elmİ xƏbƏrlƏr - wcu.edu.azwcu.edu.az/upload/image/elmi bulleten/2012 elmi jurnal 1.pdf ·...
TRANSCRIPT
2 0 1 21
ELMİ XƏBƏRLƏR
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК
SCIENTIFIC BULLETIN
ISSN 2227-5118
Q Ə R B U N İ V E R S İ T E T İ
E L M İ X Ə B Ə R L Ə R
SAY 1 – 2012
З А П А Д Н Ы Й У Н И В Е Р С И Т Е Т
Н А У Ч Н Ы Й В Е С Т Н И К
№ 1 – 2012
W E S T E R N U N I V E R S I T Y
S C I E N T I F I C B U L L E T I N
# 1 – 2012
B A K I – 2 0 1 2
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
2 |say 1, 2012
Redaksiya heyəti
Hüseynqulu Bağırov Qərb Universitetinin fəxri prezidenti, fəlsəfə elmləri üzrə
fəlsəfə doktoru, professor (baş redaktor)
Qüdrət Əbdülsəlimzadə Qərb Universiteti “İqtisadiyyat, marketinq və menecment”
kafedrasının professoru, iqtisad elmləri doktoru (baş
redaktorun müavini)
Rəna Babayeva Qərb Universitetinin tədris işləri üzrə prorektoru, fizika
elmləri doktoru (məsul katib)
Urxan Ələkbərov Qərb Universitetinin fəxri professoru, biologiya elmləri
doktoru, akademik
İlham Məmmədzadə Qərb Universitetinin fəxri professoru, fəlsəfə elmləri
doktoru
Fikrət Sadıxov Qərb Universitetinin fəxri professoru, politoloq
Cəbi Bəhramov Qərb Universitetinin fəxri professoru, tarix elmləri üzrə
fəlsəfə doktoru
Fuad Məmmədov Qərb Universiteti “Hüquq və humanitar fənlər”
kafedrasının professoru, tarix elmləri doktoru
Elşar Orucov Qərb Universiteti “Riyaziyyat və kompyuter
texnologiyaları” kafedrasının professoru, fizika-riyaziyyat
elmləri doktoru
Şahin Xəlili Qərb Universiteti “İngilis filologiyası” kafedrasının
professoru, filologiya elmləri doktoru
Azad Məmmədov Qərb Universiteti “İngilis filologiyası” kafedrasının
professoru, filologiya elmləri doktoru, professor
Novruz Quliyev Qərb Universiteti “İqtisadiyyat, marketinq və menecment”
kafedrasının professoru, pedaqoji elmlər doktoru
Pərviz Qurbanov Qərb Universiteti “İqtisadiyyat, marketinq və menecment”
kafedrasının dosenti, iqtisad elmləri üzrə fəlsəfə doktoru
Elmira Hacıyeva Qərb Universiteti “Hüquq və humanitar fənlər”
kafedrasının dosenti, hüquq elmləri üzrə fəlsəfə doktoru
Qərb Universiteti
Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, Bakı, 2012
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 3
Ekologiya
UOT 502/504(091); 502/504(092)
H.S. BAĞIROV
DAVAMLI İNKİŞAFIN MAHİYYƏTİ HAQQINDA
Hüseynqulu Seyid oğlu Bağırov – fəlsəfə elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, professor
Məqalədə elmi cəmiyyəti, geniş ictimaiyyəti narahat edən davamlı inkişaf və davamlı inkişaf konsepsiyası çərçivəsində görülən işlər haqqında məlumat verilir. Müxtəlif hadisələrin ətraf
mühitə, davamlı inkişafa təsiri təhlil edilir, mövcud sivilizasiyada insanın rolu araşdırılır və
davamlı inkişaf konsepsiyasının “hər şey insan üçün” tezisinə deyil, “yaratmadığını məhv etməyə haqqın yoxdur” tezisinə söykənməli olduğu göstərilir. Yer üzərində canlı həyatın
bütün formalarının əsasını mikroorqanizmlər təşkil edir. Məhz bu baxımdan davamlı inkişaf
konsepsiyası çərçivəsində həyata keçirilən hər bir yenilik mikroorqanizmləri gözləyən
təhlükənin nəzərə alınması ilə yanaşı, həm də onların imkanlarına əsaslanmalıdır. Açar sözlər: davamlı inkişaf, davamlı sivilizasiya, ətraf mühit, əhali artımı, qlobal iqlim
dəyişməsi, ekoloji durum, mikroorqanizmlər, makroformalar
Son onilliklər təbii resursların azalması, əhalinin sürətli artımı, rəqabət üzərində
qurulmuş iqtisadi inkişafın ətraf mühitə etdiyi təsirlərin, bəzən dönməz xarakter alan
mənfi təsirlərin kritik həddə çatması siyasətçiləri, alimləri, hətta geniş ictimaiyyəti
nəyinsə yanlış getdiyini, düzgün olmadığını düşünməyə vadar etdi. Axtarışlar əsasən
qlobal iqtisadi sistem adlandırılan mövcud münasibətlərin çərçivəsində aparıldı. İnkişafın
belə getsə uzun sürə davam etməyəcəyi barəsində fikirlər səsləndi, yəni arzulanırdı ki, bu
sürə daha uzun müddətli olsun, ən yaxşısı isə əbədi olsun.
Davamlı inkişaf barədə müzakirələr əvvəlcə elmi cəmiyyətdə başladı, sonra da
geniş ictimaiyyətdə yayıldı, əslində bunu müsbət qarşılamaq və şükür demək lazımdır.
Davamlı inkişaf deyərkən onun açıqlamalarını verməyə edilən cəhdlər əhəmiyyətlidir.
“Davamlı” – yəni – “qənaətli” fikri daha geniş yayılmışlardandır. İqtisadi inkişafın,
ələlxüsus, sənayenin tullantıları yenidən emal olunub istifadə olunmalıdır “tezis”i bu
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
4 |say 1, 2012
sıradandır. Enerji ətraf mühiti çirkləndirən olmamalıdır, daha yaxşı olar ki, yeniləşən
olsun, günəş, külək enerjisindən daha geniş istifadə olunsun.
Bu tezisi təkrarlayarkən iri dövlətlər eyni zamanda, ənənəvi enerji ehtiyatlarını
axtarmaqla sərəncamlarında olan ənənəvi enerji ehtiyatını gələcək üçün, daha çətin
zamanlar üçün saxlamaq məqsədilə tədbirlər görməkdədirlər və bu növ enerjidən imtina
etmək barədə hələ ki, heç kim fikirləşmir. Yəni burada müəyyən bir qənaətli yanaşmanın
üstüörtülü formasını görürük. Bəzən davamlı inkişafın bu istiqamətdə ehtiyaclarını ortaya
gətirən ətraf mühitlə bağlı vəziyyət qlobal siyasi mübarizənin arqumentlərinə də çevrilir.
İnkişaf etmiş ölkələr yeni, sürətlə inkişaf etməkdə olan ölkələrin artan gücündən
ehtiyatlanaraq, bu artımı tənzimləmək, idarə etmək cəhdlərində ətraf mühit və davamlı
inkişaf ritorikasına əl atırlar. “Davamlı inkişaf yeni texnologiya üzərində qurulmalıdır”
tezisi ortaya atılır. “Bu texnologiyanı isə sizə biz verə bilərik” – bu fikir açıq-aydın
Kopenhagen Sammiti günlərində səslənirdi.
Əslində bu diskussiyalar çox təbiidir, çünki böyük dövlətlərin öz liderliklərini
itirmək ehtiyatından irəli gələn narahatlıqlarını bir kənara qoysaq, sivilizasiya üçün
(deməzdim ki, Yer kürəsi üçün, çünki insanın nə etməsindən asılı olmayaraq bütün
bunlar təbiətdə gedən proseslərin tərkib hissəsi olaraq qalacaq və təbiətin sivilizasiyadan
əvvəl də həyata keçirdiyi çoxsaylı eksperimentlərindən biri olacaq) ciddi təhlükənin
olduğunu görməmək mümkün deyil. İnsan və ona uyğunlaşmışlar (siçovullar, siçanlar, ev
heyvanları, insan məskənlərinə uyğunlaşmış həşəratlar) artıq canlı varlığın sadəcə
dominantı deyil. Bütün canlı varlığı məhv edərək özləri ilə əvəz etməklə məşğul olan, ən
başlıcası isə bunu bacaran fenomenə çevrilmişlər.
Fransanın keçmiş prezidenti Sarkozi seçkiqabağı görüşlərdən birində demişdi ki,
“əgər bütün dünya əhalisi fransızlar kimi yaşamaq istəsə, bunun üçün artıq bu gün yer
kürəsində yetərli resurslar yoxdur”. O bir şeyi unudur ki, bütün dünya “əgər” yox,
həqiqətən də fransızlar kimi yaşamaq, fransızlar qədər istehlak etmək, eləcə də onların
istehlak etdiklərinin keyfiyyəti qədər keyfiyyətli istehlak etmək istəyir. Bu gün mövcud
olan siyasi, iqtisadi, mənəvi çərçivədə pis və yaxşı haqqında təsəvvürlərimiz belə istəyin
yaxşı olmasını birmənalı təsdiqləyir.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 5
Əslində bütün siyasi partiyaların, ictimai elmin, “müdriklərin” məqsəd kimi
insaniyyətə göstərdiyi elə bu deyilmi?! Belə nəticəyə gəlinir ki, birincisi – bu məqsəd,
mümkünsüzdür, çünki bunun üçün resurs yoxdur. İkincisi, bu məqsədə çatmaq üçün
gedilən yollar elə insaniyyətin məhvinə aparan yolla üst-üstə düşür. Görünür
dəyərlərimizə (insan dəyərlərinə, sivilizasiya dəyərlərinə) yenidən baxmalı olacağıq.
Məsələ heç də onda deyil ki, atmosferə həddən artıq karbon qazı atılır. Ola bilər ki,
bunun təsiri doğrudan da mənfi olsun. Təsir mənfi olmaya da bilər, çünki karbon, Yer
kürəsində mövcud olan yaşıl kütlənin, floranın əsas qidasıdır. Məsələ ondadır ki,
gözümüz qarşısında karbonsuz filansız, növlərindən biri olduğumuz fauna və flora sürətlə
məhv olur, yoxa çıxır və bu vaxta qədər təbii gedən təkamül prosesləri, insanın,
məqsədləri heç özündən də asılı olmayan tərzdə və istiqamətdə, total təsiri altında baş
verir. Yəni, biz (insaniyyət) nə istədiyimizi, hara getdiyimizi və nə etdiyimizi heç
özümüz də bilmirik. Davranışımızın hansı nəticələrə gətirəcəyi bizə məlum deyil. Qoca
bir aforizmdə deyildiyi kimi ”bizə məlum olmayan bizi qorxudur”. Bəli, bizim əsas
qorxularımızın mənbəyi də elə budur.
Davamlı inkişaf fəlsəfəsi insaniyyəti xilas etməyə yetərli olacaqmı? Axı bu iki
sözdən biri “inkişaf”dır və bu sözün yanına hansı sözün əlavə edilməyindən asılı
olmayaraq mütəfəkkirlər, o cümlədən siyasi mütəfəkkirlərin total çoxluğu eyni cür başa
düşür. İnkişaf daha çox istehlak, nəticədə istehsal deməkdir.
Daha çox istehlak əhalinin daha sürətli artımı, daha çox istehsal isə daha böyük işçi
qüvvəsinə ehtiyac deməkdir. Daha çox istehlak və istehsal daha çox resurslardan istifadə
etmək tələb edir (bütün mütəfəkkirlərimizin “mövcud resurslardan istifadə etmədən
istehlakı və istehsalı necə artırmaq olar” sualına susmaqla cavab verməsindən görünür ki,
bu mövzuda fikirlərini bizimlə bölüşmək istəmirlər).
Bu isə daha çox iqtisadi rəqabətdir (iqtisadi sözü burada sizi çaşdırmasın, iqtisadi
rəqabət elə rəqabətdir ki, bütün növ rəqabətlər kimi o da həmişə öldürücüdür). Resurslar
uğrunda rəqabət siyasi və hərbi rəqabətə çevrilir. Öz növbəsində hərbi rəqabət daha çox
əsgər, daha çox əhali tələb edir. Beləliklə, bizim anladığımız məzmunda davamlı inkişaf
öz fəlsəfi çərçivəsi daxilində nəyi isə dəyişirsə də, prinsip etibarı ilə heç nəyi dəyişmir.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
6 |say 1, 2012
Bu gün davamlı inkişaf konsepsiyası çərçivəsində aparılan işlər, yəni təhsilin,
ümumilikdə savadın, tibbi təminatın, qida təminatının yaxşılaşdırılması üçün göstərilən
səylər ən yaxşı halda bu “müqəddəs” yolda aparılan müharibələrin iştirakçılarının daha
təhsilli, savadlı, sağlam və bəzən şişman olması deməkdirsə, daha mürəkkəb silahlarla
(qənaətli yolla istehsal olunmuş) bir-birilərini öldürməsi deməkdirsə, pis halda
uzunmüddətli nəticələri naməlum olan genetik modifikasiyaya məruz qalmış
məhsullardan hazırlanan qidanın fəsadları ilə üz-üzə qalan zavallı insaniyyətin finalı
deməkdir.
Düşünürəm ki, bu bütövlükdə müəyyən tarixi dövrdən üstünlük qazanmağa
başlamış və geniş yayılmış yaşayış fəlsəfəsidir və təftiş məqsədli baxışa ehtiyacı vardır.
Əslində davamlı inkişaf anlayışının ortaya gəlməsi, özü insan təfəkkürünün
narahatçılığının məhsuludur. Bu narahat təfəkkür doğrudan da yetərli inkişaf edir, özünə
də tənqidi yanaşa bilir. Belə olan halda bu təfəkkür rəqabət üzərində qurulmuş inkişafın
universal olmadığı barədə fikri həzm edə bilərmi? Bəlkə, rəqabət üzərində qurulmuş
həyata alternativ, başqa çıxış yolu var?
Mövcud sivilizasiya təbiətin bir hissəsi olan insana xas olan müəyyən xasiyyətin
istismarı üzərində qurulub. İnsan sosial, ərazi bağlantıları olan növdür. Ona görə də bu
təbiətdə mövcud olan bir çox növlərə aid üzvlərinin biri-birinə eyni, oxşar tellərlə bağlı
cəmiyyət şəklində yayılır və öz ərazisini dövlət quraraq mühafizə edir.
Təbiətdə qida uğrunda rəqabət, ərazi uğrunda rəqabət çox geniş yayılmış davranış
nümunəsidir. Bu davranış genlərlə milyon illərdir ki, möhkəmlənir. İnsan cəmiyyəti də
əslində bu işi davam etdirir. Rəqabət hər yerdə görünür, fərdlərdən, kiçik icmadan
başlayaraq, dövlətlərarası münasibətlərə qədər mövcuddur. Əslində, istehsaldakı rəqabət
də istehlak uğrunda rəqabət və istehsalçı uğrunda rəqabətdən qidalanır (bəlkə başqa cür
mümkündür?). Bu gün hətta hörmətli beynəlxalq təşkilatlar ciddi cəhdlə bir evdə neçə
televizorun, neçə komputerin, neçə mobil telefonun olması ilə kasıbçılıq indeksləri və
reytinqləri düzəldirlər. Bu isə ciddi təşkilatlar tərəfindən insanların kasıb və ya varlı
olmaları barədə fikir yürütmək üçün əsas sayılır.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 7
Biz doğrudandamı, bunun ciddi olduğuna inanırıq?! Axı insan genetik
keçmişindən, keçmişin sonsuzluğundan, itib-batan əcdadlardan təkcə rəqabət, əraziyə
nəzarət instinktini əldə etməyib. Sadə, sağlam həyat tərzi anlayışları da dərin şüuri
məşğələlərin nəticəsi sayılsa belə, keçmişimizdən qidalandığımız mümkünlüyün məhsulu
olaraq qalır. Bugünkü sivilizasiyanın məişətdə belə açıq-aydın anlaşılan bir məqsədi
yoxdur. Əvvəlcə insanı həyatda, məişətdə tam rahat yaşayışla təmin edirik, sonra da
hərəkətsiz qalmış insan fiziki, bioloji tənəzzülə uğradığını gördükdə, istifadə etmədiyi
enerjini süni fiziki məşğələlərdə sərf edərək məişətdə şüurlu surətdə itirdiyi sağlamlığı
qaytarmağa çalışırıq.
Mütəxəssislər iddia edir ki, bir inəyin atmosferə atdığı metanın qlobal iqlim
dəyişmələrinə təsiri bir avtomobilin atdığı karbon qazından daha çoxdur. Görəsən, yeddi
milyardlıq sayı aşmaqda olan insaniyyətin hədər sərf etdiyi enerjinin ödəncini kim və nə
vaxt ödəyəcək?
