zetKao-ch'ang Devleti (502-640) pek yolu zerinde stratejik bir

konumda olduu iin kadimden beri blgenin nemli glerininmcadelelerine sahne olmutur. Orta Asya Trk tarihinde Hunlar, Kao-ch'eler, T'ieh-leler, Gk Trkler, Tibetler ve Uygurlar, dou-bateksenli ticaretin younlat ve bu ekilde eitli uygarlklannbulutuu sz konusu blgeyi kontrol altna almak iin in' dekihanedanlarla srekli mcadele etmilerdir. 840 ylnda Orhun Uygurdevleti ykldktan sonra blgeye yerleen Uygurlar, burada var olankltr ve medeniyetin zerine, zgn Trk medeniyetini yaratmtr.Dolaysyla blgenin Trklemeden nceki tarihinin incelenmesi, Trkkltr tarihinin aydnlanmasna byk bir katk yapacaktr.

AbstractKao-ch'ang State (502-640), because of its strategic location on

the Silk Road, had been a place where tle leading groups fought eachother since the ancient times. In the Central Asian Turkish History,Huns, Kao-ch'es, T'ieh-Ies, Gokturks, Tibetians and Uygurscontinuously fought against the Dynasties in China for controlling theregion that has trading intensity on the east-west axis and consequentlyof being a place where various civilizations meet. In 840, after the fallof Orhun Uygur State, the Uygurs who have settled the region built anoriginal Turkish civilization on the existing culture and civilization inthe area. On account of this fact, the researches conducted on the historyof this place before the Turkish settlement will significantly shed lighton the Turkish Cultural History.

Turfan Vadi si (K 4300'; D 8912') birok siyasi egemenliin vedevletin douuna tanklk etmitir. Turfan Vadisi'nin dou-bat uzunluu 245km, gney-kuzey genilii 75 km olup alan 10300 kilometre karedir. Bunun4050 kilometre karesi deniz seviyesinden alakta konumlanrken, 2000 metrekaresi ise deniz seviyesinden 100 metre alaktadr. Blgenin en alak noktasAydn Gl deniz seviyesinden tam 154 metre alakta olup rdn'n LutGl'nden (-392 metre) sonra dnyann ikinci alak blgesidir. TurfanVadisi 'nin drt taraf dalarla kuatlm vaziyettedir.I Tarihi metinlerde en okzikredilen dalar ise kuzeyindeki Ch'i-shih Shan ~1:1l (Kzlda) ve onun 35km kuzeyindeki T'an-han Shan :5fl (*Tamhan, Boda Da)2 olup blgenindousunda Turfan ile Kumul Vadisi'ni ayran Karlk Da, gneydousundabulunan Kumda, gneyinde Qol Da ve onun gneyindeki Kuruk Da(Kurak Da), gneybatsnda Suba Da ve batsndaki Kara- Wucheng Di:b'l~ iJt l Dalar' dr. Dalarn etekleri akl tal l alanlaryla evrilidir.Vadinin merkezi blgeleri ise yeillik vahalarla kapldr.

in kaynaklarna gre, Turfan blgesinde l 1:1~ oktur. 3 SeyyahHsan-tsang 627 ylnn sekizinci aynda Hindistan'a doru yola karken Yi-wu 1Jt~ (Kumul)'ya ulamt ve Kao-ch'ang kral Ch' Wen-t'ai'nin fft3t~srarl davetiyle buradan batya doru Kao-ch'ang'a ~ l (Koo) doru yolakmt. Hsan-tsang alt gnlk l yolculuundan sonra Kao-ch'ang'n dousnrnda bulunan Pai-li kentine B t. iJt (Pian) ulamtr.4 T'ang Slalesidnemindeki kaynaklara gre, Hsi-chou iffi #i (Kao-ch'ang) vilayetine balolan ve baehrinin 30 li (yaklak 15 km) dousunda bulunan Liu-chungnahiyesinin ~~~ 90 li gneydousunda Ta-sha-hai :*:Y.P)tij adl byk bir lvardr. s Yine ayn kaynaa gre, Hsi-chou vilayetine gney ynnden 1200'li

1 oun ~ 101, ~~., 1974:2243; ~97, ~~., 1974:3212; ~a>,~, ~~f5, 1973:1846; JM!J!!>, ~ 191 jfj:ro~ ~f5, 1935:1029C.2 aa> ~ 101 ~ ~i5, 1974: 2243; :j~.!:>~ 97 j!j ~i5, 1974: 3212; ~.> ~ 83 j!j ~i5, 1973:1847; JM!J!!> , ~ 191 jfj:ro~~f5, 1935:1029C.3 aa> ~IOL ~~., 1974:2243; :L~.!:>~97~~f5, 1974:3212; ~.> ~83 ~~i5, 1973:1847; JM!J!!> , ~ 191 jfj:fJiIi~ ~., i935:1029C.

4Pr~S:IT~.J1*~, ~1\I1\iU~,;!f=iUGilii'>~-, Tripitaka, Cilt50,sayfa 224c.5 Li Chi-fu ~sm, ~~I!~IiI~> ~ 40, :l~J.?-::tp.ar.:. 1995:1033.

uzaklkta bulunan Lou-Ian lkesine varlr ve llk olduu iin yolculukzordur.6 Yeni T'ang Slalesi Tarihi'ne gre, Hsi-chou vilayetinin batsna doruYen-ch'i ~. lkesine giderken Lei-shan Ch'i ~1:l.ve Yin-shan Ch'i IhJ..?il adl iki lden geilmesi gerekmektedir.7 Anlald gibi, Turfan Vadisi'ninkuzeyi dnda dier ynleri hep llerle doludur.

in kaynaklarnda blgenin havasnn scak olduu zikredilmektedir.8

Dalar tarafndan kuatlm ve evresi l ile sarlm bir vadinin scak olmasdoaldr. Bugnk llere gre, en souk ay olan ocak 14,5C civarnda olupblgenin en scak dnemi ise 49,6C'dir. 40C zerinde scakln lldgnlerin says 66-85 ve 35C zeri ise i i6-173 gn civarndadr. Haziran,temmuz ve austos aylarnda scaklk hep 30C'nin zerindedir.9 Gndz sresidaha uzun, yamur az, suyun buharlama oran fazladr. Kn Moolsteplerinden gelen souk rzgar ve yaz aylarnda Gney Asya'dan gelen scakrzgarlar nedeniyle rzgarl bir blgedir. Blgenin kurak ve rzgarl olmasikliminin en mahhas zelliidir. LO Dolaysyla suya en ok ihtiya duyulanblgelerden birisidir. Yaz aylarnda blge ahalisi Tanr Da'ndaki karnerimesiyle ve karz sistemi ile belli bir lde su ihtiyacn gidermektedir. 1 iBunun dnda blgede nehirler de bulunmaktadr, rnein blgenin ilk siyasimerkezi olan Chiao-he ~)iiJ (Yar, bugnk Turfan ehrinin 20 km batsndadr.)ehri iki nehrin kesitii bir alanda kurulmutur. 12 Sulama sistemi dierblgelere gre daha gelimitir.13 Btn bu olumsuzluklara ramen blgenintarm, hayvanclk ve ticaret faaliyetleri youndu ve bununla orantl olarakrefah dzeyi dier blgelere gre nispeten yksek olduu gibi nfusu danispeten kalabalkt. 14

Corafi zelliklerine gre Turfan Vadisi kapal bir vadidir. Ancak dageitleriyle drt yne ak olup pek Yolu'nun en nemli gzergah ve llerinarasndaki toplanma-dalma vahas idi. D dnyadan uzak olmasna ramendouda in, gneyde Hint ve batda Yunan-ran medeniyetlerinin bulutuu bir

6LiChi-fu*i1ii'fi", Ot~mll!;fdl*> ~40, 1995:1031.7 U"Ji!f.> ~ 40 j!j ~., 1975:1046.

8 n> ~ 101 (i!j~.,1974:2243.9::E~, i!i~.I!:m-3H!liU,2000:15; *B.i!~, ,2003:12.10::E~, j!j~.I!:m-~JMiU,2000:14-15;*B.i!~, 2003:12-13."::E~, ~~.I!:m-~JMt,2000:17-25.12 eun ,~ 96B g~15,1962:3921.13::E~, j!j~.I!:m-~JMIU,2000:14-15.145R1Ii6~,2003:15-21.

blge olduu iin tarihin deiik dnemlerinde kendine has bir medeniyetyaratmtr. Gmenler lkesi olduu iin her trl din, kltr ve rk barndranbu blge,15 ayn zamanda slamiyet ncesi Trk kltr ve medeniyetinin detemsilcisi olmutu. Tarihte in'i batya balayan ve bu zelliiyle aynzamanda ayran Turfan Vadi si tarihteki inli uzmanlarn nezdinde in'in batblgesinin gvenliini oluturan ilk kapsdr g~Z r~15 .16Bu nedenle tarihindeiik dnemlerinde in' de kurulan hanedanlar her frsatta bu blgeyi kendietkisi altna almaya ve kontrol altnda tutmaya almt. Ayn ekilde in'dekurulan hanedanlarn rakipleri de ncelikle sz konusu blgeyi ele geirmeyihedeflemiti. Blgede kurulan siyasi egemenlikler her zaman byk glerinmcadelesine sahne olmu ve blge gleri her zaman byk glerin arasndaskarak bu glere ynelik daha etkin ve daha esnek politika izlemiti. YaniTurfan Vadisi'nin hem Dou Trkistan blgesi hem de in iin stratejikehemmiyeti vardr.

in kaynaklarna gre, Turfan Vadisi'nde kurulan ilk hakimiyet Ku-shih Jzi5 giP Devleti'dir. 17 Arkeolojik aratrmalar blgede kurulan hakimiyetinBat Chou Slalesinin g)aJ (M 1027-771) son dnemine denk geldiinigstermektedir.1s Ku-shih Devleti'nde kentler bulunmakta ve gneyi Yan-tse'ye

!!5l (Lop Nor) kadar uzanmaktadr. Han Slalesine (M 206-MS 8) aitkaytlarda, Ku-shih Devleti kk bir lke olarak tasvir edilmekte ve HanSlalesinin batya giden yolunun tam zerinde bulunduu yazlmaktadr. 19 HanSlalesi, Hunlarn basksn ortadan kaldrmak iin Hunlar besleyen Hsi-yblgesindeki (Bat Blgesi, yani Dou Trkistan) ehir devletlerine ynelik"Hunlarn sa kolunu kesme" stratejisini uygulamt. Ayrca bu ehir devletleriHan Slalesinin Hsi-y blgesine (Bat blgeleri) giden eli ve yolcular daalkoymaktayd. Bu ve benzeri nedenlerle M i08 ylnda generali Chao P' o-numilt& 700 kiilik bir gle Hsi-y blgesine giden yolun tam zerindeki Luo-

15 Arkeolojik ve antropolojik aratrmalara gre, Turfan Vadisi'nde Hint-Cermen ve Mongolit rk insanlar

bulunmaktadr. En ok Hint-Cerman rk insanlar blgede bulunmutu ('E~, ,1998:3-47).

