Elzas

De Elzas (Frans: Alsace, Duits: Elsass ) is een regio inhet oosten van Frankrijk. De hoofdstad is Straatsburg. DeElzas is onderverdeeld in de departementen Haut-Rhin enBas-Rhin. De regio gaat op 1 januari 2016 fuseren met deaangrenzende regio Lotharingen en de daaraan grenzenderegio Champagne-Ardenne.In het westen van de Elzas liggen de Vogezen, in het oos-ten langs de Rijn ligt het Rijndal. Beide lopen langgerekten evenwijdig van het zuiden naar het noorden. Dat komtovereen met de lange vorm van de Elzas. De Elzas is be-kend om de regionale wijncultuur en de huizenbouw invakwerk.

1 GeschiedenisDe Elzas werd in de vijfde eeuw, evenals Zwitserland enhet huidige zuidwesten van Duitsland, bevolkt door deGermaanse stam van de Alemannen maar al rond 500ingelijfd bij het Frankische Rijk. Het was samen metLotharingen vanaf de splitsing van het Frankische Rijkduizend jaar lang, tot in de 17de eeuw, een integraal deelvan het Duitse Rijk (Heilige Roomse Rijk). Bestuurlijkwas het onderverdeeld in ca. 70 steden waarvan 10 rijks-steden, die direct onder de Duitse keizers stonden, en invele geestelijke en adellijke heerlijkheden. Het bekendeheersersgeslacht Habsburg vormde een van deze lokalefeodale heersers en had dus zijn oorsprong in de Elzas; hetzou later zijn macht overigens in oostelijker streken gaanvestigen. Cultureel behoorde de Elzas tot het Rijnland enals zodanig maakte het in de 16de eeuw ook de lotgeval-len mee van de kerkhervormingsstrijd in het Duitse Rijk:vooral de Elzasser steden voerden toen het lutheranismein. In het zuiden was de orintatie op Zwitserland gerichten daar werden het calvinisme en Zwinglianisme van in-vloed met als centrum Mhlhausen (Mulhouse). Voor-al Straatsburg bleef een belangrijk intellectueel centrumwaarin al deze stromingen lange tijd naast elkaar kondenvoortbestaan. Sociale, religieuze en economische onrustbracht de plattelandsbevolking ertoe zich aan te sluitenbij boerenopstanden die in de midden en zuidelijke Duit-se landen om zich heen grepen en zeer gewelddadig doorde adel werden onderdrukt. Om de uit balans geraaktemachtsverhoudingen opnieuw vast te leggen werd in Duit-se landen een Dertigjarige Oorlog gevoerd en bij de vre-de in 1648 vond in tal van gebieden, ook in de Elzas, eenherstel van het rooms-katholicisme plaats.Het zuiden van de Elzas (Sundgau, nu het departementHaut-Rhin) kwam in die vredesbesprekingen grotendeels