Əfsuslar olsun ki, öz inkişafının erkən çağlarından insaniyyət özünə, ilahinin
xüsusi nəvazişlə, ali məqsədlər üçün yaratdığı bir növ kimi baxmağa başlayıb. Bütün
bəlalar da elə buradan başlayır. İnsanların dəyərlərinə, şüuruna, həyat tərzinə, qarşısına
qoyduğu məqsədlərə nəhəng təsir göstərmiş dini inanclar da bu yanaşmanı
möhkəmləndirib, gücləndirib, ona obrazlarda don geyindirib. “İlahi insanı öz obrazında
yaradıb” tezisi ortaya çıxıb. Belə çıxır ki, ilahinin məqsədi, ilahinin yaradıcı fəaliyyəti
varlığı, yeri, göyü, maddiyyatı, torpağı, suyu, fəzanı, milyonlarla günəşləri, trilyonlarla
planetləri, yer kürəsində atmosferi, yer kürəsinin fırlanmasının sabitliyini təmin edən ayı,
4 milyard ildən çox müddətdə yer kürəsində hökmranlıq edən mikro-həyatı (virusları,
bakteriyaları), zəngin floranı, bir o qədər də zəngin faunanı yaratmaqda məqsədi, sonra
yaradacağı insan məxluqunun xidmətində qoymaq imiş. Hətta əgər bu belədirsə, onda ən
inkişaf etmiş sivilizasiya daşıyıcıları tərəfindən belə varlığın həyat formalarının pisə və
yaxşıya bölünməsi üçün əsas verirmi bu fikir? Və bundan irəli gələrək pisi qəddarcasına
məhv etmək, yaxşı saydıqlarını isə ancaq öz xeyri üçün “mərhəmət” göstərərək, bir o
qədər də qəddarlıq göstərmədən yenə də tədricən məhv etmək fəaliyyəti və bu fəaliyyəti
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
8 |say 1, 2012
əsaslandıran fəlsəfəsi insanın xüsusiliyinə, insanın xüsusi missiya sahibi olması fikrinə
istinad etməkdə nə qədər məntiqlidir?
Əslində, əlbəttə ki, bu absurd bir fikirdir. Hər zamanın və məkanın öz bioloji
müxtəlifliyi olduğunu qəbul etsək (əslində bu o qədər də çətin iş deyil, sadəcə elmin
ortaya qoyduqlarına inanmaq lazımdır), onda etiraf etməliyik ki, ilahinin sevə-sevə
yaradaraq ali pilləyə qaldırdıqlarının sıraları təkcə insanla məhdudlaşmır. Belə çıxır ki,
250-260 milyon il bundan öncə yəqin ki, ilahi nəhəng və rəqibsiz, yer kürəsinin bütün
landşaftlarını dəyişən dinozavrı sevib və onu xüsusi missiya üçün seçibmiş. Milyard il
bundan öncə isə belə sevimli canlı, ola bilsin ki, sianidlər (bakteriyalar) idi. Onlar
doğrudan da xüsusi missiyanı yerinə yetirirdilər. Yer kürəsində o dövrdə mövcud olan
canlılar üçün “komfortlu” metan atmosferini həzm edərək ətrafı həddən artıq aqressiv və
zəhərli olan oksigenlə doldururdular.
Yəqin ki, daha məntiqli olardı ki, yaradıcı ilahinin bütün yaratdıqlarını sevə-sevə
yaratdığı fikrini qəbul edək. Məncə, davamlı inkişaf deyərkən təsəvvür etdiyimiz yaşam
və fəaliyyət tərzini, prinsiplərini müəyyən edərkən onun fundamentində məhz bu
yanaşmanı görməyimiz vacibdir. Bu heç də mövcud həyatın sonu demək deyil. Əslində,
günbəgün gördüyümüz işlər, o işlər ki, biz insanlar yaşadığımız ətraf mühitə vurduğumuz
ziyanın azalması üçün, onları davam etdirməliyik: yaşıllıqların salınması, insan
fəaliyyətini məhdudlaşdıran qorunan ərazilərin yaradılması, insanın təsiri nəticəsində
ətraf mühitə edilən təsirin məhdudlaşdırılması.
Ancaq bunların məqsədi son nəticədə “hər şey insan üçün” tezisinə söykənməli
deyil, “yaratmadığını məhv etməyə haqqın yoxdur” tezisinə söykənməlidir. İnsan hər
zaman öz ali missiyasına inanaraq bu missiyanın nədən ibarət olması haqqında düşünüb
konkret nəticəyə gəlməyibsə də (yəqin ki, belə nəticə mümkün deyil), müəyyən intuitiv
ehtiras dolu fəaliyyətlərlə məqsəd haqqında dumanlı bir təsəvvür formalaşdırmağa nail
olub: “Varlığı dərk etmək, insan həyatını əbədi təmin etmək (hər bir insanın həyatını
uzatmaq), insaniyyətin varlığını əbədi etmək, fəzaya çıxmaq, sonsuz kosmosa
yayılmaq”?! Fəzadakı məsafələri real təsəvvürlərə gətirəndə belə vəzifələrin yerinə
yetirilməsinə şübhə ilə yanaşırsan. Ən yaxın, yer kürəsinə az-çox uyğun şəraiti olan
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 9
planetə çatmaq üçün fəza gəmisində minlərlə nəsil dəyişməlidir. Bunun mümkünlüyünü
bir kənara qoyaraq, məntiqi olması belə çoxlu suallar doğurur.
Bu həddən artıq elmi məsələ olduğu üçün dərinliklərə getmirik. Amma başqa bir
məqam ortaya çıxır: yer kürəsinin təxminən 4,5 milyard il yaşı var, hər halda
mütəxəssislər belə iddia edirlər. Yer kürəsinin formalaşmasından qısa müddət sonra onun
üzərində mikroorqanizmlər yarandı (və yaxud fəzadan yer kürəsinə hansısa bir yolla
düşdü və çoxalmağa başladı). Bir qayda olaraq biz onlara primitiv həyat forması deyirik.
Bu canlıları belə adlandırmağın özündə insanın özünə vurğunluğu və lovğalığı sezilir.
Nəyə görə biz onlara primitiv deyirik? Ona görə ki, onlar çox kiçikdir və quruluşları
yetərincə mürəkkəb deyil? Onda dinozavrlara nisbətdə biz də primitivik. 150 tonluq
canlını yaşatmaq üçün təbiətin mühəndisləri insandan daha mürəkkəb konstruksiyaları
yaratmışdı. Ölçü baxımından da biz onlarla müqayisə oluna bilmərik. Bəziləri deyəcək
ki, dinozavrın beyni qoz həcmindən böyük olmayıb, amma bu da primitivliyin yox,
möcüzənin təzahürüdür. Belə bir nəhəng və mürəkkəb orqanizm beyinsiz keçinə bilib və
yer kürəsində 200 milyon il hökmranlıq edib.
Qayıdaq mikroorqanizmlərə, onlar bizdən fərqli olaraq yer kürəsində 1-2 milyon il
yox (yer kürəsinin formalaşmasını təmin edən kosmik proseslərin fonunda bu 1-2 saniyə
kimi səslənir), bir neçə milyard ildir ki, mövcuddurlar və bu müddətdə baş vermiş
katastrofik hadisələrin öhdəsindən uğurla gələrək bu gün də çiçəklənən həyat yaşayırlar.
Tədqiqatçılar İngiltərə universitetlərindən birində bakteriya koloniyasına onlar
üçün təhlükəli olan bir maye ilə kənardan müdaxilə edirlər. Bakteriya koloniyası bütün
istiqamətlərdə geri çəkilir. Gəlinən nəticə ondan ibarətdir ki, bakteriya koloniyası
qarşılaşdığı təhlükəyə kollektiv reaksiya verir. Təhlükə haqqında məlumat koloniyanın
bütün üzvlərinə ötürülür və kollektiv, sinxron qərar qəbul edilə bilir. Əks halda bütün
koloniya bütün istiqamətlərdə geri çəkilə bilməzdi. Bir neçə gündən sonra eyni
koloniyaya oxşar, lakin zəhərli olmayan maye ilə bir də müdaxilə edilir. Koloniya yenə
də bütün istiqamətlərdə geri çəkilir (bir növ yığılır, yığcamlaşır). Bu isə o deməkdir ki,
bakteriya baş vermiş hadisəni yadda saxlamaq qabiliyyətinə malikdir. Baş verən
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
10 |say 1, 2012
təhlükənin təbiəti haqqında məlumatı baş vermiş təhlükənin mənbəyi və xarakteri
əsasında müəyyən nəticəyə gələrək müvafiq reaksiya verə bilirlər.
Bəzən mənə elə gəlir ki, mikroorqanizmlər erasının nisbətən iri bioloji formalarla
əvəz olunması (təbii ki, bu birdən yox, tədricən baş verir) əslində, ətraf mühitin universal
və ya “daha universal” forması olan mikroorqanizmlərin təsiri altında dəyişməsi, həmin
mikroorqanizmlərin dəyişmiş mühitə uyğunlaşmağa məcbur olmasının, belə demək
olarsa, lazımi tədbirlər görməsinin nəticəsidir. Dediklərimi sadələşdirilmış bir fikirlə
nümayiş etdirmək istərdim. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, atmosferdə mikroorqanizmlərin
fəaliyyəti nəticəsində “komfortlu” metan tərkibinin kəskin azalması və aqressiv
oksigenin çoxalması mikroorqanizmlərin özləri üçün stress dolu depressiv bir həyat
şəraiti yaradırdı. Bu çağırışa onların cavabı (tədricən) əslində metan istehsalı maşını olan
dinozavrların yaradılması oldu. Bioloqlar yaxşı bilirlər ki, dinozavrların qida kimi qəbul
etdiyi nəhəng yaşıl kütlə məhz milyardlarla mikroorqanizmlər tərəfindən həzm olunur.
Belə demək olarsa, bu “qabığın” içində oksigendən qorunaraq metan istehlak edən
mikroorqanizmlər yaşamağa davam edirdilər və 65 milyon il bundan öncə dövrün
çağırışlarına bu cür cavabın, qlobal kosmik katastrofa baş verməsəydi, nə ilə qurtaracağı
heç kəsə məlum deyildi.
65 milyon il bundan əvvəl baş vermiş qlobal katastrofa (ehtimal olunur ki, yer
kürəsinin nəhəng asteroidlə toqquşması nəticəsində baş verib) yer kürəsinin tarixində
yeganə nəhəng kataklizm deyil. Mütəxəssislər ehtimal edirlər ki, (bu ehtimallar üçün
çoxlu sübutlar toplaya biliblər) yer kürəsi 4,5 milyard il ərzində dəfələrlə nəhəng təsirə
malik hadisələrin iştirakçısı olub. Təqribən 490 milyon il bundan öncəyə qədər belə
hadisələr tsiklik şəkildə yer kürəsində həyatın sadədən mürəkkəbə dəyişməsinə, sonra da
geri qayıtmasına və yenidən mürəkkəbləşməyə doğru hərəkətinə səbəb olub.
Hesab olunur ki, yer kürəsi 490 milyon il bundan əvvəl səbəbləri haqqında
ehtimallar söylənilən qlobal buz dövrünü yaşayıb (buz dövrləri və qlobal istiləşmə
dövrləri yer kürəsinin tarixində mütəmadi təkrarlanan fenomendir). Bu qlobal
soyuqlaşma nəticəsində yer kürəsi tamamilə buzla örtülüb. Bundan sonrakı dövr nisbətən
daha yaxşı öyrənilib və belə katastrofaların bol olduğu alimlərə yaxşı məlumdur. Həyatın
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 11
təkamülünün bu dövrdən sonrakı xüsusiyyətlərinə nəzər salarkən belə təsəvvür yaranır ki,
təkamülü istiqamətləndirərkən katastrofa nəticəsində geriyə atılan həyat formalarından
yenidən daha mürəkkəb formalar alarkən, hansısa qüvvə təkamül yolunda əvvəlki
təcrübəni elə bil ki, nəzərə alır. Təsəvvür yaranır ki, bu qüvvə əvvəl yaratdığı və bundan
öncə baş vermiş katastrofanın təsirlərinə duruş gətirə biləcək həyat formalarının növbəti
başqa təsirlərlə müşahidə olunan katastrofanın öldürücü, dağıdıcı effekti qarşısında aciz
qaldığını görərək, bu dəfə həyat formalarının axtarışının istiqamətini dəyişir. Bu qüvvə
kimdir, nədir?
Mənə elə gəlir ki, bu qüvvə elə həyatın universal forması olan mikroorqanizmlərin
özləridir. Həddən artıq həyat qüvvəsinə malik olan, bütün şəraitlərə uyğunlaşmağı
bacaran, yaşadıqları varlıqda həyat mübarizəsi aparmağı bacaran (yuxarıdakı misal bunu
təsvir edir), məntiqli hərəkət etməyi bacaran, barələrində demək olar ki, genetik
quruluşdan başqa heç bir biliyimiz, təsəvvürümüz olmayan varlıqlardır. Təbii ki,
mütəxəssislər deyə bilər ki, dediyində yeni nə var ki? Aydın məsələdir ki, bütün canlılar
təkamül prosesində ibtidai formalardan əmələ gəlib.
Məhz buna görə də təkamül nəzəriyyəsi bu qədər mübahisələrə səbəb olur. Lehinə
olduğu qədər bu nəzəriyyənin əleyhinə də arqumentlər var. Mənə elə gəlir ki, biz bir şeyi
unuduruq. Makroformalar ibtidai bakteriyaların inkişafı nəticəsində, belə demək olarsa,
yaranmış “mikroformaların nəvələri” deyil, onların “düzəltdiyi”, onların ehtiyaclarını
ödəyən, onların iradəsinə tabe olan, xidmətində duran bioloji konstruksiyalardır, məhz
konstruksiyalar.
Heç bir makrocanlı içərisində və üzərində gəzdirdiyi mikroorqanizmlərin
maraqlarına zidd hərəkət edə bilməz. Düzdür, bioloqlar buna simbiotik yaşam deyirlər,
amma bunun sadə simbioz olması fikri o qədər də məntiqli deyil. Simbioz iki və çox
canlının bir-biri üçün, bir-birinin həyatına dəstək verməklə yaşamasıdırsa, onda sual
ortaya çıxır – bu simbioz necə yarandı? Hansısa ehtiyac duyan bir makroorqanizm özünə
uyğun gələn hansısa mikroorqanizm taparaq ittifaq yaratmışdı? Əslində bu belə olmayıb
və bunu hamı bilir. Əgər bir insan özünü soyuqdan qorunmaq üçün ev tikirsə, istidən
qidası xarab olmasın deyə soyuducu düzəldirsə, bu insanın öz evi və soyuducusuna
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
12 |say 1, 2012
münasibəti simbiotik deyil. İnsan sadəcə bunlara sahibdir və öz maraqlarında istifadə
edir. Mikroorqanizmlər 4 milyard il müxtəlif eksperimentlərdən sonra, son 490 milyon
illik tarixi dövr müddətində bizə az-çox məlum olan bioloji makroformaları yaradaraq,
düzəldərək öz problemlərini həll etməklə məşğul idi və yaratdığı formaların sahibidirlər
onlar.
Sual ortaya çıxa bilər – necə yaradırlar? Detallara girmədən ümumilikdə demək
olar ki, iki vasitə ilə: birinci, ixtiyarında olan materiallardan termit qarışqalarının özlərinə
ev tikdiyi kimi, mikroorqanizmlər də bizim bitki və canlı aləm adlandırdığımız sferanı
müxtəlif formalarda, müvafiq dövrün xüsusiyyətlərinə uyğun olan və özlərinin
maraqlarına xidmət edən makroformalar yaradaraq özlərinə “qabıq”, “sığınacaq”
düzəldirdilər. Bu sığınacağın imkanlarını getdikcə real mühitin tələblərinə
uyğunlaşdırdılar. Əvvəl baş verən katastrofaların, çağırışların öhdəsindən gəlmək üçün
əvvəlki fəaliyyətin təcrübəsini də nəzərə almağa çalışırlar. İkinci vasitə –
mikroorqanizmlər yaşamaq üçün göstərdikləri bu mücadilədə yüksək ixtisaslaşma yolu
ilə getməyə başlayırlar. Bir-birilərinin xeyrinə müvafiq funksiya yerinə yetirməklə
ixtisaslaşaraq əsl simbiotik fəaliyyət və həyat formalarını nümayiş etdilər.
