eski turk edebiyatinda manzum serguzest-nameler

8/19/2019 Eski Turk Edebiyatinda Manzum Serguzest-nameler

1/673

ÇUKUROVA ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ

TÜRK D L VE EDEB YATI ANA B L M DALI

ESK TÜRK EDEB YATINDA MANZUM SERGÜZE#T-NÂMELER

Halûk GÖKALP

DOKTORA TEZ

ADANA/2006


2/673

ÇUKUROVA ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ

TÜRK D L VE EDEB YATI ANA B L M DALI

ESK TÜRK EDEB YATINDA MANZUM SERGÜZE#T-NÂMELER

Halûk GÖKALP

DANI#MAN: Prof. Dr. Mine MENG

DOKTORA TEZ

ADANA/2006


3/673

i

Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüü’ne

Bu çal#$ma jürimiz taraf #ndan Türk Dili ve Edebiyat# Ana Bilim Dal#nda

DOKTORA TEZ' olarak kabul edilmi$tir.

Ba$kan: Prof. Dr. Mine MENG' (Dan#$man)

Üye: Prof. Dr. Gönül AYAN

Üye: Prof. Dr. Hasan KAVRUK

Üye: Prof. Dr.' . Çetin DERD'YOK

Üye: Yard. Doç. Dr. Nuran YILMAZ

ONAY

Yukar #daki imzalar #n, ad# geçen ö retim elemanlar #na ait olduklar #n# onaylar #m.…./……/2006

Prof. Dr. Nihat KÜÇÜKSAVA* Enstitü Müdürü

Not: Bu tezde kullan#lan özgün ve ba$ka kaynaktan yap#lan bildiri$lerin, çizelge,$ekil ve fotoraflar #n kaynak gösterilmeden kullan#m#, 5846 Say#l# Fikir ve SanatEserleri Kanunu’ndaki hükümlere tabidir.


4/673

ii

ÖZETESK TÜRK EDEBYATINDA MANZUM SERGÜZE#T-NÂMELER

Halûk GÖKALP

Doktora Tezi, Türk Dili ve Edebiyat& Ana Bilim Dal&

Dan&'man: Prof. Dr. Mine MENG

Eylül 2006, XIII + 660 sayfa

Yüzlerce y#ll#k birikimin ürünü olan divan$iiri ele ald# # konular bak #m#ndançe$itlilik gösterir. Ancak, divan$iirine yönelik ara$t#rmalar, daha ziyade müstakil metinne$irleriyle s#n#rl# kalmaktad#r. Bu noktada farkl# metinlerin te$kil etti i tür

incelemelerinin önemi ortaya ç#kmaktad#r. *airlerin öz ya$am öyküleri ve hat#ralar #ndanibaret olan sergüze$t-nâmeler de söz konusu türlerden biridir.

Bu çal#$ma Eski Türk Edebiyat# ara$t#rmalar #nda yeterince incelenmeyensergüze$t-nâmeler üzerinedir. Çal#$mada ilk olarak sergüze$t-nâme türü kapsam#nagiren eserler belirlenmi$, türün çe$itli yönden öne ç#kan örnekleri biçim, içerik ve üslûpaç#s#ndan incelenmi$tir. Daha sonra ula$abildi imiz tüm örneklerinden hareketle türüngenel özellikleri ortaya konulmaya çal#$#lm#$t#r.

Çal#$mam#z sonucunda$airlerin öz ya$am öyküleri ve hat#ralar #n# konu edinen

sergüze$t-nâmelerin, bir tür te$kil edecek kadar yayg#n olarak kullan#ld# #n# gördük.Eserlerde anlat#lanlar #n büyük oranda gerçek ki$i, olay ve mekânlara dayal# olmas#,sergüze$t-nâmelerin divan$iirinin hayata aç#lan pencerelerinden biri olduunu ortayaç#karm#$t#r. Bununla birlikte sergüze$t-nâmelerde yer alan hâdiselerden hareketleOsmanl# toplumsal ya$am#n# ve Osmanl# bireyini tan#ma imkân# bulduk.

Anahtar Sözcükler: Sergüze$t-nâme, Sergüze$t, Otobiyografik Eserler, Öz

ya$am öyküsü, Mesnevi, Divan$iiri, Hat#ra.

ABSTRACTSERGÜZE#T-NÂMES IN CLASSCAL TURKISH LITERATURE


5/673

iii

Haluk GÖKALP

Doctoral Dissertation, The Turkish Language and Literature Department

Supervisor: Prof. Dr. Mine MENG

September 2006, XIII + 660 pages

Divan poetry with its hundres of years backround has some diversities in termsof handeled topics, however, investigations concerning the this poetry constraint mostlyseparate text publication. In this point, it is being important issue studying on genre thatis formed by different texts. Sergüze$t-nâmes which consist of poet’s autobiography andchronicles is one of the mentioned genre.

This investigation is on Sergüze$t-nâmes which is insufficiently handeled in OldTurkish Literature. First, it has been determined some works with in the context ofSergüze$t-nâme, then this genre has been analised with its distinct examples in terms ofform, theme and style. Sergüze$t-nâmes has been handeled with its general features byother samples we gained.

At the end of our work, we introduced that sergüze$t- nâmes which consists of poet’s autobiograpy and their chronicles have some rather widely used properties tomake a genre. The fact that topics held in these works mostly depends on real person,event and places has revealed that Sergüze$t-nâmes is a one of the way opened theworld of Divan poetry. By the way, inspired by events in Sergüze$t-nâmes, we got achance of meeting Ottoman person and life.

Key Words: Sergüze$t-nâme, Sergüze$t, autobiographic works, autobiography,Divan poetry, Choronicle.

ÖN SÖZDivan$iiri, $ekil ve konu bak #m#ndan çe$itlilik gösterir. Divan$airleri mesnevi,

kaside gibi farkl# naz#m $ekillerinden yararlanarak$iirlerine biçimsel zenginlik


6/673

iv

kazand#r #rken; ölüm, hastal#k, peygamber sevgisi, Allah’#n varl# # ve birli i, $ehirler,sava$lar, menk # beler vb. konular # i$leyerek $iirlerini içerik bak #m#ndanzenginle$tirmi$lerdir. Tüm bu çe$itlili e ra men yüzy#llar içinde ele al#nan konulargelene in bir parças# olmu$; öykünme, taklit ya da nazire yoluyla konu ve i$leni$

bak #m#ndan benzer eserler ortaya ç#km#$t#r. Eserler aras#ndaki benzerlikler,$iirlerin eleald#klar # konulara göre adland#r #lmalar #na ve ad# konulmam#$ kurallarla s#n#rlar #n#n belirlenmesine neden olmu$tur. Bu gün tür olarak adland#rd# #m#z bu konu gruplar #,divan $iirinin s#n#rlar #n#n belirlenmesinde, gelenein devaml#l#k ve de i$kenlikgösterdi i alanlar #n ortaya konulmas#nda ara$t#rmac#lar #n ba$l#ca hareket noktas#d#r.

Ça da$ bilim adam#n#n görevi e$yan#n tabiat#n# ke$fetmek ya da onu tasnifetmek ve sistemle$tirmektir. Türkoloji ara$t#rmac#lar # da bu düsturdan hareketleara$t#rmalar #n# edebî metinleri kar $#la$t#rmal# olarak incelemeye kayd#rm#$t#r. Bu

nedenle son y#llarda tür çal#$malar # h#z kazanmakta, kültürümüzün ba$l#ca miras# olandivan edebiyat#m#z da sistemli olarak incelenmeye çal#$#lmaktad#r. Gelinen noktadadivan edebiyat# ara$t#rmalar # ne$redilen metinlerin mukayeseli olarakde erlendirilmesine yönelmi$tir. Böylece edebî eserlerle ilgili yap#lan de erlendirmeler, bir ya da birkaç eserle s#n#rl# kalmay# p, eserlerin divan$iiri gelene indeki yeri salam bir $ekilde ortaya konulmaktad#r. Bu maksatla biz de divan$iirinde sergüze$t-nâmeolarak adland#r #lan otobiyografik eserleri ara$t#rmaya karar verdik.

De erli hocam Prof.Dr. Mine Mengi, sergüze$t-nâmeler üzerine bir çal#$ma

yapmam#z# önerdi inde, daha önce üzerinde yeterince çal#$#lmam#$ ve divan $iirininhayatla ba lar #n# bu kadar aç#k bir$ekilde ortaya koyacak bir konuda çal#$ma dü$üncesi, bizi son derece heyecanland#rm#$t#. Kar $#la$t# #m#z güçlüklere ramen dört senemüddetince bu heyecan#m#z# yitirmeden sürdürdük.

En do ru verileri elde etmek ad#na çal#$mam#z#n s#n#rlar #n# geni$ tutmam#z,örnek eserlerin say#s#n#n fazla olmas#, her eserin müstakil mesai gerektirmesi,zaman#m#z#n s#n#rl# olmas# ve ki$isel yetersizliimiz tezimizde eksik ve hatal# yönlerindo mas#na neden olmu$tur. Hata ve eksiklerimizi kabul edip “dâmen-i afv ile setr”edilmesini beklemeden, çal#$mam#z# olgunla$t#racak ele$tirileri sayg#yla kar $#lar #z.Kusurlar # $ahs#ma ait olan bu çal#$man#n do rular #, de erli hocam Prof. Dr. MineMengi’ye aittir. Çal#$mam s#ras#nda konunun tespitinden tezin tamamlanmas#na kadargeçen sürede öngörüsü ve tecrübeleriyle beni yönlendiren ve yard#mlar #n# esirgemeyende erli hocam Prof. Dr. Mine MENG' ’ye ve ba$ta Selma ATMACA olmak üzere emeigeçen herkese te$ekkürü bir borç bilirim.


7/673

v

Bu çal#$may# Ç.Ü. Ara$t#rma Fonu FEF2003D8 proje numaras#yladesteklemi$tir.