in Franse handen. Dit was het eerste succes van het Fransestreven naar de Rijn als de Franse staatsgrens. De volgen-de stap vond in 1681 plaats met de overgang van Straats-burg en omgeving naar Frankrijk. Overige gebieden volg-den n voor n en in de loop van de 18de eeuw kwam degehele Elzas onder Frans gezag, hoewel de Franse konin-gen tal van autonome bestuursvormen en rechtsplegingenlieten voortbestaan. De Franse revolutie voerde in 1789een centralistisch bestuur in en deelde de Elzas bestuur-lijk op in departementen. Sindsdien kreeg de verfransingsteeds meer gestalte, vooral onder de burgerij die zich nuop Parijs ging orinteren. De plattelanders bleven niet-temin als vanouds Duitse dialecten spreken. Maar vooralhet Franse staatsonderwijs legde ook daar de grondslagvoor toekomstige tweetaligheid. De zielzorg door de ker-ken hanteerde echter consequent de volkstaal ondanks dedruk die werd uitgeoefend door Parijs.Na de verloren Frans-Duitse Oorlog van 1870 moestFrankrijk het gebied aan het nieuwe Duitse Keizerrijkafstaan. Daarin vormde het sindsdien met Lotharingenals Elzas-Lotharingen een provincie die met de statusvan 'Reichsland' voorlopig vanuit Berlijn zou worden be-stuurd. In Frankrijk bestond zeer veel weerzin tegen ditvredesverdrag, weerzin die voeding gaf aan decennialan-ge revanchegedachten, dit Revanchisme zou op zijn beurtweer bijdragen aan het uitbreken van de Eerste Wereld-oorlog. Maar voorlopig, na 1870, werd het Frans gaan-deweg verwijderd uit het bestuur en het onderwijs. Hon-derdduizend, n op de tien, Elzassers en vooral de amb-tenaren en militairen vertrokken naar Frankrijk. Na twin-tig jaren was de bestuurlijke situatie genormaliseerd enhad het Duits als bestuurs- en onderwijstaal een exclu-sieve positie gekregen. Ook werd bestuurlijke autonomieonder een eigen regionaal parlement door Berlijn toege-kend.Na de Eerste Wereldoorlog, bij de ondertekening van deVrede van Versailles in 1919 kwam de revanche en werdde Elzas weer door Frankrijk ingelijfd. Nu riep de dras-tische invoering van het Frans in bestuur en op schoolverzet op, niet zozeer om nationale maar om praktischeredenen. De meeste Elzassers verstonden namelijk geenFrans. Een autonomiebeweging wilde een aparte bestuur-lijke status verwerven maar dat werd door Parijs heftigafgewezen als uiting van landverraad.De inlijving bij Duitsland in 1940, na de Duitse bezettingvan Frankrijk, werd daarom niet door alle Elzassers afge-wezen. De nazi-terreur bracht daar verandering in, vooralna de invoering van de dienstplicht voor de Wehrmacht.De intocht van het Franse leger in 1945 was een bevrij-

1

2 2 HISTORISCHE GEBIEDEN

ding en nadien besloten steeds meer Elzassers denitiefFrans te worden en hun Duitse dialect niet meer door tegeven aan hun kinderen. Tot in de jaren zeventig was ernog sprake van een zekere Duitse orintatie door de alge-mene afstemming op Duitse lms, radio en TV-zendersen de Duitstalige edities van de Elzasser kranten. Maardeze generatie die Duits op school had moeten leren envoor wie Frans een betrekkelijk vreemde taal was geble-ven, stierf gaandeweg uit.De enige ocile taal van de Elzas is nu het Frans, watsinds 1945 ook de meest gesproken taal geworden is.Duits wordt facultatief als 'vreemde taal' in het onderwijsaangeboden. De taal van de oudere generatie op het plat-teland is hier en daar nog Rijnfrankisch in het noorden enNederalemannisch dialect in het zuiden. De oorspronke-lijke culturele verwevenheid met de Duitse streken aan deandere zijde van de Rijn is nog steeds te zien in de somsmin of meer verfranste plaatsnamen en geograsche aan-duidingen. Ook de traditionele huizenbouw sluit aan bijdie van het Rijnland en met name die in Baden.

2 Historische gebiedenDroysens Historische Handatlas(1886), kaartblad Elsass(1648-1789) onderscheidt de volgende gebieden (tussenhaken de Duitse benaming zoals die in deze atlas terug-gevonden kan worden):I. Geestelijke staten:

1. Hegenheim (deel van het prinsbisdom Ba-zel)(Basel)

2. gebieden van de Duitse Orde 3. abdij Murbach 4. Mundat Rouach (Ruach) (deel van het prins-bisdom Straatsburg) (Strassburg)

5. prinsbisdom Straatsburg 5a. heerlijkheid Reichshoen (Reichshofen) (1664aan het hertogdom Lotharingen)

6. heerlijkheden van het domkapittel Straatsburg(Strassburg)

7. abdij Andlau (met een deel van het gebied zijnleden van de rijksridderschap beleend).

