evropa va amerika mamlakatlarining eng yangi tarix

WZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA WRTA ARNAWLI TA`LIM VAZIRLIGI

AJINIEZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT

PEDAGOGIK INSTITUTI

TARIX FAKUL`TETI

«Tarix» kafedrasi

«Evropa va Amerika mamlakatlarining ENG YaNGI TARIX (1918-1945 yy.)»

fani buycha 3-kurslar uchun

MA`RUZALAR MATNI

Nukus - 2012

2

№ Mavzu nomi

Soatlar

1 Kirish 2

2 Germaniya

2

3 Buyuk Britaniya

2

4 Frantsiya

2

5 Italiya

2

6 Ispaniya

2

7 AQSh

2

8 Xalqaro ishchilar xarakati

2

9 Xalqaro mun`osabatlar

2

10 II-jahon urushi (1939-1945 yy.)

2

JAMI

20

3

KIRISh Garb mamlakatlarining eng yangi tarixi (1918-2010 yillar) kishilik jamiyatining XVII asr 40-yillaridan boshlangan yangi tarixning davomi, umumiy tarixning sunggi, eng murakkab va eng muhim qismi hisoblanadi. Gàrb mamlakatlarining eng yangi tarixi 1918 yildan hozirgi vaqtgacha dunyoda bwlgan muhim voqealarni, mamlakatlarning sotsial-iqtisodiy va siyosiy rivojlanishlarini, jahon tarixiy taraqiyotining asosiy ywnalishlarini, jahon miqyosida yuz bergan ziddiyatlarni, ozodlik kurashi jarayonlarini, sotsializmning inqirozi sabablari va undan keyingi rivojlanish taraqqiyot bosqichlarini, shuningdek, 1918-2010 iyllar ichida sodir bwlgan xalqaro munosabatlar muhim xususiyatlarini wrgatadi. Dunyo xalqlari hayotida yuz bergan va yuz berayotgan tub ijtimoiy-iqtisodiy wzgarishlarni, xalqaro munosabatlar rivojlanishining ywnalishlarini bayon qilish eng yangi tarix fanining muhim vazifasidir. Shuningdek, eng yangi tarix fani urush va tinchlik muammolarini, tinchlik uchun kurash masalalarini, tashqi siyosatdagi qarama-qarshi ywllar va tendentsiyalarni tushuntiradi. Eng yangi tarix masalalari gòyatda katta siyosiy ahamiyatga ega bwlib, bunda sinflar, partiyalar, oqimlar, turli nuqtai nazarlar kurashi, haqiqat va adolat, ozodlik va sotsial taraqqiyot uchun kurash masalalari turli mamlakatlar misolida keng va chuqur gavdalanadi. Hozirgi dunyo murakkab va turfa xil dunyodir. Unda turli mamlakatlar yonma-yon yashaydi va bir-biriga ta`sir kwrsatadi. Butun dunyo bilan muvaffaqiyatli munosabatlarga kirishish, dwstlik va hamkorlikni rivojlantirish uchun mavjud voqeylikning muammolarini chuqur bilish va bu bilimdan umum manfaat ywlida foydalanish lozim bwladi. Wzbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov wzining “Wzbekiston XXI asr bwsagàsida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” kitobida dunyo mamlakatlari bilan tinch-totuv yashash xususida shunday yozadi: “Biz yashayotgan davr qanday xususiyatlarga ega? Swnggi vaqtlarda jahonda yuz bergan, dunyoning jwg`rofiy-siyosiy tuzilishini va xaritasini tubdan yangilagan wzgarishlar hozirgi zamon va kelajak uchun qanday tarixiy ahamiyatga molik? Bular haqida mulohaza yuritish va ularga twg`ri baho berish juda muhim”11.

Insoniyat XX asrda ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy taraqqiyotda ulkan qadamlar tashladi. Asrimizning 20-yillarida boshlangan ilmiy-texnikaviy inqilob hayotning barcha sohalarida tub wzgarishlarga sabab bwldi. Inson tarixda birinchi marta ochiq fazoga chiqdi va Oyga qadam qwydi. Atom energiyasi, inson irsiyati sohasidagi kashfiyot, elektronika, fazoviy televidenie, eng yangi harakat vositalari xalqlarning wzaro munosabatlarini sifat jihatidan yangi bosqichga kwtardi.

1 И.Каримов. “Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари”. Т.”Ўзбекистон”, 1997 й.

4

Shu bilan birga hali hal etilmagan bir talay muammolar borki, ularni bartaraf etish uchun insoniyat wz kuchlarini birlashtirishi zarur. Ochlik va qashshoqlik, atrof-muhitning ifloslanishi, ogìr yuqumli kasalliklarga qarshi kurash va turmush darajasini yuksaltirish, inson huquqlari va erkinliklari uchun kurash, xalqaro huquq mezonlarini qaror toptirish shular jumlasidandir. Ilmiy-texnikaviy inqilob va uning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy sohalardagi kwrinishi muhim ahamiyat kasb etdi, jahon ijtimoiy hayotida quyidagi yangi tamoyillarning yuzaga kelishiga sabab bwldi. Insonparvarlik: Zamonaviy fan va texnikaning ulkan yutuqlari sababchisi inson, shaxsdir. Hozirgi komp`yuterlar qanchalik katta ahamiyatga ega bwlmasin, baribir, uni yaratgan va boshqarayotgan insondir. XX asr tarixida inson omili hal qiluvchi ahamiyatga ega bwldi va barcha tarixiy wzgarishlarning harakatlantiruvchi kuchiga aylandi. XX asrda shaxsning wzi ham tubdan wzgardi. Yalpi wrta ma`lumot, ommaviy axborot vositalarining rivojlanishi, ommaviy madaniyatning paydo bwlishi insoniyat umumiy madaniy darajasining yuksalishiga va uning wziga xos jihatlarining takomillashuviga olib keldi.

Demokratlashtirish: Yalpi saylash huquqi va inson omilining tarixiy jarayonlarga hal qiluvchi ta`sir kuchiga ega bwlishi jahon siyosiy hayotini wzgartirib yubordi. Xalq vakillari siyosiy hayotga faol aralasha boshladilar, partiya va davlat, jamoatchilik harakatlari va tashkilotlari rahbarligiga keldilar. Ular ayni paytda keng xalq ommasining mafkurasini ham olib keldilar. Davlatni boshqarishga ywl topgan ijtimoiy guruhlar doirasi kengaydi, keng xalq qatlamidan chiqqan professional siyosatchilar paydo bwldi, ommaviy axborot vositalarining siyosiy hayotga ta`siri kuchaydi. Bularning hammasi provardida jahondagi siyosiy vaziyatni tubdan wzgartirib yubordi.

Globallashuv: Birinchi jahon urushidan swng dunyo iqtisodiy hayotining baynalmilallashuvi tez suràtlar bilan davom etdi. Sof siyosiy gòya sifatida paydo bwlgan Evropani “Evropa Qwshma Shtatlari” shiori ostida birlashtirish, dunyo iqtisodiy hayotining integratsiyasi taraqqiyot, xalqaro iqtisodiy va madaniy aloqalarni kuchaytirish va chuqurlashtirishning obèktiv jarayoniga aylandi. Bu jarayon davlatlararo birlashmalar va muassasalar barpo etish, xalqaro mehnat taqsimotini chuqurlashtirish, ishlab chiqarish va ilmiy kooperatsiyani rivojlantirishga turtki bermoqda. Integratsiya asta-sekin turli mamlakatlar iqtisodiy taraqqiyotini bir-biriga yaqinlashtirish va tenglashtirish, wzaro manfaatli savdo, iqtisodiy va valyuta-xwjalik aloqalarini kengaytirishga yordam bermoqda. Hozirgi paytda mazkur jarayon dunyoviy miqyos kasb etdi va ravnaq topdi. Dunyo iqtisodiy hayotining globallashuvi muhim hayotiy va milliy manfaatlarga javob beradi. Chunki u davlatlarning dunyo xwjalik jarayoniga qwshilishiga va dunyo texnologiyasi, fani va madaniyati yutuqlaridan foydalanishiga kwmaklashadi. Shu munosabat bilan Wzbekiston Prezidenti I.Karimov shunday yozadi: “Milliy tafakkur wz taraqqiyotida madaniy qurilish vazifalariga dunyo miqyosida yondoshishi, boshqa xalqlarning tag`diri, ularning wzaro munosabatlari

5

bilan yaqindan qiziqishi, ular hayotining eng teran nuqtalarigacha kirib borishi, milliy manfaatlarni hisobga olishi kerak”. XX asrda Evropa mamlakatlarining ochiqdan-ochiq qarama-qarshiligi jahon harbiy mojarosiga aylanib ketdi. Kwpgina mamlakatlarda bu hol biqiqlik jarayoniga, ya`ni jahondagi jarayonlardan chetda turishni nazarda tutuvchi yopiq iqtisodiy taraqqiyot ywliga sabab bwldi. Natijada ular dunyo iqtisodiyotidan ajralib qoldilar. Mazkur mamlakatlarda totalitar, antidemokratik tuzumlar shakllandi, ogìr iqtisodiy qiyinchiliklar yuzaga keldi. Pirovardida bunday mamlakatlarning ba`zilari harbiy mag`lubiyatga uchradilar (Germaniya, Italiya, Yaponiya), boshqalarida esa siyosiy falokatlar rwy berdi (sobiq SSSR va sharqiy Evropadagi sotsialistik lager` mamlakatlari). Shu sababli XX asr birinchi yarmining asosiy mohiyati demokratiyaning totalitarizm bilan, insonparvarlikning fashizm bilan va globallashuvning ayrimchilik bilan kurashidan iborat bwldi. XX asr voqealari asosan shu tariqa kechdi. Bu voqealar bir tekis rivojlanmagan va kechmagan, albatta, ular har bir mamlakatda wz xususiyatlariga, namoyon bwlish shakllariga ega edi. Eng yangi tarix va dunyo siyosati yigirmanchi yuz yillikda ularning ta`siriga bog`liq holda uch bosqichni wtadi. Bular quyidagilardir: I bosqich. 1914-1945 yillardagi ikki jahon urushi wrtasidagi davr. Unda dunyoni qayta taqsimlab olishga, yangi dunyo tartiboti wrnatishga ywnaltirilgan jahon mojarolari juda kwp. Birinchi jahon urushi imperialistik, ya`ni ikkala imperialistik guruh boshlagan bosqinchilik urushi bwldi. U talonchilik va buzgùnchilik urushi edi. Shunday bwlsa-da, barcha mamlakatlarni qamragan demokratik harakat rivojlanishi uning natijasidir. Ushbu davrda maqsadi demokratik islohotlarni amalga oshirish bwlgan umumdemokratik xarakterdagi kuchlar yuksalishi ustunlik qildi. Kapitalistik tizimning ham iqtisodiy, ham ijtimoiy-iqtisodiy inqirozi jahonni ikkita – ham demokratik, ham fashistik-totalitar lagerga bwlib yubordi. Ikkinchi jahon urushi endilikda birinchisiga qaraganda butkul boshqacha xarakterda edi. U demokratik lager davlatlari tomonidan umumdemokratik xarakterdagi, fashistik lager davlatlari tomonidan esa tajovuzkorlik, bosqinchilik va talonchilik urushi edi. Ikkinchi jahon urushida demokratik davlatlar gàlaba qozondilar. Bu demokratik kuchlarning umumjahon tarixi ahamiyatiga molik gàlabasidir. II bosqich. Sovuq urush davri. 1946 yildan 1991 yilgacha, ya`ni Ikkinchi jahon urushi tugashidan to Sovet Ittifoqi parchalangunga qadar kechgan davrni wz ichiga oladi. Butun jahonda jamiyatni insonparvarlashtirish uchun kurash keng avj oldi. Inson huquqlari uchun kurash, mustamlakalarni ozod qilish, irqchilikka barham berish, totalitar va mustamlaka tuzumlarini tugatish sovuq urush davrining asosiy mazmuniga aylandi. U faqat tashqi jihatdan ikki buyuk davlat yoki ikki tizimning mojarosi tarzida tasavvur etilsa ham, aslida aksilinsoniy tizimlar va tuzilmalarni tugatish uchun umumjahon kurashi edi. III bosqich. Yangi demokratiya davri. U sovet davlati parchalanganidan swng boshlandi va globallashuv jarayonlarining jahon miqyosida jadal ilgarilashi bilan

6

tavsiflanadi. Globallashuvni rivojlantirish ywlidagi oxirgi twsiqlar qulab tushdi. Jahon maydonida dunyo hamjamiyati tuzilmalarini insonparvarlashtirish, demokratlashtirish va globallashtirish jarayoniga wz hissasini qwshayotgan yangi demokratik davlatlar paydo bwldi. Kwp qutbli dunyo siyosati tarix maydoniga keldi. Eng yangi tarixning 1918-1945 yillarni wz ichiga olgan 1-chi qismini ham davrlarga bwlib wrganamiz. 1) 1918-1923 yillar bu davr 1-chi jahon urushidan keyingi iqtisodiy va siyosiy inqirozlar davri bilan, Rossiyada yuz bergan oktyabr` twntarishining ta`siri tufayli chet ellarda yuz bergan inqilobiy jarayonlar bilan xarakterlanadi. 2) 1924-1928 yillarni wz ichiga olgan kapitalizmning vaqtincha va qisman stabillashuvi bilan, kapitalizm bilan tarix maydoniga kelgan yangi tuzum sotsializm wrtasida tinchlik masalasida ba`zi bir murosalarga kelishi bilan, shuningdek, kapitalistik dunyoda paydo bwlayotgan fashistik partiyalarining hokimiyat sari intilishlari bilan xarakterlanadi. 3) 1929-1933 yillar davri dunyo iqtisodiyotini qamrab olgan jahon iqtisodiy inqirozi bilan va uni bartaraf qilish uchun olib borilgan chora-tadbirlar bilan xarakterlanadi.

4) 1933-1939 yillar davri dunyo davlatlari wrtasidagi ziddiyatlarning keskinlashishi bilan, reaktsiya va fashizm kuchlarining faollashishi bilan, dunyoning yirik davlatlari sayi xarakatlari tufayli yangi jahon urushining tayyorlanishi bilan xarakterlanadi.

Mustaqillik yillarida tarix faniga e`tibor yanada kuchaydi. Jumladan, Wzbekiston tarixi bilan bir qatorda Jahon tarixini ham wqitishni yaxshilashga katta e`tibor berilmoqda. Prezidentimiz I.A.Karimov «Zamon talabi shuki, professor-wqituvchilar wzlarida mavjud bilim va saviya bilan cheklanib qolmasdan, xorijiy mamlakatlar tajribasini qunt va sabot bilan wrganib, mag`zini chaqib, undan wz talabalariga saboq berishlari zarur» deb ta`kidlagan edi. Albatta, har qanday mamlakatning tajribasini wrganish uchun, avvalo uning tarixini chuqur wrganish lozim.

Eng yangi tarixning maqsadi insoniyatning XX asr boshlaridan hozirgi kungacha bosib wtgan tarixiy ywli, uning siyosiy ijtimoiy, ma`naviy ahloqiy tajribasi haqidagi bilimlarni talabalarga berishdir.

Eng yangi tarixning vazifasi esa boshqa davlat tajribasidan foydalanib Wzbekistonda buyuk davlat quradigan barkamol komil insonni tarbiyalashdir.

Talabalar avvalo jahon tarixining davrlarga bwlinishi, davrlarning atalishi va ularga xos xususiyatlar haqida keng tasavvurlarga ega bwlishlari zarur. Shuningdek ulardan jahon tarixida eng yangi davr, uning xususiyatlari, insoniyat tomonidan amalga oshirilgan buyuk kashfiyotlar va ixtirolar haqida atroflicha ma`lumotlarga bwlishlari, dunyoni buyuk davlatlar tomonidan qayta bwlib olish uchun kurash, ikkinchi jahon urushi uning mudxish oqibatlarini, ikki qarama-qarshiliklar wrtasida murosasiz kurash, sovet imperiyasining qulashi, mustaqil davlatlarning vujudga kelishi haqida keng bilimlarga ega bwlishlari talab qilinadi. Shu bilan birga bitiruvchi

7

talabalar dunyo xalqlari oldida turgan jahonshumul muammolar, ularni bartaraf etish vazifalari, yillari, Wzbekiston Respublikasining bu muammolarni hal etish ywlida amalga oshirayotgan ishlari haqida atroflicha keng bilimlarni egallagan bwlishlari zurur bwladi.

Jahon xalqlari eng yangi tarixini chuqurroq wrganish uchun boshqa uqiv fanlari bilan chuqur aloqani ywlga qwyish muhim ahamiyatga egadir. Bunda eng avvalo Vatan tarixi, eng yangi tarixshunoslik va manbashunoslikni wrni beqiyosdir. Jahon tarixini eng yangi davri asosan XX asrni qamrab olganligi bois, wtgan asrni insoniyat tarixida misli kwrilmagan fan texnika taraqqiyoti asri bwlgani, xususan tabiiy fanlarning jadal rivojlanishi davri bwlganligini e`tiborga olib bu fanlarni chuqur wrganish eng yangi tarix wrganish samaradorligini oshiradi. XX asr fan texnika taraqqiyoti asri bwlish bilan birga turli qarama-qarshi gòyalar, ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar kurashi asri bwlganligi tufayli falsafa, huquq, adabiyot, iqtisod, geografiya kabi fanlarni aloqasi juda muhim ahamiyatga egadir.

Mustaqillik sharoitida jahon tarixini shu jumladan uning eng yangi davrini milliy istiqlol gòyalari nuqtai nazaridan wrganishning dolzarbligi, uni wqitishni samaradorligini oshirishning ahamiyati tarix wqitish metodikasi fani oldiga ulkan vazifalar qwyadi. Keyingi vaqtda ta`lim-tarbiya jarayonida yangi pedagogik texnologiyalarni qwllash keng yoyilib bormoqda. Xususan tarix wqitish samaradorligini oshirishni ularsiz tasavvur qilib bwlmaydi. Yangi pedagogik texnologiyalar tushunchasi keng tushuncha bwlib, u ta`lim-tarbiya jarayonini oldindan loyihalash, ta`lim sifatiga erishishni kafolatlovchi mexanizmni ishlab chiqish va ywlga qwyishni kom`pyuter texnologiyalarni ishlab chiqish va amaliyotda qwllashni, individual yondashuv, interaktiv usullarni keng qwllash kabi jihatlarni wz ichiga oladi, bu esa tarixchi-pedagoglardan tinimsiz ijodkorlikni, doimiy izlanishni talab etadi. Dars wtishda texnik vositalardan (mul`timedia, kodoskop) turli kwrgazma qurollardan foydalaniladi.

“Eng yangi tarix” kursi 40 soatdan iborat bwlib, shu jumladan 10 soat ma`ruza, 10 soat amaliy mashgùlotlardan iborat.

8

2 MAVZU: GERMANIYa 1918-1939 YILLARDA

Asosiy savollar: 1. Germaniyada xarbiy sanoat tendentsiyasi va rivojlanishning kuchayishi. 2. Germaniyada iktisodiy krizis. 3. Fashistlar diktaturasining urnatilishi va german fashizmining siyosati.

Tayanch iboralar va tushunchalar: Germaniya, xarbiy sanoat, potentsial,

rivojlanish, iktisodiy krizis, fazim, neofashizm, diktatura, Sharkka yurish, monopoliya, opportunistlar, Kizil frontchilar ittifoki,, natsional-sotsialistlar, Leyptsig protsessi, liros xaandonlari.

1-asosiy savol: Germaniyada xarbiy sanoat tendentsiyasi va rivojlanishning kuchayishi. MAKSAD: Germaniya davlati uning uziga xos xusuusiyatlari va 30-yillar

boshiga kelib german xarbiy-sanoat potentsialining uzishini kesikn ortishi, shuningdek rivojlanish darajasining kuchayishi, uni sabab va sharoitlari xakida suzlab ularni moxiyatini ochib berish.

Identiv ukuv maksadalri: 1. Germaniyada rivojlanishning vaktincha stabillashuvi yillarini sabablarini

izoxlaydi. 2. Germaniya xarbiy sanoati potentsialini tiklanishdagi asosiy shartlarini

tushuntirib beradi 3. Germaniya davlatining (1918-39) ichki siyosati tamoyillari nimalardan

iborat ekanligini tushunib etadi. 1-savol bayoni: 1918-1923 yillarda mamlakatni larzaga solgan revolyutsion janglar burjua

tuzumining bir kadar mustaxkamlanishi davri bilan almashindi. Ung sotsial-demokratlar Germaniya oldida iktisodiy va siyosiy tarakkiyot yuli ochildi, deb ishchilarning kupchiligini ishontira oldilar. Ular reyxstagda sotsial-demokratiyaning mavkei mustaxkamlanib borgan sari, u mexnatkashlarning manfaatlarini tobora kuprok ximoya kila oladi va kapitalistik ekspluatatsiyani cheklay oladi, deb da`vo kildilar. Sinfiy ziddiyatlarning yumshaganlgi xakidagi xom-xayollarning tarkalishiga asnoat va kishlok xujaligining yuksalganligiga yordam beradi.

Bu yuksalish ish xakining usishi bilan birga bordi. Germaniya ekonomikasining kisman stabillashuvi boshka kapitalistik mamlakatlarga karagaganda ancha zaif asosga ega edi, chunki uning asosiy manbalaridan biri chet el kapitalining, asosan AKSh va Buyuk Britaniya kapitalining okib kelishi edi. AKSh va angliya imperalistlari uzlari kuygan mablaglardan ortikcha foyda olishdan tashkari Germaniyaning xarbiy-sanoat potentsialini tiklashga xam yordam berdilar. Nemis

9

monopoliyalari uchun kulay bulgan reparatsiya masalasining xal kilinishi xam bu rejalarga muvofik kelardi. 1924-1931 yilllarda reparatsiyalar xisobiga 11 mld. Marka tulagan Germaniya uz ekonomikasiga 26 mlrd. marka mikdorida karz va bevosita kapital mablaglar oldi.

AKSh va Buyuk britaniya tomonidan german imperalizmiga moliyaviy-iktisodiy yordam berilishi ancha uzokni kuzlovchi muximi-Germaniyani SSSRga karshi kurashish uchun asosiy kurolga aylantirish edi.

Chet el karzlarining uziga xos "oltin yomgir"dan nemis kapitalistlari industriyani modernizatsiya kilish uchun foydalandilar. Germaniyada yangi kudratli monopoliyalar - uziga deyarli butun ximiya sanoatini buysundirgan. "Farben-industriya" "Pulat tresti" va xakozolar vujudga keldi. Ularning yordami bilan mamlakatda kup sonli militaristik tashkilotlar paydo buldi. Gollanldiya, Shveytsariya, Ispaniya va boshka mamlakatlarda nemis monopoliyalari nazoratida bulgan korxonalarda Germaniya uchun xarbiy samolyotlar va suvosti kemalari kurildi.

Oradan kup utmay er egalari bulgan sobik nemis knyazlari revolyutsiya vaktida musodara kilingan erlar, urmonlar, banklari kiymatini kaytarib berishni talab kildilar. Bu da`volar demokratik doiralarda chukur gazab uygotdi. GSDP raxbarligi ommaning tazyiki ostida referendum utkazishga rozi buldi, bu referendum davomida 14,5 mln. saylovchi knyazlar mulkini tula-tukis eksproriatsiya kilishni yoklab ovoz berdi. Referendum sul kuchlar xarakatlari birligi juda katta imkoniyatlarga ega ekanligini kursatdi.

GSDP reaktsiyaning xujum kilish xavfi ortib borayotgan bilan xisoblashmay, stabillashuv yillarida ishlab chikarishnng yuksalganligi "uyushgan kapitalizm" davrining boshlanganligidan va xatto mamlakatni sotsializm tomon rivojlanayotganligidan dalolat beradi, deb ishchilarni ishontirdi. Kupchilik ishchilar bu gaplarga ishonch bilan karadilar. 1928 yilda reyxstagga utkazilgan saylovda GSDP 9 mln.dan ortik ovoz oldi. Burjua partiyalarining vakillari ishtirok etgan kaolitsion xukumatga ung sotsial-demokrat boshchilik kildi. Birok GSDP ning raxbarlari "sotsial sulx"ga erisha olmadilar.

Germaniyaning siyosatida reaktsiya, militarizm, antisovet yulning umumiy kuchayishi GKP tomonidan doimiy zarbaga uchrab turdi. Kompartiyaning pozitsiyasini va uning ishchilari sinfi birligi uchun kurashini barbod kilish maksadida sotsial-demokratiyaning ung raxbarlari ogir jinoyat kildilar: politsey-prezident, GSDPning tanikli arbobi buyrugi bilan 1929 yil 1 may kuni Berlin politsiyasi GKP tomonidan uyushtirilgan ommaviy ishchilar namoyishiga xujum kildi. Kucha tuknashuvlari ruy berdi. Berlinning bir necha rayonlarida barrikadalar paydo buldi. Ishchilar orasida uldirilganlar va yarador bulganlar bor edi.

Nazorat topshiriklari: 1. Germaniyaning urushdan oldingi xarbiy-sanoat potentsiali xakida

nimalarni bilasiz?

