxal bazinê ku jin davêji-
ne qeydikên piyên xwexilxile 1. cihê pir bi kevir
û zinar 2. tiþtên li serhev kombûyî
-xilxileyek pez û dewarçend kerî pez û dewarêngiran
-xilxileyek leþker kome-ke leþkeran tevî çek ûposatên wan
ximav boyaxa nivîsanê;rengav, hibr
ximavdank amana kurengavê dikinê
ximbil 1. pêlîstoka ku didilqê mirov û heywanande tê çêkirin û bi bendi-kan tê hereketkirin 2.kesê ku di bin bandorahinekan de dimîne
ximxim kunên bêfilanximximbeþ kesê ku kunên
bêvila wî vekirî nexinav ximavxinamî kesên ku zewac di
nava wan de çêbûne*“çav, xinamiyê xwe nas
dike”xingilîn/dixingile/bixin-
gile 1. (endamê þkestîan jî jicihderketî) pê dedaliqîn 2. lingirî bi rê veçûn 3. kulîn 4. xawûþebûn
xiniz 1. xayîn 2. qeleþxinzîr beraz *”çermê xin-
zîran nabe post, dijminêbavan nabe dost”
xir endamê zayendî yênêrzayan; kîr, terik
xirecir 1. hêwirze, sûresat2. pevçûn 3. devjenî,pêþkarî
xirek 1. sistbûyî 2. bêkêr3. teqozebûyî
xirexir dengê gewriya ke-sê razayî
xirexir kirin 1. (kesê ra-zayî) di xewê de deng jigewriyê hatin 2. (kesê diber sekeratê de û sewalaserjêkirî) êdî nefesên da-wiyê dan
xirêf torteya hingiv, doþavû hwd
xirikîn/dixirike/bixiri-ke 1. (pî) þimitîn 2. te-hisîn
xirindol þîrê pêþîn ê pez ûdewarê zayî; xilindor
xirink jina bedew a cazi-bedar
xirî bûjeneke zeliqok a kuaxlêveyan di çiqilên da-rên mêweyan de derdi-
454
xirîn
keve û hem tê xwarinhem jî jê çesp tê çêkirin
xirîn/xirînî xirexirxirmal kesê ku xwediyê ji-
yaneke têkûz exirmiþandin/dixirmiþî-
ne/bixirmiþîne penci-rûk kirin, bi nenîkan lêba ketin
xirmûþek quncirûkxirneq têjika kêvroþkêxirosk dîkilxiroþ 1. coþî 2. þaþwazîxirpik di cendêk de raçîn-
ga vezen a ku bi karêhestiyî radibe
xirp ji niþkê vexirpe êrîþa komekê dijî ke-
sekî tenêxirpo qûngiran, teralxirqe kinca pêþîvekîrî ya
ku ji rîs an jî qumêþ têçêkirin û di ser de tê lix-wekirin
xirþ giyanewera ku ji beregerekê nikare avis bibean jî ê ku nikare avis bi-ke
xirþî di giyaneweran destewriya domdar
xirtik cureyekî îsota kuhundirê wê bi goþtêhêrandî, birinc an jî sa-varî tê tijîkirin û pehtin
xirtol 1. hêwirze, sûresat2. komek
xirxal 1. bazinên qeydi-kên piyan 2. tayeyên e-
rebeyanxistin/dixîne/bixîne 1.
avêtin erdê 2. ji xwe ki-rin 3. winda kirin
xiþexiþ dengê domdar êkiþîna tiþtekî bi erdê re
xiþir 1. kevirê gewher,xeml 2. kevirên hûrik
xiþok ajala bêpê ya ku xwebi erdê re dikiþîne û wisapêþ ve diçe
xiþronek 1. pijikên ku dirûyê ciwanan de derdive2. pijikên ku di laþê so-ringî de derdikeve
xiþt [I] kaxetîta dîwarjenînû banavakirinê; kerpîçêacûrî
xiþt [II] ji niþkê ve xu-yabûna tiþtekî
-xiþt derkete pêþiya meji niþkê ve xuyayî me bû
xiþtek rastkêþ-xiþteka demê xanxanika
ku demê nîþan didexiþtexiþt dengê têvel û
domdar ê þingeþingêxiþtexiþt kirin þingeþing
kirin *“vê derê kire xiþ-texiþt, çû dera han ûkulê ew kuþt: gêzî (tiþto-nek)”
xiþtik 1. cureyekî nexwe-þiya pêz e 2. xiþtxiþtok3. amûra ku çimên tiþ-tan bi hev ve dike; goþe-bend
xiþtxiþtok pêlîstoka zaro-
455
xîzok
kan a ku þingeþing dikexiþtzeng þîþa ku serê wê
tûj exiþûþ þik û þubhe, înçxitêre meþaleya ku ji þive-
ke serqelaþtî tê çêkirin ûserê tê pêxistin
xitimandin/dixitimîne/bixitimîne 1. ser nixu-mandin 2. dev girtin 3.pêþî lê girtin, asteng ki-rin
xitimîn/dixitime/bixiti-me 1. ser nixumîn 2. fe-tisîn
xiyanet xaynetîxiyar cureyekî sewziyan e
û nepijî tê xwarinxiz [I] kaya girsxiz [II] tews, lezgînî-xiz girtin lezgin bûn-xiz dan lezgîn kirinxizak navgîneke bêtaye ya
ku bi þimatandinê tê a-jotin
xizan 1. feqîr 2. belengaz*“xizan e, riya xwe niza-ne”
xizane dolaba kincanxizanî 1. feqîrtî 2. belen-
gazî *“xizanî, zingaramêran e”
xizêm xemla jinan a ku dibêfilên xwe de dadi-liqînin
xizêmok 1. cureyekî ku-lîlkan e 2. tiþtê herî tehlî ku tê bîra mirovî
xizinde xiþokxizm eqrebaxîç 1. kevirên hûrkanêk;
xiþir 2. xêzxîçkêþ rastkêþxîge hebana avê ya rêwî-
tiyêxîlaf dijber-xîlafî rastiyê ye dijberî
rastiyê yexîj dengê þimitîn û rûxînê
yî bilez-xîj rûxîn pir zû hilweþînxîjexîj dengê domdar ê þi-
mitînê-xîjexîja xizakan guhê
me bir dengê þiqitînataxûkan em aciz kirin
-xîjexîj kirin vij derbasbûn
xîjik taxûk, tazûgxîlok kevirên biçûk; hoçikxîret 1. namûs 2. rûmet
3. xebat *“xîreta kê tu-nebe, îmana wî jî tune-ye”
xîretkêþ xwedanrûmetxîz kevirên hûrik ên wekî
xweliyê; sîlik, sêlax, rîkxîzek cihê ku xweliya wê ji
sêlaxê pêk têxîzexîz dengê ku ji ber ze-
degirtina piþikê tê pêxîzexîz kirin deng ji qefe-
sê hatinxîzîn xîzekxîzînî xîzexîzxîzok cureyekî nexweþiya
456
xîzokî
tengenefesiyê ye; fetso-nek
xîzokî kesê ku bi nexweþi-ya tengenefesiyê ketiye;fetsonekî
xîzar cureyekî makîneyabirînê ye
xîzistan çol, sehraxoce 1. mamoste 2. seydaxof 1. tirs 2. saw, sehmxonçe 1. biþkov 2. textikê
nanpehtinê yî wekî sif-reyê jî tê bikaranîn 3.bexþîþa dawetkirin û si-netbûnê
xone pisîkê nêrxongîn bariþa baranê ya
dêjnijkîxopan 1. wêran 2. xerabe,
kavilbûyîxorav bastêqê mêweyan î
ku bi þêkir hatiye þirînki-rin
xore giyanewereke yekþa-neyî ya ku dibe sedemanexweþiyan û bi çavannayê dîtin
xorînî dengê domdar êkesê razayî; xirexir
xort temenê mêran ê jisebîtiyê heta navsaletiyê(16-35) *“xort heta ku bixwe nehesin, wekî vari-kan dimeþin”
xortanî ji bo mêran te-menê ku di navbeyna16-35’an de ye
xortik têjika kîvroþkê
xortim lûleya nermik a kuji hilberînên niftê hatiyeçekirin
xox cureyekî mêweyan e*“xox ne dar e, qîz newar e”
xozan zeviya ku salek be-rê hatiye çandin û îsal jînehatiye þovkirin
xubar xumama xwelî ûxîzê
xudmuxtarî rêvebiriyanîvserbixwe ya ku dikarên derve de li gor rê-vebiriya navendî tev di-gere
xulam 1. bende 2. berdes-tiyê mêr *“axa bi xulame, xulam bi olam e”
xulamî kirin 1. bendetîkirin 2. berdestîtî kirin*“Emerê çelengdar, xu-lamî kir ji hakimî re sî ûsê salan, lê tu carî ji mê-rê hakim nekir bawer ûîhtîbar”
xulav arîxulavî di rengê ariyê dexulp 1. çewt 2. nerasterast
3. dererê 4. xwarxulpî 1. xwarî 2. çewtî 3.
biziqzaq 4. nelirêtîxultexult dengê ava ku bi-
nerd dibe an jî di lûle-yekî de serejêrî erdê di-be
xultexult kirin (av) di de-ma rijînê de deng dan
457
xusar
xumal kesê ku karên malaxwe bi xwe bi cih tîne;xwediyê malê, malxwe
xumalî 1. kinca ku li gorxwestina bikirî tê dirûtin2. rastmala giranbiha yaku binirxtirbûna wê pê-kan e
xumam 1. hilm û gilm 2.talaz
xumirîn/dixumire/bixu-mire (mêwe) sor bûn ûstewîn
xumrî rengê di navbeynasor û reþ de
xunav [I] çilikên baranê;dêjnij
xunav [II] aviya ku sibe-han li ser belçikan peydedibe
xundor xirindolxunivîn/dixunive/bixu-
nive dêjnijên baranêavêtin
xur [I] 1. xurek, xwarin 2.par, behre *“kerê pir-bi-bez, bû xurê guran”
-xur [II] paþgireke ku xwa-rinê dinimîne
xura cemserxurc têrika ku wekî xalîçe-
yan hatiye raçandinxurcezîn têrika ku davê-
jin terkiya zînê hespanxurcik têrika biçûk xurek 1. tiþtên xwarinê
yên ku hatine pijandin2. xiza
xurekpêj aþpêþxurekxane xwarinxanexurifî kesê ku ji ser hiþê
xwe çûyexurifîn/dixurife/bixuri-
fe hiþ tev li hev kirinxurimîn/dixurime/bixu-
rime 1. peritîn 2. rizînxurî pijikeke girs a ku bi
qasî nokekî mezin dibe,piþtî peqînê pûç dibe ûþopa wê di çêrmî dedimîne
xurîn kesê ku ji sibehê detiþtek nexwariye
xurînî danê xwarinê yî be-riya taþtê
xurme mêweyeke erdêngerm e; qesp
xurnûk cureyekî çêreyaku striyên wê pir in
-xurnûk ketin qûnê pir a-ciz bûn û di cihê xwe denetebitîn
xurom gurzê girênedayîxurom kirin negirêdayî
gurz kirinxuroþ fûriyayîxuroþ bûn fûrînxurt 1. bihêz 2. bitaqet 3.