8. abdij Marmoutier (Maursmnster) 9. abdij Neubourg (Neuburg) (bij Dauendorf, eigen-lijk deel van Palts-Zweibrcken)

10. abdij Walbourg (Walburg) (deel proosdij Wis-sembourg (Weissenburg), 1687 aan het seminariumvan Straatsburg)

11. prinsbisdom Spiers (Speyer)

12. Mundat Wissembourg (Weissenburg) (deelprinsbisdom Spiers)

II. Rijkssteden en rijksdorpen

13. rijksstad Straatsburg met de ambten Ilkirch (Ill-kirch), heerlijkheid Barr, Marlenheim en Wasselon-ne (Wasselnheim)

13a. heerlijkheid Herrenstein (1527-1651 aanStraatsburg) (Strassburg)

14. Decapolis 15. 40 Rijksdorpen (Landvoogdij Haguenau) (Ha-genau)

III. Wereldlijke staten *A. Sundgau

16. graafschap Ferrette (Ferette, Altkirch, Thann,Belfort, Rothenburg)

17. heerlijkheid Landser 18. heerlijkheid Masevaux

*B. Opper-Elzas

19. heerlijkheid Cernay 20. heerlijkheid Ensisheim 21. heerlijkheid Issenheim 22. heerlijkheid Bollwiller 23. heerlijkheid Landsberg

*C. Neder-Elzas

24. heerlijkheid Koenigsbourg (Hochknigsburg)(1648 als pand aan Fugger)

25. heerlijkheid Vill (Weiler) (1648 als pand aanFugger)

*D. Overige Oostenrijkse gebieden

25a. heerlijkheid Biesheim (verbondenmet Breisachin Baden)

*E. Niet-Oostenrijkse gebieden

26. heerlijkheid Landskron (Baden) 27. heerlijkheid Beinheim (Baden) 28. graafschap Horbourg (Horburg) met deheerlijkheid Riquewihr (Reichenweier) (1332:Wrttemberg)

3 29. tot Lotharingen behoorden een deel van hetdal van de Lipvre met de steden Sainte-Marie-aux-Mines en Saint-Hippolyte; verder de enclaveSoultzbach-les-Bains (Sulzbach)

30. graafschap Rappoltstein (Ribeauviller) (Hohe-neck en Gutenberg Oostenrijks); uitgestorven 1673;aan Palts-Birkenfeld

31. graafschap Lichtenberg, 1481 aan Hanau enPfalz-Zweibrcken; 1569 geheel aan Hanau; 1736aan Hessen-Darmstadt

32. heerlijkheid Oberbronn, 1541 van Lichtenbergaan Leiningen-Westenburg; 1728 aan Hohenlohe

32a heerlijkheid Niederbronn, 1541 van Lichten-berg aan Leiningen-Westenburg; 1764 Franse an-nexatie

33. heerlijkheid Fleckenstein, uitgestorven in 1720;Franse annexatie

34. heerlijkheid Schneck (familie von Drkheim)

35. heerlijkheid Hohenbourg (Hohenburg) (familievon Sickingen)

36. graafschap Lutzelstein (Ltzelstein); Palts-Veldenz, uitgestorven in 1694; aan Palts-Zweibrcken

37. heerlijkheid Ban de la Roche; Palts-Veldenz, uit-gestorven in 1694; Franse annexatie

38. Cleebourg en de heerlijkheid Bischwiller (Palts-Zweibrcken)

39. Selz (Keur-Palts), 1769 Palts-Zweibrcken

40. Schweighausen en Hochfelden (enclaves vanLand van Haguenau)

41. gebieden van de Rijksridderschap

IV.

