ISSN 1300 -1582

ERCiYES ÜNiVERSiTESi

SOSYAL BiliMLER ENSTiTÜSÜ DERGiSi

SAYI : 7 YIL : 1996

İRN SİNA'NIN eş-ŞİFA ADLI ESERİ

Dr. Ahmet Kamil CİHAN"'

Bu çalışmada lbn Sina'nın yazmış oldugu eş-Şifa adlı eser üç bölüm halinde ele alınmıştır. Birinci bölümde Şifa ilgili genel bilgiler; ikinci bölümde ise cdisyon kritigi yapılmış bu eserin ncşri ilc ilgili teknik bilgiler; üçüncü hölümde, İbn S ina'nın bilim ve felsefe alanında ele aldığı konuları, yine onun de al ı ş sırasına bağlı kalarak tanıtma hedeflenmiştir. Üçüncü bölümde geçen Roma rakamları, temel başlıkları; Latin harfleri bu başlıkların bölümlerini göstermektedir. Hemen her bölüm, birden çok sayıdaki maka­.Jclerdcn oluşmaktadır. Her makale, kendi içerisinde alt ba~lıklara (fas!) ayrılır. Kolayl ık sağlamak amacıyla makaleler ı. 2 gibi rakamlarla, alt-başlıklar ise a-, b~. c- gibi harflerle gösterilmiştir. Alt başlıklar, çeviri yapılarak aynen. kimi zaman da içerik olarak verilmiştir.

A- Şifa ile İlgili Genel Bilgiler

lbn Sina (M. 9R0-1037), bilim ve felsefe alanında pek çok eser yazmıştır. Bunlardan günümüze kadar ulaşanların en önemlisi, eş-Şifa adlı eseridir. lbn Sina, bu eserinde, mantık, doğa felsefesi , coğrafya, meteoroloji, mineraloji, psikoloji, botanik, biyoloji, mutcmatik, geometri, aritmetik, müzik, astronomi ve ilahiyat gibi disipliniere dair birikim ve düşüncelerini sırular. Bu escrini hazırlarken lbn Sinu, kendinden önceki yazarların eserlerine de kimi zaman müracaat etmiştir. Sözgelimi o, ınantıkcia Aristo'dan, geometridc Eudidcs'ten(Öklid), Coğrafyada Ptolemy'dcn(Datlamyus) istifade etmiştir. I Bununla birlikte lbn Sina, özellikle doga bilimleri, ilahiyat ve mantık konularında kendi başaniarına atıfta bulunmayı unutrnamıştır.2 Kitabı oluşturan konularda o. birikim ve düşüncelerini bir plan dahilinde açıklamışlır. Ço~u kere bu plan, konuyla ilgili tık Ça~ bilim adamları ve filozof-

* E.Ü. llfıhiyat Fakültesi Öğretim Görcvli~i. ı) Bakınız, Ebu Ali Hüseyin lbn Sina, eş-Şifa, er-Ri~·aziyyat-1, Ncşr: Dr. Alx!ulhamid

Salıra-A . Lütfi Ma1.har. of set, S . 1 6; lbn Sina, eş-Şifa , er-Riyaziyyat-11, tımu'l.· He~· ·e, Nt·şr: Dr. M.Rıza- Dr. l.lbrahinı Ahmed, ofseı, S. 15 .

2) lbn Sina, eş-Şifa , Mantık-I, el-:\-ledhal , Neşr: cl -Eb Kunvcti-Ahmcd cl-Hudayri-Fuad . cl -Ehvani, o fseı , S. 1 O.

Sosyal Bilimler Enstitüsü /)ergisi Sayı: 7 Yı/:1996

lannın görüşlerinin anılması, bu görüşlerin tahlilinin yapılması ve konuyla ilgili nihai · bilgilerin kaydedilmesi şeklinde olmu~tur.

Bu eserin ilk basımı, Vencditiis, 1546 yılında Latince çeviri olarak; Arapça ilk basımı ise Tahran 1303/1886 yılında gerçekleşmiştir. Bizim burada ele aldıgımız nüsha ise lbn Sina'nın dogumunun bininci yılına armagan olmak üzere, tahkikli olarak, on cilt halinde yayımlanan Kahirc baskısıdır.

Kitabın telifi hakkında, şu öyküye rastlamak.tayız : yakın arkadaşı ve ögrencisi olan Ebu Ubcyd ci-Cüzcani, lbn Sina'dan Aristo'nun eserlerine şerh yapmasını ister. Bunun üzerine lbn Sina, müsait bir 7.amanda kendisince makbul olan bilgileri, muhalincriylc turuşmaksızın anacagı bir kitap yazaca~ını vadedcr ve Şifa'nın Doga Bilimleri ve Felsefesi (Tabiiyyat) bölümünü telif eder.~ Cüzcani, yazılan bölümün konuların tamamı degil , sadece yirmi varaktan ibaret. bir bölüm oldu~unu kaydeder.4 Her ne kadar lhn Sina, muhalincriyle tartışmaksızın yazacagını vadctıniş olsa hile, Şifa'nın pek çok yerinde bilimsel ve felsefi tartışmalara çok sık rastlanır. Esasında bu, Şifa'nın dcgcrini daha da artıran bir husustur. Daha sonra o, Canlılar ve Bitkiler bölümü dışında, Doga bilimleri ve Felsefesi bölümünün tamamını ve tlahiyat'ı, Cüzcani'nin ifadesine göre, yirmi günde yazar. Daha sonra da Mantık ilc meşgul olur. Bu konuyla ilgili kendinden önce yazılanları ve bunlara yapılan itirazları gözden geçirirerek eserinin Mantık bölümünü tamamlar. Daha önceden üzerinde çalı ştıgı Matematik bölümünü de (Riyaziyat) Şifa kitabına ekler. Son olarak da Bitkiler (Nebat) ve Canlılar (Hayavan) bölümünü kaleme alır. Cüzcani, canlılar bölümünün Aristo'nun bu konuyla ilgili kitabiyla karşılaştırmalı ve ayrıntılı olarak yazıldıgını kaydeder.5 Her ne kadar Şifa, yazılış sırası bakımından bir dÜzene sahip görünmese de, tamamlandıktan sonra bir düzen içerisinde kaleme alındığı anlaşılmaktadır. Eserin muhtevası, belli bir dönemin çeşitli disipliniere dair fikri yapısını ve olgunlugunu göstermektedir. Bu .yüzden Şifa, nasıl bir dcgcrlcndirmeyc tabi tululursa Lu tu lsun, lbn Sina'nın bilimsel ve felsefi yönünü tanıtmaya kafi geldiği gihi, onun yetişmiş oldugu dönemin entellektüel hayaLını tanıtınaya da kafi gelir, görünmektedir.

Şifa'nın yazılış biçimini ise İbn Sina, şu şekilde anlatır: "Bu kitaba, mantık ilc baş­ladım . Mantık sahibinin (Aristo) kitaplarının dü7,cni ilc eşit olmaya gayret ettim. Mevcut kitaplardaki incelikleri ve sırları, burada zikrcttim. Sonra, bunu Doğa Bilimi ve Felsefesi takip etti. Bu konularda,.gözctilccck ne bir tasnif, ne de bir ıczkirc bana ulaşmıştır. Sonra,

3) Ebu Ubcyd cl-Cüzcani, Siretu'ş-Şeyhi'r - Reis, Ncşr: Macid Fahri, Kitabu'n-Nccat içinde, Bcvnıt 19RS, S. 29. .

4) Eb~ Ubcyd cl-COzcani, Kelamu'l-Cüzcani, Maııuk - 1. cl-Mcdhal içinde. Nc~r:El-Eb Kunvati -Ahmcd cl-Hudayri -Fuad cl-Ehvani, Ofscı . S. 2.

5) Cüzcani. A~·nı Eser, 2 -3.

17()

Sosyal Rilimler l:"nstitiisii Dergisi Sayı: 7 Yıl: 1996

bunu Matematik takip cııi . lyi bir şekilde, Öklid'in Kitabu'l-Ustukussat'ını6 özetledim, ondaki şüpheleri giderdim ve kitabı kısalııım. Astronomi hakkında özet olarak, açık ve kavmtıcı biçimde Kitahu'l - ~1acesti'yi7 aynı şekilde kısaiLarak buna cklcdim. Bu bölümü bir irdikten sonra, bir ögrl'tıcinin, bu sanatta ilgili bilgilcrini tamamlaması için gereken bazı ilavekr cklcdiın. Bu hi lgi ler, rasatla ilgili hükümlere ve dogal kanunlara uygundur. Sonra bunu, Aritınctiğc Giriş kitabını iyi bir şekilde özetlcycrck takip ettim. Uzun bir araştırma ve derin bir düşünceyle, bana hclirdiği kadarıyla Müzik ilmi ilc Ri yaziyat ilmi ni, özellc, bitirdim. Sonra bu kitabı, usulune ve bölümlerine uygun olarak tıahiyata nisbet edilen bilgiler ilc taınamladıın. Burada Ahlak ve Siyaset ilminc, bunlarla ilgili ayrı bir kiı.ap yazıncaya kadar cümleler halinde işaret ettim. Her ne kadar hacmi küçük de olsa, bu kitap, pek çok bilgi içermektedir. Bunu düşünen ve inceleyen, başka kitaplardan işitilmesi adet olmayan fazlalıklanı varıncaya degin, s.-lnatlann çoğunu hemen hemen <:lde cdcr.''8 .

Anlaşılacağı üzere lbn Sina, Şifa'nın ilahiyat bölümünü hacmi küçük bir kitap olarak görmektedir. Ancak bunu genellc~tirmemek gerekir. Muhtemelen bu görüşü, belli konuları, daha ayrıntılı olarak ele alına gereğinden doğmaktadır. Tartışına ve araştırma yapmaksızın. gcrçege ulaşmak isteyenlerin gcrcp;indcn fazlasını Şifa'da bulabilecegini söylcrnesi9 bizi destckler ınahiyettedir. Yine o, Kitahu'l-Lcvahık adlı bir eser yazmış ve onu Şifa'nın bir tür şerhi, ondaki temel bilgilerin açıklanınası olarak görmüştür. Öyle görünüyor ki bu eser, Şifa'da geçen belli konuları, daha ayrıntılı olarak ele almaktadır. Ancak söz konusu eser, bugüne kadar elimize henüz ulaşınaınıştır. lO ·

fı)

7)

ll) 9)

ı ())

Eukleides, M.Ö. 3. yüzyılda yaşamış Yunan matematikçisidir. En önemli eseri Stoikheia (Elemanlar) dır. lhn Sina, bu eserden yararlanmışıır. Bkz. Meydan Larusse, "Öklid " maddesi, Istanbul 197L C.JV, s.433. Hayatı hakkında fa1.la bilgi yoktur. 168 yılında öldüğü ileri sürülür. Bilim tarihine etki bakımından Aristo'dan sonra gelir. lbn Sina'nın yararianmış olduğu el-Macesıi adlı eseri, Sintaksis veya Matematikis Sintaksis diye bilinen eseridir. Rkz. Cengiz Aydın-Gülseren Aydın, Di~'anet İslam Ansiklopedisi , "8atlamyus" maddesi , Istanbul 1992, C.lll. S. 197. lbn Sina, Şifa, Mantık-I, el-Medhal, S. 1 l. Ilm Sina, ;\1antıku'I-Meşrikin· in. Kalıire 1912. S. 4. Bu escrinde lhn Sina, teknik konulan ele alacağını ima eder. Şifa adlı escrinde yeralan dii~ün,·elerden vazg"çtiği veya buna benzer bir dlişünceyi ileri sünncz. Krş. Aynı eser. S. ll. Bu eserin, l hn Sina'nın öğrencisi olan Rchnıenyar tarafından Talikat adıyla değişiirildiği ve bu eserin Daru'J - KııLUbi'I-Mısriyye'dc "MS Cairo 6 lıiknıah" adıyla kayıtlı olduğu ifade edilmektedir. Bkz. F.E. Peter, Aristotle And The Arabs, New York University Press 196R. S. 95. A. Redevi, hu nüshanın 12 adet eseri içinde topl ayan 238 varaklık bir mecnıua old uğunu kaydeder. Bu mecmuanın ilk eser i, 'Talikat" adlı eser olup, toplum 68 varaktan ibarettir. Bkz. Abdurrahman Rcdcvi, Aristu İnde'J-Arab. Kuvcyt 1978, S. 43-44. Ayrıca "Haşiyc aıc·~ - Şi fa" adlı bir eser lhn Sina'ya nisbet edilerek Topkapı Sarayı Kütüphanesinde 575 numara ilc kayıtlara gcçmi~tir. Runıın da incelenmesi gerekir.

