TÜRK EDEBİYATINDA TÜRK EDEBİYATINDA ŞİİR TÜR VE ŞİİR TÜR VE BİÇİMLERİBİÇİMLERİ

I) İSLAMLIK ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATINDA ŞİİR TÜR VE

BİÇİMLERİ

KOŞUKDaha çok doğa ve güzellik üzerine,dörtlük ve hece

ölçüsünün değişik kalıplarıyla söylenen kısa şiirlerdir. Halkedebiyatındaki “koşma”nın temelini oluşturur.

SAGUEski Türklerin “yuğ” dedikleri törenlerde söyledikleri,

ölen önemli bir kişinin gençliğini, yiğitliğin, iyiliklerini vegeride kalanların acılarını dile getiren bir şiir türüdür.

DESTANSavaş, göç, doğal afetler gibi toplumun genelini

ilgilendiren olayların anlatılığı Uzun şiirlerdir.

II)İSLAMLIK SONRASI TÜRK II)İSLAMLIK SONRASI TÜRK EDEBİYATINDA ŞİİR TÜR VE EDEBİYATINDA ŞİİR TÜR VE

BİÇİMLERİBİÇİMLERİ

A)HALK EDEBİYATINA ÖZGÜ OLANLAR MANİ Ortak Halk edebiyatının en yaygın şiir biçimidir. Maniler

genellikle tek Dörtlüktür ve yedili (4+3 duraklı) hece ölçüsüyle söylenir. Uyak örgüsü aa ba biçimindedir. Manilerde ilk iki dizeye “doldurma dize” denir. Bu dizeler uyak ve konu açısından hazırlık dizeleridir. Anlam bütünlüğü daha çok son iki dizede toplanır. Manilerde genellikle doğa, aşk, vb .konular

Dile getirilir:Gidene bak gidene aGüller sarmış dikene aMevla sabırlar versin bGizli sevda çekene a

ilk dizeleri yalnızca uyaklı sözcüklerden oluşan çoğunluğu

cinaslı manilere “ayaklı mani” denir. Ayak, halk dilindeuyak demektir:Bağ bana aBahçe sana bağ bana aDeğme incir ar etmez bZülfün teli bağ bana aKimi manilere iki dize daha eklendiği görülür. Bu türmaniler, ”yedekli mani adını alır: Ayna güzel Yüz güzel, ayna güzel Güzel yari görenler Dediler: Ay ne güzel Oturmuş zülfün tarar Dizinde ayna güzel

TÜRKÜOrtak edebiyatımızın ürünlerindendir.Belirli, tek bir bir

biçimleri yoktur.Ana dizelerle , bunlara eklenmiş, yinelenen

kavuştak(bağlama)dizelerinden oluşur. Çoğunlukla sekiz ya da on birhecelidir.

Ezgisine göre hoyrat, bozlak gibi adlar alır. Bentlerdekidize sayısına gör “üçleme, dörtleme, beşleme” diye deadlandırılabilir.

Çoğunlukla doğa, sevgi, güzellik konuları işlenir.Toplumu etkilemiş bir olayı anlatan türküler de vardır.

İki turnam gelir aklı karalı a Birin avcı vurmuş biri yaralı a (a.d) O yavruya sorun adlı nereli a Katar katar olmuş gelir turnalar b (kvş.) Eğrim eğrim ne hoş gelir turnalar b

KOŞMAAşık edebiyatında en sevilen ve yaygın biçim kullanılan şiir biçimidir.

Dörder dizelik bentlerden oluşur. Bent sayısı genellikle üç ile beş arasındadeğişir. En çok, hecenin on birli kalıbıyla söylenir. Ölçüsü 6+5 ya da4+4+3 duraklıdır.

