felsefe karışık

7/31/2019 felsefe kark

1/103

Varlk ve

z

1 2 3 4 5

(0 Oy)

Prof. Dr. Murtaza KORLAELCuma, 06 Mart 2009

Okunma: 66 kez

Varlk problemi felsefenin enMarcel (1839 - 1973), le Mystbelirtiyor: "Bu ikinci sernin bkenannda gezinen kimseyi yaher eye ramen baz uurumlkesinlikle engebeli bir blged

nedir? ( www.genbilim.com )

Varlk problemi felsefenin enMarcel (1839 - 1973), le Mystbelirtiyor: "Bu ikinci sernin bkenannda gezinen kimseyi yaher eye ramen baz uurumlkesinlikle engebeli bir blgednedir? Bu defa, pek tabi olaraVarlk'tr."

Bu ba dndrc ve girdaplanalizleriyle ie balamak geraklamak nem arz ediyor. Bmanalarn belirtmek yararl oVarlk; (Fr. tre), (Alm. Sein,Trk. Vcut) kelimeleri ile be

I- Genel anlamda:

Herhangi bir ekilde bir varol

olanlarn btndr. Bir anlaalan en genel kavram.

nemli ve g problemlerinden biridir. Bu dre de l'Etre {Varln Srr) isimli eserinin ialangcnda, dey olarak inmeye mecbur oalayan ba dnmesi heyecann yayorum.

ardan uzakta, birok tuzaktan kanmaya meilerlerken, bu defa dalmaya mecbur olduu

nemli ve g problemlerinden biridir. Bu dre de l'Etre {Varln Srr) isimli eserinin ialangcnda, dey olarak inmeye mecbur oalayan ba dnmesi heyecann yayorum.

ardan uzakta, birok tuzaktan kanmaya meilerlerken, bu defa dalmaya mecbur olduu

k, zerinde kendimizi sorgulayacamz bu

problemde dengeli admlarla ilerleyebilmekkiyor. Bunun iin de varlk probleminin tem

unlar varlk, z ve varolutur. Bu kavramlarlacaktr.

Dasein, Seindes, Wesen), (Ing. Being), (Lat.irtilen bu kavram u anlamlar ifade etmekte

a sahipmi gibi dnlen her ey. "Varlk:

da da var olann varlnn ifadesidir." Bt

rumu Gabrielinci cildinde yleduu bir uurumunyle ise, geen yl,bur olduumuz veuz bu uurum

rumu Gabrielinci cildinde yleduu bir uurumunyle ise, geen yl,bur olduumuz veuz bu uurum

ey, olduu gibi

in nce kavramel kavramn

ncelikle lgat

Essere), (Eskidir:

Bir anlamda var

varlklar iine


2/103

II- Soyut anlamda:

1- Var olmak olgusu. "Yalnz elle tutulup ve gzle grlen eylere var demek yanltr. nkbakas zerinde etki yapan her ey, her kuvvet ayn derecede vardr." Sadece dncede var

olan bu varlk tr "uzay - zaman ddr, duyularla alglanamaz, elle tutulur gerekliiyoktur." Metafiziin, deerlerin, matematik ve mantn kavramlar bu trdendir.

2- Dncede var olan, fakat dncenin dnda gerek varl olmayan her eit objeyeverilen isim.

III- Somut anlamda:

1- Gerek olarak var olan eylere verilen isim. "Bizde gerek ve hakk olarak var olan her eyMkemmel ve sonsuz varlktan gelir."

2- Bir gereklie sahip olan ey.

3- Gereklik.

4- Dnyada var olmann durumu, art, varlk biimi.

5- "Bilinten bamsz olarak var olan objektif dnyay, maddeyi belirten felsefi kavram."

Varlk kavramna verilen baz anlamlan belirttikten sonra konumuzun ikinci nemli kavramolan "z" kavramn da yine lgat manalar ile yle ifade edebiliriz: z, (Fr. Essence), (Alm.Wesen), (ng. Essence), (Lat. Essenza), (Esk. Trk. Mahiyet) kelimeleri ile dile getirilen bukelime yle anlamlandrlr:

A-1- Araza muhalefet ile metafizik olarak: Sadece geici ve yzeysel bir ekilde ulalandeiikliklere zt olarak, varln temelini oluturduu dnlen ey.

2-likilerin deimesi ve arz deiiklikler ortamnda varln srdren zelliklerin tm;"Tanr'da z, hibir zaman varolutan ayrt edilmez."

3- "Varln asln kuran ey, temel zellik. , ekirdek. Fizik tesinin konusu olarak:Kendinde varlk."

4- Bir eyin kendisiyle var olduu ve onu baka eylerden ayrt ettiren zellik.

B-1- (ster metafizik olsun, isterse tecrb olsun) varolua ve varlk olgusuna kart birvarln tabiatn oluturan ey.

2- Bir eyi (baka bir ey deil), var olduu ey yapan zellik.

3- "Her varln mahiyeti, onun doas gerei olduu eydir. (...) Her varln mahiyeti onunbireysel ve belirli zdr.

4- Arazn (accident) tersine, varln temeli, eylerin i tabiat. Varoluun tersine, var olmakolgusuna muhalif bir varln tabiat.


3/103

C- Mantk olarak:

1- Kavrama anlamda, bir dnce objesini belirleyen zelliklerin (dtermination) tm.

2- Nominalist anlamda, z yoktur, fakat realistler ve kavramalar, bu ismi sadece bir kelimeyleifade edilmi zellikler btn olarak isimlendirdiler. Donmu olarak zn koruyan, fakatbir kez eridiinde onu kaybeden buz rneinde olduu gibi. Varlk ve z kavramlarnnaklamalarndan sonra varlk probleminin nemli kavramlarndan biri olduunu yukardabelirttiimiz Varolu kavramn, ayn ekilde ele alrsak unlar syleyebiliriz:

Varolu; (Fr. Existence), (Alm. Existenz, Dasein), (Lat. Existentia). (ing. Existence), (EskiTrk. Mevcudiyet) kelimeleri ile dile getirilen bu deyim u anlamlara gelmektedir:

1- Kendiliinden varolu, yani (ister gncel bilgi olsun, isterse mmkn btn bilgiler olsun)bilgiden bamsz var olmak olgusu.

2- Tecrbede varolu, yani benim (moi) uurunda veya alglamasnda gncel olarak, istersegncel olmamasna ramen zorunlu var oluun objesi olarak allm olsun, var olmannolgusu.

Bu iki anlamda kelime, bir taraftan, varln tabiatna ait var olmak olgusu olarak ze; diertaraftan inkarn dorulanmas olarak hilie kart oluyor.

3- Gl bir anlamda: Soyutlamalarn ve her teorinin aksine yaayan veya yaanmgereklik.

4- "Var olan, geree dayal olarak var olan, gerek varlk; zn kart, bir eyin ne olduu,nasl olduu deil, var olduu olgusu. yle veya byle biim alm her trl zelliklerindnda burada olma, nitelike belirlenmemi salt var olma. Dar anlamda, uzay ve zamanca,burada ve imdi var olan. (Dncel nesnelere ve Tanr'ya uygulanmaz.)"

5- "Deiebilir eylerin karlkl aksiyon ve ballk iindeki btn eitlilii."

6- Var olan eyin hali.

7- zn, yani bir eyin neden var olduunun gncellii.

Belirtmeye altmz son iki kavram arasnda bir iliki var mdr? Eer varsa bu durumnasl zlr? Bu konu zerinde yaplan almalar nasl sonulanmtr? z ile varoluubirbirinden ayrlmayan varlk var mdr? Daha da oaltlabilecek bu gibi sorulara cevapverebilmek iin nce zle varolu arasndaki ilikiden bahsetmek yararl olacaktr.

zle varolu arasnda, g ile fiil arasndaki iliki gibi bir iliki vardr. Kontenjan varlklardageerli olan bu durum Tanr iin sz konusu deildir. Tanr'da varolu ile z birbirindenayrlmaz. Tanr en Yce ve en yksek derecede Varlk'tr. Ayn zamanda Tanr en Ycez'dr. O, en mkemmel Varlk'n zdr, zorunlu olarak Var Olardr. "Aksine yaratlmvarlklarda, z, varoluu iermez, nk kontenjan olduklarndan onlar daima var olmadlar

ve var olmamaya da muktedir olamayacaklardr. Varolu onlarda, ze yaplm arz birilvedir. Var olmalar iin Tanr'nn, onlarn imkann fiil haline evirmesi gerekir; oysa ki


4/103

Tanr, kendinde Varlk, Zorunlu Varlk olduu iin, bir nedene sahip olamaz, var olmamayada sahip olamaz: O'nun z' ve Varlk' zdetirler."

Prof. Dr. Necati ner'e gre "var olan iki trldr: Birisi yaratan varlk, dieri yaratlanvarlktr. Yaratan varlk yani Allah, tektir, ezelden beri var olup yok olmayandr. Yaratlan

varlk oktur. (...) Yaratlan varlk kavramna aklk getirmek iin nelik (mahiyet) vegereklikten bahsetmek gerekir. slam mantklar bu iki terimi yle aklarlar: Birikavramn zihindeki tasavvuru, onun nelii (mahiyeti), buna tekabl eden zihin dndakifertler ise onun gerekliidir. Mesela insan kavramnn neiii onun zihindeki tasavvuru,gereklii ise zihin dndaki fertleridir."

zler ilhi zihinde var olanlar olarak deimez ve zorunludurlar. z olarak adan oluangen daima byledir. Ayn ekilde gen daima kenarl olacaktr. eylerin znoluturan tekler deimezler. Mesel insan ruhundaki teklik, basitlik, manevlik, lmszlkbyledir. Fakat fiillerle ilgili hususlar deikendirler: Duyarllk, zeka, irde, ruh aktivitesininbu formlar deiikliklere baldrlar.

Mmkn z ile onun varoluu arasnda gerek bir farkn var olup olmad skolastik dnemdeok tartlmtr. Thomasc okul gerek farkn lehinde olurken, Fransisken Okul bilkuvvefarkla yetiniyor.

Gerek fark reddedenlere gre, hem gerek hem de kendi basma var olmayan bir zdenbahsetmek eliiktir. Eer z gerek ise, kabul edildii gibi, kendi z gereklii ile zatenyokluun dnda kalr. Eer z, kendi gereklii ile yokluun dmdaysa, bu da onun kendibana var olmas demektir.

Reddedilen gerek fark, bilkuvve fark veya gereklikte yetersiz neden fark olarak devamediyor. lkin, gerek z ile varolu arasnda bir neden fark vardr. z kavram, bir eyin neile, "olduu gibi var olduuna" iaret eder. Varolu kavram ise, ne ile, yokluktan varolduuna iaret eder.

"Bu ayrm gereklikte bir temele sahiptir, yani gereklik, zihne, ayrt etme frsatn salyor.Burada temel, sonlu zn kontenjan, yani zorunlu olarak var olmayan olduundan ibarettir.zn, varolutan bamsz olarak anlalabilmesi buradan geliyor. Bil kuvve ayrm, Tanr ileyaratklar ayrt etmek iin yeterlidir, nk Tanr'da varolu kavram zdr. O var olmamayamuktedir deildir; O, zorunlu Varlk'tr. Aksine yaratklarda, varolu kavram arzdir: Onlarvar olabilirler veya var olmayabilirler; bunlar kontenjan varlklardr."

Gerek fark kabul edenler dierlerine kar u fikirleri ileri sryorlar: Eer z ve varolu birtek ve ayn gereklik olursa, her yaratn varl, Tanr'nn varl gibi olacaktr. Diertaraftan eer fark kabul edilmezse, gcn fiile ait olduu gibi, z de varolua ait olacaktr.

Bu iki okul arasnda uzlatrc bir gr olarak kabul edilebilecek akla uygun fikri, iyi birThomasc olan Dominique Soto ortaya koyuyor: "z ile varolu arasndaki gerek fark kabuletmek veya reddetmek, olduka byk bir neme sahip deildir, yeter ki bizim ile Tanrarasndaki fark inkar edilmesin, yle ki, varolu Tanr'da zdr, fakat yaratklarda deil."

Orta a Skolastik Felsefesine etkisi aka bilinen Farabi (872 - 950)ye gre "z varlk

deildir. Varlk zde ierilmi deildir. Eer bir eyin varl znn kurucu bir unsuruolsayd, o eyin z hakkndaki tasavvurumuz, varl hakkndaki tasavvurumuz olmakszn


5/103

eksik olurdu. Ayrca yine varlbilgimizden, varl hakknda

Varlk ve

z II

1 2 3 4 5

(0 Oy)

Prof. Dr. Murtaza KORLAELCuma, 06 Mart 2009

Okunma: 42 kez

u halde yaratlm varlklardgelip geici bir arazdr. u ha

zorundadrlar. Bu nedende iseyaratlm varlklar iin sz ksz konusu olur." ( www.genb

Gazl (1050 - 1111)'ye gre,bizatihi mevcuttur. GrldGazl, yaratlm varlklar iiolamaz. (...) Mahiyetsiz ve havarlklarn, varlklarn elde e

Bir materyalist felsefe szl

yledir: "z ve grn katez' ya ideal (Platon'un "idelebilinemez ey olarak (bak. Kaarasnda bir aynm yapmannduyumla zdeletirirler ve ongrn bir btndr; grn bana grnler de olamaz.

z ve Grnn btnl,(ya da bir bakma) z olan eygelebildii gibi; bir zaman g

Metafizie kar, z'n deie

k, zn iinde, onun bir sfat olsa idi, bir ei bilgimizin kmas gerekirdi. (...)

varlk, zden ayn, onun dnda olan bir eylde bu varlklar, bu araz, baka bir nedenden

z ve varlk bir ve ayn ey olmak zorundadnusu olan z ve varlk ayrm ve neden ihtiilim.com )

ilk varln hakikat ve mahiyeti vardr. Bu hagibi Allah iin varlk z ayrm olmayaca

n de yle diyor: "Hadis olan eyada mahiyetikatsiz varlk dnlemez." z ve varl aebilmeleri iin Yaratan'a ihtiyalar) vardr.

nde z ve varolu hakkndaki dncenin dil

orilerinin tahrife uram grnlerini eleri", Hegel'in "mutlak ide"si gibi) bir ey olart; Agnostisizm) ele alrlar; ya da objenin zbjektifliini ilan ederler (bak. Dewy, Lewiu btnyle inkar ederler (bak.Mach, Fenomlerden yoksun "saf bir z olmayaca gibi, ...)

unlarn birbirlerine geimelerinde apak g, baka bir zaman (ya da baka bir bakma) gn olan ey de, baka bir zaman z haline

bilirliini kabul eden diyalektik materyalizm

in z hakkndaki

dir. Yani onunalmak

r; Aksi takdirdeac onun iin de

kikatin, vcudu ifade eden, varln sebebiyr olan yaratlm

e getirilii ise

lan idealistler,k, ya objektif' ile grn); ya da grnenalizm). z ileden ayr, bal

rnr. Bir zamanrn halinegelebilir."

in, basite


6/103

indirgemeci clz grn belirttikten sonra varlk hakkndaki grleri belirtmenin zamangeldiini dnyorum.