10

2. Nemis xarbiy-sanoat potentsialining va rivojlanishining asosiy sabablari nimalardan iborat?

3. Germaniya davlatining (1918-39) ichki siyosati tamoyillari nimalardan iborat?

2-asosiy savol: Germaniyada iktisodiy krizis. MAKSAD: Jaxon davlatlarida yuz bergan kabi Germaniyada xam kelib

chikkan va 1929 yildan boshlab uz ta`sirini kursatgan iktisodiy krizisni kelib chikish sabablarini tushuntirish va uning okibatlariga baxo berish.

Identiv ukuv maksadalari: 1. Iktisodiy krizis tushunchasini izoxlab beradi. 2. Germaniyada iktisodiy krizis asosiy sabablar nimalardan iboratligini

kursatib beradi. 3. Germaniya iktisodiy krizisni mamlakat ishchilar sinfi ta`sirini aniklaydi. 2-savol bayoni: 129 yilning oxirida boshlangan jaxon iktisodiy krizisi Germaniyada ancha

kuchli buldi. 4,5 mln. ishchi ishsiz koldi. Ish xaki deyarli ikki baravar kiskardi. Ishchilar ish tashlashdilar va namoyishlar uyushtirdilar. Krizisdan shaxar urta tabakalari, dexkonlar xam ancha azob chekdilar, mayda savdogarlar va korxona egalari xonavayron buldilar.

Kapitalistlar krizisning barcha kiyinchiliklarini ishchilar sinfiga agdarishga intildilar. Xukumat birinchi galda kerak buladigan narasalarga solik soldi, pensiya mikdorlarini kiskartirdi, 21 yoshdan kichik bulgan kishilarni ishsizlik buyicha nafakalardan maxrum etdi. Bu choralarnining deyarli xammasi reyxstagni chetlab, favkulodda dekretlar chikarish asosida amlga oshirildi.

Avj olib ketgan sotsial ziddiyatlar xatto cheklangan burjua demokratiyasining rejimi xam nemis moliya kapitalining eng reaktsion doiralari siyosatining ishonchli kuroli bulmay koldi. Bu doiralar Natsional-sotsialistik nemis ishchilar partiyasi degan partiyani tobora kuprok darajada kullab-kuvvatlaydi. 1919 yilda vujudga kelgan natsistlar partiyasi xam emasdi. Birok, uning nomini tasodifiy nom deb xisoblab bulmaydi. Natsistlarning boshliklari sotsializmga yot bulgan antikommunistik goyalarni millatchilik va shovinizmni mexnatkashlarning va urta katlamlarnng burjua demokratiyasidan xafsalasi pir bulgan kismi orasida yoyishi osonlashdan xafsalasi pir bulgan kismi orasida yoyishni osonlashtirish uchun uzlarini "natsional sotsialistilar" deb atadilar.

Fashistlarning avvalo mayda burjuaziyani, keyin esa ishchilar va dexkonlarning bir kismini uz ortidan ergashtirishga muvaffak buldilar . Ular bunga sotsial demagogiya, irkiy vaysakilik va terror kilish yordamida erishdilar.

11

Fashizmning ommaviy tayanchi bulib kolgan sotsial tabakalar uz manfaatlariga karshi ish kurdilar, moliya kapitalining eng reatsion doiralariga kur-kurona xizmat kildilar.

20-yillarningboshlaridayok Germaniyaning ayrim sanoat va moliya magnatlari natsistlarga xomiylik kilib, ularga pul bilan yordam kursata boshlagan edilar. Iktisodiy krizis yillarida gitlerchilar boshlagan edilar. Iktisodiy krizis yillarida gitlerchilar partiyasini keng targib kilish avj olib ketdi. Fashist gazetalri, natsistlarning butun xarakat yirik kontsernlartomonidan mul-kul moliyaviy yordam olib turdilar.

1931 yilning urtalaridan boshlab kupgina moliya magnatlari xokimiyatning Gitlerga berilishi uchun xarakat kila boladilar.. GSDP raxbarlari kommunistlar va boshka demokratlarning yagona antifashist fronti tuzish tugrisidagi takliflarini rad kildilar. Ular natsistlar kuturgan maydaburjua avantyurachilaridir, ularga karshi kurash olib borish kommunizmga karshi kurash olib borishdan kura kamrok e`tiborni talab kiladi, deb xisobladilar.

German kommunistlari militarizmga karshi, favkulodda konunlar siyosati va reaktsiyaning xujumiga karshi shiddatli kurash olib bordilar. 1930 yilning avgustida GKP "Nemis xalkini milliy va sotsial ozod kilish programmasi"ni e`lon kildi. Mazkur programma keng xalk ommasining mafaatlariga muvofikkeladigan talablari: monopolistik kapitalni-fashizmning asosiytayanchini xokimiyatdan maxrum etish, pomeshchiklarni ekspropriatsiya kilish talablarini uz ichiga olgan edi. Kompartiya fashizm nemis ishchilar sinfi uchun, butun nemis millati va butun dunyo sinfi tevaragiga barcha antiimperialistik kuchlarni-dexkonlar, shaxar mayda va urta burjuaziyasini, ziyolilarni birlashtirishga intilardi.

Nazorat topshiriklari: 1. Germaniyada 1929 yilda boshlangan iktisodiy krizis va uning okibatlarini

tushuntirib bering? 2. Natsional sotsialistik nemis ishchilar partiyasi tugrisida nimalarni

bilasiz? 3. Fashistlar partiyasi ushbu krizis davrida kanday yul tutdilar? 4. 3-asosiy savol: Fashistlar diktaturasining urnatilishi va german fashizmning siyosati. MAKSAD: Germaniyada fashistlar diktaturasining urnatilishining shart-

sharoitlari va fashistik siyosatning olib borgan ishlarini tushuntirib berish. Identiv ukuv maksadlari: 1. 1932 yilgi Reyxstagga saylov natijalarini izoxlab beradi. 2. Gitlerning reyx Kantsler etib tayinlanishi tavsiflarini suzlab beradi. 3. 1933 yil baxor-yozida fashistlar rejimini shakllanishi tugatilishini anglab

etadi. 3-savol bayoni: Monopolistik kapitalning yukori tabakalari, urishkok xarbiy doiralarning

boshliklari va fashistlarning raxbarlari urtasida: agar fashistlar xokimiyat tepasiga

12

kelib kolsalar, ular kanday vazifalarni kay darajada bajarishlari xakida yashirin muzokaralar olib borilayotgan edi.

1932 yilning noyabrida reyxstagga yangi saylovlar bulib utdi. Ular butun reaktsion doralarni tashvishga soladigan natijalar bilan tugadi: natsistlar oldingi saylovlardagiga nisbatan 2 mln. tarafdorlarini yukotgan edilar. Yangidan 700 ming ovoz tupladilar-bu gitlerchilardan 1,5 mln. kup edi. Saylov natijalari kommunistlar bilan sul sotsial-demokratlar amalga oshirgan juda katta antifashist ishlarni aks ettirdi, sinfiy kuchlar nisbatida proletariat foydasiga uzgarishlar ruy berayotganligi kursatadi.

Kommunistlar ishchilar sinfining antifashist birligiga erishish uchun astoydil xarakat kila boshladilar. BirokGSDPning ung liderlari antikommunistik siyosatni zur berib utkazib keldilar, fashistlar emas, balki kommunistlarni uzlarining asosiy dushmani deb xisobladilar. Sotsial-demokratiya raxbarlarining ana shu pozitsiyasidan foydalanib, german imperalizmi chet el kapitaliningyordami bilan xokimiyatni fashistlar kuliga berish yuliga utdilar.

1933 yilning 30 yanvarida Giddenburg Gitlerni reyxkantsler kilib tayinladi. Veymer respublikasining rejimi moliya kapitalining eng reaktsion, eng shovinistik va eng imperalistik elementlarining oshkora terrorchilik ditaturasi bilan almashdi.

Germaniya monopolistik brjuaziyasi uz xukmronligini burjua demokratiyasi metodlari bilan saklab kolishga nokobil bulib chikdi. Moliya va sanoat magnatlari fashizmga umid kilib, gitlerchilar yordamida uyushgan ishchilar xarakatini, birinchi navbatda uning avangardi GKP ni tor-mor keltirishni, uzlarining revanshistik va boskinchilik rejalarini amalga oshirishni muljjaladilar.

Gitlerning okimiyat tepasiga kelishi mexnatkashlarning gazabini kuzgotdi. Kup shaxarlarda antifashist namoyishlar bulib utdi. Ularda kommunistlar, sotsial-demokratlar, partiyasiz ishchilar birgalikda katnashdilar. Xamma joyda kommunistlarning proletar birligiuchun chakirigi jaranglab eshitildi. Kompartiyaningkursatib utilishicha nemis xalki uchun eng asosiysi fashist diktaturasini agdarib tashlashdan iborat edi. Bunga xalk ommasini ishchilar sinfi xarakatlarining birligi asosida keng suratda jipslashtirish yuli bilan rishish mumkin edi. Birok GSDP va kasaba soyuzlari raxbarlari xali xal kiluvchi kurash vakti kelgani yuk, deb ishchilarni ishontirmokchi buldilar. Sotsial-demokratiya ung raxbarlarining ittifokchilik va taksimchilik siyosati gitlerchilarga uzlarining butun kuchlarini kommunistlarga karshi karatish imkonini berdi.

GKPning tor-mor keltirish va demokratiyani batamom tugaishga baxona topish uchun fashistlar 1933 yil 27 fevralda reyxstag binosiga ut kuydilar. Fashistlar oldindan tuzib kuyilgan ruyxatga binoan kariyb 20 ming kishini, asosan GKPning aktivlarini kamokka oldilar. German proletariatining yulboshchisi Ernst Tel`man xam kamokka olindi.

Oradan kup utmay davlatning yashirin politsiyasi-gestapoSS sostavidan tanlab olinardi. Bosh suyak bilan kesishtirilgan suyaklarni aks ettiruvchi emblema kora forma kiygan eseschilar gitlerchilar terrorining asosiy kuroli bulib koldi. SS va

13

gestapo xam Germanida, xam u bosib olgan territoriyalarda kontsentratsion lagerlarning butun boshli tarmogini vududga keltirish tashkilotchilari buldilar.

Nazorat topshiriklari: 1. Fashistlar ditaturasi kanday sharoitda urnatildi? 2. Gitlerning xokimiyat tepasiga kelish shart-sharoitlarini aytib bering?. 3. Kachon deyarli fashistlar rejimi shakllanishi tugallandi? 4. Kay tarika monopoliyaklarning kuchi fashist davlatining kuchi bilan

birlashtirildi? 5. German fashizmining siyosati nimalardan iborat edi? Aniklang? Foydalanilgan adabiyotlar: V.G. Truxanovskiy Antoni Iden M.,1976 y.

1. I.N. Ruzvel`t, Cherchil` i vtoroy front. M.,1965. 2. Eng yangi tarix Furaev V.K. T.,1995. 3. Siyosiy partiyalar tarixi Sparovchnik. T.,1968. 4. Yakin va urta Shark mamlakatlari. Basistaya Yu.I. T.,1960. V.L. Mal`kaya, F.Ruzvel`t "Problemi vnutrennoy politiki i diplomatii" M.,1988.

14

3 MAVZU: ANGLIYa 1918-1939 YILLARDA Asosiy savollar: 1. 1918-24 yillarda Angliyaning ichki va tashki siyosati. 2. Jaxon iktisodiy inkirozi yillarida Angliya. 3. Angliyada leyborislar xukumatini tashkil topishi. 4. II jaxon urushi arafasida Angliya. Tayanch tushuncha va iboralar: siyosat, ichki va tashki siyosat, Buyuk

Britaniya, korxona egasi, Makdonald, Leyboristlar, xukumat, ish tashlash, ozchilik xarakati, konsuvator, partiya, Milliy xukumat, II jaxon urushi, Godri Politni, diplomatik alokalar, Kolintern xati, Moskva diretivasi.

1-asosiy savol: 1918-1924 yillarda Angliyaning ichki va tashki siyosati. MAKSAD: Buyuk Britaniya davlatining 1918-24 yillardagi ichki va tashki

siyosatining asosiy tomonlarini eritib berish, ushbu yillarda bulib utgan vokealarni eritish va talabalrga ularni ijobiy, salbiy tomonlarini tushuntirish, ularda bu davrga nisbatan bilim darajalarini oshirish.

Identiv ukuv maksadlari: 1. Angliya davlati xakida tulik ma`lumotga ega buladi. 2. Angliyaning 1918-24 yillardagi ichki siyosatini moxiyatini anglab etadi. 3. Angliyaning tashki siyosatini ushbu yillardagi ustivor yunalishlar bilan

takkoslaydi. 1 - savol bayoni: Buyuk Britaniya ekonomikasi 1922-1923 yillardagi turgunlik xolatidan

chikib, sekinlik bilan rivojlanayotgan edi. Sanoat fakat 1913 yil kursatgichlariga erishdi. Agar sanoatning yangi tarmoklari (mashinasozilik, ximiya, avtomobil` sanoati) intensiv rivojlanayotgan bulsa, eski tarmoklarda (kumir, kemasozlik, tukimachilik va boshkalar) texnikaviy koloklik bilan jaxon bozoridagi rakobat kurashida katta kiyinchiliklarni boshdan kechirayotgan edi. Britaniya korxona egalri uz molllarining rakobatga bardoshlliligini oshirish uchun yangi-yangi yirik monopolistik birlashmalar tashkil etishdi.

Barkarorlashuv davrining oxiriga kelib chet ellarga kuyilgan kapital mablaglarning urushdan oldingi darajasi tiklandi. Britaniya boshka mamlakatlarga kuyilgan kapitlaning umumiy mmikdori va kapitaldan olinadigan daromad buyicha birinchi urinni saklab kelardi. Mustamlakalar va karam mustamlakalarning milliy resurslarini vaxshiylarcha talon-taroj kilish xamda fan va texnika yutuklarini ishlab chikarishga joriy etish yuli bilan ishchilar sinfini ekspluatatsiya kilish darajasini kuchaytirish xukmron sinflar boyishining muxim manbalari buldi. Burjuaziyaning mexnatkashlar turmush darajasiga xujum kilishi sinfiy kurashning yangidan yuksalishiga sabab buldi.

15

Konservatorlar siyosati fakat ichki ishlardagina uta reaktsion bulib kolgani yuk. Britaniya xukumati bir kancha kupol antisovet igvogarliklarini amalga oshirib, 1927 yilning may oyida SSSR bilan diplomatiya alokalarini bir tomonlama uzdi.

Buyuk Britaniya xalkaro axvolining emonlashuvi kabinetni kurollanish programmasini kabul kilishga va xarbiy xarajatlarni kupaytirishga undaydi. Birok, bu tadbirlar Germaniyadan urnak olib amalga oshirilayotgan edi, chunki Chemberlan u bilan antisovet bitimlarini tuzishga erishish uchun erkinlik olishni istar edi. Xalk ommasi agressorlarni ilovlab kuyishni, evropada kollektiv xavfsizlik sistemasini vujudga keltirishni, Sovet Ittifoki bilan munosabatlarni yaxshilashni tobora kat`iyrok talab kildi. Ishchilar sinfining birligi uchun ukrash olib borayotgan Kompartiya bir necha marta leyboristlar partiyasiga murojaat kilib, uning safiga kollektiv a`zo bulish kirishni taklif kildi, lekin leyboristlar raxbarligi kommunistning xamkorlik kilish tugrisidagi barcha takliflarini rad etdi. Leyboristlar partiyasi va tred-yunionlar reformist raxbarlarining karshilik kursatishi natijasida Britaniya orollarida yagona ishchilar fronti tuzilmadi.

Chemberlen xukumatining siyosati fakat demokratik kuchlarning emas, balki xukmron partiya bir kancha arboblarining xam noroziligiga sabab buldi. Bu siyosat ikkinchi jaxon urushining boshlab yuborilishiga yordam berdi va mamlakat xalk omasini ogir sinovlarga duchor kildi.

Nazorat topshiriklari: 1. Buyuk Britaniya xakida nimalarni bilasiz? 2. Davlat ichki va tashki siyosati deganda nimani tushunasiz? 3. Angliyaning 1918-24 yillardagi ichki siyosatiga kanday baxo berasiz? 4. Angliyaning tashki siyosati kanday muxim jixatlardan iborat buldi? 5. Angliyaning 1918-24 yillardagi ichki va tashki siyosatini omma kanday

kutib oldi? 2-asosiy savol: Jaxon iktisodiy inkirozi yillarida Angliya. MAKSAD: Jaxon iktisodiy inkirozi yillarida Angliyaning axvoli,

iktisodiykurshlar, ish tashlashlar, sanoatdagi tanglik,xukumat xatti-xarakatlari tugrisidagi talablarga tushuncha berish va bilimlarini oshirish.

Identiv ukuv maksadlari: 1. Jaxon krizisi davrida Evropa davlatlarning iktisodiy va ma`naviy axvolini

tushuntirib beradi. 2. Angliyaning bu iktisodiy krizis davridagi xolatini izoxlab beradi. 3. Jaxon iktisodiy krizisi davrida ingliz ishchilarining faol xarakatini bayon

kiladi. 4. Jaxon iktisodiy krizisni Angliyaga ta`sirini aniklaydi. 2-savol bayoni: 1930 yilning boshlarida Buyuk Yuritaniya iktisodiy krizis kamrab oldi.

AKSh, Germaniya va Frantsiyaga nisbatan mamlakatdagi sanoat ishlab chikarishi

16

unchalik kup kiskarmadi, chunki Britaniya ekonomikasi barkarorlashuv yillarida "ravnak" topmagan edi. Sanoatning an`anaviy tarmoklari xammadan kuprok zarar kurdi. Eksport ikki baravar kiskardi. Ekonomikaning tushuknligi xalk ommasining turmush darajasiga ogir ta`sir kildi. Krizis avjiga chikaan bir paytda xar turt mexnatkashning biri ishga emas edi.

Leyboristlar ichki siyosat soxasida uzlarining saylov oldidan bergan va`dalaridan bir kanchasini bajarmadilar. Aksincha, ular korxona egalariga ishchilarning ish xakkini kamaytirishda yordam berdilar, bundan maksad foydaning kamayib ketishini tuxtatib kolish eid. Xukumat ishsizlarga beriladigan nafakalarni kamaytiridi, shaxtalarda 7 soatlik ish kuni kayta tiklanmadi. Leyboristlar kasaba soyuzlariga karshi karatilgan konunni saklab koldilar. Xkukmat va monopoliyalarning reaktsion siyosati stachkalar, namoyishlar, ishsizlarning "ochlik yurishlari" yangi tulkinni avj oldirdi.

Yirik burjuaziya ishchilarning turmush darajasiga yanada xujum kilish yuli bilan krizisdan chikshni kabinetdan talab kildi. Bu xol keng y norozilik xarakatiga sabab buldi. Xukumatda ixtiolf ruy berdi, shundan keyin kabinet iste`foga chikdi.

Nazorat topshiriklari: 1. Jaxon iktisodiy krizisi xakida nimalarni bilasiz? 2. Angliyada jaxon iktisodiy krizisini ta`siri kanday buldi? 3. Bu krizis davrida xukumat kanday tadbirlarni amalga oshirdi? 4. Ishchilar sinfiga iktisoiy krizis kanday ta`sir kursatdi? 3-asosiy savol: Angliyada leyboristlar xukumatini tashkil topishi. MAKSAD: Angliyada 1924 yilda birinchi bor leyboristlar xukumatini tashkil

topishi va uni axamiyatin, ular olib borgan siyosatni tulik ochib berish va talabalarga sabab va okibatlari xakida aytib berish.

Identiv ukuv maksadalari: 1. Angliya leyboristlar xukumati xakida aytib beradi. 2. Leyboristlar xukumati tuzilishi pallasida jamiyatdagi axvolni ochib

beradi. 3. Leyboristlar xukumati amalga oshirgan ishlarni xakida ma`lumotga ega

buladi. 3-savol bayoni: Leyboristlar kabineti kurolli kuchlarni mustaxkamladi. U mustamlakalar va

karam mamlakkatlarda oldingi burjua xukumatlarining milliy ozodlik xarakatini bostirishga karatilgan yulini davom ettirdi.

Xalk ommasining tazyiki ostida leyboristlar xukumati Sovet Ittifokini tan oldi va u bilan diplomatiya munosabatlari urnatdi. Birok, leyboristlar kabineti ikki tomonlama munosabatlarni normallashtirish jarayoniga tuskinlik kildi.

Leyboristlar utkazgan siyosat mexnatkashlarning xafsalasini pir kildi. Xukumat omma orasida uz ta`sirini yanada zaiflashuvidan chuuib, 1924 yilning

17

oktyabrida parlamentni tarkatib yubordi va yangi saylov utkazishni belgiladi. Konservatorlar galabaga erishish uchun saylovlarni "kizillar" xavfi bilan kurkitish yuliga utdilar. Saylov arafasidla soxta antisovet maktubi-"Komitern xati" deb atagan maktub e`lon kilindi, unda guyo mamlakatda kurolli kuzgolon tayyorlash tugrisida ingliz kommunistlariga "Moskva direktivasi" bor emish. Parlament urinlarning mutlak kupchiligini olgan konservatorlar xukumat tuzdilar.

Koservatorlar siyosatini utkazgan "milliy xukumat" mexnatkashlariga xujum kilishni kuchaytirdi."Muxtojlikni tekshirish" nikobi ostida ishsizlarning nafakalari tagin xam kuprok mamlakatda ishsizlarning xarakati orta bordi. Bu xarakat nafakalarni tiklash va ishchilarga karshi karatilgan konunlarni bekor kilish shiorlari ostida utdi. Korxonalarda stachka kurashi avj olib ketdi. Sul kuchlarning kasaba soyuzlaridagi ta`siri ortdi. Garri Politni bosh sekretar` kolib saylangan kompartiya omma orasida, asosan ishsizlar orasida ishlashni kengaytirishni davom ettirdi.

Xukumat asta-sekin burjua-demokratik erkinliklarni cheklab bordi. "Isyon kutarishag kiziktirish tugrisida" konun kabul kilindi. Unda urushga karshi targibot kilganlik uchun kattik jazolar kurilishi kuzda tutildi. 30-yillarning urtalarida Britaniya fashistlar ittifokining faoliyati kuchayib ketdi. Birok, Angiyada fashiyastlar ommaviy sotsial bazasi yuk edi, german fashistlari esa xolnavaron bulgan mayda burjualardan iborat bunday bazaga ega edilar. Monopolistlar burjuaziyasining asosiy gruppalari an`naviy parlament temasidan voz kechishi va mamlakatni idora kilishda fashistlarning yordamiga tyanishni zarur deb bilmadilar. Ishchilar isnfi va kompartiya fashistlarga kat`iy zarba berdilar va ularni yolgizlab kuyishga yordam berdilar.

Xukumatning kayta tuzilishi natijasida xokimiyat yana konservatorlar kuoiga utdi. 1937 yilda Nevil Chemberlen kabinet boligi buldi. U urtacha kobiliyatga ega bulib, aristokratlardan kelib chikkanligi va oilaviy alokalari tufayligina bu lavozimni egallagan edi. Konservatorlar mamlakatichkarisidagi ung kuchlarni ragbatlantirish siyosatini utkazdilar. Ular fashiyatlar Germaniyasining yukori tabakalari bilan til biriktirish yuli bilan ingliz-german imperalistlari urtasidagi ziddiyatlarni boshka mamlakatlar xisobiga umid boglagan edilar.

Nazorat topshiriklari: 1. Leyboristlar xukumati tashkil topgan davr xakida nimalarni bilasiz? 2. Leyboristlar xukumati tashkil topishining shart-sharoitlarini aniklab

bering? 3. Ushbu xukumat kanday iktisodiy siyosat olib bordi? 4-asosiy savol: II jaxon urushi arafasida Angliya. MAKSAD: II jaxon urushi arafasida Angliya davlatining iktisodiy va ijtimoiy

axvoli, u olib borgan ichki va tashki siyosatini ochib berish, urush arafasida Evropa davlatlariga Angliya tashki siyosatining ta`sirini va sovet-ingliz munosabatlarini tushuntirib berish.

Identiv ukuuv maksadlari:

18

1. II jaxon urushi arafasida Angliya davlati tugrisida suzlab beradi. 2. Evropa davlatlari bilan Angliya munosabatlarini aniklaydi. 3. Urush arafasida ingliz-sovet munosabatlarini kursatib beradi. 4-savol bayoni: Xokimiyat tepasiga kelgan konservatorlar kabineti ishchilari sinfiga karshi

xujumni uyushtirishda burjuaziyani batamom kullab-kuvvatladilar. Chukur krizisni boshidan kechirayotgan skumir sanoatida keskin nizo kelib chikdi. Shaxta egalari kumirning yukori tannarxini pasaytirishdan va tashki bozorlarga uning rakobatga bardosh berishidan manfaatdor eilar. Birok, ular bunga eskirib kolgan asbo-uskunalarni almashtirish yuli bilan emas, balki ishchilarning ish xakini kiskartirish xisobiga erishishni istar edilar.