Halûk GÖKALP

Adana, 2006

Ç NDEK LERÖZET.......................................................................................................................... ABSTRACT................................................................................................................ ÖN SÖZ.................................................................................................................... KISALTMALAR ....................................................................................................X


8/673

vi

G R #..........................................................................................................................10.1.Çal#$man#n Tan#t#m#............................................................................................... 1 0.1.1.Kapsam ............................................................................................................... 1 0.1.2.Amaç................................................................................................................... 1 0.1.3. Yöntem .............................................................................................................. 2 0.2.Eski Türk Edebiyat#nda Manzum Sergüze$t-nâmeler.............................................. 5 0.2.1.Sergüze$t-nâmelerin S#n#rlar # ve Adland#r #lmas#.................................................. 5 0.2.2.Sergüze$t-nâmelerin Tasnifi ................................................................................7 0.2.2.1.Kurmaca Sergüze$t-nâmeler………….......................................................….. .70.2.2.2. Hat#ralar ...........................................................................................................80.2.2.2.1.*airlerin Hayat Hikâyelerini Ele Alan Sergüze$t-nâmeler: .............................80.2.2.2.2. Bir Dönemi Ya Da Bir Hâdiseyi Ele Alan Sergüze$t-nâmeler ........................90.2.3. Sergüze$t-nâmelerin Dier Türlerle ve Eserlerle' li$kileri ................................... 9 0.2.4.Eski Türk Edebiyat#nda Manzum Sergüze$t-nâmelerin Tan#t#m#........................ 16 0.2.4.1. Firkat-nâme-i Halilî ........................................................................................170.2.4.2. Der Beyân-# Me$akkat-i Sefer ü Zarûret ü Mülâzemet ....................................180.2.4.3. Heves-nâme....................................................................................................180.2.4.4. Hecr-nâme......................................................................................................190.2.4.5. Hâl-nâme-i Sevâdî ..........................................................................................200.2.4.6. Kitâb-# Sergüze$t-i Zaifî .................................................................................210.2.4.7. Sergüze$t-i Esîrî-i Malta .................................................................................220.2.4.8. Gül$en-i Niyâz................................................................................................220.2.4.9. Makâlât-# Varvarî Ali .....................................................................................230.2.4.10. Nevhatü’l-‘U$$âk..........................................................................................240.2.4.11. Sergüze$t-nâme-i Fakîr Be-‘Azîmet-i Tokat..................................................250.2.4.12. Sergüze$t-nâme-i Kâtib Osmân.....................................................................260.2.4.13. Hasb-# Hâl-i Hod (Kânî) ...............................................................................260.2.4.14. Defter-i ‘A$k ................................................................................................270.2.4.15. Mihnet-Ke$ân ...............................................................................................280.2.4.16. Sernüvi$t-nâme-i ‘Âcizî ................................................................................290.2.4.17. Sergüze$t-i Hakîr-i Pür-Taksîr Mîr Ali R #za El-' stolçevî...............................290.2.4.18. Sergüze$t-nâme-i Zihnî .................................................................................300.2.4.19. Efsâne-i ‘' bret..................................................... ......................................... .31

B R NC BÖLÜM.................................................................................................... 33SERGÜZE#T-NÂME NCELEMELER ............................................................... 33

1.1.Firkat-nâme........................................................................................................ 331.1.1.Biçim .................................................................................................................331.1.2.'çerik..................................................................................................................351.1.2.1.Konu ...............................................................................................................35

1.1.2.2.Ki$iler .............................................................................................................391.1.2.2.1.Halilî ............................................................................................................391.1.2.2.2.Sevgili ..........................................................................................................431.1.2.2.3.Dier Ki$iler.................................................................................................491.1.2.3.Mekân .............................................................................................................531.1.2.3.1.Kapal#Mekânlar ...........................................................................................531.1.2.3.2.Aç#k Mekânlar..............................................................................................541.1.2.4.Zaman .............................................................................................................551.1.2.5.Tarih ve Toplum..............................................................................................56


9/673

vii

1.1.2.6.Eserin Yaz#l#$ Nedeni ve Mesajlar #..................................................................571.1.3.Üslûp..................................................................................................................641.1.3.1.Anlat#m Teknikleri ..........................................................................................641.1.3.1.1.Tasvir ...........................................................................................................641.1.3.1.2.Özetleme ......................................................................................................671.1.3.1.3.Sahneleme ....................................................................................................681.1.3.1.4.Diyalog/Monolog/'çmonolog........................................................................701.1.3.1.5.Mektup .........................................................................................................731.1.3.2. Bak #$ Aç#s# ve Anlat#c#...................................................................................741.1.3.3.Ele$tirel Anlat#m..............................................................................................771.1.3.4.Dil ...................................................................................................................781.1.3.5.Edebî Sanatlar .................................................................................................811.1.4.Sonuç .................................................................................................................82

1.2.Heves-nâme………………………………………………………………………...831.2.1.Biçim .................................................................................................................831.1.2.'çerik..................................................................................................................871.2.2.1.Konu ...............................................................................................................871.2.2.2.Ki$iler .............................................................................................................951.2.2.2.1.Tâcî-zâde Cafer Çelebi .................................................................................951.2.2.2.2.Sevgili ........................................................................................................1041.2.2.2.3. Ara Bulucu Kad#n (‘Acûz).........................................................................1091.2.2.2.4.Vefal# Dost (Yâr-# Vefâdâr) ........................................................................1131.2.2.2.5.Dier Ki$iler...............................................................................................1141.2.2.3.Mekân ...........................................................................................................1161.2.2.3.1.Kapal#Mekânlar .........................................................................................1181.2.2.3.2.Aç#k Mekânlar............................................................................................1221.2.2.4.Zaman ...........................................................................................................1231.2.2.5.Tarih ve Toplum............................................................................................1251.2.2.6.Eserin Yaz#l#$ Nedeni ve Mesajlar #................................................................1281.2.3.Üslûp................................................................................................................1351.2.3.1.Anlat#m Teknikleri ........................................................................................1351.2.3.1.1.Tasvir .........................................................................................................1351.2.3.1.2.Özetleme ....................................................................................................1421.2.3.1.3.Sahneleme ..................................................................................................1441.2.3.1.4.Diyalog/Monolog/'ç Monolog ....................................................................1461.2.3.1.5.Montaj........................................................................................................1501.2.3.1.6.Mektup .......................................................................................................1511.2.3.2. Bak #$ Aç#s# ve Anlat#c#.................................................................................1541.2.3.3.Ele$tirel Anlat#m............................................................................................1561.2.3.4.Dil .................................................................................................................159

1.2.3.5.Edebî Sanatlar ...............................................................................................1621.2.4.Sonuç ...............................................................................................................164

1.3.Hecr-nâme (Hazân-nâme).............................................................................. 1671.3.1.Biçim ...............................................................................................................1671.3.2.'çerik................................................................................................................1691.3.2.1.Konu .............................................................................................................1691.3.2.2.Ki$iler ...........................................................................................................1711.3.2.2.1.Bursal# Celilî ..............................................................................................171


10/673

viii

1.3.2.2.2.Sevgili (H#zr)..............................................................................................1741.3.2.2.3.Refîk-i*efîk-i Yârân ..................................................................................1761.3.2.2.4.Dier Ki$iler...............................................................................................1771.3.2.3.Mekân ...........................................................................................................1781.3.2.4.Zaman ...........................................................................................................1791.3.2.5.Tarih ve Toplum............................................................................................1801.3.2.6.Eserin Yaz#l#$ Nedeni ve Mesajlar #................................................................1801.3.3.Üslûp................................................................................................................1831.3.3.1.Anlat#m Teknikleri ........................................................................................1831.3.3.1.1.Tasvir .........................................................................................................1831.3.3.1.2.Özetleme ....................................................................................................1871.3.3.1.3.Sahneleme ..................................................................................................1871.3.3.1.4.Diyalog/'ç Monolog...................................................................................1881.3.3.1.5.Mektup .......................................................................................................1901.3.3.2. Bak #$ Aç#s# ve Anlat#c#.................................................................................1921.3.3.3.Dil .................................................................................................................1931.3.3.4.Edebî Sanatlar ...............................................................................................1941.3.4.Sonuç ...............................................................................................................1951.4.Kitâb-& Sergüze' t-i Zaîfî................................................................................... 1971.4.1.Biçim ...............................................................................................................1971.4.2.'çerik................................................................................................................2001.4.2.1.Konu .............................................................................................................2001.4.2.2.Ki$iler ...........................................................................................................2061.4.2.2.1.Zaifî............................................................................................................2061.4.2.2.2.Dier Ki$iler...............................................................................................2091.4.2.3.Mekân ...........................................................................................................2111.4.2.3.1.Kapal#Mekânlar .........................................................................................2111.4.2.3.2.Aç#k Mekânlar............................................................................................2121.4.2.4.Zaman ...........................................................................................................2131.4.2.5.Tarih ve Toplum............................................................................................2151.4.2.6.Eserin Yaz#l#$ Nedeni ve Mesajlar #................................................................2181.4.3.Üslûp................................................................................................................2211.4.3.1.Anlat#m Teknikleri ........................................................................................2211.4.3.1.1.Tasvir .........................................................................................................2211.4.3.1.2.Özetleme ....................................................................................................2261.4.3.1.3.Sahneleme ..................................................................................................2261.4.3.1.4.Diyalog/Monolog/'çmonolog......................................................................2271.4.3.1.5.Montaj........................................................................................................2301.4.3.1.6.Mektup .......................................................................................................2341.4.3.2.Bak #$ Aç#s# ve Anlat#c#..................................................................................2351.4.3.3.Ele$tirel Anlat#m............................................................................................237

1.4.3.4.Dil .................................................................................................................2391.4.3.5.Edebî Sanatlar ...............................................................................................2411.4.5.Sonuç ...............................................................................................................243

1.5.Makâlât -& Varvarî Ali...................................................................................... 2451.5.1.Biçim ...............................................................................................................2451.5.2.'çerik................................................................................................................2471.5.2.1.Konu .............................................................................................................2471.5.2.2.Ki$iler ...........................................................................................................250


11/673

ix

1.5.2.2.1.Varvarî Ali Pa$a .........................................................................................2501.5.2.2.2.Dier Ki$iler...............................................................................................2551.5.2.3.Mekân ...........................................................................................................2581.5.2.2.1.Kapal#Mekânlar .........................................................................................2581.5.2.3.2.Aç#k Mekânlar............................................................................................2581.5.2.4.Zaman ...........................................................................................................2601.5.2.5.Tarih ve Toplum............................................................................................2621.5.2.6.Eserin Yaz#l#$ Nedeni ve Mesajlar #................................................................2661.5.3.Üslûp................................................................................................................2671.5.3.1.Anlat#m Teknikleri ........................................................................................2671.5.3.1.1.Tasvir .........................................................................................................2671.5.3.1.2. Özetleme ...................................................................................................2691.5.3.1.3. Sahneleme .................................................................................................2711.5.3.1.4.Diyalog.......................................................................................................2721.5.3.3. Bak #$ Aç#s# ve Anlat#c#.................................................................................2721.5.3.2.Dil .................................................................................................................2741.5.3.3.Edebî Sanatlar ...............................................................................................2751.5.4. Sonuç..............................................................................................................278