Bu g problemin zmnde salam admlarla ilerlemek iin, henz daha nceleregidemediimizden ilkin Antik Felsefeyle, Parmenides (544 - 450) ile ie balamak

gerekecektir. Parmenides'in grlerine gemeden nce onu etkileyen, bir bakma hocasXanophanes (Vl)'in Tanr hakkndaki grne yer vermek gerekir. Btn eski efsanelerireddeden Xanophahes, "ilahlara ktlk, zina ve yalanclk gibi insan reziletlerini isnateyledikleri iin Homeros (IX) ve Hesiodos (VlII)'a hcum eder." Bunlar, "eer kzler veaslanlar da resim yapabilselerdi, kendi tanrlarn kz ve aslan eklinde izerlerdi," diyerekeletirir.

Xanophanes'e gre en byk olan Tanr, ne d grnm ne de dnceleriyle fanilerebenzer. O, "btn semi, btn basar, btn ruhtur. Hibir zahmete duar olmakszn kuvvet-imanevisi ile her eyi harekete getirir. (...) bu uluhiyet hareket etmez, mevkiini tebdil etmez,zatnda daimdir, birdir ve her eydir." Bu ekildeki fikirleriyle felsef bir monizme erien

Xanophanes, en byk Tann'nn, kainatn oluturulmasnda, ikinci derecedeki tanrlaryardma armasn ve arche olarak topra kabul etmekle din monoteizme ulaamayarak,materyalist bir panteizmde kaldn, ak olarak gstermektedir.

Byle bir fikir dnyasnn cereyan ettii bir ortamda yetien Parmenides grlerini, "TabiataDair" ismini tayan manzum bir eserde toplamtr. Bu eserden sadece 155 msra muhafazaedilebilmitir. Bu iirin balang ksmn tekil eden 32 msras, varlk hakknda nemlifikirler ihtiva eder. Parmenides' varlk hakknda tefekkre iten en nemli amil ise adaHerakleitos (576 - 480)'un bu husustaki fikirleri olmutur.

Bilindii gibi Herakleitos'a gre kalc, sabit, deimeyen hibir ey yoktur. Evren bir sretir,bir daimi olutur. Her ey deimektedir, tpk alev ve nehir gibi. Bugn iine girilen nehirsadece grte dnk nehirdir. Bu nedenle bir nehirde iki kez ykanlamaz. Sabit olan tek ey,deiimlerin yasas, her eyin stndeki, eyleri yneten yasadr. Evrende onu yneten birakl, bir logos vardr. Evrene sava hakimdir. Herakleitos'a gre grnler lemi deimezgrnr, gerekler lemi ise devaml deien lemdir.

Parmenides'in varlk ve lem hakkndaki dnceleri ise Herakleitos'un tam aksinedir. Gereklem deimeyen lemdir. Deien lem ise geici olan, grnler lemidir. Ona gre varvardr, yok ise yoktur; bunun ikisinin karm "olu" diye bir ey olamaz. Parmenides'in "varolan ey vardr," iddiasndaki "varlk" maddi varlk olarak kabul edenlerin grleri pek de

hakl grnmyor. Burnet (1863 - 1928)'ye gre "var olan ey" Parmenides iin "poplerdilde ncelikle madde veya cisim olarak isimlendirilen eydir; ancak bu baka eylerdenayrlm olarak madde deildir,"

Bu gr tutarl grnmyor. nk Parmenides'in varhk anlaynn yannda bir de Fizikanlay vardr. Filozofun iki lem anlaynn hangi varlklar ihtiva ettii netletirilmedenParmenides'i materyalist gstermek hi de uygun grnmemektedir. Dnr fizk varlkanlaynda andaki madde anlayna uyuyor. Fakat, deimeyen gerek lem iin kabulettii, deimeyen varlk'ta zamannn madd varlk anlaynn dnda kalyor. Zaten onumetafizik dnce mensubu yapann da bu olmas gerekir gibi grnyor.

Gerek varlk tasvirini iirinde yle dile getiriyor Parmenides;


7/103

"Hangi aratrma yollarnn dnleceini yalnz:Biri var olann olduu, var - olmayann olmaddr,Bu inandrma yoludur - doruluun ardndan yrr nk -teki, var - olmama, var - olmamann zorunlu olduudur;Hi bulunmaz olduunu sylyorum sana bu patikann.

Bak aklnla bulunmayann nasl yine de aklla orada olduuna salamca.

Sylemek ve dnmek gerek var - olan'm olduunu; var var olmak,Hi ise yoktur; bunlar dnmeni istiyorum.Hem dilsiz hem krler, aknlar, kararsz kiiler,Var - olmakla olmamay ayn ey sananlar.Hakkndan gelinemez hi var - olmayann var olduunun.

Kalyor daha, o da varln; vardr bu yoldaPek ok iaret, nk domam olduundan yok olamazdr da,Yaps btndr, sarslmaz ve hedefsizdir.

Ne bir kere var idi ne de olacaktr, imdi btn var nk.Bir - olan toplu - ey. Nasl bir dou bulacaksn ona?Sz etmeye ne de dnmemee seni; sylenemez dnlemez nk.

Nasl yok olabilir var - olan yleyse? Nasl doabilir?Doduysa var deildir, ileride doacaksa da yle.Bylece dou snmtr ve lm yok olmutur.Blnmezdir de bir - cins olduundan;htiyaszdr nk; her yandan muhta olurdu byle olmasa.Ayn eydir dnmekle var - olma dncesi.

Bu msralarnda grld gibi Parmenides'in Varlk nazariyesine gre, insan gereeulatran duyumlar deil, akldr. "Duyumlar bize ancak eyann okluunu ve deiikliinibildirir ve bizi aldatr, hakikate ulatran yalnzca akldr yahut tefekkrdr Lapos, Noen),varln varoluunun zarur ve var olmayann varlnn mmteni olduunu takdir ve teslimeden akldr. Zira (Parmenides'in esas iddia ettii ey budur) hakikat varln var olduununve var olmayann yok olduunun bilgisidir. Aldatc grner ise var olmayann da varolduu grnde mndemitir. Yalnz muhakemeden aciz ve mtereddid olan hem kr, hemsar 'ifte kafallar' srs varlk ile yokluun (yani oluun) bir ve ayn ey olduunu beyanve izah eder. (Parmenides'in bu sz ak olaak Herakleitosculara bir telmihtir). Ancak birvarlk tasavvur olunabilir, bir varlk sz konusu edilmedike tefekkr olamaz." Dolaysylayokluktan bahsedilemez.

Parmanides'e gre Varlk zaman ve mekan stdr, yaratlmamtr, yok edilemez, tamdr,ebeddir, ezeldir, her zaman vardr, kesintisiz bir btn olarak vardr. Blnmeyen bu varlkher yerde hazrdr, her yerde kendinin ayndr, kemal sahibidir. Varlk ne oalabilir ne deazalabilir her ey varlkla doludur. Varln dnda bir ey (yokluk veya boluk) olmad iino hareketsizdir.

Parmenides'in yapm olduu varlk tasviri bir bakma bir Mutlak Varlk tasvirine denkdyor. nk zamansz bir Mutlak Varlk tasvir edilirken yle deniliyor:

"Mutlak Varlk btn var olanlar iine alr; hibir yn yoktur. Ba ve sonu yoktur. Bu

anlamda Mutlak Varlk sonsuzdur. ncesi ve sonras olmad iin gemii ve gelecei deolmaz. yle ise zaman yoktur. Mutlak Varlk zamansz varlktr."


8/103

Grld gibi iirinin ilk ksmnda Varlk doktrinini, Varlk'a zararl olduu iin, okluu,deiiklii ve hareketi reddeden rasyonel dnceler zerine kurmaya aba sarf ederekParmenides, bir felsef diyalektiin ve mantkla hareket eden bir metafiziin, Antik Yunandnyas iin, ilk temsilcilerinden biri oluyor. "Hareketi kabul etmeyerek tabiatn mahiyetim

meydana getiren eyi vehim sahasna attndan, o, metafizikten baka bir ilim, a priori istidlalmetafiziinden baka bir metafizik tanmyor."

Parmenides, iirinin ikinci ksmnda fizik anlayn veya grnler lemi ile ilgilidncelerini ortaya koyuyor. Burada, lemin oluumu hakknda, Anaximandros (610 - 546)ve Herakleitos'u hatrlatan bir gr sergileniyor. Alem duyulara gre birbirine muhalif ikiunsura ayrlyor. Bunlar: "Gece yahut souk ile k, ate, scaklk. (...) Kinatn grnrde biroluu, douu vardr, ve bu dou k prensibinin karanlklar prensibi zerinde olan mteakipzaferidir. Btn ekillerin gece anas, k prensibi babasdr. En kk paralarna kadarlem, kendisim meydana getiren iki unsurun izlerini tar. Scak ve souk, aydnlk vekaranlk, her yerde, sabit nispetlerde karm bir haldedir. Kinat, merkezleri ayn olan bir

kreler serisinden mrekkeptir, ve burada, kl ve scak krelerle, karanlk ve souk krelersra ile birbirlerini takip ederler. (...)

Merkez kresi kat ve souktur, fakat bir k ve hayat kresiye evrilmitir. "Aydnlk vescak unsur etki eder, karanlk ve souk unsur etkilenir. Bu iki unsurun kainat oluturankarm, "kainat tedbir ve idare eden bir uluhiyet tarafndan, btn eyann ilk uyarcs olaneros (sevgi eilimi) vastasyla husule getirilir."

Varlk anlay dikkatlice incelendii zaman Parmenides iin, materyalist sfat hi de uygundmemektedir. Filozofun etkilendii Xanophanes ve Pythagoras (580 -500)'n fikir sistemleriincelenip; eletirdii dnce sistemleri deerlendirilirse Parmanides hakknda verilecekhkm, onun, devrinin en iyi metafizikisi olduu biiminde olacaktr. Ancak Emile Brhier(1876 - 1952)'nin ifadesiyle: "Parmenides ile Grek dncesinde birbirine zt iki cereyannbelirdiini gryoruz: Bir tarafta, sezgisel, tecrb, matematik fizii bilmeyen, bu sebeptendolay az popler ve varla az hazr olan yonya pozitivizmi; dier taraftan gereidnceyle kurmay aratran, diyalektie ynelen, dorudan tecrbeye az sempatili, ve busebepten dolay, alglanr eyler sz konusu olduundan beri, efsanelerin dostu, yerini kaderproblemine vermeye hazr, tabi olarak popler ve propaganda zevkine sahip olan, Parmenidesve Pythagoras'n rasyonalizmi. Rasyonalizmin efsanev hayal ile, pozitivizme kar idayanmas, bu dnemin belirli izgisi oluyormu gibi grnyor."

Popper ve BilimFelsefesi

1 2 3 4 5

(0 Oy)


9/103

brahim Kaya

Pazar, 22 ubat 2009Okunma: 293 kez

Karl Popper, Viyana'da 28 Teok fazla dnsel etkisi oldubilinmez, niversite yllar sreitimi ald. Kalfa oldu. ( ww

Ayn yllarda bilim ile szde-Dil kuramcs Karl Bhler'in dedince, kamak zorunda kalp

College'da doent oldu. Ayn

1945 ylnda ngiltere'ye gitti.burada profesrle ykseldi.alma alanlardr. Belki de 1siyaset felsefesiyle ilgilendi.rejimleri eletirdi. Devletleri, ialtnda tutmak gerektiini savEnemies i (Ak Toplum ve DSefaleti) yazd. 17 Eyll 1994'

POPPER VE BLM

Bu yaznn amac, bilim ve simuhtemelen Marx hakkndakigrmezden gelinen Popper'n,ilkeleri ve tmevarm sorununmaddeciliine eletirilerini kaonun ayrntl bir incelemeyi h

1919 ylnn gz aylarnda Po

ki, bilimsel saylsn?" baka bbelirleyici bir lt var mdr?

O dnemde genel kabul grendeneye ve gzleme dayanan igrnmyordu. Yani, A'larnzelliine sahip olduunu bulolduu sonucunu karmak.[2ndeyilerinin her zaman dorRussell'n tmevarmsal d

O, bu sorularla urarken, EdEinstein'n gravitasyon teorisi

muz 1902'de dodu. Avukat olan babasnnve belki de bu etki sayesinde felsefeye ilgi dsnda Viyanal bir usta olan Adalbert Psch't.genbilim.com )

ilim arasndaki farkn ne olduu probleminianmanlnda doktorasn verdi. Naziler AYeni Zelanda'ya yerleti. Yeni Zelanda Cant

kulda felsefe dersleri verdi.