Bəli, bu nöqteyi-nəzərdən deyə bilərik ki, bütün makroformalar, o cümlədən biz
insanlar simbiotik formalarıq (bu bizim mikroblara simbiotik münasibətimiz deyil, bu
mikroorqanizmlərin bir-biri ilə simbiotik münasibətləri deməkdir, və nəticədə müxtəlif
mikroorqanizmlərin belə simbiotik fəaliyyəti nəticəsində bizim əmələ gəlməyimiz
deməkdir). Bütün makroorqanizmlərin hüceyrələri idarə edən, onların bölünməsinə –
çoxalmasına “əmr verən”, enerji təchizatını təmin edən “bağban” mitoxondriyadır. Bu
mitoxondriya insan genokoduna malik deyil, daha arxaikdir və arxebakteriyaların
genokoduna uyğundur. Artıq mütəxəssislər insan beynini, istəklərini, iradəsini, fəaliyyət
motivlərini təhlil edərkən belə aydın bir nəticəyə gəlirlər ki, bütün bunlar
mikroorqanizmlərin ehtiyac və istəklərinə əsasən, vaxtı və yeri gələndə istehsal etdikləri
müxtəlif hormonlar, efirlər və s. birləşmələrin yaratdığı effektin nəticəsidir. Bütün
makroformaların, o cümlədən insanın istəklərinin, əhvali-ruhiyyəsinin mikrokimyəvi
izahı tapılır. Eyni zamanda bədənimizdə yaşayan və bizimlə birlikdə həyat quran
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 13
mikroorqanizmləri çıxarsaq, bədənin yerdə qalan hissəsinin də yüksək dərəcədə təşkil
olunmuş, ixtisaslaşmış, mürəkkəb əlaqələr quran mikroorqanizmlərin koloniyası və bu
koloniyada yaşayanların sığınacaqları kimi görə bilərik.
Bu yaxınlarda mütəxəssislər müəyyən etmişlər ki, bütün məməlilərin ana südü
onun balasının “öz orqanizmi” tərəfindən qətiyyən həzm oluna bilməz (yəni yüksək
dərəcədə təşkilatlanmış mikroorqanizm koloniyası olan bədən tərəfindən bu süd
indiferent qəbul olunur) və balanın mədəsində mikroorqanizmlərin bəslənməsi üçün
hesablanıb və ancaq sonra bu mikroorqanizmlərin istehsal etdiyi birləşmələri enerji və
tikinti materialı kimi istifadə edirlər.
Sual olunar ki, bütün bunların davamlı inkişafa nə aidiyyatı var? Gəlin onda
özümüzə başqa bir sual verək – biz nəyin davamlı olmasını istəyirik? Avtomobil
istehsalının, mobil telefonun say artımının, süni göllərdə, antibiotiklərlə zəhərlənmiş
sularda hormonlarla qidalanan balıq istehsalı artımının, broyler fabriklərində eyni
qaydada istehsal olunan və insanın orqanizm kompleksində heç kəsin bilmədiyi,
anlamadığı proseslərə start verən toyuq əti istehsalının artımını, yoxsa təbiətin müəyyən
etdiyi istiqamət və qaydada həyat eksperimentlərinin davamlı olmasını?
Bütün bunları anlamaq yəqin ki, varlığımızı anlamaq, davamlı sivilizasiyaya doğru
getmək üçün göstərilən səylərə dəstək ola bilər. Buna münasib bir modelin
formalaşmasına şərait yaradır. Sözsüz ki, çoxlu dilemmalarla rastlaşmalı olacaq insanlar:
sağlam velosipedli həyat, yoxsa sürətli avtomobilli. Hələlik bizim bütün resurslarımız,
şəhərlərimizin infrastrukturu, milyonlarla kilometr beton asfalt yollar, bütün yaşam
yerlərinin arxitektura landşaftı birinciyə heç bir şans vermədən ikinciyə yönəldir. Sağlam
təbii məhsullarla böyüyən iki uşaq yoxsa, bütün insaniyyətin səylərinin cəlb edildiyi
sənayeləşdirilmiş, hormonlu, genetik modifikasiyaya məruz qalmış qida sənayesinin
dəstəyi ilə böyüyən çoxuşaqlı ailələr? Resursların nəhəng hissəsini özünə cəlb edən
tankların, topların, raketlərin istehsalının artırılması ilə müşahidə olunan tayfaların,
xalqların, hərbi, siyasi təşkilatların, sivilizasiyaların müharibələrinin və savaşlarının
davamlılığı (əslində belə ssenari müasir davamlı inkişaf konsepsiyasının uğurlu nəticəsi
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
14 |say 1, 2012
sayıla bilər), istehlak artımının təşviqi üzərində qurulan və istehsalçılar uğrunda rəqabəti
əsas alət kimi istifadə edən iqtisadiyyatın davamlılığı?
Axı, getdikcə daha aydın olur ki, təbiətin və mikroorqanizmlərin bu nəhəng
eksperimenti uğursuz nəticə ilə bitəcək. Bəlkə, yox?! Bəlkə, biz öz içimizdən gələn
səslərə, yer kürəsində həyatın qurucularının istək və çağırışlarına daha diqqətli qulaq
asaq.
Burada məndən soruşa bilərlər: əgər ətrafımızda baş verənlərin hamısı, o cümlədən
insan fəaliyyəti nəticəsində ortaya çıxan həyatın özünü təhlükə altına atan
biomüxtəlifliyin məhv olması ilə, qlobal iqlim dəyişmələri ilə müşahidə olunan proseslər
belə təbii prosesdirsə və insanın (bütün başqa makrocanlıların da) fəaliyyətini, istəklərini
mikroorqanizmlərin maraqları müəyyən edirsə, onda bəlkə də yer kürəsini cəhənnəmə
doğru aparan mikroorqanizmlərin özləridir?! Ola bilər.
Onda başqa bir sual bizi düşündürməlidir. Madam ki, bütün makroformaların
içində ilk növbədə məməlilər getdikcə daha böyük beynə malik olmağa başladılar, bu
sırada insan daha böyük nailiyyətlər əldə etdi, bu beyin insana öz bədəninin
(mikroorqanizmlərin istəklərinin) diqtəsindən kənar zehni fəaliyyət göstərərək “tamamilə
obyektiv” müstəqil nəticələrə gələ bilirmi? Gələ bilərsə, onda növbəti sual qoyula bilər.
İnsaniyyətin irrasional inkişafına cavabdeh kimdir, bu gün öhdəsindən gəlməyə
çalışdığımız çoxsaylı, o cümlədən ekoloji problemlər, bizi “davamlı sivilizasiya”,
“davamlı inkişaf” istiqamətlərində axtarışlara vadar edən vəziyyət üçün cavabdeh
kimdir? İnsan beynindən ümumiyyətlə, canlıların beynindən və maraqları üçün onu
yönəldərək istifadə edən mikrodünya, yoxsa öz “sahibinin” obyektiv və yaxud subyektiv
səbəblərdən idarəsindən çıxmış insan zəkası? Cavabın istənilən variantından asılı olaraq
bizim təsəvvürlərimiz çərçivəsində anladığımız kimi davamlı inkişaf ssenariləri ola bilər.
Son nəticədə “davamlı inkişaf” deyərkən, biz nə istəyirik sualına aydın cavab verərək
həmən məqsədə çatmaq üçün nələrin edilməsini müəyyənləşdirməliyik.
Yuxarıda dediklərimizə şübhə ilə yanaşanlara bir neçə əlavə arqument – misalla
kömək etmək istərdim.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 15
İnsan fəaliyyəti nəticəsində bitki örtüyünü itirmiş böyük ərazilər insan həyatı
miqyasında aparılan müşahidələr zamanı öz əvvəlki görkəmini, bir qayda olaraq, özünə
qaytarmır. Eyni zamanda, qismən təsirlərə məruz qalmış ərazilərdə vəziyyət qısa
zamanda bərpa olunur. Düşünmək olar ki, qismən təsir altına düşmüş ərazilərdə bu
prosesin getməsi, yaxınlıqda hələ də mövcud olan bitki növlərinin kök və toxumlarının
mövcud təsirlərə məruz qalmış ərazilərə yenidən yayılmasına imkan verir. Lakin,
situasiyanı daha detallı öyrəndikdə, təkcə bu faktorun yetərli olmadığını görürük.
Müəyyən olunmuşdur ki, həmin ərazilərdə vəziyyətin dönməzliyinə səbəb də yerin
bioloji aktiv səthində mikro-həyatın məhv olmasıdır.
Ağac əkməklə, yaşıllaşdırma işləri ilə məşğul olan insanlara belə bir fenomen
yəqin ki, tanışdır: haradansa bir ağac alırlar, həyətdə, evin ətrafında, ümumiyyətlə
istənilən yerdə o ağacı yerə basdırdıqdan sonra onun bir qayda olaraq qurumasının, məhv
olmasının şahidi olurlar. Lakin, bir neçə ağac yeni yerə o ağacın bitdiyi yerdəki torpaqla
gətirildiyi zaman, intensiv qulluq olunduqda (demək olar ki, hər gün suvarıldıqda, dibi
yumşaldıldıqda) bu, ağacların tədricən oyanışına səbəb olur.
Lakin, məhsuldar sayılmayan yerdə artıq bir neçə ağac yetişirsə, onların
yaxınlığında yeni ağacların əkilməsi, yuxarıda nümunə gətirdiyimiz iki misalla nisbətdə
daha uğurlu nəticə verir. Bu fərqlərdəki səbəb, yerin bioloji aktiv səthindəki, ağacla bir
yerdə inkişaf edən mikroorqanizmlərin vəziyyəti və fəaliyyəti ilə bağlıdır.
Birinci halda, onların inkişafı üçün heç bir şərait olmadığından, bu məqalənin
məğzini təşkil edən ideyanın dili ilə desək, ağacı böyüdən, oyadan, inkişaf etdirən bir kəs
tapılmır və o məhv olur.
İkinci halda, gətirilən torpaqla gəlmiş yeni əkilmiş ağacın dibində, ətrafında
intensiv xidmət nəticəsində çoxalmağa başlayan və təbiətdə məhz bu ağacla bağlı olan
mikroorqanizmlər öz inkişafları üçün şərait tapır (bu da göstərilən qulluğun keyfiyyətinə
bağlıdır) və necə deyərlər, öz ağacına yiyə duraraq onu gec də olsa oyadır, tədricən də
olsa inkişaf etdirməyə başlayır.
Üçüncü halda isə əvvəl münbit olmayan, lakin sonralar yaşıllığa çevrilən yerdə
əlavə bir neçə ağacın əkilməsi tamamilə başqa situasiyaya düşür – yəni, gətirilən ağaca
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
16 |say 1, 2012
həmin saat “yiyə duran” tapılır və bizim üçün təəccüblü olsa da, belə “münbit” əraziyə
əkilən ağac çox sürətlə özünə gəlir və inkişaf etməyə başlayır.
Eyni şeyi bütün canlılar, o cümlədən insanlar üçün demək olar. Artıq müəyyən
edilmişdir ki, uşaq ana bətnindən ayrılarkən anasına xas olan mikroorqanizm
kompleksini özü ilə aparır və yuxarıda dediyimiz kimi, sonra ana öz südü ilə birinci
növbədə bu mikroorqanizmləri bəsləməklə məşğul olur ki, bu da uşağın sağlam
böyüməsinə şərait yaradır.
Məqalənin bu hissəsinə başlayarkən, insan fəaliyyəti nəticəsində məhsuldarlığını
itirmiş böyük səhralaşmış ərazilərdən söz açdıq. Əslində insan öz fəaliyyəti ilə bütün yer
kürəsini belə vəziyyətə salmaq təhlükəsi ilə üz-üzədir.
Yuxarıda belə bir sual səsləndirmişik: ekoloji böhran makrocanlılara “sahiblik”
edən mikroorqanizmlərin növbəti dəfə uğursuz eksperimentinin nəticəsidir, yoxsa
obyektiv və subyektiv səbəblərdən öz “sahibinin” nəzarətindən çıxmış intellekt maşını
olan insan beyninin?
Səhralaşma ilə bağlı gətirdiyimiz misal ekoloji böhranın mikroorqanizmlərin
fəaliyyətinin uğursuz nəticəsi ehtimalının çox aşağı olduğunu göstərir, yəni belə
düşünmək olar ki, insan zəkası təbiətin ona mikroorqanizmlər vasitəsilə verdiyi yaşam
tərzini düşünülmüş surətdə təşkil etmək imkanından yanlış istifadə edir və ekoloji
durumun səbəbkarı da məhz bu faktordur. Belə olan halda “davamlı inkişaf”, “davamlı
sivilizasiya” məhz individdən başlayaraq və bütün insaniyyəti əhatə edən səviyyələrdə
özümüzə diqqətlə qulaq asmağı, bədənimizi dinləməyi ilk addım kimi tələb edir.
Özündən başla. Öz bədəninin harmoniyasının prinsiplərini anla. Mikroorqanizmlərin saat
dəqiqliyi ilə qurulmuş qarşılıqlı əlaqələr balansını pozma, bərpa etməyə çalış.
Sağlam qidalanma nədir sualına məhz bu prizmadan yanaş – beynin həyatda
dominant olmadığı milyon illərdə mikroorqanizmlər mövcud reallıqlarda və imkanlardan
çıxış edərək hansı qidanı, nə ilə, necə həzm etməyi, bədənini qurarkən daha uğurlu
nəticələr əldə etmək üçün hansı “inşaat materiallarından” necə istifadə etməli, hansı
hərəkət kompleksinin, gündəlik həyat rejiminin və nəticədə həyat tərzinin optimal olduğu
barədə suallara cavab vermişlər.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 17
Əlbəttə, məntiqi nöqteyi-nəzərdən bu o demək deyil ki, yenilik və dəyişikliklər ola
bilməz və həyat tərzi həmişə ənənəvi təsəvvürlərə söykənməlidir. Lakin, bu yeniliklər və
təsəvvürlər məhz mikroorqanizmlərin “istəklərinə”, imkanlarına, bacarıqlarına, onları
gözləyən təhlükənin nəzərə alınmasına söykənməlidir. Fərdlərdən başlayaraq icmaların,
cəmiyyətlərin, insaniyyətin həyat tərzi, dəyərləri, istəkləri, həyata gətirdikləri yeniliklər
məhz bu prinsipə söykənməlidir. Deməli, “davamlı inkişaf” və “davamlı sivilizasiya”
məhz elə bu prinsip üzərində qurulmuş konstruksiya ola bilər
УДК 502/504(091); 502/504(092) Г.С.Багиров. К вопросу о природе устойчивого развития
В статье содержится информация о проводимой работе в рамках концепции устойчивого развития, которое беспокоит научное сообщество и общественность.
Автор анализирует воздействие различных событий окружающей среде и
устойчивому развитию. Здесь обращается внимание еще на один вопрос: для того, чтобы уменьшить ущерб окружающей среде, любой человек должен
руководствоваться тезисом "не имеешь право уничтожить то, что не создавал" и
верить в свою высшую миссию. Автор приходит к выводу что, что все инновации,
которые воплощаются в жизнь, должны принимать во внимание способности микроорганизмов и опасность которые могут возникнуть.
Ключевые слова: устойчивое развитие, устойчивая цивилизация, окружающая среда,
прирост населения, глобальное изменение климата, условия окружающей среды, микроорганизмы, макроформы
H.S.Bagirov. Sustainable development – is it possible
The article deals with the modern conception of sustainable development, which is a matter
of great concern for scientists and the whole community, and all undertakings within this
conception. It also analyses impacts of various events and processes on sustainable develop-ment. The article highlights an idea that sustainable development conception should be based
upon such a thesis as one has no right to destroy what he hasn’t create, but not all for men
and suggests that all humans should be guided by this thesis. Finally it concludes that mi-crroorganisms stand at the very roots of all forms of life on Earth.
Key words: sustainable development, sustainable civilization, environment, population
growth, global climate change, ecological situation, microorganisms, macroforms
Təqdim olunub 14. 11.11
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
18 |say 1, 2012
Texniki elmlər
УДК 004.35
Е. РАГИМОВА
РАЗМЕЩЕНИЕ ГРАФИЧЕСКОЙ ИНФОРМАЦИИ ВО ВНЕШНИХ
БАЗАХ ДАННЫХ В СРЕДЕ ВИЗУАЛЬНОГО ПРОГРАММИРОВАНИЯ
VISUAL BASIC
Елена Рагимова – доктор философии по техническим наукам, доцент кафедры
«Математика и компьютерные технологии» Западного Университета
В статье рассматривается методика создания и работы с удаленной базой данных в
среде визуального программирования Visual Basic. Также рассматривается создание
проекта базы данных в среде программирования Visual Basic, который помимо
текстовой информации будет содержать еще и графическую информацию. С помощью созданного проекта можно будет просматривать скомпонованные и
прокомментированные на форме изображения, переходя по списку. Методика работы
с удаленной базой данных представлена на примере продаж в компьютерном магазине. Предполагается, что структура базы данных будет создана в СУБД MS
Access, а работать с базой данных можно будет в среде визуального
программирования Visual Basic 6.0. Ключевые слова: визуальное программирование, Visual Basic, внешние базы данных,
графическая информация, язык программирования.
В настоящее время большинство компьютерных приложений работает с
информацией, хранящейся во внешних базах данных. Visual Basic также
располагает средствами, позволяющими создавать приложения, эффективно
работающие с такого рода информацией. Бывают случаи, когда возникает
необходимость в хранении в базе данных различного рода рисунков.