177

Sosyal Bilimler E11stitüsü Dergisi Sayı: 7 Yı/:1996

Burada bir hususa daha dc~inmek gerekmektedir: Şifa adlı eser, İbn Sina'nın dü­şüncelerini hangi" ölçüde temsil etmektedir? Öyle görünüyor ki, lbn Sina, felsefi tartış­maları sevenler için Şifa adlı eserini, kısa yoldan do~rulan edinmek isteyenler için el­Felsefetu'l-Mcşrikiyyc adlı escrini tavsiye ctmekLcdir.l 1 lbn Sina'nın deyişiyle "Gevele­meye kaçmadan, gerçe~i isteyen şu kitabıma (cl-Felsefetu 'l-Meşrikiyyc) gitmelidir; arkadaşlarının hoşnut olacagı bir yol, geniş açıklamalar ve dikkatli o lundugunda öteki kitabımdan müsıagni kalacakları bir işaret (telvih) üzere gcrçcıti isteyenler, bu kitabıma gitmelidir."12 Bu ifadcye göre, her iki kitap da gerçegc götürmektedir. Gerçek birbirinden farklı olamaz. Ancak iki kitabın yazılış metodu ve gcrçc.(te ulaştırma biçimi farklı olabilir. Nitekim lbn Tufeyl (Ö: 1 185). Şifa'yı dcgerlcndirirkcn onun mcşşai metoıla kale me alındıgını, ancak onu okurken ifadclcrin sadece görünen kısmıyla yetinmeyip, içine ve sırrına da dikkal edilmesi gerekLigini söylcr. 13 Onun işraki metodu bcnimsedigini göz önünde bulundurursak, bu ifadelerini anlamak zor degildir. Sonuç olarak Şifa, felsefi problemlerin geniş ölçüde ele alındıgı, tartışıldıgı, açıklamaların bulundugu ve bu problemler karşısında lbn Sina'nın da düşüncelerinin bulundugu . bir eserdir. Dolayısıyla Şifa·, lbn Sina'nın düşüncelerini ele almada, birinci dcreecdeki kaynaklardan biri görünmek­tedir.

Başlı başına bagımsız bir araştırma konusu olmakla birlikte, Şifa'nın lslam dün­yasındaki izleri hakkında şunları kaydeLmek mümkündür: Bu eserde yer alan, özellikle mantık, ontoloji, epistcmoloji, doğa felsefesi ve psikoloji ilc ilgili bilgiler, herhangi bir şekilde felsefe, kclarn ve tasavvuf gcleneginde kendisini göstermck.LCdir. Felsefe gelcne.(tine baktıgımızda bunun dogal olacagı bellidir. Sözgelimi lbn Rüşd (Ö:\198), bu eserden, ya nakiller yapmış, ya da bu eserdeki bi lgileri kritik eLmiştir.14 lşraki gelenekten Şihabcddin Sührevcrdi (Ö: 1191) ise, yazdııtı kimi eserlerinde Ş i fa'dan iktihas yapmış görünmektcdir.15 Kclarn gclencgine bakıldı~ında Gazali (Ö: ll 1 1), Tchafüt adlı eserine Şifa'dan da nakiller yapmışl6 ve bunları tenkit etmiş; Mcaricu'l-Kuds adlı eserine ise Şifa'dan aynen iktibasLa

ll) lbn Sina, Mantık-I, el-Medhal. S. 10. Şifa'nın bilim ve felsefe tarihindeki cıkileri ve çeşi tli dillere çevirileri hakkında ayrıntılı bilgi ler için bakınız: İbrahim Mcdkur, 'Mukaddimetu'ş-Şifa''. Mantık -L cl-Medhal içinde, S. 1-43. ·

12) lhn Sina, Mantık-I ei-Medhal, s.1 O. 13) Ilm Tufeyl, Hay b. Yakzari, Neşr: Ahmed Emin. Hay B . Yakzan L'lbn Sina ve'brıj Tufeyl

ve's-Siihreverdj içinde, Mısır ıarihsit., s. 63. 1·1) Gazali'nin Tehafüıü' I - Felasi fe adlı eserine ya7.dığı cevapta lbn Rüşd, Şifa'dan alıntılar

yapmış ve bunları değcrlendirmi~ıir. Ayrıca bkz. Mcdkur, Aynı Makale, S. 29. 15) Bkz. Şihabeddin es ·Sührevcrdi, Kitabu ' l-Lemehat, Neşr: Emi! Ma'luf, Beyruı 1991. 2.

baskı, S. 122 vd. Ancak bu ikıibıısıa Sühreverdi, Mcvcud yerine vücud söz.cüğiinü kullanır. Krş. lbn Sina, Şifa, llahJ~· at, S. 29 vd. Sührcverdi'nin bu eseri, Şifa'nın manıık , doğa bilimleri ve mcıııfit.iğinin bir tür özeti gibidir.

16) Sözgelimi 19. mescledc fi lozonarın giirii~lcri olarak takdim edilen düşünceler, Şifa'dan a\ınmadır.

178

Sosyal Bilim/u Enstitüsü Dergisi . Sayı: 7 Yı/:1996

bulunmuştur.l7 Ayrıca Fahreddin Razi (Ö: 1209) ve bundan sonra gelen Adududdin el-lci (Ö:l355)18, Sadettin et-Taftezani (Ö:l394)19 gibi kelamcılar bu eserden istifade eden isim ler arasında sayılabilir.20 Tasavvuf gclenegi söz konusu oldugunda lbnu'l-Arabi (Ö: ı 240) ~ibi sistem sahibi sufiler, bir yönüyle İbn Sina'dan ve Şifa'dan nasibdar olmuş gibidirler. 1

Şifa'nın ansiklopedik yönü söz konusu oldu~unda, İslam dünyasındaki meşşai geleneğin tarihini ara~tıran F.E". Peter, bu eserin, kendinden sonrakilere de öncülük eui~ini kaydeder. Bu cümleden olmak üzere o, Ebu'I-Berekat Bağdadi'nin (Ö: I 165) ei-Mu'tebcr fi'I­Hikme'sini, Fahreddin Razi'nin, ei-Mebahisu'l-Mc~rikiyyc'sini, Şchrczuri'nin (13.yy .) cş­Şcceretü'l-llahiyye'sini, Ebheri'nin (Ö: 1264) Hidayetü'l-Hikmc'sini örnek olarak zikrcdcr.22 Ayrıca Kutbcddin Şirazi'nin Durrctu't-Tac adlı felsefi escrini Şifa'yı model alarak yazdı~ı kaydedilir.23

Şifa'nın özet ve . şerhlerine de dcğincccJ.~ olursak, ilkin lhn Sina'nın yazmış olduğu eseriere dcginmek gerekir. Onun Nccat adlı eseri Şifa'nın bir Lür öze ti, ondaki temelierin yeniden kaydedilmesi gibidi r. Nccat adlı c.ser de Şi fa gibi dört ana bölümden -oluşur. Nitekim Nccat'ın Giriş bölümünde lbn Sina, felsefcyc düşkün dostları tarafından Mantık, Doğa Bilimleri ve Felsefesi, . (TabiiyyaL), Geometri, Aritmetik, Astronoıni, Müzik (Riyaziyat) ve lla hiyat bölümlerini içeren bir kitap yazması teklifiyle karşılaştığını ve kendisinin de onların arzuları üzerine bu kitabı yazdı~ını söyler.24 Bununla birlikte öğren ­cisi Cüzc:ıni, Riyaziyat ilc ilgili bölümlcrin Nccat'l.an ayrı olarak yazıldığını ve kendisinin

ı 7) Bkz. Ebu Hamid ci-Gazali. Mearicu'l-Kuds, Bcyrut ı98R, S. 49-54, 55-56, 56, 60, 62, 63 - 64, 65 . Krş. İbn Sina. A\'icenna's De Anima, (eş-Ş ifa , Kitabu'n-~efs) Nt~şr: Fiızlurrahman. Lmıdon 1959, s. 210-2ı2, 213-2ı4 .. 214-215. 217-2ıR, 220-221, 41. 42, 67, 43. 166-167.

· ı 8) · Adududdin cı- lci. el-:vfevakıf, örnek olarak, S. 122, 13 ı. 194, 229. 235-242, vs. 19) Bkz. Sadettin ct-Tcftezani, Şerhu'ı-:\iakasıd, Ncşr: Dr. Abdurrahman Ümcyrc, Bcyru ı

ı 989, örnek olarak, C.JI, S. 299,311, 317-3ı8, 364-365,366.367-368. 20) Mcdkur, Aynı :\iakale, S. 29-30. Fazlurahman'a göre, l bn Sina'nın eserlerinin

medreselerde okutulması, kclarn öğrenenler için sırf akli ilimleri tahsil etmede temel olma gibi bir gaycyc yöneliktir. Bkz. Faı,lıırrahınan, "lbn Sinıı" Islam Diisünccsi Tarihi içinde, Çev: Osman Bilen, Editör: M.M. Şerif. Ttirkçc Baskısı Editörü: Mustafa. Armağan. Istanbul ı 990, C. II, S. ı 23. Krş. Mehmet Bayraklar, lslam Fdsefesine (;iriş. Arikara 1988, s. 225.

21) Bkz. Seyfullah Sevim, İbn Arabi'nin Tasa\'VUfi Düşüncesinde :\iarlfet Problemi, yayınlannıamış Doktora Tezi. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1995, S. 12, 73 .

22) Peter, Aynı Eser, S. 107. 23) S. Hüseyin Nasr, Molla Sadra \'e İlahi Hikmet, Çev : Mustafa Armağan. Istanbul

1990, s. 27. 24) lbn Sina, Kitabu'n-~ecat. Ncşr: Macid Fahri, Bcynıt ı985. S. 39.

179

Sosyal Bilimler Enstitüsü /) e rgisi Sayı: 7 Yıl: 1996

bunları Nccat'a eklcdigini hatta Aritmetik bölümünü de kendisinin yazdı~ını kaydedcr.25 Ancak yayımlanan Nccat adlı eserde Riyaziyat ilc ilgili l:ıölüm yoktur. Ncşrcdcn de bu konuyla ilgili olarak Necat'ın Riyaziyat ve Müzik bölümleri içcrdiğini kay<lc{lcr; ancak l:ıu bölümterin niçin eserde hulunmadıgı konusunda bir şey söylemez.2tı Rununla l:ı i rlikte lhn Sina' nın ifadeleri bu konuda esas kahul edilmelidir. Çünkü hiuat o , hu höl ünıç dair bilgilerin de bulundultunu ima etmektedir. Şifa'nın bir ha~ka özeti Fadl b. M. Er~ad ei­Umcri ( 1243) tarafından Tclhisu·~-Şifa adıy la kayıtlam gcçmi~tir.27

Şifa'ya yapılan şerhler ise. bizzat lbn Sina'nın kayd~tti~i Kitahu'l-Lcvahik adlı kendi eseridir. Mir Daınad ' ın Şifa'nın Ilahi yat bölümüne şerh yaptı~ı gihi2~ öğrencisi olan Seyyid Ahmed h. Zcync'I-Ahidin cl-Alevi cl -Aıni 1 i de, Milüılıu'ş-Ş i fa adıyla şerh yapm ı ~ ve Şifa şarihi diye anılmıştır .29 Molla S:.ı<lra ( !MO), Talika ala llahiyyatı Kitahi 'ş-~ if:.ı adıyla da Ilahiyat bölümünü şerhcııniş30 17. yü1.yıl da Yanyalı Esad Efendi de Şifa'nın bir kıs­mını Türkçe'ye çevirip şcrhcııııi ~ti r.-' 1 Molla Muhammed Bakır Schzivari ( l(ıolJ ) de Şifa'nın ilahiyat şarihlc ri arasında yer alır. :n