1.6.Nevhatü’l-‘U'' âk .............................................................................................. 2781.6.1.Biçim ...............................................................................................................2781.6.2.'çerik................................................................................................................2821.6.2.1.Konu .............................................................................................................2821.6.2.2.Ki$iler ...........................................................................................................2931.6.2.2.1.Dâî .............................................................................................................2931.6.2.2.2.Sevgili (Mehmet)........................................................................................3001.6.2.2.3.Dâî’nin E$i .................................................................................................3051.6.2.2.4.Dier Ki$iler...............................................................................................3091.6.2.3.Mekân: ..........................................................................................................3111.6.2.3.1.Kapal#Mekânlar .........................................................................................3111.6.2.3.2.Aç#k Mekânlar............................................................................................3131.6.2.4.Zaman ...........................................................................................................3141.6.2.5.Tarih ve Toplum............................................................................................3171.6.2.6.Eserin Yaz#l#$ Nedeni ve Mesajlar #................................................................3181.6.3.Üslûp................................................................................................................3291.6.3.1.Anlat#m Teknikleri ........................................................................................3291.6.3.1.1.Tasvir .........................................................................................................3291.6.3.1.2.Özetleme ....................................................................................................3341.6.3.1.3.Sahneleme ..................................................................................................3351.6.3.1.4.Diyalog/Monolog/'ç Monolog ....................................................................3361.6.3.1.5.Montaj........................................................................................................341

1.6.3.2. Bak #$ Aç#s# ve Anlat#c#.................................................................................3421.6.3.3.Ele$tirel Anlat#m............................................................................................3451.6.3.4.Dil .................................................................................................................3471.6.3.5.Edebî Sanatlar ...............................................................................................3491.6.4.Sonuç ...............................................................................................................351

1.7.Sergüze' t-nâme-i Fakîr Be-Azîmet-i Tokat..................................................... 3521.7.1.Biçim ...............................................................................................................3521.7.2.'çerik................................................................................................................354


12/673

x

1.7.2.1.Konu .............................................................................................................3541.7. 2.2.Ki$iler ..........................................................................................................3561.7.2.2.1.Bursal# Beli ...............................................................................................3561.7.2.2.2.Delikanl#.....................................................................................................3611.7.2.2.3.Dier Ki$iler:..............................................................................................3621.7.2.3.Mekân: ..........................................................................................................3631.7.2.3.1.Kapal#Mekânlar .........................................................................................3631.7.2.3.2.Aç#k Mekânlar............................................................................................3631.7.2.4.Zaman ...........................................................................................................3641.7.2.5.Tarih ve Toplum............................................................................................3651.7.2.6. Eserin Yaz#l#$ Nedeni ve Mesajlar #...............................................................3661.7.3.Üslûp................................................................................................................3681.7.3.1.Anlat#m Teknikleri ........................................................................................3681.7.3.1.1.Tasvir .........................................................................................................3681.7.3.1.2.Özetleme ....................................................................................................3691.7.3.1.3.Sahneleme ..................................................................................................3701.7.3.1.4. Diyalog / Monolog /'ç Monolog................................................................3721.7.3.2. Bak #$ Aç#s# ve Anlat#c#.................................................................................3721.7.3.3.Dil .................................................................................................................3751.7.3.4.Edebî Sanatlar ...............................................................................................3761.7.4.Sonuç ...............................................................................................................378

1.8. Sergüze' t-nâme-i Kâtib ‘Osmân..................................................................... 3791.8.1.Biçim ...............................................................................................................3791.8.2.'çerik............................................................................................................... 3801.8.2.1.Konu .............................................................................................................3801.8.2.2.Ki$iler ...........................................................................................................3851.8.2.2.1.Kâtip Osman...............................................................................................3851.8.2.2.2.Dier Ki$iler...............................................................................................3891.8.2.3.Mekân ...........................................................................................................3981.8.2.3.1.Kapal#Mekânlar .........................................................................................3991.8.2.3.2.Aç#k Mekânlar............................................................................................4001.8.2.4.Zaman ...........................................................................................................4021.8.2.5.Tarih ve Toplum............................................................................................4041.8.2.6.Eserin Yaz#l#$ Nedeni ve Mesajlar #................................................................4101.8.3.Üslûp................................................................................................................4131.8.3.1.Anlat#m Teknikleri ........................................................................................4131.8.3.1.1.Tasvir .........................................................................................................4131.8.3.1.2.Özetleme ....................................................................................................4191.8.3.1.3.Sahneleme ..................................................................................................4201.8.3.1.4.Diyalog/Monolog/'ç Monolog ....................................................................421

1.8.3.2. Bak #$ Aç#s# ve Anlat#c#.................................................................................4241.8.3.3. Ele$tirel Anlat#m...........................................................................................4261.8.3.3.Dil .................................................................................................................4311.8.3.4.Edebî Sanatlar ...............................................................................................4331.8.4.Sonuç ...............................................................................................................434

1.9.Sernüvi' t-nâme-i ‘Âcizî.....................................................................................4351.9.1.Biçim ...............................................................................................................4351.9.2.'çerik................................................................................................................436


13/673

xi

1.9.2.1.Konu .............................................................................................................4361.9.2.2.Ki$iler ...........................................................................................................4421.9.2.2.1.Koniçeli Kâz#m...........................................................................................4421.9.2.2.2.Dier Ki$iler...............................................................................................4521.9.2.3.Mekân: ..........................................................................................................4571.9.2.3.1.Kapal#Mekânlar .........................................................................................4581.9.2.3.2.Aç#k Mekânlar............................................................................................4591.9.2.4.Zaman ...........................................................................................................4601.9.2.5.Tarih ve Toplum............................................................................................4621.9.2.6.Eserin Yaz#l#$ Nedeni ve Mesajlar #................................................................4641.9.3.Üslûp............................................................................................................... 4681.9.3.1.Anlat#m Teknikleri ........................................................................................4681.9.3.1.1.Tasvir ...........................................................................................................................................468 1.9.3.1.2.Özetleme ....................................................................................................4761.9.3.1.3.Sahneleme ..................................................................................................4771.9.3.1.4.Diyalog/Monolog/'ç Monog ......................................................................4811.9.3.2. Bak #$ Aç#s# ve Anlat#c#.................................................................................4841.9.3.3. Ele$tirel Anlat#m...........................................................................................4871.9.3.3.Dil .................................................................................................................4901.9.3.4.Edebî Sanatlar ...............................................................................................4911.9.4.Sonuç .............................................................................................................. 493

1.10.1.Sergüze' t-i stolçevî ..................................................................................... 4931.10.1.Biçim ............................................................................................................ 4931.10.2.'çerik............................................................................................................. 4961.10.2.1.Konu ...........................................................................................................4961.10.2.2.Ki$iler..........................................................................................................4971.10.2.2.1.Mîr Ali R #zâ .............................................................................................4971.10.2.2.2.Dier Ki$iler.............................................................................................4991.10.2.3.Mekân: ........................................................................................................5011.10.2.3.1.Kapal#Mekânlar .......................................................................................5021.10.2.3.2.Aç#k Mekânlar ..........................................................................................5021.10.2.4.Zaman .........................................................................................................5031.10.2.5.Tarih ve Toplum..........................................................................................5041.10.2.6.Eserin Yaz#l#$ Nedeni ve Mesajlar #..............................................................5051.10.3.Üslûp............................................................................................................. 507 1.10.3.1.Anlat#m Teknikleri ......................................................................................5071.10.3.1.1.Tasvir .......................................................................................................5071.10.3.1.2.Özetleme ..................................................................................................5091.10.3.1.3.Sahneleme ................................................................................................5091.10.3.1.4.Diyalog/' ç Monolog..................................................................................510

1.10.3.2. Bak #$ Aç#s# ve Anlat#c#...............................................................................5111.10.3.3. Ele$tiriel Anlat#m........................................................................................5121.10.3.4.Dil ...............................................................................................................5131.10.3.5.Edebî Sanatlar .............................................................................................5151.10.4.Sonuç ............................................................................................................ 516

2.SERGÜZE#T-NÂMELER N GENEL ÖZELL KLER ................................... 5172.1.Sergüze$t-nâmelerin Biçimsel Özellikleri ........................................................... 5172.1.1.Naz#m $ekli ..................................................................................................... 517


14/673

xii

2.1.2.Sergüze$t-nâmelerde Mensur K #s#mlar ............................................................ 5192.1.3.Sergüze$t-nâmelerin Uzunluu ........................................................................ 5202.1.4.Sergüze$t-nâmelerdeki Klasik Mesnevilere Özgü Bölümler.... ......................... 5212.1.5.Vezin............................................................................................................... 5252.1.6.Kafiye ve Redif ............................................................................................... 5262.2.Sergüze$t-nâmelerin'çerik Özellikleri................................................................ 5282.2.1.Temalar........................................................................................................... 5282.2.1.1.A$k................................................................................................................5282.2.1.2.Gurbet ...........................................................................................................5362.2.1.3.Patrimonyal Devlette Ya$am Mücadelesi.......................................................5402.2.2.Ki$iler ............................................................................................................. 5442.2.3.Mekân ............................................................................................................. 5472.2.3.1.Aç#k Mekânlar...............................................................................................5482.2.3.2.Kapal#Mekânlar............................................................................................5512.2.4.Zaman ............................................................................................................. 5522.2.5.Tarih ve Toplum.............................................................................................. 5542.2.6.Sergüze$t-nâmelerin Yaz#l#$ Nedenleri ve Mesajlar #........................................ 5562.3.Sergüze$t-nâmelerin Üslûp Özellikleri................................................................ 5602.3.1.Anlat#m Teknikleri .......................................................................................... 5602.3.1.1.Tasvir ............................................................................................................5602.3.1.2.Özetleme .......................................................................................................5712.3.1.3.Sahneleme .....................................................................................................5742.3.1.4.Diyalog/Monolog/'çmonolog.........................................................................5772.3.1.5.Montaj...........................................................................................................5832.3.1.6.Mektup..........................................................................................................5872. 3.2. Bak #$ Aç#s# ve Anlat#c#.................................................................................. 5892.3.3.Mizahî Anlat#m ............................................................................................... 5932.3.4.Ele$tirel Anlat#m ............................................................................................. 5952.3.4.1.Ki$isel Konularla' lgili*ikâyet ve Ele$tiriler .................................................5962.3.4.2.Toplumsal Ele$tiri .........................................................................................6012.3.4.3.Öz Ele$tiri .....................................................................................................6072.3.4.4.Edebî Ele$tiri.................................................................................................6082.3.5.Dil................................................................................................................... 6122.3.6.Edebî Sanatlar ................................................................................................. 616

3.SONUÇ................................................................................................................ 618