Содержание изображений, которые будут показаны на форме, могут быть
самыми разными. Это могут быть рисунки, которые можно создать самим в
графическом редакторе. Это могут быть слайды содержательно однородные,
которые есть в компьютере. С помощью созданного проекта можно будет
просматривать скомпонованные и прокомментированные на форме
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 19
изображения, переходя по списку. Рассмотрим методику создания и работы с
удаленной базой данных в среде визуального программирования Visual Basic.
Также рассмотрим создание проекта базы данных в среде программирования
Visual Basic, который будет помимо текстовой информации, содержать еще и
графическую информацию. Предполагается, что структура базы данных будет
создана в программе MS Access, а работать с базой данных будем в программе
Visual Basic 6.0. Форма для ввода и редактирования данных будет создана с
использованием компонентов ADO (ActiveX Data Object) [1]. Технология ADO
является новейшим средством доступа к различным типам данных, которую
рекомендуется применять при разработке приложений в Visual Basic. ADO
позволяет программе получить доступ к базе данных с помощью провайдера
OLE DB, который представляет собой интерфейс, обеспечивающий доступ к
различным источникам данных. Рассмотрим задачу создания приложения,
которое работает с информацией, хранящейся в базе данных, разработанной в
MS Access. Создадим базу данных с информацией о продажах в компьютерном
магазине. База данных будет иметь следующий вид (рис.1):
Рис. 1 База данных с информацией о наличии товара в магазине
Данные о наличии товара записываются в таблицу, имеющую строгую
структуру данных. Информация внутри таблицы состоит из полей, каждое из
которых имеет собственное имя. В рассматриваемом примере имеются
следующие поля:
N НАИМЕНОВАНИЕ
ТОВАРА
ЦЕНА ЗА 1
ШТУКУ
ТОВАРА (ман)
ИЗОБРАЖЕНИЕ
ТОВАРА
1 Ноутбук 850 Noutbook.jpg
2 Принтер 57 Printer.ipg
3 Манипулятор 12 Mouse.jpg
Запись
Поле
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
20 |say 1, 2012
Поле Описание
N Порядковый номер продажи
НАИМЕНОВАНИЕ ТОВАРА Наименование имеющегося товара
ЦЕНА ЗА 1 ШТУКУ ТОВАРА Цена за единицу товара
ИЗОБРАЖЕНИЕ ТОВАРА Фотография товара
Каждую строку таблицы нужно рассматривать как запись, при этом
информация в ней заносится в соответствующие поля. В то же время все записи
состоят из одинаковых полей, а характер информации для одного поля во всех
записях одинаковый, но разные поля имеют разный характер хранимых данных.
Для создания структуры базы данных «ComputerShop» использовалась
СУБД MS Access. В режиме конструктора создаем таблицу «Shop» (рис. 2),
заполняя строки с именами полей и типом соответствующих данных. Следует
отметить, что поле ИЗОБРАЖЕНИЕ ТОВАРА является текстовым, т.к. имя
файла изображения будет использовано в дальнейшем для вывода изображения
на форму.
Рис. 2
Таблица базы данных «ComputerShop» в режиме конструктора
Имена полей в данном случае – N, наименование товара, цена за 1 штуку
товара, изображение товара будут отражены в соответствующих строках с
типами данных. На этом заканчивается часть работы, выполняемая в Microsoft
Access, и начинается непосредственное создание программы в Visual Basic,
которая выполняла бы необходимые по условию задачи операции над данными,
размещенными в таблицах Microsoft Access.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 21
В начале включим нашу базу данных Computer Shop в список внешних баз
данных через ODBC, для того, чтобы это имя базы данных появилось бы в спи
ске Data source name. Для этого сначала выбираем последовательность команд
[2]
Control Panel/ Administrative Tools/ Data Source (ODBC)
При этом открывается диалоговое окно ODBC Data Source Administrator
(Рис.3),
Рис.3 Диалоговое окно ODBC Data Source Administrator
В окне на рис.3 выбирается строка MS Access Database, затем кнопка Add.
Затем в открывшемся окне Create New Data Source выбирается строка Microsoft
Access Driver (*.mdb, *.accdb) (Рис.4).
Рис.4 Диалоговое окно Create New Data Source
А в окне на рис. 5 происходит выбор пути и установка нужной базы
данных, в нашем случае базы данных Computer Shop.
Теперь база данных Computer Shop включена в список внешних
баз данных. Так как для работы с базой данных используем MS
Access, то для работы с внешними базами данных внутри проекта
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
22 |say 1, 2012
Visual Basic 6.0 будем использовать элемент управления ADO Data
Control.
Рис.5 Выбор пути и установка базы данных Computer Shop
Для этого в меню Project выбираем команду Components и в диалоговом
окне Components установливаем флажки рядом с именами следующих
компонентов: Microsoft ADO Data Control 6.0 (OLEDB), Microsoft Data Grid
Control 6.0 (OLEDB). Разместим элемент управления ADO Data Control на
форме (рис. 6).
Рис. 6. Размещение объекта ADO Data Control в форме
Теперь свяжем элемент управления ADO Data Сontrol с созданной нами
базой данных с использованием свойства Connection String. Открывается окно
(рис.7)
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 23
Рис.7. Соединение элемента управления ADO Data Control с базой данных
«Shop»
При нажатии на кнопку Build, находящуюся рядом с текстовым окном в
режиме Use Connection String, открывается диалоговое окно Data Link
Properties (вкладка Provider) (рис.8), в котором выбираем строку Microsoft OLE
DB Provider for ODBC Drivers.
Рис.8. Диалоговое окно Data Link Properties вкладка Provider
После нажатия на кнопку Next, происходит переход на вкладку Connection
(рис.9), где мы выбираем имя базы данных, с которой будут читаться данные.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
24 |say 1, 2012
Рис.9. Диалоговое окно Data Link Properties вкладка Connection
Вся подготовительная часть закончена и теперь после размещения
элемента управления ADO Data Сontrol на форме, установим значения его
свойств согласно таблице:
Свойство Значение
Caption Магазин
Connection String Provider=MSDASQL.1;Persist Security Info=False; Data
Source=ComputerShop
Record
Source
Shop (имя таблицы)
EOF Action AdDo Add New
Visible False
Для вывода на форму табличных данных используется элемент
управления DataGrid1. Установим на форме элемент управления DataGrid1 и
зададим его свойства
Свойство Значение
Data Source Adodc1 (К какому элементу ADO Data Control привязан
DataGrid1)
Allow Add New True (разрешение на ручной ввод в таблицы новых данных)
Allow Delete
Allow Update
True
True
Для отображения на форме графических объектов в формате Windows
(битовые карты – файлы с расширением BMP, иконки – ICO и метафайлы –
WMF), а также рисунков в форматах GIF и JPG можно использовать элементы
управления Image и Picture Box. В нашем проекте будем использовать
графический объект Image со следующими свойствами:
Свойство Значение
Name Image1
Stretch True (рисунок при выводе его на форму будет сжиматься или
растягиваться согласно взаимному соотношению размеров
рисунка)
Проект будет состоять из формы, на которой разместятся 1 элемент
изображения Image1,таблица DataGrid1 для вывода информации из базы
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 25
данных, текстового окна Text1 и командной кнопки Command1. При
перемещении по записям таблицы, соответствующее имя файла изображения
будет отображаться в текстовом окне. После нажатия командной кнопки в
графический объект Image1 с использованием метода Load Picture, будут
загружаться те или иные изображения. Для помещения файла с изображением
на элементы Image следует воспользоваться функцией Load Picture.
Image1.Picture = Load Picture (<[полное] имя файла>)
В нашем проекте для вывода изображения товара в окне Visual Basic надо
будет написать следующий фрагмент программы под командную кнопку
Command1:
Private Sub Command1_Click ()
Image1.Stretch = True
Image1.Picture = Load Picture (Text1.Text)
End Sub
На экране появится форма с выводом данных в виде таблицы из базы
данных Computer Shop (Рис.10)
Рис.10. Вывод данных из базы данных Shop
Таким образом, таблица на форме будет отображать данные из базы
данных. Причем ввод, удаление и обновление данных можно будет делать
прямо на форме. При выборе строки таблицы и последующим нажатии на
кнопке ОК, изображение соответствующего товара можно будет увидеть прямо
на форме.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
26 |say 1, 2012
ЛИТЕРАТУРА
1. Браун С. Visual Basic 6.0.// Учебный курс – СПб: 1999
2. Rəhimova Y.Q.,Əsgərova B.H. Vizual proqramlaşdırmaya dair praktikum// Bakı: 2010
UOT 004.35
Y.Rəhimovа. Qrafik informasiyanın Visual Basicin vizual proqramlaşdırma mühitinin
xarici verilənlər bazasında yerləşdirilməsi Məqalədə Visual Basic vizual proqramlaşdırma dilində məsafədə olan verilənlər bazasının
yaradılması məsələsinə baxılır. Bu layihədə mətn informasiyasından başqa qrafik
informasiyanın da istifadəsi nəzərdə tutulmuşdur və misal olaraq kompyuter satışı üzrə mağazada verilənlər bazasının iş metodikası verilmişdir. Verilənlər bazası MS Access
verilənlər bazası idarəetmə sistemində təşkil olunur və Visual Basic 6.0. proqramlaşdırma
dili vasitəsi ilə əlaqələndirilir. Açar sözlər: vizual proqramlaşdırma, verilənlər bazası, qrafik informasiya, proqramlaşdırma
dili, Visual Basic
E.Ragimova. Placement of graphic information in the external database in the visual
programming environment Visual Basic In the article techniques of creation and work with a remote database in the environment of
visual programming Visual Basic is considered. In this project alongside with text infor-
mation the use of graphic information is also taken into account, and as an example, methods of sales work with an external database in computer shop can be given. External database is
formed on the basis of MS Access external database control system and linked by means of
Visual Basic 6.0. programming language.
Keywords: visual programming, graphic information, programming language, external data-bases, Visual Basic
Поступило 29.09.11
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 27
Tarix və sosial elmlər
UOT 159.9:316.37
K. KAZIMOVA, M. MUSTAFAYEV
ATTRAKSİYANIN PSİXOLOJİ MAHİYYƏTİ
VƏ ONA TƏSİR GÖSTƏRƏN AMİLLƏR
Kamilə Kazımova – psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru, BDU-nun Psixologiya kafedrasının
dosenti. Müşfiq Mustafayev – psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru, BDU-nun Eksperimental
Psixologiya laboratoriyasının baş elmi işçisi
Məqalədə sosial və psixoloji fenomen kimi attraksiya anlayışının mahiyyətinə aydınlıq
gətirilir. Bu sahədə gedən tədqiqat məqalədə sistemləşdirilmiş və ümumiləşdirilmişdir. Burada, həmçinin şəxsiyyətlərarası münasibətlərdə attraksiyanın yaranma prosesinə təsir
edən amillər müzakirə edilir. Bundan əlavə, məqalə xarici və daxili amilləri ayrı-ayrılıqda
ətraflı müzakirə edir. Açar sözlər: sosial psixoloji fenomen, attraksiya, şəxsiyyətlərarası münasibətlər, amillər.
Müasir dövrün ən mühüm problemlərindən biri şəxsiyyətlərarası münasibətlər
və bu münasibətlərin formalaşmasında özünü büruzə verən sosial-psixoloji
məsələlərin təhlil edilməsi, öyrənilməsindən ibarətdir. Belə maraq doğuran sosial-
psixoloji problemlərdən biri də şəxsiyyətlərarası münasibətlərdə özünü tez-tez büruzə
verən attraksiya anlayışı ilə bağlıdır. Bəs attraksiya özünü necə büruzə verir? Onun
sosial-psixoloji məzmunu nə ilə bağlıdır? Onun yaranma mexanizmi hansı amillərdən
asılıdır? Bu və ya digər suallara aydınlıq gətirmək üçün onun sosial-psixoloji
məzmununa diqqət yetirmək lazımdır. Bu baxımdan elmi ədəbiyyatda, o cümlədən,
sosial-psixoloji ədəbiyyatda attraksiyanın mahiyyəti ilə bağlı bir-birindən fərqlənən
müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Bu məsələləri aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq
mümkündür. Fikrimizcə qeyd edilən fenomenin mahiyyətinə aydınlıq gətirmək üçün
aşağıdakı məsələlərə diqqət yetirmək zəruridir. Attraksiya (latınca attrahere – cəlb
etmək) başqa insana münasibətdə emosional komponentin, başqa sözlə, effektiv
qiymətləndirmənin üstünlük təşkil etdiyi sosial yönəlişliyin xüsusi növüdür. İnsanlar
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
28 |say 1, 2012
bir-birini sadəcə olaraq qavramırlar, həm də bu prosesdə onlarda bir-birinə qarşı
müəyyən münasibət formalaşır. Bir-birini qiymətləndirmə nəticəsində insanda
başqasına qarşı ya müsbət ya mənfi hislər yaranır [1, s.160]. Bu zəmində də
özünəməxsus münasibət yaranır. Sosial psixologiyada bu, cəlb etmək baxımından
təhlil olunur. Ikincisi, insan cəmiyyətdə, başqa insanlarla münasibətdə olmazsa onun
bir şəxsiyyət kimi inkişafı və formalaşması da mümkün deyil. Bu isə öz növbəsində
ünsiyyət prosesində özünü büruzə verir. Ünsiyyətin perseptiv tərəfi insanların bir-
birini anlaması və qavraması prosesi olub, ünsiyyətdə bir insanın başqa insanla dil
tapmasını, həmrəyliyini və s. müəyyən edir. Üçüncüsü, insanların bir-birini
qavraması prosesində emosional münasibətlərin dəyişməsi attraksiya adlanır [1,
s.165]. Məsələyə bu aspektdən yanaşdıqda aydın olur ki, attraksiyanın öyrənilməsi ilə
bağlı eksperimental tədqiqatlarda dostluq və bağlılıq hislərinin formalaşması
mexanizmi, müsbət emosional münasibətlərin yaranma səbəbləri, xüsusilə qavrama
obyekti və subyektində olan oxşar xüsusiyyətlərlə əlaqələndirilir. Dördüncüsü, bir
sıra tədqiqatçılar (Eynşvart, Durkin, Bolvelbu və başqaları) insanlar arasında olan
interpersonal münasibətlərin yaranmasında attraksiyanın mühüm rol oynadığını
xüsusi qeyd etmişlər. Onların fikrincə şəxsiyyətin inkişafında və onda identiklik
hissinin yaranmasında attraksiyanın mühüm rolu vardır. Bu baxımdan attraksiya
şəxsiyyətin sosial münasibətlərinin formalaşmasında və mühitə adaptasiyasında
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Beşincisi, bir sıra tədqiqatlarda (biheviorist və koqnitiv
tədqiqatlarda) attraksiyanın inkişafında ictimai, tarixi amillərin rolu ön plana çəkilir
və problem bu aspektdən təhlil edilir. Lakin burada daha çox fenomenə birtərəfli
şəkildə yanaşılmış və şəxsiyyət amilinə kifayət qədər diqqət yetirilməmişdir [2, s.65].
Attraksiya fenomenini tədqiq edən alimlər anlayışın psixoloji mahiyyətinə
aydınlıq gətirmək üçün onun daxili və xarici amillərinə xüsusi diqqət yetirirlər.
Attraksiyanın xarici amillərindən biri kimi afilyasiyaya tələbat hesab olunur.
Hər bir insanda başqaları ilə qarşılıqlı münasibət qurmaq və onu saxlamağa tələbat
vardır. Belə ki, insanlarda xoşa gəlmək arzusu, başqalarının diqqətini cəlb etmək
istəyi, müsahibini maraqlandırmağa meyl var [3, s.198]. Görünür, bu təlabatın ifadə
dərəcəsi hər bir insanda şəxsiyyətlərarası davranışının tipini özündə əks etdirir. Əgər
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 29
insanda afilyasiyaya tələbat zəifdirsə onda bu insan ünsiyyətə girməyə meylli deyil və
tədricən insanlardan uzaqlaşır. Bu tələbatı üstün olan insanlar digər insanlarla
ünsiyyətdə olmağa daha çox çalışırlar.
Ünsiyyətin konkret situasiyasında emosional əhvala attraksiyanın xarici faktoru
kimi o vaxt baxılır ki, sənin əhvalın ətrafdakı insanlara yaxşı təsir göstərsin. Bu
istiqamətdə aparılan tədqiqatlar təsdiq edir ki, o insanlar ki, müsbət emosional
əhvalda olurlar, onlar ətrafdakı insanlarda da müsbət emosional hal yaradırlar.