þidiyayî 4. muhkem *“a-va xurt, serevraz jî diçe”
xurt bûn 1. bi hêz bûn 2.þidîn û muhkem bûn
xurt kirin 1. bi hêz kirin2. þidandin û muhkemkirin
xusar xunaveke ku diþibi-
458
xuþkî
he xwêyê û piþtî ku rûyêerdê spî dike dihele
xuþkî biþkulên hiþk ên bi-nê guheran
xuþtire 1. amana aþpêjana ku pê sewziyên wekîxiyar, tivir, gizêr û hwdhûr hûr dikin 2. alavaxeratan a ku pê darandadirojin û meht dikin
xuya 1. diyar 2. kifþ 3. eþ-kere *“ava zelal, tê dexuya ye xem û xeyal”
xuya bûn 1. diyar bûn 2.kifþ bûn 3. eþkere bûn
xuya kirin 1. diyar kirin2. kifþ kirin 3. eþkere ki-rin
xûde serdankeke cengî yaku ji derbên fîþengan di-parêze
xûk bac û cezayê mîrîxûgî baca bi zorê; xeracxûj dengê rûxînêxûjexûj dengê hilweþînê
yî domdarxûjî ser bûn 1. zû xwarî
ser bûn 2. êrîþ birin serxûjal 1. jîr, jêhatî 2. bexte-
warxûrexûr dengê ava lehiyêxûsik qiravîxûz piþthotikxûz bûn 1. (piþt) hotik bûn
2. (serî) nizm bûnxûz kirin 1. (piþt) hotik ki-
rin 2. (serî) nizm kirinxwan [I] serwer, hukimdar
xwan [II] sifre *“dil nexwan e ku mirov li berhemî kesî veke”
xwan [III] xuya, diyar*“quzê gewr di derpê rexwanêye”
xwar 1. ne rast û durist 2.teqoze 3. çewt 4. jêr 5.xulp *“aqilê kêm riyaxwar ber bi hevalê xwedixe”
xwarin [I] 1. xurek 2. xiza*“li þeran xal û xwar-zî, lixwarinan mam û birazî”
-xwarinên parastî xwa-rinên ku bi dermanên tê-kildar temenê bikaranî-na wan tê dirêjkirin
xwarin/dixwe/bixwe [II]qurt kirin, daqurtandin*“peza bi tenê, guranxwariye”
xwaringeh cihê ku xureklê tê çêkirin û firotin
xwarî 1. xulpî 2. çewtî 3.neduristî *“ew mala kute nanê wê xwariye, bixwarî lê menêre”
xwarzê keça xweha mirovîxwarzî kurê xwiþka mirovî
*“ap bi biraziyan, xal bixwarziyan re dikin”
xwazgîn kesê ku daxwazazewaca mêrekî digihînemalbata jinekê
xwazgînî navberkariyamalbatên keç û xortênberzewac
459
xwendegeh
xwe [I] zat, þexs, kesayet*“xwe tevî kar nekî, karnameþe”
xwe [II] cînavka vegerokxwe [III] pêþgir, navgir û
paþgira ku wateya xwe-seriyê dide peyva heve-dudanî mînak: xwebar,jixweber, malxwe...
xweajo paldêra hundirînxwe badan xwe dan ali-
yekîxwebar makîneya ku xwe
bi xwe dixebite; xwegerxwebawer arxweyînxwe bi xwe bêyî niçandin
û alîkariya kesekî dinxwecihî 1. herêmî 2. de-
verî Xwedan [I] Xwedê, Yez-
dan *“bêyî emrê Xwe-dan, pel ji darê naweþe”
xwedan [II] xwedî, sexbêr,hemal
-xwedanmaliya arizî mil-kiyeta aîdî kesan
-xwedansoz kesê ku bir-yarek li ser nefsa xwe bi-riye û heta dawiyê jî liserê dimîne
xwe dan ber biryara kiri-na karekî dan
xwedawend yezdanokamê ya ku pûtparêz jê reperestiþê dikin
Xwedê çêkiroxê hemû afi-randiyan; Yezdan *“mê-van, mêvanê Xwedê ye”
-Xwedê dan hatin cîhanêxwedênenas 1. bêxwedê
2. bêîmanxwedî 1. sahib, sexbêr 2.
hemalê aîdiyetê *“bên-dera derengmayî, nabexurê xwedî”
xwedî kirin 1. mezin ki-rin 2. dermal kirin 3.sexbêr kirin *“berxa kuXwedê ew xwedî kir, gu-ran jî nekuþt”
xwedîtî 1. sahibtî, sexbêrî2. hemalî
xwefiroþ 1. xayîn 2. sîxurxwedîgiramî 1. xwedan-
qedr 2. xwedanrûmet xwedîgiravî 1. qaþo 2. bê-
binexweger xwebarxwe girêdan 1. kinc li
xwe kirin 2. rext avêtinnavmila xwe 3. amadeyîkarekî bûn
xweh xwiþkxwe hilkutan xwe gijgi-
jandinxwekujî întiharxwelî ax, xak *“agir xweþ
e, lê xwelî jî jê çêdibe”xwelîdank kasika cixare-
kêþan a ku ariya cixare-yên xwe dirijîninê
xwende 1. kesê ku pispo-rê nivîsan e û fêrî zanî-nan bûye 2. rewþenbîr
xwendegeh 1. dibistan 2.saziyên perwerdehiyê
460
xwendekar
xwendekar þagirtxwendevan kesê ku nivî-
san diþopînexwendin/dixwîne/bi-
xwîne 1. ji nivîsê fêm ki-rin û þopandin 2. di di-bistanekî de perwerdebûn *“bila bixwenda, pa-þê bigota”
-xwendin û nivîsandinsewad
xwendingeh dibistanxweng xwiþkxweperest 1. nefsperest,
nefsanî 2. ezperest, eze-zok
xwe pesartin xwe spartinxwe pêçan tiþtek li xwe a-
landinxwe pêþandan bertek nî-
þandanxwepêþandêr kesê ku ji
ber rewþeke baþ an jî ne-baþ berteka xwe nîþandide
xwe pê ve berdan 1.mubtela bûn 2. tê alîn3. pê bilîn
xwe pê xweþ kirin laloþîû melaqî kirin
xwe rast/rasteve kirin1. piþtî xwarbûnê piþtaxwe rast kirin 2. piþtîmijûlahiyê karê xwe gi-handin hev 3. piþtî ten-gasiyê derketin serfira-ziyê
xwerenedîtî teralê Bexda-
yêxwerexneyî rewþa mirov
bi xwe tenqîda nefsaxwe bike
xwerist xweza, sirûþtxwermend rêvebirîxwerû saf, sadexweser ne bi ser tiþtekî ve
ne jî bi kesekî ve girêda-yî, serbixwe.
-xweserî wî ye taybetiye-ke wî ya aîdî wî tenê ye
xweserîtî 1. xudmuxtarî2. serbixwetî
xwesî 1. pêxas, pêrût 2.çeqrût
xwe spartin 1. penaberbûn 2. teslîm bûn, xweradestî yekî kirin
xwestek 1. daxwaz 2. mi-rad
xwestin/dixwaze/bixwa-ze 1. daxwaz kirin 2. mi-rad kirin 3. teteb kirin*“ka kî dixwaze ku xelqêli xwe ar û mar bike?”
xwestî 1. keça ku ji mala-bavana wê hatiye xwes-tin 2. xwedîdildar *“avaxwestî, naçe hêstî”
xwesû 1. ji bûkê re diyazavê 2. ji zavê re diyabûkê
xweþ [I] 1. baþ 2. çê 3.qenc 4. rind
xweþ [II] 1. biçêj 2. bi-tahm *“kerê reþ, dixwetiþtê xweþ”
461
xwirandin
xweþa kesê ku xwe nas di-ke û ji temtêla xwe jî razîye
xweþav ava qax û mêwi-jên kelandî û þirînkirî
xweþawaz dengxweþxweþbîn çakbînxweþbînî çakbînîxweþ bûn 1. biçêj bûn 2.
bitahm bûn 3. qenc bûn4. rind bûn 5. baþ bûn*“heta nava destan reþnebe, tahma devan jîxweþ nabe”
xweþendam kesê ku xwe-diyê bejn û baleke xwe-þik e
xweþewîst 1. delal 2. bi-rêz
xweþhal ji rewþa xwe razîxweþhalî rewþa razîbûnêxweþik rindik, delalikxweþî 1. naziktî 2. silame-
tîxweþ kirin 1. biçêj kirin
2. bitahm kirin 3. qenckirin 4. rind kirin 5. baþkirin *“kes dilê xwe limiriyan xweþ nake”
xweþmêr camêrxweþnûd razîxweþnûdî razîtîxweþok serþokxweþrû rûpak û bedewxweþtivî yar, dildarxweþxwaz ristên pa û
pesndanê yên ji bo kese-kî hêja
xwe vedizîn 1. xwe veþar-tin 2. fizirîn
xweyî xwedî *“ji bo xatirêxweyî, mirov kevir na-vêje seyî”
xweza 1. sirûþt, tebîet 2.xeyset, xislet
xwezayî 1. sirûþtî 2. jix-weber
xwezan hozanxwezik daxwazên ku pêk-
hatina wan pir dûr exwezî [I] 1. xwezil 2. dax-
waza nîgaþî *“sal bi sal,xwezî bi par”
xwezî [II] þilahiya qirikê;tif
xwê 1. kevirê þor ê hêran-dî yê ku tevî xurek dikinû þorahiyê didê 2. þilahi-ya ku piþtî westîn û hwdji lêþ der tê *“dema kuheywan bê xwê bimînin,keviran dialêsin”
xwê dan (Ji ber heraretalêþ) term þil bûn
xwêdank derdana ku xwêdikinê
xwêdîn sel û kevirên kuxwê li ser direþînin da kupez û dewar bên û bi-alêsin; sûrdîn
xwêlîn kana xwêyêxwir girê ku di canê giya-
neweran de peyde dibexwirandin/dixwirîne/bi-
xwirîne 1. gir þkestan-din 2. niçandin û nav tê
462
xwiþexwiþ
dan *“birîna xwe bi xwenexwirînî, rehet nabî”
xwiþexwiþ dengê bilind êdaherikîna avê
xwiþîn/dixwiþe/bixwiþedeng ji herka avê hatin
xwiþk keça bavê mirovî;xweng, xweh
xwî 1. serinc 2. xislet 3.tevger
xwîn 1. aviya sor a ku direhan de diçe û tê 2. avajiyanê ya giyaneweran*“xwîn, bi xwînê nayêþûþtin”
-xwîn jê hatin (ava sor a
rehan) derhatin *“ji pa-niyê xwîn nayê ku dil lêbiþewite”
xwînbir dermanê ku na-hêle xwîna birînê zêdebikiþe
xwîndar mêrkuj *“deyn-daran, xwe avêtin piþtxwîndaran”
xwîngerm 1. þirîn 2. xwo-þewîst
xwînsar 1. rûsar 2. dilke-vir
xwînxwar 1. zalim 2. si-temkar 3. xwînmij *“begtimî xwînxwar in”
463
y/Y tîpa sihemîn a alfabe-ya kurdî ye; dengdarekeku cîderka wê pêþez-mandevî ye, di belav-bûna wê de ziman li serdiranan diþide û nîv-dengdêr e
ya baneþana gazîkirinê; î-ya Xwedawo î Xwedawoyabo/ yadê bavo!/dayê!yadîgar 1. diyarî 2. bîre-
werîyad kirin bi bîr anînyaho î filankesoyan cureyekî sendeliyên
fireh e û vedigere nivîne-ke razanê jî
yane cihê aîdî komeke tay-bet; bingeh, navend
-yaneya torevanan na-venda edebiyatzanan
yanzdeh yazdehyar 1. dost 2. hevalbend
3. hezkirî *“Xwedê yarbe, bila þûr dar be”
yarî 1. dostî 2. laqirdîyarîgeh qada lîstik û þa-
hiyêyarîker 1. nemûþkar 2.
