estetİk- suut kemal yetkin

7/27/2019 ESTETK- Suut Kemal Yetkin

1/127

ESTETK

Suut Kemal Yetkin

Remzi Kitapevi


2/127

ESTETK

II

ESTETK

Suut Kemal Yetkin

stanbul 1947


3/127

ESTETK

III

NDEKLER

BRNC BLM

Estetik: Konusu, metodu

Estetikte metot ........................................................Metafizik estetik ......................................................

Psikolojik estetik .....................................................Sosyolojik estetik ....................................................Fizyolojik estetik .....................................................Deneysel estetik ......................................................Estetiin metodu hakknda sonu...........................Estetiin karakteri...................................................Estetiin amac ........................................................


4/127

ESTETK

IV

KNC BLM

Sanat

Sanat'ntarifi ...........................................................Sanatda karlksz alg .........................................Sanatnn tahayyl ...............................................Sanat eserinin yaradl..........................................Sanat eserinin yaratl hakknda kuramlar ...........dealsim ..................................................................Realizm ..................................................................

Sanat ve telkin .........................................................Sanatnn almas ................................................Kii ve toplum hayatnda sanatn rol.....................Sanat ve ahlk.........................................................Ahlk sanat............................................................Sanat iin sanat.......................................................Sanat ve ahlk hayatnn birbiriyle mnasebeti......


5/127

ESTETK

V

NC BLM

Sanatlar

Sanatta i blm ....................................................Gzel sanatlarn tasnifi...........................................Mimarlk.................................................................Heykeltralk..........................................................Resim ......................................................................Musiki .....................................................................

Sanatlarn kuram eitli sanatlarn menei............Oyun kuram........................................................... kuram.................................................................Dans kuram ............................................................Sanat ve by ..........................................................eitli sanatlarn evrimi..........................................Sanat sentezleri: Tiyatro, opera ...............................


6/127

ESTETK

VI

DRDNC BLM

Gzel

Gzel nedir.............................................................Gzel ve ho ...........................................................Gzel ve faydal .....................................................

Gzel ve doru .......................................................Gzel ve iyi .............................................................

Gzel hakknda kuramlar ........................................Aristo'nun kuram ....................................................Kant'n kuram .........................................................Gzelin ahenk ve ifade ile vasflandrlmas ..........


7/127

ESTETK

VII

BESNC BLM

Baka estetik duygular

Sevimli ...................................................................Muazzam ................................................................Zarif ........................................................................Ulv........................................................................Fikr ulvilik............................................................Glnlk duygusu, komik ....................................Humour nedir? .......................................................

Son sz ..................................................................Kitapta geen yabanc adlar...................................

Bibliyografya .........................................................


8/127

ESTETK

1

BRNC BLM

ESTETK

KONU ve METOT

Estetik kelimesi duyarlk demek olan yunanca aisthesis sznden gelir, harfi harfine tercmesilzmgelse duygu bilimi demek gerekir.

Hlbukibugn estetik, gzelden, sanatn zlnden, trl sanatlarntekniinden bahseden bilime

deniliyor.Byk Alman filozofu Leibniz'in tilmizi Baumgarten Aesthetica (1750) adl kitabnda, estetik

kelimesine ilk defa bugnk anlamn vermitir. Fakat bu bilim hakknda yrtlen kuramlar bu bilimiifade eden kelimeden ok eskidir. Gzel hakknda kuramlara Efltun'dan balayarak birok Grek veOrtaa filozoflarnn sistemlerinde sk sk rastlanr. Filozoflar sanat ve gzeli incelemenin tarzhakknda birleik deildirler; metot farklar onlar birbirinden uzaklatrr.


9/127

ESTETK

2

ESTETKTE METOTMetot, bir amaca varmak iin kullanlan tarzlarn toplamna denir. Bilimsel metot, hakikate var

salayan tarzlarn hepsidir. Sanat ve gzellie ait hakikatlere nasl varmal? Bu soruya verilen cevaplarbaka bakadr.

METAFZK ESTETKMetafizik estetikler, estetiin ilk ve eski olanlardr. Anlalmas ve anlatlmas en g olan este -

tikler bunlardr. Fakat bu estetikler o kadar nemli ve bazen o kadar gzeldir ki, onlar ihmal etmekimknszdr.

Metafizik, hibir arta bal olmakszn kendi kendine var olan eyi bahis konusu eden bir bilgikoludur.

Metafizik ile uraan bilgin grnleri ve olaylar amaa ve duyularda idrak olunmayan varlklarolduklar gibi anlamaa alr.

Daima birbirine ve onlar dnen akla izafi olan olaylar ihmal ederek kendi kendine varolan eyianlamak ister. Derin Realite'yi aklamaa alan filozof meydana getirdii sistemden birok neticelerkarr.

Bu sistemden bir gzellik ve sanat anlay dahi karabilir. Metafizik estetiklerin enmuhteemlerinden biri, eski Yunanistanndhi filozoflarndan Efltun'un estetiidir.


10/127

ESTETK

3

Efltun iin, duyulan lem le monde sensible, duyularmzla idrak ettiimiz lem, hayaldir.nk onu tekil eden varlklar ve eya trl trl ve deimektedir. Akl ve anlak, ancak birlikte vedeimeyende dinlenir. Bir ve deimez olan yalnz tmel anlamdr. Yalnz o, realitedir. drakettiimiz cisimler ya byktr, ya kktr. Byk cisim klr, kk cisim byr:

Bunlar grnten baka bir ey deildir. Fakat byk, kk birer realitedir. Hayal olanduyulan lemin stnle dzenli bir surette derecelere ayrlan tmel anlamlardan bileik bir makultlemi vardr. Bu dereceler silsilesinin doruunda kemal bakmndan en yksek ve tmel anlamlarnen tmeli olan hayr fikri bulunur. nk varlklar ve eya hayra itirak ettikleri nispette vardr.Yetkinlik varln sebebidir. Gzel eyler ancak gzellik fikrine itirakleriyle vardr.

Bizde d eyann idrakini salayan duyular ile beraber bu duyularn stnde akl ve alg vardr.Akl insanlar iin yksek lemlere alm bir penceredir ki, oradan insan, deien saysz eyadan, birve deimez fikirlerin alanna ykselir.

nsan gkleri hatrlayan arza dm bir Tanrdr. Bu sefalet ve felket lemine dmeden nceinsan tzleri seyretmi ve tanrlarla beraber yaamtr. Duyularn boyunduruuna ve bedenin karanlkmahbesine girmeden nce insan soyut ruhtu, kendisiyle ideler arasnda hibir rt yoktu. Zeks yalnzhakikati, yksek gzellii dorudan doruya kavrard. Bundan tr tam saadete kavumutu.

Efltun Phaidros'da bu anlay ok airane bir slpla yle anlatr:

Srlarn en kutsallarn bilerek btn olgunluumuzdan zevk duyarak gelecein straplarndanhabersiz, gzlerimizin nnde en saf n kucanda geen olgun, sade, skn ve huzur dolu o gzel


11/127

ESTETK

4

eyleri seyrediyorduk ve midyenin kendisini kuatan mahbesini beraber srkledii gibi biz da imdikendimizle beraber srklediimiz beden denilen bu mezara daha dmemitik...

te insan gkten yere dnce kendisinin ilk olgunluk ve kudreti hakknda belirsiz bir hatrlamayberaber getiriyor ve bu hatrlama kaybetmi olduu eyin devasz bir teessfn, vaktiyle ermibulunduu saadeti tekrar ele geirmenin snmez emelini kalbinde devam ettirip duruyor.

Ayni sebepten dolaydr ki etrafnda eksik ve kaba birtakm eya grmesi, kendi belleinde vaktiyleseyretmi olduu olgun cevherlerin az ok kark ve silik ekillerini uyandryor. Ve netice olarak budank ve eksik elerin iine ald heyetleri tekrar kurup yaratabilmek onun iin gittike artan biremel oluyor.

Metafizik estetiklerin en nemlilerinden biri de Hegel'in estetiidir. Hegel'e gre btn realite tmelruhtadr. Bu ruh bir olu halindedir: her eyde grnen odur. Tmel ruh (Geist) kendisinigerekletirmek iin hibir faaliyete muhta deildir. Sadece ruh olduu iin gerekleir ve kendivarlnn zaruretini kendinde tar. Srekli bir olu halinde bulunan tmel ruh cansz maddeden

bitkilere ve hayvanlara kadar, tabii eylerde bilinsiz olarak kendini gsterir, insanda kendi kendiniidrak eder.

lkin insanlarn kiisel ve zel bilincinde, sonra toplumun kiisel olmayan nesnel bilincinde kendinigstermek suretiyle yaratna devam eder. Nihayet insanln salt bilincinde grnr. Evrende ne


12/127

ESTETK

5

varsa, tmel ruhun ve kemale -yani yaratc hayatnn salt bilincine- doru srekli ykseliininifadesidir.

Sanat, salt ruhun geliimi iinde bir merhaleden baka bir ey deildir. Sanat tmel ruhun maddeiinde grnnden ibarettir. Bu ruhun geliimine bal olan sanat byk ekil alr: Sembolikekil, klsik ekil, romantik ekil. Bu ekil tarihin byk devrini, douyu, eski Yunan istan veyeni zaman temsil eder. Douda belirsiz ve snrsz olan dn ve kendi hakik ifadesini aryor, fakat

bulamyor. Tabiata ve topluma ait olaylar karsnda henz ocukluunda bulunan ve eyann gerekanlamn kavramaa ve kendi kendini anlamak gl olmayan insan zeks muazzam fakat karanlkinanlar ifade etmek iin bo emekler iinde yoruluyor. Esas ve ekli (fon et forme), ruhu vemaddeyi, ahenkli bir btn ierisinde birletirecei yerde kaba bir yaknlktan ibaret olan esrarl bir

sembole varyor. Eski ran, Hint, Msr sanat gzlerimizin nnde gzellik ve dzeni canlandracayerele garip, muazzam, fantastik bir manzara canlandrmaktadr.

Klsik ekle gelince: bu sanatn ama ideali, yani gzellii tekil eden iki enin, ruh ile maddeninahengini gstermektedir. Klsik sanatn vatan eski Yunanistandr. Grek idealinin temeli, ruhladuyulan ekil (forme sensible) arasndaki bozulmaz ahenktir. Fakat bu ahenkte, bu sknette souk vecansz bir ey var. Klsik sanat ne tanrsal mahiyeti anlam, ne de ruhun derinliklerine inebilmitir.Varln btn bir taraf, fenalk, gnah, manevi strap, iradenin isyan, vicdan azab ve ruh zntleri

onun iin bilinmeyen eylerdir. Klsik sanat duyularla idrak olunan gzelliin evresini gemez. Fakato gzellii olgun bir tarzda gsterir.


13/127

ESTETK

6

Tarih geliimi iinde sanatn ald son ekil, romantik ekildir. Romantik kelimesiyle, bukelimenin bugn ifade ettii taknlk ve kuralszlk anlalmamal. Romantik sanatn de kanunlar ve

prensipleri var. Burada romantik kelimesiyle, Hegel, sadece modern veya Hristiyani sanatkastetmektedir. Bu sanat sembolik sanatn tam kartdr. Sembolik sanatta olduu gibi romantiksanatta da bir nispetsizlik, bir lszlk grlyor. Fakat bu defa nispetsizlii douran, ruhun ka-ranlk bulunmas deil, tersine madde ile ifade olunamayacak kadar derinlemi ve kendini idrak etmi

bulunmasdr.

Romantik sanatta ruh, madde ile olan ahengini brakyor, kendi iine ekiliyor ve hakik ahengikendi i leminde buluyor. te olaylar dnyasnda kendini doyurulmu bulmayan vekendisinde dahayksek bir ideal arayan ruhun bu geliimi, romantik sanatn esas ilkesidir. Orta zamann katedralleri

romantik sanatn en gzelrnekleridir.Tarih geliiminde sanatn alm olduu esasl ekil ite bunlardr. Eer Rnesans veya yeni

zaman sanat Hegel'in estetiinde yer bulmuyorsa, bu da bu sanatlarn orijinal ve esasl bir sanat tekiletmemelerinden dolaydr. Rnesans, Grek sanatna bir dntr. Modern sanata gelince, o da aynzamanda hem Grek, hem Hristiyan sanatndan gelmektedir.

Sanat, ruhun madde iinde grndr Sanatn kulland malzemeler ruhu ifadeye derece derecekabiliyetli olduklarndan deiik sanatlar domutur. Be sanat vardr. Bunlar da srasyla mimarlk,

heykeltralk, resim, musiki ve iirdir Mimarlktan iire doru gittike maddenin hafifledii, ruhunderinletii grlr. Maddiden ruhaniye doru bir ykseli vardr. lk sanat mimarlktr. Mimarlkta


14/127

ESTETK

7

maddeye bal olar. Ruh heykeltralkta kendi zlne uygun gelen bir tarzda ifade olunuyor vemaddeden gitgide ayrlyor. Resmin kulland malzeme heykeltraln ve mimarln kullandklarmalzemelere kyas edilirse daha az maddidir. nk mimarlk ve heykeltralkta ekli meydanagetiren boyut yerini iki boyutlu yzeye brakyor. Derinlik, renklerle, glge ve k oyunu ile eldeedilir. Resim ile maddeden biraz daha uzaklaan ruh musiki ile yer'den ve yer tutan (etendue)maddeden bsbtn kurtuluyor. iir musikiden de ruhanidir. nk musiki, duyularn kavradekilleri atmakla, belirsizlie, karanla dyor. Dnceyi aka ifade edemiyor ve konusunu ay-dnlatmak istedii zaman sz yani baka bir sanata ait olan bir vastay yardmna armak zorundakalyor.