KAYNAKÇA...........................................................................................................623 RES MLER.............................................................................................................628 ELYAZMASI MET N ÖRNEKLER ....................................................................631 ÖZ GEÇM #...........................................................................................................659

KISALTMALARAKM Atatürk Kültür Merkezi b. beyitBDT Bas#lmam#$ Doktora Tezi bn bent


15/673

xiii

BYLT Bas#lmam#$ Yüksek Lisans TeziE' . Efsâne-i ‘ bretF. Firkat-nâme H. Heves-nâme

Hec. Hecr-nâmeHK. Hasb-# Hâl-i KânîHME. Hac# Mahmut Efendi KoleksiyonuHS Hâl-nâme-i Sevâdî 'SAM ' slam Ara$t#rmalar # MerkeziKSZ Kitâb-# Sergüze $t-i Za‘îfî L. Laleli KoleksiyonuM muhammes

MEB Milli Eitim Bakanl# # MVA Makâlât-# Varvarî Ali NH Nalân u Handân NU. Nevhatü’l-‘U $$âk s.t. saltanat tarihleriSA. Sernüvi $t-nâme-i ‘Âcizî SB. Sergüze $t-nâme-i Beli ' SBE Sosyal Bilimler Enstitüsü

SEM. Sergüze $t-iEsîrî-i Malta S' . Sergüze $t-i stolçevîSKO Sergüze $t-nâme-i Kâtib ‘OsmânS. Süleymaniye Kütüphanesitb terci-i bentTTK Türk Tarih KurumuG. Gurbet-nâme


16/673

1

G R #

0.1.Çal&'man&n Tan&t&m&

0.1.1.Kapsam

Bu çal#$ma divan $iirinde “sergüze$t” ya da “sergüze$t-nâme” olarakadland#r #lan manzum otobiyografik eserler üzerinedir. Sergüze$t-nâme ad#yla an#lanveya otobiyografik özellikler içeren tüm klasik$iirler çal#$mam#z#n kapsam#nagirmektedir. Türün özellikleri belirlenirken yararlan#lan eserlerde herhangi birs#n#rlamaya gidilmemi$tir. Çal#$mam#zda XV. yüzy#ldan XIX. yüzy#la kadar geçen

sürede yaz#lm#$ olan on dokuz sergüze$t-nâme örneinden yararlan#lm#$t#r.

0.1.2.Amaç

Divan $iirinde tür çal#$malar # son y#llarda ra bet gören ara$t#rma konular # aras#nda yer almaktad#r. Yapt# #m#z ara$t#rmalar sonucunda kültür ve edebiyattarihimizde önemli yeri olan sergüze$t-nâmelerin bir tür olarak incelenmediini gördük.Sergüze$t-nâme kapsam#nda de erlendirilen eserlerin baz#lar # ile ilgili haz#rlananmüstakil çal#$malar, türün dier örnekleri incelenmediinden dolay# da #n#k çal#$malarolarak kalm#$t#r. Pek çok ara$t#rmac# türün di er örneklerinden habersiz olduu içininceledi i eserin özelliklerini özgün olarak deerlendirmi$tir. Türün di er örneklerindenhaberdar olan ara$t#rmac#lar ise öncelii metin ne$rine verdiklerinden dolay#, di ereserleri inceleme f #rsat# bulamam#$lar, kaynaklardaki yüzeysel bilgilerle yetinmi$lerdir.Durum böyle olunca her ara$t#rmac# sergüze$t-nâmeleri, kendi inceledii eseri merkezealarak tan#mlamaya çal#$m#$t#r. Bu eksikli i gidermek üzere biz çal#$mam#zda divan$iirinde yeterince incelenmediini dü$ündü ümüz sergüze$t-nâme türünün genel

özelliklerini -kaynaklarda yer almayan, bilinmeyen eserlerden de yararlanarak- belirlemeye çal#$t#k.

Bu çal#$madaki amaçlar #m#zdan biri de sergüze$t-nâmelerden yola ç#karak divan$iirinin tarihle ve toplumsal hayatla balar #n#n zay#f oldu u görü$ünün do rulu unusorgulamakt#r.


17/673

2

0.1.3. Yöntem

Eski Türk Edebiyat#nda manzum sergüze$t-nameler konusunu ele alançal#$mam#za literatür taramas# ile ba$lad#k. Çal#$mam#z s#ras#nda kar $#la$t# #m#z en büyük güçlük, sergüze$t-nâme türünün s#n#rlar #n#n belirsiz olmas#yd#. Sergüze$t-nâmelerle ilgili hemen hiçbir ara$t#rma bulunmamas# çal#$maya nerdeyse s#f #rdan ba$lamam#z# zorunlu k #ld#. Türle ilgili tek genel çal#$ma olan Agâh S#rr # Levend’inTürk Edebiyat # Tarihi adl# kitab#ndaki “Sergüze$t-nâmeler ve Hasb-# Hâller” ba$l#kl# bölümde s#ralanan eserler çal#$mam#zda hareket noktam#z oldu. Konuyla ilgili yap#landolayl# çal#$malardan yararlanarak sergüze$t-nâme kapsam#na giren dier eserlereula$t#k.

Katalog taramas# s#ras#nda ilk olarak “sergüze$t” ve “sergüze$t-nâme”

sözcüklerinden hareket ettik. Ula$abildi imiz tüm kütüphane kataloglar #nda sergüze$t(-nâme) adl# ya da özgün adlar # olan otobiyografik eserleri arad#k. Katalog taramas#ndansonra Topkap# Saray#, Süleymaniye, Beyaz#t, Üsküdar Selim Aa, ' stanbul Üniversitesi,'SAM, Yap# Kredi Sermet Çifter Ara$t#rma Kütüphanesi ve Millî Kütüphane ba$taolmak üzere çe$itli kütüphanelerde ara$t#rmam#z# sürdürdük. Kütüphane ara$t#rmalar # s#ras#nda çal#$mam#za konu olabilecek yeni eserlerle kar $#la$t#k. Burada kulland# #m#zölçüt ise katalog ve kütüphanelerde yer alan tüm manzum eserlerin özgün isimlerininyaratt# # ça r #$#md#r. Dikkatimizi çeken eserlerin tamam#n#n içeri ini, yazmalar #

incelemek ya da varsa konuyla ilgili yap#lan çal#$malara ba$vurmak yoluyla örenmeyegayret ettik.

Literatür taramas# sonucu elde ettiimiz eserlerin çok say#da ve birçoununne$redilmemi$ el yazmas# halinde olmas#, çal#$mam#z#n s#k #nt#l# taraflar #ndan biriydi.Türün özelliklerini belirlememiz için tüm eserleri incelememiz gerekti. Çal#$mam#z#ngeldi i bu a$amada yüzlerce yaprak ve binlerce beyitten olu$an Arap harfli Türkçeyazmalar # inceledik. Yazma eserlerin baz#lar #n#n yüz varaktan fazla olmas#, beyit say#s# bak #m#ndan çok farkl# nüshalar #n#n bulunmas#, tek nüshal#k kimi eserlerin müsvedde

mahiyetinde ve y# pranm#$ olmas# bu a$amada kar $#la$t# #m#z güçlüklerin ba$#ndagelmektedir.

Çal#$mam#za konu olan eserlerden Nevhatü’l-‘U $$âk ’#n çok say#da nüshas# bulunmaktayd#. Nüshalar #n gerek beyit say#s# gerekse beyitlerin nitelii bak #m#ndanfarkl#l#klar arz etmesi ula$abildi imiz tüm nüshalar # gözden geçirmemizi gerekli k #ld#.' nceleme a$amas#nda verilen örnek beyitlerin al#nd# # nüshalar belirtilmek suretiyle söz


18/673

3

konusu nüshalar #n tamam#ndan yararlan#lm#$t#r. Müsvedde$eklindeki ve tek nüshal#keserlerde sayfa kenar #na yaz#lm#$ (der-kenar) beyitleri de çal#$mam#zda de erlendirdik.Üzeri çizilen kelime ya da dizelerin yerine, -$airin tashihi sonucu ekledii- yeni kelimeve dizeleri tercih ettik. Üzeri çizilen ancak, yerine yeni dize ya da beyit önerilmeyen

dize ve beyitleri de inceleme kapsam#na ald#k.Tespit etti imiz sergüze$t-nâme türü eserlerin incelenmesi a$amas#nda standart

bir tez plan# belirlememiz gerekti. Bilindii üzere tür çal#$malar #nda türün örneklerinin biçim, içerik ve üslûp özellikleri belirlenip, elde edilen veriler birbirleriyle kar $#la$t#r #l#r.Ancak, sergüze$t-nâmelerin özellikle içerikleri birçok eserde dei$kenlik gösterdii içintüre örnek olan eserlerin ba#ms#z olarak incelenmesi gerekti. Zira ara$t#rmam#za konuolan eserler sergüze$t-nâme türü etraf #nda birle$irken, konu bak #m#ndan birbirindenayr #lmaktad#r. Kald# ki türün örneklerinin gerçek hayat# konu edinmesi ya da gerçek

hayattan esinlenmesi hemen her örnei özgün birer eser olarak deerlendirmemizeneden olmu$tur. Örne in bir eserde yer alan ki$i, mekân, tarihî ve toplumsal konular yada verilmek istenen mesajlar #n yaln#zca o eseri balamas#, her eserin belli bir plandahilinde ba #ms#z olarak incelenmesini zorunlu k #lm#$t#r.