16 ~ 67 ~~., 1973:1579-1580.

17 ,~ 123 ::k9B91HW, 1975:3160,3171.

lan ve Ku-shih devletlerini malup etmiti?O Ku-shih Devleti'ni malupetmesine ramen lkeyi tamamen yok edememiti. Ancak Ku-shih Devleti,"Ch'e-shih nceki" ]l[roIi-ru-.:Eile Ch'e-shih Sonraki" ]l[roIifl.:E iki kralla vedan kuzeyinde ise alt devlete u.:lt~~ blnmt?1 Ku-shih Devleti'ndenayrlan "Ch'e-shih Sonraki Devleti" ][roiifl~ ile dier alt devletin22 hepsiTurfan Vadisi'nin kuzeyinde bulunan Tanr Da'nn tesinde kalyordu. 23Dolaysyla Ku-shih Devleti paralanmadan nce, lkenin kuzeyi Yi-wu'dan(Ertrk) Urumi'ye kadar, gneyi ise Lop Nor Gl'ne kadar uzanmaktayd.

Turfan Vadisi'nde bulunan Ch'e-shih nceki Devleti'nin ]i[ ~ili-ru- ~bakenti Chiao-he ~)iiJ~ (Yar) idi?4 in kaynaklannda ou zaman bu lkeCh'e-shih ]i[ roii Devleti olarak adlandrlmaktadr. Ch'e-shih ]i[ roii Devletikuzeyden Hunlara yakn olduu iin Hun egemenlii altnda kalmt.25 AncakCh'e-shih ]l[roii Devleti'nin, dneminin en byk iki gc olan Hunlar ve HanSlalesi iin stratejik nemi vard ve M 99-60 yllar arasnda blgeninkontroln elde tutmak iin Hunlar, Han Slalesi ile be kez savamt. M 99ylnda Han Slalesi Ch'e-shih Devleti'ne kar ilk igal seferini balatmt,ancak Hunlarn Sa Blge Beyi'nin on bin atl ordusunun kar koymasyla HanSlalesi ordusu geri ekilmiti.26 M 89 ylnda Han Slalesi, Hunlara kardzenledii bir sava esnasnda, Ch'e-shih Devleti'nin Hunlara destekvermesini nlemek iin Ch'e-shih Devleti'ne de saldrm ve bu ekildehkmdarn kendi tarafna almt. 27 Bir sre sonra Ch'e-shih Devleti yineHunlara balanmt. Han Slalesi mparatoru Chao-ti BB* dneminde (M86-73), Hunlar yeniden Ch'e-shih Devleti'ne hakim olmu ve bu devlette 4000atl ordu bulundurmutu. Han Slalesi mparatoru Hsan-ti '' * tahtagemesinden (M 73) hemen sonra be generalin nderliindeki bir orduyuHunlara kar sevketmi 28 ve M 71 ylnda Ch'e-shih Devleti'ndeki Hun

20 {~~>,~ 123 *~~H',1975:3171.21 n.>, ~ 96A glitil, 1962:3873.22 {);L.> , ~ 968 g~., 1962:3918-3922.23:r:~,{iii lI~m-~5it.> ,1998:28.24 {);L.> ,~968 g~., 1962:3921.25 {);L.> , ~ 968 glitil, 1962:3923,3930.26 U~.> , ~ 968 glit., 1962:3922.27 {);L.> ,~968 glitiIJ,1962:3922.28 {);L.> ,~ 968 g~., 1962:3922.

egemenliine son vermiti 29. Bu olaydan sonra Hunlar, Ch'e-shihhkmdarnn Han Slalesi ile yakn iliki kurduunu renince bu durumdanrahatszlk duymu ve bunun zerine Ch'e-shih hkmdar kzn Hunhkmdarna vererek Hunlara bal olduunu gstermiti. Hunlar Ch'e-shihhkmdarndan, Han Slalesinin Wu-sunlarla 1~1iolan ilikilerini engellemekiin aralarndaki yolu kesmesini istemiti.30 Wu-sunlar, Han Slalesinin Hunlarakar "sa kolunu kesme" stratejisinin mttefik lkesi idi ve Ch'e-shihDevleti'nin kuzeybatsnda bulunmaktaydlar. M 68 ylnda Han Slalesiordusu, Hsi-y blgesindeki baz ehir devletleriyle birlikte Ch'e-shihDevleti'ne saldrmt ve bakenti Chiao-he ehrini zapt etmiti. Ch'e-shihhkmdar Hunlar' dan yardm talep etmi ve cevap gelmeyince Han Slalesineteslim olmutu. Ch'e-shih hkmdar, Hunlarn kendisini cezalandrmasendiesiyle Wu-sunlara kamt. Han Slalesi ordusu 300 kii ile Ch'e-shihDevleti'nde yerlemiti.31 M 64 ylnda Hunlar ve Han Slalesi arasndakiCh'e-shih mcadelesi yeniden balam ve Han Slalesi, Ch'e-shih halknCh'-li ~~ (edir ile eri arasnda) blgesine grerek blgeyi Hunlarabrakmt. 32 Ancak M 60 ylnda Hunlarn Sa Blge Beyi Jih-chu Wang:~.:EHan Slalesine teslim olunca, Hunlarn Bat Blgesindeki genel valilikT'ung-p'u Tu-wei {l1liJm'de kalmt. Han Slalesi bu blgede kendi genelvalilii olan Hsi-y Tu-hu-fu'yu g~iJ.J& tesis etmiti.33 Bu sralarda Ch'e-shih Devleti'nde 700 aile, 6050 nfusu ve 1865 askeri vard.34 Hunlar artk ilkd dnemini yaamaya balam ve Bat blgesindeki etkisi de sona ermiti.Bylece in ilk defa Orta Asya'ya girmiti.35

M 48-32 yllarnda Han Slalesi, Ch'e-shih Devleti'nin bakenti .mmi.:EM Chiao-he ehrinde (Yar) tarmla uraan bir gamizon olan Wu-chiHsiao-wei'yi Jc.~m kurmutur.36 Ch'e-shih Devleti de Han Slalesine balolarak hakimiyetini srdrmeye devam etmitir. Buna ramen, Ch' e-shih

29 {j}tiO ,~ 96B g~., 1962:3905.30 {j}ta ,~ 96B g~1!!J,1962:3922.

31 {j}tiJ, ~ 96B g~., 1962:3922-3923.

32 {j}ta ,~ 96B g~., 1962:3923-3924.

J3 {j}tfO ,~ 96A g~., 1962:3874; {j}tfO,~ 8,1962:262.

34 {j}tiO ,~ 96B g~i5, 1962: 3921.35 {j}t., ~ 96A g~., 1962:3874.

36 ~)lC},~ 96B ~~it, 1962: 3874.

Devleti ile Han Slalesinin blgedeki ynetimi arasndaki atmalar da skameydana gelmekte ve ar vergi ile siyasi basklar nedeniyle isyanlarkanlmaz hale gelmekteydi. MS 2 ylnda Ch'e-shih Devleti lideri Ku-kou ~

~, Han Slalesinin basksndan Hunlara kamt, ancak Han Slalesi onuldrmernek artyla Hunlardan geri alm, ancak sonra idam etmiti. MS 10ylnda Ch'e-shih Devleti lideri Hs-chih-li ~ 1i. ft, Han Slalesininbasksndan Hunlara kamt, ancak bu sefer Hunlar onu Han Slalesine teslimetmemiti. 37 Benzer durum Bat blgesinin dier devletlerinde deyaanmaktayd. Bu srada Hunlar tekrar ykselerek blgedeki otoritesiniyeniden salam ve bu konjonktrel deiime kar Han Slalesi Orta Asya' dangeri ekilmeye balamt. Han Slalesi hakimiyetini ele geiren Wang Mang .:E* dneminde (9-25), Han Slalesinin Orta Asya hakimiyeti tamamen sonaermiti?8

73 ylnda Dou Han Slalesi (25-220) tekrar Orta Asya'ya girmeyekarar vermi ve Dou Trkistan'n dousunda bulunan Yi-wu Lu'yu 1!f.lil(Ertrk) ele geirerek 65 yl sonra blgede tekrar otoritesini ina etmeyebalamt. 39 Hunlar 48 ylndan itibaren kuzey ve gney Hunlar olarak ikiyeblnm ve Orta Asya'daki siyasi etkileri giderek zayflamt. 76 ylnda HanSlalesinin Chiu-ch'an ~ ~ blge valisi Tuan-p'eng ~Jt, Yi-wu Lu'nunbatsndaki Ch'e-shih Devleti'ni malup etmiti. 89 ylnda Han Slalesi

generali Tou Hsien , Hunlar da malup etmiti; 90 ylnda Han Slalesi

ordusu Yi-wu'ya 1tt1!f(Ertrk) girmi ve 91 ylnda General Pan-ch'ao M,Orta Asya'ya (Dou Trkistan) sefer dzenlemiti. Pan-ch'ao, Ch'e-shihDevleti'nin Kao-ch'ang Pi ~ i ~ (Kao-ch'ang Duvar) 4adl blgesinde bir

askeri garnizon tesis etmiti. 94 ylnda Pan-ch' ao, Yen-ch' i ~. (Karaehir)Devleti'ni zapt etmi ve Bat blgesindeki elliden fazla devleti Dou HanSlalesine balamt.41

37 )J;C,~96B gj~i5, 1962: 3924-3926.38 )J;C,~96B gj~i5, 1962: 3926-3927.39 ~)J;ln ,~88 gj~i5, 1965:2909.40 Btn in kaynaklarnda Kao-ch'ang adnn "yksek" (Kao) ve "mreffeh" (Ch'ang) bir blge olduu iinverilen ad olduu yazlmaktadr. Halbuki sz konusu blge yksek deil, aksine ok alaktr. Dolaysyla

Kao-ch'ang adnn bu ekilde aklanmas yanltr. Baknz ~, ~~~m-~Jmjj ,2000:11.41 ~:.,~ 88 g"Jili5, 1965:2910.