lîstikvan 3. tinazekaryarî kirin 1. lîstin 2. he-
nek kirinyarkok gizêryarmasî cureyekî masi-
yan eyarmetî 1. alîkarî 2. des-
tekyawe gotara beletewþyax 1. eware 2. jar û lawaz
3. bêbine-yax hesibandin qîma
xwe pê neanînyaxir 1. hendef 2. kendalyazdeh 1. hejmara piþtî
dehan û beriya duwaz-dehan 2. jimareya 11’an*"yazdehê hezîranê,berî bide zivistanê"
yek 1. jimareya 1’ê 2. hej-mara yekemîn a jimar-tinê 2. kes *“mêvanê ye-kî, mêvanê gundekî”
yek bûn 1. pevre bûn 2.tenê bûn
yekcar 1. bi carekî tenê2. bi giþtî, bi komasî
yekcure ji heman celebîyekçav xwediyê çavekî te-
nêyekdemî di heman demê
de-êrîþa yekdemî êrîþa di
Y
464
yekdeng
heman demê de û liçend cihan
yekdeng dengê ku di ca-rekê de ji dêv belav dibe
yekdengî axaftina bi awa-yekî ku tu dibêjî qey ke-sek tenê diaxive
yekdengîtî axaftina ko-mekî bi heman peyv annaverokê
yekdevî biryardana li seraxaftinekê
yeke pîvan û qeysa tiþtanyekedeng awayê belav-
bûna peyvêyekem(-în) di rêza pêþin
de; pêþînyekemî/yekemîntî di rê-
zê de pêþîntî; ewiltîyekgirtî bi awayekî ku ji
hev ne cihêyekjimar ne bi komekî û
pirjimaryekitî 1. wehdet 2. tenêtî
*“kuderê yekitî, wê de-rê rizq”
yekîne desteyeke leþkerîyek kirin 1. gihandin hev
2. kom kirinyekneseq tevgera ku tu
carî dirûvê xwe naguhe-re
yekpare giþt, hemûyekreng yekcureyeksan du an jî çend tiþ-
tên mînanî hev; wekhevyeksanî þibihîna tiþtekî bi
tiþtekî din; wekhevîyekser 1. pê re 2. hema
niha; rasterastyekþem roja duyemîn a
hefteyêyekta 1. bêhevta 2. bêmî-
nakYelda roja herî dirêj a sa-
lê; 21’ê Berfanbarêyendo qasika biçembilyeqîn 1. bawerî 2. qinaetyeqîn kirin 1. bawerî pê
anîn 2. qinaeta xwe pêanîn
yewmiye heqdesta rojekêyexsîr hêsîr, dîlyexte exteyextirme extirmeYezdan Xwedêyezdanok 1. sefêkê ku
wekî ku Xwedê ye tevdi-gere 2. pût
yêz sewalê bêkêr û lawazyêzî bêkêrtî û lawaziya se-
walanyom qudûþ
465
Zz/Z tîpa sih û yekemîn a
alfabeya kurdî ye; deng-dareke ku cîderka wê di-ranî ye û awayê belav-bûna wê fîzek û nerm e
zaboq 1. zibilgeh 2. mez-bele
zad 1. dexl 2. mehsûl-zad hilanîn dexl û meh-
sûlê salê berhev kirinzadegan koma torinanzadeganî aderî, torinîzag di çiyan de rêzezina-
rên asêzagon qanûn-zagona bingehîn qanû-
na esasî-zagonên xwezayê qanû-
nên xweristêzagonsazî danêriya qanû-
nanzal ve kirin tiþtê teqlîde û
sexte kirinzamok 1. rêhesin 2. miro-
vê ku hem xurt û zexm ehem jî bi dest û pê ye
zan zayînzana 1. arif, pispor 2. hiþ-
mendzanav pênasa neteweyî, o-
lî û hwd
zanist îlm *“zanist, nayêtalankirin”
zanistî îlmîzanîn/dizane/bizane 1.
pê beled bûn 2. têgihiþ-tin 3. pê derxistin 4. na-sîn *“av dizane di binwê de çi heye”
zanîngeh saziya perwer-dehiyê ya piþtî dibistanaamadehiyê
zanko zanîngeh zanyar 1. alim 2. pisporê
têgihiþtîzanyarî 1. alimtî 2. pis-
portî-bingeha zanyariyê di
malperê de cihê ku agehîtê de ne
zar ziman *“berû, zarê bi-zinê ye”
-zar û zêç zarok û kulfet-zar û ziman axaftin û
derbirin *“bi bûkê re nîne zar û ziman, bi xesû-yê re nîn e dîn û îman”
zarava devokên heman zi-manî; lehce
zarbêj axivgerê li pêþberîkomeke mirovan
zarezar lavayî
466
zarezar kirin
zarezar kirin lavayî kirinzargotin gelêrzarî kirin teqlîd kirinzarîn/dizare/bizare 1.
nalîn 2. lavayî kirinzarok kur û keçên ku ji tê-
kiliya zayendî ya du mi-rovan tên dinyayê *“za-rok, bi ketin û rabûnêmezin dibin”
-zarokan dor lê girtinbûn xwediyê gelek zar ûzêçan
zarokatî temenê însên êheta duwazdeh saliniyê
zarokxane cihê ku lê keçû kurên 4-6 salî tên per-werdekirin
zarxweþ zimanþirîn, zar-þirîn
zat kesayetzav mezhebzava hevserê bûkê *“bûk
bi dilê zavê ye, çi kul bidilê xelqê ye”
zavare xebata bi karbeþi-yê
Zawe gerestêrkek ezax [I] madenek e-zax kirin bi madenê zaxê
þil kirinzax [II] xêz, xet-zax kirin xêz kirinzaxe pirçîzaxor hevrazê bi kevir û
kuçikzaxorî hêratiya hevriþimîzayend 1. cinsiyeta hey-
beran 2. mêzatî, nêrzatîû bêhêliya peyvan 3.nifþ
zayendî cinsîzayendîtî cinsîtîzayîn/dizê/bizê 1. (se-
walê) têjik anîn 2. (tiþtêavî) kiþîn û li hev zêdebûn *“bila bizê, nêr ûmê ferq nake”
zeb 1. hiþk 2. sext 3.zexm
zebanî peywirdarê dojehêzeber xwendina tîpeke e-
rebî bi/î/yêzebeþ cureyekî berên bîs-
tên e û nepijî tê xwarin;petêx *“zebeþ ji xwarinêre, dendik ji danînê re”
-zebeþek diçe dêv ji kê-fan zikopiþto dikene ûdevê wî nayê ser hev
zebloq meht û tenikzeblot rûdiyê stûrzebûn 1. jar, hejar 2. be-
lengazZebûr pirtûka îlahî ya ku
ji Cn. Dawid eleyhiselamre hatiye hinartin
zecr azar û renczecirandin/dizecirîne/
bizecirîne azirandin ûrencandin
zede 1. herþ 2. ziyan -zede girtin 1. heriþîn 2.
ziyan dîtin-zede lê xistin 1. heriþan-
din 2. ziyan û xesar dan
467
zeng
zeft þiyan, pêkarîn-di zefta min de ye ez pê
dikarim û ev tiþt bi qasîhêza min e
zeftî di artêþê de hêza leþ-kerî ya ku ewlehiya ci-vakî û bicihanîna fer-manên rêvebiriyê dipê
zeft kirin 1. bi dest xistin2. girtin 3. ba lê anîn*“du zebeþ, bi destekînayên zeftkirin”
zehar elewatzehf 1. pir, zêde 2. xelî
*“dara ku zehf mewijanî, serê xwe berjêr di-ke”
zehf bûn 1. pir bûn, zêdebûn 2. xelî bûn
zehmet zorî *“xerakirinrehet e, avakirin zeh-met e”
-zehmet kiþandin zûrî ûzecr dîtin
zekem çilmasî, bahorzekemî kesê ku bi çilma-
siyê ketiye; bahorîzelal 1. tenik 2. þefaf 3.
saf 4. ne þêlî *“ava zêlal,jina delal”
zelal bûn 1. þefaf bûn 2.þêlîtî tê de neman *“avheta girav nebe zelal na-be”
zeliqandin/dizeliqîne/bizeliqîne 1. pê ve be-stin 2. pêve kirin 3.zemq kirin
zeliqîn/dizeliqe/bizeli-qe 1. bestin 2. pêve bûn3. pê ve zemq bûn *"gû-yê hiþk, bi merivan venazeliqe”
zeliqok çesp, zemqzelîl 1. hureme, heqîr 2.
bêkêrzelûl bêkesayet û bêkêrzelût keçel, qafrût, serûtzem rexnezeman dem *"zeman,
wek kela þîr e"zemawend dawet, dîlanzembelîk qeþaya ku bi
kêlekên banan ve ber bijêr dadilqe; lîlik, sivink,sîvander
zembîl sebet, selik *“kar,di bin zembîlê de na-mînin”
zembûr cehterî/catirzem kirin 1. bi awayekî
neyînî rexne kirin 2. soxkirin
zemîn zevînzenbele pergala ku kêþ û
miçiqandina ava lûleyanmîheng dike; pilûsk
zend ji enîþkê heta qeydi-ka dêst; milê jêrîn
-zend hilkirin xwe ji þeran jî karekî re amade ki-rin
zendik xemlên ji bo qey-dika destî
zeng rengê qehweyî ê kuxwe davêje hêsin; her ku
468
zengarî
tîr dibe werdigere reþa-hiyeke stûr û hêsin di-rizîne; jeng *“zêr, zengênagire”
-zenga dilê xwe rêtinhêrs û tola dilê avêtinder ve
-zenga mirinê lê ketinzer bûn û zibilîn
zengarî jengarîzengar girtin jengar gir-
tinzengelok zengilorzengil amûreke lajwerdî
ya ku di hundirê wê deparçeyek lajwerdê dali-qandî heye û gava li badibe dengekî derdixe;naqos, çangoçk
-zengila gêrebayî naqosabiçûk a ku bi gêrebayêdixebite û bi kêrî hiþyar-kirinê tê
zengilor xirtxirtûk, qirik,gewrî
zengî/zengo 1. di zînande þûna pê 2. reþik,zencî *“hespê çê, zengi-yan nagihêjîne hev”
zenî erzênzeqnepûr dareke dojehê
ya jehrdar e; ziqûmzer 1. qîçik 2. rengê zêrî
*“ê ku dixwe gebolazerî, ew diçe devê derî”
zeraq tîrojên tavê; zerekîzerav kêma amasê; nêmzerbaf qumaþ an pîneyê
ku tayên zêrîn jî tev dehene
zerd 1. gir 2. kêrt zerdik parçeyê zer ê di
nava spîtka hêkê dezerdalû arûngzerekî tîrojên tavê zerengî qabiliyetzerf namedankzerg nikê riman ê tûjzerhimandin/dizerhimî-
ne/bizerhimîne 1.reng lê zer û qîçik kirin2. çilmisandin û bizdan-din
zerhimîn/dizerhime/bi-zerhime 1. zer bûn ûçilmisîn 2. gewrotankîbûn û bizdîn
zerik cureyekî nexweþiyêye
zerî 1. kej 2. çûr a bedewzerîle cureyekî çivîkên
xweþawaz ezerîpoþ navgîna bi mertalzerk kirin zerq kirinzernik cureyekî çêreyê yezernîx pirçhildana bi ben-
dekî pir badayîzerpiçîn/dizerpiçe/bi-
zerpiçe spîçolkî bûnzerq bi þiringeyê valakiri-
na dermanê avkî li binçêrmî
zerq kirin bi þiringeyêderman valayî bin çêrmîkirin
zerya behr, derya
469
zeytûn
zerzaniq qirneqos, texte-rewan
zerzewat sewzîzerzewatfiroþ kesê ku
sewziyan difroþezever 1. vejen 2. wizezevî cihê ku çandinî lê tê
kirin *“baran dibare jixwediyê zeviyê re kar e”
zevîn rûyê erdêzevîn-nasî zanistên têkil-
darî qalikê rûyê erdêzewac mehrkirin, nikah
*“zewaca bêdil, ezabêvê dinê ye”
zewade . erzaq 2. debar3. êwran, hevran
zewandin/dizewîne/bi-zewîne (di dema zayînasewalê de) têjik jê kaþ ki-rin û dan mêtin
zewd karê nanoziko yê kukesên bêgav dikin
zewicandin/dizewicîne/bizewicîne (jinek li mê-rekî) nikah kirin
zewicî xwediyê mal û eya-lekê
zewicîn/dizewice/bize-wice bi jinekî re kebînkirin *“bi dilê mezinanbizewice, bi dilê biçû-kan hez bike”
zewq feraseta bijartina de-lalî û kirêtiyê
zexel 1. teral 2. sersar 3.xayîn *“gayê zexel e,timî li mexel e”
zexîre êwran, debar, ze-wade
zexm 1. muhkem, berk 2.xurt *"cotê zexm, bi xe-ta pêþîn ve kifþ e”
zexm bûn 1. muhkembûn, berk bûn 2. xurtbûn
zexmî 1. muhkemtî 2.xurtî *“gur hay ji zexmi-ya xwe hebûya, dê bi ca-rekê de hûfî dinyayê bi-kira”
zexm kirin 1. muhkem ki-rin, berk kirin 2. xurt ki-rin
zexmtir 1. muhkemtir 2.xurtir 3. qayîmtir *“de-ma ker bikeve heriyê, jixwediyî zexmtir kes tu-neye”
zexnepûrt nifrînek e;ziqûm û zeherman
zext pêkutî û dijwarîzeyî 1. keça ku piþtî mêr-
kirinê tê serdana malba-vana xwe 2. diyariyên kudi serdana pêþîn de didi-ne keça mêrkirî *“keç dimala bavê de zeynet in,ava cêrên wan þerbet in,dayik dimirin zeyî tênjinbira bêrûmet in”
zeyt rûnê zeytûnêzeytûn 1. cureyekî darên
ku belçikên wê di rengêzîv de ne 2. berên darazeytûnê yên ku piranî di
470
zeytûnî
taþtêyan de tê xwarin ûjê rûn jî tê bidestxistin
zeytûnî di rengê zeytûnêde; reþê tarî
zêç þevereþa ku çav tê deçavan nabîne
zêde 1. pir, gelek 2. miþt*“hevalên þahiyê zêdene, ên þînê kêm in”
zêdehî 1. pirî 2. miþtîzêdebarî seratazêde bûn pir bûn, gelek
bûnzêdegavî 1. destdirêjî 2.