İnsanlarda olan neqativ enerji ya başqa adamlara təsir etmir, ya da həmin neqativ
əhvalı-ruhiyyə o adamlara keçir. Belə olan halda biz başqalarına da o cür münasibət
bəsləyirik və bizə elə gəlir ki, onlar da bizə elə münasibət bəsləyirlər. Bu bizim
emosional vəziyyətimizin bir hissəsidir və müxtəlif faktorlarla o cümlədən xarici
mühitdə baş verən amillərlə bir başa əlaqədardır
Attraksiyanın xarici faktorlarından biri də məkan yaxınlığı sayılır. Təbiidir ki,
insanlar bir-birlərinə məkanca nə qədər çox yaxın olsalar, qarşılıqlı cəzb etmə bir o
qədər çox olur. Məkan yaxınlığı şəxsiyyətlərarası kontaktın yaranmasında mühüm rol
oynayır. Hələ uşaqlıq vaxtından onun formalaşmasına hər şeydən əvvəl onun yaxın
dostları və həmyaşıdları, bir evdə və ya bir binada yaşayanlar, həmçinin bir sinifdə
oxuyanların təsiri olur. Adətən insanlar özlərinə ailə həyatı qurarkən ya bir-birinə
yaxın olan ya da bir yerdə oxuduğu və işlədiyi insanları seçirlər [4, s.87].
Məkan yaxınlığı insanların münasibətlərinin davam etməsinə təsir göstərir.
Insanlar məkanca bir-birindən uzaqlaşdıqca onların bir-birinə qayğı göstərmələri,
məhəbbətləri və çox böyük olan dostluq münasibətləri ya azalır, ya da sona çatır.
Atalar sözlərində deyildiyi kimi «İnsanlar bir-birini nə qədər az görsələr, bir o qədər
bir-birinə yadlaşırlar» [5, s. 195].
Hər şeydən əvvəl bir sıra tədqiqatçılar məkan yaxınlığını şəxsiyyətlərarası
attraksiyanın faktoru olduğunu ona görə qeyd edirlər ki, onlar bir sosial iqtisadi
mühitdə və eyni sosial infrastukturdan istifadə edirlər. Nəticədə onlar eyni məsələ və
problemləri həll edir, bu da onların sosial kontaktlarını yaradır və ola bilər ki, həm də
bir-birlərinə kömək edirlər. Qeyd edilənlərdən sonra onların arasında şəxsi yaxınlıq
yaranır [4, s.221].
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
30 |say 1, 2012
Fiziki cazibədarlıq attraksiyanın daxili faktorlarından biridir. Gözəl insanlar
bizim xoşumuza gəlirlər. İnsanlar seçim edərkən özünə inamı olanlar daha qəşəng
partnyor, özünə inamı olmayanlar isə ya orta, ya da aşağı səviyyədə olanları seçirlər.
Tanışlığın ilk mərhələsində bu prosesə fiziki cazibədarlıq yüksək səviyyədə
təsir etsə də, bəzən münasibətlərin uzun ömürlü olmasını təmin etmir. Bəzən insanlar
bir-birlərinin şəxsi keyfiyyətlərini öyrəndikcə bu onların münasibətlərinin aşağı
enməsinə də səbəb ola bilər.
Attraksiyanın daxili faktorlarından biri də ünsiyyətdə nümayişkaranə stildir.
İnsanlarla ünsiyyətdə kimsə bizə daha çox xoş gəlir, nəinki başqaları. Ünsiyyətdə o
insanlar bizə daha çox xoş gəlirlər ki, onlar mehriban, ürəyiaçıq, incə, ünsiyyətcil,
iradəlidirlər.
Bu istiqamətdə aparılan tədqiqatların nəticəsini aşağıda göstərilən üç tip
keyfiyyət müəyyənləşdirdi:
1. Bu insanlar özünüsevən, yüksək iddialı, dikbaş, özündən razı və şöhrətpərəst
olurlar. Belə insanlarla iş görmək insana xoş gəlmir. Çünki o ən çox özünü fikirləşir,
nəinki başqalarını. Onunla qarşılıqlı təsirdə olanda onun sənin ideyana, sənin
münasibətinə maraq göstərmədiyini hiss edirsən, nəticədə səndə özünəhörmət hissi
azalır.
2. Bu insan avtoritardır, həmişə öz həmsöhbətinin fikirlərini inkar edərək
onunla razılaşmır. O, birinci tipə oxşayır – hansı ki, onu başqa adamın hissi və
baxışları maraqlandırmır, o öz arzusunu onların üzərində təzahür etdirmək istəyir.
Onun təhqiredici davranışı adətən ya görüşərkən fitnəkarlıq edir, ya özünü
eşitməyən, sakit bir tərzdə aparır ya neqativ münasibətini nəinki saxlayır, hətta
gücləndirməyə səy göstərir.
3. Bu insan ikiüzlü ya da qeyri-səmimidir, ünsiyyət prosesində onda təhlükə
hissi baş qaldırır (o məndən nə istəyir, görəsən o mənim söhbətimi kiməsə
deyəcəkmi, o məndən hansısa məqsədi üçün istifadə etmək istəyir).
Oxşarlıq – B.Dizraeli adlı bir nəfər yazıb (Böyük Britaniyanın sabiq baş naziri,
XIX əsrin sonu) sənə xoş gələn insan o insandır ki, o, sənin fikirlərinlə razılaşır.
Müəyyən müddət keçdikdən sonra bu sözlər elmi tədqiqatlarda təsdiq edildi: bizə o
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 31
insanlar xoş gəlir ki, onlar bizə oxşayır, bizə o insanlar xoş gəlmir ki, onlar bizdən
fərqlənir. Bunun əsasında şəxsiyyətlərarası kommunikasiya dayanır. Kommunikasiya
– informasiyanın bir şəxsdən digər şəxsə ötürülməsidir. Əgər X-a A və B-nin
baxışları və hisləri eynidirsə, onların münasibətləri simmetrikdir. Əgər onların X-a
baxışları və hisləri fərqlidirsə, onda onların münasibətləri asimmetrikdir. Başqa sözlə
onlar eyni ariyentasiyaya malik ola bilər. Beləliklə, oxşar baxışları olan adamlar bir-
birini cəzb edirlər.
Gərginlik insanların baxışlarının müxtəlifliyinə səbəb olur ki, bu da
diskonfortun yaranmasına gətirib çıxarır. Bu zaman insan özündə olan davranışını
dəyişərək başqasının davranışına uyğun hərəkət edir.
Kommunikativ akt nəzəriyyəsinin tərəfdarları öz yanaşmalarında sxematik
modeldən istifadə edir; + işarəsi müsbət hisləri, – işarəsi isə inkaredici hislərin
istiqamətini göstərir.
Baxmayaraq ki, oxşar məqsədlər insanları yaxınlaşdırır, hərdən məhz oxşarlıq
faktoru şəxsiyyətlərarası attraksiyanı aşağı salır. Məsələn: eyni məqsədi olan iki rəqib
bir-birinə nifrət edir (məs.qısqanclıq, iki insanın baxışlarının eyni olmasına
baxmayaraq, bu, onlar arasında qarşılıqlı cəzbetməsi üçün şərt deyil).
Şəxsiyyətlərarası attraksiyanın vacib elementlərindən biri də ünsiyyət
prosesində şəxsiyyətin özünü ifadə etməsidir. Aristotel yazırdı ki, insanlar o insanları
sevir, kim ki, onlara yaxşılıq edir və qayğısına qalır. Bu vaxt attraksiya müsbət
fəaliyyətin cavabı kimi baş verir, lakin nə vaxt ki, partnyora qarşı kin-küdurət olur
onda biz onu inkar edirik.
Biz o insanlarla müsbət münasibətdəyik ki, o insanlar bizi tərifləyirlər, sevir,
bizimlə əməkdaşlıq edir, kim ki, bizi tənqid edir, bizdən zəhləsi gedir onlara qarşı
mənfi münasibət bəsləyirik.
Yuxarıda qeyd edilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, attraksiya
fenomeninin tədqiqi həmişə tədqiqatçıların diqqət mərkəzində olmuşdur. Belə ki,
onun sosial psixoloji mahiyyətinin və ona təsir edən amillərin müəyyənləşdirilməsi
şəxsiyyətlərarası münasibətlərin daha pozitiv istiqamətdə formalaşdırmasına kömək
edər.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
32 |say 1, 2012
ƏDƏBİYYAT
1. Андреева. Г.М. Социальная психология. // М.: 2010
2. Столяренко Л.Д., Cамыгин С.И. Социальная психология. // М.: 2007.
3. Гозман Л.Я. Психология эмоциональных отношений. // М.: 1987. 4. Майерс Д. Социальная психология. // М.: 1997.
5. Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə. Sosial psixologiya. // Bakı: 2003.
УДК 159.9:316.37
К.Кязимова, М.Мустафаев. Аттракция как социально-психологический феномен
и факторы, оказывающие на нее внимание
В статье автор приводит ясность в суть понятия аттракции, как социально-
психологического феномена. Проводящиеся в этом направлении исследования
систематизируются и обобщаются. Также в статье подробно рассматриваются внешние и внутренние факторы, влияющие на процесс зарождения аттракции в
межличностных отношениях.
Ключевые слова: аттракция, социально-психологический феномен, факторы, межличностные отношения, внешние и внутренние факторы.
К.Kazimova, M.Mustafaev. Attraction as a social-psychological phenomental and fac-
tors influencing
In the article the author clearifies the notion of attraction, as a social-psychological phenom-
enon. Research conducted in this direction is systematized and generalized. Also internal and external factors influencing on the process of attraction origin in interpersonal relations are
therogly analized.
Key words: attraction, social-psychological phenomenon, factors, interpersonal relations, in-ternal and external social factors.
Təqdim olunub 02. 11.10
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 33
İqtisadiyyat
UOT 338:37
C. VALEHOV
BİLİKLƏR İQTİSADİYYATI VƏ İNNOVASİYA
Cəsarət Valehov – AMEA-nın Fəlsəfə, Hüquq və Sosiologiya İnstitutunun doktorantı
Bu gün yaratdığımız dünyanın problemləri,
bu problemləri yaradarkən düşündüyümüz
şəkildə düşünərsək çözülməz. Albert Eynşteyn
Məqalədə innovasiya iqtisadiyyatının struktur mexanizminin əsas müddəalarının xülasəsi verilir. XX əsrin son rübündə bəşəriyyət sosial və iqtisadi inqilabın nəticəsində öz inkişafının
yeni mərhələsinə – post-sənaye cəmiyyətinin tikinti mərhələsinə daxil oldu. Hər bir sosial və
iqtisadi inqilabın əsasında xüsusi texnologiya, sənaye prosesi sistemləri və sənaye münasibətləri durur. Post-industrial cəmiyyətdə bu rolu, ilk növbədə, yeni prinsiplər
nəticəsində yaranan informasiya texnologiyası və kompyuter sistemləri, yüksək texnologiya
istehsalı və innovativ texnologiyalar, innovasiya sistemi və insan fəaliyyətinin müxtəlif
sahələrinin innovativ təşkili yerinə yetirir. Biz əminik ki, onun son nəticəsi olmalıdır – innovasiya – iqtisadi təşkilatın yeni formasının yaradılması.
Açar sözlər: innovasiya iqtisadiyyatı, struktur mexanizm, texnologiya, informasiya
texnologiyası, innovativ texnologiyalar
Uğurlu innovasiya, fərqli düşünmək və fərqli fəaliyyətlə gerçəkləşir. Bu gün
Azərbaycan elminin qarşısında duran strateji hədəflərə çatmaq üçün biliklər
iqtisadiyyatı haqqında çox danışılır. Bəs biliklər iqtisadiyyatı nədir? Bu anlayışın
innovasiya ilə kəsişmə xətti harada yerləşir. İlk baxışdan bizim üçün məchul görünən,
ancaq dünyanın bir çox inkişaf etmiş ölkələrində artıq öz bəhrəsini verən bu strateji
fəlsəfə haqqında müəyyən araşdırma aparmaq və ölkəmizin bu hədəfə çatmaq üçün
nələri etməli olduğuna diqqət yetirmək maraqlı olardı. İlk növbədə bir şeyi qeyd edək
ki, bilgi istehsalı və biliyin dəyərə çevirə bilmək innovasiya ilə mümkün olur. Artıq
bu düşüncə dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində öz aprobasiyasını tapıb ki, «biliklər
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
34 |say 1, 2012
iqtisadiyyatının əsası innovasiyadır». Biz bu fikri əsaslandırmaq üçün Finlandiya
örnəyinə müraciət edə bilərik. Belə ki, ötən əsrin sonuncu onilliyindən başlayaraq bu
ölkədə elmin, innovasiyaların və təhsilin maliyyələşdirilməsinə böyük vəsaitlər
ayrılmışdır. XXI əsrin ilk illərindən isə bu ölkədə elmə, innovasiyalara və təhsilə
ayrılan vəsaitlər ÜDM-un 3,5 faizini təşkil edərək 5 milyard avroya çatmış, təhsilə
ayrılan vəsaitlər isə ÜDM-un 4,9 faizini təşkil etmiş, yaxud 7,4 milyard olmuşdur.
Nəticədə, Finlandiya bir neçə ildir ki rəqabətqabiliyyətlilik indeksi üzrə dünyanın ən
qabaqcıl ölkələri sırasında möhkəmlənmişdir. Finlərin uğurunun əsasında üç düstur
durur: təhsilin yüksək səviyyəsi, elmə vəsaitin müsabigə prinsipi ilə ayrılması və
inkişaf etmiş innovasiya infrastrukturu.
Biz yeni əsrin tələblərinə tez uyğunlaşmağa və sərt rəqabətə hazır olmalıyıq.
Lakin qarşımızda duran vəzifələri dərindən başa düşmək üçün əvvəlcə bu gün qlobal
dünyanın nə olduğunu bilməkdən başlamaq və qloballaşma özü ilə nə gətirir sualına
cavab axtarmaq lazımdır?
Müasir dünya qloballaşma dövrünü – bəşəriyyətin vahid informasiya və
kommunikasiya məkanında hərtərəfli birləşməsi, bütün planetin vahid iqtisadi bazara
çevrilməsi epoxasını yaşayır. Qlobal cəmiyyət daha açıq cəmiyyətə çevrilir: kapitalın,
maliyyənin, informasiyanın sərbəst hərəkəti müasir «sərhədsiz dünya»
konsepsiyasının əsası olmuşdur. Bəs qloballaşmaya hansı faktorlar kömək edir?
İlk növbədə bu əmtəələrin ölkələr və iqtisadi sektorlar arasında hərəkətidir.
Bilirik ki, ticarətin inkişafı iqtisadiyyatın inkişafı və artımı baxımından strateji
zərurətdir. Əgər 70-ci illərdə beynəlxalq ticarətin həcmi dünya ÜDM-un həcminin
yalnız 30% təşkil edirdisə, son 20-30 ildə bu rəqəm artıq 60%-ə çatmışdır.
Qloballaşmanın yolunda ikinci addım – kapitalın sərbəst hərəkətidir. Məsələn,
son 20 ildə inkişaf etmiş ölkələrə birbaşa xarici investisiya axını yüz dəfələrlə
artmışdır. Bu gün təkcə Çin hər il 60 milyard dollar birbaşa xarici investisiya cəlb
edir, başqa Asiya ölkələri hər il 172 milyard dollar, Latın Amerikası 72 milyard
dollar investisiya qəbul edirlər [2, 98].
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 35
Üçüncüsü, insanların maneəsiz miqrasiyasiyası. Bu gün dünyada ciddi
miqrasiya prosesləri gedir. Qərb ölkələrinə, xüsusilə, Avropa ittifaqına, ABŞ-a,
Kanadaya miqrantların axını güclənmişdir.
Qərb ölkələrində olarkən bir məhəllədə Asiyanın, Avropanın, Amerikanın bir
çox dövlətlərindən gəlmiş, bir yerdə işləyib yaşayan miqrantların şahidi olursan.
Əmək miqrantlarının cəlbediciliyi baxımdan Azərbaycan da istisna olunmur. Çünki
bu gün Azərbaycanda başqa ölkələrdən olan təxminən 5 minə yaxın immiqrant
çalışır.
Dördüncü, qloballaşmanın faktorlarından biri beynəlxalq birjalarda valyuta
əməliyyatlarının sürətlə inkişafıdır. Nəticədə xarici bazarlar haqqında məlumatların
keyfiyyəti yaxşılaşmış, yeni maliyyə alətləri meydana gəlmişdir.
Beşinci, qloballaşmanın faktorlarından və eyni zamanda nəticələrindən biri
informasiyanın, intellektual məhsulların və ideyaların sərbəst hərəkətidir.