Sz dncenin tam ve gerek iaretidir; zihnin btn tasarlarm, ruhun btn durumlarn ve

geliimlerini bir aksiyon iinde anlatabilen yalnz dildir fade vastas sz olan iir en stn sanattr.Dier btn sanatlar zetler, aar.

te Hegel estetiinin ana izgileri. Bu nevi estetiklere ne diyeceiz?

Bunlarn bykl inkr edilemez; hibir tasarlay gzellie bu kadar yksek bir deer, bu kadarderin bir anlam vermemitir. Fakat birok dnrler iin, bu gibi estetiklerin balca gln,tamamyla metafizik bir noktadan hareket etmeleri tekil ediyor.Kant'nve hususiyleAugust Comte'untesiri altnda, birok dnrler metafiziin bir ilim olamayacan anladlar. Yalnz duyularmz ve

bilincimiz iine giren vakalar tanyoruz. Sait'i bilmiyoruz; varl olduu gibi idrak edemeyiz. Salt birgzelliin bulunduunu ve sanatn, bize o derin realiteyi akladn iddiaya nasl cesaret edebiliriz?


15/127

ESTETK

8

Hususiyle, estetikle uraan metafizikilere iddetle tesir eden Efltun tez, iine brnd nefissembollerden soyutlannca kabul edilemez grnyor. Fertlerin, birer hayal grnten ibaretolduunu ve tmel anlamlarn duyularmzla kavradmz eylere uygun bulunduunu nasl kabuletmeli? Benim varlm grnten ibaret midir? Duyularmzn kapsad insanlara nasl grndiyebilirim? Bu fikirleri doru olarak kabul etmek ok g grnyor.

Victor Cousinbuna itiraz ederek diyor ki:

Eer salt bir gzellik olmam olsayd, yalnz nispi ve deien gzellikler olacakt ve gzellikmesel, eski gzellik, modern gzellik, klsik gzellik, romantik gzellik gibi ksmlara ayrlacakt.Neticelerin manaszl, sebeplerin manaszln gsterir.

Cousin'e manasz grnen bu gr bugnk estetiin kabul ettii grtr. Sanat tarihinin

gsterdii geliimi aklamak isteyen ada estetik, tek bir gzellik rnei kabul edemez. Birmetafizikten herkese kabule lyk grlen bir sanat ve gzellik anlay karmak imknszdr.

Bir sanat ve gzellik anlayn, ruh, toplum ve tarih olgularndan tmevarm yoluyla karmaklzmdr.

PSKOLOJK ESTETKPsikoloji i hayatn bilimidir. Estetik zevk, gzellik ak, bir sanat eseri yaratmak istek ve iradesi

Lirer ruh haldir, yani btn ruh olaylarda olduu gibi bilinle bilinen birer olgudur.


16/127

ESTETK

9

Estetik, psikolojinin bir ksm saylabilir. Nasl ki mantk doru'ya, ahlk da hayra ait olaylarpsikolojiden ayrp ayrca inceliyorsa, estetik de, i hayatn gzellie ait btn olgularn, yakndanincelemek iin psikolojiden ayryor. Psikolojik estetik hakknda yaym yapanlar arasnda hususiyle,Fransz filozoflarndan Guyau Seailles ve talyan filozoflarndan Benedetto Croce zikre deer.Sorbonne profesrlerinden Henri Delacroix'nda Psychologie de l'art adl kymetli bir kitab vardr.Fakat hemen bir soru zihnimizi trmalyor; estetik, yaratan sanatnn psikolojisi ile mi, yoksa seyredenveya dinleyen amatrn psikolojisi ile mi urar?

Psikolojik estetik, bir deha ve icat psikolojisi midir, yoksa bir zevk ve hkm psikolojisi midir?

ok kere bu iki anlaytan biri kabul edilip dieri reddedilmitir. Bu hareket tarz hi de dorudeildir. nk sanat zarur olarak bir gzellik amatrdr. Ayn zamanda kendi eserinin ilk

seyircisi, ilk dinleyicisi, ilk yargc, ilk tenkitisidir. Dier taraftan amatr, bir sanat eserinin tekniinitakdir iin yani sanatnn almasn aka tasarlamak iin gerekli emei vermise o sanat eserihakknda ancak hkm verebilir.

Modern estetik sra ile birbirine ayrlamayacak ekilde balanm olan, sanatkrane hayatn bu ikiekline hitap eder.

SOSYOLOJK ESTETK

Toplumbilim insan toplumlarn, bu toplumlarn genel karakterlerini, tetkik eder. Baz dnrler,estetiin psikolojik ve ayn zamanda sosyal ve hususiyle sosyolojik ve tarih olmas lzm geldiini


17/127

ESTETK

10

dnyorlar. nk sanat eseri sosyal bir muhitin mahsuldr. Sanat ekillerinin ve hatta gzellikrneklerinin akn tarihte takip etmek lzmdr. Madama de Stael sanatlardan birini tekil edenedebiyat, bir toplumun ifadesi saymtr.

Fransz filozoflarndan Hippolyte Taine, Madam de Stael tarafndan yalnz edebiyat iin sylenilenfikri, btn sanatlara temil ediyor. Bu fikir, Sanat Felsefesi adl eserinin konusunu tekiletmektedir. Bir sanat eseri, o eseri yaratan sanatnn dier eserleriyleilgilidir. Sanat ise, bir gruptan,yani zamannn sanatlarn bir arada toplayan bir ekoldendir. Bir Shakspeare, bir Rubens mnzevideillerdir.. Ekol ise daha geni toplulua, onu iine alan topluma girer.

Bir sanat eserini, bir sanaty, bir sanatgrubunu anlamak iin bunlarn mensup olduklar zamanngelenek ve greneini, dn tarzn gz nne getirmelidir. nk: nsann fikir mahsulleri de

nihayet tabiatn mahsulleri gibi, iinde bulunduklar evre ile aklanr! (H. Taine, Philosophie del'art. c.l, s.10.)

Sanat eserinin douuna sebep olan artlar nelerdir? Taine sanat felsefesinde, bu artlar, rk, evreve andr, diyor. Irk insann doarken hayata beraber getirdii doutan ve soydan istidatlardr.

evre, iklim, toprak, besin, devaml siyas ve sosyal tekilt gibi doal ve sosyal hallerintoplumudur.

An, kazanlm hzdr. Her sanat neslinin kendisini takip eden nesil zerindeki tesiridir.


18/127

ESTETK

11

Bu kollektif amil, tabii s derecesinin her bitkiyi ayklad gibi her eseri ayklayan manev birs derecesi yaratr. Taine, Sanat Felsefesi'nde bu fikirleri yalnz uslamlama ile deil, tarihle de ispatediyor.

Irk, evre ve an ile sanat, Greklerin heykelciliini aklamaya alyor. Ayni metodu, dikkatedeer bir surette, talya rnesansnn ve Hollandann resim sanatna ve ngiliz edebiyatna uyguluyor.

Belirsiz ve kark rk kavramn bir yana brakrsak, phesiz ki sanat derin bir surette doal vesosyal evrenin tesiri altndadr. Sanat, aralarnda yaad insanlarn ahlki ve ilm fikirlerine, dinve sosyal inanlarna katlr. Zaruri olarak belli bir snf halka hitap eden sanat, anlalmamakkorkusuyla, eserlerinde, adalarnn duygularn, fikirlerini ifadeye bir mecburiyet duyar, devrinin

biliminden doan bir teknik kullanr. Bu bakmlardan, sanat sosyal evreye baldr.

Bununla beraber birok dnrler, bata Saint Beuve olmak zere, sanat eserinin yaratlndasanatnn kiiliini, yaratc kudretini, dehasn ihmal ettii iin Taine'i tenkit etmilerdir. Sanatnn,iinde yaad madd ve sosyal evrenin tesirinde kaldn inkr etmek mmkn deildir. EerRousseau on sekizinci yzylda doaca yerde, on dokuzuncu yzylda domu olsayd, elbet ki,yazm olduu eserlerden tamamyla farkleserler brakrd. Fakat insan ve eserlerini, hal ve artlarnkesin bir neticesi farz etmek tamamyla yanltr. Niin byk sanatlar daima az grlenyaratklardr? Bununla beraber bu sanatlarn hayat artlar, beraber yaadklar dier insanlarn hayat

artlarna benzer. Sanat felsefesinin savunduu tez doru olmu olsayd, mesel 17nci yzyln,hnerlerinin gelimesine o kadar iyi hazrlanm bir yer tekil eden Anvers ehrinde birok


19/127

ESTETK

12

Rubens'lerin kafileler halinde grlmesi gerekirdi. Hlbuki Rubens'in ekoln takip edenlerdenbiroklar adi eserlerden baka bir ey yaratmamlardr. Rnesansta evre, rk ve an, Romann,Floransann veya Venedikin sakinlerine ayni ruh ve fikr hayat nakettii halde ancak bir Rafael, birMikelani, bir Leonard, bir Titien kmtr. Bir Ingre'in Delacroix'n yannda varln naslaklayabiliriz?

Ayni fikir evresinde beraber yetimi iki karde olan Corneille'lerden niin yalnz biri yksek birair olmu, dieri basit bir kafiyeciden ibaret kalmtr?

Dehann meydana k nceden sezilmez, haber verilmez. Deha sahibi insan, ann o kadar azmahsuldr ki, daima bulunduu devrin ilerisinde yaar. Eserleri aknlk verir ve incitir. Deha y

bir yana braksak bile, sanatn bir devrin mahsul olduufikri doru deildir. Tersine sanat an m fi-

kir ve eilimlerine kar gelebilir. Duygulu bir ekilde sevgilinin akn terennm eden ve kutlayankane arklar orta zamanda meydana kyor ve Fransada uzun sal romantikler on dokuzuncuyzyln burjuvazisinde skandallar yapmtr.

Sosyal tesirler, sanat tarihinde her eyi aklamyor. Kiinin dncelerine, duygularna vetecrbelerine de bir yer ayrmak gerektir.


20/127

ESTETK

13

FZYOLOJK ESTETKok metafizik bulduu eski psikolojinin yerine pozitif bilimleri koymak isteyen Auguste Comte,

insan fikrini ele alp incelemek iin yalnz sosyolojiye deil, fizyolojiye yani organlarnfonksiyonlarndan bahseden bilime de bavuruyor.

Baz dnrler, estetiin her eyden nce fizyolojik olmas lzm geldiini dnmlerdir.Gzellik tenimize tesir ediyor, bize evvel ve hususiyle madd bir zevk veriyor. Ik titreimleriylemteessir olan gzve ses dalgalaryla mteessir olan kula inceleyerek bu zevkin sebeplerini aramaklzmdr.

On dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda ngilterede Grant Ailen, Almanyada fizyoloji bilginiHelmotz ve arkada Brcke, fizyolojik estetiin yaymcsdrlar.

Sanat, duyularn fizyolojisine balayarak, sanatn tekniine daha fazla aklk vermek istemilerdir.Bu estetii Fransada E. Veron temsil eylemiti. Auguste Comte'dan mlhem olan E. Veron btn

psikolojiyi ortadan kaldrmaktadr. -Kendisince- cidden ilm bir erevenin ierisine girmedii iin,sanatn manevi tesirlerini ihmal ediyor. Optik ve akustik'in k, renk ve seslere ve fizyolojiningrme ve iitme duyularnn yap ve alma tarzna ait keiflerini zetlemeyi ve organizmada, estetikhazzn sebebini aratrmay kendi kendisine ama edinmiti. Fizyolojik estetie ne diyeceiz? Deerinedir?

Estetik zevke karan fizik ve biyolojik verilere dikkati hakkiyle ekiyor. nce, heyecanda olduugibi, estetik heyecana dahi baz organik deiikliin refakat ettii dorudur.


21/127

ESTETK

14

Gzn ve kulan zevkleri iin de baz fizyolojik artlarn bulunduu hakikattir.

Ik ve glge, izgiler ve izgilerin oranlar, renkler ve karlkl tesirleri hakknda gzn optik vefizyolojisinin ressama retecei eylerden phe etmek hi kimsenin aklndan gemez. Fakat bu daaktr ki, bu maddi veriler estetik zevkin hepsini tekil etmez ve E. Veron tarafndan ihmal olunanmanevi tesirlerin ok nemli bir yeri vardr. Hususiyle, bu estetik konsepsiyonundan psikolojininkarlmas doru grlmemektedir. Fizyolojik artlar ne olursa olsun, sanatta yahut tabiatta, gzelliinverdii zevk ve haz her eyden evvel bir ruh halidir ve bu zevki herkes iinden tanr, evvel bilin vednyle inceler ve mtalaa edebilir ve etmelidir.

Estetiki iin nemli olan fizyoloji deildir. Organizmann ve bilincin mnasebetlerini dikkate alanpsiko-fizyolojidir. Estetik yalnz fizyolojik olamaz. Fakat psikolojik bir estetik, psiko-fizyolojiyi ihmaletmemelidir.