Koşmaların en çok kullanılan uyak düzeni şöyledir: a b a b /c c c b /d d d b … İlk bendin uyak düzeni “a a a b” ya da “a b c b “ biçiminde değişebilir.Koşmayla her türlü (doğa, aşk, ölüm, ayrılık, yiğitlik, yergi, …) işlenebilir. Koşmalar, konularına göre, güzelleme, taşlama, koçaklama ve ağıt gibiAdlar alır: Güzelleme:Doğa güzellikleriyle, kadın, at vb. sevilen varlıklar içinsöylenmiş lirik şiirlerdir.

Taşlama:Yergi konulu halk şiirleridir.Koçaklama:Yiğitçe bir anlatımla söylenmiş kahramanlık ve savaş

konulu epik şiirlerdir. Ağıt: Ölümler ve yıkımlar üzerine özel bir ezgiyle söylenen lirikşiirlerdir.

Bir koşma örneği:

Ala gözlerini sevdiğim dilber Dikerler ağacı dal benim için Aşam dedim, aşamadım başından Yağıyor yollara kar benim için

SEMAİSemai, “işitilerek öğrenilen şiir” demektir.Aşık edebiyatının kimi yönlerden koşmaya benzeyen bir nazımbiçimidir.Semainin başlıca özellikleri şunlardır:Koşma gibi 3-6 dörtlükten oluşur.8’li hece ölçüsüyle söylenir.Kendine özgü bir ezgisi vardır.Uyak düzeni koşmaya benzer.Koşmada işlenen temalar ve konular semaide de işlenir.Söyleyenleri bellidir.Semainin de güzelleme, koçaklama, taşlama… gibi türleri vardır. İncecikten bir kar yağar

Tozar Elif Elif diye Deli gönül abdal olmuş

Gezer Elif Elif diye

VARSAĞI Güneydoğu Anadolu’da yaşayan Varsak boyu ozanlarınca söylenen şiirlere varsağı denilmiştir. Varsağı biçiminin özellikleri şunladır:Çok yaygın olmayan bir nazım biçimidir.Ölçüsü ve uyak düzeni semai gibidir.(8’li ölçü a b a b/ c c c b/ d d d b)Özel bir ezgisi vardır.Kimi dörtlüklerinde “bre, hey, behey” gibi ünlemler yer alır.Genellikle üç ila beş dörtlükten oluşur. Dörtlük sayısı daha fazla da olabilir.Koşma ve semaide işlenen konu ve temalar varsağıda da işlenir.Müziğinde ve sözlerinde meydan okuyan, erkekçe bir hava duyulur.Hayattan ve talihten şikayet üzerinde sık sık durulur.Bu türün en güzel örneklerini Karacaoğlan vermiştir.

Yürü bre yalan dünya Sana konan göçer bir günİnsan bir ekine misalSeni eken biçer bir gün

- - -

Bre ağalar bre beylerÖlmeden bir dem sürelimGözümüze kara toprakGirmeden bir dem sürelim

DESTAN Aşık edebiyatındaki destanı, ulusların başından geçen kahramanlık olaylarını anlatan destan ile karıştırmamak gerekir. Aşık edebiyatındaki destanlar, toplumu yakından ilgilendiren savaş, ayaklanma, eşkıyalık, kıtlık, deprem, yangın gibi olaylar; cimrilik, dalkavukluk, mirasyedilik, gibi gülünç hayat olayları üzerinde durur.Duygusal öğelere hemen hiç yer verilmez.11’li ya da 8’li hece kalıbıyla söylenir.Uyak düzeni koşmaya benzer.Halk şiirinin en uzun nazım biçimidir.Dörtlük sayısı konunun özelliğine bağlıdır.Kendine özgü bir ezgisi vardır.