Bu noktada elde ettiimiz eserlerin baz#lar #n#n “örnek grubu” olarak belirlenmesigerekti. Örnek grubu olarak seçilen eserler iki ana grupta topland#. Kurmaca yan# a #r basan sergüze$t-nâmelerin tüm örnekleri, birbirleriyle çe$itli aç#lardan benzerlikgöstermeleri yönüyle gelenein devaml#l# #n# göstermeleri bak #m#ndan “örnek grubu”na

dahil edildi. Hat#ra türü sergüze$t-nâmelerin ise -birbirinden ba#ms#z eserler olmalar # nedeniyle- baz# örnekleri “örnek grubu”na dahil edildi. Bu seçimde sergüze$t-nâmetürünün çe$itlili i dikkate al#nm#$t#r. ' nceleme kapsam#na giren eserlerde uzunluk-k #sal#k, edebî deer, üslûp ve biçim özellikleri,$airlerin edebiyat#m#zdaki yerlerivb.özellikler belirleyici olmu$tur. Çal#$mam#zda her yüzy#ldan en az bir esere yer vermeyegayret edilmi$, ayr #ca eser tercihinde üzerinde yeterince çal#$#lmam#$ ya da daha önceyay#mlanmam#$ eserlere öncelik verilmi$tir. Seçilen eserler, tür incelemesinde yeralabilecek tüm yönlerden incelenmi$, fi$leme tekniiyle eserlerin biçim, içerik ve üslûpözellikleri belirlenmi$tir. Örnek grubunda yer alan eserlerin tüm özellikleri, beyitlerdenyararlan#larak ortaya konulduktan sonra söz konusu eserler, a$a #da yer alan plandahilinde incelenmi$tir:


19/673

4

1.Biçim2.'çerik

2.1.Konu2.2.Ki$iler2.3.Mekân

2.3.1.Kapal# Mekânlar2.3.2.Aç#k Mekânlar

2.4.Zaman2.5.Tarih ve Toplum

2.6.Eserin Yaz#l#$ Nedeni ve Mesajlar # 3.Üslûp

3.1.Anlat#m Teknikleri 3.1.1.Tasvir3.1.2.Özetleme3.1.3.Sahneleme3.1.4.Diyalog/Monolog/'çmonolog3.1.5.Montaj 3.1.6.Mektup

3.2. Bak #$ Aç#s# ve Anlat#c# 3.3.Mizahî Anlat#m3.4.Ele$tirel Anlat#m3.5.Dil3.6.Edebî Sanatlar

4.Sonuç

Örnek grubunda yer alan eserlerin her biri yukar #daki plan dahilindeincelendikten sonra elde edilen veriler, birbirleriyle ve dier sergüze$t-nâmelerlekar $#la$t#r #larak sergüze$t-nâme türünün genel özellikleri belirlenmi$tir. Türünözelliklerinin aç#k bir $ekilde görülebilmesi için yukar #da verdi imiz plan, -anahatlar #yla- türün genel deerlendirmesinde de uygulanm#$t#r.

Çal#$mam#z dört ana bölümden olu$maktad#r. Giri$ bölümünde sergüze$t-nâmetürüne giren ula$abildi imiz tüm eserler k #saca tan#t#lm#$, di er türlerle ve eserlerle benzer ve farkl# yönleri belirtilmi$, daha sonra da tasnif edilmi$tir. Birinci bölümdesergüze$t-nâmelerin çe$itli yönleriyle öne ç#kan örnekleri biçim, içerik ve üslûpözellikleri bak #m#ndan ayr #nt#l# olarak incelenmi$tir. ' nceleme bölümünde “Ki$iler” ba$l# # alt#nda sergüze$t-nâmelerde yer alan ki$ilerin eserlerdeki yeri belirlenmeyeçal#$#lm#$t#r. Ancak sergüze$t-nâmelerin ana kahramanlar # bizzat eseri kaleme ald#klar # için bu bölümlerde$airlerin eserlerdeki konumlar #na yer vermeden önce, -ba$ka


20/673

5

kaynaklardan da yararlanarak- k #saca $airlerin hayat#na dair bilgiler verilmi$tir. Buyöntemi izlememizdeki temel amac#m#z $airlerin eserlerindeki görünümleriyle dierkaynaklardaki bilgilerin kar $#la$t#r #lmas#na imkân salamakt#r. ' nceleme bölümündeki“Ele$tiri” ba$l# # alt#nda yer alan bölümlerde ise ele$tiri ba$l# # “$ikâyet, hiciv, k #nama,

hezl, yergi, ele$tiri vd.” kar $#l# # olarak genel anlam#yla kullan#lm#$t#r. Çal#$mam#zdametin ne$rine yer verilmedii için “Konu” ba$l#kl# bölümlerde incelediimiz sergüze$t-nâmelerin konusu ayr #nt#l# olarak anlat#lm#$t#r.

Çal#$mam#z#n ikinci bölümde, birinci bölümde incelediimiz eserlerle türündi er örnekleri kar $#la$t#r #larak senteze gidilmi$, türün genel özellikleri belirlenmeyeçal#$#lm#$t#r. Sonuç bölümünde ise çal#$mam#z sonucunda sergüze$t-nâmelerle ilgilielde etti imiz veriler ana hatlar #yla ortaya konulmu$tur. “Örnek Metinler” bölümündeise yararland# #m#z el yazmas# eserlerin baz# bölümlerine yer verilmi$tir.

Çal#$mam#z#n amac# metin ne$ri olmad# # için herhangi bir eserintranskripsiyonlu ve tenkitli metnine yer verilmemi$tir. Ancak, inceleme bölümündeeserlerle ilgili yarg#lar #m#z olabildi ince fazla beyit örneiyle desteklenmeyeçal#$#lm#$t#r. Örnek beyitlerin sonuna parantez içinde yararlan#lan eserin k #saltmas# ve beyit/yaprak numaras# belirtilmi$tir. Örnek beyit kullan#m#nda ara$t#rmac#lar taraf #ndandaha önce ne$redilen eserlerin beyit numaralar # belirtilirken, yazma hâlindeki eserlerinyaprak numaralar # verilmi$tir. Çal#$mam#z#n hacmi gözetilerek ve tekrara dü$memekamac#yla örnek verilen bölümlerden baz# beyitler ç#kar #lm#$, yerlerine “* * *” i$areti

konulmu$tur.

0.2.Eski Türk Edebiyat&nda Manzum Sergüze' t-nâmeler

0.2.1.Sergüze' t-nâmelerin S&n&rlar& ve Adland&r&lmas&

Her edebî tür, tarihî geli$melerden, toplumsal ya da ki$isel ihtiyaçlardankaynaklan#r. “Bir edib, hangi ruh haleti içindeyse ve hangi ortamda bulunuyorsa vücuda

getirdi i eserin muhtevas# da ona uygun olacakt#r.”1 Yenilik aray#$#, sava$; dinî,toplumsal ve estetik kayg#lar vb. ihtiyaçlara göre gelenek dahilinde türler geli$ir.Türlerin geli$iminde en belirleyici etken$iir gelene idir. Herhangi bir konu, farkl# $airlerin eliyle i$lenmedikçe bir tür olamaz ve söz konusu eserin ad# da yaln#zca bir

1 Mustafa Tatç#, “'slami Türk Edebiyat#nda Türlerle' lgili Baz# Meseleler”, Edebiyattan çeri, Akça Yay., Ankara, 1997, s.3.


21/673

6

eserin özel ad# olarak kal#r. Bir konunun farkl# dönemlerde farkl# $airlerce ele al#nmas#,konunun geni$li ine ve yazar #na sa lad# # anlat#m olanaklar #na ba l#d#r. Eski Türkedebiyat#nda “pend-nâme, sâkî-nâme” gibi birçok tür, konu geni$li inin sa lad# # anlat#m olanaklar # sayesinde, divan edebiyat# ömrünü tamamlay#ncaya kadar ya$ama

f #rsat# bulmu$tur. Divan$iirinde türlerin ortaya ç#kmas#nda çe$itli ihtiyaçlar ve$artlaretkili olurken, türe verilen ad son derece önemlidir.

Divan$iirinde sistemli bir tür adland#rmas#ndan söz edemeyiz. Eserlere verilentür adlar #, genellikle benzerleri aras#nda en çok öne ç#kan eserden kaynaklanmaktad#r.Ancak, kimi$airlerin eserlerini adland#r #rken ya da tan#mlarken geli$igüzel bir yolizledikleri de görülür. Örnein hikâye yerine “tarih, destân, efsâne”vb. adlar verildii bilinmektedir.2 Bu durum sergüze$t-nâmeler için de geçerlidir. Sergüze$t-nâme türükapsam#nda de erlendirilen eserlerin bir k #sm# özel adlarla an#lmakta, bir k #sm# da türün

ad# olarak belirlediimiz “sergüze$t” ya da “sergüze$t-nâme” olarak an#lmaktad#r. Sözkonusu özel adl# eserlerde kimi zaman eserlerin hem “hasb-# hâl” hem de “sergüze$t”olarak tan#mlanmas# ya da yaln#zca bir türe dahil edilmesi konuyu içinden ç#k #lmaz birhâle sokmaktad#r. Yahya Efendi’nin Hasb-# Hâl-nâme’si3, Hasb-# Hâl-i Sâfî 4 gibieserlerin ise çe$itli meslek gruplar #n#n ve tiplerin tan#t#ld# # “ta‘rifat” türü eserlerle birebir örtü$tü ü ve Nev‘î’nin Hasb-# Hâl 5 adl# mesnevisinin tasavvufî a$k # anlatanalegorik-kurmaca bir mesnevi olduu dü$ünülünce, tür adland#rmalar #n#n ne kadargeli$igüzel yap#ld# # görülür. Bu nedenle biz türün s#n#rlar #n# belirlerken “sergüze$t”

sözcü ünün sözlük anlam#ndan hareket ettik.Farsça “ser” (ba$) ve “güze$ten” (geçmek) fiilinden olu$an “sergüze$t”

sözcü ünün sözlük anlam# “bir adam#n ba$#na gelüp geçen ahvâl ve vukû‘ât, hikâye,terceme-i hâl, mâcerâ”6, “serüven, birinin ba$#ndan gelip geçen$ey”7dir. “Sergüze$t-nâme” sözcüü ise “sergüze$t” sözcü ünün “kitap, mecmua” anlam#ndaki “nâme” ile birle$mesiyle olu$an birle$ik kelimedir.

Bir edebiyat terimi olarak “sergüze$t-nâme” ise “bir ki$inin ba$#ndan geçenhâdiseleri anlatt# # eser” biçiminde tan#mlanabilir. Bu genel tan#mlama sergüze$t-nâmeleri hat#ra türü eserler kapsam#nda de erlendirmemizi gerekli k #lar. Bununla

2 Eski Türk edebiyat#nda mensur hikâyelere verilen farkl# adlar içinbk. Hasan Kavruk, Eski Türk Edebiyat #nda Mensur Hikâyeler , MEB Yay.,'stanbul, 1998, s.7.3 Fatih Millet Kütüphanesi, Ali Emirî, Manzum Eserler, 1001/1.4 Hasb#hâl-i Sâfî , hzl.Hanife Dilek Batislam, Kitabevi Yay.,'stanbul, 2003.5 Hande Özer, Nev‘î’nin Hasb-# Hâl’i, Marmara Üniv., SBE, BYLT,'stanbul, 1994.6 *emseddin Sâmî, Kâmûs-# Türkî , Alfa Yay.,'stanbul, 1998, s.718.7 Ferit Develliolu, Osmanl #ca Türkçe Ansiklopedik Lugat , Ayd#n Kitabevi, Ankara, 2002, s.941.