DENEYSEL ESTETKEstetie mmkn olduu kadar ilm bir aklk vermek isteyen baz dnrler, fizik ve biyo lojik

bilimlerin en verimli inceleme tarz olan deneyi onun alanna sokmak istediler. Deney, bilgintarafndan elde edilen veya deitirilen olaylar gzlemeden ibarettir.

En dikkate deer deneysel estetik, Alman bilgini Fechner'inkidir. Fechner, duyularmzn tamamyla

znel ve keyf olan iddetini, tamamyla nesnel ve kemm olan uyarmlaryla lmek iin, psiko -fizikdenilen deney ve istatistik metotlarn ileri srmt. Ayn suretle, ie ait olan estetik zevkin youn -


22/127

ESTETK

15

luunu da bu zevki bize veren eya zerinde yaplan deneylerle lmeye balad. Bu metoda deneyselestetik adn verdi. Fechner, deneylerini, basit eylerle ve orta bilgili bir zmrenin karsndayapyordu. Bu suretle, eyann zlnden doan zaruri oranlar ortaya kmaktan meneden, kiisel

veya anormal veya mstesna zevk zelliklerini ortadan kaldryordu.Her kiiye, deney test i olarak dzgn bir surette seilmi soyut dikdrtgenler gsteriyor ve

kendilerinden yalnz boyutlarn dikkate alarak uygulama alann dnmeksizin, onlarn uyandrdtercih silsilesini yazmalar isteniyordu. Deneysel estetiin en mhim prosedesi seim metodudur. Birgrup kiiye, eitli eya arasndan birini semeleri sylenir. Bu beenme, seme srasnda zerindedeney yaplan kiinin, bu ekillerin hatrlatacaklar eyay dnmemesi arttr. Mesel eer test olarakdrtgenler gsteriliyorsa, karsndakilerin, bu ekilleri beenecekleri zaman bu ekillerin

uygulanaca tablo, pencere, kart d vizit gibi eyleri dnmemeleri lzmdr.Bu metot sayesinde en hoa giden ekil seilmi olur. Bundan sonra tercihlerin ve redlerin bir

tablosu dzenlenir. Bu suretle yaplan istatistikler karenin az ok beenildiini ve bi raz uzun kareninbelirgin bir ekilde beenilmediini, ok uzun dikey drtgenler iin bir nefret duyulduunu vetercihlerin byk ksmnn Section d'or- altnkesim denilen 1 / 1,168 oranna dndn gsteriyor.'Seme metoduna, Fechner yapmetodunu da katyor. Baz kiilerden kolaylkla yapabilecekleri basit

bir ekil vastasyla kendilerine en gven verici grnen oran yapmalar isteniyor. Mesel

kendilerinden, en ahenkli grnen dikdrtgeni yapmalar yahut han bir kolunu izdikten sonra, ikincikolun kendilerine en ho grnen bir oranda izilmesi isteniyor.


23/127

ESTETK

16

Mesel, bir izgi: -

Buna dikey olarak ne uzunlukta bir izgi ekmeliyim ki -bence en ho grnen- bir ha meydanagelsin? Mesel u ha: +.

Bu iki metoda bir ncsn de katyorlar: Kullanlan eyann gzlemi metodu.

ekillerinden dolay, halkn tercih ederek alm olduklar eyann boyutlarllr. Kitap, mektupktlar v.s. gibi eyann boyutlarnn altn kesim oranna uygun olduu yaplan deneylerdenanlalmtr.

Dikkat edilirse grlr ki altn kesim orann gerekletiren dikdrtgende kk kenarn byeoran, byk kenarn her iki kenarn toplamna orandr. Baka deyile bu basitletirilmi ekilde azami

birlik, azami deiiklikle uyumutur. Kare, byk bir birlik gsterirse de hibir deiiklikgstermediinden dolay yeknesaklk ve irkinlik hsl olur. ok uzun dikdrtgen ise, ok deiiklikfakat az birlik gsterdiinden dolay ahenksizdir. Demek, deiiklikteki birliin belirsiz olarak sezii,grnte anlalmaz tercihlerimizin gizli sebebi oluyor.

Netice: Metafizik bir estetiin sezdii eyi, deneysel estetik vakalara dayanarak salam bir suretteispat etmi oluyor.

Bu metoda ne diyeceiz?Deneysel metotbir nevi estetik atomizm atomisme esthetique tekil ediyor. Bu estetik, sindirim

iini incelemek iin organlarmzn her oksijen ve azot atomunu tahlille ie bal-yan bir biyolojiyihatrlatmaktadr: Bilimlerin bugnk durumunda, bu noktadan hareket ederek, uzvun btnlyle var


24/127

ESTETK

17

olan midenin fonksiyonlarndan bahseden somut etde ermek imknszdr. Bununla beraber bubalangtaki kimyann faydas aktr ve phesiz ki gelecei zengindir. Fechner ve ondan sonrakilerimdiye kadar test olarak, dikdrtgen, gen,ha v.s. gibi sade ekillerden baka bir ey kullanmadlar.Bu metot bir sanat eserinin takdirinde kudretsizdir. nk basit bir halde hemen hibir sanat eseriolmad gibi, ksmlar biri-' birinden ayrld zaman da kymetini muhafaza eden bir sanat eseri

bulunmaz. Bu kymet atomlar estetik bilincin altna der. Fechner'in tarz, yalnz ortalama tercihlerimeydana karmaya yardm etmektedir. Yaplan deneyler, daima orta snfn karsnda yaplyor.Hlbuki sekin, bilgili bir zmre, bilgisiz bir insan ktlesine kar hakl olabilir. Stendhal, Wagner,Monet ilk aheserlerinin takdir edildiini ancak kk bir snf tarafndan grdler: aldanan toplumdu.zet olarak, deneysel metot faydaldr; fakat zaruri olarak, psikolojik ve tarih gzlemlerin canl ve

somut metotlarnamuhtatr.Bir tabloyu incelemek iin, pertavszdaima faydaldr, fakat yeter deildir. Deneysel estetiin engzel laboratuarlar gene atlyeler, sanatlarn alma salonlar, bibliyotekler, tiyatrolar vemzelerdir.

ESTETN METODU HAKKINDA SONUimdiye kadar sylemi olduklarmzdan u sor u kyor:

Estetik her eyden evvel psikolojik ve sosyolojik olmal ve tarihi daima yardmna armaldrPsikolojik estetik, fizyolojinin veriler (donnees) ini aa grmeyecektir ve mmkn olduu zaman


25/127

ESTETK

18

deneyler yapacaktr. Fakat yalnz bilincin dorudan doruya, i hayat tanyabileceiniunutmayacaktr. Sosyolojik ve tarih estetik, sanat eserini sosyal evresine yerletirecektir. Sanat vesanatlar tarihi hakknda bir dnme konusu olacaktr.

ESTETN KARAKTEREvvelce de sylediimiz gibi estetik, ruhbilim zerine kurulan mantk ve ahlk gibi ettlere

yaklar. Alman filozofu Wundt bu ettlere Normativ bilimler adn veriyor. nk bu bilimler,vakalar gzleyerek kanunlar karmakla yetinecekleri yerde kymetler ve kurullar kuruyorlar.

Estetik dahi normativ bir bilim adn alabilir mi? phesiz ki, estetik de kymetleri tarif ediyor,prensip olarak gzel in irkin e stn olduunu koyup kabul ediyor; aheserleri, adi, bayaeserlerden ayrt ediyor. e ait bir kuvvet bize bu eser gzeldir dedirtiyor.

Kant, i ve emee verilen emirleri tavsif iin. imperatif kelimesini kullanmaktadr. Vazife ona,bir kesin emir imperatif categoriqe olarak grnyor. Ayn manada, Schiiler, estetik bir emirdenbahsetmitir.

Btn bunlardan kan anlam udur:Sanat eseri yaratmak yahut gzellii takdir etmek iin estetik de kurallar verebiliyor mu?

Baz dnrler bunu dndler. Aka neviler ayryorlar ve her nevide sanatnn itaat etmesilzm gelen kanunlar tespit ediyorlar. Mesel, Boileau, iir Sanat adl eserinde trajedi iin birlik


26/127

ESTETK

19

kanununu koymutur. On dokuzuncu yzyln sonlarnda F. Brunetiere nesnel ve btn kiisel tercih -lerden soyut olmasn istedii dogmatik bir tenkitden bahsediyor. Gemiin ve yzylnn yazarlarn,ak kurallara gre muhakeme ediyordu.

Bununla beraber, sanat eserinin yaratlna ait deimez kurallarn bulunduuna itiraz edilebilir.Btn sanatlar iin kymeti olan genel kurallardan m bahsediliyor? Biraz sonra gzel i tarif etmeninne g ey olduunu reneceiz:bu byle olursa, sanatlara, gzeli nasl meydana getireceklerinisylemek daha g deil midir? stenilen yalnz bir sanat cinsine ait zel kurallar mdr? Bugn birokedebiyatlar, aka belli ve deimez cinslerin varln red ve inkr ediyorlar. Hakikati halde tarih,

bu kurallar uygulayan kymetsiz sanatlarn, bu kurallar bilmeyen veya ihmal eden dhilerineserlerine stn ve hatta eit eserler yarattklarn gstermiyor. Brunetiere'in dogmatik tenkidini,

Anatole France ve Jules Lematre izlenimci impressioniste tenkide karlyorlar. Tenkidci, incelediisanat eserlerinin, yalnz kendi ruhunda uyandrd duygular ifade eder. A. France, iyi tenkidci,aheserler arasnda ruhunun sergzetlerini anlatandr. diyor ve sonra ilve ediyor: Ne Kleopatra'nmekicilii, ne Saint Franois d'Assise'in efkati, ne Racine'in iiri, formllere indirgenemez.

Bu gr, kural taraftarlarnn grnden ok yasal grnyor. Fakat bununla beraber izlenimcitenkidcilerin hkm vermekten ve mahkm etmekten geri kalmadklar grlm ve grlmektedir. A.France tenkid makalelerinden bileik Edeb Hayat adl eserinde, (La Terre) ve (Le Reve) mna-sebetiyle Emile Zola'ya iddetle hcum etmitir. Jules Lematre adalar nda, Georges Ohnet'yeezici bir makale ayrmtr. Bylece, empresiyonistlerbile kymet farklarn tanyor ve iln ediyorlar.


27/127

ESTETK

20

Sonra, btn insanlarn sanat alannda yetkili olmadklarn teslim etmek lzm gelir. Kurallardzenlemeksizin bile kymet dereceleri kabul etmek zaruridir.

Bu kymet dereceleri nasl oluyor? Yetkili kimselerin anlamasyla... Belki bu anlamda estetikhakikatlerden, ahlk hakikatlerden bahsedildii gibi, bahsedilebilir. Estetii bilim saymak manaszdeildir. Kymet farklar tesis ettii iin, estetie aklayacamz anlamda normativ denilebilir.Yoksa sanatya yahut sanat tenkidcisine kurallar emrettii iin deil.

ESTETN AMACIBilimin -bu kelimenin genel anlamyla- iki amac vardr.

Evvel kuramsal ama: Bilim insan fikrinin zelliini tekil eden dzen ihtiyacn ve tecessstatmin eder.

Bilim gibi estetiin de kuramsal bir amac vardr. Estetik, insan sanatnn byk ibdalanna,yaratklarn ve eyann uyandrd duygulara dnen tecesss tatmin eder veya tatmin etmeye alr.

Birok genler sanat meselelerine hararetle katlyorlar, tutkuyla sarlyorlar.

Estetiin bir de klgn amac vardr. phesiz, estetiin sanatlar yaratacan zannetmekmanaszdr. nsanda alacak bir kabiliyet olan yaratc faaliyeti uyandrmaya o, tamamyla

iktidarszdr.


28/127

ESTETK

21

Eer estetik sanat yetitirmiyorsa, ok aktr ki, bir insan bu bilimden bahseden bir kitapamakszn da sanat olabilir. Bununla beraber estetik Schiller, Goethe, Edgar Poe, Baudelaire gibi

baz sanatlar iddetle ilgilendirmitir. Byk sanatlarn, sanatlar zerinde derinderin dndkleri

ve fikirlerini toplu bir halde ifade ettikleri de vakadr.Bir Leonardo da Vinci, bir Eugene Delacroix, bir Richard Wagner birer gerek estetikidir. Estetik

ne kfi, ne de zaruridir; fakat sanatya faydal olabilir, namuslu insana ahlk biliminin faydal olduugibi.

Dier bir grle estetik, souk tecritlerle ykl olmad, canl ve ekici olduu zaman insana,mzelere, konserlere gitmek, gezilere kmak, okumann sk sk temasyla bilgiyi geniletmekarzusunu verebilir.

Bylece, genileyensanat kltr, insanda gzellik zevkini btn ekilleriyle gelitirebilir. Sanatgzyle varln ve eyann orijinal ekiciliini takdir eden kimse, tabiata kar minnettardr. Bundan

baka estetik, asilce yaanm bir hayatn inceliini, kahramanca fedakrlklarn yksekliini, iyiliini,gzelliini de bize duyurabilir.