1925 yilning yozida shaxta egalari konchilarga ul`timatum shartlarini e`lon kildilar. Agar konchilar va ish kunining uzaytirilishiga rozi bulmasalar, Lokaut utkazamiz, deb duk-pupisa kildilar. Konchilar federetsayasi bunga rad javobini berdilar. Uni temir yulchilar, transportchilar va mashinasozlar ittifoklari kullab kuvvatladilar. Ishchilarningbirlashgan fronti oldida kumir sanoatlarining chekinishlariga tugri keldi. Xukukmat shaxtalarining egalariga konchilarning ilgarigi ish xaki darajasini ta`minlash uchun tukkiz oy mobaynida karz tulab turish majburiyatini oldi. Lokautni barbod kilgan ishchilarning galabaga erishgan kuni "kizil juma" degan nom oldi.

Birok, nizo xal bulgani yuk. Korxona egalari bilan xukumat yangi sinfiy jangga tayyorgarlik kurdilar, bordi-yu ishchilar kurashsiz chekinmasalar, ularni kuch bilan tor-mor keltirishga umid bogladilar. Kompartiya mexnatkashlar ommasinini shu omma turmush darajasini pasaytirishga intilayotgan burjuaziyaga keskin zarba berishga chakirdi. Tred-yunionlarning reformist raxbarlariga oppozitsiyada turgan 1 mln.ga yakin ishchini birlashtirgan "ozchilik xaraati" kommunistlarning taklifini kullab-kuvvatladi. Birok, Britaniya tred-yunionlar kongressining Bosh kengashi kelishuvchilik pozitsiyasida turib, muzokaralar olib borish yuli orkali xukumat bilan murosa-yu madorv kilishga intildi.

Shxata egalari tukkiz oylik muddat utgach, lokaut e`lon kildilar, chunki konchilar ularning shartlarini yana rad kilgan edilar. Xukumat mamlakatda favkulodda xolat joriy etdi. Ishchilarning kurashdagi kat`iyati Bosh kengashni umumiy ish tashlash e`lon kilishga majbur etdi.

Nazorat topshiriklari: 1. II jaxon urushi arafasida Angliyaning axvolini suzlab bering?. 2. Garbiy Evropa va Angliyaning "glati urush" siyosatini bilasizmi? 3. Urush arafasidagi Myunxen shartnomasiga baxo bering? 4. II jaxon urushi arafasida ingliz-sovet munosabatlari nimalardan iborat

edi?

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.V.G. Truxanovskiy Antoni Iden M.,1976 y.

19

2.I.N. Ruzvel`t, Cherchil` i vtoroy front. M.,1965. 3. Eng yangi tarix Furaev V.K. T.,1995. 4. Siyosiy partiyalar tarixi Sparovchnik. T.,1968. 5. Yakin va urta Shark mamlakatlari. Basistaya Yu.I. T.,1960. 6. V.L. Mal`kaya, F.Ruzvel`t "Problemi vnutrennoy politiki i diplomatii" M.,1988.

20

4 MAVZU: FRANTsIYa 1918-1939 YILLARDA. Asosiy savollar: 1. I jaxon urushi okibatlari va Frantsiyaning undagi roli. Versal`-

Vashington sistemasining vujudga kelishi. 2. Frantsiyada rivojlanishning kisman stabillashuvi. 3. Iktisodiy krizis yillari. Frantsiyada xalk fronti. Tayanch ibora va tushunchalar: Frantsiya, davlat, Versal`-Vashington

sistemasi, El`zas.Lotaringiya, Saor, reparatsiya, Puankare xukumati, krizis, xalk fronti, Leon Blyum, Eduard Daladve, 1937 yilgi tanaffus, ung sotsialistlar, radikal, siyosiy partiyalar.

1-asosiy savol: I jaxon urushi okibatlari va Frantsiyaning undagi roli. Versal`-Vashington

sistemasining vujudga kelishi. MAKSAD: I jaxon urushi okibatlari va va urshdagi frantsiyaning roliga

baxo berish, Versal`-=Vashington sistemasini vujudga kelish sabablari, shart-sharoitlarini eritib berish, uni asl moxiyatini tushshuntirib berish.

Identiv ukuv maksadlari: 1. Frantsiyani I jaxon urushida ishtroki xakida suzlab beradi. 2. Frantsiyaning I jaxon urushidagi kuzlagan maksadini tushuntiradi. 3. Versal`-Vashington sistemasi xakida ma`lumot beradi. 4. Bu sistemani Evropa, Osiyo va Tinch okeani xavfzalari uchun salbiy

tomonlarini belgiab beradi. 1 - savolning bayoni: Birinchi jaxon urushi tamom bulgandan keyin oradan kup utmay golib

davlatlar kulga kiritlgan uljani bulib olishga kirishdilar. 1919 yil 18 yanvarda Parijda sulx konferentsiyasi ochildi. Koferentsiya ishida 32 davlatning vakillari katnashdi. Sovet Rossiyasi konferentsiyaga taklif etilmadi. Engilgan mamlakatlarning vakillari fakat sulx shartnomalarini imzolashga chakirilgan edi, xolos.

Imperlistik matbuot, konferentsiya er yuzida mustaxkam tinchlikni ta`minlaydi, deb insoniyatni ishontirishga urindi. Birok, xalklarning takdiri AKSh prezidenti Vil`son, Angliya bosh ministri Lloyd Jorj xamda Frantsiya xukumatining boshligi Klemanso tomonidan yashirincha xal kilindi.

Frantsiya imperalistlari esa, aksincha, Evropada uz gegemoniyasini urnatish maksadida Germaniyaning eng kup darajada ziflashtirilishinizur berib talab etaverdilar. Ular Saar kumir xavzasini va Reynning sul soxilidagi boshka nemis erlarini Frantsiyaga kushib olishni talab etdilar. Frantsiya diplomatiyasim bir kancha davlatlardan (Pol`sha, Chexoslavakiya, Ruminiya va boshka mamlakatlardan) Evropada Germaniyaga karshi blok tuzishga intildi va shu maksadda ularning territoriyasini engilgan davlatlar xisobiga kengaytirishni kattik turib talab etdi.

21

Frantsuz reaktsionerlarining Sovetlarga karshi rejalarida bu davlatlar muxim urin tutar edi. Klemanso Sovet respublikasini "tikanli simlar tusigi" bilan urab olish niyatida ekanligi bayon kildi.

Angliya monopolistik burjuaziyasi Germaniyaning dengiz va iktisodiy kudratini sindirgach, uning sobik mustamlakalarini Yubritaniya imperiyasi sostaviga kushib olishga intildi. Lloyd Jorj Frantsiyaning Germaniya xisobiga kuchayishiga xalakit berish uchun uzining butun diplomatik kobiliyatini ishga soldi.

Nazorat topshiriklari: 1. Frantsiyaning I jaxon urushidagi roli va urnini aytib bering? 2. Versal`-Vashington sistemasini vujudga kelish shart-sharoitlarini

tushuntirib bering? 3. Frantsiya uchun bu sistemani axamiyati yoki ijobiy tomonlarini

belgilang? 2-asosiy savol: Frantsiyada rivojlanishning kisman stabillashuvi. MAKSAD: I jaxon urushidan sung Frantsiyada rivojlanishning stabillashuvi,

bunda El`zas, Lotarangiya, Saar xavzalarining urni va reparatsiyaning ta`sirini aniklab talablarga tushuncha berish.

Identiv ukuv maksadlari: 1.I jaxon urushidan sung Frantsiyada ivojlanishning kisman stabillashuvining

sabablarini kursatib beradi. 2.Stabillashuv jarayonida reparatsiyaning rolini aniklaydi, 3.Rivojlanishning stabillashuvida xalk xujaligining urnini gapirib beradi. 2-savol bayoni: 1924 yilda Frantsiya kapitalizmi, kisman stabillashuv pallasiga kirdi. Sanoat

ishlab chikarishi stabillashuv davrida kariyb bir yarim baravar usdi. Ogir industriya texnika jixatidan rekonstruktsiya kilindi va bu xol uning yukori sur`atlar bilan tarkkiy etishiga yordam berdi. El`zas bilan Lotaringyaning kaytarib olinganligi, Saar kumiridan foydalanilishi, urushda vayron bulgan rayonlarning tiklanishi, Germaniyadan reparatsiya olinishi sanoatning usshiga kulay sharoit tugdirdi.

Frantsiya kuro-yaroglar ishlab chikarishni anchagina kengaytirdi. Xarbiy sanoat kompaniyalari Sharkiy Evropa mamlakatlariga kuro-yaroglarni kuplab eksport kilish, juda katta foyda oldilar. Zeb-ziynat buyumlari ishlab chikarish kupaydi. Tukimachil va sanoatning boshka ba`zi tamoklari turgunlik xolatida bulib, urushdan oldingi darajasiga etolmadi. Frantsiyada ilgarigidek, kup mikdorda xunarmandchilik korxonalari mavjud edi. Kupgina mayda mulkdorlar band bulgan kishlok xujaligi surunkali krizisni boshdan kechirayotgan edi.

Stabillashuv yillarida ishlab chikarish xamda kapitalning kontsentratsiyalashuvi kuchaydi. Mamlakat ekonomikasi va moliyasini uz nazoratigaolgan "ikki yuz oila"ning oladigan foydalari mexnatkashlarni ekspluatatsiya

22

kilishni kuchaytirish xisobiga yanada kupaydi. Moliya magnatlarining davlat apparati bilan alokalari tobora mustaxkamlana bordi.

Frantsiya imperalizmi sudxurlik xususiyatini avvalgidek saklab kelar edi. Stabillashuv yillarida rant`ening milliy daromaddagi ulushi kupaydi. Frantsuz burjuaziyasi mustamlakalarning xalklarini ekspluatatsiya kilishdan xiyla katta boylik orttirdi. Omma orasida demokratik tendentsiyalarning kuchayishi 1924 yilgi parlament saylovlarida "Sul blok"ning galaba kozonishiga yordam berdi. Bu blokka radikallar partiyasi bilan sotsialistik partiya kirgan edi. Sotsialistlar radikallar partiyasining raxbari Eduard Errio tuzgan xukumat sostaviga kirmasalar xam, lekin bu xukumatni kullab-kuvvatladilar. Saylov arafasida "Sul blok" keng kulamda siyosiy amnistiya berish, narx-navoni pasaytirish, kapitalga solik solish, Sovet Ittifokini tanish tugrisida va`da bergan.

Shundan keyingi xukumatlarning tutgan yuli mamlakat siyosiy xayotida ungga karab burilishdan iborat bulgan. Frantsiya Marokash vva Suriyada mustamlakachilik urushlarini boshlab yubordi va bu urshlar moliyaviy krizisni yanada kuprok murakkablashtirdi. 1926 yilda xokimiyat tepasiga yirik burjuaziya manfaatlarini ifoda etgan Puankare kabineti keldi. Bu xukumat asosan tugri va egri soliklarni kupaytirish, ishchilarning real ish xakini kamaytirish, pensiyalarni kiskartirish va shu singari ishlar xisobiga Frantsiyaning moliyaviy axvolini mustaxkamladi. Xukumat mamlakatni milliylashtirishni kuchaytirdi. Uning tashki siyosati SSSRga nisbatan utuketgan dushmanlik bilan ajralib turar edi.

Nazorat topshiriklari: 1. El`zas, Lotaringiya, Saar xavzalarini Frantsiya ixtiyoriga utish

tavsilotlarini gapirib bering? 2. Germaniya tomonidan tulanajakreparatsiyani Frantsiya uchun

axamiyatini aniklang? 3. Urushdan sung Frantsiya rivojlanishini kisman stabillashuvini anik

sabablarini kursating? 3-asosiy savol: Iktisodiy krizis yillari. Frantsiyada xalk fronti. MAKSAD: Frantsiyada krizisning boshlanishiga ta`rif berish, yangi sanoat va

kishlok xujaligidagi krizis mamlakatda sinfiy kurashning keskinlashuvi, mamlakatda Frantsiya xalk frontining vujudga kelish shart-sharoitlarini aytib berish.

Identiv ukuv maksadlari: 1. Frantsiyada iktisodiy krizis sabablarini biladi. 2. Iktisodiy krizisning salbiy okibatlarini ochib beradi. 3. Frantsiya xalk frontining vujudga kelishi sabablarini aniklaydi. 3-savol bayoni: Xokimiyat tepasiga kelgan gitlerchilar frantsuz maslakdoshlari bilan davlat

tuntarishiga tayyorgarlik kura boshladilar. 1934 yil 6 fevralda 20 mingdan kuprok kurollangan fashistlar Parij kuchalariga chikdi. Ular deputatalar palatasi majlis

23

kilayotgan Burbonlar saroyini va xukmatining boshka binolarini kechiktirib sustkashlik kildilar.

1934 yil fevralidagi vokealar ishchilar sinfiga yagona front vujudga keltirish zarurati etilganligini kursatadi.. Barcha siyosiy okimdagi ishchilarning partiyasizlarining birgalikda ish tutishi uchun boshlangan xarakat oy sayli usib bordi. FKP fakat ishchilarnigina emas, balki mexnatkash dexkonlar, mayda burjuaziya va ziyolilar keng ommasini xam fashizmga karshi, demokratiya uchun va yakin oradagi iktisodiy talablar uchun kurashga jalb etib, omma orasida aktiv ishni kizitib yubordi. Birlikka intilish sotsialist-ishchilarni tobora kuprok uziga tordi. Kupgina depatamentlarda kommunistlar bilan sotsialistlar yagona frontga birlashish tugrisida bitim tuza boshladilar. Kuyida bulgan tazyik natijasida sotsialistik partiya raxbarligi FKP ning taklifini kabul kildi. 1934 yil 27 iyulda ikkala partiyaning xarakat birligi tugrisidagi paktni imzoladi. Ana shu paktda kuchlarni fashizmga xamda urushga karshi, demokratiyani ximoya kilish uchun kurashga safarbar etish choralarini kurish kuzda tuilgan edi. Bu bilan ishchilar sinfini jipslashtirish uchun osos solindi, 1936 yilda Umumiy mexnat aonferentsiyasi tashkilotida kasaba soyuzlarining birligi tiklangandan keiyn bu jipslashuv yanada mustaxkamlandi.

"Fashizm ustidan galaba kozonishni ta`minlamok uchun,-deb ezgan edi Moris Torez,- ana shu ittifokni kengaytirish va unga urta sinflarni jalb etish lozim edi"

Fakat ishchilar sinfigina emas, balki urta tabakalar xam kullab kuvvatlagan Xalk fronti tuzish uchun boshlangan xarakat kudratli kuchga aylandi. Ommaning talabi bilan sotsialistik partiya va radikallar partiyasining raxbarlari taklifni kabul kilishga majbur buldilar. 1936yil aprel`-may oylarida utkazilgan parlament saylovlarida Xalk fronti partiyalari `archa ovozlarning yarmidan kuprogini olib, katta galabani kulga kiritdi. Sotsialistik partiyaning raxbari Leon Blyum frontiga tayangan xukumat tuzdi. Bu xukumat sostaviga sotsialistlar bilan radikallar kirdi.

Bir necha million ishchi va xizmatchilarning yangidan boshlab yuborgan ish tashlashlari tazyiki natijasida (ish tashlovchilavr zavod va muassasalarni, katta magazinlarni uz kullariga olishgan edi) xukumat Xalk frontining bir kancha talablarini amalga oshirdi. Ishchilar 40 soatlik ish xaftasi joriy kilinishiga, xak tulanadigan ikki xaftalik otpuska belgilanishiga, ish xakining 7% dan to 15%ga kadar oshirilishiga, ishsizlikni kamaytirishga karatilgan choralar kurilishiga erishdilar. Kasaba soyuzlariga korxona egalari bilan kollektiv shartnomalar tuzish xukukiberildi. Xarbiy sanoat kisman natsionalizatsiya kilindi.

Davlat dexkonlarining manfaatini kuzlab, ulardan kishlok xujalik maxsulotlarini kat`iy baxolarda sotib ola boshladilar. Urta tabakalarga imtiyozli shartlar bilan kreditlar berildi. Xalkning turmush darajasi kutarilgan Frantsiya sotsial konunchilik soxasida Evropadagi ilgor kaptalistik mamlakatlardan biri bulib koldi. Xukumat fashistlarning tashkilotlari tarkatib yuborilishini e`lon kildi.

Xalk fronti goyasi amalga oshgan Evropadagi birinchi kapitalistik mamlakat Frantsiya bulib koldi. Bu juda kattaa tarixiy axamiyatga ega edi. Mexnatkashlarning siyosiy ongi usdi, ular xukuklari uchun kurashda birlikning zarur ekanligiga ishonch

24

xosil kildilar. Ung radikal Eduard Dalad`e xukumati monopolistik burjuaziyaga yon berish siyosatini juda xam kuchaytirib yubordi; bu xukumat 1938 yil aprelida reaktsion partiyalarning vakillari ishtrokida tuzilgan edi. 1938 yil noyabrida radikallar partiyasi Xalk frontidan chikdi. Kabinet favkulodda dekretlar chikardiki, mazkur dekretlarga binoan, kulga kiritilgan sotsial galabalarning bir kismi bekor kilindi.

Nazorat topshiriklari: 1. Iktisodiy krizisni keltirib chikargan omillarni aniklang? 2. Frantsiya mexnatkash ommasining krizisga nisbatan xatti-xarakatlarini

kursatib bering? 3. Frantsiyada yagona xalk frontining vujudga kelishidagi birlamchi

sabablarni suzlab bering?

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. V.Furaev. Eng yangi tarix. T., 1989. 2. Siyosiy partiyalar -spravochnik T.,1968. 3. Sshunov V.N. Noveyshaya istoriya Frantsii. M.,1979. 4. Navikov G.N. Gollizm posle de Golya. M.,1984.

25

5-MAVZU: ITALIYa 1918-1939 YILLARDA

R e j a: 1. 1-chi jahon urushining Italiyaga axamiyati. 2. Italiyaning ichki va tashqi siyosati. Italiya urushda 650 ming fuqarosini yo’qotdi. 800 mingdan ortiq kishi mayib-

majruh bo’lib qoldi. Mamlakat harbiy xarajatlari 46 mlrd. lirni tashkil etdi. Urush mamlakatni moliyaviy jihatdan xoldan toydirdi.

Ayni paytda Italiya Buyuk Britaniyadan 2,5 mlrd., AQSHdan esa 1,5 mlrd. dollar qarz bo’lib qoldi. Shu tariqa Italiyaning chet el mahsulotlariga, kreditlarga qaramligi yanada kuchaydi.

Urushgacha ham qishloq xo’jaligi Italiya iqtisodiyotining nihoyatda qoloq sohasi edi. Urush esa bu sohani yanada xarob qildi. Yer egaligida o’rta asrchilik qoldiqlari hamon davom etardi. Chunonchi, 40 ming yirik yer egalari 10 mln. gektar yerga egalik qilgani holda, 2,5 mln. dehqon atiga 6 mln. gektar yerga egalik qilardi. Dehqon oilalarining deyarli yarmida hech qanday yer yo'q edi. Ular og’ir shartlar asosida ijaraga yer olib hayot kechtrganlar. Italiyaning janubida (Sitsiliya va Sardiniyada) ahvol undan ham og’ir edi.

Davlat qarzining ko’pligi soliqlarni keskin oshirishga olib keldi. Pul qadrsizlandi, natijada narx-navo dahshatli tarzda o’sib bordi. Mamlakatda ocharchilik ro’y berdi. Buning ustiga urush natijalari Italiyani g’oliblar ichida mag’lub davlatga aylantirib qo’ydi. Ma'lumki, Italiya dastlab «Uchfar ittifoqi»ning a'zosi bo’lgan edi. Jahon urushi boshlangach Italiya kutib turish yo’lini tutdi. Bundan foydalangan Antanta, katta va'dalar berib, . Italiyani o’z tomoniga og’dirishga muvaffaq bo’lgan edi.

Ammo Parij sulh konferensiyasida Buyuk Britaniya va Fransiya o’z va'dalari ustidan chiqmadi. Ya'ni ular va'da qilingan hududlarni Italiyaga bermadi. To’g’ri, Italiya nasibadan quruq qoldirilmadi. Chunonchi, sobiq Avstriya — Vengriya imperiyasiga qarashli Janubiy Tirol va Adriatika sohilidagi Triyest porti, Yugoslaviyaning ba'zi hududlari, shuningdek Turkiyaga qarashli Dodekanes oroli Italiyaga berildi. Ayni paytda Italiya Millatlar Ligasining doimiy a'zosi maqomiga ega bo’ldi. Shuningdek, unga Fransiya harbiy-dengiz floti qudratiga teng flotga ega bo’lish huquqi berildi.

Biroq hukmron doiralar uchun buiar oz bo’lib ko’rindi. Oz ulush tekkanidan arazlagan Italiya bosh vaziri Orlando Parij tinchlik konferen-siyasidan ketib qolgan edi. G’oliblar ichidagi bunday mag’lubiyat Italiya aholisi ruhiyatiga jiddiy salbiy ta'sir ko’rsatdi. Urushning Italiya uchun ham iqtisodiy, ham siyosiy jihatdan bupday oqibatlari mamlakatda siyosiy inqirozni yanada chuqurlashtirib yubordi .

Shunday bir sharoitda Italiyada chuqur islohotlar o’tkazish yo’li bilan jamiyatni iqtisodiy va siyosiy inqirozdan chiqarib keta olishga qodir bo’lgan biror-bir yetakchi siyosiy partiya yo'q edi. Binobarin, Italiyada kuchli parlamentarizm

26

an'analari bo’lmagan. Bu omil, o’z navbatida, Italiyada fashizmning hokimiyat tepasiga kelishiga yo'1 ochdi.

2-savol: Orlando hukumati Italiyaning jahon uru-shida qatnashishini davom ettirdi. Bu hukumat Antantaning Sovet Rossiyasiga qarshi Jcurashida Italiya ishtirokining tarafdori bo’ldi. Shuning uchun ham 1918-yili o’z qo’shinlarini Odessa, Murmansk va Vladivostokka yubordi.

Antantaning Sovet hukumatini harbiy yo'1 bilan bo’g’ib tashlashga urinishi muvaffaqiyatsizlikka uchraganligi awalgi mavzulardan ma'Ium. Chunonchi, Italiyaning g’oliblar ichida mag’lub bo’lib qolishi Orlando hukumatining katta yo’qotishi edi va uning obro’sini tushirib yubordi. Chunki Italiya o’zi da'vo qilgan Dalmatsiya, Valoniya, Simernadan birortasini ham ololmadi. Buning ustiga, Turkiyaga qarashli Simernani bosib olish uchun 1919-yilning may oyida hujum boshladi va mag’lubiyatga uchradi.

Bundan tashqari, Italiya Albaniyani ham tashlab chiqishga majburbo’ldi. Hukumat tashqi savdo bozorlarining qo’ldan ketishi hamda tashqi kredit

uzilib qolishining oldini ololmadi. Natijada urushdan biroz keyin mamia-katda iqtisodiy inqiroz boshlandi. Oqibatda ish haqi keskin pasaydi, inflatsiya kuchaydi. Armiya safidan bo’shatilgan harbiylar ishsiz qoldilar. Ana shunday sharoitda (1919-yil iyun oyida) Orlando hukumati iste'fo berishga majbur bo’lgan. ~+

1919-yil noyabr oyida bo’lib o’tgan parlament saylovida Italiya Sotsialistik partiyasi g’alaba qozongan bo’lsa-da, bu mamlakatdagi iqiisodiy va siyosiy vaziyatni yumshatishga olib kelmadi.

Italiya armiyasi mamlakat ichkarisidagi siyosiy voqealarga nisbatan o’z betarafligini e'lon qilganligi uchun hukumat ishchilarning bunday «o'zboshimcha»ligini bostirish uchun armiyani yubora olmadi. Natijada hukumat va korxona egalari yon berishga majbur bo’ldilar. Xususan, 8 soatlik ish vaqti belgilandi. Narxlar o’sishining aholiga ko’rsatadigan oqibatini pasaytirish maqsadida ish haqiga qo’shimcha to’lov (kompensatsiya) to’lanishi e'lon qilindi.

Yer egalariga yollanib ishlovchilar, ijaraga yer olib ishlovchilar uchun shartlar nisbatan yengillashtirildi. Mamlakat janubida dehqonlar yer egalaridan tortib olgan yerlarning bir qismi ularga qonunlashtirilib berildi.

1920-yilda Italiya mehnatkashlari hokimiyatni egallab olish imkoniga ega bo’ldilar. Biroq ularning harakatini uyushtirishga qodir, bu ishni parlament yo’li bilan amalga oshirish tomon yetaklaydigan jiddiy siyosiy partiya yo*q edi.

1892-yildan beri faoliyat ko’rsatayotgan Italiya Sotsialistik partiyasi uch oqimga

bo’linib ketgart edi. Partiya mehnatkashlarning hokimiyatni egallashlariga qarshi edi. 1919-yilda tashkil topgan hamda o’z dasturiga kirgan ikki muhim va'da bilan (1. Yer egalaridan haq to’lab bir qism yerlarni olish va uni dehqonlarga bo’lib berish. 2. Mehnat uchun adolatli haq to’lash) omma orasida obro'-e'tibor qozonib borayotgan «Xalq partiyasi* ham mustahkam emas edi. o’z navbatida, bu partiya ham noqonuniy yo'l

27

bilan hokimiyatni egallashga qarshi edi. 1920-yilda Italiyada inqilobiy harakatning yanada kuchayishi Orlandodan keyin bosh vazirlik lavozimini egallagan Nitti hukumatini ham bir yil o’tmay iste'fo berishga majbur etdi (1920-yil iyun).