Kao-ch'ang Pi iii~~ (Kao-ch'ang Duvar) ad ilk defa MS 2-3 ylndakaynaklarda grnmeye balamtr.42 Bu adn blgeye ne zaman verildii kesinolarak bilinmemekle birlikte etimolojik kkeni de mehuldr. Wang Su'nunaratrmasna gre, bu isim M 48 ylndan sonra verilmitir. Wang Su'ya gre

Kao-ch'ang Pi ~ ~~, Ran slalesinin Kao-ch'ang blgesinde tesis ettiiaskeri gamizonun bir bl olarak Dun-huang blgesinin Kao-ch'angkasabasndan getirilen askerlerin burada konulandrlmas nedeniyle blgeyebu ad verilmiti. Kao-ch'ang Duvar, bugnk Turfan ehrinin 40 kmgneydousunda ve tarihte Kao-ch'ang ad verilen yerdedir. 43 Birok inkayna Kao-ch'ang (yksek, zengin ve refah) adnn blgenin yksek ve geni,blge insanlarnn kalabalk ve mreffeh olmasndan geldiini iddia eder. 44Ancak Turfan Vadi si dnyann en alak yeri olup yukarda iaret edildii gibinfusu da kalabalk olmayan kk bir devletti. Bu nedenle in kaynaklarndaverilen Kao-ch'ang adnn aklamas phelidir.

107 ylnda Bat blgesindeki devletlerin ayaklanmasnn sonucundaDou Ran Slalesi Orta Asya' dan ekilmiti. Bat Blgesi Kuzey Runlarnhakimiyetine girmiti. 45 Ancak Runlar ile Dou Ran Slalesi arasndaki OrtaAsya mcadelesi devam etmi ve Chien-wu saltanat devrinden (25-56) Yen-kuang devrine (122-125) kadar Dou Ran Slalesi defa blge hakimiyetinikaybetmi ve defa kazanmt.46 123 ylnda Runlarn Orta Asya blgesi ileolan ilikilerini kesrnek iin Dou Ran Slalesi yine blgeye girmeye almve general Pan Yung m~ 500 askerle Ch'e-shih Devleti'nin Liu-chung ~~(Lukin) ehrinde bir askeri gamizon tesis etmitir.47 Tesis edilen gamizonunmerkezi artk Ch'e-shih Devleti'nin bakenti Chiao-he deil, tarihteki Kao-ch'ang ehrine gneydou ynnden 10 km uzaklktaki Liu-chung (Lukin)ehrine kaydrlm ve gamizonun bir bl ise Kao-ch'ang Duvar'ndakonulandrlmt. 48 123- 151 yllar arasnda blge zerinde Run-inmcadeleleri devam etmi ve bu tarihlerden sonra Dou Ran Slalesi de blgeyitam anlamyla kendi hakimiyeti altna alamamt. Dou Ran Slalesi, 129-168yllar arasnda Orta Asya (Dou Trkistan) blgesindeki devletlerin kendi

42 , ~ 96B ~~., 1962: 3924. Paul Pelliot, Kao-ch'ang Pi'nin ~~m bugnk Qara-khodjo(Karahoca) olduunu tespit etmitir (Pelliot, 1912:579).

43 ::E~,

aralarndaki atmalar ve Dou Han Slalesine kar isyanlar nleyemez hiilegelmiti. 49

Dou Han Slalesi askeri kuvvetlerinin ne zaman Ch'e-shihDevleti'nden geri ekildii hakknda bilgi bulunmamakta. Ancak 222 ylndaWei Slalesinin (220-265) Ch'e-shih Devleti'nin Kao-ch'ang'da gamizonunbulunduu kaydedilmektedir.5o Fakat bu dnemde in'de kurulan hanedanlarOrta Asya'nn (Dou Trkistan) veya drt devletini kendisinebalayabilmiti. 51 Wei Slalesinin ne zamana kadar blgede gamizonubulunduu bilinmemektedir. 280 ylnda Ch'e-shih Devleti Chin Slalesine(265- 317) "emanet koymak" A i~zere prensini in' e gndermiti. 52 Bu kaydagre Ch'e-shih Devleti bamsz olmaldr. Ancak in'in kuzeybat blgesindekurulan nceki Liang M~ (301-376) Devleti burada gamizon tesis etmiti.Wang Su'nun aratrmasna gre, 327 ylnda Ch'e-shih Devleti'nde

konulandran askeri gamizonun bakan Chao Chen'in Mt~, nceki LiangDevleti'ne kar bakaldrs sonusuz kalm ve nceki Liang M~ Devletiartk Ch'e-shih Devleti'nin Kao-ch'ang blgesinde Kao-ch'ang valiliini tesisetmiti.53 335 ylnda (?) Ch'e-shih hkmdar nceki Liang M~ (301-376)Devleti'ne hediye gndermiti. 54 Demek ki, Kao-ch'ang valilii kurulmasnaramen Ch'e-shih Devleti hala ayaktadr. nceki Liang Devleti, nceki Ch'inM ~ (376-386) Devleti tarafndan yklnca, Ch'e-shih hkmdar Mi-t'ian(ch'an) 377 ve 381 ylnda iki kez bizzat nceki Ch'in Devleti'ni ziyaretetmiti. 55 Bu ziyaret srasnda Ch'e-shih hkmdar Mi-t'ian, nceki Ch'inDevleti 'nin Bat blgesini igal etmesine yardmc olacan beyan etmiti.

Bunun zerine General L Kuang' 8. gndermiti.56 General L Kuang, 385ylna kadar Yi-wu'dan (Ertrk) batya doru ynelerek Kua'ya ulam veBat blgesinin bir ksmn nceki Ch'in Devleti'ne balamt.57 nceki Ch'in

49 fUl.> ,~ 88 ~iit.,1959:2929-2932.50 :='Ii!LI*> ,~2, 1965:79; :='Ii!LI*> ,~30.&~1X., 1965:859; :='I!II*>,~ 18, 1965:551.5 m!lo, ~ 191 JlIlJ:i-/:;, 1935:1028C.52 tt.> ~ 3,1974:72.53::EJl, ~Sl~.-if~tM> , 1998:132.54 tt.> ~ 86, 1974:2237; 3:~, iliSl~m-~mtM>, 1998:250.55 tt.> ~ 113, 1974:2904; tt.> ~ 114, 1974:2911; 3:., ieiSl~m-~mtM>,1998:250.56 tt.> ~ 114, 1974:2911.57 tt.> ~ 122, 1974:3054-3056.

hkmdar savata lnce General L Kuang, Sonraki Liang ~5*Devleti'ni(386-403) kurmutu. L Kuang'n Bat blgesine ynelik btn faaliyetleri"Yabanclarn yabanclara kar saldrsdr, in ile bir alakas yoktur." eklindedeerlendirilmitir. 58 Yani General L Kuang'n Bat blgesini igal etmesiin'de kurulan hanedanlarn bir d siyaseti deildir.

Bu dnemde Kao-ch'ang valilii muhtemelen Sonraki Liang'abalyd. 59 399-401 yllar arasnda Kao-ch'ang valilii, Sonraki Liang'n

isyanc generali Tuan Ye ~. tarafndan kurulmu olan Kuzey Liang :lt5*Devleti (397-401) tarafndan ynetilmiti.60 401-420 yllar arasnda sz konusu

valilik, Tuan Ye'ye kar isyan bayran eken ve Bat Liang 5* (401-421)Devleti'ni kuran Li Sung ~*tarafndan ynetilmiti.61 401 ylnda L Kuangile Tuan Ye emrinde olan Hun kkenli general Ch-ch' Meng-hsn 5..~.~Tuan Ye'yi ldrerek ayn isimde Kuzey Liang :lt~ Devleti'ni (401-439)kurmutu. 420 ylnda Kuzey Liang Devleti, Bat Liang Devleti'ni yok etmi ve420-435 yllar arasnda Kao-ch'ang valilii Ch-ch' Meng-hsn'n KuzeyLiang Devleti ynetimine girmitir.62 435-442 yllar arasnda Kuzey Liang

Devleti'nin Kao-ch'ang valisi Han Hsuang Il~,Kuzey Liang Devleti'ndenbamszln elde ederek Kao-ch'ang blgesini ynetmiti.63 439 ylnda,Kuzey Liang Devleti hkmdar Ch-ch' Mu-chien 5..~~41, Kuzey WeiSlalesinin (386-534) saldrs karsnda teslim olmusa da Wei Slalesitarafndan Tun-huang valisi olarak tayin edilen kardei Ch-ch' Wu-hui 5..~

1m~, mevcut Kuzey Liang Devleti'ni devam ettirmek niyetindeydi. 442 ylndaKuzey Wei Slalesi, Ch-ch' Wu-hui'ye kar sefer dzenlemi ve Ch-ch'Wu-hui batya doru Shan-shan ~ft (Pian) Devleti'ne kamt. ArdndanCh-ch' Wu-hui, Kao-ch'ang valisi Han Hsuang'a saldrm ve Kao-ch'angehrini ykarak blgeyi zapt etmiti, Han Hsuang da Juan-juanlara kamt.

58 ~ 54 R1~.,1973:72.59::E~,

Baz in kaynaklar Kuzey Liang Devleti'nin Kao-ch'ang valisi HanHsuang'n 435-442 yllar arasndaki hakimiyetini "Kao-ch'ang Devleti" olaraktanmlamaktadr.64 Ch-ch' Wu-hui, Kao-ch'ang'a sahip olunca burada Kuzey

Liang ~t5* Devleti'ni yaatmaya almtr. Turfan blgesinde bulunanarkeolojik buluntulara gre, sz konusu devlete 445 ylnda 5* Liang Devleti ve455 ylnda ise Byk Liang *-5* Devleti denilmitir.65 Aslnda, Hun asllCh-ch' Wu-hui'nin srgnde hakimiyeti sadece blgenin dou ksmndadr;blgenin bats ise Ch'e-shih Devleti'nin beylerinden Ch'e Yi-Iuo'nun !f[fjtj!