29/127

ESTETK

22

KNC BLM

SANAT

SANATIN TARFSanat kelimesi en genel anlamyla, bilginin ie uygulanmasn ifade eder. Bu bir vakadr ki, ih -

tiyalarn daha iyi bir surette tatmin iin insan zeksn, tabiat deitirmek ve tabii maddeleri faydalkonulara evirmek iin kullanr. Bacon'agre sanat tabiata ilve olunmu insan dr. Fakat faydaszolan ve biricik hedefi gzellik ihtiyacn tatmine yarayan konular yaratmak iin de insann zeksnkulland vakidir.

Bu mahsul dahi daha dar bir anlamda, sanat kelimesiyle ifade edilmektedir. Ressam, musikici, air,heykelci, mimar, birer sanatdr; gzettikleri ey gzel eserler yaratmaktr. Estetiin konusunu buikinci anlamda aldmz sanat ve sanatn konusunu da gzel tekil eder. Sanatda yaratc faaliyeti ve

bunun balca anlarn yakndan inceleyelim.


30/127

ESTETK

23

SANATIDA KARILIKSIZ ALGIAlg tabii halde ie, fayda gden (utilitaire) ie ynelmitir. nsan tanmak iin deil, faaliyette,

harekette bulunmak iin, eylemleriyle varln korumak ve gelimesini salamak iin organizmasntehdit eden tehlikelerden saknmak ve esasl ihtiyalarn tatmin iin alglar.

Bir yaratk, insan olsun hayvan olsun, nce kendisini amel olarak ilgilendiren bir ihtiyac, bireilimi tatmin eden eyi kavrar. Hlbuki zamann trl anlarnda ihtiya ayndr veya benzeridir. O

ihtiyac tatmin eden tek bir ey deil, fakat daima ayn snftan, ayn cinsten eylerdir. Fiil iin benzer-liklerin farklardan ok nemi vardr. Bir ot yiyen hayvan ilgilendiren, genel olarak otlar ve otlarnuygunluu ve ortak nitelikleridir. iddetli surette susayan bir insan iin lzm olaney, ne olursa olsuniecek bir ey bulmaktr. Anlamak istedii genel olarak iilen eydir.

D alg, her eyden evvel uygunluklarn, genel olanlarn algsdr. D algda kelimeler esasl bir roloynamaktadr.

Alglamak, ou zaman kendi kendimizle konumaktr. Kendi kendimizle konuarak, kendimizdendarda u veya bu eyin, kendimizde u veya bu ruh halinin varln anlarz.


31/127

ESTETK

24

Sanat tarafndan evrenin, i lemin karlksz algs ise bambakadr. Bergson'un dedii gibisanatda tabiat algy ihtiyaca balamasn unutmu tur. Tabiat asl saflnda, hayattan ayrlm birruh tarafndan alglanr.

te sanat, tabiat bylece karlksz bir surette idrak edince karlksz heyecanlarla uyumu budikkatli algya estetik gr denilir. Fayda gden alg benzerliklerin bir algs olduu halde, estetikgr esasen farklarn algsdr. Sanat her eyden evvel, varlklarn ve i hayatn orijinal, ferd, de-ien ve lml olan taraflarna ilgi gsterir. Btn heyecanl hale biraz hayret karr. Sanat, evrenindinmeyen yenilemesi karsnda her an gzleri kamam bir halde hayretler iindedir.

Nihayet, fayda gden alg skca dile bal olduu halde estetik gr, dilden derin bir suretteayrlr. Eyann varln anlamak iin kendi kendime konuabilirim; fakat airane ve deien

nanslardan zevk almak iin szlere hi de ihtiya duymam.Bylece, estetik gr derin bir surette fayda gden (utilitaire) algdan ayrlr. ou zaman, dahaiten bir karakter de alr.

Sanat idrak ettii varlklar ve eyaya sempati duyar. Sempati, bir dierinin sevinlerine aclarna,i hayatna katlmak iktidardr. Bu duygu nce ailede grnr. Ana efkati phesiz ki zgeciliinilkel bir eklidir. Sonra sempati, yaratklara, zmrelere, milletlere, insanla doru gittike geni ler.Hayvanlara, bitkilere, tabiatn btnmanzaralarna yaylr.

Sempatinin estetik grte esasl bir rol oynad fikri hususiyle Alman romantizminde ve ona balolan Einfhlung ekol denilen rda gelitirilmitir. Sorbonne profesrlerinden Victor Basch


32/127

ESTETK

25

tarafndan Franszcaya, auto-projection ve infusionkelimeleriyle tercme edilen bu almanca deyimi,Trkeye estetik kesimekelimeleriyle evirebiliriz. Einfhlung, nedir?

Bu soruya cevap vermek iin, einfhlung kuramnn Fransada en tannm temsilcisi olan ProfesrBasch'n u satrlarn okuyalm:

Almanca -sich einfhlen demek, d eyaya dalmak, onlara yanstmak, onlarda erimek,bakalarnn benliklerini benliimize gre yorumlamak, onlarn hareketlerini, jestlerini, duygu vedncelerini yaamak, kiilii olmayan eyay, en basit elerden tabiatn ve sanatn en yksekgrnlerine kadar, canlandrmak, ahslandrmak, bir dikeyle dorulmak, yatay bir izgiyleyaylmak, bir daireyle kendi zerimizde yuvarlanmak, ani ve keskin bir ritimle sramak, ar birkadansla oyalanmak, tiz bir sesle gerilmek ve titrek bir tnnetle yumuamak, bir bulutla kararmak,

rzgrla inlemek, bir kayayla sertlemek, bir rmakla akmak, kendimizi kendimiz olmayana yle bircmertlik ve yle bir hararetle vermek ki, estetik duyu mddetince verdiimizin hi farkndaolmamak, hakikaten izgi, ritim, ses, bulut, rzgr, kaya ve rmak olduumuzu zannetmek... (Basch;L'esthetique Allemande Contemporaine, S. 84-85 in (philo. AH. Cont.)

Einfhlung ekolnn iki byk temsilcisi olan Lipps ve Volkefe gre, einfhlung, iki yaratnduygu hayatnn bir sirayeti, bir kavumas, duyarlk yoluyla kiiliklerinin karlkl bir mbadelesidir.Estetik hayat evrensel bir ruh gdr.

Amiyane alg eyann yzeyinde durur; onlara nfuz edecei yerde onlardan uzaklar. Halbukiestetik sempati onlarn iine gmlr, nfuz eder, moi ve non-moi birleir, birlik olur. Yukar ki tahlil,


33/127

ESTETK

26

eer doru ise, insanlar hususiyle sanaty estetik istiraka gtren temayl hakknda bize derin birizah telkin edebilir. nsan her eyden -evvel tehlikeleri uzaklatrmakla, esasl ihtiyalarn salayporganizmasnn devamn tatmin etmekle urar. Fakat bunlar salaynca almasn karlksz

olarak sarf etmeye balar. Kendisinden kmaya, ruhi hayatn ile, bilgi ve sevgiyle geniletmeyealr. Ruhu ren bencilik duvarlar yklr. Aksiyonun zaruretleri ve bunlara bal olan fikiralkanlklar varlmz zorlamad zaman, evrensel hayatn zengin ve deien taraflarna serbestesempati duyabiliriz. O zaman, her eyin derin kardeliini duymaktan doan gz kamatrc bir neeyekendimizi terk ederiz. te bu, estetik heyecann en yksek eklidir.

SANATININ TAHAYYL

SANATIDA TAHAYYLSanat tabiat ve insanlk karsnda karlksz heyecanlar duyar. Bu heyecanlar onda birok

hatralar, hususiyle duyumlarn hatrasolan hayaller brakr, imgelem almaya balar.

Yaratc denilen gerek imgelem, gemiten alnan elerin yardmyla yeni bilin halleri yaratmakiktidardr, imgelem hibir zaman yoktan yaratmaz; hibir zaman yeni hller meydana getirmez. Kr

doan biri gze ait hayaller tekil edemedii gibi, sar olarak doan da, kulaa ait hayaller tekiledemez. Yaratc imgelem gerekte yaratc deil birletiricidir. mgelem vastasyla hayaller, hatralar,


34/127

ESTETK

27

hkim heyecann etrafnda toplanr. Heyecanl bir bala birleen bu hayal kafilesine tahayyl denilir.Sanat nce kendisini hayallerine brakan bir kimsedir. Tahayyl duygulu bir temin etrafnda teekkleder.

Sanatnn tahayyl konu denilen eyin etrafnda toplanr. Bir sanat tarafndan seilen konu, osanatdaki orijinal heyecanlarn, alkanlktan gelen tercihlerin yahut geici uralarn niteliini aakor.

Kendisini hayallerine terk eden sanatnn bilincinde her ekilden hayaller toplanr: grme, iitme,tatma, dokunma hayalleri; kiisel ve toplumsal -belli bir devirde bilimin, tarihin veya dinin btn

beyinlere soktuu- hayaller.

Sanat bu hayalleri geniletir yahut kltr. Batanbaa deitirir ve fantezisinin akna bal

tutar. Sanat bazen imgeleminin yapt iin farkndadr. Biraz sonra yaratc fantezinin naslteemmll almaya refakat ettiini greceiz. ok vakit de bu faaliyetin byk bir ksm sanatnn

bilincinin dnda geer. Sanat istemeksizin, yapsnn dahi farknda olmakszn eser bir nevi kuvvetlegeliir. Bazen nsel, bilinsiz bir almann verimi birdenbire bilincin yzeyine kar. Buna ilhamderler.

SANAT ESERNN YARATILII

Sanat kendisini hayallerine brakan bir kimsedir, dedik; fakat yalnz bu deildir. Sadecekendisinde gzel hayallerin gzelliini duyan bir kimseye hibir zaman sanat denilemez.


35/127

ESTETK

28

Hakik sanat bir yaratcdr. Sanat dikkatini eken ve sempatisini uyandran bu muazzam leminkac ve orijinal manzarasn tespit etmeyi, ebediletirmeyi arar. Onu bir tuval stnde izgi verenklerle, mermerde veya balkta ekillerle yahut kt zerinde notalar ve kelimelerle ifade etmeye

alr. Bylece hayatn bir ann yok olup gitmekten kurtarr. Sanat hlyasn yalnz kendisi iinmaddiletirmez, darlatmaz, onu dierlerine tebli etmeyi ister. Hayat karsnda duyduuheyecanlar, haz ve elemleri dier bilinlerde yaatmaya alr. Tahayyln dier insanlardayaatmak iin eser yaratr.

SANAT ESERLERNN YARATILII HAKKINDA KURAMLAR

Sanat eserinin yaratl estetikiler tarafndan deiik ekillerde halledilmi olan genel bir meseleortaya atyor: Sanat, ayr, ideal bir lem mi yaratmaldr? Yoksa tabiat taklit mi etmelidir? Birincifikir idealizmin, ikinci fikir realizmin fikridir.

DEALZMdealizme gre sanatn amac tabiat kopya etmek deil, fakat gerek leme stn olan bir ideali

ifade etmektir. dealizm eski bir inantr. Bu meslein en byk temsilcisi Efltun'dur. Efltun'un

kuramn nce akladmzdan tekrara lzum grmyoruz. icero, Orator adl kitabnda ayn temiyle aklyor: Phidias, bu byk sanat, Jpiter'in veyahut Minerva'nn bir heykelini yapt zaman


36/127

ESTETK

29

zel bir model seyretmiyor ve asla benzerlii ifade etmeyi aramyordu. Fakat zihninde, gzlerini ondanayrmad olgun bir gzellik rnei vard. Bu modeli taklit etmek iin harcad aba, sanatn ve elinievkediyordu. Phidias'm bu usuln Raphaelde dahi buluyoruz. Raphael, Castaglione'ye yazd bir

mektupta (Galatee) sini yaratt zaman gzel kadnlar az olduundan kendine mahsus bir fikri takipetmekte olduunu sylyordu.

Demek sanatnn amac grnmeyeni ideay ifade etmektir. nk yalnz Idea gzeldir.Mademki d eylerde bizi tesirinde brakan grnmeyendir, o halde grnmeyen d ekillerden,engellerden, ne kadar soyutlanrsa zerimizde o kadar etkili olur. Eer Apollon heykelinin ehresinde

bizi heyecanlandran ey, mermer ekiller ve renkler olmayp bu mermer ehrede ve renkte gizli olanruh ise, bu ruh bize ne kadar ak grnrse Apollon'un ehresi o nispette ak ve kesin bir tarzda ifade

olunacak ve o nispette bizde iddetli bir heyecan uyandracaktr. Bu inanca gre ekiller estetik heye -cana bir yardmc olmayp bir engeldir. ekillere ramen grnmeyen grnyor ve bizde tesirinigsteriyor. u halde eer ekiller ortadan kalkarsa Apollon'nun ruhunun benim ruhum zerinde dahaiddetli bir tesir yapmas daha tabiidir. Sonunda, mmkn olduu kadar ekilleri gidermek, silmekyahut mmkn olduukadar Idea'y daha iddetle canlandracak surette maddeden ayrmak idealizmdeesas kural oluyor. Eer plstik sanatlarda, ekillerden tamamyla vazgeilemiyorsa hi olmazsa oekilleri o kadar saydam yapmal ki, onlar unutulsun ve yalnz esas ve grnmeyen tesirinigstersin. Bu kural konulunca sanatta evvel tabii izgileri sadeletirmenin lzumuna varld. nk

izgilere daha derin bir aklk vermek ancak onlar sadeletirmek ve tabiattaki lzumsuz ayrntlardankurtarmakla mmkndr. Bu inanc eski musikide dahi buluruz. Bu musiki duru olmay dnr,


37/127

ESTETK

30

armoniden kaar ve sade bir melodiyle insann tabii duygularn mmkn olduu kadar aka ifadeeder. Resimde, Raphael ve David, musikide Gretry, edebiyatta Racine bu ekoldendir. zet olarak,tabiatta grdmz izgiler, renkler, ekiller daima ruhan seyrettiimiz Idea lara gre dzeltilir,

gzelletirilir.(Th. Jouffroy: Cours d'esthetigue, S. 256-266)Klsiklerin btn eserleri gzeldir: Raphael in yapm olduu madonalar birbirinden gzeldir.