İbtida Bağdat’a sefer olanda Atladı hendeği geçti Genç Osman

Vuruldu sancaktar kaptı sancağı İletti hendeğe dikti Genç Osman

TEKKE (TASAVVUF ) EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ

Tekke şiirinde görülen ve dinsel içerikli konuları işleyen ilahi, nefes, deme, şathiye… gibi ürünler nazım biçimi değil, birer nazım türüdür. Çünkü bunlar da koşma tipi nazım biçimiyle ve hece ölçüsünün genellikle 7, 8 ve 11’li kalıplarıyla söylenir. Söz konusu türlerde dörtlük sayısı genellikle 3-7 dir.Tekke edebiyatının nazım türleri hakkında kısaca bilgi verelim :

İLAHİ Herhangi bir tarikatın izini taşımaksızın Allah’ı öven şiirlere denir.Daima özel bir ezgiyle söylenir.Divan şiirindeki tevhit ve münacaatın Halk edebiyatındakikarşılığıdır.En ünlü şairi Yunus Emre’dir.

Dağlar ile taşlar ile Çağırayım Mevlam seni Seherlerde kuşlar ile Çağırayım Mevlam seni.

NEFES Bektaşi tarikatından olan tekke ozanlarının tarikatlarıyla ilgili

görüşleri işleyen şiir türüne nefes denir. Ozanlar, nefesleri kutsal bir özellikte söylediklerine inanırlar.

Eşrefoğlu al haberi

Bahçe biziz gül bizdedir

Biz bir Mevla’nın kuluyuz

Yetmiş iki dil bizdedir

DEME Bektaşi tarikatından olan tekke ozanlarının söyledikleri şiirlere

denir.Bu şiirler tekkelerde tören sırasında makamla ve çoğu zaman sazla söylenir.

Gel benim sarı tamburam

Dizler üstüne yatıram

Yine kırıldı hatıram

Ben anınçün inilerim

NUTUKTarikata yeni girenleri bilgilendirmek amacıyla söylenen

şiir türüdür.Gaflet içinden uyanEdepsiz olma ey canEdeptir asl-ı imanVar edep öğren edep

ŞATHİYE(ŞATHİYAT-I SOFANİYE)İnançlar üzerine ciddi bir konuyu ya da düşünceyi iğneli veGülmecelibir dille anlatan şiirlere denir.Allah’ın sonsuz bağışlayıcılığınabağlı olarak Ona karşı gelme amacı olmadan onunla teklifsiz, şakacı birkonuşma havası görülür.

Şanına düşer mi noksan görürsünHer gönülde oturursun yürürsün

Bunca canı alıp yine verirsin Götürüp getiren kervancı mısın

DEVRİYETasavvuf düşüncesine göre evrendeki bütün evrendeki her şey

Allah’tan gelmiştir,yine Allah’a dönecektir.Bu felsefeyi yansıtanŞiirlere devriye denir.

Cihan varolmadan ketm-i ademdeHak ile birlikte yektaş idim ben

Yarattı bu mülkü çünkü o demde Yazdım tasvirini nakkaş idim ben

DİKKAT:Halk edebiyatında özel bir adla anılan ve aruzla oluşturulan

bazı türler şunlardır: DİVAN, SELİS, SEMAİ, KALENDERİ, SATRANÇ, VEZN-İ

AHAR

B)DİVAN EDEBİYATINA ÖZGÜ OLANLARB)DİVAN EDEBİYATINA ÖZGÜ OLANLAR

I).BEYİTLERİ KURULAN ŞİİRLER GAZELEdebiyatımızda Arap edebiyatından girmiş bir şiir biçimidir.En az 5, en çok 15 beyitten oluşturulur.Aruz ölçüsünün bütün çeşitleriyle

yazılabilir.Uyak düzeni a a /b a/c a… biçimindedir.İlk beytine matla (doğuş yeri), son beytine makta (kesme yeri), en güzel

beytine beyt-ül gazel, şairin mahlasını (takma ad) söylediği beyte taç beyit denir.Kimi gazeller, beyitleri tam ortasından bölünüp, dörtlük biçimine getirilebilir.Bu tür gazellere “musammat gazel” adı verilir.

Gazellerde genellikle beyitler arasında konu birliği yoktur. Beyitleri arasında konu birliği olan gazellere “yek-ahenk”, beyitlerinin her biri birbirinden güzel olan gazellere “yek-avaz” gazel adı verilir.