Şifa'nın Latin Avrupa'ya intikali söt. konusu olduğunda, onun Hicri 6/Miladi ı 2. as­rın ortalarında. ilkin Lihcr Asslıiphia, daha sonra lhı Sullicicnıia adı yla ıanındığı kayticdil ir. Bu eserin, sırası y la , şu bölüınk'ri Laıirıceyc ç~vrilıni ~tir : Doga hilimkrinden Ruh bölümü, Mantıktan Giriş hölümü , llahiyat, Bitkiler höWnıü hariı; Doğa Bilimleri ve Felsefesinin tamamı. Bu çevirilerde maıeınati~ in ihmal edild iğ i kaydedilen bilgiler arasındadır.J3 lbn Sina'nın düşüncelerinin Ortaçağ Avrupasına etkisi , ha~lı h~ı ~ ına hir araştırma konusudur. Burada sadeec Şifa'nın çc.virilcri üzerinde durulmu~tur.34

' 25) Zekcriyya Yusuf, ":\-tukaddime" Ccvaıni'ıı 11mi ' 1 - Mıısi ki, Riyaziyal -1 Sif:ı içinde, S. 37-

38 . 2ô) Bkz. lbn Sina, ~ecat, S. 39. 27) Cari Rrockclınann, GAL, Supplementb:ınd . Lcidcn 1937, C. ll, S. 815 . 28) 1 Scyyid Hüseyin Nasr, "lsfahan Okulu", Çev: Mustafa Armağan, h lam Düsüııcc~i T arihi

i ~· i ndc, Istanbul 191JO. C .lll. S . l:'ltı . 29) Bayraklar, Aynı Eser. S . 225: Na~r . A~·nı :vtakale, C. lll, S . 136; Brockclmann,

Aynı Eser, ll , S. 413 . 30) Nasr, A~· nı Eser, S.ô3 . Sadra'nın hıı eseri Şi fa'nın yanında T ahran 1303 yı l ında

ya yı nı 1 an mı~ Lı r. 31) Bayraklar, A)· nı Eser, S. 225 . 32) Nasr, Aynı makale, C.lll, S . 130. 33) Medkur, Aynı Makale, S . 32-33. 34) Bununla ilgili olarak ~u yat.ılara müracaat edilebilir: Hilmi Ziya Ülkcn, "Farabi ve lbn

Sina'nın Garb Ortaçağ Düşüncesi Üzerinde Tesirine Dair Yeni Uazı Münakaş:ılar" Ankara Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi Dı:q; i s i içinde, Ankara 1959, C. 4, Sayı: 1-4 ; Bekir Karlığa, "lbn Sina Felsefesinin Uatı Felsefelerine Etki­l eri",Uluslararası lbn Sina Scınpot.yumır !R i1diriler) i~· inde, Ankara 1l!R4: Anne-Maria

IRO

Sosyal Bilimler Enstitilsil Dergisi Sayı: 7 Yıl:/996

8- Şifa'nın Neşri ile İlgili Teknik Bilgiler 1

Eser, 10 cill halinde Mısır Kültür Bakanlığına ait bir alt kurum tarafından neş­redilmiştir. Elimizdeki mevcut eser, ofset yoluyla yeniden çogalulmış nüshadan ibarettir. Birinci c.iiLin ei-Mekulat bölümünde MenşuraL-ı Mektebct-i Ayatillahi'l-Uzma el-Mer'aşi cn-Nccefi, k ısmu'I-Mukaddese- !ran 1405 H.K. diye bir kayıt mevcuttur. Bu da ofset yoluyla neşrcdilen bu eserin basım yılı ve yeri hakkında bir ipucu vermektedir .

.L....Qll_: el-Mantık-I, ei-Medhal, Tahkik: cl-Eb Kunvati- Mahmud ci-Hudayri­Fuad el-Ehvani, Takdim: Dr. İbrahim Mcdkıır, tasdir: Taha Hüseyin Paşa, LXXVII+ 159 S.

ei-Mekôlat, Tahkik: cl-Eb Kunvati- Mahmud cl-Hudayri- Ahmed Fuad ei-Ehvani-Said Zaycd, Takdim: Dr. İbrahim Medkur, tran 1405, XXVI+2RO S. ·

el-lbare, Tahkik: Mahmud el-Hudayri, Takdim: Dr. İbrahim Medkur, lran 1405 H., IX+I 31 S.

2. Cilt: el-Mantık-II, ei-Kıyas, Tahkik: Said Zayed , Takdim: Dr. İbrahim Mcdkur, XIX+619 S.

1. Cilı: el-Mantık-lll, el-Burhan, Talıkik: Ebu'I-Ala ei-Afifi, Takdim: Dr. İbrahim Medkur, Mukaddimetu'n-Naşir:EI -Afifi, VI+XL Vll+296 S.

ei-Eytişim (ei-Cedel), Tahkik : Dr. Ahmed Fuad ei-Ehvani, Takdim: Dr. İbra­him Mcdkur, Mukaddinıctu'd-Duktur Ahmed Fuad, V+XLVIII+479 S.

1.._ Cilt: . el-Mantık-IV, es-Safsata, Tahkik: Ahmed Fuad el-Ehvani, Tasdir: Dr. İbrahim Mcdkur, Takdim: Ahmed Fuad ci-Ehvani, Ill+XXY+ I 34 S.

el-Hitabe, Tahkik: Dr. Muhammed Selim Salim, Tasdir: Dr. Ihrahim Medkur, Takdim: Dr. Mahmud Selim Salim, VIII+XIX+ 267 S.

eş-Şi'ir, Tahkik ve takdim: Dr. Abdurrahman Bedcvi , Kahire J966.XXI+52 S.

Goichon, tıin Sina Felsefesi ve Ortaçağ Avrupa'sındaki Etkileri, Çev: !smail Yakıt, Istanbul 1986; R. De Vaux, :'1\otes et Textes Sur l'ı\\'icennisme Latin, Paris 1934; Etienne Gilson, "Les Sources Greco-Arabes de I'Augustinisme· A\'icennisant", Arch: d' Hisı. Doctr. Liıı . C. 4 Paris 1929-1 930 içinde. ·

181"

Sosyal Bilimler E_n stitüsü Dergisi Sayı: 7 Yıl: /996

S. Cilt: Tabi'iyyat-1, es-Simau't-Tabi'i, Tahkik: Said Zayed: Takdim: Dr. İbrahim Mcdkur, Il+333, s.

6, Cill: Tabi'iyyat-11, es-Sema ve'I-Aiem, Tahkik: Dr. Mahmud Kasım ,

Takdim: Dr. İbrahim Mcdkur, Xl+ 76 s .

el-Kevn ve 'I-Fesad , Tahkik: Dr. Mahmud Kasım , 124 s.

eJ-Eraı ve'l-İnfi'alat, Tahkik: Dr. Mahmud Kasım, 65 s.

el-Me'adin ye'l-Asaru'l-U lviyye, Tahkik: Dr. Abdulhalim Muntasır-Said Zaycd- Abdullah !smail , Takdim: Dr. Ihrahim Mcdkur, 94 s.

en-Nefs, Tahkik: Dr. Core Kunvati -Said Zayed, Takdim: Dr. Ihrahim Mcdkur, Takdim: Kunvali, YI+XI+261 s.

en-Nebat, Tahkik: Dr. Abdulhalim Muntasır-Said Zayed-Abdullah !smail,' Tasdir: Dr. İbrahim Mcdkur, Takdim:Abdulhalim Muntasır, IV+IV+50 s.

L...Ql1;_ Tabi'iyyat-111, el-Hayavan, Tahkik: Dr. Abdu.lhalim Muntasır-Said Zaycd-Abdullah !smail , Takdim: Dr.lbrahim Mcdkur, Kahirc 1970, XII+482 s.

~ ei-İimu'r-Riyazi-I:Usulu ' I-Hendese,Tahkik : Dr.Abdulhamid Sabra­Prof. Abdulhamid Lütfi Mazhar, Tasdir: Dr. lbrahiın Medkur, Takdim:Abdulhamid Sabra, Kahire 1977 Y+XIII+448 S.

Cevami'u İlmi'I-Musiki; Tahkik: Zekeriyya Yusuf, Takdim: Ahmed Fuad ci-Ehvani-Mahmud Ahmed cl-Hafni, XXXI+ 173 S. ·

ei-Hisab, Tahkik: Prof. Abdulhamid Lütfi Mazhar, Takdim: Dr. İbrahim Beyyumi, Mülhak: Abdulhamid Lütfi, IY+IY+69 S.

9 . Cilt: er-Riyaziyyat-11 , İlmu'I-Hey'e , Tahkik: Dr. Muhammed Rıza Müdevver-Dr. lmam Ihrahim Ahmed, Takdim: Dr. Ihrahim Beyyumi Mcdkur, IY+658 s.

1 O. Ci lt ei-İiahiyyat , Tahkik: ei-Eh Kunvati -Said Zayed, Takdim: Dr. İbrahim Mcdkur, XXXIII+478 s. ·

C- Şifa'nın Muhtevası ile İlgili Ayrıntılı Bilgiler : lbn Sina'nın tertip etmiş oldu~u sıraya göre eş-Şifa adlı eserin muhtevası başlıklar halinde şu şekilde sıralanır:

182

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayı: 7 Yıi:J996

I. MANTlK

A. GİRİŞ (el-Medhal)

ı : a-Kiıabın içerdigi konulara bir işaret; b- Mantık ve bilimiere dair bir haurlatma; c- Manugın faydası , konusu; d- Tekil ve bileşik sözcügün tarifi; c- Zati ve arazi; f­

. Mahiycte dair görüşler; g- Tekil tümel sözcügün beş kısma bölünmesi; h- Cins, Tür ve tümelin türe bölünmesi; türün eksik tanımı ; · ı - Dogal, akli ve mantık i (tümel); i- Ayırım (fas!); j- Özel ve genel araz .

2: a- Beş (cins) arasındaki ortaklıklar ve aykırılıklar; b- Cins ilc tür arasındaki ortaklık ve aykırılık; c- Geriye kalan ortaklıklar ve aykırılıklar; d- Bu beş cinsin birbiriyle olan ilişkisi . ·

B. KATEGORİLER (el-Mekf.ılat)

1: a- Kategorilerin amacı; b- ortak, tck anlamlı, türemiş vb. sözcükler; c- Konuda söylcne - ··ya söylcnmcycn, konuda bulunan ve bulunmayan şeyin açıklaması; d- Arazın tanımının açıklaması; c~" ... de varlık " ilc " ... ye dair söz" arasındaki ortaklık (müzavccc); f­"Bir şey, iki bakımdan, hem ccvher, hem de araz olur" sözünün hozuklugu.

2: a- Bölen ve varlık veren cinslerin ve fasılların münasebetlerinin durumu, yüksek on cinsin anlatılması, varolanın bunlara bölünmesinin durumu; b- Arazın , bu dokuza ait bir cins olmad ı~ı; c- Noksan ve müdahelenin gerekli oldugu sözler; d- . Yanlış varsayımlar ve kategorilerin sayısının durumunu tarif.

3: a- Birinci, ikinci ve üçüncü ccvhcrlerin, ccvhcrliktcki dereceleri ; b- Birinci, ikinci ve üç üncü ccvherlcr; c- Ccvhcrin eksik tanımları ve özellikleri ; d- Nicclige (Kcm) başlangıç.

4: a- Niccligc ait diger bölümlcınclcrin ve araz itiharıyla niceligin açıklanması; b­Niı.:cl igin özellikleri; c- Nisbcte (mudaf) dair başlangıç ; d- Nisbctin özellikleri; c- Kategori olan nisbctin dogrulaması.

5: a- Nitcligin tarifi ve ilk bölümleri ; b- Ni tel iği dörde ayıran grubun, açıları; c-Hal ve mclckc ilc güç ve güçsü7Jüktcn ibaret olan nitc li ğin türlerinden her iki türün hakikatını tarif; d- Güç ve güçsüz lüğc mensup türdeki ~üphclcrin dökümü; c- Edilgin nitelikler ve Edi lginliklcr; f- Geriye kalan şüpheterin çözümü hakkındadır.