İnternetin, elektron poçtun, maya dəyərinə görə aşağı olan beynəlxalq telefon
xidmətinin, mobil telefonların və elektron konfransların yayılması ilə dünyada
qarşılıqlı təmas bağları daha da sıxlaşmışdır. Eyni zamanda peyk televiziyası və
elektron media əsl qlobal dördölçülü fəza mühiti yaratmışdır. Hələ 20-30 il bundan
əvvəl bu cür texniki imkanları təsəvvürə gətirmək belə mümkün deyildi. Bununla
yanaşı, qloballaşma müasir dünyaya zəiflik və kövrəklik gətirmişdir. Terrorizm,
narkotik, insan alveri, informasiya müharibələri, epidemiyalar, ekoloji fəlakətlər
sərhəd bilmir və bəşəriyyət üçün qlobal təhdidlərə çevrilmişdir. Dünyanın heç bir
dövləti bu təhdidlərə qarşı müstəqil, təkbaşına mübarizə apara bilməz. Dünyada
qeyri-bərabər sosial iqtisadi inkişaf güclənmişdir. Qloballaşmanın müsbət səmərəsini
hələ ki, dünyanın daha çox inkişaf etmiş ölkələri hiss edirlər. Ümumdünya
qloballaşmanın sosial aspektləri üzrə komissiyasının rəyinə görə, 1962-ci ildə ən varlı
və ən yoxsul iyirmi ölkə arasında əhalinin adambaşına düşən ÜDM göstəriciləri
arasında fərq 53:1 təşkil etmişdir və 40 il ərzində bu fərq iki dəfədən çox artmış və
2009-cu ildə bu tənasüb 125:1 olmuşdur [9].
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
36 |say 1, 2012
Dünya bankının məlumatına görə, bu gün dünyada 800 milyon insan aclıqdan
və ərzaq qıtlığından əziyyət çəkir, 1 milyard 300 milyon insan gündə 1 dollardan az
gəlirlə yaşayır. 1,5 milyard insan üçün təmiz su əlçatmazdır. 80 faiz yoxsul ölkə
dünya nemətlərinin yalnız 20 faizinə əli çatır. Ümumi «çiçəklənmə məkanın»ın
əvəzinə bir sıra regionlarda «yoxsulluq məkanı» və sosial deqradasiya mühiti
genişlənir ki, bu da beynəlxalq təhlükəsizliyə təhdid yaradan beynəlxalq terrorizm və
mütəşəkkil cinayətkarlıq, qanunsuz narkotik, silah alveri kimi bəlalar üçün münbit
şərait yaradır. Beləliklə, beynəlxalq rəqabətin artması ilə, iqtisadiyyatı yüksək inkişaf
etmiş ölkələr daha az inkişaf etmiş rəqiblərini sıxışdırırlar.
Yuxarıda deyilənləri Nobel mükafatı laureatı Cosef Stiqlitsin sözləri ilə
yekunlaşdırmaq olar: «Qloballaşmanın tərəfdarları israr edirlər ki, qloballaşma
labüddür və onun nemətlərini reklam edirlər, əleyhdarları isə onun arzuedilməz
nəticələrini çox parlaq şəkildə bütün təfərrüatı ilə təsvir edərək bu prosesin
dayandırılmasını tələb edirlər. Ancaq belə düşünmək olar ki, qloballaşmanın
insanların, o cümlədən inkişaf etmiş ölkələrdə, həyatını yaxşılaşdırmaq üçün böyük
potensialı vardır və müəyyən aspektlərdə bu iş görülməkdədir. Məsələn, biliklərin
qloballaşması səhiyyənin təkmilləşdirilməsinə, insan ömrünün uzadılmasına gətirib
çıxarmışdır» [7, 139].
Belə bir mülahizə ilə razılaşmaq olar ki, qloballaşma ciddi, ağıllı tənzimlənmə
və idarəetmə obyekti olmalıdır. Etiraf edilməlidir ki, müəyyən neqativ tərəfləri ilə
yanaşı qloballaşma özündə böyük imkanları ehtiva edir. Lakin onlardan istifadə
etmək üçün ölkənin rəqabətqabiliyyətini artırmaq lazımdır. Bəs, qloballaşma
şəraitində rəqabətqabiliyyətlilik uğurun səbəbi ola bilərmi?
Qloballaşma – milli iqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyətliliyi qarşısında olduqca
yüksək tələblər qoyur. Bu gün ölkənin rəqabətqabilliyyəti qlobal iqtisadiyyatda və
siyasətdə ən nüfuzlu konsepsiyalardan biridir, çünki o, təkcə sırf iqtisadi göstərişləri
əhatə etmir, həmçinin mühüm qeyri-iqtisadi hadisələrin iqtisadi nəticələrini
qiymətləndirir. Ölkənin rəqabət qabiliyyətini necə ölçmək olar? Bu ölçünün ən sadə
vasitəsi ümumi adambaşına düşən daxili məhsulun göstəricisidir. Bu göstərici nə
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 37
qədər yüksəkdirsə ölkə və onun əhalisi də bir o qədər varlı, həyat keyfiyyəti də
yüksəkdir. Sevindirici haldır ki, Azərbaycan qlobal rəqabətqabiliy-yətlilik reytinqində
Ermənistandan da, Gürcüstanda da öndədir. Ümumdünya İqtisadi Forumunun 2009-
2010 qlobal rəqabətqabiliyyətlilik hesabatına görə Azərbaycan reytinqdə 51-ci,
Gürcüstan 90, Ermənistan isə 97-cidir [8].
Bu göstərici üzrə birinci yerdə İsveçrə dayanır, maliyyə bazarlarının və
makroiqtisadi sabitliyin zəifləməsinə görə ABŞ ikinci yerə düşüb. Top beşlikdə
növbəti yerləri Sinqapur, İsveç və Danimarka tutur.
Lakin rəqabətqabiliyyəti ölkənin yüksək iqtisadi artım tempinə nail olmaq və
bunu saxlamaq qabiliyyəti ilə məhdudlaşmır. Rəqabətqabiliyyətinin başlıca
göstəricisi əhalinin yüksək və keyfiyyətli həyatıdır. Mərkəzi ofisi Lozannada yerləşən
menecment inkişaf institutu ölkələr üzrə illik rəqabətqabiliyyətinə həsr olunmuş 320-
dən artıq göstəricilər və ekspert qiymətləndirmələrini, o cümlədən, 82 iqtisadi
göstəricisini, hökumətin və idarəetmənin 77 göstəricisini, 69 biznes effektliliyi
göstəricisini, 94 infrastruktur göstəricisini təhlil etmişdir. Ölkənin rəqabətqabiliyyəti
məhz bütün yuxarıda sadalanan meyarların və faktorlarının qarşılıqlı təsiri ilə
müəyyən edilir. Bunlardan bəzilərinin xüsusi rolunu qeyd etmək yerinə düşər.
Birincisi, təhsilin səviyyəsi. Mahiyyət bundadır ki, millətlər təkcə əmtəələr və
xidmətlərlə rəqabət aparmırlar – onlar ictimai dəyərlər sistemi və təhsil sistemi ilə
rəqabət aparırlar.
İkincisi, insan kapitalının inkişafı. Müasir iqtisadiyyatda maddi əmtəələrdən
və xidmətlərdən daha çox, intellektual potensiala diqqət yetirilir. Millətin müasir və
səmərəli təhsil sistemini dəstəkləmək, təlim vasitəsilə işçi qüvvəsinin intellektual
potensialını artırmaq qabiliyyəti rəqabətə tab gətirmək üçün son dərəcə vacibdir.
Üçüncüsü, innovasiya inkişafı. Rəqabətqabiliyyətinin bir hissəsi olan «tex-
nologiyalar indeksi» innovasiya inkişafının səviyyəsindən, informasiya və kom-
munikasiya texnologiyalarının inkişafından, elmi tədqiqatlara və araşdırmalara
(R&D), bu sahədə bizneslə universitetlərin əməkdaşlığına sərf olunan investisiyaların
həcminin qiymətləndirilməsindən asılıdır. Qeyd edək ki, bu gün dünyada R&D üçün
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
38 |say 1, 2012
ayrılan vəsaitlər yüksələn templərlə artır. Məsələn, Yaponiya 3,3% (2005 il), AB-də
1,7% (2005 il) olub, ABŞ-da (2006 il) 2,6%-dır. Türkiyə isə 2007 ilində R&D üçün
ayrılan 0,7% vəsaitlə bir çox ölkələrdən geri qalır. Məqsədyönlü R&D üçün ayrılan
vəsaitlərin önəmini daha erkən qavramış ölkələr müasir dünyada texnologiya istehsal
edə bilir və bunun ixracını gerçəkləşdirir [1].
Dördüncüsü, icra keyfiyyəti. Yaponiya, Sinqapur, Almaniya, İsveçrə qlobal
iqtisadiyyatda ideya və texnologiyaların uzaqgörənliklə konkret məhsula və xidmətə
konvertasiyası – çevrilməsi sayəsində inkişaf etmiş ölkələrin nümunələridir. Nəhayət,
siyasi iradə və milli konsensus. Yüksək rəqabətqabiliyyətinə can atan hər bir ölkənin
siyasi rəhbərliyi üçün ən çətin məsələ təkcə siyasi iradəni elan etmək deyil, hər
şeydən əvvəl zəruri dəyişikliklərin həyata keçirilməsi üçün insanları və institutları
səfərbər etməkdir.
Son 10-15 il ərzində rəqabətqabiliyyəti sahəsində yeni ölçü meydana gəl-
mişdir: qlobal iqtisadiyyatın yeni keyfiyyətə – «bilik iqtisadiyyatına» keçidi
vurğulanır. Çox maraqlı rəqəmdir: müasir qərb dünyasında fəal əhalinin yalnız 15%
əmtəə istehsalına birbaşa aidiyyati var, qalan 85% yaradıcılıq, menecment və
informasiyanın ötürülməsi prosesinə cəlb olunub. (Qeyd – burada cəlb olunub
dedikdə əhalinin yüksək təhsil səviyyəsi və daim öz biliklərinin artırması qeyd olunan
sahələrdə onların daha yüksək məvaciblə işləməsini şərtləndirir).
Məlum olduğu kimi, rəqabət qabiliyyəti nəzəriyyəsi daha kompleks şəkildə
professor Maykl Porterin əsərlərində tədqiq olunmuşdur. Porterin nəzəriyyəsi milli
rəqabət qabiliyyətini formalaşdıran determinantlara əsaslanır. Porter XXI əsrdə daha
çox inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsini ümumiləşdirir. Onun fikrincə, ən mühüm
nəticələr bundan ibarətdir: Birinci, milli çiçəklənmə irsən keçmir, onu yaratmaq
lazımdır, ikinci, ölkələrin və regionların rəqabət qabiliyyəti daha çox onlardan necə
səmərəli istifadə ilə müəyyən edilir [4, 68].
Bu nədən xəbər verir? Bu ondan xəbər verir ki, ölkənin iqtisadi səviyyəsi və
onun dünyada rəqabət mövqeyi ilk növbədə onun insanlarının keyfiyyətindən – insan
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 39
kapitalından asılıdır. Bəs niyə elm və təhsil, yeni texnologiyalar rəqabətqabiliyyətinin
ən mühüm faktorlarıdır?
Biz yaxın 10 ildə ölkəmizi dünyanın daha rəqabətəqabil 30 ölkəsi sırasına
çıxarmaq kimi strateji vəzifəni qoyarkən, gərək elm və texnologiyaların və təhsilin
inkişafının qlobal meyllərini izləyək. Bu meyllər hansılardır?
Ekspertlərin rəyinə görə, 2010-cu ildə dünyada internetdən istifadə edənlərin
sayı 2 milyardı keçəcəkdir. Tədricən qabaqcıl ölkələrin prioritet hesab etdiyi dünya
səviyyəli tənqidi texnologiyalar formalaşmağa başlayır. Belə prioritetlərə, ilk
növbədə, informasiya-kommunikasiya texnologiyaları, əvvəlcədən verilmiş
xüsusiyyətləri ilə yeni texnologiyaların, biotexnologiyaların əldə edilməsi, enerji
təminatı, alternativ enerji mənbələrinin yaradılması aiddir.
Bu gün qlobal elmyüklü məhsullar bazarı olduqca yüksək templə inkişaf edir:
burada son 20 il ərzində satışın həcmi beş dəfə artaraq 1 trilyon avronu keçmişdir.
Beynəlxalq əmək bölgüsünün formalaşması ölkələrə imkan vermişdir ki, onlar
resursları daha inkişaf etmiş potensiala malik olan elm və texnologiyalar
istiqamətində cəmləşdirsinlər. Belə ki, hesablama və ofis texnikası istehsalının
həcminə görə ABŞ, Yaponiya mütləq liderdir. Aviakosmik məhsullarının böyük
ixracatçıları – ABŞ, Böyük Britaniya və Fransadır. Son illərdə proqram təminatı
istehsalı sahəsində dünya liderliyinə can atan Hindistanın nümunəsi çox təqdirə-
layiqdir. Hindistan fenomeni bu sürətlə davam etsə böyük xariqələr yaradacaq. Belə
ki, 2004-cü ildə Hindistan 17 milyard dollarlıq informasiya məhsulunu ixrac etmişdir.
Bu gün hind mütəxəssislərinə İT kompaniyalarında böyük ehtiyac var və onlar
Maykrosoftun əməkdaşlarının 34 faizini, Ay-Bi-Em-in işçilərinin 28 faizini, İntel
kampaniyasının əməkdaşlarının 17 faizini təşkil edirlər.
Qloballaşmanın mühüm elementlərindən biri dünya elmi-texnoloji məkanının
formalaşmasıdır. Beynəlxalq elmi-innovasiya infrastrukturunun tərkib hissəsi olan
standartların, sertifikasiya sisteminin, intellektual mülkiyyət hüquqlarını qorumaq
mexanizmlərinin unifikasiyası sahəsində mühüm addımlar atılmışdır.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
40 |say 1, 2012
Qlobal çevrədə alimlərin və elmi qurumların fəaliyyəti daha çox dərəcədə
ümumdünya praktikasına söykənir, vahid beynəlxalq meyarlarla qiymətləndirilir və
beləliklə, mütəxəssislərin beynəlxalq mübadiləsi geniş miqyasda artmışdır. Gələcək
onillikdə yeni texnoloji nizamın başlıca inkişaf istiqamətləri olan bio- və
nanotexnologiyalar, süni intellekt sistemləri, qlobal informasiya şəbəkələri və yüksək
sürətli nəqliyyat sistemləri, enerji qoruyan texnologiyalar, xüsusiyyətləri əvvəlcə
verilmiş konstruksiya materiallarının istehsalı, nüvə energetikası daha da inkişaf
edəcəkdir. İstehsalın daha çox intelektuallaşması, fasiləsiz innovasiya prosesinə keçid
baş verəcəkdir. Tədricən biliklərə əsaslanan yeni cəmiyyətə keçid başa çatacaqdır.
Azərbaycanın rəqabət qabiliyyətini artırmaq strategiyası reallaşdırılarkən bütün
bunlar diqqət mərkəzində olmalıdır.
Təhsil sistemində qloballaşma həmçinin bir sıra meyllərlə səciyyəvidir. Qor-
don Draydenin və Canet Vosun «Təhsil inqilabı» (2003) əsərində təhsil sahəsində
müasir dünyanın bir çox dövlətləri üçün xas olan problemlər geniş miqyasda təsvir
edilmişdir: «Dünya elə sürətlə dəyişir ki, təhsil sistemləri isə elə süst və ətalətlidir ki,
sanki zamanın tələsinə düşərək çoxdan başa çatmış keçmiş epoxaya xidmət
göstərirlər» [5, 198].
Bunu bizim ünvanımıza da deyilmiş mülahizə kimi qəbul etmək olar.
İnformasiya cəmiyyətində biliklər əsas dəyər mənbəyinə çevrilməkdədir. Bu
baxımdan əsas gəlir mənbəyi kimi daha çox biliklər, innovasiyalar və onların praktik
tətbiqi vasitələri çıxış edirlər. Yeni iqtisadi inkişaf tipi əmək qabiliyyətli insan üçün
həyat boyu ixtisası, peşəni bir neçə dəfə dəyişmək, öz ixtisasını daim təkmilləşdirmək
imkanları yaradır.
Təhsil sistemi informasiya cəmiyyətində iqtisadi sistemlə xeyli çulğalaşır, təhsil
fəaliyyəti iqtisadi inkişafının ən mühüm komponentinə, geriliyin aradan qaldırılması
faktoruna çevrilir.
Təhsil anlayışının özü transformasiyaya uğrayır və genişlənir. Getdikcə təhsil
daha formal məktəb, hətta ali məktəb təlimi ilə daha az eyniləşdirilir. Funksional
hazırlıq konsepsiyasından şəxsiyyətin inkişafı konsepsiyasına keçid baş verir. Yeni
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 41
konsepsiya hər bir insanın imkanlarını nəzərə alan və onun özünü reallaşdırmasına və
inkişafına kömək edən fərdiləşdirilmiş xarakterli təhsilə üstünlük verir.
Fasiləsiz təhsil, yaşlıların təhsili daha mühüm əhəmiyyət kəsb etməyə başlayır.