(]j[~~) kontrolndedir. Kuzey Wei Slalesi Ch-ch' Wu-hui'ye kar Ch'e

Yi-Iuo'yi destekliyordu. Yani Ch'e Yi-Iuo'nun ]j[fjl-j! (]j[~)'i) Ch'e-shihDevleti ile Kao-ch'ang ehri merkezli olan Ch-ch' Wu-hui'nin Byk LiangDevleti ile snrdat. 66 Bu iki siyasi g srekli atma halinde olup Ch'e-shihDevleti Kuzey Wei Slalesinin desteini alrken, Byk Liang Devleti Juan-juanlarn yardmn almaktayd. Bu atmalar aslnda in'deki Kuzey WeiSlalesi ile onun kuzey komusu Jaun-juanlarn arasndaki blgesel gmcadelesinin bir yansmasyd. 444 ylnda Ch-ch' Wu-hui lm ve yerinekardei Ch-ch' An-chou 5..~3l:~gemiti. 450 ylnda Ch-ch' An-choubu blgenin batsnda bulunan Ch'e-shih Devleti'ni nihayet ortadan kaldrmtr.Ch'e-shih Devleti hkmdar Ch'e Yi-Iuo ve ailesi ile birlikte Yen-ch' i(Karaehir) Devleti'ne snmt. 67 Turfan blgesinin btn artk Ch-ch'

An-chou'nun hakimiyetine girmiti. Ancak kendisini Liang 5* veya BykLiang *5* Devleti olarak tanmlad iin Kao-ch'ang blgesinde kurulmu szkonusu hakimiyet, yeni bir devletten ziyade in'in kuzeybat blgesi yani He-hsi blgesindeki eski devletin srgndeki devam olarak okunmaldr.68 Szkonusu hakimiyet, eitli devletlere bal bir vilayet statsnden artk bir devletyapsna dnmeye balamtr.69460 ylnda Ch-ch' An-chou, Juan-juanlartarafndan ldrlm ve Juan-juanlar, Han Po-chou'yu M1B~ "Kao-ch'angKral" ~ \ i olarak tayin etmiti. Dolaysyla ilk defa bu dnemde, eski Ch'e-

64 ~ 54 Ml'~",1973:811.65::E~, HIi~.II:m-~5a.ii>, 1998:239.66::E~, ,1998:247.67 ~ 102l"lit., 1974:2264-2265; ,~ 97l"lit., 1974:3211-3212; , ~ 50 ili~., 1971:914.

68::E~, ,1998:256-257.69::E~,

shih Devleti'nden sonra, Kao-ch'ang vilayeti bir krallk olarak ortayakmtr.70

Kao-ch'ang Kral Han Po-chou'nun IIHB~435-442 yllar arasndaKuzey Liang Devleti'nden bamsz olarak Kao-ch'ang blgesini yneten Han

Hsuang ile etnik kken itibaryla bir ilikisi olduu tahmin edilmektedir.71

442 ylnda Hun asll Ch-ch' Wu-hui'nin saldrsna sonucunda hakimiyetinikaybeden Vali Han Hsuang, Juan-juanlara snmt; 460 ylnda ise Juan-juanlarn ayn soyada sahip Han Po-chou'yu M1B~ Kao-ch'ang Kral olarakatamas, Juan-juanlarn Kao-ch'ang blgesinde nfuz salama abas olarakalglanabilir. Kao-ch'ang Kral Han Po-chou, Tai-he saltanat devrinin (477-499)

banda lm ve yerine olu Han Yi-ch'eng M.~gemiti. Ancak Han Yi-ch'eng M.~bir yl sonra veyaabeyi Han Shou-kui MmM tarafndanldrlm ve Han Shou-kui kendini Kao-ch'ang Kral olarak ilan etmiti.n 488ylnda, Juan-juan hakimiyetine bal Kao-ch'e ~]/.[ 73 (Yksek Araballar)

kavmi lideri A-fu Chih-luo 1Ji.iJ~~.(dnemin baz kaynaklarnda K'e-chih-luo iiI ~ 11 veya A-chih-luo lftiJ ~ 11 olarak gemektedir), Juan-juanlar'danayrlarak Kao-ch'ang'a ulatnda Kao-ch'ang Kral Han Shou-kui ve kardeinildrmt.74 Kao-ch'ang'n kuzeybat blgesinde Juan-juanlar'dan bamszbir hakimiyet tesis eden Kao-ch'e kavmi lideri A-fu Chih-luo75, Kao-ch'ang'a

70 ,!i! 101, iii~., 1974:2243;7:E~, ,1998:266.72 !i! 101 ~:Iit.,1974:2243; ,!i!97 ~:Iit.,1974:3213; ,!i! 50 ~~.,1971:914.

73 in kaynaklarnda bazen Kao-ch'e iii!!! kavmi (Yksek Arabahlar) Ting-ling Hu T~"IiIlde denilmektedir( !i! 59, 1972:1025). Ting-linglerin Juan-juanlan malup etmesi ile ilgili bilgiler dierkaynaklarnda da bulunmaktadr ( u.> !i! 54 ~~., 1973:817). Kao-ch'e kavmi ile Ting-ling'lerarasndaki ilikileri iin baknz t9:iltI, ,2006:10-21.74 Kao-ch'ang Kralnn ne zaman ldrld hakknda ok farkl grler

bulunmaktadr ve burada Wang Su'nun tespiti esas alnmtr . .:E~, (~~Je.fl-~~ii) , 1998:269-275. Kao-ch'e ~!tl (Yksek Araballar) kavminin Kao-ch'angblgesindeki hakimiyeti hakknda baknz ~ il ii:, {T~, ~!tl.w il~},2006:178-199.75:E~, , 1998:384.

yeni ynetici atamak zere Tun-huang blgesinden olan Chang Meng-ming'i ~

~ 1lJ.I Kao-ch'ang Kral yapmt. 76 Artk in' deki Kuzey Wei Slalesi ileMool steplerindeki luan-juanlarn batya giden yolu Kao-ch'e hakimiyetinegirmiti. Ancak Kao-ch'e hakimiyetinde i kargaa yaanm ve bu sradaEftalitlerin hcumuna maruz kalnca, 488-508 yllar arasnda Kao-ch'angblgesi zerindeki etkisi zayflamt. 77 496 ylnda Chang Meng-ming, Kao-

ch'ang halk tarafndan ldrlm ve Ma lu 'i&ii adnda biri halk tarafndankral seilmiti. 497 ylnda Ma lu, Kuzey Wei Slalesine balln bildirerekin blgesine g etme isteinde bulunmutu. Ma lu'nun, in blgesinetanma amacnn altnda byk bir ihtimale Kao-ch'e hakimiyetinin kendisinicezalandrma endiesi yatmaktadr.78 Ancak bu giriime Kao-ch'ang yerlilerikar km ve 501 ylnda Ma lu da ldrlmt. Kao-ch'ang halk bununzerinde blgenin askeri komutan Ch'u-chia'yi fi. lkenin banagetirmiti.79

Ch'u-chia fi. ailesinin kkeni hakknda farkl grler bulunduugibi 80 bu hakimiyetin ne zaman kurulduu ile ilgili de kesin bilgilerbulunmamaktadr.8l Ch'u-chia (501-524/525) hkmranl dneminde KuzeyWei Slalesi ile yakn iliki kurmaya alm ve aralarnda farkl dzeyde ondrt ziyaret gereklemitir.82 Ch'u-chia, 508 ylnda yine in'in i blgelerineg etme talebinde bulunmu byk bir ihtimalle bu talebi karlanmayncaKuzey Wei Slalesinden korunmak iin in' den askeri g istemiti.83 Ancak

76 nun ~ 101 iffi~i5,1974:2243; {~t92J~ 97 iffi~f5,1974:3213; UHn ~ 50 j!j ~'l',1971:914; {~.~ 83 iffi~., 1973:1846;77::E~, {~~92.fIU1f)Mj,1998:298.78::E~,{j9j ~92.m-kilt5itt; , 1998:303-305; ::E~, {~~92.m-3tJMMI , 1998:386-388.79 {~. ,~50, 1971:914; {Illij. ,~83, 1973:1846;80 Ch'u-chia .r; ailesinin inli, Hun ve Orta Asya Hu'larndan (Soutlar) olduuna dair grler vardr.Wang Su'ya gre Ch'u-chia .i ailesi Kan-su eyaletinin Chin-ch'eng (Lan-chou ehri) blgesinden Kao-ch'ang'a g etmi inlilerdendir (::E~, O~ ~ 92.m-i1f5ittM, 1998:308-3 18).81 Wang Su, birok in kaynana dayanarak bu lkenin kurulu tarihini 465, 496, 497, 498, 499 ve 507

olarak tarihlendirmitir (::E~, {~~ 92.m - i1f5~tM , 1998:320). Batl, Japon ve inli aratrmaclararasnda bu konuda ortak bir gr yoktur (::E~, {~~92.m-kilt5~tM , 1998:320-326). Wang Su'ya gre,Ch'u-chia .K, 501 ylnda hkmdar seilmi ve 502 ylnda Ch'eng-p'ing sahanat devri adn kullanmayabalamasyla birlikte bu hakimiyet resmen kurulmutur (::E~, {~~ 92.m-i1f5~tM, 1998:326).82::E~, {~~92.m-3tJMtM , 1998:390.83 oun ~ 8,1974:207; {a. ~ 101 iffi~., 1974:2244; {ain ~ 103 ~]/!:.,1974:2311.