I R3

Sosyal Biiimler En.l'titüsü Dergisi Sayı: 7 Yıl:/996

6: a- Nitcligin dördüncü cinsinin türleri; b- Açının. durumunu tarif ve nicclikte, nilcliktc, konumda vb. gerçekleşmesi; c- Nitelik ilc nitelikli arasındaki fark ve bunlar arasında cercyan eden haBer, nitcligin arazları ve özellikleri; d- Nitelik türlerinin vb. nisbet türlerine girmesine dair şüphenin çözümü; c- ~'Mekan" ve "zaman"; f. Geri kalan on kategori.

7: a- Tck bir konuda, tck bir anda, tck bir yönden biraraya gelmeyen şeyler; b­Karşılama (Tekabül) konusunda söylenenlere ilişen şüphelc~; c- Yargıların tabiri ve kar­şıtlardaki özellikler; d- ön~c gelen (mütckaddim) ve sonra gelen (mütcahhir).

C. 18ARE

1: a- Durum, tasavvur, sözcük ve yazı afll'\ındaki uyum ve bunları içeren tekil ve bileşimin tarifi ; b- ls min tarifi ; c- Kelime; d- M.ısdar; .c- Söz (kavl) ve haberin bundan ayırımı; f. Ilk ve ilk olmayan kesin yalın söz, olumlama (icab) ve olumsuzlamanın (sclb) tarifi ; g- Sınırlı , s ınırsız ve özel yargıların sınınarını tarif; h- Tikel bozulmalar; ı- özel önerıncierin dogrulugu ve yanlı~lıgı; i- Tcnakuz un durumunu tahkik ve sınınarının

bölümleri.

2: a- Ikili, üçlü, döndürülmüş, basit, ademi ve nisbi önermelcr; b- Özel çelişik öncrmelcr arasındaki ili şkiler ve döndürme; c- Öncüileri çok olan öncrmelcrdcki durumu tarif; d- Müncvvia (dörtlü) önermelcr, yargıları , tc lazümü ve teanüdü; c- Olumlu ve olumsuz önennclcr arasındaki karşılamanın benzerleriyle mukayesesİ .

D. TASIM (el-Kıyas)

1: a- Mutlak tasıının biçimi; b- Mantık , felsefi hilgilcnle vazgeçilmez bir araçtır ; c- Öncrmclcr, ögeleri, olumlu ve o lumsuz Tüm'c (küll) d<! ir kategoriler; d- Cihctler (modlar): c- Mutlak olu~. zaruri oluş, imkan ve imkansızlık (imtina'); f . Modlara sahip önermelcr arasındaki çe lişınc; g- Mutlak ve genel tasıının tanımı ; h- Anılan bu u,sımın t;.ınımında ortaya çıkan şüpheler ve çözümü.

2: a- Öncnnclcri, mutlak olu~a döndürmc (aksi); h· Mutlak Önerıncieri döndünne; c­Zaruri ve müınkin önerıncieri döndürmc; d - Kesin tasımlar, mutlak ve zaruri oluşun iki durumuna dair üçüncü şekil.

] : a- Mutlak ve zaruri oluş cinsimko olan karı şık tasıınlar; h- KanıLiara (hüccct) dair araştırmanın, mutlak sonuçlara çevrilmesi; c- ınümkinin tanımı , mümkin olan tümel

I R4

Sosyal B ilim lu Enstitü~·ü Dergisi Sa)· ı: 7 Yıl: 1996

öncrındcriıı tarifi ve döndürmclcri; d- Araştırnıayı , ınümkinin eksik tanımına çevirme ve bu konudaki görü~ün doğrulaması .

.ı: a- Birinci şekildeki müınkin ı.asınılar; b- Birinci şekildeki imkan ve mutlak oluş cinsinden karışık tasımlar; c- Birinci şekildeki jmkan ve zarurct cinsinden olan karışık tasımlar; d- İkinci şekildeki mümkin tasımlar; c- tkinci şekildeki imkan ve zarurct cinsinden olan karış ık tasımlar; f- Basit olan mümkin tasıının türleri ve üçüncü şekildeki karışık tasımlar.

5: a- Şartlı tasım ve türleri; h- Ayrık şartlı tasımlar; c- Basit ve bileşik şartlılardan oluşmuş tas ııniarın türleri; d- Şartlı Lasımlardaki tümel, tikel, sınırsız ve şahsi teriınierin anlamını açıklama; c- Şartlı ta<ııınlardaki olumsuz tümelin anlamı.

6: a- Üçüncü şekilde bitişik şartlı uı sımtan yapılmış tasımlar; b- Bitişik ve ay­rıklardan yapılmış tasımlar; c- Ayrıklardan yapılmış ıasımlar; d- Birinci şekilde şartlı ve yüklcınli tasıintan yapılmış tasıınlar; c- Şartlı ve yüklcmli tastıntan yapılmış tasımlar ve Üçüncü şekle bölünmüş tasımlar.

7: a-B itişik şartlı önerıncierin zorunluluğu (tclazüın) ve karşılıkları; b- Ayrık şarth öncrmc~~~·'"· bir kısmının, bitişik şartlı ilc karşılaşması ve bunların gerek l il iğinin iınkansızııgı ; c- Bitişik önerıncieri döndürınc.

8: a- İstisoalı tasıının tarifi; b- Bu türden olan ta s ıının sınıfları ve hulfi tasım .

9: a- lstisnalı tasımın, kesin tasııııla tamamlanmas ı ; h- Tasımın, sadeec tümel ve olumlama ilc tamamlanması ; c- Çok öncüiden yapılan tasıının iki öncülle olandan daha çok olması ; d- önerıncierin elde edilmesi ve tasıının tahsili ; c- Bölümkıneyi , tasıın sananın galatının açıklaması; f- Tas ııniarın tahlili , hunla ilg ili olarak tavsiyeler ve uyarılar; g­Tasıın yapmanın , tahlilini yapmaktan daha zor olması; h- Yargı ve orta tcrim yönünden gözetilecek hususlar; ı - Tasıının ~cklinc göre tahlilde n alıkoyan hususlar; i- Sonucuna ula~an tümcvarıın ; j- Doğru öncrınc lcr , doğru sonuçları gerektirir; k- Müsclscl (dcvr) tasıını; 1- Tasıını döndürınc; m- Hulf tas ıınının , düzc; düz olanı da hulfe döndürme; o­Karşılıklı (mütckahil) öncülll'rdcn yapılmış ıasıınlar ; ö- sav ı kanllsama (müsadcrc alc'l­rvta ılub) ; p- Sonuç için schch olmayanı , schchnıi~ g ibi koyma; r- Önı: ülierin kabulunda veya rcdtliııdc hilinmcsi gereken öğüL ve uyarılar; s-13ir objeyi hilmrnin ve bilmemenin nasıl ınüınkin olduğu ; ş- Sonuçların döndürmesi; t- Hukuki (fıkhi) ve düşünme ilc ilg ili 1<1sıınlar; u- Tünıcvarım; ü- Analoji (wınsil) ; v -Aiaınet, ticiii ve firaset.

1R5

Sosyal Bilimler Enstitüsü· Dergisi Sayı: 7 Yı/:1996

E. T ANlTLAMA (el-Burhan)

ı: a- Bu disiplinin amacına işaret; b- bu kitabın derecesi; c- Her bilgilcnmc ve bilgilendirmenin, önceki bir bilgiyle olması; d- Genel olarak ı.asıının ilkelerinin sayımı; c- Bilgi talep eden sorular, bilgilerin ilkelerinin türleri ve orta terimlerinin türleri; f- Bilinenlerden bilinmeyeniere ulaşmanın nitcli~i; g- Mutlak burhan, burhanın "Lime" (neden) ve delil diye isimlendirilen "Enne" kısımlarına ayrılması ; h- Sebebi olan her şeyi kesin olarak bilmenin, sebebinden dolayı oldu~u; ı- Konusunda, yüklcmi için sebebi olmayan şeyin bilinmesinin niteligi, türnevarım ve gcre~i ilc tecrübe ve geregi; i- Özetin, geneli elde etll)ek için neden olmasının niıcligi, cins ile madde arasındaki, biçim ilc fasıl arasındaki farkların açıklanması; j- Burhan ın önermelerinde gözetiten hususlar; k- Burhaıun ilkesi. '

2: a- Burhanın ilkeleri , tümellikleri ve zaruri oluşlarının bilinmesi; b- Surhanda şart koşulan zati yüklcmler; c- Burhanın .öncrmclcrinin tümel olması ve "önscl"in ve "zali"nin · anlamı; d- Vermediitimizi sandıgımız halde, önsel ve tümeli nasıl veririz; c- Burhanın öncrmelerinin zorunlulugu ve münasebetlerinin doğrulaınası; f. Bilimlerin konuları, ilkeleri ve problemleri; g- Ayrıntılı olarak, bilimlerin birbiriyle orı.aklı~ı ve farklılıkları ; h· Bir bilgiden başka bir bilgiye burhanın nakli ve tümelierin allında Likellere ve tanımiara taşınması; ı- Burhan ve cytişim ilc ilgili öncrmclcrin araştırma konularıyla münascbetinin doğrulaması i- farklı iki bilgiye "Jime" ve "cnne" adının verilmesinin nasıl oldugu hakkındadır.

3: a- llkcler ve bilimiere nasıl uygulandığı; . b-Matematiksel olan ve olmayan bilimlerin farklılığı ve maıemaı.igin, galallan uzak, di~erlcrinin ise olnıadıgı; c- "Lime" ve "cnnc" burhanının, cksildiginc dair sözlerin geri alınması, bu ikisinin orta terimlerdeki ortakltgı ve aykırılıgı; d- Tasıının bazı şekillerinin, digerlerinden üstün olduğu ve galaun, tas ırota nasıl gcrçeklcşligi; e- Ncfsin, makuller konusunda duyudan istifade etmesinin niteliği , tekil ınıinaların nasıl elde edildiği; f- lik Öğretim adlı eserdeki tasıının ögelerinin vs. anlatımı; g- Tümel, cvctlcyici ve düz (müstckim) burhanın , mukabillerinden üstün oldu~u; h- Bilimlerin, ilke ve konularında uyuşması ve farklılığı ; ı- Bilgi ve sanının durumlı, orı.aklı~ı ilc aykırılığı, zihin, anlayış, sczgi, zckü, sınam ve hikmet.

4: a- Araştırma konuları ve talep ilc bilincnlcr; b- Tanımın; tıurhan veya bölümleme ilc elde edilmeyeceği; c- Tanımın, bölümleme ve tümcvanın ilc e lde · edilmcycccgi; d- Tanımın ögelerinin, burhanların bazı ögeleriyle or!lıklığı, orta terimierin aracılık etme durumunun niteligi ve nedenlerin türlerinin aracılık etmesi; c- Neden türlerinin, tanım ve hurhana girmesinin, onların 'ı.anım ve burhandaki orı.aklıgına vakıf olmayı tamamlamak için olması; f- Tanımı elde cu:ncnin, terkip yolu ilc oldu~unu gösterme; g- Bölümlemcnin, tanımı elde etmede faydalı oldu~u, bunun nitcligi , terkip yolunun ayrıntılanması; h- Tümiin, parçalara ayrılınasının faydaları; ı- tık öwctici'nin, nedenlerin ararılık etmesiyle ilgili sözlerinin do~rulanıası ve burhan hakkında son söz.