neheqî,zêdegavî kirin 1. neheqî
kirin 2. destdirêjî kirinzêdek nîþaneya danser-
havê, (+)zêde kirin pir kirin, gelek
kirinzêdemayî 1. serata 2. ber-
mayîzêdetir 1. pirtir 2. bêhtir
*“aqil, ji êqil zêdetir e”zêhn qabiliyeta têgihiþ-
tinêzêl tîkezêl kirin (goþt) tîketîkeyî
kirinzêmar 1. helbestên li ser
karesatan; mersiye 2.stranên bi þewat ên li serkaresatan
zêmarbêj 1. mersiyebêj2. nifirbêj
zêr madenê giranbiha yêku jimara wî ya atomî
79, giraniya wî ya atomî196.9, kurteya wî yalatînî Au ye û di 1064 de-receyan de jî dihele*“aqil, bi zêran jî nayêfirotin”
zêrandin/dizêrîne/bi-zêrîne 1. nalandin 2. lêdan
zêrçe çêreya biharêzêrevan mifetiþ, çavdêrzêrezêr 1. nalenal 2. kale-
kal, mikemikzêrezêr kirin 1. nalenal
kirin 2. lavayî kirinzêrîn/dizêre/bizêre na-
lîn, azar kêþanzêyezê zimezim, kalekalzêyezê kirin kalekal ki-
rin, zimezim kirin zibare karbeþîzibil 1. gemara heywanan
2. gildîn, gilêþzibilgeh cihê ku gildîn û
gemarê davêjinê; kajzicêf binê solê; pençezicêf kirin binê solê çêki-
rin an jî pençe kirinzift qîra rehnziha marê girs, ejdehazik 1. ji sîngê heta fêza
navranê 2. cihê ku hûr ûrûvî tê de ne 3. gewde*“hûrik, zik dike tûrik”
-zik çêrandin ji bo nanêxweþ û belaþ li ber sêlangerîn
-zik gihiþtin ber dêv (ji-
471
ziman-nas
na ducanî) ji nêzik vehemla xwe danîn
-zik lê bûn def bê teþexwarin
-zik lê qurequr kirin jibirçînan deng ji rûviyanhatin
zikat di îslamê de þertêher sal dayîna miqdare-ke malî ya diyar ji boheþt komên diyarkirî*“zikata mirîþkê, hêk e”
-zikat lê çûyîn pir belen-gaz bûyîn
zikberçûyî kokê zikme-zin
zikir bîranîna Xwedê ûqenciyên Wî *“axa li kêfêye, xulam di zikrê de ye”
zikir kirin Xwedê û qen-ciyên Wî bi bîr anîn
zikmakî taybetiyên ku hêdi zikê diyên giyanewe-ran de ji wan re çêbûne
ziko çilek, silekzikqelêþ hov û devbixwînzikreþî çavnebarî, çavreþîziktêrdek kesê ku zikê wî
weke têrdeka penîrê nûji ber hev çûye
ziktilêr ziktêrdek, zik-berçûyî
zil [I] saz, qamîþ; levenzil [II] sil, su-ji yekî/tiþtekî zil çûn jê
aciz bûn û dûrî wî se-kinîn; nefret kirin
zil [III] tev dan û vîz kirin
-zil kirin 1. (birîn) tev danû destê xwe lê birin û a-nîn 2. rarûyî yekî/tiþtekîketin
zilam mêr *“teyr bi refêxwe, birûsk bi zeriyaxwe, zilam bi camêriyaxwe”
zilan bayê zexmzilm 1. sitem 2. neheqîzilmat þevereþzilq zîrçzilûk cureyekî raxistina ji
cîl û cegenî yezimag aliyê bakurî yê çi-
yayekîziman endamê axaftin û
çêjhildanê; lîsan *“zima-nê xwe birî, cihê xwe ki-rî”
-zimanê zikmakî zimanêbav û kalan
-ziman di dêv ketana he-ke bikaribûna biaxivîna
-zimanê yekî li ser xwedirêj kirin ketin bin mi-neta yekî û firsenda tina-zeyan çar kirin
zimandirêj devbelaþzimanfis kesê ku nikare
peyvan wekî pêdiviyê bilêv bike û lewre jî tîpandiguherîne
zimanfisek zimanfis zimanxweþ zarþirînziman-nas 1. pisporê ku
perwerdehiya zimanekîdîtiye û ji her aliyî ve li
472
ziman-nasî
wî zimanî dikole 2. pis-porê ku di zanîngehekîde li ser zimanekî wane-yan dide
ziman-nasî 1. zanistên tê-kildarî zimanekî û zara-vayên wî 2. di zanîn-ge-han de beþa ku li tevgerazimên dikole
zimanzan zanayê zimênzimanzanî zanatiya zi-
mênzimanzêrîn kesê ku razan
venaþêrezimet 1. hemû deynên sa-
ziyeke bazirganiyê 2.mal û milkê ku ji aliyêkes an jî saziyekî ve têparastin
-xistin bin zimeta xweparastina wî/wê aîdî xwekirin
zimezim 1. kalekala pêz2. zingezing
zimezim kirin 1. (pez) ka-lekal kirin 2. zingezingkirin
zimhêr dexl û derhatzimîn/dizime/bizime
gumîn, gurmînzimpere kaxeza ku bûje-
neke girnozî pê ve hati-ye zeliqandin û bi kêrîþimþatkirina rûyê tiþtantê; simarte
zimrûd cureyekî gewhe-rên ku þefaf û kesk e
zinar kevirê mezin, sel
zincî kalikê kalikîzincîr pêgirêdana ku ji xe-
leqên derbasîhevkirî pêktê
zincîrbend qeyda ji zin-cîran
zincîrbendî kes û tiþtê bizincîran girêdayî*“zincîrbendîbûn jiþêran re ne ar e”
zindan girtîgeh *“malabavê meydan e, malaxezûr zindan e”
zindî jîndar *“malê miriyayê zindiyan e, bi saxandimîne”
zindîq oleder-zindîqê zindîq olederê
heramzingezing dengê ku ji
pevketina tiþtên hesinîtê
zingilîn/dizingile/bizin-gile cehimîn, dehirîn
zingîn/dizinge/bizingezingezing jê hatin
zingînî zingezing-zingînî jê anîn bi þeqa-
mê þîrqînî pê xistinzinîn/dizine/bizine zi-
yîn, ta li hev gizînzintod nivîsa girszintol mirovê girszipitandin/dizipitîne/
bizipitîne 1. tepisandin2. heta dêv tijî kirin
zipitîn/dizipite/bizipite1. tepisîn 2. heta dêv tijî
473
zirênc
bûnziq 1. rep û req 2. çik, çi-
kandî û li piyan 3. leq-ziq bûn req bûn, bêtev-
ger sekinîn-ziq dan leqandin-ziq kirin req kirin, bêtev-
ger sekinandinziqeziq dengê keran; zire-
zirziqinandin/diziqinîne/
biziqinîne 1. leqandin2. hejijandin
ziqinîn/diziqine/biziqi-ne 1. leqîn 2. hejijîn
ziqitandin/diziqitîne/biziqitîne jan dan ke-zebê, pir êþandin
ziqitîn/diziqite/biziqiteêþîn û jan pê ketin
ziqûm cureyekî daran êku kulîlkên wê sor an jîspî ne û di dermansa-ziyê de ji bo tîmarkirinanexweþiya penceþêrê têbikaranîn
-ziqûm û zeherman nifi-reke bi du pimparên jeh-rîn e
zir 1. qulebî, teqlîd 2. ne-rast 3. ne ji heman dê ûbavî
zirandin/dizirîne/bizi-rîne ker dan qîrandin
zirar ziyan, xesar *“gotinzirar e, kirin kar e”
zirar kirin 1. ziyan dîtin2. kar nekirin
zirav 1. tenik 2. þefafzirav bûn 1. tenik bûn 2.
þefaf bûn *“heta ku stûrzirav bibe, dê zirav jîbiqete”
ziravî 1. teniktî 2. þefaftîziravk riwîneke zer û kes-
k a ku ji piþikê çêdibe-ziravk qetîn ji tirsan qu-
tifînzirav kirin 1. tenik kirin
2. þefaf kirinzirbav mêrê jinê yî ku hin
zarokên jinikê ne ji wîne
zirbe kilîla deriyan a da-rînî
zirçêre çêreya ku di pa-yîzan de ji nû ve zîl dide
zirçik zûtikzirçikî kesê ku nikare li
ser qûna xwe rûnezirçikî bûn xwe li ser pi-
yan negirtinzirçikî kirin pir westan-
dinzirçî zirçêrezirehpûþ qutikê polayî ku
fîþeng jê derbas nabinzirezir 1. dengê keran ê
domdar 2. axaftina kerkîû nelirê
zirezir kirin (ker) dengdan
zirênc madenê ku jimarawî ya atomî 82, giraniyawî ya atomî 207.21, teq-la wî 11.3, kurteya wî ya
474
ziringe
latînî Pb ye û di 327.4dereceyan de jî dihele
ziringe dengê zengilîziringîn/diziringe/bizi-
ringe zingezing kirin,dingeding kirin
zirî cureyekî kurmênxwînmij e
zirîç berikên çekan; fîþengzirîkî wekî ziriyan-zirîkî pê ve girtin di pê-
sîran de girtin û berne-dan
zirîn/dizire/bizire 1.(ker) bang kirin 2. ziqîn
zirnazîq darê ku datîninser bilindahiyekê û lê si-war dibin, gava aliyekewê dadikeve aliyê din jîhildikiþe; qirneqos
zirney cureyekî alavênmûsîqayî ye û bi pifki-rinê tê lêxistin
-zirney pelixandin forsayekî þikandin
zirneyjen kesê ku bi pis-porî li zirneyê dixe
zirnix kevirê kibrîtê; kur-kût
zirp yekîneya leþkerîzirpî her endamekî yekî-
neya leþkerîzirpêt gonxwarina keranzirpêt kirin kerê nêr ber-
dan ser mankerêzirqetik bihukek ezirt 1. derewên bêbinî 2.