Gazellerde onu genellikle aşk, şarap, ve kadın güzelliğidir.Didaktik (öğretici) gazellerde vardır.

KASİDEEdebiyatımıza Arap edebiyatından girmiştir.Daha çok,varlıklı ya

da makam sahibi bir kişiyi överek bahşiş almak amacıyla yasılır.Uyarlanışı gazel gibidir.15-99 beyit arasında değişen ,belli bölümleri olan bir şiir biçimidir. Tam bir kaside altı bölümden oluşur:

1) Nesib ya da teşbib bölümü: Betimleme (tasvir) bölümüdür.Giriş niteliği taşıyan bu bölümde doğa, mevsimler, önemli bir ay, olay,yer v. Betimlenir.Kasideler çoğu kez bu bölüme göre adlandırılırlar(İstanbul Kasidesi, Su Kasidesi).

2) Girizgah: Genellikle tek bir beyittir. Asıl amaca geçişi sağlar.3) Methiye: Kasidenin en uzun bölümüdür. Burada bir devlet

büyüğü (padişah, vezir…) övülür.4) Tegazül: Kasidenin arasına girmiş, onunla aynı ölçü ve

uyakta olan bir gazeldir.Şair böylece ustalığını gösterir.5) Fahriye: Şairin kendini övdüğü bölüm olup kısadır.6) Dua: Bu bölümde şair, övdüğü kişi ve bu kişinin yakınları için

dua eder.

Gazelde olduğu gibi, kasidenin de ilk beytine “matla”, son beytine “makta”, son beytine “makta”, şairin adının geçtiği beyte “taç beyit” denir.Şairin adı, ya son ya da sondan bir bir önceki beyitte geçer.Kasidenin engüzel beytine “”beyt-ül kasid” adı verilir ve genellikle “methiye” bölümündeyer alır. Kasideler konularına göre tevhit, münacat, methiye gibi adlar alırlar: Tevhit: Tanrı’nın birliğini ve yüceliğini dile getiren şiirlerdir. Münacat: Tanrıya yalvarış yakarış şiirleridir. Biçim açısından kasideye bağlıdır. Kimi zaman kasidenin bir bölümü olarak söylenir. Methiye: Kasidelerin bir bölümü olması dışında bir şiir türü olarak damethiyelerden söz edilir. Bir devlet büyüğünü öven şiirlerin genel adıdır. Naat: Hz. Muhammed’i övmek için yazılanlarına adı verilir. Hicviye: Devrin yöneticilerini yermek için yazılan kasidelerdir. Mersiye: Önde gelen birinin ölümünden duyulan acıyı dile getiren

kasidedir. Bahariye: Bahar mevsiminin güzelliklerini anlatan kasidedir. İydiye: Bayram kasidesidir. Cülisiye: Padişahın tahta çıkışını anlatan kasidelerdir. Kaside biçiminin en ünlü şairleri Şunlardır: Nefi, Baki, Fuzuli, AhmetPaşa, Nedim…

KASİDE (Fuzuli’nin Hz. Muhammed için yazdığı “su” redifli kasidesinde seçilmişaşağıdaki beyitlerde kasidenin kimi bölümleri görülebilir.)(1) Saçma ey göz gönlümdeki odlare su Kim bu denlü tutuşan odlare çare suMatla beyti: Uyak düzeninin (aa) oluşuna dikkat ediniz. Suya versin bağban gülzarı zahmet çekmesin Bir gül açmaz yüzün tek, verse bin gülzare su(2) Arızın yadıyla nemnak olsa müjganım nola Zayi olmaz gül temennisiyle vermek hare suNesib bölümü : Şair bu bölümde sevgi temasını işliyor. Dest bus-i arzusuyle ölürsem dostlar Kuze eylen toprağım,sunun anınla yare su (3) Tıynet-i pakini ruşen kılmış ehli aleme İktida kılmış Tarik-i Ahmed-i Muhtar Girizgah bölümü: Şair bu bölümde konuya giriyor.(4) Seyyid-i nev-i beşer, derya-yi dürr-i istifa Kim sepüptür mucizat-ı ateş-i şare su Methiye ölümü: Burada Peygamber övülüyor.(5) Yümn-i na1tinden güher olmuş Fuzuli sözleri Ebr-i nisandan dönen tek, lu2lü-i şehvare su Fahriye bölümü ve tac beyti: Şair burada kendisini övüyor.(6) Umduğum oldur ki ruz-ı aşr mahrum olmıyam Çeşme-i vaslın vere ben teşne-i didare su Dua bölümü ve makta beyti: şair burada kıyamet gününde Peygamberekavuşmak için dua ediyor.