Yangi tuzilgan Jolitti hukumati inqilobiy harakat to’lqinini pasaytirish maqsadida oziq-ovqat mahsulotlari narxini 50 foizga kamaytirdi.

Oxir-oqibatda ishchilarning kasaba uyushmasi va hukumat inqilobiy harakatni chuqur islohotlar o’tkazishga va'da berish yo’li bilan pasaytirishga

erishdilar. Biroq mamlakatda ro’y bergan «qizil ikki yillik* hukmron doiralarni cho’chitib qo’ydi. Ular kommunistik — qizil to’ntarish xavfidan daxshatga tushdilar va mamlakatda kuchli diktatura o’rnatishga intila boshladilar.

Bu, o’z navbatida, Italiyada fashizmning hokimiyat tepasiga kelishi-ga yo'1 ochdi. Avvalgi sahifalarda aytib o’tilganidek, 1919-yilda Italiyada frontdan qaytgan sobiq askarlar o’z manfaatlarini himoya qilish uchun «Quroldoshlar uyushmasi» (Fashi di kombattimento) deb atalgan tashkilot tuzgan edilar. Bu tashkilotni Benito Mussolini (1883—1945) boshqargan. Bu tashkilot Italiyada fashizm g’oyalarini keng targ’ib etdi. Benito Mus-solini dastlab sotsialist edi. Burjua parlamentarizmining mamlakatda tartib o’rnatishdagi ojizligi, urushdan keyin o’z turmush darajasining yaxshila-nishiga umid qilgan millionlab fuqarolar orzu-umidlari puchga chiqqan-ligi, shuningdek Italiya hukmron doiralarining urush natijalaridan qano-atlanmaganligi fashizmni yuzaga chiqargan omillar edi. Xuddi shu omillar ko’pchilik italyanlarning fashistlar mafkurasi tomon og’ishiga sabab bo’tdi.

Shu tariqa Italiyada boshqaruvning qattiqqo’llik shaklini o’rnatishga chaqirayotgan yangi yo’lboshchi — Mussolini siyosiy kurash maydonida paydo bo’ldi. Italiyada fashizmning tezda muvaffaqiyat qozonishida Mussolinining shaxsiy sifatlari ham juda katta rol o’ynagan. U kuchli notiqlik qobiliyatiga ega edi. Mussolini fashizmni o’ziga xos dinga aylantira olgan shaxs sifatida mashhur. U ko’p ming kishilik mitinglarda yirik mulkdorlarning mehnatsiz daromadlarini, amaldorlarning suiiste'mollarini, birorta ham muammoni hal etishga qodir bo’lmagan Italiya parlamentini ayovsiz tanqid qilar edi. Ayni paytda u ItaliyaningjQadimgi Rim imperi-yasi davridagi qudratini tiklashga va'da berar edi. o’zini esa bo’lajak im-periyaning dohiysi deb bilar, shuning uchun ham qadimgi rimliklarning «duche»(dohiy) so’zini o’ziga laqab qilib olgan edi. Uning otashin, jozibador so’zlari sehrlab qo’ygan miting qatnashchilari «boshla bizni, duche» deb xitob qilar edilar.

Mussolini fikricha: «Italiyada yangi tartib — milliy sotsializm» hukmron bo’lishi kerak edi. Bunday sotsializmda davlat har qanday sinfiy manfaatdan ustun turadi. Va u nihoyatda kuchli bo’ladi hamda mehnat bilan sarmoyaning hamkorligini ta'minlaydi.

Ayni paytda davlat mehnat va sarmoya yagona hamkorligi birlashmasi (korporatsiya) ni tashki! etadi. Binobarin, Italiya yagona korporatsiyaga, ya'ni butun Italiya jamiyati manfaatlarini himoya qiluvchi birlashmaga aylanadi.

Bu korporatsiyada barcha — sarmoyadorlar va ishchilar, yer egalari va dehqonlar, aholining qolgan qatlamlari bir oila a'zolariga birlashadi-lar va mehnat

28

qiladilar. Davlat esa bu oila barcha a'zolarining manfaatlari va maqsadlari birligini kafolatlaydi. Ana shunday jamiyatdagina uning

a'zolari barcha og’ir muammolardan tezda xalos etiladi. Italiya aholisining katta qismi Mussolinining va'dalariga ishondi va uni qo’llab-quvvatlay boshladi.

1920-yildan boshlab fashistlar yanada faollashdiiar va ular o’zlarining harbiy otryadlarini tuza boshladilar. Italiya Sotsialistik partiyasi va Utnumiy Mehnat Konfederatsiyasi fashizmga qarshi kurash o’rniga, 1921-yilning 3-avgustida Mussolini bilan «totuvlik pakti»ni imzoladilar. Ishchilar tashki-lotlarining bunday yo'l tutishi fashizmni yanada kuchaytirdi va u yetakchi siyosiy kuchga aylana bordi.

1922-yiIgi parlament saylovlarida ular 35 o’ringa ega bo’lsalar-da, mahalliy saylovlarda katta muvafTaqiyatga erishdilar. 1922-yil oktabr oyida ular bir necha vazirlik lavozimlarini talab qilib Rimga yurish uyushtirdilar. Bu amalda mavjud Konstitutsiyaviy tuzumga qarshi isyon edi. Hukumat isyonni bostirish chorasini ko’rmadi. Buning sababi — yirik sarmoyadorlar asosiy ko’pchiligining hukumatga tazyiq o’tkazganligi edi. Yirik sarmoya-dorlar hokimiyatni Mussoliniga topshirish tarafdori edilar.

Masalan, mamlakat hayotida eng katta ta'sirga ega bo’lgan «Sanoat bosh konfederatsiyasi» rahbarlari qirol Viktor-Emmanuel III ga telegramma yuborib, undan hokimiyat Mussoliniga berilishini talab etdilar. Qirol bunga javoban Mussolinini Bosh vazir etib tayinladi va 1922-yil 30-oktabr kuni Mussolini koalitsion hukumat tuzdi. Shu tariqa Italiyada fashizm qonuniy yo'1 bilan hokimiyat tepasiga keldi.

Parlamentda (420 o’rinli) atigi 35 o’ringa ega bo’lgan fashistlar yetakchisi Mussolini dastlab boshqa siyosiy kuchlar bilan murosa qilishga majbur bo’lgan. Ayni paytda yirik sarmoya egalarining qo’llab-quwatlashi orqali u o’z hokimiyatini tobora mustahkamlab bordi. Chunonchi, qirol va parlament 1922-yilning 23-noyabrida Mussoliniga cheklanmagan huquq berdi. Endi u o’z partiyasi a'zolaridan tuzilgan «Katta fashist kengashi* deb atalgan kengash orqali hukumat -faoliyatini nazorat ostiga oldi. Tayyorlanayotgan qonun loyihalari shu kengash nazoratidan o’tar edi. Barcha lavozimlarga Mussolini partiyasi a'zolari tayinianadigan bo’Idi.

1924-yil oxirida Mussolinining tazyiqi ostida saylov to’g’risidagi qonunga o’zgartirishlar kirititdi. Unga ko’ra, saylovda eng ko*p ovoz olgan partiya parlamentdagi deputatlar o’rnining uchdan ikki qismini egallar edi. Yangi qonun bo’yicha 1924-yildagi parlament saylovida Mussolini partiyasi g’alaba qozongan. Shu tariqa mamlakatda Mussolinining fashistik diktaturasi qaror topdi.

1926-yildan boshqa siyosiy partiyalar tarqatib yuborildi. Endi Italiya bir partiyali diktatorlik davlatiga aylandi. 1929-yili Mussolini Vatikan bilan shartnoma imzoladi. Unga ko’ra, Rim (Vatikan) papasi diniy hukmdor deb tan olindi va katoliklik milliy din deb e'tirof etildi, cherkov mulki soliqlardan ozod etildi.

29

6 MAVZU: 1918-1939 YILLARDA ISPANIYa

REJA: 1. Birinchi jahon urushidan swnggi yillarda Ispaniyaning iqtisodiy va siesiy

ahvoli. 2. Iqtisodiy inqiroz yillarida Ispaniya. 3. Ikkinchi jahon urushi arafasida Ispaniya. 1. Birinchi jahon urushida Ispaniya betaraflik pozitsiyada edi. Shuning uchun

ha`m yirik davlatlarning urushdan bandligidan va ularning Ispaniyada pozitsiyalari bwshashganidan foydalanib, urushuvchi tomonlar Bilan savdo aloqalarini rivojlantirdilar. Natijada ishlab chiqarish wsdi. 500 ta Yangi korxona qurildi. Shunga qaramay Ispaniya agrar-industrial mamlakat-bwlib qola berdi. Ekonomikada feodalizmning qoldiqlari va chet El kapitalining ta`siri saqlanib qolmoqda edi. S.x. juda ham qoloq edi. Erning 2/3 qismi pomeshchiklar va katolik cherkovi qwlida edi. Dehqonlarning kwpchiligi ijarachi edi. M: 150 ming pomeshik 12 mlg.ga erga ega edi. 1 mln. Dehqonlar esa 6 mlga. 2,5 mln. ersizlar mavjud edi.

Ispaniya 1876 yilgi konstitutsiya asosidagi cheklangan konstitutsion monarxiya davlati edi. Mamlakatda Burbonlar dinastiyasi xukmronlik kilar edi. Korol` kartesni-parlamentni chaqirish va tarqatish huquqiga ega edi.

Urush yillarida xalq ommasining ahvoli keskin suratda emonlanib ketdi. Oziq-ovqat mahsulotlarini narhi 65O` oshdi. Sanoat ishlab chiqarish qisqardi, ishsizlar kwpaydi. Shaharlarda ish tashlash va umumiy siesiy ish tashlashlar bwldi. Politsiya Bilan qurolli twqnashuvlar yuz berdi. Ishchilar kurashi dehqonlar kurashi Bilan bog`lanib bordi. Bu harakat hukmron doiralarni sarosimaga soldi.

1918-1920 yil I marta huqumat wzgarishi bwldi, fashistik tedentsiya kuchaydi. Reaktsion ofitserlar soyuzi-xunta aktivlashdi. 1919 yil dekabrida Ispaniya Sotsialistik eshlar soyuzining s`ezdi Sotsialistik partiyasidan chiqishi va Kominteriga qwshilish tug`risida qaror qabul qildi.

1920 yil 15 apreldan bu soyuz Ispaniya kommunistik partiyasining tuzilganligini e`lon qildi. Ispaniya kompartiyasining tashabbusi Bilan mehnatkashlar va Bil`abau, Valensiya kabi ayrim shahar garnizonlarida soldatlar bosqinchilik va mustamlakachilik urushiga qarshi chiqdilar.

1921 yil sentyabrida Valensiyada yalpi ish tashlash bwldi. 1923 yil Barselonada, iyulda butun Biskayyada galaenlar kuchaydi. Milliy ozodlik harakati va armiyadi, kurash davom etaetgan bir paytda 1923 yil 13-15 sentyabrda korov (XSh) butun hoqimiyatni Kataloniya harbiy okrugining kwmondoni Primo de Riveraga topshirdi. U davlat wzgarishi qilib wzini diktator deb e`lon qildi. Davlat tepasiga kelgach, Primo de Rivera, 30 sentyabrda parlamant va maxalliy organlar (Munitsipalitetlar) ni siesiy partiyalarni tarqatdi. Kompartiya yashirin sharitda ishlashga wtdi. Ishchilar qwlga kiritgan demokratik yutuqlarni (8 soatlik ish kuni) bekor qilindi. Ish haqi kamaytirildi.

30

Mamlakat ekonomikasida chet El ekonomikasi humron edi. Mehnatkashlar ommasini talash, davlat tomonidan monopoliyalarga erdam berish, temir ywllar qurish natijasida mamlakat ekonomikasida jonlanish yuz berdi, qisman stabillashuv boshlandi. 1924 yil milliy iqtisodiy komitet tuzildi. Hukumat shu komitet orqali yirik monopolistlarga erdam berdi. Ishchilar, mehnatkashlar politsiya nazorati ostiga olindi.

1925 yil 26 noyabrdagi maxsus dekret Bilan ishchi tashkilotlarning faoliyati, ish tashlashlar ta`qiqlandi. Qattiq tsenzura joriy qilindi. Q927 yildan boshlab ishchilar harakati Yana yuksala boshladi. Wsha yili Barselona konchilari va tuqimachilarning katta ish tashlashi bwlib wtdi.

Agressiv imperialistik siesat davom ettirildi. 1925 yil iyulida Ispaniya Marokashdagi rif qabilalariga qarshi birgalikda harakat qilish twg`risida Frantsiya Bilan bitim imzoladi. 1927 yil Primo de Rivera hukumati ispan Marokashi territoriyasini twla ishgòr qildilar. Ispaniya fashistik Italiya Bilan yaqinlashdi, 1926 yil 7 avgust u Bilan dwstlik twg`risida shartnoma tuzdi.

2. 1929 yil Ispaniya jahrn iqtisodiy girdobiga uchradi. Ishlab chiqarish mahsuloti va tashqi savdo hajmi qisqardi. Kwpgina firmalar va banklar sindi. Davlat qarzlari kwpaydi. Ish haqi 50-55O` kamaydi. Oziq-ovqat mollarining narx-navolari 40O` oshdi. Ishsiz batraklar soni 1 mlnga oshdi. Sinfiy kurash keskinlashdi. Ishchilarning siesiy faolligi wsdi. Bularni hisobga olgan qirol Primo de riverini iste`fo berishga majbur qildi.

1930 yil yanvaridan huqumatni reaktsion general Berengera boshqardi. Bu huqumat qisman amnistiya e`lon qildi, tsenzurani bir oz bwshashtirdi, yigìlishlar wtkazish va soyuzlar tuzishga ruxsat berdi. Berengera huqumati konstitutsiyani tiklashni va xatto kortesi huquqini kengaytirishni va`da qildi. Lekin bularning hammasi xalqni aldashga, monarxiyani saqlab qolishga qaratilgan edi.

Ishchilar ish tashlashlar uyushtirib va namoyishlar wtkazib, demokratik respublika wrantilishini talab qildilar. Kasaba soyuzlarining tashabbusi Bilan 1930 yil ezida Milliy mehnat konfederatsiyasi tiklandi. 1930 yil sentyabrida 48 soatlik umumiy milliy ish tashlash bwldi. Dehkonlar er uchun, soliqlarga qarshi kurashni kuchaytirdilar. Soldatlar va xatto ofitserlar orasida ham revolyutsion-demokratik kayfiyatlar kuchaydi. 1930 yil dekabrida Ueska viloyatidagi Xaka shahar garnizonida qwzgòon kwtardi. Xukmron dioralar bunday harakatni bwgìsh va monarxiyani saqlab qolish maqsadida 1931 yil fevralida admiral Aspara boshchiligida yangi hukumat tuzdi. Lekin yuksalib boraetgan ommaviy kurashni tuxtatib bwlmas edi.

1931 yil bahorga kelib revolyutsion vaziyat etildi. Yaqinlashaetgan revolyutsiyaning asosiy vazifasi monarxiyani tuzumini va cherkov hukmronligini ywq qilish, ishchilar masalasi, agrar va milliy masalalarni hal qilishdan iborat edi. 1931 y burjua-demokratik inqilob yuz berdi. 1931 y 14 aprelda qirol taxtdan voz kechdi. Ispaniya Respublika deb e`lon qilindi.

1931 yil 9 dekabrda respublika konstitutsiyasi qabul qilindi. Ispaniya G`Barcha sinf mehnatkashlarining respublikasiG` deb e`lon qilindi. Swl respublikani Asan`ya bosh ministr qilib tayinlandi. A. Samora prezident qilib saylandi. (1931-1936). Swz,

31

matbuot, yigìlishlar wtkazish erkinligi berildi. Katolitik cherkovi davlatdan ajratildi. Ishchilarning ish haqi bir oz oshirildi. Agrar reforma wtkazishga kirishildi va 1932 yil sentyabrida Kortesi agrar reforma twg`risida qonun chiqardi. Lekin bunda faqat qirol va uning yaqinlarining erlarini musodara qilish, pomeshchiklarning faqat GòrtiqchaG` erlarini haq twlash ywli bilan olish kwzda tutildi.

Shunday qilib, 1931 yil revolyutsiyasi mehnatkashlar ommasining burjua – pomeshchik reaktsiyasiga qarshi ozodlik va demokratiya uchun kurashning boshlanishi bwldi. Monarxiya ag`darilib, respublika e`lon qilindi. Lekin revolyutsiya tugallanmay qoldi. Revolyutsiyaning asosiy masalalari ishchilar masalasi, agara va milliy masalalar xal qilinmadi. Asaniya huqumati Frantsiya bilan yaqinlashdi. 1933 yil iyulida Ispaniya sobiq SSSR bilan diplomatik aloqa wrnatgan bwlsada, mamlakatda antisovet kompaniya kuchaytirildi.

3. 1933 yil German fashizmining erdami bilan Avtonom wlkalarning ispan konfederatsiyasi nomida tashkilot SEDA tuzildi. 1933 yil germaniyada fashistlarning xokimiyat tepasiga kelishi Ispaniya monarxist-fashistlarni rag`batlantirib yubordi. Wsha yili GÌspan falangasi uzildiG`. Bu tashkilot keyinchalik (1937) oshkora fashistik partiyaga aylandi.

1933 yil ohirida kartesi saylovlarida wng partiyalar zwrlik va tuxmat metodidan foydalanib, kwpchilik ovozga ega bwldilar. Wng respublikani Lerus boshchiligida hukumat tuzildi. Hukumat xalq ommasining qwlga kiritgan demokratik yutuqlarga xujum boshladi. Lekin ishchi-dehkonlar reaktsiya hujumiga mardonavor qarshilik kwrsatdilar. Milliy ozodlik harakati yanada yuksaldi.

1934-1935 yillarda hukumat 8 marta wzgardi. Ogìr vaziyatga qaramay, birlashgan ishchilar va antifashist xalq frontini tuzish uchun kurash davom etdi. 1935 yil barcha kasaba soyuzlari L.Kabalèro boshchiligida umumiy ishchilar soyuziga birlashdilar.

1935 yil 2 iyunda IKP xalq fronti tuzish twg`risida maxsus murojaat chiqardi. 1936 yil IKP tashabbusi bilan Kompartiya, Sotsialistik partiya, respublikachi partiyalar, Umumiy ishchilar soyuzi hamda boshqa bir qancha demokratik tashkilotlar G`Xalq fronti axdnomasiG` ni imzolab, Xalq frontini tuzdilar. Xalq frontining programmasi tuzildi. Bu programmada davlat apparat iva armiyani demokratlashtirish, siesiy mahbuslarga amnistiya e`lon qilish, turmush darajasini yaxshilash, soliqlar va ijara haqini kamaytirish talab qilindi. Bu programma butun xalq tomonidan qwllab-quvvatlandi.

1936 yil 16 fevralda kortesiga bwlgan saylovlarda xalq fronti gàlaba qozondi. Xalq fronti 473 wrindan 268 wrinni oldi.

Asan`ya boshchiligida swl respublikachilar hukumati tuzildi. May oyida Asan`ya respublika prezidentligiga saylandi. U bu lavozimda 1939 yil fevraligacha turdi.

Ispaniyada xalq frontini gàlabasi va xalq fronti programmasi uchun kurash muhim xalqaro ahamiyatga ega bwldi, boshqa mamlakatlardagi demokratlarni antifashist kurashga ixlomlantirdi.

32

Bullardan bezovta bwlgan ispan burjuaziyasi respublikani tugatish va fashistik diktatura wrnatish maqsadida fashistik GÌspan falangasiG` atrofida twplana boshladilar. Isen kwtarish uchun Germaniya va Italiya fashistlarining erdami bilan zwr berib qurollandilar.

1936 y 18.07. Ispan feneralari (Franko) Marakashda isen boshladilar. Lekin fashistlarning dastlabki hujumlari qaytarildi va isenchilarning mag`lubiyatga uchrashi aen bwlib qoldi. Germaniya va Italiya fashistlariga katta erdam berdilar.

Angliya, Frantsiya va AQSh Ispan fashistlarini eqlab, unga erdam berdilar. 1936 yil avgustda Londonda Ispaniya ishlariga aralashmaslik twg`risida bitim imzolab, xalqaro komitet tuzildi. Komitetga Frantsiya, Angliya, Germaniya, Italiya va Evropadagi boshqa mamlakatlar (27 davlat) vakillari kirdi.

Aralashmaslik komiteti, fashiszma bemalol ywl qwyib berish, ularni qullab-quvvatlash komitetiga aylandi. Angliya ispan fashistlarning zakazlariga muvofiqurollar tayerladi, Ispaniya respublikasi esa hech qanday qurol-yarog` sotmadi va zaem bermadi. Frantsiya Ispaniyaning iseniga qadar zakaz qilgan samolet va qurol-yarog`larni ha`m Ispaniya respublikasiga yubormadi. Franko Portugaliya, Gollandiya, Germaniya va Italiya orqali tegishli erdam olib turdi.

AQShda 1935 yili G`betaraflikG` qonuni qabul qilindi. Bu qonunga kwra Ispaniya respublikasi AQShdan qurol-yarog`, harbiy materiallar sotib olish va kredit olish imkoniyatidan mahrum qilindi. Bu ispan xalqining ogìr kunlariga sobiq SSSR va barcha demokratik kuchlar erdamga keldilar. Frantsiya, Italiya, Pol`sha, Angliya, Amerika, Germaniya, Chexoslovakiya, Vengriya va boshqa mamlakatlardan ham antifashist kwngillilar kelib internatsional brigadalar tashkil etdilar. Hammasi bwlib Ispaniyaga 54 mamlakatdan 42 mingga yaqin kwngilli kelib fashizmga qarshi janglarda qatnashdi.

Kommunistik partiyaning talaba bilan 1936 yili 4 sentyabrda respublikachi burjua vakillaridan, sotsialistlardan, kommunistlardan iborat yangi huqumat tuzildi. Lekin hukumatga sotsialistik partiya lideri Largo Kabalèro boshchilik qildi. U keskin kurash siesatiga qarshi taslimchilik ywlini tutdi.

1936 yil dekabrda Kompartiya gàlaba programmasini (Gàlabaning 8 shartini) ishlab chiqdi. Bunda: barcha demokratik kuchlarni xalq fronti tevaragida birlashtirish, umumiy, majburiy, harbiy xizmat va temir intizom asosida respublika muntazam armiyasini tuzish, respublika orqa tomonini dushmanlardan tozalash, sanoatning asosiy tarmoqlarini natsionalizatsiya qilish, ishlab chiqarish ustidan ishchi kontrol wrnatish, s.x. maxsulotdorligini oshirish vash u kabilarni bajarish talab qilindi.

Kabalero hukumati Kompartiyaning gàlaba programmasiga amal qilmadi. 1937 yil mayida uning Xuan Negrin boshchiligida yangi hukumat tuzildi. 1938 yil 1 mayda Negrin hukumati kompartiya tomonidan ishlab chiqilgan shartlar asosida deklaratsiya e`lon qildi. Deklaratsiyada mudofaadan xujumga wtish, interventlarni Ispaniyadan haydash, xalq demokratik respublikani tuzish, agrar reforma wtkazish vash u kabi masalalar baen qilindi. Bu deklaratsiya-programma barcha antifashistlarni jipslashtirish va yangi xalq – revolyutsion armiyasini tashkil qilishga erdam berdi,

33

Progressiv kuchlarning birdamligi tufayli bir qator ijtimoyi-iqtisodiy islohotlar amalga oshirildi. M: 1936 y. 2 avgust qonuniga muvofiq isenga tarafdorlariga qarashli korxonalar, musodara qilindi, ish haqi oshirildi, 44 soatlik ish haftasi belgilandi va hokozo. Qishloq xwjaligi doir ham 1936 y. 7 oktyabrida chiqarilgan qonuniga muvofiq agrar islohot wtkazilib, yirik er egalarni va cherkoga qarashli 5,7 mln. gl.er musodara qilindi dehqonlarga bepul taqsimot berildi.

Ispan xalqi fashist isenchilarga mardonavarga kurash olib bordi. Shunday qilib, Ispaniyadagi grajdanlar urushi milliy mustaqillik uchun

kurashga, antifashst, antiimperialistik, antifeodal xarakterdagi xalq-demokratik revolyutsiyaga aylandi. Lekin ispan xalq respublikasining ichki va tashqi dushmanlari respublikani englishiga olib keldilar. Ispaniya respublikasi ispan fashistlari, German va italyan interventlarining birgalikda harakat qilishlari, AQSh, Angliya, Frantsiya imperailistlarining jinoyatkorona GàralashmaslikG` siesati va ularning respublika ichkarisidagi agenturalarining xienati natijasida engildi. Kommunistlar xalq frontini saqlab qolishga urinib, xalq fronti safidagi xoinlarni etarli darajada dadillik bilan fosh qilib tashlay olmadilar. Respublika dushmanlari bundan ham foydalandilar.