42. graafschap Salm

43. graafschap Dagsburg (Leiningen-Hartenburg)

44. graafschap Saarwerden (Nassau)

3 EconomieDe Elzas is onder andere bekend als wijnstreek van wittewijn, onder meer Riesling en Sylvaner.

4 GeograeDe Elzas ligt in het oosten van Frankrijk aan de linkeroe-ver van de Rijn, die de grens met Duitsland vormt. In hetwesten ligt de Elzas tegen de regio Lotharingen, of Fransla Lorraine. Van het noorden naar het zuiden lopen doorde Elzas, aan de grens met la Lorraine, de Vogezen, eenmiddelhoge bergketen. In het oosten van de Elzas sterktzich evenwijdig tussen de Vogezen en de Rijn, het Rijndaluit.

5 Plaatsen

De kathedraal van Straatsburg

De hoofdstad is Straatsburg. Enkele andere plaatsen in deElzas zijn onder andere:

Wissembourg Haguenau Saverne Ribeauvill Slestat Guebwiller Mulhouse Colmar

4 8 ZIE OOK

6 Eten en drinkenDe Elzasser keuken bestaat uit stevige kost aangepast aande lange, donkere en koude winters.

Bckeoe: drie soorten gemarineerd vlees met aard-appels in witte Elzasser wijn

Choucroute garnie: zuurkool met verschillendesoorten varkensvlees

Coq au Riesling: haan in saus van witte Rieslingwijn Flammekche ook wel Tarte ambe: dunne pizzasbelegd met room, kaas en spek

Kugelhopf: tulbandcake met rozijnen Munster: de kaas van de Elzas Sptzle: soort van deegknoedels Tarte aux Brimbelles: Bosbessentaart

Kronenbourg bier

7 Geboren in de Elzas Familie Strassburger, circusfamilie Frdric Bartholdi (1834-1904), beeldhouwer Albert Schweitzer (Kaysersberg) (1875-1965), arts,lutherse theoloog, losoof, musicus en medisch zen-deling

Jean-Georges Vongerichten (1957), chef-kok

8 Zie ook Elzas-Lotharingen Lijst van departementen en arrondissementen in deElzas

48 15 NB, 7 32 OL

59 Text and image sources, contributors, and licenses9.1 Text

Elzas Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Elzas?oldid=44119510 Bijdragers: Fransvannes, Hannes Karnoefel, Cicero~nlwiki, Jeroen, Kliek,Carol Fenijn, Domie, Muijz, HooftBot, Robbot, Jintro, Oscar, RobotE, Siebrand, Knsterle, Henk van Haandel, Supporter~nlwiki, Mi-chiel1972, Quistnix, Robotje, Hardscarf, RobotMichiel1972, Lexw, Pieter1, RobotQuistnix, Wikix-oud, Robert Prummel, Gpvosbot,Gaung, Algont, RoboRex, Lignomontanus, Vertrokken, Wester2005, Paul-MD, DRahier, Chobot, RonaldB, Zwobot, YurikBot, Eve,Troefkaart, Daka, Apdency, FlaBot, Classical geographer, The Banner, Ninane, Chlewbot, Robb, Crux, G.Lanting, AJW, Gerbot, Mexi-cano, Mbch331, SieBot, Edwinb, Rood-geel-blauw, Escarbot, ChristiaanPR, BOT-Superzerocool, FakirNL, Jeroen17, JAnDbot, Hanhil,BetBot~nlwiki, BotteHarry, CommonsDelinker, CrazyPhunkbot, Btouburg, CelicaV8, Rei-bot, Ken123, YoshiDaSilva, Look Sharp!, Do-dekBot, TXiKiBoT, VolkovBot, BotMultichill, AlleborgoBot, Idioma-bot, Loveless, Ken123BOT, Davv69, PipepBot, GrouchoBot, Kt-hoelen, Kooij, Jarii94, Cycn, Alexbot, AGL, BodhisattvaBot, AnokoBOT, Toth, Alecs.bot, robot, MelancholieBot, Luckas-bot,Lacon, Nallimbot, Grabo2001, MauritsBot, ArthurBot, RudolphousBot, DSisyphBot, Flinus, De Wikischim, FoxBot, Xqbot, RibotBOT,LucienBOT, Emelha, Pompidombot, Smile4ever, RomaineBot, Wiki13, TobeBot, ErikvanB, TjBot, Wester, DennisPeetersBot, Mexicano-Bot, EmausBot, ZroBot, Bonaber, WikitanvirBot, ChuispastonBot, Movses-bot, Ripchip Bot, AlterBerg, Vagobot, KaRobot, Grmbl76,Kwaremont, Legobot, Peve, Wikiwerner en Anoniem: 44