pertafên bêpîne
-zirt dan xwe xwe gijgi-jandin
zirteboz tund û hovzirtek derewkerê de-
rewên bêbinîzirtezirt pizepizzirtezirt kirin 1. bi dev-
çepelî axaftin 2. axaf-tinên acizker gotin
zirto zirtekzirx kinca ku ji têlên he-
sinî hatiye çêkirin û ji boberevaniyê tê bikaranîn
zirxdar xwedîzirxzirviçandin/dizirviçîne
/bizirviçîne (mêwe ûsewze) perçiqandin
ziryan cureyekî bayê ku jialiyê bakura rojhilatî vetê
zirz serhiþk û hêrsokîzirz bûn bihêrs bûnzirze/zirzile kilîlzirze/zirzile kirin kilîl
kirinziþt kirêtzivêr zîverzivêr bûn zîver bûnzivêr kirin zîver kirinziving þkeftzivir 1. nenerm û girtik-
girtikî 2. veger-kinca zivir cilên ku di
dema lixwekirinê de laþêmirovî aciz dikin
-zivir zivir dîsa li virtu cihî naêwire û car-din vedigere warê xwe
475
zîn
yî kevnzivirandin/dizivirîne/
bizivirîne 1. wergeran-din 2. fetilandin 3. dage-randin 4. hilgerandin*“dema kêr (karî) rû dizi-virîne, dema þîvê kêvçîtîne”
zivirîn/dizivire/bizivire1. vegerîn 2. fetilîn 3.dagerîn
zivistan demsala berf ûseqemê *“biharê pez,payizê rez, zivistanêez”
-zivistanê serî girtin sirû seqemê ji niþkê vedest pê kirin
zivronek çivangezix þilegemara heywanan
a ku tepisiye hev-bêhna zixê jê hatin bêh-
na heywanan û gemarawan jê hatin
ziwa neþil ziwahî neþiltî ziwa bûn ji þilahiyê xilas
bûn, þilahî jê dawerivînziwa kirin ji þilahiyê riz-
gar kirin, þilahî jê dawe-rivandin
ziyan [I] zevî-ziyanê xelqê çêrandin
sewal berdan nav zeviyaxelqê
ziyan [II] 1. xisar, zirar 2.zede *“devê tirþ, ziyanêdide xwe”
-ziyan gihandin xesardayîn, zirar lê xistin, ze-de lêxistin
ziyandar xesardar, zirar-dayî
ziyanî dayîna miqdarekmalî ji ber xesara ku pêkhatiye
ziyankar zirardarziyîn/dizî/bizî ta li tote-
rîkê alandin, ta gilok ki-rin
zîbeq madenê ku jimarawî ya atomî 80, giraniyawî ya atomî 200.5, sifti-ya wî 13.59, kurteya wîya latînî Hg, di 327.4 de-receyan de jî dihele û pi-ranî di germjimêran detê bikaranîn
zîh pizdanka sewalanzîk bendê þimakirîzîl 1. þax, peraþ 2. aj, aje-
ro-zîl dan/vedan 1. þax ve-
dan, peraþ dan 2. aj dan,ajero dan
zîlan [I] kunên ku ji bomifteyê di deriyekî devedikin
zîlan [II] bayê sext û ziwazîlan [III] serê boçika aja-
lanzîlik çêreya biharê, zêrçe
*“zîlika biharê, debaramalê”
zîlo zirî, tizrûg, zêlûzîn alava ku datînin ser
476
zîn kirin
hespan û li serê siwar di-bin *"merivê dîn, naçeser zîn"
-zîn li bizinê kirin bi lezû bez tevdîra çûyînê ki-rin
zîn kirin zîn danîn serpiþta hespê û girêdan
zînkirî 1. hespê ku zîndanîne ser piþtê û tengêwî þidandine 2. amade*”dostê kevn, hespa zîn-kirî ye”
zînet xeml, arayiþtzînî 1. gir 2. kêrtzîp rojên ji 26’ê Reþemiyê
hetanî 5’ê Adarê yên kubi awayekî gelêrî biyomtên hesibandin
zîper 1. katara stûyî, pati-ka stûyî 2. keziyên mil;edale
zîpermasî cureyekî ma-siyên zeryayî ye
zîpik 1. barija qeþayên gi-rover; þexte, teyrok 2.kelexwêdan 3. peqpe-qokên ku li ser ava keli-yayî dikevin *“ber bara-nê revî, zîpik lê qelibî”
zîranî meraqzîranewa kesê meraqdarzîrç 1. gemara heywanên
bibask 2. zirênczîre cureyekî reheka ku
tovê wê wekî biharatantê bikaranîn
zîrek 1. jîr 2. jêhatî 3.
egîdzîrekî 1. jîrtî 2. jêhatîtî 3.
egîdîzîrevan 1. jêhatî 2. aqil-
mendzîrfon cureyekî daran ê
ku belçikên wê wekî ça-yê tên bikaranîn
zîtik pehîna heywanan*“tu bidî zîtikan nedî zî-tikan, tu dê bidî heqêdîzikan”
zîv madenê giranbiha yêku jimara wî ya atomî47, giraniya wî ya atomî107.88, siftiya wî 10.5,kurteya wî ya latînî Agye û di 960 dereceyî de jîdihele *“axaftinan bi zî-vî bikire û bi zîvî bifro-þe”
zîvan deq û xalên di lêþ dezîvêr 1. acizbûyî, nerehet
2. bêzarzîvêr bûn 1. je aciz bûn,
nerehet bûn 2. bêzarbûn
zîvêr kirin 1. aciz kirin2. bêzar kirin
zîvîn tiþtê ji zîvî çêbûyîzîwan çêreyên biyanî yên
ku di nav zevî û bîsta-nan de hêþîn dibin
zîx 1. serikên çereyê yênku teze derdikevin 2.serên rihan ên ku tezederdikevin
zîx dan (serên çereyê an jî
477
zû kirin
rihan) pê de pê de derke-tin
zîz 1. hestiyar 2. bihîst-yar, hesas
-dengê zîz newaya dawû-dî
zîzok vizvizîkzo du heb kit; cotzome 1. herêm, dever 2.
koma konên li warekî bi-cihbûyî
zonp mîrkutzoq çavên çikvekirîzoq bûn bi awayekî ku ka-
nikên çêv nelivin li tiþ-tekî nihêrtin; ziq bûn ûnihêrtin
zor [I] 1. pir, zêde 2. xelî3. lap
zor [II] 1. hêz 2. neheqî*“zor, fendan betal di-ke”
zorekî bi darê zorêzoran 1. desthilat 2. qeb,
gulaþ-zoran girtin gulaþ girtinzoranî 1. desthilatî 2. gu-
laþzorbe zordar zorbetî zordarî *“bi darê
zorbetiyê muhbet nabeû darê zorbetiyê zû diþ-kê”
zordar sitembar, zalimzordarî sitembarî, zilmzordest zordar zordestî zordarîzot [I] nifir
zot [II] tûjkirina devê kêrêû hesinê gîsnê cotan
zot kirin tûj kirinzov cureyekî bihukan e;
çilpêzozan havîngeh, sermiyan
*“zozan, bêzirar nabe”zozanî kesê ku havînan
koçî cihên hênik dike;sermiyanî
zuhd dîndarîzuhdî dîndar, zahidzuhim rûnê bêz; zonzurbe keriyê guranzurg di qûntara çiyan de
cihê xiþirge, kêrt û kortzurxax di aþên avî de cihê
ku av tê re derdikevezû 1. biecele, bi lez û bez
2. ne di wextê xwe de*“çavê tirsiyayî, zû xwelîdikevê”
zûr kesê ku her li cihekîtenê dinêre
zûr bûn li pey hev li he-man cihî nihêrîn
zûrîn/dizûre/bizûre 1.(gur) kastekast kirin 2.(mirov) lavayî kirin *“ezçûm serê çiyan û zûri-yam wekî guran, birazînabin bira tu caran”
zûro 1. çavzoq 2. kesê kuçavên wî her tim tiþtê lidestê xelqê ye
zûka bi lez û bezzûkayî lezgînîzû kirin 1. ecele kirin 2.
478
zûr bûn
lezandin 3. bezînzûr bûn 1. bi baldarî ni-
hêrîn 2. çav kutan tiþ-tekî
zûrezûr 1. dengê seg ûguran 2. zêrezêr 3. na-lenal *“axîna kûr, ji dilêbi zûrezûr tê”
zûrîn/dizûre/bizûre(gurg û seg) nalîn, zêrîn,azar kêþan, kûstekûst ki-rin
zûtik qûn, tabût, tilor-zûtik derketin 1. ji ber
karê giran piþtþkestî bûn2. pir lawaz bûn
zûtir bi leztirzûtirîn bi awayê herî ece-
le-di zûtirîn katê de di he-
yameke herî bi ecele de,bi leza bê
zûtirka sibehê beriya kuzerekiyên tavê bidin rû-yê erdê
zûxal þewate, ardûzûxav kêma birînêzwî kurmê doranan
479
ÇAVKANIYÊN DÎTBARÎ
Ji bo rêzimana kurdî û hin babetên din ên têkildar:
1. Kovara Nûbiharê (1-100); www.nubihar.com2. Dersên Zmanê Kurdî, Kemal Burkay; ji weþanên Roja
Nû, çapa dîjîtal, 2000. (www.rojanu.org)3. Koka Zimanê Kurdî, D. N. Mac Kenzie, wergera kurdî:
Newzad Hirorî, www.nefel.com4. Kurds Between Warring Nations Again, By Nizamed-
din Rzayev; http://www[.]kurdmedia[.]com/news[.]asp?id=12962
5. Ferhenga Kurdî Ya ‘wikipedia’yê: wikiferheng.6.Bingehên Gotinê (I-IX), Keça Kurd, www.efrin.net/pe-
nus (ferhengeke hin peyvên kurdî ye)7. Elfabêya Kurdî & Bingehên Gramera Kurdmancî, Cela-
det Alî Bedirxan, www.nefel.com, çapa dîjîtal: 2002. 8. Rêbaza Zimanê Kurdî, Mîral Mîrhac Zîlanî;
http://www.geocities.com/bahoz_k/9. Di Kurdî De Þopên Bingeha Destpêkî Ya Zimanên Hin-
dewropî, Ezîzê Cawo, www.pen-kurd.org10. Rastî û Rastnivîsa Hejmaran, Zana Farqînî;
www.amidakurd.com11. Zimanê Akademîk, Zana Farqînî;
www.amidakurd.com12. Tîpa Dubare, Zana Farqînî; www.amidakurd.com13. Lêkerên Kurdî Yên Ku Ji Hev Dibin, (I-II) Zana Farqînî;
www.amidakurd.com14. Zayend û Tewanga Jimarnavan, Zana Farqînî;
www.amidakurd.com'ê.15. Mêjera Navdêrên xwerû, Samî Berbang;
www.amidakurd.com16. Di Kurdî De Cotepeyv, Samî Berbang;
www.amidakurd.com17. Zimanê Kurdî, www.dibistanakurdi.com18. Babeteke Fonetîkê, Fonolojî, Yaþar Eroglu;
www.amidakurd.com19. Grammaire Kurde, Paul Beidar, Parîs, 1926, ji dana-
480
sina Mahmûd Lewendî, www.amidakurd.com20. Di Zaravayê Kurmancî De Babeteke Balkêþ: Ergatîv, S.