Respublika mag`lubiyatga uchraganidan swng, general Franko boshchiligida harbiy-fashistik diktatura wrnatildi. Butun siesiy hokimiyatni qwlga olgan Franko 1939 yil 29 martda wzini G`kaudilòG` (ywlboshchiG` deb, avgust oyida cheklanmagan diktator deb e`lon qildi. ishchilarning respublika vaqtida qwlga kiritgan yutuqlar bekor qilindi, 1,5 mln. dan ortiq kishi qamoqqa olindi, yuz minglab ishchi otib tashlandi.

Ispaniya kompartiyasi yashirin sharoitda ishlashga wtdi. Ispaniya xalqlarining 1936-1939 yil milliy-revolyutsion urushi katta tarixiy va

xalqaro ahamiyatga ega bwldi. Bu urush dastlabki antifashistik, antiimperialistik, xalq-demokratik revolyutsiyachilardan biridir. Ispaniya xalqining urushi progressiv taraqqietining dushmanlari va dwstlarini, ishchilar sinfi birligining ishchilar bilan dehqonlar va barcha mehnatkashlar wrtasidagi ittifoqning barcha mamlakatlar mehnatkashlarining birodarlik aloqalarining ahamiyatini yaqqol kwrsatdi.

Ispaniya xalqining qahramonona kurashi Evropa fashizmining xujumiga qarshi qaratilgan va ikkinchi jahon urushining boshlanishini kechiktirgan eng katta kurash edi. Bu kurash xalqaro miqesida demokratiya kuchlari bilan fashizm kuchlari wrtasidagi twqnashuv edi.

ADABIETLAR.

1. Garsia X. G`Diktatura Primo de RiveraG` Moskva 1936g. 2. Kol`tsov M. GÌspaniya v ongeG` V 2 t. Moskva 1987 g. 3. Sarna J. G`Voyna i revolyutsiya v Ispanii 1936-1939 gg.G` V 2t. Moskva 1987 g. 4. Aleksandrov V.V. G`Noveyshaya istoriya stran Evropi i Ameriki 1918-1945G` Moskva 1986 g.

MUSTAHKAMLASh UChUN SAVOLLAR.

34

1. Ispaniya respublika deb e`lon qilinganidan swng mamlakatda qanday ijtimoiy va iqtisodiy wzgarishlar rwy berdiW

2. Ispaniya fuqarolar urushini kelib chiqish sabablari nimadan iborat va u qaysi voqealardan boshlandi

3. Nima sababdan Respublika engildi

35

7 MAVZU: AQSH 1918-1945 YILLARDA

REJA.

1.1918-1929 yillardagi ijtimoiy-iqtisodiy voqealar,siyosiy voqealarning keskinlashuvi.

2. AQSH da jahon iqtisodiy inqirozining boshlanishi.

3. AQSH ning aralashmaslik siyosati.Vashington konferensiyasining qarorlarini bajarilishi.

4. Ikkinchi jahon urushi arafasida Amerika Qo'shma Shtatlari.

5.Amerika Qo'shma Shtatlarinig Tinch Okean havzasiga nisbatan tutgan siyosati.

6. Ikkinchi jahon urushining AQSH uchun yakunlari.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Vsemirnaya istoriya v 10 tom. M., 1961-1965gg 8-10 2. Xrestomatiya po noveyshey istorii v 3-x t. M., 1960 t.1-2 1961g 3-t 3. Aktualno'e problemo' noveyshey istorii M., 1991 4. Dementyev I.P., Patrushev A.I. Istoricheskaya nauka v XX veke. Istoriografiya istorii novogo i noveyshego vremeni stran Yevropo' i Amerik Izd-vo. «Prostor» M., 2002 g 5. Yaz'kov YE.F. Istoriya noveyshego vremeni stran Yevropo' i Ameriki 1945-2000 Izd-vo «Prostor» M., 2002 g 6. Ponomaryov M.V., Smirnova S.YU. Novaya i noveyshaya istoriya stran Yevropo' i Ameriki V 3-x chastyax 2 chast 2-3 M., izd-vo «Vlados» M., 2000 g 7. Rodriges A.M. Noveyshaya istoriya zarubejno'x stran XX vek. Izd-vo «Vlados» M., 2001 g 8. Rodriges A.M., Ponomarev M.V. Noveyshaya istoriya stran Yevropo' i Ameriki XX v. V 3-x.2 «Vlados» M., 2001 g 9. Derevyanko A.P., Shabelnikova N.A. Istoriya Rossii s drevneyshix vremen do nachala XXI v. Izd-vo «KnoRus» M., 2002 g 10. Munchayev SH.N., Ustinov V.M. Istoriya Sovetskogo gosudarstva Izd-vo «Infra -M» M., 2002 g 11. Xidoyatov G.A. Vsemirnaya istoriya (1914-1945) CH-1 Uchebnik dlya X klassov T., 1999 g 12. Xidoyatov G.A.,. Gulomov X.G. Vsemirnaya istoriya. Noveyshiy period Yevropa i SSHA posle vtoroy mirovoy voyno' (1945-1999) Uchebnoye posobiye dlya studentov R.U.T., 1999

36

Birinchi jaxon urushi yillarida AQSH imperialistlari qirg'inchilik urushini cho'zish, yanada ko'proq foydani qo'lga kiritish, boshqa mamlakatlarni o'zlariga bo'ysuntirish jaxonda xukmron bo'lib olish maksadlarini kuzda tutdilar. AQSH dastlab «betaraflik» bilan niqoblanib xarakat qildi, 1917 yili aprelida jaxon urushiga kirdi va fakat 1918 yil yozidan boshlab urush xarakatlarida aktiv ishtirok etdi. Amerikaliklardan urushda xalok va yarador bo'lganlarning soni 300 ming kishidan sal oshdi. AQShning ko'rgan talofati boshqa kapitialistik mamlakatlarnikiga nisbatan juda kamdir. Urush yillarida AKShning ogir sanoati va xarbiy sanoati yanada tez rivojlandi. AQSH imperialistlari uchrashuvi davlatlarga quro-yaroq sotish va qarz berish yo'li bilan ularning ichki ishlariga ko'proq aralashib, jaxon miqyosida o'zlarining iktisodiy moliyaviy va siyosiy rolini oshirdilar. Chet mamlakatlarga tavar va kapital chiqarish tezlashib ketdi. Eksport importdan ancha oshib ketdi. AQSH boshka davlatlardan karz oluvchi mamlakatdan qarz beruvchi mamlakatga aylandi.

AQShning ichki tarakkiyoti va xalkaro axvolining xususiyatlari, uning boyib ketishi kapitalizm ziddiyatlarini sira bushashtirmadi. Boylikning yirik manopolistlar, milliarderlar qo'lida to'planishi mamlakatda tengsizlikni kuchaytirdi. Sanoat tez rivojlangan bo'lsada, korxonalar to'la ta'minlanmadi.

Urush natijasida burjuaziya bilan mexnatkashlar axvoli urtasidagi fark borgan sari chukurlashdi. Ishchilar sinfining, umuman mexnatkashlarning asosiy kismi yanada kuprok kashshoklandi. 1913-1919 yillarda turmush kechirish kiymati 104 foiz oshgan bo'lsa, shu davr ichida ishchilarning ish xaki urta xisobda 55 foiz oshdi. Urush tugagandan keyin xarbiy maxsulot ishlab chikarishning qisqartirish natijasida ommaviy ishsizlik vujudga keldi. Yer narxini ko'tarilishi fermer ishlab chiqargan tovarlar narxining pasayib ketganligi, soliqlarning kupayishi natijasida fermerlarning axvoli yanada yomonlashdi. AQSH 1917 yil dekabridan boshlab Sovet Rossiyasiga karshi intervensiya uyushtirishga kirishdi va Xitoy singari Sovet mamlakatini asoratga solishga shoshildi.

Sovet davlatining sulx tugrisida 1917 yili 8 may-noyabrdagi Deklarasiyasiga karama-karshi ravishda AQSH prezidenti Vudro Vilsonning 1918 yili 8 yanvarda kongressga yozgan maktubida Germaniya bilan tuzilgan shartnomalari xakidagi takliflari «14 modda» bayon qilindi. Bu «14 modda» va unga berilgan izoxlar Sovet Rossiyasini bo'lib yuborish va burjua pomeshchiklar tartibini tiklash programmasi edi. 1918 yil aprelida AQSH kurolli kuchlari Angliya, Fransiya, Italiya qo'shinlari bilan Murmansk va Arxangelsk orkali Sovet respublikasiga bostirib kirdilar va qurolli intervensiya boshladilar. 1918 yil avgustida general Grevv boshchiligida Amerika korpusi Sovet Uzok Sharqiga bostirib kirdi. 1919 yilgi Parij konferensiyasida Vilson Sovet Rossiyasiga qarshi pozisiyani kuchaytirish Rossiya xalqlarini ochlikga giriftor qilish uchun blokada tashkil etish, Sovetlarga qarshi AQSH boshchiligida Millatlar Ittifokini tuzish uchun jonbozlik kursatdi. U Armanistonni AQSH nazoratiga olish uchun maandat talab kildi.

37

Amerika imperializm jaxonda xukmronlik kilishga intilib Parij konferensiyasida imperialistik Versal shartnomasini tuzishda katta rol uynadi. U Germaniyani zaiflashtirib yubormaslikka, xatto Chexoslavakiya territoriyasini bir kismini Germaniya foydasiga ajratib olishga, kuchli nemis armiyasini saklab kolishga, binobarin, Germaniyaning avvalo Sovet Rossiyasiga, shuningdek, Angliya va Fransiyaga qarshi kuchli bir davlat bo'lib qolishga intildi. Angliya, Fransiya va AQShning jaxonga xukmron bo'lib olish uchun intilishiga karshi turdilar. Versal sulx shartnomasi Angliya va Fransiya (AQShning jaxonda xukmron bo'lib olish) imperialistlarning manfaatlariga muvofik bo'lib chikdi. Germaniyaning mustamlakalari Angliya, Fransiya va Yaponiya kuliga utdi. 1920 yil avgustida konstitusiyaga tuzatish kiritilib ayollarga saylov xukuki berildi. Burjuaziya tashki va ichki vaziyatni nazarda tutib xokimiyatni respublikachilarga topshirishni lozim topdi. 1920 yil noyabrdagi prezident saylovlarida respublikachilarning nomzodi Uorren Garding prezident kilib saylandi. 1921 yilda AQSH Germaniya va uning sobik ittifokchilari bilan separat sulx shartnomalarini tuzdi. Yevropa ishlaridan chetda turish «izolyasionnizm» (ajralib va yakkalab turish) nikobi ostida AQSH Yevropa ishlarida aktiv katnashib bordi.

AQSH kapital chikarish yuli bilan boshka mamlakat xalklarini iktisodiy va siyosiy asoratga solishga zo'r berib urindi. AQSH imperialistlari Markaziy va Janubiy Amerika, Lotn Amerikasi mamlakatlariga og'ir shartlar bilan qarz berish, ularning hukmron doiralarini pora berib sotib olish orkali bu mamlakatlarda iktisodiy va siyosiy pozisiyani mustahkamlay boshladilar. 1923 yilda «Monro doktrinasi» ni yangidan yuzaga chiqarib, amalga oshirishga xarakat kildilar. AQSH Lotin Amerikasi mamlakatida Angliya pozisiyasiga katta zarar yetkazdi. Uni kup mamlakatlardan siqib chikardi. Shuning uchun xam AQSH bilan Angliya o'rtasidagi ziddiyat kapitalistik mamlakatlar urtasidagi ziddiyatlar orasida asosiy ziddiyat bo'lib koldi.

AQSH Tinch okeaniga Uzok Sharkka, Xitoyga xam katta e'tibor berdi. 1919 yil Parij konferensiyasi natijalaridan norozi bo'lib kolgan AQSH uzining iktisodiy va moliyaviy kuvvatidan foydalanib, Uzok Sharkda (Xitoyda) va Tinch oveanda rakiblariga (Yaponiya va Angliya) jiddiy shikast yetkazishga bir kancha imperialistik davlatlarining Uzok Shark r-nidagi ziddiyatlardan foydalanib, bu rayonda va Tinch okeanida uz pozisiyasini kuchaytirishga zo'r berib xarakat kildi. 1921 yil 12 noyabrda – 1922 yil fevralda Vashingtonda 9 davlatning (AQSH, Angliya, Fransiya, Yaponiya, Italiya, Xitoy, Belgiya, Polsha va Portugaliya) konf.bo'lib utdi. AQSH konferensiyasida asosiyrol uynadi. Vashington konferensiyasi Xitoyga va Sovet Rossiyasiga karshi karatilgan kon-ya edi.

Konferensiyaning eng asosiy karorlari kuyidagi uchta imperialistik shartnomadan iborat:

1 chidan 4 davlatning (AQSH, Britaniya, Fransiya, Yaponiya) «Tinch Okeandagi bir-birlarining mustamlaka yerlarini daxlsizligi tugrisida shartnomasi»

2 chidan tukkiz davlatning (konf-yada ishtirok etgan davlatlar) «Xitoyning territorial va ma'muriy butunligi» prinsipini tanish.tugrisida nartnomasi.

38

3 chidan 5 davlatning (AQSH, Angliya, Fransiya, Fponiya, Italiyaning) «Dengiz kurollarini cheklash tugrisida shartnomasi»

bu shartnomalar Vashington sistemasini vujudga keltirdi. AQSH xukumati sovet rossiyasiga karshi kat'iy pozisiyada turdi. 1921 yilda

Volga buyidagi ochlik vaktida G.Guver boshchiligida Amerika yordam ma'muriyati «yordam» nikobi bilan josuslik faoliyati shugullandi. AQSH Garbiy Yevropa davlatlari bilan Sovet Rossiyasi o'rtasidagi qarzlar masalasida biror bitim tuzishi va ittifokchilar urtasidagi karzlar masalasini bekor kilinishi extimoldan xavfsirab, 1922 yilda Gensiya konferensiyasini barbod qilishga zo'r berdi. Mamlakatda revalyusion tendensiya kuchaydi. Ishchilar xarakati yuksaldi. AQSH mexnatkashlari Sovet Rossiyasini kullab-kuvvatladilar. Ish tashlashlar, namoyishlar va mitinglar tez-tez bo'lib turdi. 1919 yilning yanvarida Nyu-York port ishchilari ish xakining kamaytirilishiga karshi bosh kutardilar. Kemalar katnovi bir oygacha tuxtab koldi. Natijada ishchilar ish xaki ancha oshirilishga erishildi. 1918-21 yillarda AQShda «Sovet Rossiyasi dustlari ligasi», «Amerika ayollarining rus bolalariga yordam ko'rsatish ligasi», «Amerika ayollari jamiyati» kabi tashkilotlar tuzildi. Bu tashkilotlarning birdan-bir maksadi va shiori – «Rossiyadan qo'lingni tort» shiori edi.

Sinfiy kurashning yuksalishi natijasida Sosialistik partiyada (1901 yil 1 tashkil topgan) gruppa mustahkamlandi. 1919 yil sentabr AQSH kommunistik ishchi partiyasi tuzildi. 1919 yili AKShda tantika jixatdan bir-biridan farki bulgan sul gruppalardan ikkita kommunistik partiya tuzildi. Rid boshchiligidagi partiya asosan tub joy amerikalik ishchilardan, revolyusionerlardan, Rutenburg boshchiligidagi partiya asosan chet eldan kelib, lyusionerlardan tuzishdi. Rutenburg partiyaning mas'ul sekretari kilib saylandi. Xurlangan va ezilgan negrlarning tula xukukli bulishi uchun kurashdi. 1920 yilnoyabrida Uilyan Foster boshchiligida Chikagoda «Kasaba sayuz propaganda ligasi» tuzildi.

Axoli kupchiligi ogir axvolda yashashi natijasida mexnatkashlarning xarid kuvvati pasayib ketdi. Bu axvol 1920-1921 yillarda iktisodiy krizisga sabab buldi. 1922-1929 yillar AQSH da vaktincha kisman stabillashuvi Yevropa mamlakatlaridan stabillashuvidan ilgarirok boshlangan xamda Angliya, Fransiya, Yaponiya, Germaniya, Italiyadan oldinrok bordi. 1923-29 yillarda AQShdagi sanoat maxsulotining umumiy xajmi 20 foiz oshdi. Yollanma ishchilar soni esa 7,6 foiz kamaydi.

Amerika burjua ekonomistlari AQShning stabillashuvini «prosperiti» deb atadilar. Leberal sanoat Roberg Latfolett xukmron respublikaning partiyasining qiyinchiliklaridan foydalanib, 1924 yilda respublikachilar va demokratlardan, appazision tashkilot va gruppalardan mayda va urta burjuaziyadan, xizmatchilardan, xatto fermer ishchi partiya a'zolaridan siyosiy, progressiv blok tuzdi. Bu blokning anchagina qismi fermerlardan iborat bo'ldi. Ushbu blokdan progressiv partiya deb atalgan uchinchi burshus partiyasi tuzildi. 1924 yilgi prezident saylov kompaniyasi proletriatning xali xam ideallogik va tashkiliy jixatdan zaifligi, mayda burjuaziya yetakchilik kila olmaganligini, Respublikachilar partiya va Deokratlar partiyasidan

39

alokani uydirmalar tufayli ishchilar orasida mayda burjuaziya xayollari yoyilgan edi. Kulin prezidentlik yillarida AQShda ichki reaksiya va tashki ekspansionizm kuchayib ketdi. Axoliga karshi iktisodiy xujm kuchaytirib, yirik mulkdor va moliya magnitlari turli vositalar bilan kuriklandi. «Viyendan rkinligi» nikobi ostida insoniyatga zid bulgan irkiy xabashlar, jaxolatparaslik reaksion goyalari va turli metodlar ishga solindi.

1924 yilda amerikalik bankir CharlzDaues Germaniyadan olinadigan reparasiya baxonasi bilan «Daues plani» degan maxsus plan tuzdi. Bundan maksad Germaniya iktisodida AQShning moliyaviy jarayonini kuchaytirish, katta foyda olish, German militariamini Sovet Ittifokiga karatish edi. AQSH xukmron doiralari iktisodiy axvoldan, ortib borayotgan foydadan molyanun edilar. Mamlakat iqtisodiyotini urganish uchun G.Guver boshchiligida tuzilgan maxsus xukumat komiteti 1929 yil fevralda uzining tekshirish ishini tamomlab, «Yuqori iqtisodiy», «Barqaror va mustahkam ekanomika» xakida xisoboti yozdi. Ammo oradan kup utmasdan, 1929 yil oktyabodayok zur iktisodiy krizis boshlanib ketdi. Iktisodiy krizis ishlab chikarishning ijtimoiy xarakteri bilan uzlashtirishning kapitalistik xususiy xarakteri bilan uzlashtirishni kapitalistik xususiy xarakteri urtasidagi ziddiyat, tovarlarning xarid kuvvati talabidan ortikcha ishlab chikarish natijasida kelib chikkan, kapitalizm umumiy krizisi sharoitida yuz bergan krizis edi. Bu krizis xalk xujaligining xamma soxalarida savdo, sanoat, moliya, Kishlok xujaligi kamrab olgan chukur krizis bulib 1933 yilgacha chuzildi. Eng katta kapitalistik mamlakat bulgan AQSH dagi bu krizis boshka mamlakatlarga kuchli ta'sir etdi va mamlakatlarga yoyildi.

AQSH 1929-33 yillardagi jaxon iktisodiy krizisining asosiy uchogi bulib koldi. Bu krizis mexnatkashlar ommasi axvolini yanada yomonlashtirib yubordi. Krizis tarixda birinchi marta ishchi aristoktatiyasiga ham zarar yetkazdi. Ular orasida xam ishsizlik paydo buldi, bir kancha malakali ishchilar oddiy ishlar bilan shugullanishga majbur buldilar. Xukumat xalk axvolini yaxshilash uchun xech kanday real choralar kurinadi. Ish tashlashlar takiklandi. 1929-33 yillarda «Tinch sudi» yuli bilan 150 sing gunoxsiz negr tergovsiz vaxshiyona qatl qilindi. Mamlakatda siyosiy krizis etila bordi.

AQSH xukmron doiralari va reaksion matbuot xalk ommasi noroziligini yukotish, krizis va boshka ofatlar uchun kapitalizmni aybdor ekanligini xas-pushlash maksadida Sovet Ittifokiga karshi tuxmat kompaniyasi zur berib kuchaytirdilar. Ular «Sovetdempingi» yoki «Qizil demping» xakida propaganda olib bordilar.

Ruzveltning siyosatdagi «Yangi yuli» bujua liberallik isloxotchiligidan, sosial demagogiyada ib.edi. bu yangi yo'ldan maksad mexnatkashlarni ommaviy revalyusion xarakatdan keyin ularning dikkatini sosial siyosiy muammolardan chetga tortish, monopolistik burjuaziya xukmronligini mustaxkamlashdir. AQSH kongressi 1933 yilda 3,5 oy ichida 70 ta qonun kabul kildi. Bular orasida «Milliy sanoatni tiklash tugrisida akt» muxim konundir. 1937 yil urtalariga kelib yangi iktisodiy krizis boshlanib ketdi. Bu krizis 1939 yilgacha davom etdi.

40

AQSH I jaxon urushi natijasida eng kudratli kapitalistik mamlakatga va dunyo moliya jixatdan ekspluatasiya kilish markaziga aylandi. AKShning 1928-39 yillar tarixi kapitalizmning umum krizisi bilan burjua jamiyatining chukurlashib borayotgan chikishi va parazitizm bilan xarakterlanadi.

Amerika Qo'shma shtatlari Ikkinchi jaxon urushi yillarida AQSH kapitalizmi iqtisodiy krizisi xolatidan

chiqib, ishlab chikarish kuvvatini ancha oshirdi. Usishning yillik xajmi 15% ni tashkil etdi. AQShning urush maydonlaridan uzokda bulishi xamda xarbiy buyumlarni va kurollarni fashizmga karshi davlatlarga kuplab sotishi uning shunday usishini ta'minladi. Buning ustiga AQShning urush xarajatlari ancha kam edi. U urushda kup odam yukotmagan edi. Xammasi bulib AKSH 292,1 ming kishi yukotdi.

Urush AQSH sanoati kuvvatini yanada yuksaltirib yubordi. 1943 yildayoq sanoat maxsuloti 1939 yildagiga nisbatan 2 baravar kupaydi, bu barcha kapitalistik mamlakatlardagi sanoat maxsulotining uchdan ikki kismini tashkil etdi. 1945 yilda AQShning savdo floti 1941 yildagiga nisbatan 2,3 barobar kupaydi.

AQSH imperialistlari urush natijasida 60 milliard dollar foydaga, kapitalistik mamlakatlardagi sanoat va xarbiy strategik ashyolar zapasining 50% iga, jaxon oltin zapasining (sovet davlatisiz) 73% iga ega buldilar. AQSH dunyoning kreditoriga aylandi. Amerika kapitalining ekspansiyasi kuchayib ketdi. Urush yillarida sanoat kuvvati 40% o'sdi. Ayniqsa, xarbiy sanoat rivojlandi. 1946 yilda AQShning jaxon kapitalistik sanoat ishlab chikarishdagi salmog'i maxsulot ishlab chikarishga nisbatan ozaygan bulishiga karamay 62%ni, kishlok xujalik maxsulotlari ishlab chikarish esa 32% ni tashkil etdi. AQShning jaxon kapitalistik eksportidagi xissasi 1945 yil yozida 40% ni tashkil etdi, uning kapitalistik dunyodagi yetakchilik roli oshib ketdi. Sanoat ishlab chikarish konsentrasiyasi va monopollashuv jarayoni kuchaydi. Monopolistik korporasiyalar kupaydi. Ularning roli oshib ketdi. Davlat 29% kamaydi; sanoatning ba'zi tarmoklari esa bundan xam kup kiskardi.

1948 yil oktabridan AQSH sanoat ishlab chikarishi kiskara boshladi. Natijada 1948-1949 yillarda AQSH kisman iktisodiy krizisni o'z boshidan kechirdi.

AQSH imperialistlari zur bulib kurollanishni yanada kuchaytirdilar, 1949 yildan boshlab kurolli kuchlarni kupaytirish va keng kurollanish programmasini amalga oshirishga kirishdilar. 1951 yil boshida umumiy xarbiy majburiyat tugrisida konun kabul kilindi. 1952 yil o'rtalaridan boshlab ishlab chikarishda kutarilish ruy berdi. Atom, raketa va elektron sanoatni tez rivojlantirildi. Kapital konsentrasiyasi davom etdi. Yirik kapital egalari yuzlab va minglab mayda va urta savdo-sanoat korxonalarini vayron kilib, uz korxonalarini yiriklashtirib oldilar. Monopoliyalarning roli tobora yuksaldi. Monopoliyalar reaksion va fashizm tarfdori bulgan siyosiy tashkilotlarni uzlariga itoat ettirib, ulardan uz reaksion maksadlarida foydalandilar; konun chikaruvchi organlarda uz vakillariga, «Lobblar»ga ega buldilar. Kongressda 2500 «Lobb» bulib, ular «Uchinchi palata» rolini uynaydi; monopoliyalar manfaatida

41

kongress a'zolariga, xususan, senatorlarga ta'sir kursatadilar. Monopoliyalar ishchilar sinfi orasida uz agentlariga xam ega buldilar.