London School of Economics and PoliticalBilim felsefesi, metodoloji, epistemeloji (bil. ve 2. Dnya Savalarndaki korkun olaylaaist Hitler Almanya's ve Komnist Rusyansanlk iin en tehlikeli kurumlar olarak grndu. Bu konuda nl kitaplar The Open So

manlar) ve The Poverty of Historicism i ('te East Croyden'da (Londra) ld.

aset felsefesi alanlarnda ok nemli fikirleriolumsuz eletirileri sebebiyle birok sosyalibilim felsefesi alannda snanabilirlik ve 'yana yaklamn; siyaset felsefesi alannda daa hatlaryla vermeye almak ve dncele

ak ettiini ortaya koymaktr.

per'n kafasnda u sorular geziniyordu: "Bir

r ifadeyle "Bir teorinin bilimsel nitelik veya" "Bilimle szde-bilim birbirinden nasl ayr

'bilimle szde-bilimi ayrt eden bilimin metdktif (tmevarmsal) yandr' dncesi onok farkl koullardaki gzleminden, incelenak ve buradan da var olan btn A'larn B(rnein; ampirik olan astroloji de tmevarolmad ortadadr. Daha gzel bir rnek i

en hindi benzetmesi.)

dington'n Gne tutulmas srasndaki gzlei dorulayan bir biimde akland.[3] "Ente

Popper zerindeydu. Nedendiren 'marangozluk'

zmeye alt.usturya'y igal

erbury University

cience'da alt vei teorisi) balca

a ahit olduu iinibi "totaliter" ve onlar kontroliety and Itsarihselciliin

olan vet tarafndanllanabilirlik'arx'n tarihseline katlmasak da

teori nasl olmal

statsnedilir?"[1]

du, yani onungeerli

n tm A'larn Bzelliine sahipmsaldr ven bkz. Bertrand

lerinin sonularlektel


10/103

gelimemde bugn bile etkisi sren bir eydi yaadmz bu olay" diyen Popper'n kafasndatalar yerine oturmaya balad: bir kuramn bilimsel ltlere uygun olabilmesi iinsnanabilir ve daha nemlisi 'yanllanabilir' olmas gerekirdi.

Bilim insan, kuramn ortaya koyarken, hangi durumlarda ondan vazgeeceini belirtmek

zorundayd. Bilimin ilerlemesi iin bilim insan kuramn korumak amacyla onu dorulamayaalmak yerine, 'yanllamaya' almalyd. rnein; varolan tm kuularn beyaz olduunuileri sren bir kuram dorulamak iin binlerce beyaz kuu bulabilirdik. Bu durumdabilgimizde bir art olmam, bilim yerinde saym olurdu. Ama kurammz 'yanllamaya'alarak, beyaz olmayan bir tek kuu bile bulursak, yeni bir ey renirdik ve bilim ilerlemiolurdu.

Baka bir rnek 'Tanr vardr' nermesi ile ilgiliydi. Popper'n bilim felsefesine gre bu trnermeler de bilimsel aratrmalar iin uygun deildi. nk bu nerme olgusal olaraksnanabilir deildi ve snanabilir olmad iin 'yanllanamazd'. Dolaysyla biz Tanr'nnvarolup olmad hakknda bir yargya varamazdk (bu noktada Popper, mantk

pozitivistlerden ayrlr. Snanabilir olmayan byle bir durumda pozitivistler, "Tanr yoktur"der. Popper ise ne vardr ne de yoktur der; ona gre bir karm yaplamaz).

POPPER VE MARKS ELETRS

Popper'a gre Freud'un psikanaliz, Marx'n tarihsel maddecilik ve Adler'in aalk kompleksikuramlar 'yanllanabilir' deildir. The Open Society and Its Enemies (Ak Toplum veDmanlar) adl kitabnda Marx'n tarihsel maddeciliini eletirmitir.

Temel eletirisine gemeden nce onun Marx'n fikirlerine ve onun toplumsal sorunlarazm aray srasnda ortaya koyduu nemli abalara ne kadar sayg gsterdiini anlamakiin aadaki uzun alnty yapmak zorundayz: "... Marxizm ile karsndaki faizminbenzerlikleri zerinde durmak insana ekici geliyor. Ne var ki, aralarndaki farklargrmezlikten gelmek de byk hakszlk olur. (...) Marx, toplum hayatnn en acil sorunlarnaussal yntemler bulmak iin gerekten drst bir aba gstermitir. Bu abann deeri,gstermeye alacam gibi, geni apta baarsz olmu olmasndan dolay azalmaz. Marxitenlikle almt; her ne kadar ana retilerinde yanld ise de, bouna altsylenemez. O, birok bakmdan gzlerimizi am ve grmz keskinletirmitir. Btnmodern yazarlar, bunun farknda olmasalar bile, Marx'a bireyler borludurlar. Bu zelliklebenim gibi onun retilerine katlmayanlar iin dorudur; ve ben, rnein Platon'u ve Hegel'iele al biimimin, onun etkisinin damgasn tadn itiraf etmeye hazrm."[4]

Bilindii gibi tarihsel maddecilie gre retim aralarndaki gelimeler retim gleriasndan srekli bir deiime neden olur. Bu deiim var olan mlkiyet ilikilerini zorlar vesnf mcadelesine hz kazandrr. Snf mcadelesi ile toplumsal yaplar deiir. Bu deiimtarihte srasyla ilkel komnizm, kleci toplum, feodalizm, kapitalizm, sosyalizm/komnizmgibi be ayr toplum biimi eklinde ortaya kar.[5]

Bu tarihsel bir gelime yasasdr; tarihin dzenli bir ak ve hatta amac olduunu syler.Popper, bu kuramn bilimsel olmadn nk retim aralarnn geliiminin bilimsel bilginingeliiminden ok fazla etkilendiini, bilimsel bilginin ne zaman ve hangi ynde deieceininceden haber vermenin mmkn olmadn bu yzden toplumsal dnmn nasl ve ne

ynde olacana ilikin bir ndeyide bulunmann imkansz olduunu dnr.


11/103

Ona gre toplumlarn be ayrsylemdir) bilimsel temeli olbilimin amacnn sonul dorul

Popper'a gre her yeni bilimse

sonul dorulara ulamak mm

Marx'n dnyay deitirmektemelde byk bir sayg duyaolduunu iddia edebilen bu intekrar okumaya aryor.

Bing Bangn IndaAgnostik Tavr

1 2 3 4 5

(1 Oy)

GenBilim EditorialCumartesi, 10 Ocak 2009

Okunma: 420 kez

nceden belirtildii gibi bilingr veya Tanrnn olmasavunmaz, bunun yerine tmtavr Bunlarn hangisinin doyaklamn bir iddia haline ge

Yani bilinemezci tavr da aktisnrl olarak Ben bilemiyoruhangisinin doru olduu bilin

Maddenin ezeli ve ebedi olamkar cevaptr. nk bilinemyanllanamayacan da savukalan seenein doru olduu

1- Ya Tanrnn varln ink

Hem Tanrnn hem de maddvarln ve maddenin yaratl

yapdan geeceini sylemek (ki bu tmevaayan bir dncedir.[6] Marx'n hatas tarihs

ara ulamak olduunu dnmesidir.

l bilgi karmza yeni sorunlar da beraberin

kn deildir.

onusundaki abalarnn ("aslolan" budur!) h, ama ayn zamanda Marksizm ve faizm arann srad fikirleri bizi Marx' ve kendisin

mezci tavr, Tanrnn var olduu ve madd ve maddenin ezeli olduu gr gibi bu grleri ayn derecede bilinemez olarak nru olduu bilinemez der. Bu da bilinemezcitirir. ( www.genbilim.com )

olarak bir fikrin savunulmasdr, kii eer sm derse bu bir iddia olmaz. Fakat leri srmez demek de bir iddiadr.

ayacann ortaya konmas, ayn zamanda bilzci tavr, bu grlerin dorulanamayacamaktadr. Bu grlerin bir tarafnn yanllanlamn tamaktadr. Bunu yle gsterebi

r eden ve maddenin ezeliliini kabul eden g

enin ezeliliini kabul eden gr dorudur olduunu kabul eden gr dorudur.

msal birel kehanettir;

e getirdiinden

kkn veren, onasnda benzerlikleri hakkn vererek

nin yaratldelli bir griteler. Bilinemezciliin pheci

dece kendisi ilelen klardan

inemezci tavraibi

anmas, geriyeiriz.

r dorudur ya

a da Tanrnn


12/103

2- Maddenin ezeli ve ebedi olmad gsterilerek hem Tanrnn varln inkar eden vemaddenin ezeliliini kabul eden grn yanll (6. Blmde), hem de Hem Tanrnn,hem de maddenin ezeliliini kabul eden grn yanll (7. Blmde) anlalmtr.

3- Demek ki Tanrnn varln ve maddenin yaratlm olduunu kabul eden grdorudur.

Bilinemezci tavr savunanlar birinci maddeye itiraz etmeyeceklerdir. Onlarn itirazlar ikincimaddeyedir. Onlar yanllandn ortaya koyduumuz grlerin yanllanamayacansavunmulardr. Bu yzden, bu kitabn altnc ve yedinci blmlerinde varlan sonularndoruluu, bilinemezci tavr geersiz klmakta ve nc maddede vardmz sonucundoruluunu ispatlamaktadr. Bilinemezci tavra kar bu aklama ile yetinmeden,bilinemezci tavr tarihsel bir perspektifle sunmak ve en nemli temsilcilerine deinmekistiyorum.

ESK YUNANDA BLNEMEZCLK

Bilinemezciliin kkeni Eski Yunana kadar gtrlr ve bu grn fikirleri Sofistlerdenbalanarak aktarlr. Sofistlerin en nls olan Protogoras kesin bilginin mmkn olmadnve insann kendisiyle uramasn sylemitir. nsan her eyin, var olan eylerin varolduklarnn ve var olmayan eylerin var olmadklarnn lsdr Protogorasn nlszdr. Eer Protogoras yaasayd ve bu kitab okuduunuzu grseydi, herhalde bo ilerleuramamanz, bu kitaptaki bo bilgiler yerine kendinizi mutlu etmenin yollarylailgilenmenizi sylerdi. Umarm Protogoras dinlemeden kitab okumaya devamediyorsunuzdur.

Doru ve gvenilir bilgi olmad iddiasnn olas neticelerinden biri, kiinin kendinihayatn merkezine koymasn; hayatn zorluklar ve lm gibi tm konularla kendi gc ileba etmesini sylemek olacaktr. Btn bilinemezciler(agnostikler) ayn hayata bak asnve ahlaki kriterleri savunmamlardr. Fakat Protogoras ve Gorgias gibi, btn deerlerin izafiolduunu, hibir deerin doruluunun bilinemeyeceini savunanlarn; insann, canna vemalna sayg gibi en temel ahlaki kanunlar bile temellendirmeleri mmkn deildir.Bilinemezciliin en temel konularda yanldnn ortaya konmasnn, ahlak gibi hayatn pratikalanyla ilgili bir alanda da deiiklikler yapaca gzden kamamaldr. nk bu temelkonulardaki belirlemeler, ahlaki yarglarn oturtulaca zemini de belirlemekte ve hayatnpratik alann izafiyetten ve nihilist bir karanla giden yoldan kurtarmaktadr. Bu kitapta

ahlak felsefesinin tartmalarna detayl bir ekilde girilmeyecektir, bu aklamayla ama; bukitapta teorik olarak grlen tartmalarn, aslnda gndelik hayatmzda neyi, nasl, niin vene ekilde yapacamzla ilgili pratik sonular da olduuna iaret etmektir.

DAVID HUME VE YETERL EVREN

Her ne kadar bilinemezciliin kkeni ve tarihsel balangc Eski Yunana kadar gtrlse de,bu grn en nl temsilcileri olarak David Hume ve Immanuel Kant gsterilir. Hume, Din

stne isimli kitabnda, ezeli bir Tanr kabul etmek yerine, pekala ezeli bir evren de kabuledilebileceini u ekilde anlatr: Bundan tr, sizin doann ya da sisteminiz uyarnca


13/103

maddi dnyann iinden doduu ideal dnyann Yaratcs saydmz O Varln nedenikonusunda nasl doyurucu bir zme ulaabiliriz... Yok eer bir yerde duracak ve daha ilerigitmeyeceksek, niin oraya kadar gidelim? Niin maddi dnyada durmayalm? Humeun buyaklam materyalist felsefecilerle tamamen ayndr. Aradaki fark, Humeun bu izahlaamacnn Tanrnn varln pheye bomak olmasna karn, materyalist felsefecilerin,

Tanrnn yokluunu ve evrenin ezeliliini savunmalardr. Hume, materyalist felsefecilerinhibir zaman reddetmedii evrendeki neden-sonu zincirleriyle oluumlarn varln, hattamateryalizmin ezeli biricik temel unsur olarak grd madde ve evrenin varln dapheyle karlar.

Humea gre maddi dnya asli ve ezeli unsur olarak kabul edilebilir ve bylece de yaratcTanr dlanabilir, bu ihtimal de Tanrnn varl kadar olaan ise, o zaman Tanrnn varlpheli bir hal almaktadr. Hume, Din stne kitabnda maddi dnyann yeterli aklamayverebileceini u ekilde dile getirir: Onun iin, bu nmzdeki maddi dnyadan teye hibakmamak daha iyi olurdu. Onun kendi dzeninin ilkesini iinde tadn var saymakla,gerekte onun tanr olduunu sylemi oluruz, bu tanrsal varla ne kadar abuk ularsak o

kadar iyi.

Hume, evrenin, bilinli ve yaratc bir Tanrnn eseri olmak yerine tesadfi srelerin birrn de olabileceini syler. Ona gre evrende gayesel bir yap olduunu, bilinli birtasarm olduunu iddia edemeyiz; evrenin tm dzeni kendi i bnyesinde bulunuyor olabilir.Hume, evrendeki oluumlarn bilinli bir ekilde yaratldn syleyecek bir delilimizolmad kanaatindedir.

KANTIN BLNEMEZC YAKLAIMI

Kantn bilinemezci dncelerinin olumasnda Humeun miras etkili olmutur. O, ensistemli ekilde, bilinemezci gr ileri sren kii olarak gsterilmektedir. O, dier birokbilinemezci dnrden farkl olarak, metafizik ve evren-bilimi konusunda taknd phecitavr ahlak alannda srdrmemitir. Kant, ahlak alannda mutlak dorular reddeden izafigrlere kar kt ve dev duygusunu temele alan, Tanrnn ve ahiretin varln, ahlakngereklemesi iin vazgeilmez inanlar olarak gren bir ahlak sistemini savundu. O, ahlakadayanarak Tanrnn varln kantlamaya kalkan, bilinen ilk felsefecidir.