Hələ yaxın keçmişdə yaxşı xətti, yəni yazı yazmaq qocalana qədər rahat və təmin
olunmuş həyat təminatı kimi çıxış edirdi. Son onilliklər insan fəaliyyətinin müxtəlif
sahələrində texnologiyaların və biliklərin sürətlə yenilənməsi ilə səciyyəvidir. Hətta
ali məktəb təhsilində qazanılmış biliklərin ömrü çox olmur. General Motors
korporasiyasının prezidenti bu barədə belə deyir: «Bizə dörd illik, hətta altı illik
təhsilli yox, qırx illik təhsilli mütəxəssislər lazımdır» [6, 42].
Nəhayət, təhsilin beynəlxalq inteqrasiyası baş verir. Təhsilin inkişafının mü-
hüm cəhəti onun qloballaşmasıdır. Bu cəhət müasir dünyada inteqrasiya proseslə-
rinin mövcudluğunu, dövlətlər arasında ictimai həyatın müxtəlif sahələrində intensiv
qarşılıqlı əlaqələri əks etdirir. Təhsil milli prioritet kateqoriyasından dünya
prioritetləri kateqoriyasına çevrilir. Sadaladığımız meyllər Azərbaycanda elm və
təhsil sisteminin əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirməlidir.
Qlobal dünyada Azərbaycanın strateqiyası: innovasiyaların və təhsilin
inkişafı vasitəsilə biliklər iqtisadiyyatına doğru.
Nəyə nail olmuşuq və nəyə can atırıq?
Biz sistemli iqtisadi islahatların mürəkkəb yolunu keçərək bir çox cəhətdən
MDB ölkələrini geridə qoymuşuq. Bu gün Azərbaycanda azad bazar iqtisadiyyatının
inkişafı üçün münbit zəmin yaradılmışdır. Həyata keçirilmiş islahatların nəticələri
göz qabağındadır. Azərbaycanın iqtisadiyyatı dünyada sürətlə inkişaf edən
iqtisadiyyatlardandır. Biz başa düşürük ki, ölkəmizdə iqtisadi artım əsasən hasilat
sektoru ilə bağlıdır. Lakin ümidverici meyllər də mövcuddur, çünki digər sahələrdə,
məsələn emal sənayesi, tikinti, nəqliyyat və informasiya texnologiyaları sahəsində
yüksək artım templəri nümayiş etdirilir.
Etiraf etmək vacibdir ki, bizim iqtisadiyyatımız əsasən ekstensiv inkişaf edir.
Əgər biz indidən gələcəyə, postneft dövrünə boylanmasaq 20-25 ildən sonra
Azərbaycan dünya iqtisadiyyatının periferiyasında qala bilər. Ona görə də bu gün
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
42 |say 1, 2012
bizim qarşımızda yeni, rəqabətəqabil istehsalı inkişaf etdirmək vəzifəsi durur. Buna
isə yeni texnologiyalarsız, qlobal rəqabətli bazarlar şəraitində işə yönümlənmiş
müasir menecment modellərini tətbiq etmədən nail olmaq mümkün deyildir.
Ekspertlərin rəyinə görə, Azərbaycan hazırda iqtisadiyyatın sənaye inkişafı
fazasına daxil olmuşdur. Lakin biz növbəti mərhələ, sənaye cəmiyyəti haqqında
fikirləşməliyik – bu, innovasiyaların və texnologiyaların inkişafı dövrüdür.
Biz çalışmalıyıq ki, Azərbaycanda həyat keyfiyyətini və standartlarını 30 daha
çox rəqabətəqabil ölkənin səviyyəsinə çatdıraq. Dünya bazarında Azərbaycanı
rəqabətə tab gətirmək üstünlüyü yüksək ixtisaslı, mobil insan kapitalından və daim
innovasiyaları tətbiq etməkdən ibarət olmalıdır. Bununla da, ölkənin
rəqabətqabiliyyətini artırmağın prioritet sahələri seçilməlidir.
Bu gün dünya yüksək texnologiyalar bazarı ildə 2.5 trilyon dollar həcmində
qiymətləndirilir. Bunun 39 faizi ABŞ-ın, 30 faizi Yaponiyanın, 16 faizi Almaniyanın
payına düşür. Dünyanın yerdə qalan dövlətlərinin payına isə qalan 15 faiz düşür.
Bizim başlıca vəzifəmiz mümkün qədər tez bir vaxtda buraya daxil olub öz yerimizi
tutmaqdır.
Ölkənin coğrafi mövqeyi Azərbaycanın perspektivdə regionun servis-texnoloji
mərkəz kimi yüksək texnoloji istehsalı inkişaf etdirməyə imkan verir.
İnnovasiya iqtisadiyyatının cövhəri olan rəqabətqabiliyyətli texnologiyalar öz-
özündən yaranmır. Bu, elmi tədqiqatın mürəkkəb və məsrəfli eksperimentlərindən və
nəhayət alimlərin ideya ruhundan qaynaqlanan çox çətin başa gələn məhsuludur.
Yüksək brendli əmtəələrin istehsalı üçün, əlbəttə ki, xarici texnologiyanı əldə etmək
lazımdır. Lakin unutmamalıyıq ki, heç bir özünə hörmət edən ölkə yeni
texnologiyaları və istehsal sirlərini satmaq istəməz.
Bundan əlavə, əgər yalnız başqalarından götürəcəyimiz texnologiyalara arxayın
olsaq onda biz texnoloji geriliyimizi aradan qaldırıb, texnologiya və elmi sonradan
inkişaf etmiş ölkələrdən asılı vəziyyətə düşə bilərik. Ona görə də, öz elmimizi inkişaf
etdirmək vacibdir. Bundan ötrü biz ölkənin elmi-texniki potensialını səfərbər etməli,
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 43
elmin inkişafının prioritet istiqamətlərində toplanmış resursları bir yerə yığmalı, onun
nailiyyətlərini istehsala fəal tətbiq etmək üçün şərait yaratmalıyıq.
Yeni elmi-texniki istiqamətlər – biotexnologiyalar, nanotexnologiyalar,
informasiya-kommunikasiya texnologiyaları – bütün bu sahələrdə bizim vətən və
transmilli bizneslə tərəfdaşlıq şəraitində konkret nəticələrə nail olmaq şansımız
vardır. Yaxın gələcəkdə məhz bu istiqamətlərdə bizə minlərlə yüksək ixtisaslı
mütəxəssislər və diplomlu alimlər lazım olacaqdır.
Bəs elm və yeni texnologiyaları necə inkişaf etdirəcəyik?
Aydındır ki, elmin inkişafı iri maliyyə yatırımı tələb edir və ən yaxın illərdə biz
bu sahəyə xeyli investisiya qoymalıyıq. Dövlət səviyyəsində biz 2015-ci ilədək elmi
strateji hədəflərlə investisiya qoymağı planlaşdırmışıq.
Bu gün biz başa düşməliyik ki, elmə sərmayə qoymaqla iş bitmir, ölkənin elmi
inkişafının idarə olunması sistemində struktur dəyişiklikləri tələb olunur. Elmin idarə
edilməsində yeni mərhələyə – elmi müəssisələrin idarə olunmasından elmi
tədqiqatların idarə edilməsi mərhələsinə keçmək lazımdır.
Təhsil sahəsində prioritetlərimiz.
Yüksək texnologiyaların inkişaf etdiyi ölkələrdə elmi araşdırmalar sistemində
elmi komplekslər olan, təkcə mütəxəssislərə təlim verməklə deyil, həmçinin texniki,
təbiətşünaslıq və humanitar elmlər sahəsində fundamental və tətbiqi tədqiqatlarla
məşğul olan universitetlər böyük rol oynayır. Bunu ali məktəb elminə ayrılan yüksək
payda maliyyələşdirmə sübut edir. Məsələn, ABŞ-da və Böyük Britaniyada ali
məktəblərə elmə ayrılan sərmayənin 11-12%-ə qədəri, Fransada və Yaponiyada 15-
16%-i sərf olunur. Bütövlükdə, ABŞ-ın, Almaniyanın, Böyük Britaniyanın,
Yaponiyanın ən yaxşı universitetləri böyük elmi mərkəzlərdir. Universitet alimlərinin
əsərləri dünyada nüfuzlu elmi ədəbiyyatın üçdəikisindən çox hissəsini təşkil edir.
Zaman sürətlə irəliləyir, o, yeni qaydalar diktə edir və heç kəsi gözləmir.
Azərbaycanın qabaqcıl ölkələrdən geri qalmağa haqqı yoxdur. Azərbaycan üçün
sənaye ilə sıx bağlı olan iri təhsil, tədqiqat və elmi-istehsalat kompleksləri olan elitar
universitetlər lazımdır.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
44 |say 1, 2012
Bunun üçün bütün ali məktəblərdə riyaziyyat istiqamətli tətbiqi kafedralarda
tədrisin səviyyəsini keyfiyyətcə dəyişmək lazımdır. Çünki, məlumatların riyazi
metodlarla təhlilini hamı – mühəndislər, iqtisadçılar, hüquqşünaslar, inşaatçılar,
dövlət xadimləri bacarmalıdır.
Dünya təcrübəsinin göstərdiyi kimi kadrların riyazi hazırlığının yüksək
səviyyəsi bütün sahələrdə irəliyə doğru keyfiyyət sıçrayışını təmin edə bilər. Təhsil
sistemində islahatın mərkəzi vəzifəsi geniş miqyasda tətbiq olunan müasir
informasiya texnologiyalarının təhsil proseslərinə tətbiq olunmasıdır.
Bu mərhələdə müəllimlərin hazırlığına və ixtisasının artırılmasının vacibliyinə
xüsusi diqqət yetirilməlidir. Bundan əlavə tədris proqramlarının beynəlxalq
standartlara və müasir dünyanın tələblərinə uyğunlaşdırılması məsələsinə yenidən
baxmaq zəruridir.
Bunun üçün biz xarici mütəxəssislərdən öyrənməli, onların təcrübəsinə
yiyələnməliyik. Rəqabət qabiliyyəti məsələsi, hər şeydən əvvəl, keyfiyyət
məsələsidir. Ölkənin ali məktəblərinin qabaqcıl dünya praktikasını nəzərə almaq şərti
ilə reytinqini tərtib etmək meyarları barədə dərindən düşünülməlidir. Reytinqin
müəyyən edilməsi çox mühüm məqamdır. Yalnız rəqabət əsasında işləyən ali məktəb
həqiqi rəqabətqabiliyyətli mütəxəssislər hazırlamağa qabildir.
Bu yanaşmada yeni tələbə, yeni gənc fəlsəfəsinə böyük ehtiyac var. Çünki
Azərbaycan gəncinin dünyanın virtual sürətin izləmək üçün o qədər də geniş zamanı
yoxdur. Bizə passiv, vaxt keçirən gənclik yox, öyrənən, düşünən gənclik lazımdır.
Hər bir müəllim nə qədər yaxşı və peşəkar olsa da, öyrəncinin, tələbənin özü
öyrənməyə səy göstərmirsə, müəllim ona heç bir şey verə bilməz. Bu o deməkdir ki,
daim yeni biliklər əldə etmək, öz üzərində işləmək lazımdır. Yalnız bu yolla uğurlu
insan olmaq mümkündür.
Müasir dünyada biliklərin və vərdişlərin «həyat tsikli» çox qısadır. Bunun
nəticəsi olaraq təhsilin aramsızlığı və müntəzəm olaraq ixtisası artırmağın əhəmiyyəti
getdikcə artır.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 45
ABŞ-ın elmi ədəbiyyatında, məsələn, mütəxəssisin biliyinin köhnəlməsinin –
»səriştəliliyin yarımitirilməsi dövrü» deyilən xüsusi ölçü vahidi mövcuddur.
Nüvə fizikasından əxz edilmiş bu termin indiki halda ali məktəbi bitirdikdən
sonra yeni informasiyanın əldə edilməsi ilə qavranılmış biliklərin köhnəlməsi
nəticəsində mütəxəssisin səriştəliliyinin 50% aşağı düşməsini bildirir.
80-90-cı illərin ayrıcında qabaqcıl texnologiyalı müəssislərdə çalışan mü-
həndislər üçün bu dövr 5-6 ildir, tibb işçiləri və bioloqlar üçün isə 3-4 ildir. Bu gün
isə yeni biliklərə aramsız olaraq yiyələnmək mütəxəssisin öz ixtisas keyfiyyətini
saxlamaq üçün birinci dərəcəli şərtdir. İnformasiya cəmiyyətində nə kompüterlər, nə
də dəzgahlar deyil, biliklər və təfəkkürün yaradıcı potensialı, bu gün deyildiyi kimi
kreativlik həlledici əhəmiyyət kəsb edəcəkdir [3]. Con Kennedinin dediyi kimi «Bizə
heç vaxt olmamış haqqında arzu edən insanlar lazımdır».
Hər on ildən bir insan biliklərinin həcmi iki qat artır. Nəticədə biliklər daha
dəyərli olur və həmişə tələb olunan resursa çevrilir. Azərbaycanın dünyanın daha çox
rəqabət qabiliyyətli ölkələri sırasına çıxması o zaman mümkün olar ki, bu Vəzifəni
elm yüklü texnologiyaların biliklərinə, idarəetmə vərdişlərinə malik, yüksək ixtisaslı
mütəxəssislər həyata keçirsinlər. Məsələn, əgər müasir mühəndisin işinə nəzər salsaq
o saat aydın olar ki, o nəinki geniş həcmdə texniki biliklərə, həm də menecer
vərdişlərinə malik olmalıdır. Axı o, texniki ideyanın yaranmasından, onun
işləməsindən, layihələndirilməsindən, iqtisadi əsaslandırılmasından, ekoloji
nəticələrinin qiymətləndirilməsindən hazır məhsulun buraxılışınadək hansı yolu
keçəcəyi barədə təsəvvürə malik olmalıdır. Texniki sahədə yaxşı peşə hazırlığı iqtisa-
di istehsal sahəsində mötəbər biliklərə və onun idarə olunmasına söykənməlidir.
Bununla yanaşı xarici dilləri, makroiqtisadiyyatı və başqa ölkələrin hüquq sistem-
lərini bilmək tələb olunur.
Təhsilli, savadlı insanlar XXI əsrdə bəşəriyyətin əsas hərəkətverici qüvvəsidir.
İnkişaf etmək istəməyən, irəli getməyən öz yerini başqasına rəqabətə daha qabil
mütəxəssisə verməlidir. Necə deyərlər, «ya irəli getməlisən, ya da kənara
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
46 |say 1, 2012
çəkilməlisən». Müasir rəqabətli dünyanı məhz bu prinsip idarə edir. Və bu prinsip
bizim həyat mövqeyimizi daha çox müəyyən etməlidir.
Bu gün özünə inanan, arzusu olan və bunu həyata keçirmək iradəsinə malik
olan istedadlı, enerjili insanların dövrü, zamanıdır. Qüvvəni əsirgəmədən işləməli-
sən, öz üzərində çalışmalısan ki, niyyət etdiyinə nail olasan. XXI əsrin ilk illərindən
ictimai inkişafı təmin edən dəyər prioritetlərinin dəyişməsi meyli daha aydın görünür.
Bəşəriyyətin növbəti əsrə transformasiyası ilə üst-üstə düşən inkişaf təkcə insan
fəaliyyətinin və onun müvafiq təşkili vasitələrinin dəyişməsini şərtləndirmir. Təhsildə
innovasiya bütövlükdə təhsil sisteminin strukturunu, məzmununu və təşkilini
dəyişməyə imkan verən təhsilin inkişafının idarə olunmasının spesifik formasıdır.
Nəticədə idarəetmə mədəniyyətinin özü də transformasiyaya məruz qalır.
ƏDƏBİYYAT
1. Çiğdem Kavak. Bilgi ekonomisinde inovasyon kavramı ve temel göstergeleri. Akademik
bilişim konferansı / «09 Harran Üniversitesi» 11-13 şubat 2009. 2. Болотин В.М., Шейнис В.Л. Экономика развивающихся стран в цифрах.// М.: Наука,
2008, 308 c.
3. Всемирный доклад по образованию. / 1995. Париж: Юнеско, 1997. 4. Гор А. Атака на разум.// Санкт-Петербург: Амфора, 2008, 475 c.
5. Драйден Г., Вос Дж. Революция в обучении // Пер. с англ. – М.: ООО «Парвинэ»,
2003.
6. Larry Lessig. Free culture. // New York, Penguin Press, 2004. 7. Lives of the laureates. Twenty-three Nobel economists. Fifth edition./ Cambridge,
Massachusetts institute of technology. 2009.