9.2 Images Bestand:Alsace_in_France.svg Bron: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f3/Alsace_in_France.svg Li-

centie: CC BY-SA 3.0 Bijdragers: Deze vectorafbeelding is gemaakt met Adobe Illustrator. Oorspronkelijke artiest:TUBS

Bestand:Blason_Rgion_Alsace.svg Bron: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a0/Blason_r%C3%A9gion_fr_Alsace.svg Licentie: CC BY-SA 3.0 Bijdragers: iDe broncode vandit SVG-bestand is deugdelijk.Oorspronkelijke artiest: English: Image created for the Blazon Project of the French Wikipedia

Bestand:Commons-logo.svg Bron: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4a/Commons-logo.svg Licentie: Public domainBijdragers: This version created by Pumbaa, using a proper partial circle and SVG geometry features. (Former versions used to be slightlywarped.) Oorspronkelijke artiest: SVG version was created by User:Grunt and cleaned up by 3247, based on the earlier PNG version, createdby Reidab.

Bestand:Flag_of_Alsace.svg Bron: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c7/Flag_of_Alsace.svg Licentie: Public domainBijdragers: Self-made in Inkscape. Oorspronkelijke artiest: User:Mysid

Bestand:Flag_of_Europe.svg Bron: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b7/Flag_of_Europe.svg Licentie: Public domainBijdragers:

File based on the specication given at [1]. Oorspronkelijke artiest: User:Verdy p, User:-x-, User:Paddu, User:Nightstallion, User:Funakoshi, User:Jeltz, User:Dbenbenn, User:Zscout370

Bestand:Flag_of_France.svg Bron: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c3/Flag_of_France.svg Licentie: Pu-blic domain Bijdragers: http://www.diplomatie.gouv.fr/de/frankreich_3/frankreich-entdecken_244/portrat-frankreichs_247/die-symbole-der-franzosischen-republik_260/trikolore-die-nationalfahne_114.html Oorspronkelijke artiest: This graphic was drawn bySKopp.

Bestand:Internet-web-browser.svg Bron: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/74/Internet-web-browser.svg Licentie:Public domain Bijdragers: The Tango! Desktop Project Oorspronkelijke artiest: The people from the Tango! project

Bestand:Nuvola_single_chevron_right.svg Bron: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ee/1rightarrow_blue.svg Licentie:LGPL Bijdragers: 1rightarrow.png Oorspronkelijke artiest: en:David Vignoni, User:Stannered

Bestand:Portal_icon.svg Bron: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c9/Portal.svg Licentie: CC BY 2.5 Bijdragers: Portal.svg

Oorspronkelijke artiest: Portal.svg: Pepetps Bestand:Thomas_Bresson_-_Cathdrale_de_Strasbourg_(by).jpg Bron: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/92/

Thomas_Bresson_-_Cath%C3%A9drale_de_Strasbourg_%28by%29.jpg Licentie: CC BY 2.0 Bijdragers: Cathdrale de StrasbourgOorspronkelijke artiest: Thomas Bresson

9.3 Content license Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0

Geschiedenis Historische gebieden Economie Geografie Plaatsen Eten en drinken Geboren in de Elzas Zie ook Text and image sources, contributors, and licensesTextImagesContent license