22/673

7

birlikte edebiyat#n kurmaca yan#n#n da göz ard# edilmemesi gerekir.*airler her ne kadarsergüze$t-nâmelerde ba$lar #ndan geçen hâdiseleri anlatsalar da kimi zaman hâdiselerikurmaca unsurlarla zenginle$tirmi$ler, kendi hayat hikâyelerini ya da serüvenlerinihareket noktas# olarak belirleyip, hikâyelerini geli$tirmi$lerdir. Bu nedenle türün

tan#mlamas#n# yaparken, hat#ra kapsam#ndaki eserlerle birlikte$airlerin gerçekya$amlar #ndan esinlenen otobiyografik eserleri de tür kapsam#nda de erlendirmemizgerekir. En genel tan#m#yla sergüze$t-nâmeler,$airlerin ba$lar #ndan geçen hâdisleri, ve bu hâdiselerden kaynaklanan duygu ve dü$üncelerini -dorudan ya da kurmacaunsurlarla zenginle$tirerek- kendi a#zlar #ndan anlatt#klar # eserlerdir.

0.2.2.Sergüze' t-nâmelerin Tasnifi

Eski Türk edebiyat#nda manzum sergüze$t-nâmeleri tasnif ederken eserlerin,konu ve i$leni$ bak #m#ndan birbirleriyle tam bir paralellik göstermemesi çal#$mam#zdakar $#la$t# #m#z ba$l#ca sorunlardan biridir. A$a #da yer verdiimiz tasnifteki baz# eserler, de i$ik özellikleri bak #m#ndan bir dier grubun s#n#rlar #na girebilmektedir. Bunedenle de i$ik gruplarda yer alan eserlerin, farkl# bir tasnif denemesinde ayn# gruptayer almalar # mümkündür.

Eski Türk edebiyat#nda manzum sergüze$t-nâmeleri iki ana grupta toplayabiliriz.“Türün Tan#m# ve S#n#rlar #” ba$l#kl# bölümde belirttiimiz üzere sergüze$t-nâmeler,

otobiyografik eserler ve hat#ralar$eklinde iki ana grupta deerlendirilebilir.

0.2.2.1.Kurmaca Sergüze' t-nâmeler

Bu grupta yer alan sergüze$t-nâmelerin, -$airlerin ya$am#ndan esinlenmekle birlikte- kurmaca unsurlar içermeleri nedeniyle gerçek ya$amla olan balant#lar # büyükölçüde eserin çerçevesini olu$turan hikâyeden ibarettir. Bu eserlerde$airlerinya$ad#klar # hâdiseler, eserlerin konusu için yaln#zca hareket noktas#d#r.

Bu grupta yer alan sergüze$t-nâmelerde$airler, ya ba$lar #ndan geçen bir a$kserüvenini hareket noktas# olarak belirleyip kurmaca unsurlarla zenginle$tirerekokuyucuya aktarm#$lar ya da kendi duygu ve dü$ünce dünyalar #n# kurmaca a$khikâyeleriyle dile getirmi$lerdir. Eserlerinde olaanüstü motiflere ve gerçek d#$# hâdiselere de yer veren$airler, hikâyelerini gerçek ya$amdan k #smen uzakla$t#r #rkensergüze$t-nâmelerine edebî hüviyet kazand#rm#$lard#r. Olay örgüsü, çe$itli anlat#mteknikleri gibi kurgusal özelliklere sahip olan bu eserler, iki kahramanl# a$k


23/673

8

mesnevileriyle benzerlik gösterirler. Bir farkla, bu eserlerde â$#k-ma$uk ili$kisinde â$#k,daima sergüze$t-nâmenin$airidir ve eser onun dilinden aktar #l#r. Konuyla ilgili ay#r #c# di er bir husus ise anlat#lan kurmaca hikâyelerin$airin hayat#ndan izler ta$#mas#d#r.

Bu grupta yer alan eserlerin tamam# konu itibariyle benzerlik gösterir. Halilî’nin

Firkat-nâme’sinin damgas#n# vurdu u bu tür sergüze$t-nâmeler, kurmaca özelliklerinera men birinci tekil ki$i anlat#mlar #yla dikkat çekerler. Bu grupta yer alan eserlerdemekân, zaman ve ki$iler gerçek olabildii gibi k #smen ya da tamamen kurmaca olabilir.

Firkat-nâme, Heves-nâme, Hecr-nâme ve Kitâb-# Sergüze $t-i Zaifî ’de yer alan K # ssa-i A $kî vü Ma‘ $ûk adl# manzum-mensur hikâye bu grupta yer al#r.

0.2.2.2. Hat&ralar

Bu grupta yer alan sergüze$t-nâmelerde$airlerin ba$#ndan geçen sürgün, a$k,azil, hastal#k, yolculuk gibi hâdiselerden biri ya da birden fazlas# ya da hayathikâyelerinin tamam# konu edilir. Hat#ralar grubunda deerlendirdi imiz sergüze$t-nâmelerde anlat#lan ki$i, mekân ve hâdiseler tamamen gerçek hayattan al#nm#$t#r.Hat#ralar grubunda yer alan sergüze$t-nâmeleri iki ba$l#k alt#nda inceleyebiliriz. Bugrupta yer alan sergüze$t-nâmelerden yararlanarak$airlerin hayat#na dair hiçbirkaynakta yer almayan bilgilere ula$mak mümkündür.

0.2.2.2.1.#airlerin Hayat Hikâyelerini Ele Alan Sergüze' t-nâmeler:

Birinci grupta yer alan hat#ra türü eserler, hat#ra defteri görünümündedir.*airler, bu tür eserlerde hayatlar #n#n hemen hemen tamam#n# hikâye ederler. Burada dikkatçeken temel özellik ise$airlerin -doumlar #ndan ya$l#l#k ça lar #na ya da eseritamamlad#klar # tarihe kadar- hayatlar #nda önemli gördükleri tüm hâdiseleri dilegetirmeleridir. Söz konusu sergüze$t-nâmelerin genellikle da#n#k ve kompozisyondanmahrum olduunu söyleyebiliriz. Olay örgüsü bulunmayan bu eserlerde her hâdisemüstakil bölümlerde i$lenir. Bölümleri birbirine balayan temel özellik,$airin hayathikâyesinin bir parças# olmas#d#r. Hayata yakla$t#kça edebiyattan uzakla$an bu eserlerindi er bir özelli i ise $airin ya$am#yla birlikte yak #n çevrelerindeki ki$ilerle, toplumsal,siyasî ve tarihî hâdiselerle ilgili bilgilere yer vermeleridir.

Hâl-nâme-i Sevâdî , Kitâb-# Sergüze $t-i Zaifî , Makâlât-# Varvarî Ali, Sergüze $t-nâme-i Kâtib Osmân, Efsâne-i ‘ bret adl# eserlerde$airler, hayatlar #n#n hemen tamam#n# bizzat kendi dillerinden aktar #rlar. Sergüze $t-nâme-i Zihnîise $airin hayat#yla birlikte,


24/673

9

onlarca y#ll#k memuriyet hayat#nda hizmet ettii devlet adamlar #n#n hicivlerini ele ald# # için her iki grupta da deerlendirilebilir.

0.2.2.2.2. Bir Dönemi Ya Da Bir Hâdiseyi Ele Alan Sergüze' t-nâmeler

Bu grupta yer alan sergüze$t-nâmelerde$airler, hayatlar #n#n belirli bir döneminiya da hâdisesini konu edinir. S#n#rl# bir zaman dilimini ele ald# # için bu eserler,yazarlar #na kurgu imkân# sa lar. Bu nedenle söz konusu eserlerde kurgu ön plana ç#kar.Hat#ra grubunda yer alan ve$airlerin hayatlar #n#n tamam#n# ele alan eserlerle temelfarklar # bu özellikleridir.*airler kendileri için önemli olan bir hâdiseyi ya dönemi eleald#klar # için eserlerini belirli bir olay örgüsünden yararlanarak anlat#rlar. Söz konususergüze$t-nâmelerde bu kurgu ve kompozisyon eserlerin edebî hüviyet kazanmalar #ndaetkili olmu$tur. Fakat bu grupta yer alan Mihnet-Ke $ân, $airin bir y#ll#k Ke$ansürgününü anlatmakla birlikte, birden çok konuyu ele almas# nedeniyle olay örgüsündenmahrumdur. Da #n#k bir anlat#ma sahip olan bu eserde belirli bir dönemde ya$ananhadiseler kronolojik olarak anlat#lmakla yetinilir.

Der Beyân-# Me $akkat-i Sefer ü Zarûret ü Mülâzemet , Sergüze $t-i Esîrî-i Malta, Nevhatü’l-‘U $$âk , Sergüze $t-nâme-i Fakîr Be-Azîmet-i Tokat , Hasb-# Hâl-i Hod (Kânî),Sergüze $t-i Hakîr-i Pür-Taksîr Mîr Ali R# za El- stolçevî , Sernüvi $t-nâme-i ‘Âcizî , Mihnet-Ke $ân, Defter-i ‘A $k gibi eserlerde$airler, hayatlar #n#n belirli dönemlerinde

ya$ad#klar # a$k, yolculuk, hastal#k, sürgün gibi çe$itli hâdiseleri dile getirirler.

0.2.3. Sergüze' t-nâmelerin Di) er Türlerle ve Eserlerle li' kileri

Divan$iirinde yer alan çe$itli türler aras#nda, konu ve i$leyi$ bak #m#ndan çe$itli benzerlikler bulunmaktad#r. Farkl# türler, suya at#lan ta$#n dalgalar # gibi birbiriyle ba lant#l# olarak geli$ti i için hiçbir türü kesin çizgilerle dierlerinden ay#rmakmümkün deildir. *airlerin hayat hikâyelerini ve ya$ad#klar # hâdiseleri ele alansergüze$t-nâmeler de dier türlerle çe$itli aç#lardan benzerlik gösterir. Bununla birliktesergüze$t-nâmeler, benzer olmayan dier türlerle de çe$itli vesilelerle ili$ki içindedir.Bu ili$ki genellikle farkl# türlerin örneklerinin, sergüze$t-nâme metni içinde yer almas# ya da farkl# türlerin konuyu i$leyi$ tarz#n#n sergüze$t-nâmelere yans#mas# $eklindegörülür. Sergüze$t-nâmelere en yak #n tür hasb-# hâllerdir.