Unus, [email protected]. Ergatîvî Mohra Kurmanciyê Ye, Newzad Hirorî;
www.nefel.com22. Kurmancîya Standard: Tewang û Ergatîvî Wek
Nimûne, Newzad Hirorî, www.nefel.com23. Kurtenêrînek Li Hin Beþên Rêzimana Kurdî, Husein
Muhammed; http: //www.mehname.cjb.net24. Kurtenêrînek Li Hevoksaziya Kurdî, Husein Muham-
med; http: //www. mehname.cjb.net25. Kurtenêrînek Li Tevgera Daçekên Kurdî, Husein Mu-
hammed; http: //www.mehname.cjb.net26. Rêziman û Pirsgirêkên Rêzimanî, Huseyîn Kartal;
axaftineke wî a ji bo konferansa zimanê Kurdî 2000.27. Komara Kurdistan ya Demokratî Ji Kûr Heta Kûderê,
Kakþar Xurþîdî; http://www.amude.de/amude/kur-di/nivis/nivis12/mehabad.html
28. Another Sad Story - Red Kurdistan , By NizameddinRzayev;http://www.kurdmedia.com/articles.asp?id=12553
29. Li Turkiyeyê Rewþa Zimanê Kurdî;www.enstituyakurdi.org.
30. Þerefname -Pencereya Kurdan A Ber Li mêjûyê,Mûrad Ciwan; http://web.telia.com/~u63802125/Xa-neper/Hemsida/Nivisar/Kurdimak.html
31. Sîstema Navnetewî Ya Nuh û Pirsa Kurdî, Mûrad Ci-wan; http://web.telia.com/~u63802125/Xaneper/Hemsida/Nivisar/Kurdimak.html
32. Civaka IT û Pirsa Kurdî, Mûrad Ciwan; http://web.te-lia.com/~u63802125/Xaneper/Hemsida/Nivisar/Kur-dimak.html
33. Li Ba Ahmedê Xanî Peywendiyên Jin û Mêran, Evîn ûErotizm, Mûrad Ciwan; http://web.telia.com/~u63802125/ Xaneper/Hemsida/Nivisar/Kurdimak.html
34 Çend Pirsên Rêzimana Kurdî, Mûrad Ciwan;http://web.telia.com/~u63802125/Xaneper/Hemsi-da/Nivisar/Kurdimak/reziman.html
481
35. Çend Agahî Li Ser Ziman û Wêjeya Kurdî, Rodî Diyar;http://www.amigra.org/nivis.asp?id=544
36. Di Tewrat û Încîlê De Behsa Kurdan, Lokman Polat;http://www.geocities.com/mehname2002/mehna-me/26/nirxandin5.html
37. Nav Di Zmanê Kurdî De (Kurmanciya Jorîn), DehamEbdulfettah; http://www.spirez.org/2006.htm#160
38. Kurd Neviyên Medan in, V. F. Minorsky, wergêr: ElîCehfer; http://www.efrin.net/penus/index/old/penus11/naverok/eli_cafar.htm
39. Geþedan û Rewþa Hilberîna Bi Zimanê Kurdî, SerhadB.Rênas; http://www.hawardengubas.com/serhadbre-nas-gesedanuhilberinabizimanekurdi.htm
40. Destpêka Peydebûna Zimên, Îkram Balekanî;www.ezdixane.com
41. Zimanê Kurdî, Mûrad Ciwan; www.ezdixane.com42. Plandanîna Zimên, Hesen Qazî; www.ezdixane.com43. Divê Azadiya Her Lehçeyê Hebe; Amir Hassanpour,
www.ezdixane.com44. Kurtlerîn 5000 yýllýk tarihi, http://www.armedfor-
c e s j o u r n a l . c o m / f o r u m s / s h o w t h r e -ad.php?t=38374992
45. Lêkolîneke Nû Li Ser Dîroka Kurdan: Cemîlpaþaza-deyên Dîyarbekirî û Neteweperestiya Kurdî, EkremOnen; http://www.nefel.com/articles/article_detail.asp?RubricNr=31&ArticleNr=303
46. Mêjûya Kurdistanê; http://www.geocities.com/ba-hoz_k/
47. Alfebêta Erebî û Zimanê Kurdî, Zerdeþt Haco;http://www.geocities.com/bahoz_k/
48. Êzdiyatî, Xanna Omerxalî; www.ezdixane.com49. Celadet Bedirxan û Zimanê Kurdî, Amed Tîgrîs;
www.amidakurd.com50. Di Kurmancî De Qertafên Bêjesaz, Samî Berbang;
www.amidakurd.com51. Dîrok û Ziman, Amed Tîgrîs; www.amidakurd.com52. Rûpelek Ji Dengnasiya Dîrokî Ya Zimanê Kurdî, Mic-
hael L. Chyet; www.amidakurd.com
482
53. Zimanê Standard û Zimanê Akademîk, Amed Tîgrîs;www.amidakurd.com
54. Bi Riya Tewangê Pêkanîna Xwedîtiyê, Samî Berbang;www.amidakurd.com
55. Peyvên Ku Zayenda Wan Nêr Lê Wekî Mê Tên Tewan-din, Zana Farqînî; www.amidakurd.com
56. Bibliografiya Nivîsarên Li ser Zimanê Kurdî, NewzadHirorî; www.nefel.com
57. Ziman, Nirx û Dejenerasyon (1), Felat Arda;www.amidakurd.com
58. Turco-Iranian Language Contact: The case of Kur-manji, Christiane Bulut; http://www.cogs-c i . ed .ac .uk/%7Es iamakr/Kurd ish/KURDI -CA/1999/JUN/iran-turk-contact.html
59. Hawrami/Dimili as Middle Kurdish; Siamak R. Durro-ei,
http://www.cogsci.ed.ac.uk/%7Esiamakr/Kur -dish/Stand/Hawrami/Hawrami.html
60. Etymology of Barzan, Siamak R. Durroei;http://www.cogsci.ed.ac.uk/%7Esiamakr/Kur-dish/KURDICA/1999/DEC/barzan.html
61. Gelo Kêþeya Neaxaftina Kurdî Ya Li Bakur Çi Ye? Mi-hemed Elî; http://www.avestakurd.net
62. Ol û Neteweya Kurd Di Þûna Îslamê De, Muhemed Sa-diq; wergêr: Îsmet Kiliçarslan, kovara Nûbûn, hejmar:71, rûpel: 18, (www.eduhok.com)
63. Ziman û Nivîsara Kurdî, Nezîr Silo; www.pen-kurd.org
64. Derbarê Pêrkîtên /bi/ û /bê/yê De, Zana Farqînî;www.amidakurd.com
65. Di Kurdî De Cure û Avaniya Lêkeran, Zana Farqînî;www.amidakurd.com
66. Peyv û Hiþmendî, Cîhan Roj; http: //www. mehna-me.cjb.net
67. Qanatê Kurdo : Alhilgirê Kurdnasiya Sovyetê, TosinêReþîd; www.micagitk.com
68. Di Zimên De Rola Zarava û Devikan, Zana Farqînî;www.rojev.com
483
69. Zeyî (I-II), Zana Farqînî;http://www.rojev.com/news.asp?id=1361
70. Kurd, Kird, Kirdasî, Zana Farqînî; http://www.rojev.com/news.asp?id=1361
71. Dengbêj û Dengbêjî, Zana Farqînî,; http://www.rojev.com/news.asp?id=136172. Zimanê Bav û Kalan, Zana Farqînî; http://www.rojev.com/news.asp?id=136173. Berhemeke Balkêþ, Zana Farqînî;http://www.rojev.com/news.asp?id=1361
74. Ziman û Raborî, Zana Farqînî;http://www.rojev.com/news.asp?id=1361
75. Vekît, Zana Farqînî;http://www.rojev.com/news.asp?id=1361 76. Psikolojî û Ziman-Bandora Psikolojiya Zimên Li Ser Ci-
vakê, Dr. Îlhan Kizilirmak; kovara Pêl, h: 2http://www.rojava.net/DrilhanKizilhan18.05.2005.htm77. The Impact of Kurdish on Baby Talk Vocabulary of Je-
wish Neo-Armaic, Yona Sabar; http://www.cogs-c i . ed .ac .uk/%7Es iamakr/Kurd ish/KURDI -CA/2000/MAY/saber.html
78. Qurana Wergerandî, An Guherandî, Jan Dost;www.tirej.com
79. Zaza, Soran, Kurmanc û Dîalektên Zimên, Serdar Ro-þan; www.nefel.com
80. Ferqa Di Navbera /ko/, /ku/ û /kû/ de, Arif Zêrevan;www.nefel.com
81. Yê Ku Mirovî Dibîne û Pirsa Tewanga Bi /î/yê, NewzadHirorî; www.nefel.com
82. Rastiya /dê/yê û Rastnivîsa Wê, Newzad Hirorî;www.nefel.com
83. Piranî û Piraliya Di Avakirina Kurmanciya Standardde (I), Newzad Hirorî; www.nefel.com
84. Kê Alfabeya Soranî Çêkiriye?, Newzad Hirorî;www.nefel.com
85. Behdînî Di Navbera Soranîkirin û Kurmancîbûnê De;Newzad Hirorî, www.nefel.com
86. Rewþa Zimanê Kurdî Li Îraqê, Newzad Hirorî;
484
www.nefel.com87. Peyv û Nîjad, Xelat Baedrî, Dengê Laliþê, hejmar: 2988. Ji Pirsgirêkên Rêzimanî Raweya Neyînî, Reþo Zîlan;
Kurmancî, hejmar: 5, 1989. (www.institekurde.org)89. Kurdish Language; http://en.wikipedia.org/wi-
ki/Kurdish_language#Grammar#Grammar90. Felsefe û Ola Êzidiyan, Pîr Memo Osman, wergêr: Xelîl
Duhokî; kovara Çirayê, hejmar: 13, 198891. 24'e Nîsanê û Çend Têbiniyên Kurt, Polat Can;
http://www.micagitk.com/kurdi/Gotar%20Nirxan-din/24nisan.htm
92. Rola Wêjeya Devkî Di Hebûna Kurdan De û Rewþa Îro(I-II), Nusret Kurt; www.pen-kurd.org
93. Edebiyata Kurdî Li Zimanê Xwe Digere, Yaqûb Þafak;[email protected]
94. Rastnivîsa Lêkera /bûn/ê; Kurmancî, hejmar: 3,1988.
95. Ji Pirsên Gramera Kurdî, Mîr Celadet Bedirxan-RogerLescot; Kurmancî, hejmar: 4, 1989. (www.institekur-de.org)
96. Bêjeyên Ku Cihan Nîþan Didin, Musa Kaval; Kur-mancî, hejmar: 4, 1989. (www.institekurde.org)
97. Lêkerên Hevedudanî, Rojen Barnas, Kurmancî; hej-mar: 5, 1989. (www.institekurde.org)
98. Li Ser Rastnivîsa Çend Tiþtan (I-II), Reþo Zîlan; Kur-mancî, hejmar: 7 û 9, 1990. (www.institekurde.org)
99. Termên Rêzimanî (I-V), Rojen Barnas; Kurmancî, hej-mar: 9 û 10-13 1990 û 1992, 1993. (www.institekur-de.org)
100. Ferhengoka Pehlewî û Kurmancî (I-IV), Rojen Bar-nas; Kurmancî, hejmar: 14-18, 1994-1996. (www.insti-tekurde.org)
101. Devoka Hekariyê, Rojan Hazim; Kurmancî, hejmar:14-15, 1994. (www.institekurde.org)
102. Çend Pirsên Rastnivîsînê (I-III), Reþo Zîlan; Kurmancî,hejmar: 16 û 19-20 1995-1996. (www.institekurde.org)
103. Devoka Qerejdaxê (I-XI), Mehmûd Lewendî; Kur-mancî, hejmar: 16-28, 1995-2001. (www.institekur-
485
de.org)104. Çend Þaþiyên Rêzimanî, Michael L. Chyet; Kurmancî,
hejmar: 24, 1998. (www.institekurde.org)105. Peyvên Kurdî Di Zimanên Cîran de (I-V), Reþo Zîlan-
Behroz Þucaî; Kurmancî, hejmar: 26-30, 1999-2001.(www.institekurde.org)