Pratik alanda Tanr ve ahiret inancn savunan Kant, teori alanna geince bilinemezciliin ennl ismi olmaktadr. Teori ve pratiin arasnda daha nce hibir felsefeci bylesi bir ilikikurmam, teoriyi pratiin emrine bylesine vermemitir. O, fideist(temel dini inanlarn akl

yoluyla kantlanamayaca, yalnzca iman yoluyla kantlanabilecei gr) yaklama enuygun felsefeyi retmitir. Bunun iin O, hem dinlerin, hem de ateizmin tm aklc kantlarnasava amtr.

SAMA VE NASILI BLNMEYEN

Kant, aklc bir metafiziin mmkn olmadn gstermek iin; zihnin, evren zerinednmeye baladnda, iinden kamayaca elikilere dtn syler. Kant zihniniine dt bu elikilere antinomi der. Bu antinomilerin daha nce deindiim birincisiyledir:

Tez: Evren zaman iinde bir balangca sahiptir ve uzayca snrlanmtr.


14/103

Kar Tez: Evren zaman iinde bir balangca sahip deildir ve uzayca snrlanmamtr.

Kantn antinomilerini zmek iin daha evvel sama ve nasl bilinmeyen ayrmyaplmasn nerdim. Buna gre eer ileri srlen antinomilerden biri samalaindirgenebilirse dierinin doruluu anlalr. Evrenin ezeli olduu, gemite sonsuz zamann

olduu ve bu sonsuz zamann geilip buraya gelindii anlamn tar. Bu ise sonsuzkavramnn tanmna aykrdr. nk sonsuz bir dizi, srekli artan ve hibir zamantamamlanamayan bir diziyi ifade eder, bu yzden sonsuzun tanm alamamay kapsar.Sonsuz ald (Bu, evrenin ezeli olmasnn bir artdr) nermesinin yanll, bu nermeninanalitik incelemesiyle (sonsuz kavramnn incelenmesiyle) anlalr. Bu aynen gen drtkenarldr nermesinin yanllnn analitik olarak anlalmas gibidir. genin drtkenarnn olamayaca gen tanmndan kar, sonsuzun alamayacann sonsuztanmndan kmas gibi. Analitik olarak yanl olan bir nerme, sama olduu en ak olanbir nermedir. Bu yzden Kantn birinci antinomisinin kar-tezi samala indirgenipreddedilebilir. Oysa Kantn antinomisinin tezindeki evrenin bir balangc olduu ifadesinisamala indirgeyemeyiz. Evrenin balangcnn nasl olduunun anlalmad sylenebilir;

Tanrnn zaman nasl balattn bilemediimizi syleyebiliriz. Fakat bu, evrenin balangcolduunun nasl bilinmeyen kategorisinde olmas demektir. Tanrnn ary nasl yarattn,arnn dnyann en dzgn altgenini nasl yaptn bilmiyoruz. Su moleklnn nasl veneden sfr derecede donduunu da bilmiyoruz. Fakat tm bu nasl bilinmeyenkategorisindekileri reddedemeyiz. Zaman, tanm olarak, balangsz olmay gerektirmez.Analitik bir yaklamla da, duyu organlarmzn algsyla da bunun aksine bir ey iddiaedemez ve zamann balangc olduu tezini samala indirgeyemeyiz. Kantn dierantinomilerini zmede de sama ve nasl bilinmeyen ayrmnn faydal olacakanaatindeyim.

MUTLAK ZAMAN VE ZAF ZAMAN

Kantn antinomilerini mutlak zaman kavramna gre dzenledii grlmektedir. Bununsebebi Kantn, Newton fiziinin derin etkisi altnda olmasdr. Mutlak zaman kavramnagre evrenden bamsz bir ekilde akan zaman vardr ve evren bu mutlak zamann iindevar olur. Oysa Einsteinn teorik olarak ortaya koyduu ve daha sonra gzlemsel verilerledesteklenen izafi zaman kavramna gre, zaman, hz ve ekim gc gibi evrenseldeikenlerden etkilenmektedir; zaman-uzay-madde hepsi birbirine bamldr, birinineksikliinde dierlerinden bahsedilemez.

Big Bang teorisi evrenin balang ann gstererek, Kantn antinomisinin zmszlne

son vermitir. Ayrca Big Bang, evrenin genileyen dinamik snrlarn ortaya koyarak, Aristogibi snrl evren ve Giordano Bruno gibi sonsuz evren tasarmlarndan farkl olarak; dinamikolarak genileyen evren modelini ortaya koymu, bylece Kantn, uzayn snrl m, sonsuzmu olduuna dair antinomisini de sonulandrmtr.

Kantn incelediimiz antinomisini ele alan William Lane Craigin vard sonu da ilgintir.Craig, Kantn kar-tezinin evrenin balangc olmadn ispat etmek yerine, evrenin Sebepihakknda aydnlatc bilgi verdiini syler. Craig bu noktada Gazalinin aklamalarnagndermeler yapar. Buna gre iki tane durum olas ise, bunlardan birinin gereklemesi, bunugerekletiren serbest seimi olan ahsi bir Varl gsterir. Mekanik olarak sonsuzdan berivar olan sebeplerin sonucu sonsuzdan beri var olmutur veya hi olmaz, fakat ahsi bir Varlk

serbest iradesi ile evreni istedii anda yaratr. Mutlak zaman asndan konuya yaklalrsaahsi Varlk(Tanr) evreni ne zaman yaratacana ezeli zamanda karar vermi olur. zafi


15/103

zaman asndan konuya yaklarsak, O, zamansz olarak, zamann ve evrenin balangcnberaber yaratr. Buna gre evrenin balangcnn neden bu anda olduu sorusu da yine hriradesi olan ahsi bir Varla ihtiya gsterir. Tek Tanrl dinlerin savunduu Tanr da bylehr iradesi olan ahsi bir Varlktr. Bylece Evren neden daha nce deil de imdi varoldu? sorusu ancak Tanr ile temellendirilebilir. Sonsuz zaman asndan ele alnrsa Tanr

bunu hr iradesi ile setii iin bu zamandadr. Balangl zaman asndan ele alnrsa dahanceden zaman olmad iin bu soru geersizdir, evren Tanrnn zaman balatmas ilebalamtr.

Bu arada unu da belirtmekte fayda vardr; Tanr ezelidir derken Tanrnn uzay-zamangibi bir zamanda sonsuz olduunu dnmemeliyiz. Bu ifade, Tanrnn hep var olduuanlamndadr. Tanry, uzay-zamannn dnda, zaman-st veya zamansz olarak tarif etmekdaha dorudur. Uzay-zaman, evren ile beraber yaratlm, balangc olan bir kavramdr.Mutlak zaman kavramn ykan izafi zaman kavramnn anlalmas, birok felsefisorunun daha iyi deerlendirilmesini salamaktadr. (lerideki bir almamda Tanr ve zamanilikisini daha detayl bir ekilde ele almay dnyorum.)

UZAY VE ZAMAN SEZGLERNN TASARIMI

Bu blmn konusunun biraz dna karak Kantn dikkat ektii, insann doutan sahipolup deneyden elde etmedii, uzay ve zaman sezgilerine dair dnceyi incelemekistiyorum. Kant lmsz yapan bu dncesi ile, izafiyet teorisinin verileri birletirilirse,insan bilincinin (veya ruhunun) bilinli tasarm iin nemli ek bir delil elde edileceikanaatindeyim. Oysa bilinemezci yaklam evrende bir tasarmn veya gayenintemellendirilemeyecei kanaatindedir. Bu yzden, Kantn kendisinin ortaya koyduu birhusus ile Kantn bir iddiasnn yanlln ortaya koymak ilgin olacaktr.

Kant, uzay ve zaman sezgilerinin deneyden deil akldan geldiklerini ispatlamak iin eitlideliller ne srer. Kk ocuklar mesafeler hakknda hibir fikre sahip olmadan, holarnagitmeyen eylerden uzaklamak ve holarna giden eylere yaklamak isterler. yleysebunlarn yannda, nnde, dnda olduunu apriori (doutan, nsel) olarak bilirler. Ayrcaocuk, d dnyann farkna varmadan nce ve sonra duygusuna sahiptir, eer olmasaydd dnyay alglamaya balayamaz, tm alglar karmakark olurdu. Uzay ve zaman hesabakatmadan hibir eyi tasarlayamayz. Bu imkanszlk da bu sezgilerin dardan gelmeseler bilezihinde var olduklarn gsterir. Ayrca aritmetik ve geometrinin hakikatlerinin hibir deneyebavurulmadan doruluunun bilinmesini de Kant, uzay ve zaman alglarnn zihinde,doutan, apriori olarak olduklarnn bir delili kabul eder. nk bu hakikatler uzay ve

zamana aittirler.zafiyet teorisi, uzay ve zaman, sadece zihnin doutan var olan (apriori) sezgileri olarakgren anlay ykm, bunun yerine uzay-zamann birlikteliini ve zihnin dnda bunlarngerek varlklar olduunu gstermitir. Kantn, uzay ve zaman algsna zihnin doutan sahipolduunu gsteren dehaca yaklam dorudur. Fakat anlalmaktadr ki zihinde doutan varolan bu alg ekli kadar, uzay ve zamann varlklar da gerektir. Kant sadece zihinde uzay vezaman sezgilerinin doutan varln gstermitir. Kantn ispatlarnn hibiri d alemdezaman ve uzayn varln inkar etmeyi gerektirmez. Modern fizik ve saduyu, bunlarn zihnindnda gerek varlklar olduunu, eer olmasalard, alglardaki bu dzenin imkanszolacan sylemektedir. Zihnin ve evrenin bu uyumu, zihin ve evreni birbirlerine uygun bir

ekilde tasarlayan bir Tasarmcnn varl kabul edilmeden aklanamaz. Zihindeki bukategorilerin tesadfen evrimletii de dnlemez. nk maddi evrende uzay ve zaman


16/103

algsn zihinde oluturacak, bu sezgiye vcut verecek hibir ham madde gsterilemez.Evrenin maddesi uzay ve zamanda vardr, ama bu madde, uzay ve zaman algsna dnecekbir kabiliyet tadna dair hibir delil vermemektedir. Ayrca uzay ve zaman sezgisi zihindeyavaa da oluamaz. nk drtte bir zaman sezgisi, yarm uzay sezgisi diye bir ey olamaz.yleyse zihnin bu konudaki sezgisi tam bir ekilde olumay gerektirir, bunun yava bir

srele olumas aklanamaz. Bu sezgilerin varlnn eksikliinde ise insann var olmasmmkn deildir.

Big Bang teorisi dmzdaki evrenin ilk andan gnmze kadar sren srete aamalgelimelerini gstermi ve bilinemezcilie kar byk bir darbe olmutur. D alemmatematiksel formllerle tarif edilmekte ve evren hakknda, atom-alt paracklar hakknda,gezegenler ve uydular hakknda yaplan ngrler doru kmaktadr. Bu formller sayesindeuzaya uydular gnderilmekte, uzak galaksilerin yalar hesaplanmaya allmaktadr. Buformllerin sayesinde yaplan retimler insanln hizmetindedir. Elbette ki kefedilmesigereken daha ok ey vardr, ama zihnin evreni bu ekilde anlamasnn harikal da gzdenkarlmamaldr. Zihnin evreni bu ekilde anlayabilmesi ancak zihin-evren arasndaki uyum

ile mmkndr. Bu ise bunu bilinli bir Dzenleyen olmadan mmkn deildir. Evrenhakkndaki en basit bilgi anlalmayacak kadar karmak olabilirdi veya evren tamamen kaosgibi olup bir rya gibi anlalmaz olabilirdi veya zihin evreni anlayacak yetenek ve apriorisezgilerden tamamen yoksun olabilirdi. Anlalyor ki tasarmn delillerinden birounuzihnimizde doutan beri tayoruz. Evrendeki tasarmn delillerini daha ayrntl bir ekildeilerideki tasarm delili isimli blmde ele alacam.

KANT VE TANRININ DELLLER

Kant, kitaplarnda, Tanrnn varln ispat iin ileri srlen delili ele alr ve bu delillerleTanrnn varlnn temellendirilemeyeceini syler. Kantn birinci eletirisi ontolojikdeliledir. Ontolojik delil ile doutan kiide bir Tanr kavram olduu savunulur ve bu,Tanrnn varlnn delili olarak kabul edilir. Bu delili tarihte Anselm, bni Sina, Descartesgibi nl filozoflar farkl formlarda savunmutur. Kantn bu delile getirdii eletiri ve onuncevab bu kitabn konusu deildir.

Kantn eletirdii ikinci delil kozmolojik delildir. Adndan da anlalaca gibi, bu delil ileevrenin var olmasndan Tanrnn varlna ulalr. Bu delilin deiik formlasyonlar olduuiin, kozmolojik deliller ailesinden sz etmek daha uygundur. Bu delil ile evrenin varolduundan yola klp; evrenin, aklanmaya muhta bir olgu olduu, kendi aklamasnkendi iinde barndramayaca ve yalnzca Tanrnn var oluuyla aklanabilecei sylenir.Kanta gre kozmolojik kant, haksz olarak ilk neden olmakszn, bir sonsuz neden vesonular dizisinin bulunamayacan kabul eder. Bu Kantn birinci ve drdncantinomilerinde iledii argmanlarn aynsdr, bundan nce bunun cevabn inceledik.

Kantn kozmolojik delile itirazlar daha ok Leibnizin bu delili formlasyon eklinedir.Kozmolojik kantn slam felsefecileri tarafndan alemin balangc olduu zerine

formlasyonu konumuz asndan nemlidir. Bu formlasyonu yle gsterebiliriz:


17/103

1- Her balangc olann bir sebebe ihtiyac vardr.

2- Evrenin bir balangc vardr.

3- O halde evrenin de bir sebebi vardr.

Kantn grleri incelenirse bu formlasyonda itiraz edecei noktann ikinci madde olduuanlalr. Gerekten de ikinci madde buradaki kritik noktadr. Kitabmzn bundan ncekiblmlerinden Evrenin Balangc Olduunun Felsefi Delilleri ksmnda ikinci maddeninfelsefi olarak doru olduunu gsterdik. Big Bang teorisinin btn delilleri ve entropi gibidier bilimsel deliller ise bu maddenin bilimsel olarak da doru olduunu ortaya koymaktadr.Ksacas Kant ayn Hume gibi ayet Tanr, kendi varl iin bir sebebe muhta deilse,evrenin de kendi kendisinin sebebi olduu niin dnlemesin? demitir. Big Bang,termodinamik kanunlar, dier fiziksel ve felsefi deliller evrenin balangc olduunugstererek bu ikilinin Tanr kantlamalarna ynelttikleri en nemli itiraz geersiz klmtr.