1H6

Sosyal Bilim/u Enstitüsü IJergisi Sayı : 7 Yı/:1996

F. EYTlŞtM (ei-Cedel)

1: a- Eytişim ilc ilg ili tası m ve yararı; b- Bu tasım türüne eytişim adının ve­rilmesinin sebebi; c- Eytişimin tanımı, soran ve cevap veren arasındaki dolaşımı, soran ve cevaplayana dair sözün ı.amamianma<>ı; d- cyüşimi tasım konusunda bir toplulu~un yapugı galatın açıklaması, bu kitabın yerinin ve önermesinin tarifi ile şöhrct sebebi ve böyle isimlendirilmesinin sebebi; c- Eytişimi tasım ilc sonuç alan diger tümel tasımlar arasındaki farklar; f- Eytişimi tasınun ilk ölçükri: Cins, Tanım, hassa, tür ve araz; g- Bu konuları hazı rlayan yerlerden faydalanma ve bunları kategorilerde ele almanın niteligi; h- Eytişim ile ilgili meşhur ve anınan önermelerin ayrıntıları; ı- Eytişim yctenegini tamamlayan aleller ve yerlerinin talebi; i- Bu aletlerin faydaları

2: a- Konulan cevherden alınan iptal ve ispat alanları veya yerleri; b- Bunun benzerleri; c- Harici durumlardan alınan iptal ve ispat alanları veya yerleri; d- Bunun benzerleri; c- Evla ve tercih etme (aser); f- AI;ınlar.

3: Cinsle ilg il i yerler ve bunun benzerleri hakkındadır.

4: a- Hass.ının vamlilip cdilmedigi yerler; b- Hassanın verilip vcrilmcdi~i yerler; c- Hassuda ortak olan yerlerin kullanımı.

5: a- Tanımlamanın ilk şartları ve iyi tanımlamada gözetilecek yerler; b- Tanımı ispatın ve hassayı iptalin yerleri; c- Bahsi geçc-n konuların benzerleri ve yerleri.

6 : "O" oluşluk ve başkalık alanları.

7: a- Soranın tavsiyeleri ve ço~unuri önerınciere dair olu~u; b- Soranın tavsiyeleri ve çoğunun ı.asımın halleri ve tüınevarım hakkında oluşu; c- Cevaplayanın tavsiyeleri; d- Tam tasım ve susturucu tasımı tariften sonm hu ikisi arasındaki orı.ak tavsiyeler.

G. Y ANILTMACA (es-Safsata)

1: a- Yanıltmacanın tarifi ve didiş iın (müşagabc/cristiquc ) sanatının ögelerinin sayım ı; h- Sözcükı.e orı.aya çıkan susturma (.Lehkil) ; c- Galatla ilgili susı.urmalanla ınana yöniimk n ortaya c; ıkan galatın nitcli~i; d- Gala tla ilgili bütün yönlerin tck bir asla ircaı ve bunun sebeblerinin tck tıir sdı~'b olmas ı.

2: a- Bütün yaıııltm~ıcanın , sadeec ortak i-;iındcn dolay ı gerçekleştiğ ini sananlara ·· rcddiye; b- Dillişim sanaı.ı ıı ın ögelerinin açıklamas ı ; c- Yanılunaca yapanların hallcdilmcsi;

IH7

Sosyal Hi/ imler Fnl"litiüü /)er~:h i Sayı: 7 Yıl:/996

d- Sii1ciıl. ll'r yönünd~.: rı yan ı ltınaça yapan ları susturmanın hal kdilmrsi; c- Anlamlarla ilgili sıNıırınal :trdaki ~eyin halkdilmcsi: f - Sofistli.'r hakkındaki sonsöt ..

X. il lT.<\ BET

ı : :ı- Ilitat-etin tc ın d k ri , iig~kri ve cy ti ~i mJ en farkı ; tı - llat ihc iit.gü amaçlar vı:: nitd iği: c- l>i!!c'r sanat lanlan hiwhc·te ortak ve farklı olan şcykr: d- llit.abct 1.4tnımının :ı~·ık bıııııası , ii~dcrinin bölümlemesinde son söz ve lııtahı.·tiıı dil1.cr sanaLlarta ili~ki si; ~~ - · ı c~pi lll.' fl i har~·ı olan tcnıd, Mliimlrri vh.

2: ;ı - llatihin ilk amaçları , daııı ~ma ( ınqvL'rCL J, türleri v..: hüyük prohlcnılerdeki dan ıiına : h- hü>·ük olmavan kü~ ük konıılanl:ık i d:ını~nıa; ç- Danı)malarla il i! ili güçlü, zayıf ,·c s~.ııhöt. ; d- lhıııc w yerıne cins i ıhkn Pl:ın soğukluklar ( ıniinafcr.ıt); c- Haksızlık (:t.ülın ) w· ~ il-aye t ~·tın~k ve ö1ii r dilcmrnın haksı llı k olmad ı~ ı ; f - Zülnıc (ccvr) çağıran hazzın ~ch~.· bkrı ve hab ız lı ~ ı gideren n .. ·ıknk r : g- Gc·n~k zu lmüıı 1-orıusunda, gcr~k~e zül üm ~.·ıkndc. g~· ı--·bc t.lilıne uğrayanila tiil ıı ııi g idaeıı sch.: tılcr ; h- Güııahs ı 1 olmak (tcnassul ) w (j;(ir dikme: ı - s.ınat cinsindo.'n nlm:ıyaıı tasdikkr.

J : a- ~ansi ı söyk:-:ıııdcr (muhatahat- ı istidr<.Ki); b- Sadakaı. t· ınııiycı, korku, yiğitlik ve 1-.urkaklığın türkri : c- lltanın ,inın ve utanmamanın türkri , ıııinı11.· t: tl- Ki~iyc öt.l·nrnc. ~dlat gö~ternıc, hascı ve kin dııynıa, küçük giirınc vs; c- Insanları n, huylarda !~ırk lı olduğu yeı:kr : f- H iuıhctlr ·ilgili konulara ait ortal. durumlar: g- Eyıi~im ve hitatıc t ilc ilgili üncrıııekr :ırasmıla ki farklar; h- Hiıahcuc makbul v~ hoş olmayan zaıııirkr .

~ : a- Siilli güzdlc~tirnı c ve yonınılam dair siizdik k rin st·;.: iıni; h- Sözlerin do­yuı unılu~ ıı . iyi ulanl:trın seçimi , hiı.ıhc te kulanılması iyi olan sözcükler; c- Muhat.aha )!ii rL'. lı i taı-. ~· lle kullanılacak ınalzt'menin ve ~iizün iilı;üsii; d- Hit.ahrık ilgili !'özlerin iig~.·kri: c- ı lit:.ıtll: ılc ilgili sorular, ncrckrdc gcn:kli olduğu , ccvapl;.ırı ve sonsöz.

ll. ~UR

1: a- Mutlak olarak ~iir, Vl't.inlerin sınıilan ve Yunan şiirlerinin tü rkri ; h- Tümel amaçların türleri ve ~airleriıı tümel anlatıınları: t·- Şiir ııc{Nine ha~laınanın niteli ğinden v~.~ ~ıirin türlc:rirıt!en haber vcrn ıt•: ıl - Bcyitlcrin miktarın ın . amaçlarla ili ~ki si , tragcdya, Lragcdyanııı türleri; c- Şiir düzeninin özdlik k tragedyanın güzelliği ve tragctlyadaki ersanevi -,ii:t.lcrin ögeleri ; f- Maııa hakımından olmayıp. düzen ve in şat bakımından ıragetiyanın ügdcri , ıliğt'r bölüınlc ıııcnin yönleri, her t-ir ögcdc ıcıltıiri iyi olanlar ve özellikle manaya ait ·1c:ylcr; g- Sözcüklerin bülüınlcnı~·si ve hunların ~iir türlerine uygunluğu, tragedyaya dair tıir siiz ve ~iirc ı-x~nzcr tli~t·r sözler; h- Şa ir taksirinin yönleri v1.' ınıgcdyan in bcn:t.I.'Tlerinc kari ı üstünlü~ü.

ı xx

Soı·ya_l Bilimler Enstitüsü lJt'rghi Sayı: 7 Yıl:/5196

III. DOÜA RlLİMl.ERİ VE FELSEFESt (et-Tabi'i.'·ya t)

A. I>OÜA FELSEFESİ (es-Sima ' u't-Tahl 'il

ı : a- Tahiiyyatın sebebleri ve ilkeleri: b- Tahiiyyaı:n ilkckrine u!aştıran nıcıO<Jun tarifi; c- Kanıtsama (nıüsaderc) ve koyma (vaz') mctoduylGı tabiıyyaıırı ilkekrinin sayımı ; d- Bu ilkderin 'Ortak olmasının nitl'li~i; c- Varlı~ın ilkckri hususunda Pnnıaııides ve Malius'un sözleri; f- Doganın tarifi; g- Doganın madüc, hiçim ve han~l<.ctc nisbcti; lı - do~aclan türemiş sözcükler ve yargılarının açıklaması; ı - Dogal bilim ara'itırmasının niıdiği ve haşka bilimlcrlc, varsa, ortaklığ ı; i- Araşunnada, özell ikle do~al ül:ına aiı nedenlerin en ·güçlüsünün tarifi; j- Dört nedenden her hir nedenin türlerinin t:ırili : 1...- Ncdcnkrin ilişkile ri; 1- Nedenlerin hallerinin höliimlcri; m- Şans ve tcsadül" (itıifak ), hu ık is i arasındakı fark l ılık lar ve hallerinin ge rçeklig inin izahı ; n- Tesadüf ve baht j..,)ıw-;undaki yanl ı~ gürüşkrin kanıtlarının ekştiri si; o- Nedenlerin ara~tırma ahır.ına ~ıııncsi. gerl·kçcyi ögrrnıııc ıarzı ve hunpn n'v<ıhı w.rınc. ·

2: a- Hareket ve benzerleri: b- Har~;kcı : (- Harckl'tin, kategorikrc ni shrli; d- l<;irHk s.ıdccc hareketin gl·rçeklqli!ti kaıcgorilcrin m; ık ı:.ıınası ; c- llard;l·t ve hard:eısizlii! i n ( siıkun ; kar)ılıklılı!; ının do~rulaınası; f- Mekan hakkındak i sü1.kre ha~laıı!! ı<; ve onu ihlal v~· ispat ,:(k ıt kanıtların sc rimi: g- Insanların nıckaıı '-.onusundak i .L: <)rii~kri w kan ıtbrıı:ın scrimi ; lı - ·· ~kkan , madde, t lıcyula), · hi~ı· i ın . 1->iıi ~ ik vl'ya uy rık saıılı ' tır" di y\! sananların c lqıir is i ; ı - Boşlu~u (hala) kahul ede nlerin etqıiri s i : i- ~kkaıı hal.. kındakı ~özün

do~ rıılaınas ı, onu ispat w iptal cdcııkrin kanıtl:ırının dqıirisi: .i · Zarııan hal.. kındaki söt.kre tw~tıııg ıç. insan ların hu konudaki ihtıhıfı w hatalı , ı )aııl arı n clqtiris i; nı - Zamanın mahi yetinin doğrulaması Vl' ispatı; n- " An"' koııu:.; uıııııı aç ık laması: o- Zamanla i l ı.:il i kategorideki ~üphckrin çivürnii. 1.aman içimk olu~ . zaman iı,-imk olmaya rı o l u~. lkhır \ "i..'

scrıncd içindeki olu~ gibi zaıııan la ilgi li :ıraşt ırmaları l4ıınaınlama.

3: a- Nicelik hakımından uıbii yyata dair durumlar: b- Bu höliimc ait ara~tı rınailln nitdiği; c- ardardalık, temas, çiftolu ~. kavu)uklıık, . hit i şiklik , orta, taraf, bemherlik w ıek l ik ; d- Bölünmeleri esnasında ci -;iınkriıı halleri ve hunla ilgili farklı lıklar ; c- Bu konuyla ilgili do~ru görüşün isbatı ve. yanlış ın iptal i; f- Parc; .ı tcüz.ı hakkında ynnlı ş düşünen ierin ~iiplı..:k rin i n çüt.iinıii ; g- Bu rlurumla ilgi ii olarak mesafe, harckl' l ve zamanın münase­betleri : h- Cisiııderin son lulu.~ u ve sonsuzhığu hakkıııd..tki söze ha~ langıç ve insanh.ırın bu konudak i sanılan ; ı - Cismın . ni(c li~in n~ya sıra sahitıi sayı nın , sonsuz olmasının iıııkan sı z lı ~ı . külli 'v eya cüzi harckl'tl: sahib usıı ıirı -;oıı·.;u;. olmasının iınkansızlıg ı; i- Sonsuzıııı varlı jl; :ı ~irme sinin Vl' g irmC'ıncsinin a~· ıkl ~ırHnası, sonsuz olanın , fiilen varl ığ ını savunanın ck~t irisi; j- Etki w rtk il r.nıııc hakınıınd<ın c isiınlcrin sonlu olması ;

k- Y Üll' A Ilah'dan h<ı)ka zam an ve . hard.ct in linünde h ır şey bulunımıdıg ı ; 1- doğal cisiıııh:rin, çok kü<i iik parça l anı ayrılınas ı csnasıııda t• i ç iııılcri nden ayrılması , cis iınkrin

. 189

Sosyal Bilim/u Enstitüsü /)ergisi Sayı: 7 Yı/:1996

hangi hallerde biçimlerini koruyacagı; m- Bölüml~rin yönleri: n- Dogal hareketlerin yönleri üzerine bir araştırma.