106. Zimanê Partî, Behroz Þucaî; Kurmancî, hejmar: 28,2001. (www.institekurde.org)
107. Devoka Botî (I-III), Cemal Onursal; Kurmancî, hej-mar: 28-30, 2001. (www.institekurde.org)
108. Devoka Kurdên Qefqasyayê, Têmûrê Xelîl; Kur-mancî, hejmar: 29, 2001. (www.institekurde.org)
109. Ferhenga Partî-Kurdî (I-III), Behroz Þucaî; Kurmancî,hejmar: 28-30, 2001. (www.institekurde.org)
110. Ji Bo Reforma Alfabeya Latînî, Ramanên Li Ser Pêþe-roja Zimanê Kurdî, I. Þerîf Wanly; Lêkolîn, hejmar: 1,1995.
111. Guhertinên Ziman û Zaravan, Fêrgîn Melîk Aykoç;Lêkolîn, hejmar: 1, 1995.
112. Kurmanciya Jorîn û Kurmanciya Navîn, KurdistanMukriyanî; Lêkolîn, hejmar: 1, 1995.
113. Di Heqê Rewþa Zaravazaniya Kurdî De, Zerê Yosu-pova; Lêkolîn, hejmar: 1, 1995.
114. Zaraveyên Kurdî, L. Jandîl; Lêkolîn, hejmar: 1,1995.
115. Bindestiya Çanda Kurdî û Encamên Guhertinên Wê,Selahattin Soro; Lêkolîn, hejmar: 2, 1996.
116. Di warê Zimanê Kurdî De, I. Nasso; Lêkolîn, hejmar:4, 1997.
117. Hin Beþên ,Rêzimên, Huseyin Kartal; Lêkolîn, hej-mar: 5, 1997.
118. Têgînên Rêzimên, Fêrgîn Melîk Aykoç; Lêkolîn, hej-mar: 5, 1997.
119. Bingeha Leksîkolojîk û Morfolojîk a Pêþketinê,Yaqûp Karademîr; http://www.netkurd.com/nivi-sar.asp?yazid=33&id=177
120. Leksîk û Pêþketina Zimên, Yaqûp Karademîr;http://www.netkurd.com/nivisar.asp?id=155&ya-
486
zid=33121. Zimanasî û Zimanzanî (I-II), Yaqûp Karademîr;
http://www.netkurd.com/nivisar.asp?id=107&ya-zid=33 û http://www.netkurd.com/nivisar.asp?id=63&ya-zid=33
122. Ziman û Civata Zimên (I-II), Yaqûp Karademîr;www.netkurd.com
123. Senkronî û Dîakronî, Yaqûp Karademîr;www.netkurd.com
124. Zimanê Avestayî; www.wikipedia.org125. Di Danîna Rênivîsê De Pevekirin û Cûdakirin, Berzo
Mehmûd; kovara Pênûs, hejmar: 17, 2005, [email protected]
126. Hetanî Kurd Nebin Xwedî û Serwerên Welatê Xwe, Zi-manê Wan Jî Nabe Zimanekî Serdest, Zana Farqînî; ko-vara Agirî, hejmar: 38, 2006.
127. Hunera Gotinê, Lokman Polat; kovara Pênûsê, hej-mar: 15, 2003. www.efrin.net/penus
128. Nexweþiya Zimanzaniya Kurdî û Herêmayî, HesenÎrandost; http://www.efrin.net/penus/index/old/pe-nus12/hesen_irandost.htm
129. Bingehên Gotinê (VII-IX), Keça Kurd; www.ef-rin.net/penus
130. Axaftina Amedê, 14 Reþemî 2005, Noam Chomsky;www.znet.com
131. Divê Pîvan Kurdayetî Be, Dr. Kamiran Bêkes; Pênûs,hejmar: 15, www.efrin.net/penus
132. Di Edebiyatê Forma "Ez", Lokman Polat; www.ef-rin.net/penus
133. Kurdistan Bingeha Þaristaniyê Ye, Bavê Barzan;www.efrin.net/penus
134. Hevokên Zimanê Me (I-IV) Nizamettin Akkurt;www.pen-kurd.org
135. Rewþa Wêjeya Kurdî Li Ewrûpayê, Mustefa Reþîd;www.pen-kurd.org
136. Rewþa Zimanê Kurdî Li Bakur, Hesen Kaya;www.pen-kurd.org
487
137. Taybetmendiyên Zaravayê Kurdaxê, Cankurd;www.pen-kurd.org
138. Çand û Wêjeya Kurdî û Sedemên Lipaþmayîna Wê;Îkram Balekanî, www.pen-kurd.org
139. Eyaleta Kurdistanê a Li Îranê, Îkram Balekanî;www.pen-kurd.org
140. Welatê Kurdan û Gelê Kurd Bi Çavên Helmuht vonMoltke, Dr. Kemal Sîdo-Kurdaxî; www.pen-kurd.org
141. Ji Dîroka Cihûdên Kurdistanê, Dr. Zorab Aloian;www.pen-kurd.org
142. Mijara Tewangê (I-II), Mustefa Reþîd;www.pen-kurd.org
143. Mijara Daçekê (I-II), Mustefa Reþîd;www.pen-kurd.org
144. Mijara Veqetandekê, Mustefa Reþîd;www.pen-kurd.org
145. Tewandina Veqetandekê, Mustefa Reþîd; www.pen-kurd.org
146. Çend Gotin Li Ser Nîþana Ayendeyê, Mustefa Reþîd;www.pen-kurd.org
147. Raman û Ziman, Mustefa Reþîd, www.pen-kurd.org148. Çend Gotin Li Ser Tîpa Dubare Di Zimanê Me, Mus-
tefa Reþîd; www.pen-kurd.org149. Çend Gotin Li Ser Tîpa Kelijandinê Di Zimanê Me De,
Mustefa Reþîd; www.pen-kurd.org150. Qeyda Kurtahiyê Di zimanê Me De; Mustefa Reþîd,
www.pen-kurd.org151. Mêjerê Lêkerê, Mustefa Reþîd; www.pen-kurd.org152. Ziman û Netewe, Pîr Rustem; www.pen-kurd.org153. Kurdish people; http://www.answers.com/topic/kurdish-people
154. Pêþkît û Parkît, Amed Tîgrîs; ji weþanên Medyayê,çapa yekemîn, Stockholm, 2001, e-pirtûkekewww.amidakurd.com’ê ye
155. Gramera Kurmanciyê, C. Bedirxan-Roger Lescot; jiweþanên Enstîtuya Kurdî a Parîsê, çapa dijital, 2001(www.institutkurde.org)
156. Di Vegotina Zimanê Kurdî De Bend û Erka Bendan,
488
H. Huseyîn Deniz; http://www.pen-kurd.org/157. Çend Têbînî Li Ser Zimanê Stranê, Rexne Li Ser Ber-
hemê Dawiyê ê Stranbêj Diyar "Oxir Be Oður", KakþarOremar; http://www.pen-kurd.org/
157. Di Danûstandina Zanyarî De Der Bareyê Zanistê,Rexnegiriyê û Hinekî Jî Toreyê; Ezîzê Cawo;http://www.pen-kurd.org/
158. Bersiveke Piþtgiriyê Ji Bo Nivîsa Birêz Ezîzê Cawo, He-sen Huseyin Deniz; http://www.pen-kurd.org/
159. Zimanê Kurdî Xwediyê Taybetmendiyên Li Gorî XweYe, H. Huseyîn Denîz; http://www.pen-kurd.org/
160. Bi Hêviya Yek-kirina Rêzikên Rêzimên û Awayê Rast-nivîsandina Zimanê Kurdî; Hesen Huseyîn Denîz,http://www.pen-kurd.org/
161. Zimanê Wêjeyê, Arþeve Oskan; http://www.pen-kurd.org/
162. Bikaranîna Zimanê Zikmakî Erk û Rûmeta NeteweyîYe, Hesen Huseyin Deniz; http://www.pen-kurd.org/
162. Zimanek û Dewletek, Konê Reþ; http://www.pen-kurd.org/
162. Lêker Ji Aliyê Kiþandinê Ve, Nizamettin Akkurt;http://www.pen-kurd.org/
163. Lêker Ji Aliyê Peywirê Ve, Nizamettin Akkurt;http://www.pen-kurd.org/
164. Lêker Ji Aliyê Avaniyê Ve, Nizamettin Akkurt;http://www.pen-kurd.org/
165. Ji Aliyê Sazbûnê Ve Lêker, Nizamettin Akkurt;http://www.pen-kurd.org/
166. Rastbikaranîna Lêkeran û Rêpîvanên Wan, Nizamet-tin Akkurt; http://www.pen-kurd.org/
167. Zimanê Kurdî û Avjeniya Serbest Di Nava TîpênLatînî De, Dr. Zara Brahîm; http://www.pen-kurd.org/
168. Rola Wêjeya Devkî Di Hebûna Kurdan De û RewþaÎro -II- , Nusret Kurt; http://www.pen-kurd.org/
169. Xwenavkirina Kurdan Di Hêla Êtnîk û Zimên Da,Prof. Zera Ûsiv; kovara Roja Nû, hejmar: 103,http://www.rojanu.org/
170. Zimanê Stranan, Mehmet Bayrak;
489
, http://www.rojanu.org/ 171. Sê Þairên Kurd Ên Mezin Di Þiêra Dîwanê Da: Fuzûlî,
Nefî, Nabî; Mehmet Bayrak; http://www.rojanu.org/ 172. Kakilê Edebîyata Kurdî a Nivîskî, Prof. Zera Ûsiv;
http://www.rojanu.org/ 173. Hevpeyvînek Bi Kemal Burkay Ra Li Ser Zimanê
Kurdî, Nuriye Akman; http://www.rojanu.org/174. Gotara Newzad Hirorî Li Ser Behdînî û Kurmancî,
Amedekar:AzAd; http://www.rojanu.org/175. Rewþ û Pêþeroja (Dahatûya) Zimanan û Kurdî,
Silêman Demir ; (Dersa KZK a duyem), http://www.ro-janu.org/
176.Alfabeya Erebî-Kurdî, Newzad Hirorî;www.nefel.com
177. Ji Bo Çi kurdî? Kurdî Ji Bo Çi Hewce ye? Çima DivêEm Bi Kurdî Bipeyivin, Bixwînin û Binivîsin? Em Bi KurdîÇi Ne û Bê Kurdî Em Çi Ne?, Koçka Zimanê Kurdî;http://www.rojanu.org/
178. Kurdên Ku Bi Zimanên Din Dinivîsin Gelo BerhemênWan Wêjeya Kurdî Ne? (KZK-2006.05.17 ),http://www.rojanu.org/
179. Bi Nivîskar Seyîdxan Kurij Re Hevpeyvînek Li SerEdebiyata Kurdî, Hevpeyvin: Latif Epözdemir;http://www.rojanu.org/
180. Hevpeyvîn Bi Wezîrê Perwerdehiyê ê Komara Kurdis-tanê Nemir Menaf Kerîmî re,(31.07.2003 Mihabad),Kakþar Oremar; http://www.rojanu.org/
181. Civaka Sivîl û Rêxistinên Sivîl Yên Kurd, RemezanPertew; http://www.rojanu.org/
182. Pêþkît û Parkît, Amed Tigrîs; www.amidakurd.com(e-pirtuk)
183. Kurdistan, Durûtiya Dezgehên Navnetewî, MemoÞahin; http://www.navkurd.net/rojane/memo%20sahin/me-mo_sahin.htm
184. Hawar Rexneya Kovarên Serdemî Dike!, MihemedHemo;http://www.navkurd.net/rojane/hawar/hawar.htm
490
185. Stranen Zarokan û Hêvî, Ozcan Kaplan; www.nav-kurd.net
186. Di Jîyana Gelan Da Girîngî û Perwerdîya Ziman,Kazým Özdemir; www.navkurd.net
189. Rewþa Zimanê Kurdî, Sîyasetmedar, Rêzan, Rew-þenbîr û Pisporên Kurd, Kazim Ozdemir;www.navkurd.net
190. Serhildanên Gelê Kurd û Berdêla Azadîyê (I-VII), Ka-zim Ozdemir; www.navkurd.net
191. Newala Qesaban, Kazim Ozdemir;www.navkurd.net
192. Hunera Helbestê Careke Din (I-II), Heyder Omer;http://www.efrin.net/cms/kurdi/index.php?opti-on=com_content&task=view&id=98&Itemid=3
193. Nerînek Di Hinin Tîpên Kurdî De, Dr. Xelîl Omer;www.efrin.net
194. Psikolojiya Rexnegiriyê, Dr. Cuwan Batû;http://www.pdk-bakur.com/modules.php?na-me=News&file=article&sid=1016
195. Projeya Destûra Herêma Kurdistanê û Mafê Nete-weyên Din, Selah Bedredîn;http://www.tirej.net/21.10.06.%20Kurdi.%20se-lah%20bedridin.destur.htm
196. Ziman, Cîhan Polat;http://www.micagitk.com/kurdi/ziman/ZIMAN.htm
197. Kurmanji Kurdish Lexicography: a Survey and Dis-cussion, Michael L. Chyet;http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/Pa-pers/lexbib_e.html
198. Kurdbûna Bê Ziman Jî Wekî Skêleta Bê Goþt e, Ned-ret Bilici; www.rojname.com
199. Gorani Influence on Central Kurdish: Substratumor Prestige Borrowing?(1) Michiel Leezenberg;http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/Pa-pers/Leezenberg93/sec1.html http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/Pa-pers/Leezenberg93/sec2.htmlhttp://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/Pa-
491
pers/Leezenberg93/sec3.html200. Kovara Bîrnebûnê (1-31), www.birnebun.com201. Wekîl Mûstafayev û Pirtûka Wî Li Ser Kurdistana Sor
Dr Zorab; http://www.pen-kurd.org/kurdi/zorabalo-ian/zorab-mustefayev.html
202. Nêrîneke Kurt Li Ser Edebiyeta Kurdên Sovyêtê, Es-kerê Boyîk; http://www.demanu.com.tr/kovara-deng/arsiv/sayi63/yazi_06_Eskere_BOYIK.htm
203. Çarenûsa Kurmancî Li Baþûr, Tosinê Reþîd; http ://www.netkurd.com/niv isar .asp?ya -zid=58&id=976
204. Þehîdên Þerê Qerebaxê, Eskerê Boyîk;http://www.mozelan.com/sihiden_qerebaxe_eske-re_boyik.htm
205. Kurdistana Sor, Wekîl Mustafayev; Kovara Hîwa, Çi-leye sala 2002.http://www.micagitk.com/kurdi/Gotar%20Nirxan-din/azerbeycan.htm
205. Stalîn Dijminê Kurdan Bû, Polat CanPolat;http://www.micagitk.com/kurdi/Gotar%20Nirxan-din/stalin.htm
206. Kurtedîroka Kurdên Qefqasyayê, Polat Can;http://www.micagitk.com/kurdi/Gotar%20Nir-xandin/diroka%20ezidiyen%20qafqasya.htm
Ji bo gotin û nifirên pêþiyan:
1. http://ku.wikiquote.org/wiki/Gotinên_pêþiyan_3 Berhevkar: H.Akyol: [email protected]. http://www.kaniya-sipi.de/kurdish/gotine-peshi-
yan.htmBerhevkarê ji kitêba I. I. Sukerman, "Xorasanskî Kur-
mancî", Moskova, 1986, r.227-230 www.xoybun.com3. http://malakurda.com/modules.php?name=Goti-
ne_PesiyanLîsteya4. http://ku.wikipedia.org/wiki/Listeya_bajarên_Kur-
distanê5. http://nergiz.95mb.com/meselok9.htm1.