ZORUNLU VARLIK

Kozmolojik delilin deiik formlasyonlar olabileceini daha evvel belirttim. slamfelsefecilerinin Zorunlu Varlk ve mmkn varlk ayrmna dayanan bu delilininformlasyonu konumuz asndan nemlidir. Buna gre Zorunlu Varlkn yokluunudnmek zihinde eliki dourur, fakat var olmak iin bakasna muhta olan mmknvarlklarn yokluu da varl gibi mmkndr. Mmkn varlklar geriye giden sonsuzsebeplerle aklayamayz, bunlar kendinden Zorunlu bir Varlkta son bulmaldr. Buna gresrekli deiimin olduu bu evrende, nceden var olmayp, sonradan var olan her ey, varolmadan nce ve sonra mmkn varlktr. ayet bunlarn var olmalar imkansz olsayd zatenvar olamayacaklard. Bylece mmkn varlklarn, balangc olmayan Zorunlu bir Varlktason bulmalar gerekir ki, bu Zorunlu Varlka Tanr diyoruz. Big Bang teorisi, slamfelsefecilerinin bu delilini de desteklemektedir. Bu ksaca yle formle edilebilir:1- Mmkn varlk olan her ey Zorunlu bir Varlka gerek duyar. Mmkn olann yokluunudnmek akl elikiye drmez.

2- Ya evrenin, ya da Tanrnn Zorunlu Varlk olduu iddia edilir.

3- Evren mmkn varlktr, Zorunlu Varlk olamaz. Big Bang evrenin balangc olduunugstererek evrenin Zorunlu Varlk olmadn ispatlar.

4- O halde evren Zorunlu bir Varlka ihtiya duyar. Evren, Zorunlu Varlk olamadna gre;Tanr, Zorunlu Varlktr.

Kantn Tanr kantlamalarnda inceledii nc delil teleolojik delildir, buna tasarm, nizamve gaye delili de denmektedir. Bu delili tasarm delili adyla ilerideki mstakil bir blmdeele alacam. Kantn bu delil karsndaki tavr, bilinemezcilii devam etmekle beraberfarkldr. O, bu delil hakknda yle der: Bu delili daima saygyla anmalyz, zira o, en eski,en ak ve saduyuya en yakn delildir. O bir yandan tabiat incelememizi tevik eder, biryandan da gcn tabiat kaynandan alr. O, alglarmzn dorudan doruya tespitedemedii bir takm gayelerin varln telkin eder. Mekanik birlik kavramnn yolgstericiliinde bilgimizin artmasna zemin hazrlar. Glenen bilgi sayesinde alemin

yaratcsna inanmay kar konulmaz bir tarzda nmze getirir. Grld gibi Kant, budelili saygyla karlar, Onun bu delili tam reddetmediini dnenler bile olmutur. Nitekim


18/103

O, Evrensel Doa Tarihi ve Gkler Kuram isimli erken dnem kitabnda, bu delile uygunizahlar yapmaktadr. Fakat Kantn bu delili kabul etmesi rasyonel bir metafiziin mmknolduunu savunduu anlamna gelecekti. Kant, felsefesinde bylesi bir elikiyi kabuledemezdi. Nitekim O, bu delilin otoritesini de reddetti. Kitabn tasarm delili isimliblmnde gerek Big Bang srecinde, gerekse dier srelerdeki saysz delillerin evrendeki

tasarm ortaya koyduunu greceiz. Bu deliller bylesine bir tasarmn, ancak fizikkanunlar gibi maddeye isel zelliklerin dzenlenmesiyle oluabileceini gsterir. Bu ise, budelillerin, maddenin yaratldn da ispatladn gsterir. Ayrca bu deliller evrendeki tmoluumlarn bilinli bir plann neticesi olduunu ve Tanrnn evrendeki tm srelerehkmettiini gsterir. Buna gre yldzlar da, atom-alt paracklar da, Dnya da, canllar daTanrnn bilinli tasarmnn rndr. Kantn dneminde evrendeki tasarm gsteren budelillerin bir ou bilinmiyordu. Bu delili reddetse de saygyla karlayan Kantn, bu delilleribilse tavrnn ne olacan ben de merak ediyorum.

Big Bang teorisinin bilinemezci felsefecilerde yapt dzeltmeleri ksaca ylezetleyebiliriz:

1- Evrenin ezeli olmad, balangc olduu anlald. Hume ve Kant gibi felsefecilerinEvren neden her eyin aklamas olmasn? itirazlar geersiz oldu.

2- Big Bang teorisi ve izafiyet teorisinin formlleri evrenin balangcnn zamann dabalangc olduunu ortaya koydu. Bylece uzay-zamannn, sonsuz mu balangl molacan bilemeyeceimizi syleyen bilinemezci yaklamn yanll anlald.

3- Big Bang teorisi evrenin genileyen snrlar olduunu ortaya koydu. Bylece uzaynsnrlar olup olmadn bilemeyeceimizi syleyen bilinemezci yaklam dzeltildi.

4- Big Bang teorisinin verileri, evrenin tasarmlandn, evrenin bir gayesi olduunu ispatlar.Bylece bilinemezci yaklamn, tasarm delili, teleolojik delil denen, Tanrnn varlnkantlayan delile itirazlar geersiz olmutur.

5- Big Bang teorisi, evrenin balangc olduu gibi sonunun da olduunu ortaya koyar. Aklcbir evren-bilimi olamayacan syleyen bilinemezci yaklam, evrenin sonunun olduu gibiok nemli bir bilginin, bilimsel olarak elde edilmesiyle yanllanmtr.

Rasyonalizm:Aklclk

1 2 3 4 5

(7 Oy)


19/103

GenBilim AdminCuma, 10 Ekim 2008

Okunma: 3285 kez

Rasyonalizm, doruluun ve

deiik anlamlarda kullanlmsavunan bu dnce sistemi, www.genbilim.com )

Akl, bilginin temel kayna v(ampirizm) kartdr. Deneycikaynaklandn ileri srer. Rdayanr. Btn insanlarda dove deney d gereklik tad

Bu akm en ak haliyle bilgi

deney ncesi veya apriori ussortaya kar. nsan, dnmeve bunlarn balantlardr. Mzamanda da baka pek ok ala

Rasyonalizme gre, zihnin ulhem zorunlu hem de evrenselyetisine ncelik verir. Yani buya da insan bilgisinin kaynader. lahiyatta rasyonalizm, diise, idealizm ve din hakimiyetgetirir.

Rasyonalist dnce, Antikamenides ile balar diyebiliriz.Skolosa-tike ve islam dnyasSpinoza, Wolf gibi 17. ve de 1zellikleri; insan bilgisine veezeli hakikatler vardr ve akl

Rasyonalizm, bir bilgi elde et

ve tevik edilmitir. Rasyonalisrdrmtr. nk , slammullaklatrmamtr.

Modern Edebiyat TeorilerininFelsefesi

1 2 3 4

erekliin lsn aklilikte bulan grtr.

tr rasyonalizm. nsan bilgisinin kaynan aok tartlmtr ve ok nemli savunucular

snanabilirlik ls olarak kabul eden bulik (ampirizm), bilginin duyu verilerine daysyonalizm; akl d olan her eye kar koyautan olan ve deimez bir akl bulunduunun ileri srer.

elsefesinde dile getirilir. Buna gre baz bilg

l sezgilerdir. Bilgi, bu sezgilerin anlk olaraketisiyle kavradklar duyu verilerini aan nestematik ve mantn tm, bu tr bilginin kann baz blmleri de bu tr bilginin kapsam

abilecei en mhim ve en kesin bilgi tr oir. Rasyonalizm din ve etik alanlarnda da indnce sistemine gre; gelenek, iyiyle ktvahiy deildir. Btn bunlarn kayna insannin akla uygunluunu ifade eder fakat, salt oline kar insan aklnn snrsz imkanlarna a

Yunan dncesine dayanr. RasyonalizmiDomatik-Rasyonalizm daha sonra Ortaanda da Meaai Okuluna geer. Ordan da D8. yz yl rasyonalist filozoflarna ular. Bukla duyduklar ar gvendir. Bu filozoflarazla bu hakikatleri kavrayabiliriz.

e yolu olduu iin slam dnyasnda da old

zm, aklc bir okul olan Meai Okulunda etkla byk nem vermi, akl hibir zaman

Dnce tarihinde

lda olduunulmutur. (

km, deneyciliinl deneylerdenr, sadece akla, bu aklnda zsel

ilerin kayna

kavranmasylaneler veya tmellerpsamndadr. Ayniindedir.

an apriori bilgi,sann dnmenn ayrt edilmesin doal yetileridirarak rasyonalizmr gveni dile

ilk olarak Par-a geer, sonrascartes, Leibniz,filozoflarn ortakgre, ebedi ve

ka rabet bulmu

isini asrlarca


20/103

5(2 Oy)

Peter V. Zimaaramba, 29 Ekim 2008

Okunma: 1395 kez

Antik Yunandan bu yana trajTevratndan bu yana kutsalfarkl dolaymlar ve gereklikgeliime neden oldular. Bylehakknda binlerce kavrama a

gitmektedir. ( www.genbilim.

Elbette bu abalar hibir zamgerekliin ve yaamn yenid

Peter V. Zima sadece bir edebmodern felsefesinin modern eolarak iki ayr disiplinin ilikiedebiyat kuramclar, estetikietkilerini aratryor. Bu abasbetimleme olanana ulatryZima estetik kuramlarn bir bkaygsn tayor. Bu yzden tamamna yaylm ve bugndierisinde grmenin zorunlulukayna bulunamazsa, bu abdzen iinde alglanacak ve otmn kaotik bir karmaadaeletirisine, yapsalclktan seMarksizme... bir ok estetik d

Zimaya gre I. Kant, G. W.figrdr. nk onlarn felsefhalen estetik zneyi, estetik nkonusunda nemini koruyor:estetiklerden karlabileceialarndan hareketle yorumlaedebilir(19). Zimann bu amedebi metinlerin kavramsal dnoktada Zima sorunun cevabulamaya alyor.

Kant, bilindii zere, estetik b

di ve komedi, Homerostan bugne destan,etinler ve Cervantesten bugne roman siddialar ile insanln yaamnda ve zihnindolunca insanla gereklik iddialarn tayaas ortaya km oldu. Bugn hala bylesi

om )

n sona ermeyecek, nk insanlk varoldukn yaratlmas iin srp gidecektir.

iyat sosyologu ya da kuramcs olarak deil,ebiyat ile olan ilikisini, yani anlama ve anlini aratryor. Zima felsefe tarihinin baat kler ve eitli edebi akmlar ile dnce grupl onu ondokuzuncu ve yirminci yzyl bir br.

ka estetik kuram ile olan ilikisinin salt estezellikle ondokuzuncu yzyln sonlar ile yire postmodern eklemlemelerle sren tartmaluna iaret ediyor. Eer sz konusu estetik tlarn birbiriyle olan ayrlk ya da benzeim ntaya kan tablo, insann yolunu bulabileceiok edecektir. Zima, Rus biimciliinden Aniyotie, semantikten yapskmcle, yornceyi ana nokta asndan deerlendiri

. Hegel ve F. Nietzsche modern dnem asi tutumlar ve bu tutumlarndan beslenen estesneyi ya da almlaycy nasl konumlandrmEdebiyat eletirisine dair kavramlarn tamae edebiyat eletirmenlerinin ya Kant ya daabilecei fikri, bu kitabn temel amacn kar

acnn temelinde nemli bir baka soru bulunce ya da anlam ne lde aktarabileceia, zellikle Kant ve Hegelci geleneklerin i

ilginin kavramsal bilgiden karlamayaca

usannrekli birbiri ardna

entelektel birher tr metin

abalar srp

a bu tr abalar

ir ideolog olarak,mlandrma abas

ahramanlarnnr zerine olantn olarak

tik olamayacainci yzyln

ar bir btnrtmalarn anaoktalar keyfi birgzergahlarn

glo-Sakson yenimbilgisinden

yor.

dan en nemli tik bak bugnamz gerektiinn felsefiHegelci bakikatrizemaktadr. Bu da,sorusudur. te buinden geerek

ve insann gzel


21/103

karsnda kavramsz bir zevk duyacan belirtir. Onun bu abas bir anlam ile estetik nesnekarsnda ideal gzlemcinin ortaya kmasna neden olur. nk gzlemci, estetik nesnekarsnda amasz bir amallk gderek bilisel olmayan bir zevki ele geirir. Bu yaklambir baka adan edebiyat kuramclarnn tutumudur. Estetik nesne, onlara gre, ne tam olarakkavramlarla ortaya drt ba mahmur bir ekilde aklanabilir ne de kavramsal olan dorudan

byle bir bilgiyi verir.

Hegel ise Kant sadece din, ahlak, bilgi kuram asndan eletiren biri olmam, aynzamanda estetik bilgi asndan da eletirmitir. Gerekte Hegelin Kanta ynelttii btneletiriler Kantn ikici yaklam ile ilgilidir. Hegele gre gzelde ya da sanatsal olannesnede biim ve ierik asndan bir uyum vardr. Anlam tek boyutlu olarak anlalabilirdirve kavramdan anlam ayrmak sadece grnle ilgilenmek anlamna gelir. Kantn yapt dazaten ifade dzeni ile anlam dzenini bir birinden ayrmaktr. Hegel Kantn ikiciliininciddi anlamda sanatsal olann deerini zayflatt dnr. Hegele gre sanat tarihselbilincin, Geistn bir uradr, bu urak din ve felsefe gibi benzerlik tar ama yine de enyksek kavramsallatrma ieriini felsefe tar. Aka Hegel, Kantn estetik nesnenin

kavramsallatrlamayaca dncesine tam zt bir tutum benimsemi grnr.