Shunday kilib, sanoat va moliya magnatlari xalk ommasi xisobiga katta foydalarga ega bulib bordilar va mamlakat xayotida xal kiluvchi rol uynadilar.

Urush yillarida AQSH ishchilarining safi 25% kupaydi. 1945 yilda 43,6 millionga yetdi. Urush yillarida va urushdan sung ishlab chikarish va kapital konsentrasiyasining kuchayishi bilan ishchilarning 30% dan kupi ishchilari 10 mingdan kam bulmagan korxonalarda markazlashdi. Sanoat egadarining milliy Assosiasiyasi ixtiyorida bulgan sanoat korxonalari mamlakat ishchilarining 75%iga ega buldi. AQSH kapital dunyosidan xukmron bulganligi, mustamlaka va yarim mustamlakalarni talashi, AQSH territoriyasida vayronalar keltiruvchi urushlarning bulmaganligi tufayli turmush kechirish kiymatining urtacha darajasi boshka kapitalistik mamlakatlardagiga rakaganda yukori bulsa-da, lekin ishchilar sinfining, mexnatkashlarning uchdan ikki kismi nochor axvolda kolaverdi: fakat ishchilar sinfining yukori tabakasining, ishchi aristokratiyasininggina turmush darajasi durust buldi.

Turli sanoat korxonasida ishchilarning ish xaklari turlicha bulib, urushdan keyingi yillarda kamayib ketdi. Ishlab chikarishning kiskartirishi, ishchilarning ish bilan tula ta'minlanmaganligi va ish xaftasining kiskarishi bilan ish xaklari 25% kiskardi. Sanoatni ishlab chikarishni tinch sharoitga moslashtirish xarajatlari mexnatkashlarga yuklatildi. Soliklarning fakat 25-30 % nigina monopoliya koplasa, kolgani mexnatkashlash zimmasiga tushdi.

Negrlarning axvoli juda xam ogir buldi. Negrlarning soni 17 sillion (mamlakat axolisining 10%) bulib, ularning uchdan ikki kismi janubiy shtatlarda, «Kora mintakada» yashaganlar. Negrlar sinfiy tomondan tabakalangan bulib, ular orasida ekspluatatorlar katlami xam mavxud edi. Negrlarning juda ozchiligi (10%) kam mikdordagi yerlarga ega bulib, kolgani ok tanli plantatorlarga ijaraga yer olib tirikchilik kildi. Sanoat korxonalarida negrlarning xukuklarini cheklab kuyish (diskriminasiya) negrlarni ok tanlilardan ajratib kuyish (segregasiya) avj olib ketdi. AQSH ijtimoiy xayotida fashistik tandensiya kuchaydi. Negrlarga, barcha progressiv kuchlarga nisbatan gangsterizm, ta'kib-jaxon choralari kuchayib ketdi. Reaksion, fashistik tashkilotlar Ku-Kluks-Klan, Amerika legioni, «Ok tanli grajdanlar sovetlari» va boshkalar avj oldirildi.

Ishchilarning, barcha mexnatkashlarning kasaba soyuzlari kupaydi. Ularning a'zolari soni 1945 yilda 15 mln.ga yakinlashdi. Progressiv kasaba soyuzlar ijtimoiy xayotda katta rol uynay boshladi. 1949 yil avgustida Amerika kasaba soyuzlarining tinchlikni ximoya kilish Milliy Komiteti tuzildi.

Mexnatkashlarning, barcha progressiv kuchlarning yetakchi kuchli Kommunistik partiya edi. AQSH Kompartiyasi jiddiy kiyinchiliklarni o'z boshidan kechirdi. Kompartiyaning oldingi bosh sekretari Vrauder va uning revizionistik gruppasi urush yillarida kapitalizmning xalokati mukarrar ekanligi tugrisidagi marksizm-leninizm

42

ta'limotiga karama-karshi pozisiyada turib olib, «Amerika imperializmining progressivligi va alohidaligi» tugrisidagi antimarksistik «nazariya» bilan chikdi; AQSH da «sinfiy xamkorlik, xamjixatlik» vujudga keldi.

Kompartiya negrlarning ozod bulish yullarini kursatdi va ularni ok tanli ishchilar bilan birga kurashishga chakirdi. Kompartiya a'zolarining 15%i negrlar edi. Kompartiya programmasida negrlarga yer berish, teng mexnat uchun xak tulash, segregasiya va diskriminasiyani tugatish uz ifodasini topdi.

Kompartiya mamlakat progressiv kuchlarining yangi, uchinchi siyosiy partiya tuzish yulidagi xarakatlarini kullab-kuvvatladi.

Prezident F.Ruzvelt 1945 yil 12 aprelda vafot etgandan so'ng viseprezidenti G.Truman prezidentlik lavozimini egalladi. Monopolist doiralarning vakillaridan biri sifatida Truman xukumat sostavini monopolist va xarbiy korchalonlar bilan tuldirdi. 1947 yilda prezident xuzurida oliy maslaxat organi-Milliy xavfsizlik kengashi tuzildi. Kengash ichki va tashki siyosat buyicha prezidentga tavsiyalar berib turdi. Xarbiy idoralar, xarbiy ministrlikka tobe kilindi. Kuruklik, dengiz va xavo xarbiy kuchlari shtablari boshliklarining birlashgan komitetining axamiyati va roli oshirildi. 1947 yildan Markaziy razvedka boshkarmasi barpo etildi. Jaxon xukmronligi uchun kurashni kuchaytirib yuborish, mamlakat ichkarisidagi revolyusion va demokratik xarakatlarni bostirish, ommani urush siyosatiga itoat ettirish uchun AQSH xukmron doiralari siyosatida va ideologiyada uta ketgan reaksion karashlarni kuchaytirdilar.

AQSH ikkinchi jaxon urushidan keyin xarbiy polisiya davlatiga aylana bordi. Makkartizm ichki reaksion okim bulib, 1950-1954 yillarda avjiga chikdi va tashki siyosatda sovet davlatiga, sosialistik mamlakatlarga karshi urush kilishni targib kildi. Makkartizm xaddan oshib ketib, burjua demokratiyasini xalk oldida fosh kilib kuygani va noroziliklarning kuchayib ketganidan 1954 yilda kongress Makkartini chetlashtirdi.

AQSH 1947 yildan boshlab jaxon xukmronligi uchun kurashni kuchaytirib yubordi. 1946 yil 5 martida U.Cherchillning Flutondagi (AQSH) Sovet davlati va boshka sosialistik mamlakatlarga karshi urush olovini yetukchilik nutki G.Trumenning roziligi bilan va uning ishtirokida aytilgan edi. Cherchill bu nutkida butun dunyoni Angliya-Amerikaga tobe etish programmasini bayon kilgan edi.

1945-1949 yillarda AQSH imperialistlari uzlarini atom quroli soxasida monopoliyalikka ega kilib kursatishga, bu bilan davlatini kurkitishga urindilar. 1950 yil yanvaridan yangi vodorod bombani ishlab chikarishga kirishdilar.

AQSH xukumati Sovet hukumatining uzaro alokalarini rivojlantirish, kurollarni kiskartirish atom-vodorod kurollarini ta'qiqlash, bunday ommaviy kirish kurollari ustidan kat'iy xalkaro nazorat urnatish, Germaniya, Yaponiya, Koreya, Vyetnam masalalarini tinchlik bilan xal kilish, AQSH ishtirokida Yevropada kollektiv xavfsizlik tugrisida umumevropa shartnomasini tuzish kabi takliflarini rad etib keldi.

43

1947 yil 12 martida prezident Trumenning kongressga Sovet davlatini «agressor» deb ayblab, uni gresiya va Turkiyaga taxdid kilmokda deb kursatib, bu mamlakatlarga kechiktirmay xarbiy-iktisodiy yordam berish uchun 400 million dollar ajratishni va u mamlakatlarga xarbiy maslaxatchilar yuborishni talab kilib yozgan murojaati asosida agressiv «Truman doktrinasi» kelib chikdi. Bu doktrinaga binoan AQSH, Gresiya va Turkiyaga «yordam» kursatish nikobi ostida bu mamlakatlarni Amerika imperializmi jaxon efkor ommasining jiddiy noroziligiga uchrab, «Turumen doktrinasini» bir oz nikoblashga majbur buldi. 1947 yil 5 iyunda AQSH davlat sekretari general D.Marshall Garvard universitetida nutk suzlab, Yevropa mamlakatlarining ekonomikasini «tiklash» tugrisida gapirdi. AQSH xukmron doiralari «Ximmatli Amerikaning», «beg'araz», xatto «olijanob yordamlari» tugrisida gapirdilar; Marshall nutki asosida yangi, «Marshall plani» bunyodga keldi. 1948 yil aprelida AQSH kongressi bu planni rasmiy suratda kabul kildi.

AQSH Germaniya masalasidagi 1945 yilgi Krim va Potsdam karorlarini qupol ravishda buzib, Germaniyani iktisodiy, sung siyosiy jixatdan bulib yuborishga erishdi.

AQShning Uzok shark rayonidagi siyosati oshkora reaksion va tajovuzkorlik siyosati edi. Yaponiya masalasida xalkaro majburiyatlarni kupol ravishda buzib, reaksion imperiator tuzumini saklab koldi. Monopolizm va militarizm kayta tiklana va xarbiy bazalar qurila boshlandi. Xalqaro bitimlarni mensimay, AQSH Xitoyda uz xukmronliklarini urnatishga astoydil kirishib, Xitoyda intervensiya va urush siyosatini olib bordi. Xitoy xalkining milliy ozodlik kurashini bug'ib Chan Kay-ishchilarni xar tomonlama kullab-kuvvatladi. AQSH Xitoy xalkiga karshi kurolli intervensiya uyushtirdi va Xitoyda yangi grajdanlar urushining ilxomchisi bulib, bu urushda Amerika kushinlari ishtirok etdi. Sovet davlati, boshka kator mamlakatlar bunday siyosatga kat'iy norozilik bildirdi. 1947 yil aprelida AQSH uz kushinlarini Xitoydan olib chikib ketishga majbur buldi. Xitoy kompartiyasi raxbarligida Xitoy xalki 1949 yilda Chan-shchilarga va AQSH intervensiyachilarga xal kiluvchi zarba berib, ulug galani kulga kiritdi. AQSH 1945 yil dekabrida AQSH Janubiy Koreyani uz mustamlakasi va plandarmiga aylantirdi.

AQSH Yakin va Urta Uark mamlakatlariga kuprok suqildi. Bu rayonning strategik jixatdan muxim axamiyatga egaligi va neft boyligi AQShni kupdan kiziktirib kelardi. Bu borada AQSH-Angliya rakobati keskin tus oldi. AQSH Baxreyn orollaridagi (Janubiy Eron) neft korxonasini va sobik Angliya-Eron neft kompaniyasini amalda uziga karatib oldi. Saudiya arabistonida AQShning «Aramko» neft konserni tuzildi. Bu konsern fakat 1951 yilning uzida 300 mln.dollar foyda oldi. Yakin va Urta Shark neft boyligining deyarli 50%i AQShniki bulib koldi. Turkiya va Isroil mamlakatlari AQShning votchinasiga aylandi.

AQSH Markaziy va Janubiy Amerika mamlakatlarini ochikdan-ochik uziga buysundirish siyosatini yuritdi. AQSH boshchiligida 1947-1948 yillarda panamerika konferensiyalari xarbiy-siyosiy panamerika blokini rasmiylashtirdi, sungra Amerika

44

davlatlari tashkiloti tuzildi. «Trumen doktrinasi» asosida 1949 yilda kabul kilingan uning programmasining «Kolok rayonlarga yordam» nikobi ostidagi IV punkitiga muvofik 20 Lotin Amerikasi mamlakatini xam iktisodiy, xam siyosiy jixatdan AQSH asoratiga solish kuzda tutildi. AQSH imperialistlari bu mamlakatlarda xukmron bulib oldilar.

AQSH imperialistlari Vyetnam, Indoneziya va boshka mamlakatlarning ham ichki ishlariga aralashib keldilar va bu yerlarda urush xarakatlarining tashkilotchilari buldilar.

1948 yilgi saylovlarda xukmron demokratlar partiyasi g'alaba kozondi va Trumen kayta prezidentlikka saylandi. Trumen Uoll-Strit monopolistlari manfaatini kuzlab, reaksion ichki va dunyo xukmronligiga karatilgan agressiv tashki siyosatni davom ettiraverdi.

1948 yil martida Bryusselda AQShning kullab-kuvvatlashi bilan besh davlatdan Angliya, Fransiya, Belgiya, Niderlandiya va Lyuk-semburg davlatlaridan iborat G'arbiy ittifoq kelib chiqdi va bu davlatlarning armiyalarini birlashtirish tugrisida karor kabul kilindi. Bu bilan kanoatlanmagan AQSH 1949 yil 4 aprelda Vashingtonda «Kommunizm xavfiga» karshi kurash baxonasi bilan yangi yirik xarbiy blokni-12 davlatdan (AKSH, Angliya, Fransiya, Kanada, Belgiya va boshkalardan) iborat agressiv Shimoliy atlantik blokni (NATOni) tashkil etdi. GFRni xam NATOga tortmokchi buldi.

AQSH 1950 yil urtalaridan agressiv bloklar tuzish siyosatidan oshkora agressiv siyosatga utdi. AQSH Sovet davlati va XXR ga karshi yangi plasdarm yaratish va kurollanishni kuchaytirish, Osiyoda xukmron bulib olish va yangi iktisodiy krizisning oldini olish maksadida 1950 yil 25 iyunida Janubiy Koreya Li Sin Man hukumatining Koreya xalk-demokratik respublikasiga karshi boshlangan fukarolar urushining ilxomchisi buldi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti bayrogi ostida Koreya xalkiga karshi kurolli intervensiya uyushtirdi, bir necha davlatlar bu urushga tortildi. Koreyada utaketgan jinoyat va vaxshiylik bilan ommaviy kirgin kurollarini ishga solish bilan urush xarakatlari olib borildi. 1951 yil sentabrida San-Fransisko konferensiyasida Yaponiya bilan tuziladigan separat sulx shartnomasining AQSH-Angliya loyixasi, sung Amerika kushinlarini bemuddat Yaponiyada kolishini kuzda tutgan va Yaponiyani yanada asoratga solgan «Mudofaani birlikda ta'minlashda yordam kursatish tugrisida» Amerika-Yaponiya xarbiy shartnomasi kabul kilindi. Yaponiya, xususan uning Okinova oroli AQShning Uzok Sharkdagi xarbiy-strategik bazasiga aylandi. Yaponiyada urush jinoyatlari ozod kilindi va ragbatlantirildi; progressiv kuchlar, ayniksa, kommunistlar ta'kib kilindi.

1954 yil yozida Jeneva bitimining tuzilishiga karshi chikdi, keyin esa bu bitimning amalga oshirilishiga tuskinlik kildi. Xindi-Xitoy mamlakatlari ichki ishlariga aralashdi. 1954 yil sentabrida «Janubi-Sharkiy Osiyoning mudofaasi tugrisida shartnoma»-yangi, xarbiy-siyosiy ittifok (SEATO) tuzildi.

45

AQSH imperializmi Yakin Sharkda arab xalklarining milliy ozodlik xarakatlarining dushmani bulib chikdi. AQSH 1955 yilda tashkil topgan agressiv Bogdod paktining ilxomchisi buldi. 1956 yil yozida Misr tomonidan nasionalizasiya kilingan Suvaysh kanalini «internasionallashtirish plani» («Dalles plani») bilan chikib, kanalni Misr ixtiyoridan olib, chet el nazoratiga topshirishga urinib kurdi. 1956 yil kuzida Angliya, Fransiya va Isroilning Misrga karshi Suvaysh avvantyurasi barbod bulgandan keyin Yakin Sharkni «Vakuum» (bushlik) deb atab, bu «bushlik»ni tuldirish baxonasi bilan Angliya va Fransiya urnini egallashga urindi. SHu maksadda 1957 yil yanvarida «Eyzenxauer doktrinasi» e'lon kilindi. AQSH zurlik yuliga xam utdi. 1958 yil iyunida uz kushinlarini Livanga kiritdi. Angliya bilan birgalikda Irokka intervensiya uyushtirmokchi buldi. Lekin xalklarning ozodlik va tinchlik uchun kurashi bunga yul bermadi. AQSH bu rayonda uz xukmronligini urnata olmadi.

AQSH Lotin Amerikasida xam kutarilayotgan milliy ozodlik xarakatlarini tuxtatmokchi va uz pozisiyasini saklab kolmokchi buldi. Bu rayon mamlakatlarining ichki ishlariga yanada kuprok aralashadi. 1954 yil martida Venesuelada bulgan panamarika konferensiyasi «Kollektiv aralashuv» xakida kursatma berdi va 1954 yil iyunida Gvatemalaga karshi intervensiya uyushtirdi. Burjua-demokratik xokimiya urniga Amerika yon bosuvchi xarbiy diktatura urnatildi. Lekin xalklarning ozodlik va mustakillik xarakatlarini tuxtata olmadi. Kubada revolyusion kurash 1959 yil yanvarida ulkan galabaga olib keldi.

Kompartiyaning 1950 yil dekabrida bulib utgan XV syezdi mexnatkashlarning reaksiya va fashizmga karshi safarbar etish bayrogi ostida, ung ogmachilikka, taslimchilikka va «sul» sektantchilikka xotima berish, omma bilan alokani mustaxkamlash, kasaba soyuzlarda ish olib borish shiorlari ostida utdi. Syezd kommunistlarni goyaviy jixatdan tarbiyalashga katta e'tibor berdi.

Burjua reaksiyasi jazo-ta'kib bilan Kompartiyani yukota olmadi. Kompartiya 1952 yildagi prezident va 1954 yildagi kongress saylovlarida ishtirok etdi; prezident saylovlarida progressiv partiya nomzodini kullab-kuvvatladi, kongress saylovlarida uz nomzodlarini kuydi.

Kompartiyaning 1954 yil avgustidagi milliy konferensiyasi ishchilar, fermerlar va ozchilikni tashkil etgan millatlarning birga kurash olib borishini kuchaytirish, AQShda antimonopolistik ishchi-fermer xalk xukumatini tuzish masalalarini goyat muxim vazifa kilib kuydi. Konferensiya partiyaning yangi programmasini kabul kildi.

1957 yilning fevral oyida bulib utgan Kompartiyaning XVI s'yezdi keskin ichki partiyaviy kurash vaziyatida utdi. S'yezd yangi ustav kabul kildi. Lekin s'yezd ung xavfga yetarli baxo berolmaganidan revizionistlar uzil-kesil zarbaga uchratilmadi. Ammo ular kommunistlar orasida tayanchga ega bulmay, ogmachilardan foydalandilar. Keyingi kurashlar natijasida Kompartiya goyaviy va tashkiliy jixatdan mustaxkamlandi. 1958 yil yanvarida «Deyli Uorker»ni nashr etish tuxtatildi. 1958 yil fevralida Geyts va boshkalar partiya safidan chikarildi.

46

1959 yil dekabrida Kompartiyaning XVII s'yezd revizionistlar bilan kurashni tugalladi; vaziyatni analiz kilib, partiyaning ichki va tashki siyosiy vazifalarini, tinchlik va tinch-totuv yashash uchun kurash vazifalarini belgiladi va taktika masalalarini anikladi. Kasaba soyuzlarni mustaxkamlashga katta axamiyat berdi. Negrlarni Amerika millatining bir kismi deb, negrlar masalasi-butun Amerika xalkining monopoliyalarga karshi kurash masalasining tarkibiy kismi deb karab, negrlarning tula teng xukukliligi uchun kurash shiorini, kurashning muxim shiorlaridan biri kilib kuydi. Bu ommaviy negr xarakati kutarilib turgan sharoitda birdan-bir shior edi.

47

8 MAVZU: 1918-1939 YILLARDA XALQARO IShChILAR HARAK ATI

Reja: 1. 1918-1923 yilda xalqaro ishchilar harakati. 2. 1924-1929 yilda xalqaro ishchilar harakati. 3. Iqtisodiy inqiroz va ikkinchi jahon urushi arafasida ishchilar harakati. 4. 1918-1923 yilda xalqaro ishchilar harakati

1919 yil xalqaro ishchilar harakati va kommunistik xarakatning bosh shtabi – III

Kommunistik internatsional tuzildi. Kommunistik internotsionalning tashkil topishiga qadar xalqaro ishchilar harakatida Rossiyadagi bol`sheviklar partiyasi Internotsionaldagi reformistlarga qarshi uzoq kurash olib bordi.

Urush natijasida va Rosmiyadagi davlat twntarishi ostida bir qator mamlakatlarda revolyutsion yuksalish boshlandi. 1918 yil boshida Finlyandiya ishchilarning revolyutsion harakati kuchaydi. Avstriya-Vengriyada, Germaniyada ommaviy siyosiy ish tashlashlar bwlib wtdi. May oyida Parij xarbiy zavodlari ishchilari ish tashladilar. Sentyabrda Bolgariyada soldatlarning Vladay qwzg`aloni boshlandi. Oktyabr`-noyabr` oylarida, Vengriyada, Avstriyada, Germaniyada burjua – demokratik revolyutsiyalar bwldi. Avstriya-Vengriya imperiyasi emirildi.

1919 yil yanvarida Germaniyada revolyutsion kurash kuchaydi. Mart oyida Koreyada Yaponiya imperalistlariga qarshi kurash avj oldi. Bu va boshqa mamlakatlardagi kurashlar revolyutsion yuksalishning tobora qsib, sotsialistik partiyalardan ajralib chiqa boshladilar. 1918 yili Argentina, Fenlandiya, avstriya, Pol`sha, Vengriya va Germaniyada kommunistik partiyalar tuzildi. 1919 yil baxoriga kelib 30 ta mamlakatda kommunistik partiyalar va shu mamlakatdagi sotsialistik partiyalarda swl gruppalar vujudga keldi.

1919 yil 2 martida Moskvada xalqaro konferentsiya ochild.i Konferentsiyada 30 mamlakatdan 51 delegat ishtirok etdi. Konferentsiyada asosiy masala III Internotsional tuzish masalasi edi.

Konferentsiyada III Internotsional tashkil qilindi. Bu internotsional Komitern deb ataldi. 4 marta konferentsiya wzini Komiiternini birinchi kongressi deb e`lon qildi. Kongress 6 martgacha davom etdi. Kongress Komiternning siyosiy platformasi, burjua demokratiyasi va parlament diktaturasi, sotsialistik oqimlariga munosabat, xalqaro axvol masalalarini mohokama qildi. Kongressda Kominterning Ijroiya qwmitasi saylash (KIIK).

1919 yil martida Vengriyada, aprel` oyida Bavariyada, iyunda Slavkiyada shwrolar respublikasi e`lon qilindi. Kominteri Ijroiya Komiteti barcha mamlakatlardagi ishchilarga murojaat qilib, ularni ximoya qilishga chaqirdi.

1919-1920 yilda Frantsiya, Italiya, Angliya, AQSh, Ispaniya va boshqa mamlakatlarda revolyutsion xarakat wsa bordi. Ishchilar iqtisodiy va siyosiy talablarni amalga oshirish uchun kurashni internotsional vazifalar bilan bog`lash,

48

shwrolar Rossiyasini qwllabg`quvvatlash asosida umumiy ish tashlashlar namoyish va mitinglar wtkazildi.

1920 yil kuzida Italiyada ishchilar ayrim zavod va fabrikalarni, dehqonlar esa pomeshchik erlarini tortib oldilar.

Angliyada proletariatning stachka harakati keng quloch yoydi. AQShda 1919 yil stachkalarda 4 mln. dan ortiq kishi ishtirok qildi. Ishchilar harakatining interventsiyachilik siyosatiga qarshi chiqdilar.

Revolyutsion yoshlar xarakati wam wsdi. Rossiya Kommunistik – yoshlar soyuzi (RKSM) ning tashabbusi bilan 1919 yil noyabrida Berlin yoshlarining halqaro kongressi chaqirildi. Bunda yoshlarning Kommunistik Internotsionali (KIM) tuzildi. Kongressda KIM programmasi va ustavi qabul qilindi. Kongress Komitern sostaviga kirish twg`risida qaror qabul qildi.

1919-1920 yil AQSh, Angliya, Frantsiya, Ispaniya va boshqa bir qator mamlakatlarda kommunistik partiyalar tashkil topdi. Bu partiyalarda, ayniqsa, Germaniya va Angliya kompartiyalarda “swl” gruppalar va ayrim “swl” kommunistlar, ishchilar sinfi partiyasining rahbarlik rolini inkor etib, “ywlboshchilar diktaturasi”ga qarshi chiqdilar.

1920 yil 19 iyundan 7 avgustgacha dastlab Petrogradda, swng Moskvada, Komiterning II kongressi bwldi. II Kongressda xalqaro axvol va Komiterning asosiy vazifalari, milliy mustamlaka va agrar masalalar, Komiteriga qabul qilishning shartlari va boshqa bir qator masalalar muhokama qilindi.

Komiternga a`zo bwlib kirishning “21 sharti” qabul qilindi. Kongress Komiterning ustavi qabul qilindi. Ustavda Komiterning asosiy vazifalari, uning tashkiliy printsiplari, rahbar organlarining roli, wzaro munosabatlari bayon qilindi.