4: a- Dogal durumlara dair ilintilcr ve bunların birbirleriyle münascbcti: b- Bu makaleyi içe ren amaçlar; c- Hareketin birliği ve r;oklugu; d- Cins ve tür itiharıyla tck olan harekCL; c- Hareketin bir olmasına dair şüphelcrin çözümü; f- Hareketlerin birlcşiklilti ve birl cşiksizl igi; g- Hareketlerin tczatlı~ı ve karşılıklıgı; h- Hareket ve harckc tsizligin karş ılıklığ ı ; ı - Hareketlerin bir kısmının bir kı smıyla bitişmcsinin imkanı veya imkansızlığı konusundaki halin in açıklaması ; i- Yapı (tab') itibariyle önde yeralan hareket ve toplama yoluyla han.'keı fa<;ıllarının scriıni ; j · Her cismin bir doğal bir mekanı (hayyiz) olduğunun ispa tı ve cismin, parçalarının, yalın olanın ve bileşik olanın külliliğine ait mekanın niteliği; k- Dogal he r c ismin konumsal veya mckanla ilgili bir harckeı ilkesinin ispatı ; 1- Araz itibari yle olan hareket; ın- Zorla olan ve hareketli ilc karşılaşmadan dolayr olan hareket; n- Harekete geçiren m·denlcrin halleri ve harckcı veren ilc harcketlcncn nedenler arasıııdaki ınünascbctlcr. ·

n. GÜK VE DÜNYA (es-Sema ve'l-Aiem)

1: Yalın (basit) ve bileşik (mürckkcb) cisimlcriıı giiçicri ve riillcri ; h· Ilk ve yalın olan gü~· lcr in ve hareketlerin türleri ve fclekli doğanın , uıısurlu dogalardan ayrı olması; c· yalın ci s iınl erin :.ıynlarının gösterilmesi, tertib i, vasıtları, yap ı sal şckillc.ri ve l'clcğin bunlardan başka olması; d- Dairemsi hareket l'llcn cis:nin halleri ve dcğişnıc.nin türle ri aç ısımlan bu c isim için geçerli olan ve o lmayan şeyler: c- Yıldı1.ların halle ri ve Ay' ın ekseni (ınihvcri); f- Yıldızların hurcketlcri; g- Clükscl <: ismin nıalzcmcsi ve Insanların toprak (Arz) ve diğer unsurların halleri hakkındaki sözkri; h- Topra~ın yerleşmesinin sebebiendirilmesi hakkında anılan yan lı~ gürü ~lerin eleştiris i : ı - Insanların, hafif ve agır hakkındaki ihtilanarının anılması ve bunlardan doğru olanın çıkarımı; i- Alcınin biitiinüniin, tck bir bütün olına..; ı.

C. OLUŞ VE HOZULl1Ş (ei-Ke\'n \'t>'I-Fesad)

I : a· Ilk Ça~ filozonarının, oluş , düııü~üın (istih:.ılc) ve bunların unsurları hak­kındaki çeş itl i görü ~ lcri; b- Her ekolün kanıtlarını (hüt: t:~ t ) ortaya konulması; c- Bu ekollerd~n yanlış olanların kanıtınılı nakzcdilınesi; d- Oluşu savunanların görü~ünü yan­iışiama (iptal) ve dönüşümün yaksayılmasında (ndy) bunlara yakın ve ortak olanlar: c- Scl'gi ve üstünlügü savunanların , oluş ve bozulu~un atomların dı~ında yüzeyden bir şeyle oldugunu söyleyenierin clc~tirisi ; f. Olu~ ve dönü~iim arasındaki fark; g- Mi1.aç hususunda onaya çıkan bir görüşün yanlı~lanması ; h- Büyüme (niimvl; ı · ustukusların (ögelerin) sayıınının açıklanma'>ı; i- Ele alınınayan hazı konuların açıklanması (N ite liklc.rin wn ınıiarı vs.); j- Bunlardan biri. o lan Yön (~atr) konusundaki çiizüın; k- Bunhınbn "iri olan Parça (kıt'a) konusundaki çözüm; 1- Diğer ş iiphclcrin ~·ö1.üınü; n- unsurların birbirinden

)1)()

Sosyal Bilinı/e r Enstitüsü f)erg hi Sayı: 7 Yıl: 1996

clkilenmesi, yalınlık ve bileşiklik halindeki dönüşümleri ve yüce cisimlcrin tesiri altındaki tasarrufunun niıcli~i; o- Oluş ve bozuluşun devirleri.

D. 1-:DİMLER VE EDtLGİLER (el-Ef'al ve'l-İnfi'alat)

1: a- Unsurların tabakaları; b- Denizdeki hallerden tümel haller; c- Sıcak ve so,!tugun hirbirini takip etmesinin sebebini bi ldirme; d- "Cisimlcr, nicelik itibarıyla arttıgı zaman , ~iddct ve güç bakımından da artar" diye denilen şeyi bildirme; c- Dört niteli ge nisbet edilen etki ve ed ilginlikterin sayımı ; f- Olgunlaşma, olgunluk, bozulma ve yanma; g- Pişme, kızarma, kaynama, buharlaşma , gaz haline gelme, yükselme, erime, yumuşama, alevlcnmc, közleşnıe, kümürleşnıe, bunları kabul eden ve etmeyenler; h-çözülme ve bağlanma (hall ve akd); ı- Yaş ve kuru olanın etkilcnme türle ri .

2: a- Dört nitelikten sonraki duyulur nitelikle rin ortaya çıkmasıyla, bunların mizaca nisbetiylc ilgili olarak insanların ihtilaf etmesi ve yanlış olanların eleştirisi; b- Mizaca tabi olan ~eyler hakkındaki sözün doğrulaması.

E. MADENLER VE GÖKSEL OLGULAR (el-Me'adin ve'l-Asaru 'l-Uiviyye)

1: a- Dünya üzerinde ortaya çıkan olgulardan daglar ve olu~umu; b- Dağların faydaları, bulut ve çiğlerin (şebnem) oluşumu; c- Suların kaynakları; d- Depremler; c- Madeni şeyleri oluşturma ; f- Mcskcn mahallerinin halleri ve hcldelerin yapıları.

2: a- Dünyanın üzerinde bulunan ve ruhu (nefs) olmayan olgu ve olaylardan bu­lutlar, ondan dökülenler vb.; b- Hale, Gök kuşağı vh. yapan schcbin öğretimine esas olan öncüller; c- Hale ve gök kuşagı; d- Rüzgarlar; c- gök gürültüsü, şimşek. y ıldırım, akan, kuyruklu ve yuvarlak y ıldızlar; f- Alemdeki büyük olaylar ( Lıı fanlar).

F. RUH (en-Nefs)

.ı: a- Giriş , nefsin ispa tı ve nefs olması açısından tanımlanmas ı; b- lik çag fi­lownarının (kudcma), nefs ve ccvhcri hakkındaki sözleri ve bunların eleştirisi (nakzcdil­mesi); c- Ncfsin, ccvhcr kategorisinden olması; d- Nc fsin fiilierinin farklı lıgı, yeLilerinin farklılı!ı ından ileri gelmesi; c- sınıllandırma yolu ilc ncfs in yeLilerinin sayımı.

2: a- Bitk isel ncfsc ni she t ed ilen ye tilerin do~rulaması ; b- Bize özgü algılama sınıilarının dogrulaınası; c- Dokunma d uyusu; d- Tadalma ve koklama duyusu; c - lşiLme duyusu.

191

-'•" \'al fiilimler f.' nstitüsü Dergisi Say ı: 7 Yı/: 1996 • 1

J : a- C iirnıe: l :ıı k ıda' "), ~;aydam ve renk·: h- Nur ve şuanın durumu hakkındaki g(irü~ lcr ve )liptıc kr . nııruıı c isim olmayıp, cisimde ortaya çıkan bir ni~clik oldugu; r~- Y;mlı~lan:ın görü~lerırı t'lc'ili ri\ini n tamamlanması . ~cffaf ve parlayan şeyler; d- Rcnkk r ı k· orL<ı~ a ı,:ı kıııaları hakk ı nıla söylenen görü~l cr~ derinkınesine bir bakı~; c- Görme hak­kındaki görii ';lcrin farkl ıiı l-.ları ve görmenin kendisi bakımından yan lı ş g(iriişlerin ipı.s-ıli ; f- Dü~tincdcnııdc kategori nbn ~ey !erin ihtal i; g~ Görülr.n ohjcler hakkında ortaya konula n !w. ı ~üphclerin çii7ün.ıli: h- tıir nt>jcyi. iki ohjc !!i hi görmenin schchi .

.ı : :ı · Hayvanbra ait iç duyular hakkınd:ı genel hir söz; b- Iç duyulardan olan hayal ı rmı-,av.vira ı ve çıkarını fnılifl.'k kirr.) ycıikriııin fi i Ileri ; c- Hatıriama (mütezc.kkire) ve (l i kd bir d'Jt') i m:mal,ındının) ve h ın i yetikrin fi ilieri ve h u yetilerin bütün fii llerinin, cisimli bir ,.rgıın ~;a ye~ı ndc gcr~eklc~mesi : d- Harekete gc<;iren yetilerin halleri ve bunlara i l işkin

halx:rci li ~ in ı.nlihiivvc) \ t')idi.

3: :ı- tn ~:ına aıt fiilla.ctk i lcnnıckr ve insani ncfsiıı , dü~ünmc ve yapma yelilerinin a,·ı~lanıııası : b- Diişıint· ıı ıwf ' İfl •:arolu ~unu n , c i~ im li madde ye hasılmaını ş oh.hı~uııun I\h:ıtı ; c - ln~:uıi ncfsin, duy ; ı lardan faydalanmasının nitcligi ve insani ncfsin sonradan ortaya ~·ı k t ı ~ ı ·. d- Insanı ndsin hıwlınayaca~ı ve yeniden hcdcnc girıneycccği (t ~na süh ün ;ılııı: ı: !.i! ı ı: -=- Nc.fslc riın il.d l'k. i etk in akıl (ci-Aklu' -Fa'ül) ve ncfslcriınizdcn etkikncn akıl ; ı .-\l..l; n fiil krıııirı derecesi ve kuısi akı ldan iharc t olan en iist derecesi; g- Nl'fs ın durumu w :ı ıl k· ı i lı : ı k kında lik Ç:.ı~ fi lot.OOarından (kudeına) intikal c.dcn görü~kri n sayımı ; h '\.~.·bl· ait 1 ırg~ıııları ıı .ı~ ık Lınması.

ı ; . BITKtl .FR (t•n-Nı-bat}

ı : a- Bi tkıl nın iir,· iıı csi , beslenmesi, crkddi~i, dişi l igi ve mizacının aslı; h· Riık!le rin , hüyümesinııı ba~ian~ıcında ve bundan sllnraki organları; c- Bitkilcrdeki, bcs­kııınc, lirçtın L~ ve iircmuı in ilkeleri : d- Bitki parçalarının iirCtnl'Sinin hali, farklılıklarının hal i 'c h\ilg('krc göre bitkileri n fark l ılığ ı : c- Gön1cnin, dalların ve özell ikle yaprakların halkı i nın wrı fı: f- 13iı.kılcr<kn üreyen ıney\'C , tohum, diken, zaınk (püs) vb.; g- Bilkilerin ~ını!l.ırı lıakkımkı g~nd lıı r sö1. ve besle yen \·anı olan ~eykrin mi1.a~· ları . ·

Il. CA 'iLil .:\R {ei-Uaya\'an )

ı : a- (;l• ıJL' i Plarak. harınak, yiyecek. yaratılı ş, fii l ve organ yönünden can lıların .c h !ı h;, r lı- (i~· nl'i o larak Nganlar; c- Aletli organ ların say ıını ve yerleri.