Kuzey Wei Slalesi, Ch'u-chia'nin Kao-ch'ang blgesinde kalmasn uygungrmt. Kao-ch'ang hkmdan Ch'u-chia, 524 ya da 525 ylnda lnceyerine olu Ch' Kuang ~7t gemiti.84 528 ylnda Kuzey Wei Slalesi, Ch'Kuang'n Kao-ch'ang kralln tanm ve kendisine bir dizi unvan verilmiti.85

Ancak Ch' Kuang'n Kuzey Wei Slalesine "hara" gndermesiyle ile ilgilihibir kayt bulunmamaktadr. Wang Su'nun tahminine gre, bu dnem in'dei kargaalklar yaanmaktayd, dolaysyla Ch' Kuang muhtemelen "hara"gnderme frsat bulamamt. 86 531 ylnda hkmdar Ch' Kuang lnce

yerine kardei Ch' Chien ~~ gemi ve Kuzey Wei Slalesi ile olan ballkilikilerini devam ettirmiti.87 534 ylndan itibaren Kuzey Wei Slalesi, DouWei Slalesi (534-550) ve Bat Wei Slalesi (535-556) olmak zere ikiyeblnmt. Hkmdar Ch' Chien btn Wei Slaleleri ile olan ilikilerinikesmiti.88 Ancak, aksine in' in gneyinde kurulan Liang Slalesi (502-557) ile

bir iliki tesis etmi ve Ta-t'ung *q saltanat devrinin (535-545) ortalanndaLiang Slalesine "hara" gndermitir. 89 Yani bu dnemde Kao-ch'angDevleti'nde bir politik tercih yaplm ve in'in kuzey blgesinde yeni kurulaniki Wei Slalesi deil, in'in gney blgesindeki Liang Slalesi tercihedilmitir. Kao-ch'ang Devleti byk bir ihtimalle kuzeydeki devletlerdenkurtulmak iin Liang Slalesini denge unsuru olarak kullanmay semitir.Hkmdar Ch' Chien, 548 ylnda ldkten sonra yerine 549 ylnda olu Ch'Hsan-hsi ~~3 gemi ve Bat Wei Slalesi onun kralln tanmt.90 550ylnda Ch' Hsan-hsi lm ve yerine adna tarihi belgelerde henzrastlanmayan bir olu gemitir.91 555 ylnda Ch' Pao-mao ~JI~ babasnn

84 Ch'u-chia'nin lm tarihi konusunda 520, 521, 523, 524, 525, 527, 528 gibi farkl grler ileri srlmtr.

Wang Su'nun aratrmalarna gre hkmdar Ch'u-chia, ya 524 ya da 525 tarihinde lmtr (Ijt,

yerine gemi ve 559 ylnda ve Pao-ting saltanat devrinin (561-565) bandayani 561 ylnda Kuzey Chou Slalesine (557-581) "hara" gndermi vekendisine unvan verilmiti.92 Ancak hkmdar Ch' Pao-mao, ayn zamandaGk Trk Kaan'n kz ile evlenerek ballk ilikilerini srdrmt.93 561ylnda Ch' Kan-ku ~~~, babasnn 560 ylnda lmesiyle tahta gemiti.in kaynaklarnda Kao-ch'ang hkmdan Ch' Kan-ku'nun ad higememekte olup sadece baz ince Turfan metinlerinde gemektedir.94 Son ikihkmdar dneminde Kao-ch'ang Devleti'nin in' deki devletlerle hibirilikisi olmam, aksine Gk Trklerle youn temas iine girmiti.95

602 ylnda Ch' Po-ya ~1Bft babasnn yerine geerek Kao-ch'anghkmdan olmutu. Ch' Po-ya, Gk Trklerle iyi ilikilerini srdrrken aynzamanda in'de kurulan Sui Slalesi ile ilikisini gelitirmiti. 607 ylnn

drdnc ayndan nce P'ei-ch'nn ~~ tavsiyesiyle Sui Slalesi mparatoru

Yang-ti m ~, Orta Asya ile ilgilenmeye karar vermitir. 96 Bunun hemenakabinde, ayn yln altnc aynn yirmi ikinci gnnde Kao-ch'ang Devleti SuiSlalesine hediye yollamtr. 97 Bylece Ch' Kan-ku (561-601) tahtageiinden yaklak yanm asr sonra ilk defa in' deki siyasi gce eli

92 ~ 50 ~ ~., 1971:915; ~ 97 ~ ~., 1974:3214. Verilen unvanlar iin baknz ::E., si! 84 ~JJlXii, 1973:1864). Bu durumda Kao-ch'ang hkmdar Ch' Po-ya'nnevlendii byk annesi, onun vey byk annesi olacaktr.

94::E., , 1998:343.95 ..Ili~, "~~Ila;::EwMHl~~",, 1998:412.97

gndermiti.98 Bu ikili ilikinin tesisinde siyasi ve ekonomik karlann yan sragvenlik endieleri de nemli bir rol oynamaktayd. Sui Slalesi asndan naslki kuzeyden gelebilecek Gk Trk tehdidini kaldrmak byk bir neme sahipse,Kao-ch'ang Devleti asndan da Gk Trkleri dengelemek ve bamsz olmagayreti bu ilikide byk bir neme haizdi. 608 ve 609 ylnda Kao-ch'angDevleti Sui Slalesine tekrar hediye gndermiti. Bu iki devletin ilikisinde ennemli gelime ise 609-610 ylnda Kao-ch'ang hkmdar Ch' Po-ya ile oluCh' Wen-t'ai'nin ~3t~ birlikte Sui Slalesini ziyaret etmesidir. 609 ylnnaltnc aynda Kao-ch'ang ve Yi-wu (Ertrk) dahilOrta Asya'nn 27 lkesinin

liderleri ve devlet erkan Sui Slalesini ziyaret etmi ve imparator Yang-ti ~*tarafndan grkemli bir trenle karlanmt. 99 Orta Asya' dan gelen heyetmensuplar in' de bir dizi elence ve festivale itirak etmilerdi. 100 Nitekim SuiSlalesi, sz konusu heyeti etkileyerek Gk Trklere kar byk baarlar eldeetmiti. Kao-ch'ang hkmdar Ch' Po-ya 610 ylnn ikinci aynda olu Ch'Wen-t'ai'yi Sui Slalesine brakarak (rehine vermek) geri dnmt. 101 611ylnn beinci aynn drdnc gnnden ve 612 ylnn on birinci aynn ikincignne kadar Kao-ch'ang hkmdar Ch' Po-ya, Bat Gk Trk'n Ch'u-IouKaan'n J1UI1iJ5f da yanna alarak Sui Slalesini tekrar ziyaret etmiti. 102in'e ulaan Ch' Po-ya ile Ch'u-Iou Kaan, 612 ylnn nc ayndan

yedinci ayna kadar Sui Slalesinin Kore'ye ~ ~ dzenledii seferekatlmt. 103 Bu sefer, Sui Slalesinin malubiyetiyle sona ermi ve Ch'u-IuoKaan da bu savata yararlanmtr. Sui Slalesi mparatoru, Ch' Po-ya'ya

98 Wang Su'ya gre, 561-601 yllan arasnda Kao-ch'ang hkmdan olan Ch' Kan-ku, Gk Trklerin

kontrol altnda olduu iin in hakimiyeti ile olan ilikilerini devam ettirememitir (:E~, {iii ~~m-tilt)tt

t; , 1998:359.).99 oun ~ 67 ~~f5, 1973: 1581; Oi)ttlMIO ~ 181, 1956:5645; o~. ~ 15 il_r:, 1973:379.100 oun ~ 67 ~~15, 1973: 1580; {Jf;fI'lMIO ~ 181,1956:5645.101 ::E~,{ili ~~m-jtJMt;, 1998:416.102610 ylnda Sui S1alesi mparatoru Yang-ti avlanmak zere Bat Gk Trk Ch'u-Iuo Kaan' in'e davetetmiti. Ancak Bat Gk Trk topluluu Kaan'n in'e gitmesini istememektedir. Ch'u-Iuo Kaan, inelisine teekkrn bildirerek geri gndermiti. Ancak Sui Slalesi mparatoru buna ok kzmt.

mparator'un Bat blgesi danman Pei Ch'nn ~~ Ch'u-Iuo AIK. Kaan ile She-kui MII Kaan'narasn bozma siyaseti neticesinde, She-kui Kaan, Ch'u-Iuo Kaan'a saldrm ve Ch'u-Iuo Kaan yenilerekbirka bin atl askerle douya doru kamtr. Ch 'u-Iuo kaarken yolda yine talana uram ve yine kaarak

Kao-ch'ang'n dousundaki Shih-Iuo-man Da'na ,*.5*..L snmtr. Kao-ch'ang hkmdan Ch' Po-yabu gelimeleri Sui S1alesi imparatoruna iletmi ve Sui Slalesi de ondan Ch'u-Iuo Kaan'n inli annesi

Hsiang'n (]ft in'e gelmesini salamasn istemiti. in'e gelen Hsiang'dan Sui Slalesi, olu Ch'u-IuoKaan' da in'e getirmesini istemiti. Bylece Ch'u-Iuo Kaan Kao-ch'ang hkmdan Ch' Po-ya ile

birlikte Sui Salesine gelmiti (

baarl hizmetinden dolay unvan vermi ve 6 i2 ylnn on birinci ayndaimparatorun ailesinden olan Prenses Hua-jong .~~~ ile evlendirmitirlO4Sui Slalesinin yakn ilgisinin nedeni, batya giden yolun stratejik noktasndabulunan Kao-ch'ang' kendi kontrol altna almak istemesiydi. 105 Ancakhkmdar Ch' Po-ya, Bat Gk Trk Devleti ile olan ilikilerini de srdrmeyedevam etmiti.106 Takriben bu dnemde Kao-ch'ang hkmdar Ch' Po-ya ileolu Ch' Wen-t'ai ~~~ lkesine dnmt. lO?