“Halle$me, dertle$me, hâlini bildirme, dert yanma, sohbet anlamlar #na gelenhasb#hâl, esasen kar $#l#kl# konu$ma için kullan#l#r. *iirde hasb-# hâl denildiinde $airin,


25/673

10

ön plana geçerek, ikinci bir$ah#sla söyle$mesi söz konusudur. Ancak, eski$iirimiz sözkonusu edildiinde, bu ikinci$ahs#n daha çok kendisine benzetme yoluyla ki$ilikkazand#r #lm#$ rüzgâr, felek, sözvb. varl#klardan yani kurmaca ki$ilerden biri olduugörülmektedir. Eski$airlerimizin$iirleri aras#nda, içinde$airin seslendii, konu$tu u birvarl# #n, kimsenin bulunmad# #, yani sözün yaln#zca $airin kendi kendisiyle konu$arak

bir bak #ma iç monolog biçiminde sürdürdüü örnekler de vard#r […] Ayr #ca hasb-# hâleski edebiyat terminolojisi içinde bir edebî tür olarak da tan#n#r. Eski $airlerimizinmesnevileri aras#nda, ad# hasb-# hâl olan müstakil eserlerin varl# # bilinmektedir. Öteyandan, eski$airlerimizin divanlar #nda, ba$l# # hasb-# hâl olan ve$airin kendi hâlinianlatt# #, $ikâyetlerini dile getirdii, dert yand# # manzum örneklerin bulunduunu dasöyleyelim.8

Hasb-# hâl ad#n# alan baz# mesnevilerde$airler, maddî ve manevî hâllerinden bahsederlerken, baz#lar #nda ise kendi duygu ve dü$üncelerini yaratt#klar # farkl#

kahramanlar #n kurmaca hikâyeleri yoluyla aktar #rlar. Kald# ki sergüze$t-nâmelerdehasb-# hâl ba$l# # alt#nda yaz#lm#$, $airin duygu ve dü$üncelerini anlatan bölümlere derastlamak mümkündür.

Eski Türk edebiyat#nda hasb-# hâl türü mesneviler üzerine etrafl# bir ara$t#rmayap#lmam#$, hasb-# hâllerin genel özellikleri ve s#n#rlar # belirlenmemi$tir.Ula$abildi imiz hasb-# hâl türü eserlerden hareketle baz# hasb-# hâllerin, $airlerinözgün-kurmaca eserleri olduunu gördük.*airlerin, söz konusu eserlere hasb-# hâl ad#n# vermelerinde, ele ald#klar # hikâyede yer alan kahramanla kendilerini özde$le$tirmeleritemel etken olmal#d#r. *airler, bu eserlerde kurmaca hikâyelerden yararlanarak kendiduygu dünyalar #n# aktar #rlar. ' ki kahramanl# a$k mesnevileriyle büyük benzerlikgösteren bu mesnevilerde anlat#lan masals# hâdiselerin,$airlerin kendi iç dünyalar #n# anlatt# # çe$itli vesilelerle belirtilir. Örnein Mûyî, Nâlân ve Handan adl# ikikahraman#n ya$ad# # a$k hikâyesini anlatt# # halde, Nâlân u Hândân ( K # ssa-i Pür-Gussa)9 adl# mesnevisinin 16.beytinde ve son beytinde anlatt# # efsânenin kendi hasb-# hâli oldu unu söyler:

Murâdum bu ki yâ Râb hasb-# hâlüm'dem takrîr oldukça mecâlüm (NH, v.3b)

Fesâne hasb-# hâlümdür degüldür gayrBi-‘avnillâhi Ta‘âlâ temme bi’l-hayr (NH, v.86b)

8 Mine Mengi, “Kaside Nesiplerindeki Hasb#hâller Üzerine”, Divan* iiri Yaz#lar #, Akça Yay., Ankara,2000, s.123.9 Nâlân u Hândân ( K # ssa-i Pür-Gussa), Erzurum Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi, Asl 92 numaras# ilekay#tl#d#r.


26/673

11

Nev‘î’nin Hasb-# Hâl adl# mesnevisinde ise$air, “Â$#k” adl# kahraman#n mecazîa$ktan, hakikî a$ka geçi$ini alegorik-kurmaca bir hikâyeyle anlat#l#r. Nitekim $air,efsane bahanesi ile kendi hasb-# hâlini anlatt# #n# söyler. Nev‘î’ye göre bugüne kadarHüsrev ü *irin gibi eski efsaneler anlat#lm#$ ancak, ehl-i hal içinde kendi halinden

haber veren olmam#$t#r. Bu nedenle$air kendi hasb-# hâlini anlatm#$t#r:Cümlesi hasb-# hâl-i Nev‘î-yi zârCümlesi güft ü gûy-# ‘#$k-# nigâr

Çok dimi$ler egerçi köhne vü nevVasf-# *îrîn ü k #ssa-i Hüsrev

Ehl-i hâl içre güft u gû çokdurVâki-i hâlden haber yokdur

Galat eyler fesâne-gû dem olurKendü hâlinde lîk ‘âlem olur

Bun# fikr itdi hât#r-# $eydâKi ide hasb-# hâlini imlâ***Sözi nazm eyleyem fesâne ileHasb-# hâl eyleyem bahâne ile

'dem âbâd çünki bünyâd#nHasb-# hâl eyleyem an#ñ ad#n (HN, b.207-215)

Bu tür hasb-# hâller, özellikle birinci grup sergüze$t-nâmelerle benzerlik gösterir.Her iki tür mesnevilerde de$airlerin duygu dünyas# aktar #l#r. Ancak, sergüze$t-nâmelerde, hasb-# hâllerden farkl# olarak, kurmaca unsurlara ramen $airlerin

ya$ad#klar # hâdiseler konu edilir. Bir dier ay#r #c# özellik ise sergüze$t-nâmelerdehâdiselerin ben anlat#c# yoluyla$airin dilinden aktar #lmas#d#r.

*airlerin kendilerini konu edindii türlerden biri de arz-# hâllerdir. Genelliklekaside biçiminde yaz#lan bu manzumelerde$airler sosyal ve maddî durumlar #n# anlat# p, padi$ah ya da di er devlet büyüklerinden ihsan umarlar. Klasik methiyelerle büyük benzerlik gösteren bu manzumelerde farkl# olarak$airler, padi$ah övgüsüyle yetinmezve kendi hallerini anlat#rlar. Bununla birlikte tahkiye yönü a#r basan ve mesnevi biçiminde yaz#lm#$ arz-# hâllere de rastlamak mümkündür. Örnein, Vahîd-i Mahtumî

Arz-# Hâl-i Mahtûmî Berây-# Sultân Mahmûd Hân10 ba$l#kl# mesnevisinde ailesindenayr # sürgünde geçirdii y#llardan bahseder ve'stanbul’a dönmek için padi$ahtan izinister. Söz konusu arz-# hâller, konu itibariyle duygu ve dü$ünce a #rl#kl# sergüze$t-nâmelerle benzerlik gösterir. NitekimGül $en-i Niyâz bunun en iyi örneklerinden biridir.

10 Bahattin Kahraman,Vahîd-i Mahtûmî (Hayat # , Eserleri,, Edebî Ki $ili ' i ve Eserlerinin Tenkildi Metni),Selçuk Üniv., SBE, BDT, Konya, 1995, s.836-841.


27/673

12

Kara Çelebi-zâde Abdülaziz eserinin bir bölümünde halini uzun uzun anlatt#ktan sonramaksad#n#n $ikâyet de il, “arz-# hâl” oldu unu söyler:

Garazum ‘arz-# hâldür yâ RabSaña$ekvâ degül çü terk-i edeb (GN, b.1507)

Fars edebiyat#nda $airlerin zindanda ya$ad#klar # hâdiseleri anlatt#klar # “habsiyye” ve sürgün, esaret gibi konular # ele alan “$ekvâiyye” türü$iirler de sergüze$t-nâmelerle içerik bak #m#ndan birebir örtü$ür. Ancak, eski Türk edebiyat#nda böyle bir türayr #m#na gidilmemi$tir. Nitekim Bilal Kemikli konuyla ilgili$u görü$leri ileri sürer:

“Klasik Türk$iirinde sürgün ve mahkumiyet hayat#n#, sürgüne gönderilen yerive hapishaneyi konu alan pek fazla eser yaz#lm#$ de ildir. Ahmet Pa$a’n#n KeremKasidesi ve Keçeci-zâde'zzet Molla’n#n Mihnet-Ke $ân’#ndaki gibi, bir ceza biçimiolarak sürgün hâdisesini tahlil eden ve yüce makamlardan af dileyen eserlere s#kçarastlanmaz. Dolay#s#yla bizde bir zindan-nâme, hapsiyye, sürgün-nâme veya esaret-

nâme olarak isimlendirilebilecek tarzda edebî bir tür olu$mam#$t#r. Keza bildiimizkadar #yla Baf Kad#s#n#n an#lar #ndan ba$ka, o dönem için s#kça ya$anmas# mümkün olanesaret halini ele alan manzum ve mensur eserler de yaz#lm#$ de ildir.”11

Divan $iirinde habsiyyevb. bir adla an#lan bir tür bulunmamas#na ra men,sergüze$t-nâmeler aras#nda sürgün ve esaret hayat#n# anlatan eserlerin de bulunduunu belirtmek gerekir. Baf Kad#s# Macuncu-zâde Mustafa’n#n Sergüze $t-i Esîrî-i Maltaadl# eserinden ba$ka Hâl-nâme-i Sevâdî ’de, Gül $en-i Niyâz’da, Mihnet-Ke $ân’da sürgünveya esaret hayat#n#n konu edildiini görürüz. Bununla birlikte$airlerin memuriyetleridolay#s#yla ya$ad#klar # -sürgün de ilse de- zorunlu yolculuklar # konu edenSergüze $t-nâme-i Fakîr Be-Azîmet-i Tokat , Kitâb-# Sergüze $t-i Za‘ifî gibi sergüze$t-nâmeler de bulunmaktad#r. Ayr #ca “XVIII. yüzy#l $airlerinden Kastamonulu Hasib, Mora adas#ndamahpus iken kaleme ald# #, kendi hasb-# hâli olan manzumesinde […] zindandatutulu$una çe$itli benzetmelerle âdeta teselli aramaktad#r.”12

Zindan ve esaret hayat# gurbet ve ayr #l#k temas#yla iç içe geçmi$tir. Sergüze$t-nâmelerde zindan ve sürgünden ziyade, ayr #l# #n ba$l#ca temalardan biri olduunusöylemek gerekir. Bu noktada “vatandan, sevgiliden, dostlardan, makam ve mevkiden,Tanr #’dan ayr #l# # terennüm eden”13 firkat-nâme, firâk-nâmevb. adlarla an#lan eserlerle

11 Bilal Kemikli, “Niyazî-i M#srî’de Sürgün ve Zindan”, Hapishane Kitab#, Kitabevi Yay.,' stanbul, 2005,s.519.12 Fatih Köksal, “Edebiyat#m#zda Kal# p Sözler ve divan$iirinden Dört Örnek”, Klasik Türk* iiri Ara $t #rmalar #, Akça Yay., Ankara, 2005, s.384-385.13 Orhan Kemal Tavukçu, “Türk Edebiyat#nda Firâknâme Adl# Eserler”, Türk Kültürü ncelemeleri Dergisi, S.10,'stanbul, 2004, s.121.