Kelimeyi btn iddetiyle alrsak idealizmin savunulmas bugn mmkn deildir, istertranscendental, ister metafizikten soyut bir inantan karlm olsun, idealizm souk, itibar,yeknesak yahut bilmeceli ve hayat denilen cevherden pay olmayan eserler meydana getirmekten baka

bir ey yapmaz. Hususiyle idealizm belirsiz grnyor. Eserine balamadan evvel sanatnn, fikrinistne evirdii bu gzellik ideali nedir? dealistler bunu bize sylemiyorlar.

REALZMRealizme gre sanatta ideal tabiat kopya etmekten ibarettir. Bu meslekte sanat zellikten

uzaklayor, objektif bir inceleme konusu oluyor. Tourgenief'in deyiiyle, sanat ile eserleri arasndakigbek ba kesiliyor. Realistlere gre bir eseri az tabii, itibari ve yapma bulmak o eseri batrmakla

birdir. Onu hakik bulmak en byk takdirdir.

phesiz sanat realiteye dayanr; fakat realitenin taklidi deildir.

Eer katsurette aslna uygun olan taklidin sanatn amac olduu neticesine varm olsaydk (kesinolarak aslna uygun) taklit en gzel sanat eserlerini meydana getirirdi. Hlbukihakikatte mesele hi de


38/127

ESTETK

31

byledeildir. nk heykelcilikte mulj modelin eklini en kk, en ince noktasna kadar meydanakaran yoldur; bununla beraber iyi bir mulj iyi bir heykele hi phe yok eit olamaz.

Dier taraftan baka bir alanda, fotoraflk dz bir zemin zerinde izgilerle, renklerle mkemmel

ve yanlsz olarak, taklidi lzm gelen eyin evresini ve rneini meydana getirmek sanatdr.phesiz fotoraf, resim iin faydal bir yardmcdr ve baz defa bilgili ve zeki insanlar tarafndanzevke uygun olarak kullanlr; fakat ne olursa olsun fotoraf resimle kyaslamak kimsenin aklndangemez.

Nihayet son bir misal olarak unu da syleyeyim ki, sanatta en yksek amacn tam ve doru taklitolduu muhakkak olsayd, en mkemmel trajedi, en mkemmel komedi hangisi olurdu bilir misiniz?Cinayet mahkemesinde geen davalarn stenograf yas. Gerekten bu stenografyalarda btn szler ay-

nen bulunmaktadr. Bununla beraber aktr ki, bunlarda bazen tabii bir insan hali, bir duygu taknlbulunsa bile bu, kaba ve yapkan bir gangue ierisinde bulunan iyi bir maden paras gibidir. Bugang yazara baz bilgiler verebilir; ama .-kendisi bir sanat eseri deildir.

Belki fotoraf, mulj,stenografi mekanik prosedelerdir, makineleri meseleden dar brakmak vebir insan eserini bir insan eseriyle kyaslamak lzmdr gibi bir sz sarf olunabilir. u haldemodellerine mmkn olabildii kadar noktas noktasna uygun eserleri gzden geirelim.

Louvre mzesinde Denner'in bir tablosu vardr. Bu sanat pertevsizle alr ve bir portreyi ancak

drt senede yapard. Meydana getirmi olduu ehrelerde ne derinin izgileri, ne elmacklarn mermeriandran hemen hemen grlmez renkleri, ne burunzerinde serpilmi olan siyah noktalar, ne derinin


39/127

ESTETK

32

altnda ylan gibi uzanan mikroskobik damarlarn mavimtrak grn, ne iinde yakn eyannyansmalar bulunan gzlerin parlaklklar, hibir ey unutulmu deildir. nsan -bu portre karsndaaar ve ereveden dar km gibi duran ba karsnda gzlerine inanmaz olur. Byle bir baar ve

byle bir sabr asla grlmemitir. Fakat netice itibariyle Van Dyk'in geni bir eskisi, Denner'inportresinden yz defa daha kuvvetlidir ve ne resimde, ne de dier sanatlarda gz aldatc eserlerekymet verilmez. Tam taklidin sanatta ama olmadna daha kuvvetli ikinci bir delil de baz sanatlarn

bililtizam konularna uygun braklmam olmasdr.

Bu sanatlardan evvel heykelcilii anmak gerektir. Bir heykel her vakit tek bir renktedir ki bu datuncun yahut mermerin rengidir. Bundan baka gzler bebeksizdir. Hlbuki rengin bir, maneviifadenin hafifletilmi olmasdr ki heykelin gzelliini en yksek noktaya karr. nk taklidin sondereceye gtrm olduu benzer eserlere baknz. spanyann ve Napolinin klielerinde boyal ve

esvapl heykeller vardr: Bunlar hakik cppe giydirilmi, ile karan keilere uygun geldii gibiderileri sararm ve toprak rengi balam, kzgn damga vurulmaya mahkm olanlara lyk olduuzere elleri kanlar iinde kalm ve barlar delinmi azizlerdir. Bunlarn yan banda, ahanekyafetli, merasim tuvaletli, parlak ipekler giyinmi, balarnda talar, boyunlarnda kymetligerdanlklar ve ok gzel dantellarla sslenmi, vcutlar pembe, gzleri parlak ve gzbebekleri kzlyakuttan yaplm olan madonalar grlr.

Tam taklitte bu arya varmakla sanat zevk deil, nefret ve bazen da korku dourmu olur. ( H.

Taine: Philosophie de l'art. t. cilt, P. 23-25)

ESTETK


40/127

ESTETK

33

Halbuki tersine olarak talyan ekolnn en byk sanats olan Michel-Ange' dikkate alalm veaheserini, Floransada (Medicis) lerin mezar stnde bulunan drt mermer heykeli hatrlayalm.Uzanm olan ve kimi uyanmak zere, kimi uykuda bulunan o erkeklerde, hususiyle o kadnlarda,

vcudun ksmlar arasndaki oranlar gerek kiilerdeki oranlarn ayr deildir. Ne bir kyde, ne birelence yerinde, ne talyada, ne baka yerde, ne bugn, ne on altnc yzylda hi bir gerek erkek,hibir gerek kadn o byk adamn, mezarn tapmanda tehir etmi olduu o dnyadan nefret edenkahramanlara, o muazzam yapl mitsiz bakirelere benzemez. Michel-Ange bu rneklerini kendidehasnda ve kendi kalbinde bulmutur.

Yine edebiyatta, Flauberi, Goncourt'lar, Zola, realist meslekten olmakla beraber, hibir zamanrealitenin tam ve kesin bir taklidine gitmemilerdir.

Grlyor ki sanatta (ideal), tabiatta var olan ve tabiattan esere aynen geen bir ey deildir.Siegfried'deki ormann mrltlarnda kk aalarn sesini, yapraklarn hrtsn ve hakik birkuun terennmn tanyabilir misiniz? Honegger'in Pacific 'i lokomotifin dd ve grltsyle negibi bir benzerlik ve yaknlk gsterir? Bir serenat, klsik bir balet hangi gerei kopya etmektedir?Btn sanat (Conventionnel) dir. Dram iki perde arasndaki hakik vakalar ihmal eder ve bir mrdolduran olaylar iki veya saatlik bir zamana sktrr. Yine bir roman btn bir hayatn aksideildir. En kk ayrntlar sktla geitirmeyen, en basit hareketleri ve szleri uzattka uzatan birroman dayanlmaz bir eydir.

ESTETK


41/127

ESTETK

34

Romanc daima imleyerek hareket eder; bylece okuyucuyu yaratc faaliyete itirak ettirir. zetolarak, byk romanc, byk air tam zamannda susmasn bilen ve okuyucularn aire, romancyaevirmesini bilen kimsedir.

Sanat tabiatn tam ve uygun bir taklidine o kadar az mtemayildir ki, modern estetik, sanatn esaslkarakterlerinden birini sanat eserinin tabiattan ayrlmasnda isolation buluyor. Sanat eserinin baztaraflarn ihmal edip dier taraflarn geniletmekle, deitirmekle kalmyor, onu bir ereveyle, birsehpayla, bir perdeyle reel hayattan bilerek ayryor. (Tabiatn ancak kekeledii eyi sanat akasyler ve ona bararak: te sylemek istediin budur! der.

talya mzelerinde baz eski heykeller kaideler zerine konulmutur. Mze bekisi bunlar istediigibi evirir ve u veya bu ksm a koyarak dier baz ksmlar da glgede brakarak bunlar trl

ynlerden gsterir. Sanat da realite karsnda byle hareket eder. (Guyau-

L'art au point de vuesociologique. g. 80) Sanat tabiat aynen eserine koymaz; esere giren tabiat sanat tarafndangrlm, duyulmu, hatta dnlm bir tabiattr.

nsan tabiat taklit ettii zaman onu idealletirir, slba sokar. Sanat, hangi ekolden olursa olsun,igdyle reelin bir tarafn kefeder. Her sanat eseri gerekten baz zellikleri alr, baz zelikleri atar;daima soyutlatrarak, deitirerek hareket eder. D model, bir i modeldir.

Leonardo da Vinci'nin dedii gibi Resim denilen ey aklve anlama eseridir. Byk sanatnn

yalnz resim iin syledii bu sz btn sanat eserleri iin de sylenebilir.

ESTETK


42/127

ESTETK

35

Tabiat bir szlk kitabdr, bir kitap deildir. Sanat tabiat bir kitabn sabitelerinikopya eder gibikopya etmez. Baz yanllara dmemek iin bir szle bavurur gibi zaman zaman tabiata bavurur;tabiattan ald izgileri, renkleri o kadar sadeletirir, kuvvetlendirir, deitirir ve bozar ki, bazen selvi

boylu bir kzdan upuzun, ince, sska, irkin bir heykel meydana getirir. Edebiyatta da byledir. E.Zola'nn byk romanlar bile hakik hayatn bir kopyas olmaktan ok, deitirilmi bir eklidir. ZatenZola Sanat, tabiatn bir yaradl arasndan grndr. diyen tannm formlyle ar realizmdenuzaklamtr.

SANAT ve TELKNSanat tahayyln, dier insanlarda yaatmak iin bir eser yaratyor demitik. Acaba sanat

yaratt bir eser vastasyla duyduu karlksz heyecanlar ve o heyecanlarn ruhunda uyandrdgzel hayalleri dierlerine nasl nakledecektir? Nasl yapp da okuyuculara, dinleyicilere, seyircileretabiat karsnda duyduu karlksz istirak alamaldr?

Bunu, onlar fiil ve hareketten ayrarak ve faydaya dayanan alkanlklardan skerekyeni bir lemegtrmekle yapar. O yeni lemde, benliin ezici tahakkm diner. Birok estetikiler bu hali hypnosehline, uykunun durgun balangcna benzetiyorlar. Filozof Henri Bergson diyor ki:

Sanatn konusu, kiiliimizin faal yahut daha dorusu dayankl gcn uyutmaktan ve bizi,

bylece kendimize ilka olunan fikri meydana getirdiimiz ve ifade edilen duyguyu sempatiduyduumuz tam bir uyuma haline getirmekten ibarettir.

ESTETK


43/127

ESTETK

36

te sanat, byle telkinle tesirini gsterir. Telkin nedir? Telkin bir kimsenin baka birinde bilerekbaz haller uyandrmasna ve bu bakasnn da o halleri kabul ve iradesizce tekrar etmesine derler.Bergson, buna dair u dikkate deer mtalaadabulunuyor:

Sanatn prosedelerinde, uyku halini dourmak iin umumiyetle mracaat olunan prosedelerhafifletilmi, inceltilme ve bir nevi ruhaniyete erdirilmi ekilleriyle grlr.

pnotizmac, karsndakinin gzlerini hareketsiz ve parlak bir noktaya tespit ettirerek yahutdeimeyen bir hareketle mesel eliyle yzne yukardan aa, aadan yukar dokunarak ona tesireder. pnotizmaya tbi tutulan kimse, uyku v uyanklkla karmayan bir hale, suni uyku haline girer.C zaman, ipnotizmacnn btn telkinlerini kabul eder; kendisine telkin edilen hayalleri alg sanr.