Ch' Po-ya, in' deki hayatnda inlilerin kyafet ve yaam tarzlarndanetkilenmi olmal ki, lkesine dndkten sonra kyafet reformu yapmayaalmt. Sui Slalesi imparatoru bu haberi duyunca kendisini destekleyici birferman yaymlayarak kyafetin yapl ile ilgili rnekleri de gndermit. Ancakbu kyafet reformu baarsz olmutu. Baarszln nedeni ise Ch' Po-ya' nnuzun sredir T'ieh-Ielere ~ bal olmas ve T'ieh-Ielerin olumsuztepkisinden korkmasdr.108

614-619 yllar arasnda hkmdar Ch' Po-ya'nn hibir faaliyetigzkmemektedir. Aratrmaclar bu tarihlerde Kao-ch'ang Devleti'nde birsiyasi darbe olduunu tespit etmi ve Ch' Po-ya' nn iktidardan uzaklatrlaraksrgne gnderildiini ortaya koymulardr.109 Wu Chen'in ~. aratrmasnagre, iktidar kaybeden Ch' Po-ya, ailesiyle Bat Gk Trklere kamt. 619

ylnda Bat Gk Trklerin desteiyle general Chang Hsiong ~ m, Kao-ch'ang' ele geirmi ve hkmdar Ch' Po-ya'y yeniden iktidara getirmiti.llo

Darbecilerin bastrlmas srasnda hkmdar Ch' Po-ya' nn olu Ch' Wen-t'ai'nin ~ ~ ~ byk katks olmutu. III Ancak darbecinin kim olduu

104

hakknda farkl grler mevcuttur. Bu grlere gre darbeciler Kao-ch'anghkmdar ailesi dndaki nemli yetkili kiiler, Kao-ch'ang hkmdarailesinden kimseler ve Hkmdar Ch' Po-ya'ya kar kan in yanlskimselerdir.112 Ch' Po-ya tekrar iktidara geldikten sonra, 620 ylnn ncaynn onuncu gnnde 618 ylnda kurulan T'ang Slalesine ilk defa "hara"gndermiti.ll3 Bu tarihten sonra kaynaklarda Ch' Po-ya' nn siyasi faaliyetleripek gzkmemekte, fakat daha ok henz hkmdar olmayan Prens Ch' Wen-t'ai'nin ~3t~ devlet ileriyle megulolduu grnmektedir.

Hkmdar Ch' Po-ya, 623 ylnda lnce yerine olu Ch' Wen-t'ai624 ylnda Kao-ch'ang hkmdar olmutu. Ch' Wen-t'ai, babasnn lmhaberini T'ang Slalesine bildirmek iin 623 ylnda eli gndermi ve T'angSlalesi bu haberi ayn yln dokuzuncu aynn 22-23. gnnde almt. i14 624ylnn altnc aynda Kao-ch'ang Devleti T'ang Slalesine Fu-lin m~ 115kpeini hediye etmiti. 116627 ylnn nc aynda Ch' Wen-t'ai, T'angSlalesinin yeni imparatorunun tahta kmasn kutlamak iin "tilki krk" w.~hediye etmiti. 117 629 ylnn ikinci aynda Ch' Wen-t'ai, T'ang Slalesinetekrar eli gndermiti. 118 Ayn yln on birinci aynn dokuzuncu gnnde bireli daha gnderdi.119 630 ylnn on ikinci aynn yirmi drdnc gnnden 631ylnn birinci aynn on drdnc gnne kadar Kao-ch'ang hkmdar Ch'Wen-t'ai, ei ile birlikte T'ang Slalesini ziyaret etmiti.o 630 ylnda T'angSlalesi, Gk Trk Devleti 'ni yok ettikten sonra Orta Asya'ya ynlenme plannoluturmakta ve blgeyi igal etmenin siyasi ortamn hazrlamaktayd. Kao-ch'ang hkmdar Ch' Wen-t'ai'nin T'ang Slalesini ziyaret ederken birokOrta Asya lkesinin liderleri ve devlet erkiin da T'ang Slalesini ziyaretetmekteydi. T'ang Slalesi henz savatan yeni km ve ar klfetlerle karkarya kalm olmasna ramen, Orta Asya'dan gelenleri grkemli bir trendzenleyerek karlam ve bu ekilde kendisinin kudretli bir lke olduunu

112::E~, ~~.le.m-lIf5it.}, 1998:380.n .~.}~i ~m*C, 1975:10.114 .5itlmn ~ 90, 1956: 5972.LLS T'ang Slalesi dneminde Fu-lin M:li, genellikle Bizans Devletini gstermektedir. ince Fu-lin, Rum,From, ya da Trke Purm adlarndan gelmektedir. ilgili aratrmalar iin baknz: Paul Pelliot, "Sur l'originalde nom fou-lin", Journal Asiatique, ser. i i, vol 3 (1914), pp. 497-500.116 .~.}~198 .~., 1975:5294.117 .~.}~198~~., 1975:5294.llS fffiR'flGtU ~ 970 PH2JlllWlIUJ:=:, 1994:11400.ii. .~.}~2 **-b\U:=:lf, 1975:37.120 .~.} ~ 3 **"F, 1975: 41; .5itlmlt}~ 193, 1956: 6086.

gstermeye almt. 121 632 ylnn yedinci aynda Kao-ch'ang hkmdarCh' Wen-t'ai ve Bat Gk Trk Yabgu Kaan, 630 ylnda T'ang Slalesininhimayesi altna girmi olan Yi-wu (Ertrk) lkesine saldrd. Bunun zerineT'ang Slalesi imparatoru T'ai-tsung, mektup gndererek Ch' Wen-t'ai'yiuyarmt. Ch' Wen-t'ai ise 633 ylnn yedinci aynda askeri komutan Ch'Yong'u ii. T'ang Slalesine gndererek zr diledi.l22 634 ylnn sonundaKao-ch'ang Devleti "hara" yollamak zere T'ang Slalesine eligndermiti.123 En son 639 ylnda Kao-ch'ang Devleti tekrar T'ang Slalesineeli gndermiti.124 Ancak T'ang Slalesi imparatoru T'ai-tsung, 634-639 yllararasnda "hara" gndermeyen Kao-ch'ang', vassal bir lkenin grevleriniyerine getiremediini iddia ederek ve pek ok Orta Asya lkesi elilerininT'ang Slalesini ziyaret ettii srada sadece Ch' Wen-t'ai'nin gelmediiniifade ederek Kao-ch'ang'a gnderdii elisi vastasyla tehdit etmiti. T'angSlalesi imparatoru T'ai-tsung, Kao-ch'ang hkmdarnn dier vassal lkelergibi grevlerini yerine getirmedii takdirde gelecek sene (640) saldryaurayacan 25 ve bu nedenle Kao-ch' ang hkmdarnn bu konuyu iyidnmesi gerektiini belirtmiti.126 Yine bu ylda Ch' Wen-t' ai, Bat GkTrklerle birlikte Yen-ch' i ~'tf Devleti'ne saldr dzenlemi ve bu lkeyitalan etmiti. T'ang Slalesi imparatoru T'ai-tsung adam gndererek Ch' Wen-t'ai'nin kendi suunu kabul etmesini istemiti.12? Ayn zamanda Ch' Wen-t'ai'yi T'ang Slalesi sarayna armt. Ancak Ch' Wen-t'ai kendisinin hastaolduunu syleyerek bu ary reddetmiti.128 Kao-ch'ang Devleti ile T'angSlalesi arasnda karlkl youn eliler gidip geliyorsa da, 129ikili ilikilergergin bir dneme girmiti. Zira T'ang Slalesi imparatoru T'ai-tsung, Kao-ch'ang Devleti'ni ortadan kaldrmaya karar vermiti.

Ot~m. ~ 193, 1956: 6086.122

ang u nun azr a ao-c ang m ar ar eceresHkmdar Hkmdar Hkmdar Saltanat Devrinin Tahtta Oturma Taht

eceresi Ad ile ilikisi Adlar Tarihleri Yli Ch' Chia *SJL Ch'eng-p'ing 502-509 ?JI& 510-525 ? 24I~Yi-hsi2 Ch'Kuang Baba-oul tt. Kan-lu 526-530?JlJ't 52 Ch' Chien JI~ Karde ~~ Chang-he 53 i-548 183 Ch' Hsan-hsi Baba-oul 71 ~ 97 iii::l1'l, 1974:3212). Bu dnemden sonra

t'ai, sz konusu byk gcn arasnda bir denge politikas izlemeye mecburkalmt. Ancak T'ang Slalesinin stratejik giriiminin sonucunda Dou GkTrkler 630 ylnda yklm ve 628 ylnda Yabgu Kaan'n lmyle Bat GkTrkler'de i siyasi ekimelerin balamasyla bu nemli gcn oluturduugen dengesinin iki aya kmtr. Dou Gk Trk Devleti ykldktansonra, T'ang Slalesi Gk Trklerin btn boylarn T'ang Slalesinin kontrolettii kuzey blgesinde ayr ayr yerlere yerletirmiti. Bu uygulamadan sonraT'ang Slalesi Orta Asya'ya girmeye balamtr. Nihayet 640 ylnda Kao-ch'ang Devletini yok etmi ve 661 ylnda T'ang Slalesi Orta Asya blgesinehakim olmutur.

Ch' Wen-t'ai'nin iktidar srecinde T'ang Slalesi ile on defa temastabulunmu ve sekiz defa eli gndermi, bir defa bizzat kendisi T' ang Slalesiniziyaret etmi ve bir defa da gen ocuklar eitim grmeleri iin T'angSlalesine gndermitir. Ancak Ch' Wen-t'ai'nin T'ang Slalesi politikasdaha ok inili-kl bir seyir takip etmitir. rnein ylda bir "hara"gndermesi gerekirken 631-632' de iki yl iinde ve 635-638' de drt yl iindehi eli gndermemitir. 132 Bu da ikili ilikilerinin normalolmadngstermektedir.