~ :ı Jlh ıırı·.ıııLı!· dinünden hayvanların farklılığını anmaktan isıi na f; lı · 1~ organlan \iiniinch. n h.ı ~ \ . ı n!:ırrn :;,!l.: lı ~ ı.

192

So.•yal /Jilimln /~· n , titii\ii l.ler;:i.\i Sayı ; 7 Yı/ : 1996

3: a - lı; organların anatomisi vc l"ilıı;dlar ik doktorların bu ktınudaki ilıli lafı: b- Boyntı:.', kc ıııık. k ıl, tliy vb.; c- Kan. siı t \T ın~·ııi rıns intkn olan '?l'ykr.

~ : a- Su hayvanl arının anaıom i-; i ; h- fbyvarıın duyusu. harl'kcti, sc~ı . uyku->u. uyanıklığı , crkckli~i ve di'iiliği .

: : a- Hayvanların çifıkşmesiniıı ha:tı halkri: h- Runun hir tı l·nzcri, ıohııın

s:ı~·nıa ve ım· nı.

6: a- Kuş yumurtas ı ve kuhı ~· ka -> ı . y umurtanın an <\lOnıisi ve kıı luı;ka : tı - Balı~ııı ,· ifık~ ııw si . yunııı rı:ısı ve do~urına ~ı.

7:· a- !'1.1esken ve yiyl.'rck hakınııntLın ha) vanların t"ark l ılıgı ve hu farklıl ı~ın ömür ve yar:ıtılt}larınıb olması ; h- Ayırırnı n rnarı:L•;ı ve h:ıy '"arı hası.alıklarırıa işan·t .

8: n- f!ayv;mlanlaki t":ırk lt l!~ tıı Çt)~u kl' rl" yariı ıı lı ~l;ı rda ol nıa-;ı: h-· Yukanda arıılan a yırımın ııı anas ı : c- Sü t arı ~ ı . E~d: arı->ı. hayvanların yaraıılı~larınııı farklı lı~ı ; d- çc~ itlı y ı rııc ıl :ırın . su hayYanlarını n , ~. ku ~ları n ya r:ııtlı'iları.

9: ;ı - (lt'li ~ın c. ı"idrak) , meni. <ılki ve buıılardaki fark l ılıklar: lı - (ialcn'in (ım·ni ve dölya tağ ı kt mu-;ıınd:ı) 1-"ilol.( ı l (Arisıolya kar'?ı !!elnwsı \"(' t'ıınun n:ıkl.edilnH:~ i: c- Kadının . ge n,- ~·k t~: ıııı: ni s i ulınanıası. kadının madik ..; i ııın . 1h ığ ııruc u değil d~>~ına glidi olan ıncıı ya i sinılı l'ir ~ey olması ve mcni: d- ( 1\ :ıılııı v~· l' l"k l·ğe aiıı s ıvıl:ırdan, tr ıııcl nrr:anların

oluşu ıııuıııın nitl'l igi ; C· Ceninııı (i'i!!ol l lll<lll\ksiniıı ı aııı:ınılanınr:ıya kad:.ırk i dünii~iiınlcri ; f- Çucuk ve anne .

10: (l c h~· lik \ 'C dihÜk ) Öııiin.Jcıı 1-..:ıd ınl:ırı ıı lıal krı.

11 : Yc rlqıni ~ ku ralların hatırl;ıtılıııas ı.

I 2: a- Bileşimin (IL' tkib) sını! ları ve h~· ·knl· ai t hilq ikkr; b- Miza~·: c- Organların nıiz:ıc ı ; d- l>i~k· rin nıizac ı; c.- Bcsinkrin. k:ırı ~ıın ı afı laı) hal ine dönii~m(•si: f- karışımların ~ ınıl"lar ını ayrıntılaııdırıııa: g- Ilk Öğrnnıl' ll (Ari stn' nuıı ı rut ubet. ılı k, hey in hakkındak i süzlcri ve hu konudaki ü . ..;tiiıılii ğü ; h- Ik y i ıı \ 'C aıı:ıtonıisi : ı- Sinirkrin fa ::c bsı ' 'l' hcyink irtibatının anaıoıııis i; i- Oınurga lı sinirknk-n ıha re t ol:.ın diğL' r sinirkrio :ınatonıi.;i;

j - Kemik; k- Kcmikkrin gcnd ına f.;a lbrı w onların en ) lil" l'sı o l :ın ha~ \C kafatas ının ı n anaınmis i : 1- (lörıne ori!<ınları ve kaslarınııı :ınaııını i:-; i : m- l ~itıııt'. küklaına vi.' ıadalmaıı ııı organı : n- Ba~ın. giizdeıı snnraki nr~aıı l:ırırıın h:ırl'kl· tll-ri \ 'C bslarının anaıoınisi .

1.\: a- Di) . ağ 11 .. hovnıı t. ,ı, .: h 1\ n q.!.:ıııla r hakkında gcnl· l bir sii;. ,.c nl'l"es or­ganlarının anat\ 1nıis i .L·i ;.a. t'P~:v . ,· ı ~:r hıırıı ~ ıı ,,. k.ırın orı::aıılarının :ına ımıı isi; c- Kalbın

Sos_val Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayı: 7 Yı/:1996

anatomisi ve kalbdcn çıkan damarlar (atardamar); d- Besin yolları: yemek borusu, mide, bagırsaklar, kasıklar ve makadı harekete !!<:)iren kaslar; c- Bagırsaklar; f- Karaci~erin, kapakların ve toplardamariann anatom isi; g- Od kesesi, ıncsane ve bunlara gelen artıklar.

14: a- lik Ö~retmcn (Aristo'nun) ödkescsi hakkındaki sözleri, Böhrc~in anatomisi , lik Ta'lim 'deki kalın bağırsaklar ve diğer organların halleri ; b- Köprücük kemigi , kürek kemigi ve iki elin anatomisi; c- Boyun ve omurgaya dair genel bir söz; d- Boyun ve omurga kemiklerinin anatomisi, gö~üs ve sırtın anatomisi; c- Kahurgalar; f- Açıklama'lı yapıh\n bu organları harekete geçiren .~aslar; g- Ayak ve ariatomisi , a yak kasları ve hayvanların bundaki farklılıkları ; h- tık ogretıncn'in, hayvanların laranarının farklılı~ınlll sebebleri hakkındaki sözleri ve çenenin anatomisi; ı- Yanak, a~ız ve hayvanların tarafian hakkında bir söz.

15: a- Hayvanların do~um ve üreme halleri, Penis ve vajinanm anatomisi; b­Dogurma maddesinin hallerinin sebeb leri; c- (Kadın ve erkegin) iki menisi ve adet kanı.

16: a- Hayvanların, meni ve yumurtadan do~masının niıcli~i ve hayvanların bundaki farklılıkları; b- Cevherleri bakımından benzer olan organların temel farkları , kı­sırlıgın halleri, erkeklik ve dişilik .

17: a- Yumurtlayanların, çok ve az yumurtlaması açısından yumurtlama halinin nedenleri, bundaki diğer farklılıklar; b- hayvanlardan doğan şeyin hali .

18: a- Erkekligin, dişiligin ve çift cinsiyelin (bcnzcrliğin-müşabchet) nedenleri, büyüme farklılıklarının sebcblcri; b- hayat süresinin (eec!) farklılıklarının scbcblcri.

19: İnsanın çeşitli durumları (bcbcgin taşıdıgı nitelikler, görme, ses, dişler vs.)

Il. RİY AZİYY AT (Matematik-Geometri)

1. GEOMETRİ'NİN İlKELERt (Usulu'I-Hendese)

1: Üçgen ve paralel kenarlarm tarifi 2: Dogru çizgi, taksimi ve birhirleriyk uygunlu~u 3: Daire 4 Üçgen ve dai reler üzerine uygulamalar 5: Orantılar (nishctler) 6: Benzer yüzeyler 7: Ortaklık, ayrılık ve bunlara hitiş~nkr 8: Art arda gelenler (mütcvaliyat, paralel çizgiler)

194

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dtrgisi Sayı: 7 Yı/:1996

9: Art arda gelenler ve arnillerden vb. bunlam bitişenler 10: Ortaklık, ayrılık ve bunlara bitişenler ll: Çapraz geometri 12: Çok yüzeyliler 13: Ortası bulunan, iki taranı ve düz açılılan bölme 14: Ortası bulunan, iki taranı ve düzgün cisimlilcri bölme 15: Birbirine gi'rmiş düzgün cisimlilerin resmi

B. ARİTMETİK (el-Hisab)

1: Sayının özell ikleri 2: Başkasına omnı aı;ısından sayının halleri 3: Birelen meydana getiri lıncsinin nitcli~i açısından sayının halleri 4: IO'u takip eden sayılar

C. MÜZİK (Cevami'u İlmi'I-Müsiki)

1: a- Müzigin tarifi, sesin, şiddetin ve a~ırlıgın nedenleri; b- Ses aralıklarının bilinmesi; c- İlişiksiz aralı~ın birinci bölümü; d- llişiksiz aralıgın ikinci bölümü.

2: a- Önsöz, aralıkların birnirierine oranları; b- Zayıılatma ve yarılama 3: a- Cins ve türlerine bölümü; b- Cinslerin sayı s ı; c- Güçlü cinsler üzerine bir söz;

d- ince aralıkların cinsleri üzerine 4: a- Grup; b- Çift kontrapuntta seslerin çevirimi 5 : a- Ritim üzerine; b- Dil ilc gerçckleştirilenin ritim; c- Ritınin türleri;

d- Dörtlükler, beşlikler ve altılıklar; c- Şiir ve vezinlcri 6: a- Ezginin uyuşumu; b- müzik ale tle ri .

D. ASTRONOMİ (İimu'l-Hey'e)

1: a- Batlaınyus'un cl - Macesti kitabından özet; b- gögün, . küresel hareketi; b- Yeryüzünün duyuya göre küresclligi; c- Yeryüzünün, oruula yerleşmesi ; d- Felcge göre, Yeryüzü için bir niceli~in olmaması ; c- Yeryüzünün, intikal hareketinin olmaması; f- Tüm için tck bir hareketin olması; g- Dairenin parçalarını birleştiren çizgilerin bilinmesi; h- E~ikligin bilinmesi; ı- Sinüsterin bil inmesi; i- Kürelcrin doguş yerleri (metali');

· j- Yeryüzünün meskun bölgclcri~in konuluşu.

2: a- Yeryüzünün mcskun böl_t;clcrinin konuşu ve bu makalenin amaçları: b- Günbatımının saatinin bilinmesi ; c- Ölçeklcrin, gölgelere orantısı; d- Ekvatora ait eşit dairelerinin özellikleri; c- Ortaya çıkmal arı bakımından meı.aliler; f- Metaliden bilinen tikel şeyler; g- İki dairenin kesi şmesinden ortaya çıkan açı ların bilinmesi ve günortası

195

Sosyal Bilimler Em·titüsü /J t>r güi Sayı: 7 Yıl: /996

(ıncridycn) ; h- Iki dairenin kesişmesinden orı.aya ç ıkan açıların bilinmesi ve ufuk; ı - Ufuk çizgisinde iki duircnin kcsi~ıncsinden ınaya çıkan açıların bilinmesi

3: a- Senenin süresinin mikdarı: b- ı;>airescl olarak ortaya çıkan düz hareket iç in konulmuş ilkeler; c- Hareketin farklı~ı cinsinden güneşten kaynaklanan şeyler; d- Tikel farklılıkların bilinmesi; c- G iindü1.lcrin gecelerden farklı olması.