Mimarlk ve heykelcilik bize yaratt eserlerin etkili hareketsizliiyle ve bir nevi ritimle -ekillerin

orants, ayn motiflerin tekerrr alglamak yetimizi ihtizaza getirir ve bizi gndelik hayatnalkanlklarndan sker- tesir icra eder. Resim, izgilerin hareketsizlii ve renklerin parlaklyladikkatimize hkim kesilir. Musiki de ritim ve usul mesure ile dikkatimizi sabit noktalar- arasndagtrp getirerek, duyumlarmzn ve fikirlerimizin tabii akna ara verir.

iir ve nesir de bize, ritimle tesir eder. Dzenli hareketleri* benliimizi okar ve kelimeler bizdehayaller, hayaller de duygular uyandrr. Sanatlarn bir birleimi olan tiyatro ayn su rette, telkinle etkiyapmaktadr. Sessizlii ve bazen karanla tesis ederek, btn parazit uyarmlar yok eder ve

saydm; usulleri kullanr: dekorun hareketsizlii ve parlakl, kostmlerin parlakl, jestlerinahengi, musikinin ve szn ritmi.

ESTETK


44/127

ESTETK

37

Bunun iindir ki bu sanat kuvvetli bir tesir elde ede.' Hakik bir felket karsnda sakin kalan birseyirci, suni olduunu bildii bir ey karsnda gzyalar dker. te bu gibi usulleri sanat, duyduuorijinal ruh hlini, seyirciye, dinleyiciye ve okuyucuya, telkine alr.

SANATININ ALIMASIimdi, dierlerine karlksz heyecanlar telkin iin eser yaratan sanatnn nasl altn yakndan

tahlil edelim. Bu mesele zerinde de eitli grler vardr. Mesel nl Fransz, airi Jean Racine,iirlerini yazmadan evvel plnlarn hazrlar ve: Faciam hazrdr, i bunu yazmaya kald. dermi.Bylece baz sanatlar konularn dimalarnda hazrladktan sonra onlar kda dktklerini, taakazdklarn, muambaya boyadklarn sylyorlar.

Ressam Theodore Rousseau, Tablo evvel beynimizde yaplm olmaldr: ressam onu tuvalzerinde dourtmaz, onu gizleyen rtleri srasyla kaldrr. derdi.

Baz estetikiler, tabiat karsnda duyulan heyecan, sanat eserinin tasarlan ile gereklemesini,ayr anlar olarak gsterirler. Genel olarak, sanat kendisine bir hayal yahut bir fikir ve hatta bazeneserin hepsine uyan belgisiz bir duygudan baka bir ey bulamaz. Birokayrntlar eserin yaratlmassrasnda gzkr. Yaratma ii devam ettike, tasavvur deiir. Tasarlanm eser, sanat altkadeiir. Bununla beraber,Alain'in yapt gibi pratiin, sanatkrane faaliyetin esas olduunu ve sa-

natda fikrin faydal bir surette ilk fra, kalem, eki darbesinden evvel ie karmadn iddiaetmek ok mbalaldr.

ESTETK


45/127

ESTETK

38

unu teslim etmelidir ki btn sanatlar bu noktada ayn tarzda hareket etmiyorlar. Fakat en okhallerde, sanat yaratlacak eserin toplu bir gryle ie balar ve bu sentetik tasarygerekletirmeye altka ayrntlar kefeder.

zet olarak, sanat balamadan evvel, eserinin birok hayallere geniletilebilen bir dinamikemasna sahiptir.

Dinamik ema denilen bu canl izlenim ve teessr, yaratlacak eserin deta bir nevi younlamzetidir. Sanatnn yarataca eser, ema denilen ve birok hayallere geniletilebilen bu btndedir.Sanat, ite byle bir emadan, bir taslaktan hareket ederek, bunu gerekletirip cisimletirerekhatralara iner.

u halde yaratma emas evvel hemen bir varsayma mlhem olmakla balayp, varsaymn

soruturulup gereklemesi sonra gelir. Binaenaleyh yaratma abas atlanlan faslay doldurmak veamac gerekletirerek vastalarn btn ksmlarn ve ayrntlarnbulmak iin yaplan bir teebbstrve yaratma gizli surette zengin olan bu soyut tasla somut eyler haline getirmekten ibarettir.Romanc, air, musikici v.s... btn yaratclarn hareket noktalar bu pek soyut tasardadr. Bu g ya-ratma cehtinde, sanat -eski estetikilerin varlndan bile phe etmedikleri- teknik mlhazalarlaurar. Mesel, ressamn almas, bir edebiyatnn da kelimelerle kendisi kadar ifade edebileceitemleri aklamaya inhisar etmemelidir. izgilere, renklere ve oranlarna pek esasl bir surette nemvermeli ve youn bir ekilde renkli olan tabiatn gzelliini duymaldr. Burada kullanlacak

ESTETK


46/127

ESTETK

39

malzemelerle olan mcadele, onlar hkm altna almak ve itaate getirmek iin harcanan aba birinciderecede nemlidir.

Bu mcadele iin sanatnn hazrlkl olmas lzmdr. Zanaatn (metier) ve bu zanaatn metotlarn

bilmesi zaruridir. Zanaat zaruridir, fakat phesiz yeter deildir. Zanaat, metot ve kurallara uygun,fakat souk ve kiisel olmayan eserlerin yaratlmasyla neticelenebilir.

Sanatnn, kendisine retilen zanaattan -baz gelenek kurallarna nem vermekle beraber- kiisel,canl bir teknik karmas ve mukavemet eden maddeye yaratc iradesinin damgasn basmaslzmdr. Maddeye kar alan bu mcadelede sanat, devrinin btn ihtiralarn -amel ve ilmihtiralar da dahil olmak zere- kullanr.

On beinci yzylda mesel yal boyann kefi resim sanatn birdenbire baka ekle sokuyor; if

kdnn yapm, gravrn geni bir surette genilemesine sebebiyet veriyor. Sanat ifade etmekistedii duygular, dnceleri ve hayalleri orijinal bir kalba aktmaya muvaffak olunca bir slpsahibi olur.

Btffon, pek hakl olarak slp insann kendisidir diyordu. Sanat eseri ayn zamanda hem fikir,hem duygu, hem de bu fikir ve heyecanlar ifade eden ekille kymet kazanr. Baz eserlerde eklin,

baz eserlerde de ifadenin stnln gren baz estetikiler artiste d'e.xpression ve artiste de formediye sanatlar iki dala ayrmak istemilerdir. Bu ayrma ancak ikinci derecede sanatlara uygundur.

Byk sanatlarda esas ve eklin tam bir ahenk tekil ettii grlmektedir.

ESTETK


47/127

ESTETK

40

talyan filozofu Benedetto-Croce'nia dedii gibi: ekil ve onun kapsad ey birbirinden ayrolarak estetik vasf kazanamaz; nk onlara estetik bir mahiyet veren hakikatte yalnz ikisinin

birbirine olan mnasebeti yani birliidir. (B. Croce: Breviaire d'esthetique, S. 46)

Sanatnn seziinde duygunun ve hayalin sentetik birlii vard. Bu, sanat eserinde tekrarbulunmaldr. Sanat gzellii, esas ve eklin, duygu ve hayalin kaynamasndan meydana gelmitir.Bu, itiraz gtrmez. Mermerin saydam sarl ve okayan scakl, modelin en kac, en inceduygularna k ve hayat verir. Bir ressam, ruhunun taze ve sevimli hayallerini yaratmak iin en tatlnanslar kullanr. Rubens'in kulland parlak ve sedefli, glen renkler, bu byk ressamn ounluklayapm olduu din tablolardan ok, lks, nee ve bayram sahnelerine daha uygun geliyor.

Racine, Phedre adl trajedisinde, kahramannn ruhunu yakan kanl tutkunun kudretini btn

iddetiyle duyurmak iin grltl, hararetli, kesik msralar oaltyor. nl Alman bestecisi R. -Wagner, Tristan ve Yseulde'n nc perdesinin preldnde Tristan'm, ifadesi kabil olmayanmitsizliini, yesini, dzgn bir ekilde ykselen uzun bir tiyers gamylaifade ediyor.

Btn bu misaller de gsteriyor ki esas (fond) ve ekil (forme) gzelliin ayrlmaz iki esidir.imdi sanatn bir tarifini yapabiliriz:

Sanat, gerek lemin yannda, hayallerden ve karlksz duygulardan birleik ideal bir lemyaratmak isteyen abadr.

ESTETK


48/127

41

K VE TOPLUM HAYATINDA SANATIN ROL

Sanat yalnz bir elence deildir. O, bir ka vastasdr. Bazen, manasz, skc grnen hayattankama vastas. Sanat yaratarak, amatr de yaratlandan haz alarak gnlk hayattan uzaklar.

mgelem, realiteye hayali kar getirir: sanat, dilediimiz gzel, tatl ryalar ruhumuza serperekbizi realiteden ayrr. O, iktidarmzda olan bir hlya ve rya kaynadr. Sevilen bir kitab okumak,ellerimizi piyanonun tularnda gezdirmek, bir camii ziyaret etmek, skc grnen fakat her an gzelgrnmesi lzm gelenhayat yeni ve eitli yapar.

Sanat, bir teselli, bir kurtulu, bir azattr. Schopenhauer'e gre hayat lnde bar yatmayan bir

susuzlukla yanan, inleyen gezgine sanat bir vahadr.Sanat, insan yalnz belirsiz skntdan ve belgin straptan kurtarmakla kalmaz; tkenmek bilmeyen

bir nee ve etaret bolluu getirir, getirebilir. Sanat bizi karlksz algya altrarak bencilikemberlerinden varlmz kurtarr ve ruhumuzda bir nevi zgecilik tesis eder. Sanat bize gzel bir su-rette nasl yaamak lzm geldiini retir ve yaamaya bir mana verir. Dar benliimize, byksanatlarn duygu ye fikirlerini alayarak benliimizi geniletir, tabiat ve insanlar sevdirir.

Sanatn yalnz kiisel hayatta deil, sosyal hayatta da nemli ve belki daha nemli bir rol vardr.

Kii bir toplum iinde ve ancak bir toplumla vardr. Yalnz, soyutlatrmayla kiisel ve sosyal hayatbirbirinden ayrabiliriz.

ESTETK


49/127

42

Sanat bir cemiyet ierisinde domutur. Sanat yalnz d lemi tasarlad zaman i hayatn ifadeetmez; kendi kiiliini ifade ettii zaman bile sosyal hayat ifade eder. nk sanat her insan gibitoplumun bir torandr, Bylece, sanatn telkin ettii heyecanlar zaruri olarak sosyal bir karakter ka -

zanr. Sosyoloji bakmndan sanat adl kitabnda Guyau tarafndan ele alman tez budur. En farkluurlarn kolayca kabul edebilecei hayaller ibda veya hisler ifade eden sanat, -menfaat ve eilimlerinok defa birbirine kar koyduu-bu uurlar birbirine yaklatrr.

phesiz sanat birok anlaamamazlklara sebebiyet verebilir. Bazen sosyal gruplar ve nesilleriiddetle ayrr.

Bataille d'Hernani buna gzel bir misal tekil eder. (Hernani, V. Hugo'nun Cromwel'in nszndeaklad esaslara gre kaleme ald ilk nemli sahne eseridir. 25 ubat 1830 da bu piyesin verilen

ilk temsilinde klsiklerle romantikler arasnda hakik bir mcadele olmutur. Buna Hernani savaderler.) Fakat birka yl sonra bu mcadele diner, ahenk kurulur ve zihn yaknlama gerekleir.

Vaktiyle iki kart eilimin temsilcileri olarak gsterilenHugo'yu veRacine'ibugn beraber seviyorve onlara hayran oluyoruz.

Sanat, ayrmaktan ok yaklatrr; o kudretli bir surette en knden en byne kadar trlsosyal grup yelerin* birletiren kuvvetlerden biridir. Bundan baka, sanat eseri mensup olduumilletin damgasn tar. Mill hayatn baz safhalarn ifade ederek ayn vatann yelerini birletirmeyeyardm eder. Fakat mill karakteri ne olabilirse olsun, sanat ayn vatann kiilerini birbirineyaklatrmakla yetinmez, tesiri snrlar geer.

ESTETK


50/127

43

Hugo'yu sevmek iin Fransz; Hfz' sevmek iin ranl; Fuzudi'yi sevmek iin Trk olmak zarurideildir. Hakik kltr mill olmaktan ok insanidir.

Bu suretle, byk sanat her milletin, her rkn sekinlerin: birbirine yaklatrr. Btn milletlerin,

btn rklarn insanlarn da birletirebilir. Sanat bir dildir; ruhlarn en derin, en grnmez kelerinianlatabilen duygulu bir dildir. Karlksz karakteri bakmndan, daima az ok ie evrilmi olanalelade dillere stndr: mill dillere de milletleraras karakteri bakmndan stndr.

Auguste Comte'un dedii gibi, sanat Btn trmzde anlalan biricik dil parasdr.

SANAT VE AHLKBununla beraber btn fikirler sanatn ahlk kymeti hakknda birlemi deildir. Sanatn ahlkla

olan mnasebeti meselesi birok defalar tartlmtr. Ahlk sanat tezine sanat sanat iindir tezi karkor.

AHLK SANATEn muhtelif devirlerde baz dnrler, sanatn ahlka bal olmas lzm geldiini ileri srp sa-

vunmulardr. Efltun, Kanunlarnda, aire devlete yaramayan her eyden saknmasn emir vemusique pure yasak ediyor; yalnz resm olarak kabul edilmi olan arklar kabul ediyor.