Shimazaki Akira'ya ~ _ ~ gre T'ang Slalesinin Kao-ch'angDevleti'ni yok etmesinin siyasi arka plan yledir: Kao-ch'ang hkmdarCh' Wen-t'ai ile Bat Gk Trk Yi-p'i Tuo-lu z:tl:Dfl~Kaan (yani Y-kuad m:~:H~) i birlii iindeydi ve T' ang Slalesinin destekledii Bat GkTrk Hsi-li-shih ~ ~U ~ Kaan ve Yen-ch'i ~ =M (Karaehir) lkesiyledmand. T'ang Slalesinin Kao-ch'ang'a saldrsn tetikleyen olay iseyledir: Kao-ch'ang Devleti'nin in'e giden Sout tccarlarnn yolunukesmesi, Kao-ch'ang'n Yi-wu'ya (Ertrk) saldrmaya teebbs etmesi ve Yen-ch'i ~ 11 lkesini talan etmesi T'ang Slalesinin honutsuzluuna sebepolmutur.l33 Wang Huan'a gre Kao-ch'ang Devleti'nin, T'ang Slalesi iin birdosttan, dmana dnmesi srecinde, . Kao-ch'ang hkmdar Ch' Wen-t'ai'nin dou-bat ticaret yolunu kontrol altna almas; 2. Kao-ch'ang

dou-bat ekseninde 300 li ve kuzey-gneyi ise 500 li genilemiti ILI!i. ~ 83 iiili!l., 1973:1846).T'ang Slalesi (618-906) dneminde 500 li genileyerek 800 li uzunlua uzamt (

Devleti'nin, T'ang Slalesinin saldnsna kar stratejik savunma avantajnagvenmesi; 3. Ch' Wen-t'ai, Bat Gk Trk Yi-p'i Tuo-Iu Z:IB1tb~Kaan ilei birlii yaparak kstah bir tavr sergilernesi gibi sebepler etkili olmutur.134 LiFang *1.i da benzer grleri ne srmektedir: . Kao-ch'ang hkmdar Ch'Wen-t'ai, Bat Gk Trk Yi-p'i Tuo-Iu Kaan ile i birlii yaparak karlkliliki iindeydi; 2. Kao-ch'ang hkmdar Ch' Wen-t'ai, kendisinin stratejiksavunma stnlne fazla gvenmekteydi; 3. Ch' Wen-t'ai, T'ang Slalesiningcn doru hesaplayamamaktayd.135 Bu grler, T'ang Slalesi mparatoruT'ai-tsung'un Kao-ch'ang hkmdarna kar sava ilan ettii fermanadayandnlmaktadr.136 Dier bir nemli sebep ise, Kao-ch'ang hkmdar Ch'Wen-t'ai'nin, lkesini T'ang Slalesi ile eit statye getirme gayretleridir. 137Wang Su da Kao-ch'ang Devleti ile T'ang Slalesi arasndaki gergin ilikilerinsebepleri olarak unlar sralamaktadr: . Kao-ch'ang Devleti, T'angSlalesinin yurt dna kaan inIileri iade etmemekte srar etmesi. 2. OrtaAsya'dan in'e giden tccar ve elileri alkoymas. 3. T'ang Slalesininhimayesi altndaki Yi-wu'ya (Ertrk) ynelik saldn planlar yapmas. 4. Yen-ch'i (Karaehir) Devleti'ni talan etmesi. Kao-ch'ang hkmdar Ch' Wen-t'ai'nin T'ang Slalesine kar koymasnn baz nemli nedenleri vardr: . Ch'Wen-t'ai'nin dncesine gre, Kao-ch'ang Devleti bamsz bir lkedir veT'ang Slalesine bal olmadan hakimiyetini srdrebilme hakk vardr; 2. Ch'Wen-t'ai'ye gre, T'ang Slalesi, Sui Slalesi kadar kudretli olmad gibi uzakblgelere sefer yapabilecek kapasiteye de sahip deildir; 3. T'ang Slalesibirok corafi engelleri aarak Kao-ch'ang Devleti'ni zapt edemez; 4. Ch'Wen-t'ai, Bat Gk Trklerle olan ittifak ilikilerine fazlasyla gvenmektedir.Yani Ch' Wen-t'ai Kao-ch'ang Devleti'nin, T'ang Slalesine karkoyabilecei kanaatindeydi.138

T'ang Slalesinin Kao-ch'ang Devleti'ne saldrmasnn eitli nedenleriolmasna ramen, T'ang Slalesinin Orta Asya'ya hakim olma stratejisi ve bustratejisini engelleyen Kao-ch'ang Devleti'nin ortadan kaldnlmas bunlarnbata geleniydi.

134 S, "~};:*s:EiIi~~~.e. ", {.&.e.liJf5'l>1979 ~~ 4 lll! ,67-68 A; I., {iIi~.e.m-krf5itai> ,1998:395.135~JJ, "JlUilili ~~ ", {)(.e.;;;U 1995 ~~ 1 lll! , 19-20 A; I., {ili ~.e.m-krf5itMi>,1998:395.

36"~~~fI!I)(~~", {~*~f;-u,1992:643.\371.1,

639 ylnn on ikinci aynda T'ang Slalesi mparatoru T'ai-tsung, birfermanla Kao-ch'ang'a kar sava almasna karar vermitir. 139 Ba komutan

Hou Chn-chi'nin ~ ~. nderliinde, komutanlktan oluan T'angSlalesi ordusu muazzam bir gle Kao-ch'ang'a saldrmtr. 140 Saldrbalamadan hemen nce Kao-ch'ang Hkmdan Ch' Wen-t'ai hastalanaraklmtr, olu Ch' Chih-sheng .~. yerine gemitir. T'ang Slalesi ordusu,bakentine saldrrken Hkmdar Ch' Chih-sheng teslim olmutur. Ardndanin ordusu lkenin yirmi iki ehrini de zapt etmi ve 640 ylnn sekizinciaynda Kao-ch'ang Devleti yklmtr. 141. Kao-ch'ang Devleti dtndelkede 8046 aile, 37.738 kii bulunduu yazlmaktadr.142 T'ang Slalesi, Kao-ch'ang Devleti'nin adn Hsi-chou olarak deitirip siyasi idare altna alm vevilayet ile nahiye sistemini uygulamtr. 143

751 ylnda meydana gelen Talas Sava'ndan sonra, T'ang Slalesininblgedeki siyasi ve ekonomik etkisi zayflamaya balamtr. An Lu-shan veShih Ssu-ming syan (755-762) sonras T'ang Slalesi Orta Asya blgesindeki

139 U1ir.:.> 1 3 **N.i3, 1975:50. Fermann ilan tarihi in kaynaklarnda farkl kaydedilmektedir. Bazkaynaklara gre ayn yln on ikinci aynn drdnc gn (x$) ( Of~lMn1 195 .t.+=~,1956:6150), baz kaynaklara gre ise dokuzuncu gnnde (TB:) ( {Br.:.> 1 3 **""F, 1975:50) ferman ilanetmi. On ikinci aynn 4. gn ferman ilan gn ve 9. gn ise ordunun sefere k gn olabilir.140 T'ang Slalesi ordusunun says hakknda 140 bin, 150 bin, 300 bin ve 400 bin gibi rakamlar verilmektedir.140 bin says az, 400 bin ise olduka fazladr. Fakat hangi rakamn doru olduu bilinmemektedir. Bu

konuda baknz ::EJl, {jij ~.em-~~jn , 1998:427-428.141 Kao-ch'ang Devleti'nin ykl tarihi hakknda farkl kaytlar vardr: Tzu ehih T'ung ehien ( t5itlMn 1 195, 1956:6155) ile Yeni T'ang Slalesi Tarihi ( U1ir.:.> 1 2 **N.i3, 1975:40) adl eserde aynyln sekizinci aynn 8. gn (~) olduu yazlr iken, T'ang Hui-yao ayn yln sekizinci aynn 10. gn

( o'J1fUn 1 95 i!i !!!!Iii, 1936:1701) , Eski T'ang Sliilesi Tarihi ise ayn yln sekizinci aynn 28. gn(~8) ( {Br.:.> 1 3 **""F, 1975:51) olarak kaydetmektedir. Wang Su'ya gre, ayn yln sekizinciaynn 8. gn doru olabilir (3:~, {jij ~.efl-~5itjj> ,1998:435).142 {r.:*D 1 95 jIj ~ , i936: i702. in kaynaklarnda blge nfusu hakknda elikili bilgilerverilmektedir, bu nedenle baz aratrmaclar, kaynaklarn verdii nfusa dair rakamlarn sadece T'angSalesi ordusuna teslim olanlann says olduunu ileri srerek, asl nfusun 40 bin ila 50 bin arasnda olmas

gerektii kanaatindedir (5RIIIU/j, 2003:18); Baz aratrmaclar ise Kao-ch'ang Devleti dmeden nce 20 binaile ve 50-60 bin nfusu olduunu belirtmektedir. Bu konuda baknz :t.U.~, ;$1i'l~,"ili ~3:liiiI~~~.EjA cl ~#;I", 1992:129. Baz aratrmaclar, T'ang Slalesi idaresi altndaki Kao-ch'ang Devleti halknnyann eskisine gre 4,79 sene azaldn belirtmektedir. Bu durumun sebebi ise ekonomik artlarn arl

ve savan younluudur. Baknz ~.Ei1GliiiI,ti~ 6-81!t~Il :lt!xA Cl~~~~>, 2005:19-24.143 {Bfi!.> 1 198, 1975:5239; Ufr.:.> 1 221A, 1975:6220; {lM!Jl!>1 191 jfti-t , 1935:1030C-1031A; (e*ilD 1 95 i!i~",1936:1701-1702; ~am,{jt~Il.II~> ,1 40, 1995:1031.

kuvvetlerini geri ekmitir. Bunun neticesinde Kao-ch'ang blgesi, Tibet,Uygur ve T'ang Slalesi arasnda bir mcadele alanna dnmtr. 144 840ylnda Orhun Uygur devleti ykldktan sonra bir grup Uygur, Kao-ch'ang

blgesine tanmaya balamtr. 866 ylnda Uygur lideri P'u-ku Chn il~~,Tibet'in blgedeki hakimiyetine son vererek Hsi-chou g"# (Kao-ch'ang), Pei-t'ing :lt Ai (Be Balk), Lun-t'ai (Bugur) ve Ch'ing-tian ~ ~ gibiblgelere sahip olmutur. 145 Bu tarihten sonra Kao-ch'ang blgesiUygurlamaya balamtr.