492
http://www.saradistribution.com/pendipesinan.htm 6. http://www.birnebun.com/candukultur.htm 7. Çend nifir ji kaniya folklora kurdî (I-III), Hesen Kaya;
www.pen-kurd.org
Ji bo ferhenga peyvên înternetê:
Ferhengî IT-Zkurd; (Kurmanciya Jêrîn-KurmanciyaJorîn-Inglîzî) http://www.zkurd.org/proje/ferheng-dev.pl?letter=A&dahatu=belle&tenha=0
Ji bo ferhengên kurdî-bi zimanên biyanî:
A Ferhenga Kurdî-Îngilîzî, Husein Muhamed, http://mehname. cjb.net
B. Amadekar: Erdal Ronahî, www.ferheng.org1. Ferhenga Tirkî-Kurdî 2. Ferhenga Swêdî-Kurdî3. Ferhenga Erebî-Kurdî 4. Ferhenga Kirmanckî-Tirkî5. Ferhenga Frensî-Kurdî 6. Ferhenga Îngilîzî-Kurdî7. Ferhenga Soranî-KurmancîC. Ferhenga Kurdî-Tirkî, Sinan Alptekin, www.alp-
tekîn.deD. Ferhenga Kurdî-Frensî, Mîr Celadet Bedirxan,
www.vateonline.com (hejmar: 1-15)
Ferhengên Spîrêzê:
English-Kurmanji/Kurmancî-Înglîzî,http://www.spirez.org/2006.htm#153
Ferhenga Kamêran, Kamêran Silêman Botî;http://www.spirez.org/2006.htm#152
Ferhenga Qazî Erebî-Kurdî/Kurdî-Erebî;http://www.spirez.org/2007.htm#220
Ferhenga Gotinên Pêþiyan; http://www.spirez.org/2006.htm#180
Ferhenga Gulî, Mesûd Xalid Gulî; http://www.spirez.org/2002.htm#ferhengagul
493
Ji bo mefhûmên îslamî:
1. Wateyên Qurana Pîroz, Husein Muhamed;http: //mehname. cjb.net
2. Wateyên Qurana Pîroz; www.quran.al-shia.com (bi kurdiya jêrîn û jorîn)
Ji bo Ferhenga Erdnîgariyê a Kurmancî:
http://www.geocities.com/mamoste/Erdnigari/erdni-gari0.htm
ÇAVKANIYÊN ÇAPKIRÎ
1.Nûbehara Biçûkan a Ehmedê Xanî, bi þîroveya Gulza-ra Biçûkan a Ehmedê Hilmî; tê de 846 peyvên kurdîhene û piraniya wan xwerû kurdî ne, þîroveya wê jî bikurdî ye; bi tîpên erebî ye, çap û cihê çapê ne diyar e;ew bi xwe jî ji destnivîsekê hatiye çap kirin.
2. Mîzanuledeb, Mem û Zîn a Ehmedê Xanî; ji çapekedestnivîsê a bi tîpên erebî, cih û dîroka wê ne diyar e.
3. Destana Memê Alan, berhevkar: Roger Lescot; ji we-þanên Avestayê, Stenbol, 1997, çapa yekemîn.
4. Dîwan, Ehmedê Xanî, destnivîseke min a taybet e û bitîpên erebî ye; berhevkar: Mehemedê Îsayê Bazîdî;1977
5.Gulzara Zarokên Kurdan, Îmadedîn Reþpojan ê Bidlîsî;çapa bi tîpên erebî, 1965, cihê çapê ne diyar e û ew bixwe jî ji destnivîsekê hatiye çap kirin.
6. Îrþadulîbad, Xelîfe Ûsivê Bazîdî; çapeke kevn e û me jibo têgihên þerîetê bi kar anî.
7. Kovara Hawarê (1-57); ji weþanên Nûdemê, Stock-holm, 1988.
8. Kovara Kurmancî (1-30); ji weþanên Enstîtuya Kurdîya Parîsê, 1987-2001
494
9. Kovara Lêkolîn (1-7); ji weþanên Enstîtuya Kurdî yaBerlînê, 1995-…
10. Rêziman û Rastnivîsa Zaravayê Kurmancî, SamîTan; ji weþanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, Stenbol,2005, çapa yekemîn.
11. Gramera kurdî, Qanatê Kurdo; ji weþanên Koralê,Stenbol, çapa yekemîn.
12. Ferhenga Biwêjên Kurdî, Osman Toprak; ji weþanênEnstîtuya Kurdî ya Stenbolê, Stenbol, 2005, çapa ye-kem.
13. Ferhenga Gotinên Pêþiyan, Çiya Mazî, ji weþanên El-mayê, Stenbol, 2005, çapa yekemîn.
14. Ferhengoka Dîwana Yekem a Cigerxwîn, Kurdî-Kurdî, Xosro Ebdulahî; kovara Kurmancî, weþanênEnstîtuya Kurdî ya Parîsê, hejmar: 5 havîn 1989
15. Ferhenga Anatomiya Mirovan; kovara Kurmancî, we-þanên Enstîtuya Kurdî ya Parîsê, hejmar: 3 zivistan1988 û hejmar: 5 havîn 1989.
16. Termên Hiqûqî, Mûsa Kaval; kovara Kurmancî, ji we-þanên Enstîtuya Kurdî ya Parîsê, hejmar: 5 havîn 1989
17. Ferhenga Kurdî-Tirkî, Zana Farqînî; ji weþanênEnstîtuya Kurdî ya Stenbolê, Stenbol, 2004, çapa ye-kem.
18. Ferheng, Kurdî-Tirkî/Tirkî-Kurdî, D. Îzolî; ji weþanênDengê, Stenbol, 2004, çapa çaremîn.
19. Ferhengok, Kurdî-Tirkî/Tirkî-Kurdî, Azadiya Welat; jiweþanên Welatê, Stenbol, 2003, çapa çaremîn.
20. Ferheng, Kurdî-Tirkî/Tirkî-Kurdî, Torî; ji weþanênBerfînê, Stenbol, 2004, çapa sêyemîn.
21. Bingehên Rastnivîsandina Kurdiyê, Arif Zêrevan; jiweþanên Nefelê, Stockholm-Swêd, 1997, çapa ye-kemîn.
22. Þopên Bingeha Destpêkî -Substrakt- ya Hindewropî diKurdî de, Ezîz C. Mamoyan, ji weþanên Aramê, Sten-
495
bol, 2005.23. Qetruneda, Îbn Hîþam; Mektebetu Libnan, Beyrût,
1990, çapa yekemîn (ji bo rêzimana erebî).24. Elmucemulwasît, Saziya Zimanê Erebî; Qahire, Misir
(ferehenga erebî-erebî ye; me ji bo peyvên kurdî yênku ketine erebî û yên erebî yên ku ketine kurdiyê bikar aniye)
25. Amûzeþê Zebanê Farisî, Yedulah Semere; ji weþanênBîrîmê, Stenbol, 1993, çapa yekemîn (ji bo rêzimanaFarisî).
26. Zimanî kurdî we rayeþkerdinî coxrafî î zarawekanî,Fuad Heme Xurþîd; Bexda, 1983.
27. A Short Grammar of Kurmanji, Baran Rizgar; Kur-dish-English English-Kurdish dictionary, London,1993.
28. Ferhanga Berîkê, Kurdî-Tirkî/Tirkî-Kurdî, ji weþanênDozê, çapa sêyemîn-2006, Stenbol.
29. Ferheng, Kurmancî-Dimilî-Tirkî/Tirkî-Dimilî-Kur-mancî, Seîd Veroj, ji weþanên Warê, çapa yekemîn-2003, Stenbol
30. Ferhenga Biwêjan, Þexmûs Aslan; çapa yekemîn,2005, Amed
31. Ferhenga Gotinên Pêþiyan, Þexmûs Aslan; çapa ye-kemîn, 2006, Amed
32. Gramera Kirmanckî, Munzur Çem; ji weþanênDengê, çapa yekemîn, 2003, Stenbol.
33. Folklorê Ma Ra Çend Numûney, Malmisanij; çapaduyemîn, 2000, Stenbol
34.Kurtler -Bir El Kitabi- Mahrdad R. Izady; ji we-þanên Dozê, çapa yekemîn, 2004, Stenbol.
35.New Riverside Dictionary II, Hughton Mifflin editi-on, 1985, New York, USA.
36. Ferheng-Vajname,Kurmancî-Hewramanî-Dimilî-Senendajî, Seîd Verroj, Abdurrahman Uçaman, ji we-þanên Warê, çapa yekemîn, 2002, Stenbol 37. Ferhengoka kurdî bi kurdî ya ku Cankurd ji
Çîrokên Kurmancî yên Aleksander Jaba re amade
kiriye ji weþanên Çanda Nûjen, çapa yekem, 2000,Stockholm.
38. Anatomiya Bedena Mirovan, Bijîjkê Alîkar HuseyinBektaþ, ji weþanên Dengê, 2004, Stenbol.
496