Musiki,Efltun'a gre devletin kalesi olmaldr.

ESTETK


51/127

44

Aristo, Siyaset* inde dahi yalnz ahlk bir musiki kabul ediyor ve dram sanatna ama olarak,tutkularn temizlenmesi ni gsteriyor.

Facia; zararsz hayallerle, iddetli heyecanlar, korku, merhamet ihtiyacn tketir. On sekizinci

yzylda Diderot yle yazyordu. Erdemi sevimli, dknl iren gstermek ve maskaralbelirtmek; ite kalemi, fray yahut makas ele alan her namuslu insann yapmas lzm gelen ey.

Sanat nedir adl kitabnda Rus edibi Tolstoy, din ve ahlk sanat anlayn aklyor. Ancak ayndevrin btn insanlarnda kamul olan, hayr ve erre ait dini duygunun iyi olduuna hkmettiiduygular naklediyorsa sanat iyidir. Evrensel sanat, deimez ve kesin bir i lye sahiptir: dinvicdan.

Bu dsturlar koyduktan sonra Tolstoy ar bir iddetle yzylmzn professionnel lerininsanatn mahkm ediyor.

Sanat bir meslein meram vastas olunca, en nemli ve kymetli sfat olan samimilik ok azalmve hemen kaybolmutur.

ada sanatn ehvani akna, iddial belgisizliine, sun karakterine ve din derinliin yokluunaserzenite bulunuyor. Hatta bu yzden yzyllarn yetitirdii en byk sanatlar mahkm ediyor.

Bu ahlk sanat tezinin kymeti nedir?

ine brnd duygunun asilliine ramen bu tez prensibinde bile tenkit edilir.Mnasebetleri nekadar sk olursa olsun gzel ve iyi birbirine karmaz. Nasl ki bilginin vazifesi hakikati

aramaksa sanatnn rol denilebilir ki vazifesi de, evvelce belli btn ahlk fikirlerin dnda,

ESTETK


52/127

45

gzellik yaratmaktr. Tarifinden bile anlalaca zere sanat ne bir propagandac, ne de bir vaizdir.Ahlk sanat tezi, mutlak bir anlamda, dourduu neticeler itibariyle birok tenkidi eker. Bu tez,

bazen dar fikirlilerin ahlkszlk sayd aheserlerin tahribini gerektirmitir.

Mesel on beinci yzylda, Floransada rahip Savonarolebinlerce sanat eserlerini yaktrmtr. Ondokuzuncu yzylda Madama Bovary'nin, Fleurs du MaZ'in (Madama Bovary, Gustave Flaubert'innl romandr. Fleurs du Mal, Charles Baudelaire'in edebiyat leminde devrim yapan ve derinyanklar uyandran iirlerden bileik aheseridir.) mahkmluu bu kabildendir. Ahlk sanat tezininverdii estetik hkmler bir ek hallerde bize adaletli ve akla yakn grnmyor.

Mnhasran ahlk bir sanat anlay, ahlkszlk olmamakla beraber ahlkla hibir mnasebetiolmayan birok konuyu atar.

Dorudan doruya ahlk fikirler koymay hedef tutan sanat eserleri ou zaman esef verici estetikbir aalktadr. Din kantikler, resm kantatlar, erdeme dair kasideler, erdemin mkafatlandrldnve dknln cezalandrldn gsteren romanlar, genel olarak acnacak bir adilik gstermektedir.Ahlk sanatn bu aal ok vakit samimi olmayndan gelir. Bu gibi eserleri meydana getirenlermevki ve para hrsyla hareket ediyorlar. Karlkszlktan, o esasl ahlk seciyeden mahrumdurlar.Samimi olmadklarndan dolay, ahlk denilen sanatlarn hedef tutacaklar ama yoktur.

ESTETK


53/127

46

SANAT N SANATAhlk sanat tezini, sanat iin sanat tezi karlar. Bu teze gre sanatn kendisinden baka amac

yoktur. Sanat faydaly, ahlklii dikkate almakszn kendisini gzellii yaratmaya vermitir.Bu tez, romantizmin muhalifleri olan Parnassien lerde [1865 tarihinde Th. Gautiernin bakanl

ve (Baudelaire), (Banville), (Lecomte de Lisle) gibi airlerin itirakiyle kurulmu olan edeb ekolemensup airlere verilen addr]ve The Gautier gibi ge kalm romantiklerde grlyor.

Gautier, sanatda btn sosyal ve ahlk eilimi mahkm ettikten sonra sanatn zerkliini istiyor:Biz sanatn zerkliine inanyoruz; sanat bizim iin vasta deil gayedir; kendisine gzelden baka birey teklif eden bir sanat bizim gzmzde bir sanat deildir. (L'artiste 14 Aralk 1857 intr.

D'apres une eitation de J.A.Farmer, Le mouvementesthetique et decadent en Angleterre, S.9)YineGautier (Mile de Maupin) adl tannm romannn nsznde alayl bir tarzda ayn tezi yle sa-vunuyor:

Gzel olan ey hayata zaruri deildir. iekler ortadan kaldrrsa dnya maddi olarak zarargrmez. Bununla beraber ieklerin olmamasna kim raz olur?

Gllerden vazgemektense patateslerden vazgemeyi tercih ederim ve dnyada lleleri karp dayerlerine algam dikecek tek bir kimse tasavvur edemem. Kadnlarn gzellii neye yarar? Musikinin,resmin faydas nedir? Mozart'Msy (Carrele)e ve Michel-Ange'beyaz hardaln bulucusuna tercihetmek deliliinde kim bulunur? Hakikatte ancak hibir eye yaramayan ey gzeldir. Faydal olan her

ESTETK


54/127

47

ey irkindir; nk bu baz ihtiyalarn ifadesidir ve insanlarn ihtiyalar ise zavall ve sakatbnyeleri gibi irentir.(Theauphile Gautier: Mademoiselle de Maupin; S. 35)

Maupassant dahi G. Flaubert hakkndaki incelemesinde:

Sosyal dzen ve kitaplar arasnda ortak hibir ey yoktur. zel bir fikre hizmet eden her kitap,artist bir kitap olmaktan uzaklar. diyor.

Ayn anlay Oscar Vilde'de ve bilhassa (Dorian Gray'in portresi) nin nsznde de gryoruz:

Bir kitap, hibir zaman ahlkl veya ahlksz deildir. yi veya fena yazlmtr.Sanat sanat iindir tezi doru, psikolojik bir esasa dayanyor: estetik heyecann orijinalitesi, gzel

in iyi ve faydal ile karmadnn gzlemi. Bununla beraber, sanat sanat iindir tezinin taraftarlar,

ahlkla sanatn tefrikinde son hadde varyorlar ve mbala ediyorlar. Sanat ve ahlk insanln ikikarakteristik vasfdr. Faal bir sentez olan insan bilinte, zarur olarak ikisi de birbirine yaklayorlar.Sanat ve ahlkn karlkl zerlii kabul edilse bile, ahlklikle artistik hayatn sk mnasebetlerinigzetmek lzmdr.

SANAT VE AHLK HAYATININ BRBRYLE OLAN MNASEBET

ESTETK


55/127

48

Evvel sanat ve ahlk, rezil ve mstehcen eserleri mahkm etmekte birleirler. nk bu eserlerde,sahte sanatlar, menfaat arzusuyla hayvani igdleri harekete getirmeyi aramaktadrlar.

O eserlerde, ne estetik karlkszlk, ne insan byklk vardr. Bundan baka, baz sanatlarn

ahlk kkl ou zaman estetik bir aalkla neticelenir. Tersine ahlk hayat, sanatda kymetlibir meziyet olabilir.

Ahlk lk bir realitedir: ahlk hayat bir vakadr: insanlar karlksz bir tecesssle seyredenkimse iin, seyri ve gzlemi byleyen bir vaka. nk insanlkta ve belki evrende, en esrarl, enheyecanl, en derin olan eyler,ahlklikte zetlenmitir.

Ahlk hayat anlamak ve onu, vaiz iin deil ifade iin ifadeye almak, devrinin en asil, enahlk, sosyal duygularn kendisinde duymak ve eserlerinde sembol haline getirmek; ite yalnz

gzellik akyla hareket eden byk sanatlarn birka bu vazifeyi byle yaptlar.Rembrandt, Bon Samaritain yahutPelerins d'Emmasadl tablolarn yapt zaman, Hristiyanln

ann ykselmeyi dnmemiti. Fakat dindar ve merhametli ruhunu eserlerine katmamazlkedemezdi. Tablolarnda grnen ruhu onlara emsalsiz bir derinlik vermitir. Beethoven dokuzuncusenfoniyi besteledii zaman, ahlkletirmeyi kendi kendisine teklif etmiyordu. Lkin hararetli ruhu,neenin en yksek ekillerini cokunluk haline getirdiinden, emsalsiz eserden lk bir rzgr gibigeiyor. Dokuzuncu senfoni aheserlerin en ahlksi ve en asilletirenidir.

Bu sanat anlayn Goethe, (Eckerman'la olan konumalar) nda u suretle zetler: air mutlakolarak bir sanat eseri yazm olsa bile, bu eser yine ahlk bir izlenim uyandrr: air, S ofokles kadar

ESTETK


56/127

49

yksek bir ruha sahipse ne isterse yapsn, yapaca tesir daima ahlk olacaktr. Corneille'den,kahramanlar yaratabilen bir kudret ykselmektedir.

Bylece, sanatlarn ahlk hayat, sanatlarnda en derin tesiri yapabilir.

Evvel sanat, basit bir vakit geirme saylsa bile, insanlar kaba vakit geirmelerden, hain veahmaka oyunlardan koruyabilir. Byk Fransz sosyologu Emile Durkheim'in yazd gibi:

Sanat oyunun asil bir eklidir; o, tesir ve faaliyetini insanlarn bo ve isiz zamanlarna kadaruzatarak bunlar kendine mahsus karakterle damgalayan bir ahlk rneidir.

nsan zevke muhtatr; sanatn karlksz seyrinde her neviden neelerle zevk duyan kimse, bayaehvetlerin ekiciliinden daha kolaylkla kurtulabilir. Sanat bizde dar hayatmzn kk olaylarna

balanmayan karlksz heyecanlan arttrr. Bizi, bencillikten ayrr, karlkszla -ki onsuz ahlk

hayat olmaz- hazrlar.Durkheim, ahlk hayatnda olduu gibi, sanat hayatnda da Daima kendi nefsinde toplanmamakihtiyacn ve bunu douran kabiliyetleri ve dar geni bir surette almak ve d hayatn benlie

szmasna imkn vererek onunla kendini unutuncaya kadar tekpara olmak, zeliklerinibuluyor.

Sanat, evvelce de dediimiz gibi, yeni duygular, yeni fikirler getirerek, dar hayatmz geniletir.Varlndan bile phe etmediimiz nee, elem, merhamet, kahramanlk nanslarn varlmza nfuzettirir.

ESTETK


57/127

50

nsan hayatn ve tabiatn btn safhalaryla bizi birletirebilir ve bizde yaratklara ve eyaya karderin bir sempati uyandrr. Her eyi anlamak, her eyi sevmek arzusunu uyandracak kadar kalbimizigeniletebilir.

te bu suretle, ahlk sanat tezini bir tarafa atarak, sanat sanat iindir prensibini kabul etsek bile,sanatkrane hayatla ahlk hayat sk bir surette birbirine yaklatrabiliriz.

ESTETK


58/127

51

NC BLM

SANATLAR

SANATTA BLM

Nasl ki bilim, bilimlerin bir bireimi ise, sanat da sanatlarn bir bireimidir. Her sanat, btn diersanatlardan farkldr. limler gibisanatlar da ihtisas kazanrlar. ou zaman almalarn bir sahayahasrederler. blm yalnz ekonomik hayatn deil, fakat fikr hayatn da byk bir vakasdr.Btn hallerde ayn nemi gsterir. Alkanlk kanunlarna gre, insan alkanlk kazand belli iidaha abuk ve daha iyi yapar. Bununla beraber ne bilimde ne de sanatta ihtisas son haddinevardrmamaldr.

Leonardo da Vinci, Michelangelo, Rnesans'n bu byk sanatlar, dehalarn eitli sanatlardagstermilerdir.

Sanatlar, birbirinden ne kadar farkl olurlarsa olsunlar, olgunlama srasnda, birbirine tesiryapmlardr. imi-fizik zmsel geometri gibi yeni bilimler nasl ki evvelce ayrlm bilimlerinyaklatrlmasndan domusa, baz sanatlar da, bamsz sanatlarn birlemesinden domulardr.Tiyatro, opera gibi...

ESTETK


59/127

52

Bunun iin lzm olan, insanln artistik faaliyeti hakknda genel bir kuram sahibi olmaktr. Bundamuvaffak olmak kanaat veren bir sanat tasnifine sahip olmakla mmkndr.

GZEL SANATLARIN TASNF

Hitap ettikleri duyulara ve eserlerinin zaman veya uzay erevelerinde yerletiklerine gre, gzelsanatlar ikiye ayrlrlar:

1Plstik sanatlar.2Fonetik sanatlar.