MESNEVİEdebiyatımıza İran edebiyatından girmiştir. Gazel ve

Kasideden ayrılan en belirgin yönü , aruzun kısa kalıplarıylayazlması ve her baytinin kendi arasında uyaklı (aa/bb/cc/…)olmasıdır. Bu nedenle uzun aşk hikayeleri ve dini hikayelermesnevi biçiminde yazılmıştır. (Fuzuli-Leyla vü Mecnun,Süleyman Çelebi-Mevlid…)

Beş mesnevinin bir araya getirilmesiyle oluşturulan kitaba“hamse” denir. Hamse sahibi başlıca şairler şunlardır: Ali ŞirNevai, Taşlıcalı Yahya, Nevi’izade Atayi ‘dir. İslami edebiyatın enbüyük mesnevi şairi Genceli Nizami(11.yy)’dir. Fars edebiyatınınbu usta şairi, diğer mesnevi şairlerini çok etkilemiştir.

Türk edebiyatının ilk mesnevisi Yusuf has Hacip(11.yy)’inYazdığı Kutadgu Bilig’dir.

KITATek bir konuyu işleyen iki beyitli nazım biçimidir. Uyak örgüsü “a b

c b” biçimindedir. Aruzun her kalıbı kullanılabilir. Beyitler arasında konu birliği vardır.

MÜSTEZATGazelin dizelerinin yarımşar dizlerle artırılmış biçimidir. Eklenen

kısa dizelere “ziyade” adı verilir. Uzun dizeler ve kısa dizler kendi aralarında gazel gibi uyaklanır.

Uyak dizilişi “aa/aa/bb/aa/cc/aa” ya da “ab/ab/cc/ab/dd/ab” biçimindedir:

…Sen kim gelesin meclise bir yer mi bulunmaz baş üzre yerin varGül goncesisin,guşe i destan senindir gel ey gül-i rana

DÖRTLÜK YA DA BENTLERLE KURULAN ŞİİRLER

RUBAİİran edebiyatından alınmıştır. Dört dizelik bağımsız bir nazım

biçimidir. Kendine özgü bir ölçüsü vardır. Uyak örgüsü,”a a b a” biçimindedir.

Bu nazım biçimiyle genellikle tasavvuf ve felsefe konuları işlenir. Ömer Hayyam’ın rubaileri ünlüdür:

Geçmiş günğ beyhude yere yad etme,Bir gelmemiş an için de feryad etme,Geçmiş gelecek masal bütün bunlar hep,Eğlenmene bak, ömrünü berbad etme

MURABBAHer bendi dört dizeden oluşan dört bentlik bir nazım biçimidir.

Uyak düzeni “aaaa/bbba/ccca/…” biçimindedir.dördüncü dizeler tekrarlanabilir. 3,4,6,7 dörtlükle oluşturulan murabbalara da rastlanır. Bu nazım biçimiyle genellikle tasavvuf konuları işlenir.