28/673

13

sergüze$t-nâmelerin paralellik gösterdiini belirtmek gerekir. Ana temalar # ayr #l#k olansergüze$t-nâmeleri, “firâk-nâme” ad#yla alt bir kol olarak deerlendirebiliriz. Fakatayr #l#k konusu her$eyden önce bir temad#r ve hemen her sergüze$t-nâmede az ya da çoki$lenir. Bu durumda Fars edebiyat#nda habsiyye olarak adland#r #lan eserlerin de firâk-

nâmeler kapsam#nda de erlendirilmesi gerekir. Bu durum konuyu i$leyi$ bak #m#ndanortak özellikleri olan “firâk-nâme” diye bir türden bahsetmemizi olanaks#z k #lmaktad#r.Söz konusu eserlerin baz#lar #n#, sergüze$t-nâmelerin -ayr #l#k konusunu ele alan- bir altkolu olarak deerlendirmenin daha uygun olaca# kanaatindeyiz.

Sergüze$t-nâmelerle benzer özellikler gösteren türlerden biri de seyahat-nâmelerdir. Seyyahlar #n gezip gördükleri yerler ve insanlar hakk #nda edindi i bilgilerive izlenimleri aktaran seyahat-nâmeler, mensur eserler olmalar #na ra men kimimanzum sergüze$t-nâmelerle benzerlik gösterirler. Bilhassa hat#ralar #n# anlatt#klar # baz#

sergüze$t-nâmelerde$airler, seyahatleri s#ras#nda gördükleri$ehir, köy gibi yerle$im birimleri ve orada ya$ayan insanlar hakk #ndaki izlenimlerini dile getirirler. Ancak,sergüze$t-nâme $airlerinin gezip gördükleri yerler hakk #nda verdikleri bilgiler,genellikle yüzeyseldir ve tan#t#m maksad# gütmez. Mihnet-Ke $ân, çe$itli $ehir veyerle$im birimleri hakk #nda verdi i tarihî ve toplumsal bilgiler nedeniyle bu aç#dan öneç#kar.

*ehirler söz konusu olunca$ehrengizleri belirtmeden geçmek mümkün deildir.Zira baz# $ehrengizler, bir$ehrin güzellerini anlatmakla birlikte söz konusu$ehir

hakk #nda bilgiler de verir. Bilhassa Mihnet-ke $ân ve Heves-nâme’de 'stanbul gibi$ehirler hakk #nda bilgiler verilir. Hatta Heves-nâme’den hareketle' stanbul’daki mimarîeserler hakk #nda önemli bilgiler ediniriz. Bununla birlikte Sergüze $t-nâme-i Fakîr Be- Azîmet-i Tokat ve Der Beyân-# Me $akkat-i Sefer ü Zarûret ü Mülâzemet gibi baz# sergüze$t-nâmelerde hâdiselerin cereyan ettii bir ya da bir kaç$ehir hakk #nda bilgiverildi ini görürüz.

Sergüze$t-nâmelerle ili$ki içinde olan türlerden biri de nasihat-nâmelerdir.Sergüze$t-nâme $airleri ya$ad#klar # hâdiseleri aktar #rken, tecrübelerini veya$ad#klar #ndan ç#kard#klar # dersleri kimi zaman okuyucuyla payla$#rlar. *airlerinvermek istedii çe$itli mesajlar, sergüze$t-nâmelerin arka plan#nda yer al#r veço unlukla okuyucuya dorudan do ruya aktar #lmaz. Ancak,Gül $en-i Niyâz, Kitâb-# Sergüze $t-i Za‘ifî ve Sergüze $t-nâme-i Kâtib Osmân gibi eserlerde $airler, nasihat-nâme içerikli müstakil bölümlere yer verirler. Söz konusu eserlerde$airler konuyla ilgilinasihatlerini okuyucuya dorudan do ruya aktar #rlar.


29/673

14

Sergüze$t-nâmeler, padi$ahlar #n çe$itli ülkelere düzenledikleri seferleri veyapt#klar # sava$lar # konu alan gazavat-nâme ve zafer-nâme gibi türler de ili$ki içindedir.Zira hayat hikâyelerini konu edinen kimi$airler, gerek arka planda geli$en siyasîolaylar # aktarmak yoluyla gerekse bizzat$ahit olduklar # seferleri konu edinerek zafer-

nâme ve gazavat-nâme türü eserlerle paralel konular # ele al#rlar. Sergüze$t-nâmeleri sözkonusu türlerden ay#ran temel özellik ise, gazavat-nâmelerin merkezinde sultanlar #n,sergüze$t-nâmelerin merkezinde ise$airlerin bizzat kendilerinin olmas#d#r. Ayr #casergüze$t-nâmelerde sava$ ve seferler yaln#zca $airin hayat#n#n bir bölümünden ibarettir.Oysa gazavat-nâme ve zafer-nâmelerde yaln#zca sava$ konu edilir.

Daha önce de belirttiimiz üzere sergüze$t-nâmelerin dier türlerle ili$kileriyaln#zca konu ve i$leyi$ benzerli iyle s#n#rl# kalmaz. divan$iirinde kullan#lagelen“münazara, meviza, nasihatname, hezliyye, hicviyye,$itaiyye (berfiyye), temmuziyye,

sûrnâme, methiye, sakî-nâme” gibi pek çok tür, baz# sergüze$t-nâmelerde müstakil bölümler olarak yer bulur. Bunlar sergüze$t-nâmelerin anlat#m#na renk katanokuyucunun soluk ald# # duraklard#r ve büyük oranda ana konuyla ili$kili olarakkullan#l#r. Örne in Firkat-nâme, Heves-nâme, Hâl-nâme-i Sevâdî gibi eserlerdemünazara, diyaloglara renk katan bir anlat#m $ekli olarak yer bulur.

Sergüze$t-nâmelerin çe$itli aç#lardan ili$ki içinde olduu müstakil eserler de bulunmaktad#r. Bunlar #n ba$#nda Sâî Mustafa Çelebi’ninTezkiretü’l-Bünyân14 ve yazar # bilinmeyen Firâk-# Mahmud Pa $a15 adl# eserler gelmektedir. Manzum-mensur kar #$#k

olarak yaz#lan Tezkiretü’l-Bünyân’da hâdiseler, sergüze$t-nâmelerdeki gibi birinci ki$idilinden anlat#lmaktad#r. Ancak, eser Sâî Mustafa Çelebi’nin deil, Mimar Sinan’#nhat#ralar #n# ele almaktad#r. Buna benzer dier bir örnek de Firâk-# Mahmud Pa $a’d#r.Murabba naz#m $ekliyle yaz#lan eserde Fatih’in ünlü sadrazam# Mahmud Pa$a’n#nöldürülmesi konu edilir. Ancak, dikkat çekici olan yön,$airi/yazar # bilinmeyen bueserde de birinci ki$i anlat#c#n#n kullan#lmas#d#r.

Halimî’nin “Manzume-i Sergüze$t”16 ve Sâbit’in “Berber-nâme” ba$l#kl# manzumeleri ise hamamda görülen güzelin y#kan#$#n# tasvir eden hamâmiyyeleriand#r #r. Bu eserlerden birincisinde sim-ke$-hânedeki, ikincisinde de ise berberdükkan#ndaki güzel delikanl#ya duyulan hayranl#k dile getirilir. Tahkiyeye dayal# her iki

14 Tezkiretü’l-Bünyân, Sâî Mustafa Çelebi (Mimar Sinan’ #n Hat #ralar # ), hzl. Hayati Develi, Koç KültürSanat Tan#t#m, 'stanbul, 2003.15 Söz konusu eserle ilgili daha ayr #nt#l# bilgi içinbk. Orhan Kemal Tavukçu, “Türk Edebiyat#ndaFirâknâme Adl# Eserler”,Türk Kültürü ncelemeleri Dergisi, S.10,'stanbul, 2004, s.96-97.16 Adnan Çal#, Halimî (Hayat # , Edebî Ki $ili ' i, Eserleri ve Divan#’n#n Tenkildi Metni), Selçuk Üniv.,SBE, Konya, 1998, s. 69-72.


30/673

15

eser de benzer bir$ekilde mahbuplar #n gitmesiyle sonuçlan#r. Söz konusu manzumelersoyut ve kurmaca özellikleri bak #m#ndan dikkat çeker. Ancak, söz konusumanzumelerdeki birinci ki$i anlat#m, onlar # kurmaca yan# a #r basan sergüze$t-nâmelere yakla$t#r #r.

Sergüze$t-nâmelerle benzerlik gösteren eserlerden biri de*eyhî’nin Hâr-nâme’sidir. Hâr-nâme $airin ya$ad# # bir hâdiseden hareketle yaz#lsa da üçüncü ki$ianlat#m# ve alegorik olmas# nedeniyle sergüze$t-nâmelerden ayr #l#r. Ancak,otobiyografik bir eser olarak Hâr-nâme’nin sergüze$t-nâme türüne yak #n bir eseroldu unu belirtmek gerekir. Vahîd-i Mahtûmî’nin Divan’#nda yer alan Sergüze $t-iGarib-i Ba ' dâdî 17 adl# 120 beyitlik nasihat-âmiz mesnevisi tamamen kurmaca manzum bir hikâye olup, $airin hayat#yla uzaktan yak #ndan ilgili deildir. XVI. yüzy#l$airlerinden Geyveli Güvahî’ninGurbet-nâme18 adl# 200 beyitlik mesnevisi ise

genellikle$airin sergüze$ti olarak bilinir 19. Mesnevi biçiminde yaz#lan eserde $air,gurbet duygusunu çerçeve olarak belirlemi$, gurbet üzerine genel duygu vedü$üncelerine yer vermi$tir. Ancak, Gurbet-nâme’de Güvahî bir kahraman olarakkar $#m#za ç#kmaz. Zaten ortada bir hikâye de yoktur.*airin kendisini deilse dedü$üncelerini eserin giri$inde ve sonunda buluruz. Eserin ba$lang#c#nda yer alan on bir beyitte gurbette vatan hasretiyle ac# çekti inden bahseden $air, eserin sonunda“Hubbü’l-Vatan Mine el-Îmân” ba$l#kl# bölümde sözü dünyan#n geçicili ine ve gerçekgurbetin Allah’tan ayr # kalmak olduuna getirir. Eser, gurbet dü$üncesini el

eski turk edebiyatinda manzum serguzest-nameler

Documents