Plstik sanatlar grme duyusuna hitap eder: eserleri, hareketsiz ve yan yana duran (coexistents)elerden olumu olup uzayda yerlemitir. Bunlar daha ok haricdir.

1Plstik sanatlar unlardr: Mimarlk, heykelcilik, resim.

MimarlkMimarlk, btn sanatlar arasnda, tabiatn taklidine en az dayanan ve fizik kanunlarn sk

egemenlii altnda bulunan bir sanattr.

ESTETK


60/127

53

Mimarlk ar ktlelerin dengesi, yaplarn ksmlar arasndaki boyut ve mesafenin orantsyla birgzellik tesiri meydana getirir. Gzlerimiz nnde somutu, metaneti, devam, kuvveti canlandrr.Hayatn ihtizaz byk ktlesine yalnz dokunur geer. Mimari daha mlayim ve narin bir hayat ifade

etmek istedii zaman kendi amacndan uzaklam olur. Bitik-sel ekilleri ok yakndan taklit etmiolan eski (flamboyant) gotikte ve bugnk modern-style anlaynda bu uzaklama grlmektedir.Mimarinin kulland ta ve mermer gibi ar malzemeler ona muhtasar tesirlere" mnhasr kalmayemreder. Demir ve betonarme gibi baka neviden malzemeler mimariye yeni teknik imknlarsalamtr. zet olarak, hangi malzemeyi kullanrsa kullansn, hangi iklimin artlarna bal olursaolsun, mimari, devam ve metanet duygusunu telkine mecburdur.

Heykelcilik

Heykelcilik canl varlklarla urar; fakat yalnz ekillere (formes), eriliklere (contours) ve bun -lardan meydana gelen glgeve k kartlklarna nem verir, resim sahasna ait olan renkleri ortadankaldrr. Heykelcilikte ifade, portrede olduu gibi, ehrede toplanm deildir; btn bedende yaylmolarak grlr. Hegel'in deyiiyle gz olmayan heykel bize btn bedeniyle bakar gibidir.Heykelcilik, heykelin hibir ksmn iddetle ifade etmemelidir. Bedene ve ehreye yansyan eilimler,tutkular ve bu gibi geici olaylar bu sanatn dnda kalr. Heykelcilik, deimeyen, devam eden halleriifade eder. (Rodin)in hatas ekillerin kaynamasn ve gzlerden kan ifade etmekte esiz olan

resimle heykelcilii birbirine kartrmak olmutur.

ESTETK


61/127

54

Resim

Resim sanatnn esas eleri desen, form, kbuuunu kapsar. derdi. Desen ekillerin dilidir. De-

sen yapmak sadece konturlar meydana getirmek demek deildir. Ik ve renk, desen ve formdanayrlamaz; modle etmek, , aklk ve koyuluk younluklarna gre dzenlemek deil midir?Desinatr tahlil eder. Fakat bahsettiimiz halis desinatr, her eyden nce ekli douran arar.steyerek modelini btn k tesirinden uzak tutar ve onu hazrlayabildii en istikrarl aydnlkierisinde dikkate alr. Desen sadece bir figr nihayetlendiren bir izgi (trait) deildir, bu figrn

btn formlarnn ifadesi, modle plndr. Byk desinatrde kontur btn bunlardan faydalanr.

Desen, eyann plstik zmlenmesidir; desenin art phesiz ktr, fakat desen a has tesirleri

aramaz; rengi ekle balar. izgiyi en gizli dalgalanmalarnda takip etmek ve yaka lamak hususundadikkatli olan desinatr, hava ve grmez, onlar grmemeye bile gayret eder. Desinatrde, renkIngre'de, Holbein'da, Raffaello'da grld gibi parlak ve aksa da koloristteki gibi rengin hayatntekil eden ey onlarn renklerinde yoktur. nk koyu kymetlerin letirilmesi tamamyla bakadr.Desinatrde glgeler karartlm, koloristte ise aydnlatlmtr. Kymet kavram bizi resmin en nemlielerinden olan k ve renge gtryor.

Resimde desen ve forma nem veren sanatlar olduu gibi, k ve renge nem veren vekendilerine kolorist denilen sanatlar da vardr. Koloristlere gre resimde iki ey bahis konusudur;

ESTETK


62/127

55

evvel ana rengin yani sar, krmz, mavinin varl; sonra renklerin kymeti, yani renklerinkapsad aklk ve koyuluun miktar.

Kolorist, basit bir monokrom yalama resimde (Lavis) bile, koloristliini gsterir. En parlak renkleri

tayan bir tablo, renksiz olabilir. Bir renkte, mesel, bir meneke renginde, yalnz krmz ve mavimiktarn dikkate almamal, fakat onu gerek ak, gerek koyu birlie yaklatran aklk veya kuvvetmiktarn da dikkate almaldr. Eer bir Veronese'den veya Titien'den, coloris'lerindeki kymetlerin tamoran kaldrlrsa, iddetten ve azlktan mahrum, ahenksiz bir boya ynndan bakabir ey grlmez.Hakik ve tam koloristte, kymete ve ana renklere kar eit bir ilgi vardr; yani kymetlerden baka ma-haretle kullanlan ve ahenkli surette yan yana konulan ve bylece alacak bir kuvvet ve parlaklkkazanan (ton) lara kar bir ilgi vardr. yi boyamak (colorer) nanslar, ince ve zengin suretteyakalamak, onlar palet zerinde iyi semek ve tablo zerinde de tam oranlar iinde tertip etmek

demektir. Renkler zengin veya fakir nansl veya nanssz olabilir; palet snrl veya geni olabilir;bunlarn nemi yoktur. Bir Velasquez, tablosunda en hazin renklerle harikalar yaratr. nemi olan,ton'larn gzellii ve onlarn ahengidir. Hlbuki empresiyonistier tersine, kymetleri dikkatealmadklar, yalnz tonla uratklar iin biraz zayf resimler yapmlardr. Rengin hayatn tonlararasndaki ahenk ve karlkl nfuz oranlar tekil eder. Refle vastasyla, renk ak, yan yana bulunanobjeleri birletirir ve her birine btn dierlerinin varlklarndan bir eyler nakleder. Bylece hepsicanlanr ve ahenkli bir birlik kazanr: herhangi bir rengin mutlak bir kiilii olmamas bundandr.

nk boya, k demetlerinin meydana getirdii deiikliklere bir engel tekil etmez. Bylece herrenk, kendisini evreleyen eye gre(ton) unu deitirir. Byk kolorist, E. Delacroix diyor ki:

ESTETK


63/127

56

Bana sokaklarn amurunu veriniz, eer onu istediim gibi evrelemek imknn verirseniz, sizenefis renkli bir kadn vcudu yaparm.

Kolorist izgiyi inkr eder; izgi onun iin iki rengin hususiyle derin bir kaynamasndan baka bir

ey deildir; onun figrleri renkli ktlelerin ahenkli mcadelesiyle birbirlerini snrlarlar.u hakikati unutmamal ki; teknik vastalar altnda, onlara etkili olan kastlar, hariclemeyi hedeftutan duygular vardr. Btn bu vastalar, tek ve tesadf olarak gerekleseydi, netice hemen hiolurdu. Bu vastalara bir kymet veren, kompozisyondur; yani tertip ve tanzimdir. Teknii idare edenite sanatnn tasarsndan doan bu kompozisyondur.

2 Fonetik sanatlar iitme duyusuna hitap eder; eserleri zamanda geer, prensipleri teradf

(succession) tr; bu sanatlarda gzellik daha iseldir.

Fonetik sanatlar unlardr: Musiki, edebiyat.

Musiki

Musikinin esas eleri ritim, melodi ve armonidir.

Ritim, zamann duyguya uymak suretiyle organizasyonudur; ritim her eyden evvel kuvvetli vezayf, uzun ve ksa zamanlarn ayrlmasna dayanr. Kuvvetli zamanlarn tekrar, bir dzenle, bir

ESTETK


64/127

57

mezrle neticelenir. Bylece bir l yaratlm olur. Bundan baka, kuvvetli ve zayf zamanlarnbirbirini takibe dii, aralklarn algsnda deimeleri gerektirir; bylece ritim, dzene sarf edeceimizabay azaltarak ve dikkatimizi tespit ederek bizi sempati duymaya hazrlar; zamann ritimli akyladolmu bir halde, onun ykseli ve alallarn yaarz. Agogique, ritmik harekette meydana gelen,srat, arlk, bir dzye veya bir dzye olmayan kesintiler gibi deimelere verilen addr.

Armoni, aralarnda baz ilgiler (affinite) bulunan ve ayn zamanda duyulan seslerinkombinezonudur. Tek ses olmaz. Esas sesin etrafnda armonikleri devreder. Akor, seslerin kme ha-lindeki grnlerine derler.

Melodi, zannolunduu gibi notalarn artarda gelii, bir kmesi deildir. Melodi bir formdur, birfigrdr; tonalite, melodinin btn ksmlarnn esas bir notaya veya akora taallk ettiini ve bu artardagelii bu esas notann veya akorun sevk ve idare ettiini ifade eder. Tonique, notalarn karlkl fonk-siyonlarnn kymetlendirilmesinde bir balang noktas tekil eder.

Musikide cmle, geici durularla ayrlm olan melodik devrelerin artarda geliinden baka bir eydeildir. Musikinin ilk ii hareket halindeki seslerden ekiller kurmaktr. Bu ekiller, gam denilen vemusikinin esasn tekil eden belli aralkl ses dizilerinden meydana gelir. Musikinin de bir mantvardr. Bir senfoni bir mimariyi, isel bir yapy haizdir, oranlardan olumu organik bir btndr.Musiki formu ifadelidir.

Geometrik ekiller nasl matematik kavramlarn uzayda ifadesi ise, yine canl varlklarn ekilleri

nasl fonksiyonlarnn ifadesi ise, ylece fugue'n, sonatn, senfoninin trl ksmlar ancak mzikal

ESTETK


65/127

58

fikirlerle canlanrlar. Seslerin oyunuyla ifade ykl tannaniyet (sonorite) arasnda birok derecelervardr. ok muhtemeldir ki musiki evvel seslerin bir oyunu, sesten bir mimari, tezyini bir sanatolmakla balam ve olduka uzun bir zaman sonra derunilemitir.

Duygularla mzikal formlar arasnda derin yaknlk vard: seslerin artan veya azalan iddeti,ykseli ve d, aralklarn bykl, ritim ve deimeleri, neenin ve yesin, gerginliin vegevekliin btn nanslarn harikulade ifadeye muktedirdirler. Melodinin tonal ve duygunun lirik

birlii; duygunun safhalar ve mzikal cmlenin izdii inhinalar; hareke ve dinlenme; btn buestetik yap bizzat duygusal hayatmzn yapsdr.

Bu itibarla, musiki, hi olmazsa halis musiki olan senfonik musiki, d olaylar ifade edemez;duygunun konusunu ak olarak tasvir etmek musiki iin imknszdr. Bu ancak musiki ye sznkatlmasyla mmkn olur. u halde tasvir musikinin mmkn olmay bu sanatn kulland ifadevastas olan sesin belgisiz ve telkinkr zlnden geliyor.

Edebiyat

Edebiyatn teknii musikinin tekniinden daha karktr. Edebiyat, ruh hallerimizin kelimelerle,hususiyle telffuz edilen kelimelerle, yani seslerle ifadesidir. Faka: bu sanatta sesin, musikide olduugibi artk kendi kendine bir kymeti yoktur; onun kendine has gzellii, melodik veya armonik birsisteme girmek istidad, ikinci plna ekilir veya ses baka bir eyle anlar. Sesin ykseklii,

ESTETKi b 'i d (d ) idd i (i i ) b b l k bi fik i if d i l k


66/127

59

timbre'i, devam (duree) veya iddeti (intensite), btn bu eler ancak bir fikrin ifadesi olarak sanatkymetlerini kazanrlar. En hakik edebi gzel, manzum iirdir.

Manzum iirin mzikalitesi, nesirde olduu gibi-bir sesler sistemi halinde beraberce dikkate alnan

kelimelerin az ok zengin ve deiik ses kombinezonlaryla, matematik denecek bir tarzda llmez.Kulak iin ahenkli ne kadar msra vardrki ilk heceyle beraber snp giderler ve bilinte mzikaliteleridevam etmez. Kelimelerin psikolojik telkin kabiliyeti, ses mnasebetlerini dzenler. air, esrarl uygu(Correspondance)-lar duyulur klmak ister. Kelimeler, uyandrdklar belgisiz ve kark hatralarlaruhu heyecanlandrr. Fakat kelimelerin psikolojik kymetlerini ve kapsadklar gizli hayal (image) vearm (association) zenginliini ses kalitelerinden bamsz olarak dikkate almak mmkn deildir.

Dili ahenkli ve ifadeli bir ritme tabi tutmak, kelime zerinde alan sanatnn ilk abasdr. air,ruhunun lirik hareketlerini o hareketlerden doan belli bir ritimle ifade eder. air kendi duyarlnn

ihtizazn ya evvelce konulmu llerle uzlatrmaya alr yahut da evvelden var olan ritimlerenem vermeyerek yalnz heyecannn mezrne kulak verir ve duygusal temlerinin modeline greeserini yaratr

estetİk- suut kemal yetkin

Documents