1920-1921 yillarda ayrim mamlakatlarda yuz bergan iqtisodiy inqiroz zaminida yangi revolyutsion yuksalish yuz berdi. Revolyutsion xarakat asosan Antanta mamlakatlarda avj oldi. Shu sharoitda bir qancha mamlakatlarda kommunistik partiyalar raxbarligida, yangi revolyutsion kasaba soyuzlari tuzildi. Shwrolar kasaba soyuzlarining tashabbusi bilan kasaba soyuzlarining Kominternga kirish xarakati boshlandi. 1920 yil iyulida bir necha mamlakat Kasaba soyuzlarining xalqaro kengashini tuzdilar. 1921 il iyulida Kasaba soyuzlarining xalqaro kengashini tuzdilar. 1921 yil iyulida Moskvada jaxon revolyutsion kasaba soyuzlarining 1 kongressi bwlib, unda Kasaba soyuzlarining Qizil internotsionali - Profinteri tashkil qilindi. 1921 yil Evropada ishchilarning kuchli ommaviy chiqishlardan keyin revolyutsion xarakat pasaya boshladi. Izchil raxbarlikning bwlmaganligi, kompartiyalarni zaifligi, ishchilar sinfi kuchining bwlganligi tufayli proletariat vaqtincha mag`lubiyatga uchradi.

1921 yil iyun – iyul oylarida Moskvada Komiterning III kongressi bwldi. Kongressda iqtisodiy inqiroz va Komiternning yangi vazifalari, Komitern va RKP(b)ning taktikasi xamda boshqa masalalar muxokama qilindi. Kongress bir qancha tezislarni qabul qildi.

49

1922 yil noyabr`-dekabr` oylarida Moskvada Komiternning IV kongressi bwldi. Kongress fashizm xavfining kuchayganligini kwrsatib, birlashgan front tuzish uchun keskin kurash olib borishga chaqirdi.

1923 yil “Xalqaro ishchilar harakati” sohasida bir qator voqealar yuz berdi. Germaniyada, Bolgariyada, Pol`shada revolyutsion janglar bwlib wtdi. Germaniyada revolyutsion inqiroz sharoitida ishchilar sinfi oldida xokimiyatni qwlga olish vazifasi turardi. Komitern Ijroiya Komiteti Germaniyada shwrolar barpo qilinishi, hokimiyatni qwlga olish uchun kurashga tayyorlanishni talab qildi. Komintern Ijroiya Komiteti Bolgariya Kommunistik partiyasini dehqonchilik soyuzi bilan birlashgan front tuzishga chaqirdi. Biroq 1923 yil revolyutsion janglarda ishchilar sinfi muvaffaqiyatsizlikka uchradi.

1924-1929 yillarda xalqaro ishchilar harakati 1924 yil boshiga kelib xalqaro revolyutsion kurash vaqtincha susaydi.

Kapitalistik mamlakatlar 1924 yildan boshlab barqarorlik davriga wtdilar. Komintern kapitalistik barqarorlik davrida ishchilar sinfining barcha dushmanlariga zarba berib, kompartiyalarni tobora mustaxkamlash uchun ishlar olib bordi.

Komintern oldida turgan eng muhim muammo-kapitalizmning vaqtincha barqarorlik bilan bog`liq bwlgan yangi sharoitga muvofiq yangi taktika ishlab chiqishdan, ayrim mamlakatlardagi alohida shart-sharoitlarni va ulardagi kompartiyalarning wziga xos vazifalarini xisobga olib barcha kompartiyalar uchun umumiy masalalarni wal qilishdan iborat edi.

1924 yil iyun-iyul oylarida Moskvada Komiternning V kongressi bwldi. Kongress xalqaro ishchilar xarakatini jipslashtirish masalalarini analiz qilib, kompartiyalarning yangi sharoitdagi vazifalarni belgilab berdi. Kongress kasaba uyushmalari orasida dehqonlar orasida olib boriladigan ishlarga va milliy masalaga katta e`tibor berdi. Kongress fashizmga qarshi kurashni kuchaytirish zarurligini uqtirib wtdi. V kongress tarixga kompartiyalarni “bol`sheviklashtirish” kongressi bwlib kirdi.

Kapitalistik stabillashuv, ziddiyatlarning keskinlashuvi natijasida barcha kapitalistik mamlakatlarda sinfiy ziddiyatlar kuchayib ketdi.

Angliyada 1926 yilda umumiy stachka, Avstriya ishchilarining 1927 yil qurolli, Suriya, Mesopatamiya, Indoneziyada milliy-ozodlik xarakatlarning yuksalishi, kapitalistik stabillashuvning barqarorligini kwrsatdi.

1928 yil 17 iyuldan 1 sentyabrgacha Moskvada Komiternning VI kongressi bwldi. Kongressda xalqaro axvol keng tahlil qilindi va birinchi jahon urushidan keyingi xalqaro ishchilar harakatining rivojlanishi davrlari, burjuaziyaning mehnatkashlarning huquqlariga xujum boshlaganligi, kapitalistik stabillashuv sharoitda imperalizm ziddiyatlarning keskinlashganligi kwrsatib berildi. Kongressda Komiternning programmasi qabul qilindi. Programmad jahon kn-m sistemasining umumiy taraqqiyot qonunlari analiz qilinib, kapitalistning revolyutsion ywl bilan emirilishi va kommunizm g`alabasining muqarrarligi bayon qilindi. Programmada

50

Gàrbdagi va Sharqdagi barcha kom-k partiyalarni mustahkamlash asosiy vazifa qilib qwyildi.

III. Iqtisodiy inqiroz va ikkinchi jahon urushi ara fasida ishchilar harakati.

1929 yil stabillashuv davri tugab, jahon iqtisodiy inqirozi boshlandi. Inqiroz ishchilar sinfiga va barcha mehnatkashlarga qashshoqlik va katta falokat keltirdi. 1933 yil butun kapital dunyosida 30 mln. ortiq ishsiz bor edi. Inqiroz eng kuchaygan paytda AQShning wzida 15-17 mln.kishi ishsiz edi.

Minopolistik kapitalizm va fashizm kuchaya bordi. 1931 yil Yaponiya Manchjuriyani bosib oldi va Uzoq Sharqda urushning birinchi wrogì vujudga keldi. 1933 yil Germaniyada fashistlar xokimiyatni egalladilar. Evropada urushning ikkinchi asosiy wchogì vujudga keldi.

Iqtisodiy inqiroz yillarida chngidan revolyutsion yuksalish yuz berdi; stachkachilik kurashi va ishsizlar harakati yanada keskinlashdi: Xitoyda revolyutsiya kengayib va chuqurlashib bordi: mustamlakalarda revolyutsion kurash yanada kuchaydi: dehqonlarning revolyutsion harakati wsdi.

1932 yil bir qancha kompartiyalarning tashabbusi bilan Yaponiya imperalizmining Uzoq Sharqdagi agressiyasiga qarshi Xitoy xalqini himoya qilish boshlandi.

1932 yil avgustda Amsterdamda barcha progressiv kuchlarning urushga qarshi xalqaro kongressi bwlib wtdi. Kongress Yaponiyaning Xitoyga qarshi agressiyasini qoraladi. Urushga qarshi doimiy komitet saylandi, buning sostaviga Anri Barbyus, M.Gor`kiy va boshqa atoqli madaniyat va jamoat arboblari kiritildi.

1934 yil Evropada revolyutsion xarakat yangidan yuksala boshladi. 1934 yil Avstriya, Frantsiya va Isrpaniyada imperalizm va fashizmga qarshi ommaviy jangovor kurash kuchayib ketdi. 1936 yil Ispaniyada fashistlar bilan demokratiya kuchlari wrtasida grajdanlar urushi boshlanib ketdi.

Kommunistik partiyalar-imperalizmga, imperalistik agressiyaga urushi xavfsiga qarshi xamisha oldingi safda bordilar. 1935 yil iyul`-avgustida Moskvada Komternning 7 kongressi bwlib wtdi. Komiteri ijroiya komiteti faoliyati twg`risida V.Pik doklad qildi. Fashizmning xujumi va fashizmga qarshi ishchilar sinfining birligi uchun kurashda Komiternning vazifalari twg`risida G.Dmitrev doklad qildi. Fashizmga va urushga qarshi birlashgan ishchilar fronti xamda antifashistik xalq fronti tuzish twg`risidagi masala yuzasidan qaror qabul qilindi. 7 kongress tarixga fashizm va urush xavfiga qarshi birlashgan proletar va birlashgan xalq fronti tuzish kongressi bwlib wtdi. Urush xavfi kuchaygan bir paytda birlashgan ishchi va xalk fronti tuzish uchun kurashda ayniqsa Frantsiya a Ispaniyada katta yutuqlarga erishildi. Xar yili birinchi avgust kuni urushga qarshi kun sifatida nishonlandi.

1935 yil Parijda madaniyatni ximoya qilish kongressi wtkazildi. Ikkinchi jahon urushi yillarida kompartiyalar fashizmga qarshilik kwrsatish xalq

xarakatining tashkilotchisi va rahbari bwlib, bu kurashning oldingi safida bordilar.

51

Ikkinchi jahon urushidan oldingi yillarda ayniqsa urush yillarida xalqaro axvol murakkablashdi, har bir mamlakatning revolyutsion kurashi wziga xos xussiyatlarga ega bwldi.

1943 yil 15 mayda Kommunistik Internatsionalni tarqatib yuborish twg`risida qaror qabul qilindi. Bu qaror 22 maydan e`lon qilindi, 10 iyundan Komintern va uning ishchi organlari wz faoliyatini twxtatdi. Komintern turli mamlakatlarning mehnatkashlari wrtasida aloqalarini tikladi va mustahkamlaydi. Komintern bir qancha mamlakatlardagi ilg`or ishchilar avangardini chinakam ishchi-partiyalarga jipslashuviga va rahbar revolyutsion kadrlarning wsib etilishiga yordam berd. Lekin 30 yillarga kelib, komintern Stalinni “quliga” aylanib kompartiyalarni ichki ishlariga tinmay aralashib ularga nisbatan Katog`on siyosatni olib bordi. Pol`sha kompartiyasi tarqatildi, kominternni bir qator faollari qamoqqa olinib, qatl qilindilar.

Bu davrda sotsialistlar, xotin-qizlar, kasaba uyushmalari, yoshlar xarakatlari xam avj olib ular fashizmga urushga qarshi va tinchlik uchun tinmay kurash olib borgan edilar.

Adabiyotlar: 1. Kommunisticheskiy Internotsional: Krat.ist.ocherk,M-1969. 2. Krivoguz I.M. Rabochiy sotsialisticheskiy internotsional (1923-1940) M,

1979. 3. Adibekov G.M. Profintern. M.1981. 4. Reabilitirovan posmertno (Vozvrawenie k pravde) M, 1989. 5. Aktual`nqe problemq noveyshey istorii M. 1981.

Mustaxkamlash uchun savollar:

1. Nima sababdan III internotsional tuzildi va u ishchilar harakatida qanday rol` wynaydi?

2. Nima sababdan Sotsialistik internotsional tiklandi? 3. Urushga qarshi xarakatda xotin-qizlar, yoshlar, kasaba uyushmalarni roli

qanday bwldi.

52

9 MAVZU: I-II JAXON URUShI URTASIDAGI XALKARO MUNOSABATLAR

Asosiy savollar: 1. I jaxon urushi nixoyasi va insoniyat tarixida eng ongli davrning boshlanishi. 2. 1918 yil kuz faslidagi Germaniya va Avstriya, Vengriyadagi demokratik

inkiloblar va ularning okibatlari. 3. Evropada 1918-1923 yillarda xalkaro munosabatlar. Tayanch tushuncha va iboralar: 1 jaxon urushi, yangi davr boshlanishi,

Germaniya, Avstriya-Vengriya, demokratiya, inkilob, Bavariya, Roza Lyuksemburg, Revolyutsiyaga karshi fitna, Millat majlisi.

MAKSAD: 1 jaxon urushi, uning insoniyatga etkazgan moddiy, ma`naviy zarari

va uning okibatlari tugrisida talabalarga tushuncha berish, tarix saxifalarida yangi davr boshlanishini suzlab berish.

Identiv ukuv maksadlari: 1. 1 jaxon urushi xakida tushuncha berish, nixoyasi xakida suzlab berish. 2. Xar kanday urush xar doim jamiyatga vayronagarchilik va kashshoklik

keltirishini moxiyatini ochib berish. 3. Insoniyat tarixida yangi davr deb nomlanishi tushunchasini izoxlab

beradi. 4. Evropada 1928-1923 yillardagi xalkaro munosabatlarni nechoglik

ekanligini tushuntirib beradi. 1-savolning bayoni: Birinchi jaxon urushi tamom bulgandan keyin oradan kup utmay golib davlatlar

kulga kiritilgan uljani bulib olishga intildilar. 1919 yil 18 yanvarda parijda sulx konferentsiyasi ochildi. Konferentsiyaning ishida 32 davlatning vakillari katnashdi. Sovet Rossiyasi konferentsiyaga taklif etilmadi. Etilgan mamlakatlarning vakillari fakat sulx shartnomalarini imzolashga chakirilgan edi, xolos.

Imperatlistik matbuot, konferentsiya er yuzida mustaxkam tinchlikni ta`minlaydi, deb insoniyatni ishontirishga urindi. Birok, xalklarning takdiri AKSh prezidenti Vil`son, Angliya bosh ministri Lloyd Jorj xamda Frantsiya xukumatining boshligi Klemanso tomonidan yashirincha xal kilindi.

Sulx konferentsiyasi davomida kechagina ittifokchi bulgan davlatlar urtasida keskin ixtiloflar borligi ma`lum buldi. Urushda necha yuz millionlab dollar boylikni talab kildi.Ular Vil`son nutklari orakali , AKShning jaxonga "m`naviy raxbarlik" xukuki bor, deb bayon kildilar va "ochik eshiklar" printsipini keng kulamda kullanilishini talab etdilar. Evropada Frantsiya bilan Angliyaning gegemon bulib olishiga yul kuymaslik maksadida, Ameika delegatsiyasi kuchli militaristik

53

Germaniya saklab kolinishini yoklab chikdi. Vil`son bu bilan AKShning Evropadagi mavkeini mustaxkamlab olishni, eng muximi esa- Sovet Rossiyasiga karshi kurashish uchun Germaniyani saklab kolishni muljallagan edi.

Frantsiyaning Germaniyaga nisbatan tarritorial da`volari munosabati bilan Lloyd Jorjning bildirgan e`tirozlariga javoban Klemanso Britaniya bosh ministiriga : "Galabadan keyin darxol Angliya bizning dushmanimiz bulib koldi", deb ta`na kildi. Bunga Lloyd Jorj kulib" Angliyaning an`anaviy siyosati ana shundan iborat emasmi?" deb javob kaytardi. Britaniya bosh ministiri Amerika prezidenti kabi, german imperalizmidan Sovetlarga karshi maksadlarda foydalanishga umid kilgan edi. Nixoyat, golib davlatlar raxbarlari sulx shartnomasi loyixasini tuzib chikishni uzaro yon berishlar yuli bilan tugalladilar.

Frantsiya El`zas va Lotaringiyani ziga kaytarib oldi. Saar oblasti 15 yil muddatda millatlar Ittifoki boshkaruviga berildi, kumir xavzasining shaxtalari esa, Frantsiya mulki bulib koldi. Germaniya Pol`shaning mustakilligini tan oldi. Bir paytlar Prussiya bosib olgan Pol`sha erlarini - Poznanni, Yukori Sileziyaning bir kismini, Sharkiy Prussyaining ayrim rayonlarini unga berdi. Pol`sha Sharkiy Pomor`eni oldi va natijada Baltika dengiziga bevosita chikish imkoniyatiga ega buldi. Bundan tashkari, Germaniya uziningg xamma mustamlakalaridan maxrum buldi.

Shartnoma Germaniya zimmasiga reperatsiya tulash majburiyatini yukladi. Goliblar konferentsiya vaktida reparatsiya tulovlarining mikdori xakida xam, ulardan xar biriga kanchadan ulush tegishi borasida xam bir bitimga kelisha olmadilar.

Germaniyada umumiy xarbiy majburiyat bekor kilinadigan buldi. Uning suv osti flotiga , katta xarbiy kemalarga, tank kushilmalariga va xarbiy aviatsiyaga ega bulishi takiklandi. Reyn zonasi, ya`ni Reynning sul soxili buyidagi 50 km. kenglikdai er - demilitarizatsiya zonasi deb e`lon kilindi.

Birok, Versal` shartnomasi Germaniya imperalizmi negizlariga daxl kilmadi. Germaniyaning xarbiy sanoat patentsiali tugatilmadi, balki cheklab kuyildi, xolos. Sulx shartnomasining xarbiy moddalarini muxokama kilish vaktida Vil`son, Germaniyaga "ichki tartibni saklash va bol`shevizmni bugib tashlash uchun" zarur darajada armiya koldirish kerak Armiyaning soni 100 ming kishidan iborat kilib belgilandi, ular fakat kungillilardan olinishi lozim edi. Versal` shartnomasini yaratuvchilar, shu tarika, Sovet Rossiyasiga karshi kurash olib borishi mumkin bulgan german militarizmining kaytadan tiklanishi uchun kulay sharoit yaratib berdilar.

Nazorat topshiriklari: 1. 1 jaxon urushi nixoyasi tugrisida nimalar bilasiz? 2. Kaysi davrdan insoniyat tarixida eng yangi davr boshlandi? 3. Rossiyadagi oktyabr` vokealari Garb mamlakatlarida kanday ta`sir

kursatdi? 4. 1917 yil Rossiyada kanday vokealar sodir buldi? 2 - asosiy savol:

54

1918 yil kuz faslidagi Germaniya va Avstriya-Vengriyadagi demokratik inkiloblar va ularning okibatlari.

MAKSAD: Oktyabr` inkiloblaridan sung Evropa davlatlarida siyosiy axvolni, shuningdek 1918 yil kuz faslidagi Germaniya va Avstriya_Vengriyadagi vokealarni talabalar dikkatiga etkazish.

Identiv ukuv maksadlari: 4. Germaniya va avstriya_Vengriya davlatlari xakida tushuntirib berish. 5. 1918 yil Germaniya va Avstriya-Vengriyadagi demokratik inkiloblari

axamiyatini izoxlash. 6. Demokratik iekiloblarni jamiyatga bulgan ma`naviy va moddiy ta`siri va

uning okibatlarni asl moxiyatini ochib beradi. 2 - savol bayoni: Germaniyaning urushda maglubiyatga uchrashi mukarrar edi. Xukmron doiralar

yutkazib kuyilgan urushdan kamrok zarar kurish bilan chikishni ta`minlaydigan yullarni izlayotgan edi. Xukumat ichida etilib kelayotgan revolyutsiyaning oldini olish chora-tadbirlarini kurish tugrisida baxslar avj olib ketdi. "Yukori tabakalar" inkirozi boshlandi. Kayzer xukumati siyosiy uzgarishlar kilishga urinayotgan bulib kurinishga xarakat kilardi. "Liberal xukumat" deb atalayotgan xukumatning yangi sostaviga sotsial-demokratlar xam jalb kilindi. Monarxiyani saklab kolish tarfdori bulgan Sheydeman ministrlardan biri buldi.

Birok siyosiy mugambirlik bilan xalk ommasini aldashning ta`siri ostida xalk ommasining noroziligi tuxtovsiz usib bordi. "Kuyi tabakalar" eskicha chshashni istams edi. Imperalistik urushni fukorolar urushiga aylantirishdan iborat bol`sheviklar shiori Germaniya uchun aloxida axamiyatga ega edi. Mexnatkashlar darxol sulx tuzishni va monarxiyaning tugatilishini talab kildilar.

2Spartakchilar" uzlari chikargan varakalarda nemis ishchilarini rus birodarlaridan urnak olishga, shiddatli revolyutsion kurash bilan uz xukuklarini kulga kiritishga chakirdilar. "Spartak" gruppasi xalk revolyutsiyasi programmasini ilgari surdi. Bu programma urushni darxol tuxtatishni, demokratik tartiblar urnatilishini, monopoliyachilar va pomeshchiklar xokimiyatini tugatishni nazarda tutardi.

Revolyutsiya 1918 yil 3 noyabrda boshlandi. Urushning davom etishiga karshi chikkan Kil` shaxrining xarbiy dengizchilari kuzgolon kutardilar. Kil` ishchilari kuzgolonni kullab kuvvatlab, umumiy ish tashlash e`lon kildilar. Shaxarda ishchilar va soldatlar Soveti tashkil etildi. Revolyutsiya tezda butun Germaniyaga yoyildi, kirol va knyaz` sulolalari xokimiyatini tugatdi. Mamlakatning xamma joylarida ishchi va soldat Sovetlari paydo bula boshladi.

"Spartak" gruppasi va fabrika -zavod revolyutsion starostalari chakirigi bilan Berlin ishchilari 9 noyabr` yalpi ish tashlash boshladilar, u tezda kurolli kuzgolonga aylanib ketdi. Kizil bayroklar kutargan yuz minglab ishchilar shaxar markaziga, kazarmalar va xukumat muassasalari tomon yurdilar. Namoyishchilar "Yukolsin urush!", "Yukolsin kayzer!" deb xitob kildilar. Ishchilar bilan birga kushilgan soldatlar birgalikda xukumat devorlarini bosib oldilar va respublika e`lon kilinishini

55

talab kildilar. Bu xol Sheydemanni reyxstag derazasidan turib suzlagan nutkini: "Yashasin erkin germaniya respublikasi!" degan suzlar bilan tugatiishga majbur etdi. Oradan ikki soat utgandan keyin K.Libknext imperator saroyi balkonidan turib Germaniyani sotsialistik respublika deb e`lon kildi va ishchilarni proletar davlati tuzishga chakirdi. 1919 yilning yozida uz sostaviga kura, burjuacha bulgan va Veymer shaxrida yigilish utkazilgan Ta`sis majlisi konstitutsiya kabul kildi. Uni kupincha Veymar respublikasi deb atashardi. Konstitutsiya suz erkinligi, yigilishlar utkazish, ittifoklar tuzish, matbuot erkinligi, erkaklar va ayollar uchun umumiy xamda teng saylov xukukini rasman va tantanali ravishda e`lon kildi.

Revolyutsiya natijasida yunkerlar xukumati blokidagi xukmronlik ta`siridan maxrum buldi. Yunkerlar-burjua imperalizmi burjua-yunkerlar iperalizmiga aylandi, yarim absolyut monarxiya urniga burjua-parlament respublikasi urnatildi. Respublika prezidenti konstitutsiya buyicha katta vakolatlarga, shu jumladan, mamlakatda favkulodda xolat joriy etish xukukiga ega buldi.

Nazorat topshiriklari: 1. 1918 yillarda Germaniya va Avstriya_Vengriyadagi siyosiy axvolni

aniklash. 2. 1918 yil kuz faslida Germaniya va Avstriya-Vengriyadagi demokratik

inkiloblarning sodir bulishining asl sabablarini kursating? 3. Demokratik inkiloblarning natifasi va okibatlarini ochib bering? 4. Germaniya va Avstriya-Vengriya demokratik inkiloblarning boshka

davlatlarga ta`sirini tushuntirib bering? 3-asosiy savol: Evropada 1918-23 yillarda xalkaro munosabatlar. MAKSAD: Talabalarga asrimizning 18-23 yillarida Evropadagi xalkaro

munosabatlarni axvoli, bulib turgan muxim vokealar va sanalar xakida suzlab berish, inkilobiy xarakatlarni bostirilishi, iktisodiy inkirozning boshlanishi sabablarini ochib berish.

Identiv ukuv maksadalari: 1. Evropada 1918-23 yillarda gi xalkaro munosabatlardagi eng muxim

vokealarda xabardor buladi. 2. Xalkaro munosabatlarni keskinlashuvida va bir kator demokratik

inkiloblarni yuz berishida kanday omillar sabab bulganini biladi. 3. Evropada 1918-23 yillar uzining kanday xalkaro vokealari bilan

tanilganligini aytib beradi. 3-savol bayoni: Germaniya bilan tuzilgan shartnomadan tashkari, uning sobik ittifokchilari

Avstriya, Vengriya, Bolgariya va turkiya bilan xam shartnomalar imzolandi. Ana shu shartnomalarning xammasi birga kushilib, Versal` sistemasini tashkil etdi va bu sistema urushdan keyingi kapitalistik dunyoda xalkaro munosabatlar tartibini belgilaydigan buldi.

56

Versal` sistemasi imperalistik davlatlar urtasidagi ziddiyatlarni bartaraf kila olmadilar. Buyuk davlatlar tomonidan amalga oshirilgan va engilgan mamlakatlar bilan tuzilgan shartnomalarda kayd kilingan dunyoning yangidan taksimlanishi muvakkat xaraterga ega edi. Versal` sulxi enggan davlatlar bilan engilgan davlatlar urtasida ziddiyatlar keltirib chikardi. Goliblar lagerida xar uzaro rakobat kuchaydi. Parij konferentsiyasining karorlari Amerika monopoliyalarining da`volarini konlirmadi, talab olingan uljalarni taksimlash ularning foydasiga xal bulmadi.