ÖRNEK SORU:Aşağıdaki divan şiiri biçimlerinden hangisi, dizelerinin

kuruluşu açısından ötekilerden farklıdır?A)GazelB)KasideC)MesneviD)KıtaE)Murabba

TUYUĞTürkçe bir sözcüktür. Halk edebiyatındaki maninin Divan

edebiyatındaki karşılığı sayılabilir. Uyak örgüsü “aaba” biçimindedir. Kadı Burhanettin ‘in tuyuğları ünlüdür. Divan edebiyatında 15.yüzyıla kadar kullanılan tuyuğ daha sonra pek kullanılmamıştır. Tuyuğda belli bir düşünce ya da görüş özlü bir biçimde söylenir:

Sencileyin dünyada hub az imişNağmeni rast anladım şehnaz imişGönüller kekliğine bu dünyada İlla şahin gözlerin şehbaz imiş

ŞARKIBestelenmek amacıyla yazılır.en az iki,en beş dörtlükten oluşur.Şarkı nazım biçimini Divan edebiyatına, Halk edebiyatındaki

türküden esinlenerek Nedim kazandırmıştır.

ÖRNEK SORULAR:1.Düzenleyicisi pek bilinmez. Halkın sözlü geleneğinde oluşup gelişir.

Çağdan çağa ve yöreden yöreye içeriğinde olsun, biçiminde olsun, değişikliklere bozulmalara, kırpılmalara uğrayabilir.

Her zaman bir ezgiyle söylenir.

Bu parçada aşağıdakilerin hangisinden söz edilmektedir?

A)Tuyuğ B) Şarkı C) Türkü D) Rubai E) Gazel

2. Aşağıdaki sözcük dizilerinden hangisi, tümüyle Halk edebiyatı ürünlerinin adlarıdır?

A) ağıt-şarkı-mani-masal-tuyuğB) türkü-mesnevi-koşma-mersiye-atasözüC) destan-mani-rubai-masal-şarkıD) şarkı-türkü-rubai-koçaklama-maniE) koçaklama-türkü-mani-masal-ağıt

MUHAMMESBentleri beşer diziden oluşan şiir biçimidir.

MÜSEDDESHer bendi altı dizeden oluşan bir şiir biçimidir.

TERKİB-İ BENTBeş ile on beş arasında değişen bentlerden kurulur. Her bent, beş

ile on arasında değişebilen beyitlerden oluşur. Bentler, “hane” ve “vasıta” beyitlerinden meydana gelir. Vasıta beyitinde dizeler, kendi aralarında uyaklıdır.

a a b a c a …/ d d /a a f e g e…/ h h/…(hane) (vasıta) (hane) (vasıta)

Terkib-i bentle mersiye, methiye, hicviye gibi şiir türleri yazılır. Bu biçime;felsefi, tasavvufi düşüncelerin anlatımında başvurulur. Terkib-i bentle en çok mersiye (ağıt) yazılmıştır. En ünlüsü Baki’nin “Kanuni Sultan Süleyman Mersiyesi”dir. Ayrıca Tanzimat dönemi şairlerinden Ziya Paşa’nın her beyiti atasözü değerinde olan “Terkib-i bend”i de çok ünlüdür:

Ayinesi iştir kişinin lafa bakılmaz Şahsın görünür rütbe-i aklı eserinde(Kişinin ne derece akıllı, bilgili olduğunu anlamak için yalnızca

sözüne değil, ortaya çıkardığı işlere,ürünlere bakılmalıdır.)

TERCİ-İ BENTTerkib-i bentten ayrılan en önemli yanı, bentlerin sonundaki vasıta

beyitinin hiç değiştirilmeden yinelenmesidir. Bu durum konu bütünlüğünü gerektireceğinden terci-i bentle yazmak daha zordur. Bu biçim , daha çok, dinsel konuların anlatımında kullanılmıştır.

ÖRNEK SORU:A)Aruz vezniyle yazılmış olmaB)Kaside, gazel, mesnevi ve rubai gibi belli nazım şekilleri içinde

yazılmaC)Parça güzelliğine değil,bütün güzelliğine önem vermeD)Duygu ve düşünceleri kalıplaşmış birtakım söz sanatlarıyla

anlatma E)Yabancı sözcüklerle ve dil kurallarıyla fazlaca yüklü olma