Kao-ch'ang ad ilk defa tarih kaynaklarnda bir kk kale olarakzikredilmiti. V. yzylndan itibaren de bir kaleden ehire dnmeyebalamt. 146450 ylnda Hun kkenli Ch-ch' An-chou'nun 5..~3l:~siyasimerkezini Kao-ch'ang ehrinde kurmasyla Kao-ch'ang ad hem lkenin hem de

bakentin ad olmutu. Daha sonra, Ch' Chia M. tarafndan kurulan Kao-ch'ang Devleti (502-640) de bakentini Kao-ch'ang ehrinde tesis etmiti. 640ylnda Kao-ch'ang blgesi T'ang Slalesinin bir vilayetine dnerek Hsi-chouadn alm olmasna ramen zaman zaman Kao-ch'ang ehri bu vilayetin idarimerkezi olmutu. Uygurlarn blgeye yerlemesi ile Kao-ch'ang ehri UygurDevleti'nin bakenti olmutu. Liao Slalesi dnemine (907-1121) ait kaytlardaUygur Devleti Kao-ch'ang Devletil47 ya da He-chou Uygur ~#i @Le Devletiisimleriyle kaydedilmektedir.148 Chin Slalesi dneminde (1115-1234) yine He-chou Uygur ~ #i @le Devleti olarak bilinmekteydi. 149 Sung Slalesidneminde (960-1279) Kao-ch'ang Devleti'ne Uygur Devleti dedenmektedir. 150 Kubilay'n Yuan Slalesi dneminde (1271-1368) blgeyeHuo-chou x#I,151 Ha-la Huo-che ~~jX4f,152 Ha-la Huo-chou ~~jx#I,153

144 f7J'

Ha-la Huo-chou ~*~.#I,154 He-la He-chou ~*,J*#l155 ve He-la He-chou ~*,J*J#l156 gibi ok farkl ince isimler verilmitir. Ming Slalesi dneminde(1368-1661) Huo-chou *#i ve Ha-la ~ *~(kara) denmektedir. 157 Manudneminde (1636-191 i) ise Ha-la Huo-chou ad da gemektedir.158

Manu dnemine ait kaytlara gre, Karahoca ehri, T'ang SlalesininChiao-he vilayetinin ~5iiJ~ idari merkezi olan Kao-ch' ang nahiyesi j!j ~!!idi.Bu ehir terkedilmiti ve halk baka bir kente tanmt. 159 Yani Kao-ch'angDevleti'nin bakenti, T'ang Slalesinin blgede tesis ettii Kao-ch'ang nahiyesiolup bugnk Karahoca ehridir.16o Paul Pelliot da bu gr zerinde durarak640 ylnda T'ang Slalesi tarafndan zapt edilen Kao-ch'ang Devleti'ninbakenti olan ve 981 ylnda Wang Yen-te'nin ziyaret ettii Kao-ch'ang ehrinin,bugnk Qara-khodjo (Qara-khodjaJKarahoca) harabesi olduunu ilerisrmektedir.161 Paul Pelliot, Liao S!a!esi Tarihi'nde 913 ylnda geen He-chouUygur *J#I@)M Devleti ile Chin S!a!esi Tarihi'nde 1130 ylnda geen He-chou *J#I Devleti'nin ayn olduunu tespit ederek, 162He_chouadnn aslndaTrke metinlerde yer alan Qoco (Qoca) adndan geldiini ortaya koymaktadr.Trke metinde yer alan Qoco (Qoca) ise ince Kao-ch'ang adndangelmektedir. 163 Aslnda Yan Slalesi dnemindeki edebiyat u-yang Hsan

~ ~ ~, Kao-ch'ang Uygur Devleti'nin soylularndan Ch'i ailesinin ~.Eteceresini yazarken bu durumu ortaya koymutu. 164Ancak Paul Pelliot, Kao-ch'ang adnn daha sonra neden hem khodjo (Qoco/Qoca) hem de Qara-khodjo(Kara Qoco/Qoca) olarak iki farkl ekilde anld hakknda bilgi vermemitir.

152 j[;.eJ ,~, 63,1976:1569.

153 j[;~} ,~, 34,1976:755.

154 .7t.t:} ,~, 128, 1976:3124.155 ,~, 14, ]976:292.

157 ,~, 296,1977:10373.159 A.~-t1f*> ,~522, 1986:26117.160 n.m~-~~},~522, 1986:26127.161 Pelliot, 1912:579.162 Pelliot, 1912:579-580.163 Pelliot, 1912:580-581.

[4~1\i~,"~ ~~a;*.",

Kagarl Mahmud, Kao-ch'ang ehrinin Koco veya Kocu olarakadlandrldna ve ayn zamanda btn blgenin ad olduuna dair bilgilervermektedir.165 Burada Qara-Koco gibi bir ifade gememektedir. Keza 913 ve1130 ylna ait in kaynaklarnda da sadece "He-chou" ~ #i, yani Khodjo,Khodja, Qoco ve Qoca olarak gemektedir. Qara-khodjo (Kara Qoco/Qoca)

adna Monollarn Yan Slalesi dneminde (1271-1368) Ha-la Huo-che ,*~Jx~, Ha-la Huo-chou ,*~Jx#l,Ha-la Huo-chou ~~J.#I, He-la He-chou ~~J*#i ve He-la He-chou ~~J~#i olarak rastlanmaktadr. Dolaysyla Khodjo(Qoco/Qoca) ile Qara-khodjo (Kara Qoco/Qoca) ayrm Yan Slalesidneminde gereklemi olmaldr. Ming Slalesi Tarihi'ne gre, Yan Slalesidnemindeki Hou-chou x#l ya da Ha-la Hou-chou, ,*~Jx#l ehri, 10 ksurli geniliinde olup burada bulunan ibadethanelerin says hanelerin saysndandaha fazlayd. ehrin dousunda terkedilmi bir ehir vard ve buras Kao-ch'ang Devleti'nin bakentiydi.166 Bu verilerin nda eski Kao-ch'ang ehriya Qoco veyahut da Kara Qoco ehirlerinden birisi ile ayn yerde olmaldr.Kao-ch'ang ehri ile Qoco ehrinin ayn yerde bulunduu kabul edilirse, KaraQoco ehri harabeye dnm olan eski Kao-ch'ang ehrinin (Qoco ehri)batsnda olmaldr. Bu balamda tarihteki Kao-ch'ang ehri bugnk Karahocaehri olmayabilir.

165 Atalay, III, 1992:219; Gabin, 1988:281.166 {BJI.\!:> ~ 329, *.#1. , 1974:8528.

Chang T'ing-y ~ft3i, Ming-shih B}j.lE(Ming Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 19 cilt. 1976.Chao Er-sun millilil, Ch 'ing Shih-kao )1f.lEf!l (Ch'ing Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-chu, 48 cilt.

1977.

Ch'en shou ~., San Kuo Chih :=:1Ii!'; ( Slale Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 5 dlt. 1959.Fang Hsan-lin m~fi, Chin-Shu tt. (Chin Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, LO cilt. 1974.Fen Ye tllll1il, Hou Han-shu ~);lil(Sonraki Han Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 12 cilt. 1965.Hsiao Tzu-hsian _rl:, Nan Ch 'i Shu m (Gney Ch'i Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 3

cilt. 1972.

Hsueh Chen-ch UliS lE, Chiu Wu Tai Shih iiii {-t.lE (Eski Be Slale Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch,6 cilt. 1976.

K'e Shou-min, Hsin Yan-Shih Wfj[;.lE (Yeni Yan Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch. 1976.Li Pai-yao *Ef., Pei Ch 'i Shu :Jt;!!f (Kuzey Ch'i Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 2 ci lt.

1972.

Li Yan shou *~.,Pei-shih :Jt.lE (Kuzey Slaleler Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 10 cilt. 1974.Li Yan shou *~.,Nan-shih m.lE (Gney Slaleler Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 1956.Lin-Hu Te-fen 1~IH!3l,Chou-shu ~ (Chou Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 3. Cilt. 1971.Lin-Hu Te-fen 1n~3l, Liang-shu ~ii (Liang Sldesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 3 cilt. 1973.Liu Hsn IIJIIljj, Chiu T'ang-shu llJi!. (Eski T'ang Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 16 cilt.

1975.

Ou-yang Hsiu Iiklll~,Hsin Wu-tai-shih WfIi {-t.lE (Yeni Be Slale Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 3cilt. 1974.

Ou-yang Hsiu 1!ll:1!II~,Hsin T'ang-shu WfJi!. (Yeni T'ang Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 20cilt. 1975.

Pan Ku m~,Han-shu 5.l. (Han Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 12 ci lt. 1962.Shen Yeh tt~, Sung-shu * (Sung Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 8 cilt. 1974.Ssu-ma Ch'ien ~,\lj~, Shih-chi .lE~c Pekin: Chung-hua Shu-ch, LOcilt. 1975.

Sung Lian *JJI, Yuan-shih j[;.lE (Yan Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 15 cilt. 1976.Tokto ININ, Liao-shih i!!.lE (Liao Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 5 cilt. 1974.Tokto ININ, Chin-shih~.lE (Chin Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 8 cilt. 1975.Tokto ININ, Sung-shih *.LE (Sung Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 40 cilt. 1977.Wei Cheng a:, Sui-shu "'. (Sui Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 6 cilt. 1973.Wei Shou a1&, Wei-shu ail (Wei Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 8 cilt. 1974.Yao Ssu-lian Jj~~li,Ch 'en-shu ~. (Ch' en Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 10 clt. 1972.

A. von Gabain, Eski Trkenin Grameri, (ev. Mehmet Akaln). Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1988.

Ch 'in-ting Hsi-y T'ung-wen-chih ~:iE~:IilFc.lJti!';,3 Vol., Tokyo:The Toyo Bunko, 1961.Chia Ch'ing Ch'ung Hsiu Yi Tung Chih ~-kifti!';.Pekin: Chung-hua Shu-ch. clt 33, Xnjiang

Corafiyas Blm, 1986.

Hseh Tsung-cheng n,KiE, "lliL I2lB, lliljfYiJ~ilM~~~: M~Ji!~.le.IL~YiJi1~:fiil"(Tibet,Uygur ve Karluklar Arasndaki ok Tarafl ilikiler Hakkndaki incelemeler: T'ang Slalesi An Lu-

shan ve Shih Ssu-ming isyam Sonras Orta Asya'da Mcadeleler), (Ulf~lif5f!, 2001 ~~ 3 m,jl 7-20.

Kagarl Mahmut, Divan Lugat-it Trk, (ev. Besim Atalay). Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, cilt III,

1992.

Li Chi-fu ~i5Ii, Yan-He Chn-Hsien T'u-Chih ~~~Jlilll$: (Yan-he Devrinin Eyalet-nahiyelerininCorafyas). Pekin: Chung-hua Shu-ch