Zima, Kant ve Hegel arasnda kurduu ba gsterdikten sonra yle devam ediyor. HegelinKanta getirdii eletiri kavramsal dnceye verdii nemi ortaya koyarken, bir ksmadalar onun bu tutumunu onaylamamtrlar. Bunlardan romantik akmn temsilcisisaylabilecek Schelling ve Schegel, Kanttan bir ok adan ayr olmalarna ramen yine deonun estetik tutumunu benimsemi grnrler. Onlar sanat felsefenin alt bir alan olarakgrmeyi kabul edilemez bulurlar ve Hegeli iddetle eletirirler. nk sanatsal olandr belkide en st anlatm. Ayrca sanatsal anlamda bir iaretleme, kodlama, ifade dorudan izleyiciyekendini sunamaz ve dilin bu anlamda bir belirsizlii vardr.

Zimann da belirttii zere bu a asndan bir baka nemli figr Nietzschedir. Nietzschemetafizik tabakalama ve Hristiyan domalarna kar at savata gerek gereklikaraynda sanat kullanm ya da sanatsal bir dil yaratmtr. O imdiye kadar metafizik veteolojik dilin btn alegorik, metaforik, analojik anlatmlarn insann dnyevivarln sakatlayan bir ey olarak dnr. Bu yzden Nietzscheye gre gerek, btn buanlatm biimlerinin seyyar ordusudur. Btn metafizik, anlamn buharlamasna ve ifadedzleminin ne karlmasna neden olur. Nietzsche metafiziin bu gerekliine kar sanatsalok anlamll savunarak, seyyar ordusunu ibanda tutmay kendi eletirel dncesiasndan nemli bulur.

Zima genel olarak Kant, Hegel ve Nietzschenin tutumunu belirginletirdikten sonra, bundanbyle ortaya kan dncelerin bu kklerden nasl yararlandn belirlemeye alr.Srasyla Zima, u balklarda tartmasn srdrr: Anglo-Amerikan Yeni Eletirisi ileRus Biimciliinin Kant ile olan ilikisinin younluu, Rus Devrimi sonrasnda Rusbiimcilerinin neden kabul grmedii. Kant-Hegel ve Avangard arasnda skan ekYapsalc. Hermeneutik ve Fenomenoloji balam, Marksist eletiri, semiyotikyaklamlar ve yapskc estetik yaklamlar. Son olarak da postmodern eletiri ve yenibir eletirel edebiyat teorisi iin dnceler.

Zima bu balklar altnda Croce, Roman Jakopson, Jan Mukarovski, Vodicka, Gadamer,Jauss, Ingarden, Iser, Stanley Fish, Max Stirner, Karl Marx, Georg Lukacs, Lucien Goldmann,

Theodor Adorno, Walter Benjamin, Mikhail M. Bakhtin, Alex Callinicos, Frederic Jameson,Terry Eagleton, Greimas, Umberto Eco, Roland Barthes, Martin Heidegger, Jacques Derrida,


22/103

Paul de Mann, J.Hilles Miller, Geoffrey H.Hartman, Lyotard, Vattimo gibi isimleri yukardabelirlenen temel bakla birlikte ele alyor. Zima ondokuzuncu yzyldan yirminci yzylakadar yapt bu yolculukta, yaadklar dnemde duyulmu hemen hemen btn nemlidnrleri incelemeye alyor. Kitabn kaynakas ve kitaptaki ara balklarn younluudikkate alnacak olursa bu incelemenin titizlii daha ok anlalabilir.

Zimann izdii grnt toplu olarak deerlendirildiinde Kantn dnsel faaliyeti deilsede estetik kavray, Nietzschenin ise dorudan sanatsal bir yaam gerekletirme eilimisanat eserinin yorumlanmasnda zellikle iki yzyl boyunca daha ok kabul gryor. Hegelounlukla tekbiimciliin ve tarihsel bilincin kurban olmu gibi grnyor. Bu felsefikaynaklarn estetik nesne karsnda taknd tutum gerekte edebiyat eletirmenlerininyapt bir baka tartmay hatrlatyor: Estetik nesne asndan nemli olan anlam mdryoksa biim midir? Ancak bu soru biraz daha net aratrldnda grlecektir ki modernedebiyat kuramlarnn felsefesini ortaya koyan dn, bu ncelik, nemlilik sorununa birbaka tartma balamn da ekler. O da, anlamn kavramsal gstergeler araclylasunumunda net bir anlalrl olup olamayacadr. rnein Kant ve Nietzsche balamndan

hareket edenler asndan anlamn belirsizlii, karaszl, farkll, oulluu ortadankaldrlabilir deildir. Bu haliyle Picassonun Guercenicas ya da Kafkann Davas herzaman yeniden bir yoruma ihtiya duyar ve btn yorumlar birbiri ile eit dzeyde hakllkgerekeleri tayabilir. Zima, Rus Biimcileri ile Ortodoks Marksistlerin tartmasnda,yukardaki sorun balamnda, yle bir sonuca ulayor: Belirli ekillerin, belirli trlerinveya belirli yazma tarzlarnn niin belirli sosyal durumlarda grld ve niin belirli sosyaldurumlarda kaybolduu sorusu Biimciler tarafndan tam olarak asla cevaplanamamtrFormalistlerin ve Yeni Eletiricilerin genelde edebi metin nasl yaplr ve edebi metni edebiyapan ey nedir eklinde zetlenebilen en nemli sorularyla zihnimiz kartrlmad srece,Marksist sorunun bizim iin pek de anlamsz bir soru olmad ortaya kmaktadr(66).

Zima, ek yapsalclnn Hegelin yap, norm ve deer gibi kavramlarna zerklikkazandrdn dnyor, gerekte ise yapsalcln tarihsel ilerleme fikrinden ne dereceuzak olduunu belirtiyor. Kitapta, Zimann gsterdii nemli unsurlardan biri; baz dnceakmlar Kant, Hegel veya Nietzsche balamlarndan herhangi birine illaki sadkkalmaddr. Buna bir rnek Marksist eletiri gelenei iinden verilebilir. nk yan yanakonulduunda hi de homojen bir btn oluturmayan Lukacs, Adorno, Goldmann, Benjamin,Bakhtin hem Kant hem de Hegeli kendi estetik grleri iin farkl ekillerde kullanrlar.Benjamin ve Adornonun eilimi, Hegel felsefesinin tekbiimci bak asnn meydanagetirdii dlatrma ya da tek dzeye indirgeme pratiinin gerekte eletirel dnce vevarolma olanan ortadan kaldrd noktasnda birleir. Dolaysyla bunlar, znenin varln

giderek hiletiren Hegele teslim olmu Marksist eletiri ve tespitleri yeniden ele alrlar. Buanlamyla Benjamin, izlenimci ve gerekstc estetik dnceleri bir araya getirerekgndelik hayatn iinde sourulmu fakat gndelik hayatn iinde anlam retmeye devameden gstergeleri tarihin (hafzann) olanaklar iinde su yzne karmaya alr. Estetiknesnelerin kapitalist sistemin kendi ideolojik syleminde hem yapc hem de tarihsel durumunedeniyle ykclna vurgu yapar. Adorno ise Kant ve Hegel arasnda gidip gelen olumsuzbir diyalektie ular. Bu diyalektik zne nesne ayrmnn giderilemeyeceini dnerekMarksizmin teori ve pratik uyumunu reddeder ve bylece tarihin olumlu bir geliimgsteriyor olabilecei inancn da reddetmi olur. Adorno, Horkheimer ile birlikte Marxnmeta fetiizmi kavramlatrmasndan yararlanarak kltr endstrisi kavramn tartmayaaar. Bir baka uta ise Lukacs zellikle Marksizm ile ciddi bir iliki kurduktan sonra

Hegelciliin de etkisiyle estetik grlerini gelitirir. Marksizm sanatn, zel olarak dakurgusal karakterin, kendi ann sosyo-tarihsel balarn gsterme ilevi olduunu dnr.


23/103

Lukacs bu inanc paylar. Edebiyatn bilisel ilevi olduunu dnr, edebiyatnbtnlnn bu ilev dnda bir dayanaa sahip olmadn temellendirir. Lukacs,Marksizmin ideoloji ve soyut ahlaklk anlaylarna ynelttii eletirileri stlenir. KendisiniLukacsn bir disiplincisi olarak adlandran Goldmann ise dorudan Adorno ve bakakuramclarla girdii polemiklerde Lukacs benzeri tutum alr. O Lukacsn btnlk,

tipiklik gibi kavramalarna sadk kalr. Bakhtine gelince o zellikle Rableais veDostoyevski zerine odaklanan almalarnda Ortodoks Marksizmin tek yanl baknngerekte anlamlandrma pratiinde yetersizliine iaret eder. Kendisi Gen Hegelcieilimlerle zdeleecek ekilde bir edebiyat kuram gelitirir. Zima btn bu ad geendnrlerin dncelerini ok ak bir ekilde zetliyor. Hegel, Kant ve Gen Hegelcidnce ile etkileim iinde nasl bir Marksist pratik yaratld bylece gzler nne serilmioluyor.

Zima tm bu abasnn sonucunda yle diyor. Btn bu pratikler kendi iinde tutarl olsa dagerekte birbirlerine yzlerini dnmemeleri iin hibir neden yoktur. nk ortaya konangereklik aray ancak tam anlamyla bir diyalog iinde deneyimlenebilir. Bir rnekle Zima

bunu aklyor: Marcel Proustun A la recherche du temps perdu balkl roman pek okdeiik teoretik ve ideolojik balamlarda yorumlanmtr. Marcel Proustun metnine dairhemen her sene yeni yorumlar yaplr. Bu yorumlar Proustun metninin Marksist,psikoanalitik, feminist veya yapskmc manalarnn veya Mukarovskinin ifade ettii gibiestetik nesnelerin belirlenemeyeceini gstermekte ve ispat etmektedir. Fakat, metin basitekavramszlk ile aklanabilecek bir metin deildir. nk metne dair defaatle yaplanheterojen yorumlamalar en nemli noktalarda benzer zellikler gstermektedir(299). O haldekuramlar Zimaya gre, balangtaki amalarna yani nesnellik ve genellik amalarnayalnzca aklc ve somut bir ekilde ulamay brakmal, ayn zamanda heterojenlikler vezel durumlar arasnda da diyaloga ak olmaldrlar. Bu tutum Zimann ideoloji tanmylauygunluk gsterir. deoloji belli bir gruba ait dil veya sosyallikte meydana getirilen birsylemdir. Bu sylem semantik dichtomyler tarafndan idare edilir; ba kahraman/ dmankii gibi anlat tekniklerinin bir mukabilidir. deolojinin znesi semantik veya sentaktiksrelerin yanstlmasyla veya hazrlanmasyla oluturulmu bir zne olmad gibi, onlarnaka tartlmalaryla meydana getirilmi bir zne de deildir. deoloji sylemi, sadecedoru ve doal rneklerdeki sylem gibi dnlr. Bu bakmdan ideoloji kendisinin aktelve potansiyel gndergeleriyle tekyanl olarak tanmlanan bir sylemdir(290).

Zima ideoloji tanmnda da Proust rneinde de sanki ideolojileri amann gerekliliinidnyor ve geliebilecek yeni bir edebiyat kuramnn,estetik grn ancak bu yenikonumdan sonra oluabileceini ifade ediyor. Bu yzden ideolojilerin tek yanlln amann,

diyalog ve anlamlandrma dzeylerini olabildiince farkl alardan grmeyle ilikiliolabilecei noktasna varyor. Zimann bu gsterdii nokta ona sorulmas tek anlaml soruyu,ama nasl? sorusunu akla getiriyor.

Artk kitabn ierii hakknda deil ama genel olarak evirisi ve kitabn editoryal hatalarzerinde de durulmas gerekiyor. Kitaptaki hatalar ylece sralayacak olursak; i) Kitapta adgeen yazarlarn isimlerinin yazllar bir ok kez yanl olarak dizilmi, hatta kavram veszcklerin de. Bir sayfada Trokij bir baka sayfa da Troki ismi grlyor. ii) Kitapta adgeen akmlarn Trke karlklarnda da bir miktar problem var. rnein bir paragraftaFormalizm bir ka paragraf sonra ise Biimcilik kavram kullanlyor, bu eer birdikkatsizlik deilse bu kavramlarn karlad akmlarn anlamlar farkl olmal. Ayrca

maddileme kavram neyi karlyor, metalamay m, bu merak konusu, nk evirmenbu iki kavram nasl oluyor da zde grebiliyor. Kitapta kim bilir byle ka tane anlamn


24/103

karlamayan kavram var sorunemli olan sz dizim hatas:Frankfurt Okulu ve onun geliolgudur. Sanrm doru sz dieletirel teori

Genel olarak bu kitab evirmolumlu bir aba. Fakat gerektyaplmam ya da yaplmsayapldnda deerlendirilmikitap asndan dizgi ya da dideolojik ierii (muhteviyat!uzaklatryor. Denebilir ki mtutturmu olurduk, okur olarazorluu bilinse de mptelas oifadesiyle mesafelendirir. Bu

te tamda bu yzden, tercmortadan kalkar, idrak edilmedgeirilmeli!