Golib davlatlar urtasidagi kurash keskin tus olgan bir vaziyatda sobik nemis mustamlakalari va Usmoniylar imperiyasi erlarining takdiri xal kilindi. AKSh prezidenti Vudro Vil`sondan "turk merosi" tugrisidagi muzokaralar kanday boryapti, deb surashganda, imperalitslar Germaniyaning sobik mustamlakalarini va Turkiya mullklarini ochikdan-ochik bosib olishga jur`at etolmadilar. Guyo mustamlakalarning xalklari ekonomika va siyosiy xayotda mil suratda raxbarlik kila olmaydilar deb uylab chikarilgan baxona bilan ustidan Millatlar Ittifoki orkali mandat sistemasi deb atalgan vosiylik urnatilgan.

Frantsiya Suriyaga, Livanga, Togo va Kamerunning bir kismiga bulgan mandatlarni oldi. Germaniyaning ba`zi mustamlakalari Angliya dominonlari idora kiladigan buldi; Yaponiyaga Marshal orollari, Mariya orollari va Marjon orollari xamda Shan`dunga egalik kilish xukuki berildi. Kartadan 4-al`bomga karang.Amerika diplomatiyasining tashabbusi bilan 1921-1922 yillarda Vashingtonda konferentsiya utkazilib, uning borishida uchun ancha kulayrok bulgan nisbatini vujudga keltirishga intildi.

AKSh xukumati ikkiyuzlamachilik bilan "ochik eshiklar" va "baravar imkoniyatlar" printsipining tarafdori bulib maydonga chikdi. Davlatlar Xitoy bilan uzlarining uzaro munosabatlarini ana shu printsip asosida kurish va bunda noieng shartnomalar sistemasini saklab kolishga kelishib oldilar. Shunday kilib, imperalistik davlatlarning Xioyni birgalikda tanlash tugrisidagi bitimi Yaponiyani bir muncha vakt ularning foydasiga xizmat kilishga majbur etdi.

Vashington bitimlari buyuk Tinya okeani davlati bulgan Sovet Rossiyasining ishtrokisiz kabul kilindi., uni konferentsiyaga takilif etishmadi. Bu karorlar xam Xitoy xalkining ozodlik xarakatiga karshi, xam Sovet davlatiga karshi karatilgan edi. Tinya okean xavzasidagi imperalistik davlatlar urtasidagi ziddiyatlarni konfkerentsiya yuk kila olmadi, balki vaktincha sal pasaytirdi.

Nazorat topshiriklari: 1. Evropadagi kanday vokealar 1918-29 yillar xalkaro munosabatlarda uz

aksini topgan? 2. Bu yildagi xalkaro munosabatlarni axvoli va uning okibatlari kay

darajada buldi? Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Nuriddinov Z.R. Garb mamlakatlarining eng yangi tarixi (1917-1939)

T.1963 y.

57

2. Eng yangi tarix I kism T. 1995. V.K. Furaev. 3. Siyosiy partiyalar -Sparovochnik T. 1968.

V.L. Mal`kov, F.Ruzvel`t "Problemi vnutrennoy i politiki i diplomatii. –M. 1988.

58

10-MAVZU: EVROPA VA AKSh DAVLATLARI II JAXON URUSh YILLARIDA.

Asosiy savollar: 1. Sovet davlatining ichki siyosati. 2. Ijtimoiy - iktisodiy va siyosiy munosabatlarning rivojlanishi. 3. Stalin diktaturasi. Sovet davlatining tashki siyosati. 4. Birlashgan Millatlar tashkilotining tuzilishi va Gitlerchilar

germaniyasining taslim bulishi. Tayanch ibora va tushunchalar: Sovet, davlat, siyosat, turugnlik, katagon,

xarbiy lashkarboshi, kollektivlashtirish, NEP, mafkura, Stalinizim, diktatura, manfiy protokol, Myunxen bitimi, Pulat past betaraf, NKVD, GPU, uchnik, beshlik, mustakil, 1959 yil, 1956 yil, shaxsga siginish.

1-asosiy savol: Sovet davlatining ichki siyosati. MAKSAD: 1917 yil oktyabr` vokealaridan sung barpo bulgan Sovet davlatining

shakllanishi, u olib borgan ichki va tashki siyosat. Unda V.Leninning roli, kollektivlarshtirish. Yangicha iktisodiy siyosat natijalari xakida tushuncha berish. Mamlakat iktisodiy-ijtimoiy turmush tarzining tushib ketishi va bunda sovet xukumatining kamchiliklari tugrisida gapirib berish va moxiyatini talabalarg etkazish.

Identiv ukuv maksadlari: 1. Oktyabr` vokealari va Rossiyada sovet xokimiyatini urnatilishini suzlab

bering?. 2. Sovet xokimiyatni dastlabki yillardagi olib borgan ichki va tashki

siyosatini aniklang?. 3. Ushbu davrda Sovet xokimiyatida ishchi va dexkonlarning axvoli,

turmush tarzini tushuntirib bering?. 4. Sovet imperiyasining shakllanishini tulik bayon kilib bering?. 1-savol bayoni: 1929-1933 yillardagi jaxon iktisodiy krizisning eng muxim okibatilaridan biri

imperalistlaraor ziddiyatlarning keskinlashuvi buldi. Birinchi jaxon urushidan keyin golib davlatlar vujudga keltirgan jaxonning tuzilish sistemasida chukur upirilishlar vujudga keldi. Engilgan mamlakatlar revansh olishga va uz rakobatchilaridan ustun kelishga intilardilar. Kapitalistik dune mamlakatlari urtasidagi munosabatlar xamisha , eng, avvalo, kuchli davlatning zaif davlatni bostirishga, zuravonlik va uzboshimchalikning xukmron bulishi asosida kurilgan edi. Ziddiyatlar kesiknlashuvining manbai imperalistik davlatlar iktisodiy va siyosiy rivojlanishining bir tekisda emasligining kuchayishidan iborat edi.

59

30 yillarning boshalrida, bir tomondan, Germaniya, Italiya, Yaponiya urtasida, ikkinchi tomondan, Buyuk Britaniya, Frantsiya, AKSh urtasida ziddiyatlar sezilarli ravishda kuchayib ketdi. Agressiya fashist daavlatlari tashki siyosatining asosi bulib koldi. Bu davlatlar birinchi sotsializm mamlakati-SSSRni yuk kilishga, shuningdek, duneni uz imperalistik rakiblarini tor-mor keltirish yuli bilan xam bulib olishga intilar edilar. Agressorlar yangi jaxon urushiga tayyorgarlik kurish va uni boshlashni asosiy vazifa deb bilib, er sharida uz xukmronligini urnatishga intilardilar. Buyuk Britaniya, Frantsiya va AKShning xukmron doiralari fashist agressorlarining SSSR ga xujum kilishga undashar, bunda xar ikkala tomonning urushda xoldan toyishiga va urushdan keyin duneda uz mavkelarini kuchaytirishga umid kilardilar.

Imperalistlararo ziddiyatlarning keskinlashuvi antisovet fitnasi bulishi mumkinligini aslo istisno kilmasdi. Antikommunizm zaminida ayni vaktda fashist davlatlarining agressiv tashki siyosiy yuli va agressiyani ragbatlantirish siyosati utkazib kelindi, bu yulga xalklarning manfaatlariga zid ularok, 30-yillarda Buyuk Britaniya, Frantsiya va AKSh zur berib amal kilib keldilar.

Natsialist xokimiyat tepasiga kelgandan keyin Germaniya yangi jaxon urushining asosiy uchogiga aylandi. Gitler fashizm Evropani asoratga kuyib, jaxonga xukmron bulishga intilardi. Gitler fashizm Evropani asoratga solishni uzining birinchi darajali vazifasi kilib kuyib, jaxonga xukmron bulib olishga intilardi. Gitlerchilarning planlari sharkda "Xayot makonini" kulga kiritishni, ya`ni Evropani "bol`shevizm xavfidan" xalos kilish maksadida SSSR ga karshi xarbiy yurish tashkil etishni nazarda tutardi.

Nemis fashistlarining niyatlari AKSh. Buyuk Britaniya va Frantsiyaning reaktsion doiralari tomonidan xayrixoxlik bilan va demokratik xarakatlarga karshi kurashish uchun imperalizmning zarbdor kuchi sifatida foydalnishga umid kilgan edilar. Amerika va ingliz moliya-sanoat magnatlarining nemis monopoliyalari bilan kup yillik alokalari Germaniyani "tinchlantirish" siyosatining iktisodiy asosi bulib xizmat kildi. Gitlerchilar uz navbatida antisovet fitnasi zaminida garbiy davlatlardan birmuncha yon berishlarga ega bulish choralarini kurdilar. Avvalo ular Versal` shartnomasining xarbiy moddalrini kayta kurib chikishga intildilar.

Nazorat opshiriklari: 1. Rossiyadagi oktyabr` vokealari natijasida mamlakatda kanday axvol

yuzaga keldi? 2. Sovet xokimiyati ichki va tashki siyosatida kanday printsiplarga amal

kildi?.. 3. Mamlakat axolisining turmush darajasi 1918-1939 yillarda kay axvolda

edi? 4. Sovet imperiyasi davrida ma`muriy buyrukbozlik sistemasining vujudga

kelishi va okibatlarini gapirib bering? 2-asosiy savol:

60

Ijtimoiy-iktisodi va siyosiy munosabatlarning rivojlanishi. MAKSAD: Sovet davlatida 1920-1939 yillarda ijtimoiy - iktisodiy va siyosiy

munosabatlarini rivojlanishi darajasi tugrisida suzlab berish va uni barcha jabxalarini ochib berish.

Identiv ukuv maksadlari: 1. 1920-1939 yillarda Sovet davlatida ijtimoiy-iktisodiy munosabatlarning

rivojlanishini kursatib beradi. 2. Sovet davlatida siyosiy munosabatlarni axvolini bayon kilib beradi. 3. 1920-39 yillarda Sovet davlatida amalga oshirilgan ijtimoiy-iktisodiy va

siyosiy munosabatlarni natijalari va kamchiliklarini aniklaydi. 2-savolning bayoni: Jaxondagi millionlab odamlar sovet-german frontidagi axvolni katta achinish va

dikkat bilan kuzatardilar. Ular borgan sari uz davlatlarining kelgusi faoliyati va uz takdirlari Rossiyaning german bokiniga karshi tura olish kobiliyatiga boglikligini tushinishmokda edi. Buyuk Britaniya, AKSh va boshka mamlakatlarda sovet xalki bilan birdamlik xarakati kanot yozdi, agressiyaga karshi kurashda faol yordam berishga kirishildi.

Angliya va Amerika burjuaziyasi orsidagi uzokni kuruvchi tadbirkor siyosiy arboblar SSSR bilan xamkorlik kilish ularning uzlari uchun zarurekanligini yaxshi tushunardilar. Fashist agressorlari Britaniya imperiyasining xayotiga, AKSh xavfsizligiga taxlika solayotganini ular kurib ishonch xosil kilgan edilar. 1941 yil iyulda SSSR bilan Annliya Germaniyaga karshi urushda birgalashib xarakat kilish xakida bitim tuzdilar. Uch davlat - SSSR, AKSh va Angliyaning 1941 yil 29 sentyabr` - 1 oktyabrda bulgan Moskva konferentsiyasida Angliya va Amerika tomonidan Sovet Ittifokiga yakin 9 oyda kurol-aslxa va strategik materiallar etkazib berish xakida karo kabul kilindi. Uz navbatida SSSR xam AKSh va Angliyaga xarbiy ishlab chikarish uchun xo-ashyo etkazib berish majburiyatini oldi. Kup utmay AKSh xukumati Sovet Ittifokiga 1 milliard dollar mikdorida kredit berdi va lendliz xakidagi konunning amalini SSRga xam joriy etdi.

Shunday kilib, 1941 yilda antifashist kaolitsiya tuzishga asos solingan edi. Lekin ittifokchilarning Sovet Ittifokiga kuro-aslaxa va xarbiy anjomlar etkazib berishlari nomuntazam edi, kurol va materiallar juda uzilib-uzilib kelardi va urushning birinchi yilida uning SSSR uchun amaliy axamiyani bulmaydi.

1941 yilning oxiriga kelib urush xarakatlari Tinch okeani xavzasiga yoyildi. Yoz faslidayok Yaponiya Xindi-Xitoyni bosib olgan edi. Yaponiya Indoneziyani, AKSh va Angliyaning Tinch okeanidagi erlarni bosib olishga keng mikyosda tayyorgarlik kurmokda edi. Auni apytda Yapon xukumati Yaponiya-Amerika munosabatlarini tartibga solish xakida AKSh xukumati bilan muzokaralar xam olib bordi. Bu muzokaralardan maksad AKShning xushyorligini yukotish va Amerika floti bazalariga tusatdan zarba berishga tayerlanish uchun fursatdan foydalanib kolish edi. Yaponiyaning xukmron doiralari AKSh imperalistlari yapon kurolli kuchlarining

61

SSSRga xudjum kilishi mukarrarligiga ishonchlari komil ekanligini va shuning uchun agressiyaga karshi zarba berishga tayyorlanmayotganliklarini bilardilar.

Nazorat topshiriklari: 1. Sovet davlatining 20-yillarida olib borgan ijtimoiy-iktisodiy siyosatlarini

salbiy okibatlarini kursatib bering? 2. 1920-39 yillarda siyosiy munosabatlar xakida nimalarni bilasiz? 3. Sovet davlatining shu yillardagi olib borgan ichki siyosatiga kanday

karaysiz? 3-asosiy savol: Stalin diktaturasi. Sovet davlatining tashki siyosati MAKSAD: Sovet davlatida ma`muriy-buyrkbozlik sistemasining vujudga

kelishi, shaxsga siginish, Stalin yakkaxokimligini urnatilishi, ommaviy katagonlarni boshlanishiga baxo berish. Xalk xujaligida orkaga ketish, shuningdek, tashki siyosati bobida olib borilgan ishlar va ijobiy va salbiy okibatlari tugrisida suzlab berish.

Identiv ukuv maksadlari: 1. Ma`muriy buyrukbozlik sistemasini vujudga kelishini biladi. 2. Stalin diktaturasi asl moxiyatini ochadi. 3. Sovet davlatining tashki siyosat bobidagi ijobiy va salbiy xarakatlariga

baxo beradi. 4. 1920-39 yillarda Sovet davlati ijtimoiy-iktisodiy va siyosiy xayotini

yoritib beradi. 3-savol bayoni: 1944 yilning birinchi yarmida Kizil Armiyaning bir kator yirik jangovar

operatsiyalarini muvaffakiyatli utkazilganligi gitlerchilar kushinlari tomonidan bosib olingan SSSR xududini dushmandan ozod kilishni yakinlashtirdi. Frontning bir kancha yunalishlarida sovet kushinlari davlat chegarasiga chikib olishdi. Germaniyaning asosiy kurolli kuchlari Sharkiy frontda tuplanib kolganligi ittifokchilar armiyasini kit`aga tushirish uchun kulay vaziyatni yaratdi. Ikkinchi frontni ochishni yana xam chuzish mumkin bulmay koldi. 1944 yilning 6 iyunida ittifokchilarning general Duayt Eyzenxauer kumondonligidagi ekspeditsion kurolli kuchlari Frantsiyaning Normandiya soxillariga tushdi. Bu urush mobaynidagi eng yirik desant operatsiyasi edi. Ittifokchilar kushinlari asta-sekin Sharkka tomon siljiy boshladilar. Germaniya ikki frontda jang kilishga majbur buldi. Antigitler koalitsiyasining kurolli kuchlari endi umumiy dushmanga karshi birgalikda jang kilaboshladilar.

Ittifokchilarning kuchlari avgust oyida Frantsiyaning janubiga tushdi, bu er ozodilk kurashi bilan kamrab olingan edi. Partizanlar butun-butun depatamentlarni gitlerchilardan tozalamokchi edilar. Parij ozodlik kumitasi va Umumbirlik konferentsiyasi chakirigiga binoan 19 avgustda poytaxtda kurolli kuzgolon boshlandi, buning natijasida natsistlar gornizoni tor-mor keltirildi. Mamlakatni ozod etishda

62

"Kurashayotgan Frantsiya" kushinlari ishtirok etdi, uning raxbari general de Goll` Parijga keldi. Frantsuz vatanparvarlari uz vatanlarining tula ozod bulguniga kadar kurash olib bordilar. 1944 yilning oxiriga borib, ittifokchilar gitlerchilarni Frantsiya tuprogidan, Bel`giya va Markaziy Italiyadan xaydab chikardilar.

Kizil Armiyaning xujumlari natijasida Germaniya muxim xom ashyo va ozik-ovkat manbalaridan maxrum buldi. Ikkinchi front ochilganidan sung "Reyx"ning iktisodiy, siyosiy va xarbiy axvoli tagin xam emonlashdi. Xarbiy ishlab chikarish suratlari pasaydi. Ishchi kuchlari etishmas edi. Natsistlar idora uslubining inkirozi kuchaymokda edi. Bir grux generallar, oliy amaldorlar va moliya magnatlari Gitlerga karshi fitna uyushtirdilar. Fitnachilar "fyurer"ni bir yokli kilib, Angliya va AKSh bilan separat sulx tuzmokchi va SSSRga karshi birgalashib xarakat kilmokchi bulib kelishib olmokchi edilar. Birok, 1944 yil 20 iyulda Gitlerga karshi fitna uyushtirdilar. Fitnachilarning biri tomonidan Gitler karorgoxida kuyilgan bomba yorildi-yu, lekin Gitler tirik koldi. Fitna katnashchilari sarosimaga tushib kolishdi. Fitna katnashchilari tez orada ular kulga olinib, katl etildi.

Fashistlar Gitlerga suikasd kilinishidan foydalanib, mamlakatda terrorni kuchaytirdilar, buning natijasida nafakat suikasdga alokador kishilar, balki kuplab kommunistlar va sotsial-demokratlar xam katagon kurboni buldilar.

Nazorat topshiriklari: 1. Sovet davlatida shaxsga siginish davrini aniklang va uni okibatlarini

suzlab bering? 2. Ommaviy katagon sababalri nimalardan iborat edi? Salbiy okibatlari-

chi?. 3. II jaxon urushi arafasida Sovet davlati olib borgan tashki siyosatni bayon

kilib bering? 4-asosiy savol: Birlashgan Millatlar tashkilotining tuzilishi va Gitlerchilar germaniyasining

taslim bulishi. MAKSAD: BMTning tashkil topish shart-sharoitlarini aytib berish va Davlat

boshliklarining konferentsiyalari xakida tushuncha berish. BMT oldida turgan dolzarb muammolarga baxo berish. "Katta uchlik" uchrashuvining asl moxiyat va okibatlarini ochib berishdan iborat.

Identiv ukuv maksadlari: 1. BMTning tashkil topish shart-sharoitlarini biladi. 2. BMTga kaysi davlatlar a`zo ekanligi sanydi va xozirgi kundagi olib

borayotgan ishlariga baxo beradi. 3. "Katta uchlik" uchrashuvining asl moxiyatini aniklaydi. 4-savol bayoni: Gitler va uning sheriklari AKSh va Angliyani kuch ishlatib, Gitler va uning

sheriklari AKSh va Angliyani kuch ishlatib, Germaniya bilan separat sulx tuzishga

63

majbur kilmokchi buldilar. 1944 yilning dekabrida gitlerchilar Garbiy Frontda Ardenin rayonida xujumga utib, ittifokchilar kushinlarga jiddiy zarba berdilar. Cherchill` yordam surab Stalinga murojaat kildi. Kizil Armiya ittifokchilik burchini ado etib, belgilangan muddatdan ilgari, 1945 yilning yanvarida Boltik dengizidan to Karpatgacha - keng front buylab kuchli xujumga utdi.

Fevralning oxirigacha davom etgan bu xujum Pol`shani ozod kilish bilan yakunlandi. Xarbiy xarakatlar Germaniya tuprogiga kuchirildi. Ittifokchilar Garbiy frontda uz kadrlarini rostlab karshi xujumga utdilar. Ular tez orada rus sanoat oblastida nemis kushinlarining yirik guruxini kurshovga oldilar va taslim etdilar.

Uch davlat karoriga muvofik 1945 yilning 25 aprelida San-Frantsiskoda fashizmga karshi ittifok mamlakatlarining konferentsiyasi ochildi. Konferentsiya Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) ta`sis etdi va uning Ustavini kabul kildi. BMT, uning barcha a`zolari suveren tengligi va xalklarning uz takdirini uzi belgilashi, ular urtasida xamkorlikning keng kulamda avj oldirish printsipida tuzildi. BMT oldiga xalkaro tinchlikni va xavsizlikni ta`minlash, yangi urush xavfini oldini olish va bartaraf kilish vazifalari kuyildi. Umumiy tinchlikni saklash yuzasidan asosiy javobgarlik Xavsizlik Kengashiga yuklandi. Utkir munozaralardan sung Xavfsizlik Kengashi doimiy a`zolarining (SSSR, AKSh, Buyuk Britaniya, Frantsiya va Xitoy) bir ogizdan ovoz berish printsipi kayd etildi. Bu Yalta konferentsiyasi taklifi edi. Bu - besh davlatdan xar biri uz manfaatlari tugri kelmaydigan karorlarga "veto" (takik) kuyish xukukiga egadir degan ma`noni bildiradi.

1945 yilning 17 iyulidan 2 avgustiga kadar Potsdamda (Berlin yakinida) SSSR, AKSh va Buyukbritaniya xukumatlari boshliklarining uchinchi konfekrentsiyasi buldi. Konferentsiya ishida I.V. Stalin, G.Trumen va U. Cherchill` katnashdilar. Trumen Ruzvel`t vafotidan keyin 1945 yil aprelda prezidentlik lavozimini bajarishga kirishgan edi. Konferentsiya ishi davomida parlament saylovlarida leyboristlar galaba kilingandan keyin Buyukbritaniya bosh vaziri bulgan K.Ettli Cherchill` urniga ishtrok etdi. Potsdom konferentsiyasi urushdan keyin dunening tuzilishiga bagishlangan edi. Koferentsiya ittifokchilarining Germaniyaga nisbatan tutadigan siyosati printsiplarini ishlab chikdi. Bu xususidagi bitimda Germaniyani batamom kurolsizlantirish, fashizmni tag-tomiri bilan kuritish, xarbiy jinoyatchilarni jazolash, mamlakatning siyosiy xolatini demokratik asosida kayta kurish, Germaniya sanoatini tinchkorlik asosida rivojlantirish kuzda tutilgan edi.

Konferentsiyada Sharkiy Prussiyaning soxil buyi kismini Kengsberg bilan SSSRga, kolgan kismini esa Pol`shaga berishga karor kiladi. Koferentsiya Pol`shaning Garbiy chegaralari Oder (Odra) va Garbiy Neyse daryolari buylab utishi xakida xam karor kabul kildi. Shunday kilib, azaldan polyak tuprogi bulib kelgan erlar yana Pol`shaga kaytarib berildi. Koferentsiya yangidan tuzilgan tashkilot tashki ishlar vazirlari Kengashiga Germaniyaning sobik ittifochilari bilan sulx shartnomalarini tayoerlash bilan xamda Germaniya bilan tuziladigan sulx shartnomasining shartlarini xozirlashni topshirdi: Tashki vazilari kengashi SSSR, AKSh, Buyukbritaniya, Frantsiya va Xitoy vakillari tarkibidan iborat kilib ta`sis etildi.

64

U eki bu sulx bitmlaridagi shartlari ishlab chikish golib davlatlarga, engilgan mamalkatning taslim bulganlik xakidagi xujjatga imzo chekkan mamlakatlarga berildi. Konferentsiya karori bilan asosiy fashist xarbiy jinoyatchilari ustidan sud kilish uchun xarbiy tribunal tuzildi. Urushdan keyin Nyurnbergda bulgan sudda gitlerchilarning insoniyatga karshi kilgan eng ogir jinoyatlari ochib tashlandi va fosh etildi. Butun dune fashizmning nixoyatda jirkanch basharasini yana bir marta kurdi. Sud fashist boshliklarini kattik jazoladi.

Nazorat topshiriklari: 1. "Katta uchlik" uchrashuv natijalari urushning yakunlovchi boskichini

aniklang? 2. 1945 yil 25 aprelda San-Frantsiskoda fashizmga karshi konferentsiya

ochildi. Bu konferentsiyada kanday tashkilot ta`sis etildi?. 3. Neyse daryosining boshkacha nomini ayting? 4. Kaysi konferentsiya dunening urushdan keyingi tuzilishiga bagishlangan

edi?

Foydalanilgan adbiyotlar: 1. V.Furaev. Eng yangi tarix T.,1993 y. 1917-39y. 2. Siyosiy partiyalar. Ma`lumotnoma .M.-1968. 3. A. Chakovskiy, Galaba siyosiy ocherk. M -1991. 4. V.Mal`kov , F. Ruzvel`t. Problemi vnutrennoy politiki i diplomatii. 5. G.K. Jukov. Vospominaniya i razmishlenie . M.-1985.

Entsiklopediya. 2 kism Moskva 1990.

evropa va amerika mamlakatlarining eng yangi tarix

Documents