4: a- Ayın hareketinin bilinmesinde kullanılması gereken ölçüıniere (rasadlar): b- Ayın hareketinin (dcvranımn) vakitlerinin bilinmesi; c- Ayın , düz ve tikel hareketleri ; d- Farklılıklardan, ayın merkezin dışındaki fcle~c dogru tck ôir şeyi gerekli kılması ; c- Ayın, ilk ve yalın olan farklılıgının açıklanması; f- Boylam ve farklılıklara dair ayın düz , hareketine dair bir düzcltnıe; g- Roylam ve farki ılıklara dair düz hareketlerin sonucu; h- genişlik(arz) noktası ilc ilgili aya dair mecazların düzcltilınesi ve hasılı ; ı - Ebrukhus'un gündeme gctirdigi problem hakkındadır.

. 5: a- Ayın hallerinin do~rulaınası : h- Yıldızları öl~·cn aletin nitc ligi; c- Ayın belirsiz haliric dair ilke; d- Ayın , güneşten sonrak i halinin hesabianmasına dair farklılı~ının bilinmesi; c- Ayı döndüren fekğe q it hale gelen açmın bilinmesi; f- Ayın yörüngesinin nasıl hilinL'ceği; g- Ayın , bütün hareketlerinin cetvellerini i~lemcsinin bilinmesi; h- Merkezin haricindeki fclckıen ort:ı ya çıkan farklılığın kavuşum zamanlarında ve geleecktc herhangi bir niccliğc sah ip olınadı~ ı ; ı - Aya ili şen görüntünün farklılıg ı ; i- Ayın boyutlarının boyutları ; j- kavuşumlarda ve gC'lcccktc görülen günc:jin, ayın ve gölgenin tarafları ; k- Güneşten sonrakilerin bilinmesi; 1- Günr.ş ve aya ait tikel görüntü farklılıkları ; m- Görüntü farklılıgının düzeltilmesi \ 'C ayrıntılandınnası.

6: Kavu ~um ve gelecek cedvellcrini hazırlaınası.nın bilinmes ine ayrılmı~tır: orta Kavu~ıım ve gelecek hesabiamasını ve hissesini bilme; Güneş ve ay tutulmasının sın ır ­larının (tanımlarının) açıklanmas ı ; Tutulınanın söz konusu ol ahilcccği ay ların süresi (eb'ad); Tutulma ecdveli yapmanın nitel iği ; Ay tutulmasının hesapla nınası ve düzeltilmesi; Güneş tutulmasının hesaplanması ve düzeltilmes i; Tutul ın a lara denk dii~en yönler ve düzclt ilıncsi hakkındadır.

7: Sabit yıld11.ların ılurunılarını özet.

K: a- Sahil yıld 11. l arı n , doğu~ıa , gün ortasında veya hatı~ta g line~c yaklaşması ; b- sahil y ıld ız l arın görüıııncrc açı lma~ • ve kaybolması .

9- 1 U-ll : a- Kararsız (mütahayyirc) yıld11. l arı n durumlarını özctc ayrılmı ştır: b­Ye. di yıldız çukurlarının ıncrtcbclcri ; c- Bq y ıld11 hakkında uygulanan ilkck r; d- Beş yıld11.1n devirlerinin dönü~ü; c- Bq y ıldı z hakkında uygulanan ilkekrc tckacidüm eden ~ey il'r : f- Uygulanan ilkderin türleri ve. ay ırıınları : ·g- En uzak uzak lı ğ ın, Utarit ve. Zührc'yc

19fı

Sol·yal Hilimlrr lirı .Hitüsü IJt'rgisi Sayı: 7 Yı/: 1996

ait oldu~unun bi linmesi; h- Uı.arid' in, ·en yakın yakınlıgın ı tck bir devrede iki defa · yapması; ı- Züh re'ye ait en uzak uzak lıgın bilinmesi; i-, Zührc'yi yöneten fclcgin niccli~in in bilinmesi; j - Ut.arit ve Zühre'nin buruc merkezinden dönen merkezin sonra­sını bilme; k- Ularit'lcn dönen merkezi taşıyan merkez sonrasın ı bilme; ı -· Utarid'in dairesel hareketlerine dair bir düzcllme; m- Zühre'nin dairesel hareketlerine dair bir düzcltmc; n- Di~cr yıldızların durumlarını açıklamada gereken ön açıklamalar; o- Üç yıldız ve ondan sonrakiler hu;;usunda merkezden çıkmayı açıklama; ö- Üç yı ldızı yöneten fetekierin

' niceliklerinin bilinmesi; p- Bl:~ yıldızların dairesel hareketlerine dair bir düzeltmc; r- Dairesel hareketler cümlesinden olarak gizli yörüngelcrirı bilinmesi; s- Farklılıklara dair cetvelleri yapmayı bil inmesi; ş- Beş yıldızın boylam hususundaki yörüngelerinin hesaplanması .

11: a- Beş yıldızın geri dönüşünün (rücu) bilinmesinde öne alınma~ı gereken şeyler. h- Beş y ıldızın geri dörıli<?lcrininiıı bilinmesi; c- Bu y ıldızları bildiren ecdvelieri yapmanın ııiıclitti ; d- Günqtcn başlayarak, Ut.arit ve zühre'ye ait en büyük boyutların bilinmesi.

13: a- Beş yıldızın geni şlik noktasındaki yürüyü~krindc uygulanan ilkelere ay­rılmıştır : h- Bu e~ i lim ve dönüşlerin niceligini bilme; c- (lrni~liğc dai r tikel yürü yüş ecdvel ieri yapmanın niteli~i ; d- Geni~lik noktasında beş yıldızın uzaklıklarının hesap­lanmas ı ; c- Bq yıl d ızın ortaya çıkması \ 'C kaybolması ; f- Utari l ve Zührc'nin ortaya çıkmasının ve kaybolmasının hususiyetlcrinJen görün~n şeylerin , kabul edilen ilkelere uygunluğu; g- Bu yı ldızların görünmekrinde ve kayholmalarında güneşten sonraki bo­yut la rının (uzaklıklanııın) bi linmesinin ım'tO<.Iu ; h- Maccsti adlı eserde geçmeyen bazı hususlara işan:.ı .

IV. İLAHİYAT

I : a- lik Fciscknin Konusu; b- Bu ilmin konusun un elde cdi lııK·si: c- Bu ilmin yarari ve mertehesi: d- Bu ilimdc ele alınan lara toplu hakı ~: c- Yarolan (mcvcud) ve i'lesnen in (şey) gösterilmesi; f- Zorunlu Yarlık ve Olumsal Yarlık ; g- Zorunlu Yarlık

Bir'dir; h- Gcr~·ck ve do~rulıık. ·

2: a- Cevhcr ve bölümleri; h- Cisınani ccvherin doğrulaması; c- Cismaııi maddenin hiçimten ayrılmazlığı , varlıktak i yerinde hi<,·imin ıııaddcye öncel i ği.

3: a- Dokuz kategorinin durumunu ve anız l ıl ı~ ını araşt ı rınanın gerekliliği; h- Bir hakkında söz: c- Rir \ 'C Ç'oğun doğrulaması ve sayının araz olduğunun açıklanması ; d-N icdi~in anrt. olmas ı : c- Sayının mahiyetinin do~rulaması ve türlerinin s ınırlanması ilc ilkd çrinin açık l anması; f- Bir ilc Çoğuıı kar~ıl ı klığ ı : g- Niıcliğin araz olması ; h- bilgi ve araz olııı :l\ ı , Nıçcfikkr,kk i ııiıd ikkr w i spatı; ı- (lörcl ilik ( ıtH ıda l'ı hakkındad ı r.

197

Sosyal Bilim/u llnstitüsü /)ergisi Sayı: 7 Yı/:1996

4: a- Önce olan ve Sonra olan; b- kuvvet, fiil, kudret, acz ve her oluşan şeyin maddesi oldugunun ispatı ; c- Tam ve Eksik, Tamhgın üstünde olan, Tüm (Küll) ve bütün (Cemi').

5: a- Genel Durumlar (ci-Umur cl-Am) ve varoluşlarının nitcligi; b- Tümel doganın tnmcl oluşunun nitcligi, tüm ve parça (cüz') ilc tümel ilc tekil· (.cüz'i) arasındaki fark; c- Cins ve madde arasındaki ayırım; d- Cinsten hariç olan manalarıo cinsin do~asına girmesinin nitcligi; c- Tür (nev'); f- Ayırım (fas!) ve dogrulamas ı; g- Tanım (hadd) ve tanımlanan ilişkisinin tari fi; h- Tanım; Tanım ve ögelerinin ilişkisi .

6: a- Nedenin bölümleri ve halleri; b- "Her neden, ncdenlisiylcdir" görü~ünde ortaya çıkan şüphenin giderilmesi ve fail nedene dair sözün dogrulaması; c- Yapıcı nedenler ve ncdenlileri arasındaki münascbct; d- Unsurlu, biçimsel ve amaçsal olan diğer nedenler; e- Amacın ispatı, iptaliyle ilgili denilen şüphclerin çözümü, amaç ilc zaruri arasında.iç.i fark ve amacın diger nedenlerin önüne gcçme_<;inin tanıtımı.

7: a- Hüviyet cinsinden hirli~in ilintileri (lcvalıiku'l-Vahde) ve bölümleri, ha~kalık ve mııhalcfc t cinsinden ı;oklu[tun ilintileri ve Lanınan tekabülün sınıfları; b- ldeler ve Taliın'deki ilkelere dair önceki lllozonarın görii~lcri ve onları buna götüren sehebler ve onlarda ortaya çıkan hilgisi1.liklerin tl\ ıklannıası ; c- Talimat ve ideler görüşlerinin iptali.

8: a- Yapıcı ve alıcı nedenlerin sonlulugu ve bunlarda ortaya çıkan şüphelcrin giderilmesi; b- Amaçsal ve hiçimsel nedenlerin sonlulugunun açıklanınası ve mutlak olarak lik Ilke'nin ispatı, mutlak olarak Ilk Neden'c , kay ıtlı olarak lik Neden'e dair söz, mutlak olarak Ilk Neden'in diger nedenlerin nedeni olmasının açıklanmas ı; c- Varlı~ı zorunlu olan IJkc'nin ilk nitelikleri; d- O. tamlığın da üstünde Tam, Iyi, ondan sonrakilere her şeyi verici (müfid), Gerçek (hakk), salt Akıl, O, her şeyi bilir, hunun nas ıllığı. özünü nasıl bildiği , tümelleri nasıl bildigi, tikelleri nasıl bildiği , düşünüliirlerin (ma'kul) O'na nisbcti, olumlu ve olumsuz (icabi ve selbi) niteliklerinin, onun özünde çoklugu gerektirmediğinin açıklanması, en büyilk degerin (bcha), en yiice cclalin ve sonsuz ıncedin ona ait olması, aldi hazzın halinin tafsili.

9: Ilk Ilke'nin yapıcılık niteli[ti; Göksel olanların yakın muharriki, ne doğa, ne de ak ı ldır, tersine o nefstir ve en uzak ilke, akıldır; Yüksek Ilkelerden fiilierin çıkmasının niteligi; lık llke'den çıkan, Akl'ın , Ncfslcrin ve Ulvi olan Göksel cirimlcrin varlığının düzenin; İlk nedenlerden unsurların oluşumunun hali; lnayet ve ilahi kazaya ~errin girmesinin açıklaması ve niteligi; Geri dönüş (ınead) hakkındadır.

10 : a- Genel olarak, Başlangıç (Mehde') ve Geri dönüş; b- llhaınlar. uykular; c- Kabul edilmiş dualar, göksel cezalar, nühüvvetin halleri, yıldızdan çıkarılan yargılarının hali; d- Nübüvvetin ispatı ve nchinin Allah'a ve ona geri dönüşe dair çağrısının niteliği ;c­ibadetlcr, dünya ve ahiretteki faydaları ; f- Nikah ve hunılaki külli yasalardan iharet olan toplum kurma ve aile kurma; g- Halife, Önder (lınaın) ve hunlara ııyınanın gerekliliği , siyaset, muamelat ve ahlaka i şaret.