KaosTeorisi

1

2 3 4 5

(1 Oy)

GenBilim Admin

Pazartesi, 17 Kasm 2008Okunma: 930 kez

Aadaki tekerleme ile kaos taklaynca mh -yani eski diliviye balang deeri, lkenbalayalm. Kaos kelimesi insKarmaklk,belirsizlik ve hattedilir. Yani gnlk yaamda kwww.genbilim.com )

Bir mh bir nal kurtarrBir nal bir at kurtarr

su akla geliyor. iii) Bir dier hata ki bu dierSzde Frankfurt Okulunun gelitirdii elettirdii eletirel teori szde olan bir ey dezim yle olacak: Frankfurt Okulunun gelit

k, Trke okurunun bu kitaba ulamasn saen kitapta hibir ekilde eviri sonras dzeltok kt bir ekilde yaplm. Oysa ki ortayaolmuyor tam tersine deersizletirilmi oluyelti sorunu gibi de grnmyor. evirmenin

) Trke okurunu; kitabn hedef okur kitlesinsela yerine rnek deseydik daha zenli bir cevabm evet olurdu. nk kuramsal bir k

lunmayan bir dil kullanm, okumay zorlatesafe bir sre sonra tesir altnda brakarak o

nn da mnasip grecei zere okuma faaliyn kalr! Yani kssadan hisse bu tercmenin d

eorisi arasndaki balant nedir diye sormaye ivi- ile bir lke arasndaki balanty gren kurtulmasna da sonu diyelim ve kaos teonda pek de ho olmayan armlar yapar.

a anari. Bilimde ise kaos kelimesi belirleneullanm ile bilimde kullanm olduka farkl

lerine gre dahairel teori(127).ildir, onlar birerirdii szde

lam olmak okme, kontrolkonan emek byler. Sadece sorun bukulland dilini kitaptanviri dilimitab okumannrr, evirmeninkuyucuyu, yorar.

etinin amacili gzden

n. Teoriyiceiz. imdilikrisini aklamaya

ezlik olarak kabulr. (


25/103

Bir at bir yiidi kurtarrBir yiit bir orduyu kurtarrBir ordu bir sava kurtarrBir sava bir lkeyi kurtarr

Bilim dnyasnda yzyllarca doann ngrlebilir yani determinist olduu dncesiyaygnd. Eer bir doa olayn matematiksel olarak modellerseniz basit neden sonuilikisine gre sonucu ngrebilirsiniz. Yani olan bir ey rasgele olmaz. Bu fikir dorudur daaslnda... Bir ok doa olaynn tam anlam ile tanmlanm matematik modelleri vardr.Determinizm ilkesine gre bu matematiksel ifadelere gerekli deerleri koyduunuzda sonucuelde edersiniz. Fakat bir sistemin determinist olmas onun ngrlebilir olmas anlamnagelmez. Garip ama gerek.

Hikayemiz ENIAC ile balyor. 1940larn sonuna doru balistik hesaplamalar yapmak iinilk bilgisayar ENIAC gelitirildii zaman bilim dnyasn byk bir iyimserlik ve heyecankaplamt. Bu gnk bilgisayarlardan farkl olarak ENIAC bir oday dolduracak kadar

byklkte ve tonlarla ifade edilen arlktayd. Yine de bu hantal alet yeni ufuklar vaatediyordu. zellikle meteoroloji alannda herkes heyecanlyd. Bu ar iyimserliin veumudun nedeni uydu; eer elinizde bir saniyede binlerce toplama, karma, blme ve arpmavs. yapabilen bir makine varsa gelecekteki hava durumunu tahmin etmek iten bile deildi.Yapmanz gereken tek ey bir akkan olan hava iin kullanlan matematiksel fonksiyonlarndeerlerini bilgisayara girip sonucu bulmakt. Determinizm ilkesine gre scaklkngrlebilir bir eydir nk tm akkanlar ve tabi ki hava navier-stroke denklemlerine gredavranrlar. Bu gnn hava scakl, rzgarn hz vs. ertesi gnk hava scakln verzgarn hzn verir. Ertesi gnk havann scakln, rzgarn hz ise bir sonraki gnnhavann scakln verecektir. Yani navier-stroke fonksiyonuna f dersek ve pazartesi gnkhava scaklna Scaklk-pazartesi dersek, bir hafta iinde herhangi bir yerdeki havannscakl syle olacaktr;

scaklk-Sal= f(scaklk-Pazartesi)

scaklk-aramba= f(scaklk-Sal)= f(f(scaklk-Pazartesi))

scaklk Perembe= f(scaklk-aramba)= f(f(f(scaklk-Pazartesi)))

scaklk-Cuma= f (scaklk-Perembe)= f(f(f(f(scaklk-Pazartesi))))

vs.Yukarda yaplan ileme matematikte iterasyon deriz. Havann scakl ve rzgarn hznbelirleyen fonksiyonun sonucunu bulmak olduka karmaktr ve bir insann yapamayacakadar ok blme ve arpma ierir. Dnce ok basitti; bir insann yapamayaca kadar okhesaplamay bilgisayar yapacakt ve biz bir sene sonraki havann scakln nasl olacanbilecektik. Yeni bir a balyordu. Her ey ok harika grnyordu ama ufak bir sorun vard.

Havann scakln veren fonksiyon lineer yani dorusal deildir ( non-lineer). Lineer birfonksiyonda deikenin kpn, karesini, kare kkn ya da sins fonksiyonunu almazsnz.Deiken sade bir kahve gibi durur. Lineer bir fonksiyonda rnein f(x)= 2x +1 gibi, xin

deerini 2den bir artrp 3 yaparsanz fonksiyon 5den 7e kar yani iki artar. Ayn ekilde3den 4e kartrsanz 2*4+1= 9 olur yani yine iki artar. Bu byle hep iki arta arta gider.


26/103

imdi fonksiyonu non-lineer yani dorusal olmayan yapalm yani f(x)= 2*x*x + 1 yaparsak3den 4e 2*16+1=33, 2*9+1= 10, yani 23 artar. 4den bee karsak 2*25+1= 51 olur. Yaniart dorusal ve orantl olmaz.

Gerek dnyada lineer yani dorusal bir fonksiyonla aklanabilen doa olay yok denecek

kadar azdr. Doa dorusal deildir (non-lineerdir). leri kolaylatrmak iin fonksiyonlarsanki dorusalm gibi basitletirilir. Bu tembellikten kaynaklanmamaktadr. Dorusalolmayan fonksiyonlar, bilim insanlar iin hayat ok ama ok zorlatrmaktadrlar. Bilgisayarbulununcaya kadar dorusal olmayan fonksiyonlarla uramak neredeyse imkanszd. imdikaosa geri dnelim.

Edward Lorenz adnda bir meteoroloji aratrmacs hava tahmini iin bilgisayarn kullanarak(bu bilgisayarn deil faresi, klavyesi ve hatta delikli kart bile yoktu, veriler baz elektrikanahtarlarn ap kapatarak giriliyordu) basit bir hava tahmin program yapmaya alyordu.Bu program iin Navier-Stroke denklemini olduka basitletirmiti ve bu basitletirilmi amahala dorusal olmayan (non-lineer) fonksiyon zerinde yukarda anlattmz gibi bir

fonksiyonun iterasyonunu bilgisayar kullanarak yapyordu. Sonra da bilgisayardan bulduuscaklk deerlerini bir grafikte gsteriyordu. Bu grafikte yatay dzlemde gnler, deydzlemde ise scaklk vard. Bu normal ini klar olan sradan bir grafik veriyordu. Lorenztesadf eseri ortada bulunan bir scaklk deerini yuvarlayarak fonksiyonu tekrar altrd.Bilgisayara sfrdan sonraki nc basamaktaki deeri yuvarlamasn sylemiti; yanibilgisayar 15.4086 derece scaklk deerini 15.409 yapyordu. gnlk yaamda 15.409 dereceile 15.4086 arasndaki 0.004 derece nemsenmeyecek kadar ufaktr. Evinizdeki termometrebunu lemez zaten. Bilimsel aratrmalar iin kullanlan en hassas termometrenin bilehassasiyeti bu kadar kk bir fark yakalayamaz. Zaten bu fark da lm grlts olarakkabul edilir. Bir insan olarak da bu scaklk farkn alglayamazsnz. Bu demektir ki en kkadm bir metre olan bir kii, bir yeri admla lerken 10 santimlik bir mesafeyi lemez.

Bu kadar ufak bir deiiklik (yani 0.004 derece) bir odaya konulan bir kelebein vcutscakl yada kanat rpmasyla havann hznda yaratabilecei deiiklie karlk gelir.

Lorenz saduyulu davranp bu kadar ufak bir deiiklii tabi ki gz ard etti ve fonksiyonubilgisayarda yeniden izdirdi. Normalde balang deerleri arasnda 0,004 derece kadar birfark olan iki fonksiyonun sonular arasnda bir fark olmamas beklenirdi. Yani xdekideiiklik o kadar ufakt ki fonksiyondaki deiiklik olmamas ya da gzle grlr birdeiiklik olmamas beklenirdi. Yani balang deerini (pazartesi llen hayali scaklk)15.4086 derece yada 15.4090 aldnzda otuz gn sonraki scakln ayn olmasn beklersiniz

deil mi? Bu kadar ufak bir scaklk fark deiiklik yapmamas gerekir, deil mi?Lorenz de sizin gibi dnyordu. Zaten saduyulu dnnce byle olmas gerekmez mi? Buyzden otuz gn sonraki scaklkta farkl balang deerleri iin ok byk fark grncence bilgisayarn bozulduunu dnd. nk her iki fonksiyon balangta nce birbirineok yakn hareket ediyor (ki beklenen de budur) fakat sonra birbirlerinden uzaklayorlar veortaya bambaka iki farkl fonksiyon kyordu. Bu hi ama hi beklemedii bir sonu olduuiin, Lorenz nce bilgisayarn kontrol etti. Bulduu saduyuya uyan bir sonu deildi. Tekrartekrar kontrol ettikten sonra bilgisayarnda ve programda hata olmadn grnce bunu birmakale olarak yaynlad. Kaos ya da non-lineer dinamik biliminin balangc olan bu makalesadece meteorologlar iin yaynlanan bir dergide unutulup kald. Fakat sonra yeniden

kefedildi ve kaos teorisinin balang noktas olarak kabul edildi.


27/103

Lorenzin bilgisayarda bulduu sonulardan kard sonu uydu;

Doru ve gvenilir bir uzun vadeli hava tahminini asla yapamazsnz. En salkl havatahmini belli bir sreyi aamaz nk uzun vadede hava tahmini kaotik davranr. ok hzl vegelimi bilgisayarlarnz olsa bile, balangta deerindeki ok ama ok ufak bir sapma bizi

ok farkl sonulara gtrecektir.

Balang deerine ar hassasiyet daha sonra kelebek kanad etkisi olarak adlandrld.Yani sakin bir ada da perilerle dolu huzur iindeki bir ormanda mutluluk iindeki birkelebein kanat rp yzlerce kilometre uzaklktaki korkun bir frtnaya yol aabilecekdeiiklie neden olabilir. Bu bir fantezi yada kurgu deildir yukarda gsterdiimiz gibibilimsel bir gerekliktir. Eer kelebek kanatlarn rpmasayd, modelimize gre frtnakmayacakt.

Kaos sadece meteoroloji alannda deil hayatn her yerinde var. Kanadadaki vaakpoplasyonunun gsterdii deiikliklerden, borsa endeksinin ini klar, bir fincan

kahveye damlattnz st damlasnn alaca ekil ve bir kl tablasnda duran sigaradan kandumann alaca ekil hep kaotiktir. Keyifle tttrdnz sigarann dumannn alaca ekli,en gelimi bilgisayar bile nceden tahmin edemez nk balang koullarn belirlemekmmkn deildir. Ttndeki ufak bir hava boluunun boyutlar ya da d scaklktaki okufak bir deiiklik sigara dumannda hi umulmadk deiikliklere yol aabilir. Bu yzdenhibir sigara duman bir dierine benzemez.

Kaosun etkisi yaammzda ufak tesadfler olarak kendini ortaya koyar. Hayali durumlaryaratabilirsiniz. Diyelim ki bir otobste gidiyorsunuz ve yannzda sevimli bir yal teyze var.O srada otobse binen bir baka teyzeye yer veriyorsunuz. ki yal teyze tatl bir sohbetedalyorlar. Siz de onlara bakp glmsyorsunuz ve otobsten iniyorsunuz. Bu noktadan sonrane olduunu siz bilmiyorsunuz. Hikayeyi bu noktadan sonra herkesin kabul edebilecei makulsnrlar iinde devam ettirebiliriz. ki yal teyze ahbaplklarn ilerlettikten sonra, evlerininbirbirlerine yakn olduunu renince tekrar grmek isterler. Evlerine gidip gelirler vearalarnda bir dostluk geliir. Sonra torunlar da tanr ve evlenirler. Siz farknda olmadan ikiinsann evlenmesine yol aan olaylar dizisini balattnz. Yani kanadn rpan kelebek burneimizde sizsiniz.

rneklerimizi tarihsel olaylara da tayabiliriz. Adolf Hitleri srekli dven alkolik babas,doru drst bir baba olsayd yakn tarih nasl olurdu? Bir Srp milliyetisinin Avusturyaveliahtna suikast yapmasyla birinci dnya sava balamtr. rnekleri oaltmak mmkn

ama ne demek istediimi anladnz sanrm.Yaznn en banda verilen tekerleme benzeri zdeyite grlebilecei gibi, gnlk yaamdakibu kaotik etkinin ok eskiden beri insanlar farkndayd. Kaosun bir bilim halini gelmesi iinbu yzyl beklemek gerekiyordu.

Grdnz gibi ok ufak etkiler ok byk sonular dourabiliyor. Kelebek kanadumduunuzdan ok daha gl ve tabi ki sizde sandnzdan ok daha nemlisiniz. Kaosteorisini kavramak sizde ne gibi etki yapar bilemiyorum. Ama en azndan biraz daha nazik vesevecen olmann bilimsel adan daha doru olduunu grebilirsiniz.

Ahlaki yn dnda kaos teorisinin bize rettii bir ey daha var: gelecei kimse bilemez vebelirleyemez. Ne kadar ince planlarsanz planlayn, u ann dokusunda yer alan ufak bir


28/103

kelebek kanadnn arpmas b

Diyelim ki bir sper gsnzKontrol edemeyeceiniz o kadolu bir ormandaki mutlu kele

belirleyemezseniz, gelecei d

Prof. Ahmet Arslanile Sylei

1 2 3 4 5

(3 Oy)

GenBilim Editorialaramba, 19 Kasm 2008

Okunma: 520 kez

Bizde devlet asla dindar olmaktr din deil, siyasettir.ideolojisini salar.Devletingstermiyor. Snnilii halk ygelmesiyle devlet imdi Snni

Halk daha nce evinde ve mgelmesiyle halk mahalleden Meclise, ankayaya girmek

NEDEN? AHMET ARSLAN

Trkiye laiklik kavramyla bolkemizde ama bu hibir geliyanllar bile Batdaki gibi gbakyor. Bizim devletimizin ldinden, tek mezhepten vatandkadnlarla dolu ama biz nivedarbeleri dzenliyoruz. KsacEge niversitesi Felsefe Bl

profesr Ahmet Arslana btniversitede hoca olan Prof. A

tn her eyi batan aa deitirebilir.

ve gelecei kendi karlarnza gre belirlear ok ey var ki... rnein bir yerlerde perilbein kanadnn ne zaman ve ne ekilde arp

belirleyemezsiniz.

d. Bizim devletin dini politikadr. Zaten Ortin, siyasete yardmcdr. Bu corafyada din,

sadece Snniye hizmet vermesi, devletin o mnetmek iin ara olarak kullanyor devlet. likle de atyor. ( www.genbilim.com )

hallesinde dindarln srdryordu. evrekyor. Mahalledeki dindar haliyle, kamuya,istiyor.

uuyor. Bizim, adna laiklik dediimiz birmi lkedeki laiklie benzemiyor. stelik, erek bir laiklik sz konusu edildiinde, laik

aik olduu syleniyor ama devlet kadrolarlar alabiliyor. Anadoluda ehirler ba bsiteye trbanl kzlar girecek diye dmz ks anlalmas zor bir fikir ve eylem karmaa

m Bakan ve Sosyal Bilimler Enstits M

n kafa karkl ve sistem kargaasn sordhmet Arslann slam felsefesi, demokrasi, l

ek istiyorsunuz.erle dolu, huzuracan

adouda birinciiktidar sahibininezhebe inandnevrenin iktidara

in merkezekula, yargya,

dzen varkeskin laiklik

lie kukuylada sadece tekal, trbanlpuyor, hukuk

s yayoruz biz.dr felsefe

uk. Krk yldriklik, Trk laiklii


29/103

ve gelecei, slam ve insan haklar, Tanzimat, Merutiyetler, aydnlar, mminler ve ilk afelsefesi zerine yaynlanm ok sayda kitab ve makalesi var.

* * *

NEE DZEL: Trkiye laiklik sorununu tartyor. Laiklik elden gidiyor korkusu dilegetiriliyor. nce Trkiyenin laikliinden balayalm. Buras gerekten laik bir lke mi?

Prof. AHMET ARSLAN: Trkiye laik bir lke ama laiklii emniyet iinde bir lke deil.nk laiklii yaratan ihtiyalar, teorik ve hukuki zemin, birikim yok bizde. Avrupada farkldin gruplar karsnda, devlet nceleri tarafsz davranmad. Bir din grubu tutarak, onun dierdin grubu ezmesini salad. Bunun ardndan da din gruplar arasnda kavgalar, katliamlaryaand. Devlet taraf tutmasnn kendi toplumsal ve siyasal karlarna uygun dmediinigrd ve bar salama yoluna gitti. Yani Avrupa, din savalar sonucunda laiklie geti.Politik iktidarn herhangi bir din grubu, mezhebi tutmamas gerektii ihtiyacyla laiklikgerekleti. Trkiyede ise laiklik, dinin iinde yaanan krlmalar, kavgalar ve farkl dinsel

ihtiyalar sonucunda ortaya kmad.

Trkiye laiklie hangi nedenle geti peki?

Trkiye laiklie hikmet-i hkmet nedeniyle geti. Yani devlete ilikin mantkla vegerekelerle laiklie geti. Devletin ihtiyac sonucunda laik olundu. Zira 19. yzyln sonundaAvrupa, iyice zayf den Osmanly eitli din gruplar zerinden sktryordu. MeselaRuslar Osmanldaki Ortodokslar, Franszlar Katolikleri koruyordu. Nitekim AvrupannSen farkl din gruplara bask ve ayrmclk yapyorsun diye bastrmas zerine OsmanlTanzimat Fermann yaynlad. Fermanda, Benim tm tebaam, ister Yahudi, ister Katolik,ister Ortodoks, ne olursa olsun devlete katlma, devletten pay alma bakmndan ayn haklarasahiptir, hukuki bakmdan eittir dedi. te aln size laiklik! Laiklik Tanzimatla balad.Ayn mantk Cumhuriyete dek srd.

Tanzimat mant m?

Lozan da, Tanzimat da ayn eydi. Batl lkeler Lozanda bize, Osmanlda din gruplarnkendi hukuklar ve mahkemeleri vard. Bu kapitlasyonlar devam ettirmeliyiz dediler.Cumhuriyeti kuranlar ne dedi peki? Onlar gene hikmet-i hkmeti dndler. Demek kibiz sadece mali deil adli kapitlasyonlar da kaldrmalyz. Bunun iin de Batl lkelere yenicumhuriyetin anayasasnn ve yasalarnn dini olmayacan sylemeliyiz. Yani evlenmede,

boanmada, ailede mirasta farkl din gruplara zel hukuklar uygulamayacaz. Biz ulusdevlet kurduk demeliyiz dediler. Grdnz m?

Neyi?

Laiklik bize hikmet-i hkmet nedeniyle geldi. Yoksa Alevilerle Snniler birbirlerine girdi,farkl din gruplar att diye bir ihtiyatan kmad laiklik bizde. Biz laiklie esas olarak ulusdevlet nedeniyle getik. Ama unu da unutmayalm, laiklik modernleme projesinin de birparasdr. Cumhuriyeti kuranlarn kafalarnda slamn modernlemeye engel olduuynnde de dnceler vard.

Laik bir lkenin lleri ve tarifi nedir?


30/103

Din gruplarn, dinlerinin zel hkmlerini anayasaya ve yasalara yanstamadklar ve devletinbtn din gruplara tarafsz davrand bir toplum, laik bir toplumdur.

Trkiye bu tarife ne lde uyuyor? Bizde devlet din gruplara kar tarafsz m?

Deil ama tarafsz olmasna da gerek yok. Zira bizde devletin karsnda Batdaki gibibinlerce yldan beri olumu ve devlet tarafndan muhatap alnabilecek din gruplar, dinkurumlar, din temsilciler yok. Daha ak syleyeyim. Trkiyede kilise var m? Alevi kilisesi,Snni kilisesi var m? Yok. Trkiyede devlet hl Osmanl geleneini devam ettiriyor. ZatenMsrda firavunlardan bu yana, Douda din hibir zaman devletten bamsz olmad, ayr birkilise olarak teekkl etmedi. Osmanlda da, Cumhuriyette de din adamlarnn devletinmemurlar olduu, devletin dini denetledii bir sistem hkim oldu.

Dini iinde barndran ve denetleyen bir devlet laik olabilir mi?

Olamaz. Trkiyenin Batdaki gibi laik olabilmesi iin devletin btn din gruplara kar

tarafsz olmas lazm. Ama Trkiye, Batdan farkl. Bizde iki byk din grup var: Snnilerve Aleviler. Bir de devletin din hizmetler veren Diyanet leri tekilat var. Osmanlda dabyleydi. ?eyhlislam vard. ?eyhlislam hkmdardan sonra geliyordu. etin Altan gzelsylyor, eyhlislamn kafas kesildi diyor. Osmanldaki ?eyhlislamlk messesesiCumhuriyette Diyanet leri Bakanlna dnt ite.

Gelelim bizim laikliimize... Trkiyede Mslman Snni olmayan bir vatanda devletgrevlisi olabilir mi?

niversitede st dzeylere gelirler ama ordu ve dilerine girerler mi, zannetmiyorum.Bakn... Cumhuriyeti kurduumuzda, dini slam olmayan vatandalarmzn saysbugnknden daha oktu. Zaman iinde toplumlarn nfusu artar deil mi? Yaplan resm vegayriresm basklar sonucunda bu lke rahata yaanan bir lke olmaktan kt iin buinsanlarn saylar ya g etmelerinden ya da kimliklerini gizlemelerinden tr azald. 6-7Eyll olaylar unuttuk mu?

nsanlarn kimliklerini gizledikleri, devlet kadrolarnda sadece tek bir dinden ve tek birmezhepten insanlarn alt bir devlet laik olabilir mi?

te bu kadar laik olur. ?ekli olarak laik olur ama zde olamaz. nsanlar, toplum iinde derahat deiller bizde. Toplumsal hayatta da kimliklerini kolayca ortaya koyamyorlar.

Trkiyede laikliin taban, gerekeleri, arka fonu ok gvenli deil. Trkiyede laiklik okkrlgan. ?erif Mardinin dedii gibi, Cumhuriyet, iyi, gzel ve doru hakknda zengindeerler sistemi, derinlikli ve kuatc bir ahlak yaratamad ama u da var. Cumhuriyet henzyz yllk bir proje. Sekler bir hayatn, bilimin, ahlakn, hukukun, siyasetin yz yl iindeortaya kp gelimesi, genilemesi, toplumun ruhunda, vicdannda, zihninde, aklnda akisbulmas kolay deil. Cumhuriyet sdr ama, Cumhuriyet baarsz olacak demek deildir bu.Unutmamal, slam bin 500 yz yl iinde bir mahalle yaratt. Ayrca bizde laiklik hepyukarda, yani st yapda olan bir ey. Avrupada ise laiklik, tabandan gelen bir ihtiya.

Bizim toplumumuz niye laiklie ihtiya duymad?

Niye duysun? Osmanlda Batdaki gibi din farkllardan yznden 200 yllk kanl isavalar yaanmad ki. nk bizde devlet din yznden kan dklmesini nleyecek


31/103

imknlara ve gce sahipti. Bizde farkl din gruplar arasndaki sorun, paralel topluluklarsistemiyle, Osmanl milletler sistemiyle zld.

Ahmet Altan geen gn, Bizim devlet Mslman Vatikan diye yazd. Bu tanma katlrmsnz?

Katlmyorum. Ortadouda birinci aktr daima siyasettir. Din ise siyasete yardmc birfaktrdr. Din, iktidar sahibinin ideolojisini salar. Osmanlda da, Cumhuriyette de, devletbizde hibir zaman dindar olmad. Bizim devletimizin dini politikadr. G, ynetim,iktidardr bu dinin ad. Devletin sadece Snnilere hizmet vermesi, onun o eye inandanlamna gelmez. Politik nedenlerle de onlara hizmet verirsiniz ve kendinizi yletanmlayabilirsiniz. Bizim devlet din devleti deildir. Bizim dinimiz devlet dinidir. Bizdedevlet, Snnilii, iktidar iin yani ynetmek iin bir ara olarak kullanyor. Vatikan daHristiyanl kullanyor, o da o kadar dindar deil ya...

Niye gerek anlamda laik olamyoruz biz?

Olamyoruz nk bizim laik olmaya ihtiyacmz yok. Laik olmamz gerektiren hayatinedenler yok. Din gruplar arasnda atmalar yok. Gemite de yoktu. nk Osmanl farkldin gruplarn bir arada yaamalarnn yolunu bulmutu. Osmanlda milletler sistemi vard.Her din grup imparatora sadakat ve biat etme karlnda kendi dinine, hukukuna vegeleneklerine gre yayordu. Avrupa Osmanl gibi paralel toplumlar ina edemedii iinorada din gruplar birbirini ldrd. Fransada bir gecede 25 bin kii ldrld. spanyaMslmanlar tasfiye etti. Bugn spanyada tek bir Mslman yok ama Trkiyede, Araplkelerinde epey Hristiyan var.

Biz de farkl bir din grup olarak Aleviler var. Devletin kendilerine eit davranmadnsylyorlar. Hatta Avrupa Birlii de Kopenhag Kriterleri erevesinde Alevilere eit haklarsalanmas konusunda Trkiyeyi srekli uyaryor.

Aleviler bunlar sylyorlar ama, Snnilere bu aclarn, durumlarn kabul ettirebilecek birgce sahipler mi? Btn mesele budur. Alevilik, Protestanlk gibi slam tamamen farklyorumlayan, kendine mahsus gelenekleri, din grleri, hukuku, ahlak olan bir mezheptir.Bakn... Trkiyede laikliin alt yapsn AB oluturacak.

Anlamadm...

Trkiyeyi hem laik, hem demokratik hem de hukuk devleti yapacak olan ABdir. Trkiyedesadece laiklik deil demokrasi de ok krlgan. nk biz demokrasiyi de istemedik aslnda.1946larda bize birileri demokrasiyi verdi ve biz onu sevdik. nk ounluk demokrasisayesinde insan yerine konduunu, i bulduunu grd. Yoksa Trkiyede ne cumhuriyetiler,ne ulusalclar, ne CHP, ne solcular, ne de saclar demokrasiye inanyor. Bu lkede hi kimsedemokrasiye inanmyor. Liberal demokratlar da bazen inanyorlar, bazen inanmyorlar.

Niye inanmyorlar?

Demokrasinin de arkas ve temeli yok bizde... Laiklik ve demokrasi suyun zerinde yzenkksz bitkiler gibi. Bizim gemiimizde bunlar yok. Ne sekler ahlakmz ne de sekler

hukukumuz var bizim. Gndelik hayatmz bunlarn zerine kurulu deil. Hibir eyimiz yokbizim. Bu, Cumhuriyetin baarszl deildir. Aksine, bu kadar az bir birikimle gene de yz


32/103

sene iinde bu noktaya gelmi olmamz, hi kimsenin gerekten inanmad bir rejimi vekltr bu ekilde yaamamz bir mucizedir. Biz kanunlar ve kurumlar ithal ediyoruz,okullar deitiriyoruz. Btn bunlar kendi iimizden gelen itirazlarla, doal dinamiklerle,kltrel, ahlaki birikimlerle yapmyoruz. Ltfen kendi durumumuzu grelim... Bizde bu slkCumhuriyetten nce de vard, Cumhuriyetten sonra da var. Ve bu slk epey bir sre daha

devam edecek.

Peki, Trkiyede laikliin zedeleneceinden korkanlar neden gerek bir laiklii savunmuyor?

nk Osmanlda da, Cumhuriyette de dinle ilgili oyunun kurallarn devlet belirledi, halkda bu kurallar kabul etti. Halk devletten sadece adalet datmasn istedi. ktidara ortakolmay talep etmedi. zgrlk de, eitlik de istemedi. nk iktidar istemeyecek kadariktidardan uzaktayd. zgrlk istemeyecek kadar da zgrln farknda deildi. AmaDemokrat Partiyle birlikte evre yani halk yava yava merkeze gelmeye balad.Aadakiler yukarya doru kmaya balad. O zamana dek devletin sadece kendilerine adildavranmasn, baba gibi olmasn isteyenler, birden bire, devletten ayn zamand

felsefe karışık

Documents