8. http://deyerler. org/37097-qlobal-rjjqabjjtqabiliyyjjtlilik-reytinqindjj. html) 9. http://elibrary. ru/item. asp?id=9196588
УДК 338:37
Д.Валехов. Экономика знаний и инновация В статье дается краткое изложение основных положений структурного механизма
предлагаемой инновационной экономики. В последнюю четверть XX века человечество вступило в новую стадию своего развития – стадию построения
постиндустриального общества, которое является результатом происходящей в
современном мире социально-экономической революции. Известно, что в основе каждой социально-экономической революции лежат свои специфические технологии,
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 47
производственно-технологические системы и производственные отношения. Для постиндустриального общества эту роль, прежде всего, играют информационные
технологии и компьютеризированные системы, высокие производственные
технологии, являющиеся результатом новых принципов, и основанные на них инновационные технологии, инновационные системы и инновационная организация
различных сфер человеческой деятельности. Ее конечным результатом, по нашему
глубокому убеждению, должно стать создание новой формы организации экономики –
инновационной экономики. Ключевые слова: инновационная экономика, структурный механизм, технологии,
информационные технологии, инновационные технологии
J.Valehov. Economics of knowledge and innovation
The article gives short review of main postulation of suggested innovative economics. At the
last quarter of the XX c. humanity entered the last stage of its development – the period of building postindustrial society, which is the result of social-economic revolution in the mod-
ern world. It is a fact that in the basis of each social-economic revolution there are specific
technologies, industrial-engineering systems and productive relations. For postindustrial so-ciety this role play first of all, information technologies, which are the result of new princi-
ples and innovative technologies based on them, innovative systems and innovative organiza-
tion of various spheres of human activity. Its final aim, according to our point of view, must become the creation of a new from of economic organization – innovation economy.
Key words: innovation economy, structural mechanism, technology, information technology,
innovative technologies
Təqdim olunub 17. 03.11
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
48 |say 1, 2012
UОТ 338.48
H. SOLTANOVA
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA
KURORT-İSTİRAHƏT AMİLLƏRİ
Həbibə Soltanova – coğrafiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Bakı Dövlət Universitetinin
«Xarici ölkələrin coğrafiyası və turizm» kafedrasının müdiri
Azərbaycanın iqlim şəraiti turizmin kurort-istirahət, çimərlik, dağ-xizək növlərinin inkişafı üçün yararlıdır. Bu məqalədə iqlimin (dağ, dəniz, düzənlik) rolundan söz açılır. Eyni
zamanda, respublikamızda kurortların müxtəlif növlərini inkişaf etdirmək məqsədi ilə təkliflər
irəli sürülür. Açar sözlər: komfort iqlim, kurort, dağ-xizək turizmi
Təbii amillərdən kurort-istirahət müəssisələrində istifadəyə dünyanın müxtəlif
ölkələrində hələ qədim zamanlardan başlanılmışdır. Bu kurortların bir neçə növü
vardır: balneoloji, iqlim, iqlim-balneoloji və s. Növündən asılı olmayaraq, bu
kurortlarda təbii amillərdən müalicə və sağlamlaşdırıcı vasitə kimi geniş istifadə
edilir və bunlar müxtəlif coğrafi rayonlarda yerləşdiyindən, həmin rayonlarda kurort-
müalicə, kurort-istirahət amilləri kimi tanılır. Məqalədə bu amillərdən birinin –
iqlimin əhəmiyyətindən bəhs edilir.
Məlumdur ki, dağ iqlimi (təmiz hava, intensiv günəş şüalanması, qar örtüyünün
davamiyyət müddəti) orqanizmə sağlamlaşdırıcı, möhkəmləndirici təsir göstərən, yay
və qış kurortlarının yaradılmasında əsas rol oynayan təbii amildir. Dəniz iqlimi də
(təmiz hava, duzlu dəniz suyu, intensiv günəş şüası) insan orqanizmi üçün rekreasiya
baxımından mühüm rol oynayır. Düzənlik iqlimi (rütubətin orta səviyyədə olması,
temperaturun kəskin dəyişməsi) bir sıra xroniki xəstəliklərin gedişinə müsbət təsir
göstərir.
Azərbaycanın iqlim şəraiti turizmin kurort-istirahət, çimərlik, dağ-xizək
növlərinin inkişafı üçün yararlıdır. Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin «Azərbaycan kurortları Dövlət Proqramı» haqqında, «Azərbaycan
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 49
Respublikasında kurortların 2009-2018-ci illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramının
təsdiq edilməsi» haqqında sərəncamlarında respublikamızda əhalinin istirahəti və
müalicəsinin səmərəli təşkili məqsədi ilə bir sıra mühüm məsələlər öz əksini
tapmışdır [1, 2]. Bu məsələlərin həlli təbii müalicə ehtiyatlarından, o cümlədən
iqlimdən səmərəli istifadə olunması yeni kurort-istirahət komplekslərinin yaradıl-
ması və köhnələrin müasirləşdirilməsinə səbəb ola bilər. İstirahət və rekreasiya
məqsədi ilə iqlimin qiymətləndirilməsində əsas göstərici onun komfortluğudur.
Məlumdur ki, temperatur və rütubətin təsirini səciyyələndirən kompleks
göstərici effektiv (şərti) temperatur hesab edilir. Temperatur, rütubət və küləyin sürəti
göstəriciləri effektiv-ekvivalent temperatur (EET); temperatur, rütubət, küləyin sürəti
və günəş radiasiyası radiasiya-ekvivalent temperatur adlanır. Coğrafi enlikdən asılı
olaraq komfort zonası qanunauyğun halda dəyişir. Bir qayda olaraq, bir çox insanlar
üçün bu 17-23°S arasında, fəal rekreantlar üçün isə 12-16°S EET arasında təşkil edir
[5].
Komfort vəziyyət o vaxt yaranır ki, daha xoş isti hiss olunur. Belə halda insan
nə çox isti, nə soyuq hiss etmir. Yüksək temperatur şəraitində qan damarlarının
genişlənməsi insanın ümumi əhvalını korlayır, aşağı temperaturda əksinə, qan
damarları daralır, bunun özü də əhval-ruhiyyəyə mənfi təsir göstərir. Yer kürəsində
sabit isti və soyuq qurşaqlar olsa da, kurort-rekreasiya istirahətinin təşkili orta
qurşaqda daha əlverişlidir.
İqlimşünas və kurortologiya sahəsində mütəxəssislər 9 hava tipini 5
kateqoriyaya ayırırlar: komfort, isti diskomfort, isti subkomfort, sərin subkomfort,
soyuq diskomfort. İnsan orqanizminin komfort vəziyyəti dərinin temperaturu 31-33°
olduqda yaranır və normal havaya uyğun gəlir. Daha çox isti və soyuq havada dərinin
temperaturu yüksəlir və ya azalır. İsti və soyuq hava tiplərində insan orqanizminə
havanın mənfi təsiri artır. Komfort havalarda yay istirahəti və turizmin bütün
imkanları mümkündür. Subkomfort havalarda rekreasiya və kurort-turizm fəaliyyəti
məhdudiyyətlərlə həyata keçirilə bilər. Diskomfort havalar rekreasiya fəaliyyətinin
yay formalarının keçirilməsi imkanlarını qeyri mümkün edir. Ümumi halda komfort
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
50 |say 1, 2012
və subkomfort havalar qəbul edilir. Belə havalarda yay istirahəti və mövsümi turizm
əlverişlidir.
Kurort və istirahət məqsədi ilə iqlim şəraitinin öyrənilməsində insan
orqanizminə təsir edən digər meteoroloji amillər də vardır. Sürəti 6 m/san
(hündürlüyü 2 m) olan külək, uzunmüddətli duman, 3 mm miqdarında düşən yağıntı,
intensiv şimşək çaxması və s. diskomfort şərait yaradır. Belə havalar rekreantların
səhhətinə mənfi təsir göstərir, ümumiyyətlə isə istirahəti ancaq «qapalı» məkanda
keçirməyə məcbur edir.
Respublikamızın müxtəlif rayonlarında aparılan tədqiqatlar göstərir ki,
mülayim isti və rütubətin həddi, yəni komfort zonasının sərhədi haqqında vahid fikir
yoxdur. Məsələn, şimal rayonlarının sakinləri mülayim rütubətli və küləksiz havada
14-15° temperaturda özlərini komfort şəraitdə hiss edirlər. Eyni meteo-roloji şəraitdə
orta en dairələrində yaşayanlar belə havalarda sərin, cənublular isə bir qədər soyuq
hiss edirlər.
Deməli, komfort zonası coğrafi enliklərdən, yaşayış məntəqəsinin hündürlü-
yündən, insanın həyat tərzindən, yaşından, orqanizmin isti və soyuğa davam-
lılığından və s. asılıdır. Komfort zonası müəyyən edilərkən EET-un orqanizmə təsiri
nəzərə alınmalıdır. Azərbaycan ərazisində komfort zonası nəinki fəsillər, hətta gün
ərzində saatlardan asılı olaraq dəyişir.
Dağlıq və dağətəyi rayonlarda komfort iqlim ehtiyatlarından kurort istirahət
məqsədləri üçün daha çox istifadə etmək zəruri hesab oluna bilər. Düzənlik ərazilərdə
komfort şərait aprel, may və qismən iyunda gündüzlər, iyul-sentyabr aylarında səhər,
axşam və gecələr olur. Azərbaycanın Xəzər sahilləri gözəl qumlu çimərliklərə
malikdir. Sahil şimaldan cənuba 825 km məsafədə uzanır. Bu sahilləri yay aylarında
günəş şüaları sutkada 14 saat işıqlandırır və qızdırır. Bu isə kurort turizmi üçün çox
yararlıdır. Çimərlik mövsümü bu sahillərdə 100-120 gün davam edir.Yay
mövsümlərində dəniz sahillərində suyun temperaturu 23-25°S olur.
Dağlıq ərazilərdə – alçaq dağlıq (400-1000 m), orta dağlıq (1000-2000 m),
yüksək dağlıq (2000 m-dən yuxarı) zonalarda komfort şərait olur. Yüksək dağlıq
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 51
zonada komfort şərait iyul-avqust aylarında gündüzlər müşahidə edilir. Lakin
yüksəklik qurşaqlarından asılı olaraq dağlıq, orta dağlıq və yüksək dağlıq zonalarda
kurort istirahət turizminin təşkili ürəkaçan səviyyədə deyildir. Böyük Qafqaz, Talış
zonalarında dağ iqlim kurortlarından istifadə olunsa da, Kiçik Qafqazın Şuşa-
Gədəbəy zonasında komfort iqlim amilinə əsaslanan kurortların müasir vəziyyəti
onların erməni işğalı altında olduğundan məlum deyildir.
Ümumiyyətlə, respublikamızın iqlim ehtiyatları, onların komfortluluq səviyyəsi
müəyyən dərəcədə öyrənilmişdir, lakin həm düzənlik, həm də dağlıq zonalarda
iqlimin kurort-istirahət turizmində imkanlarının daha da dərindən öyrənilməsinə
ehtiyac vardır.
Azərbaycanda dağ iqlim və dağ-xizək turizminin inkişafı üçün təbii imkanlar
mövcuddur. Çünki respublika ərazisinin 2/3 hissəsini dağlar tutur. Hesablanmışdır ki,
Azərbaycan ərazisinin 31%-i 200-1000 metr, 19,5%-i 1000-2000 metr, 6,5%-i 2000-
3000 metr yüksəkliklər arasında, 1%-i isə 3000 metrdən yüksəklikdə yerləşir [4].
Burada maraqlı cəhətlərdən biri dağlıq ərazilərdə qar örtüyünün qalınlığı və
davamlılığıdır. Çünki, qış turizmi üçün qar örtüyünün qalınlığı və davamlılığı mühüm
şərtdir. Böyük Qafqazın orta dağlıq qurşağında (1000-2000 m) qar örtüyünün
qalınlıqı 20-50 sm, yüksək dağlıq qurşaqda (2000-3000) 70 sm-dən artıq, cənub
yamacında 1,5 metrə çatır. Kiçik Qafqazda orta dağlıqda bu göstərici 20-30 sm,
yüksək dağlıqda isə 40-50 sm-ə qədərdir. Naxçıvan Muxtar Respublikası və Lənkəran
bölgəsinin dağlıq ərazilərində qar örtüyünün qalınlığı 20-30 sm-dir. 1300-1500 metr
yüksəklikdən yuxarıda yerləşən davamlı qar örtüyü zonasında maksimum qalınlıq
Böyük Qafqazın cənub yamacında 1,5 metr, Kiçik Qafqazda 70-80 sm çatır.
Qar örtüklü günlərin sayı dağətəyi zonada 20, orta dağlıq qurşaqda 80-120,
yüksək dağlıqda isə 160-250-dən artıqdır. Böyük Qafqazın 3900 m-dən hündür
dağlarında qar örtüyü daim qalır. Kiçik Qafqazın yüksək dağlıq qurşağında dağ
örtüklü günlərin sayı xeyli azdır və daimi qar örtüyü isə olmur.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
52 |say 1, 2012
Qış turizmi üçün Böyük və Kiçik Qafqazın orta dağlıq qurşağı əlverişlidir. Bu
qurşaqda xizək yolu salmaq imkanı daha çoxdur (daimi qar örtüklü günlərin sayı 90-
120 gün davam edir).
Azərbaycanın oroqrafiyası və iqliminin bəzi elementlərinə istinad edərək, dağ-
xizək turizmi üçün perspektivli olan rayonlar haqda məlumat verməyi zəruri hesab
edirik. Bu rayonlardan biri Qusardır. Qusarın daxil olduğu subtropik və mülayim
iqlimli Şəki-Quba zonası dağlıq ərazidə yerləşir. Bu zona dəniz səviyyəsindən 800-
1000 metrədək olan dağətəyi hissəni əhatə edir. Azərbaycanın düzənlik rayonlarından
fərqli olaraq burada həm rütubət, həm də temperaturun paylanmasında fərq vardır.
Görkəmli iqlimşünas alim Ə.C.Əyyubov orta dağlıq ərazi ilə birlikdə burada iqlim
kurortların yaradılması üçün böyük perspektivlərin olduğunu qeyd etmiş və landşaft
şəraitinin əlverişli olmasına görə Balakən-Qəbələ və Quba-Qalaaltı rayonlarının ən
çox əhəmiyyət kəsb etdiyini göstərmişdir [3].
Təbii-coğrafi və rekreasiya cəhətdən çox əlverişli olan Qusar rayonunda hazırda
dağ turizm kompleksinin yaradılması işləri davam etdirilir. Bu məqsədlə kanat yolu
çəkilməsi, ekoloji mühitin qorunması və digər tədbirlər nəzərdə tutulmuşdur.
Qusarda qış mövsümü dənizsahili zonaya nisbətən soyuq keçir. Burada yanva-
rın orta temperaturu aşağıdır. Lakin şaxtalı havalar az olduğuna görə, həm də
dənizdən əsən rütubətli havanın təsiri ucbatından qar örtüyü davamsızdır. Bu, dağ-
xizək turizminin inkişafında müəyyən dərəcədə maneə sayılsa da, bunun qarşısının
alınması əvvəlcədən düşünülmüşdür. Belə ki, turizm kompleksinin yaradıldığı
ərazinin ətrafındakı göllərdən istifadə edilməsi nəzərdə tutulmuşdur.
Dağ turizminin inkişafı üçün perspektivli rayonlardan olan Şamaxının
rekreasiya sərvətlərindən hazırda həm yay, həm də qış mövsümündə əhalinin qısa
müddətli istirahət məqsədilə istifadə olunur. Qış mövsümündə Pirquluya istirahətə
gedənlərin sayı ildən-ilə artır. Əvvəla bu onunla izah olunur ki, Pirqulu dəniz
səviyyəsindən 800-2100 metr yüksəklikdə dağlıq sahəni əhatə edir (sahəsi 1,5 min
ha). Burada yanvar ayının orta temperaturu –0,6 dərəcədən aşağı olur. Qar örtüyünün
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 53
qalınlığı 50 sm, bəzən daha çox, davamlılığı isə 20-40 gün təşkil edir. Digər tərəfdən,
Pirquluda qış mövsümündə istirahət üçün şərait yaradılmışdır.
Qış iqlim ehtiyatlarına görə Zaqatalanın daxil olduğu Balakən-Qəbələ rayonunu
İsveçrənin məşhur Montre kurortu ilə müqayisə edirlər. Zaqatalanın iqliminin
səciyyəvi xüsusiyyəti rayonda təkcə dağ xizək turizminin deyil, həm də dağ kurort
istirahətinin təşkili üçün çox əlverişli olmasıdır. Bu rayonda yağıntıların əsasən yay
aylarında gecə düşməsi və gündüz havaların acıq olması ətraf mühitin abu-havasını
yaxşılaşdırır, rayonun kurort sərvətlərindən istifadəyə imkan yaradır.
Deyilənlər bir daha sübut edir ki, respublikamızda kurort-istirahət amili kimi
mühüm təbii imkan olan əlverişli iqlim mövcuddur. Lakin bu qiymətli təbii imkanın
olması hələ kifayət etmir. Respublikamızda kurortların müxtəlif növlərini inkişaf
etdirmək məqsədilə aşağıdakıları təklif edirik:
mövcud olan və yeni yaradılacaq kurort-istirahət mərkəzlərində turistlərə və
rekreantlara xidmətin yüksək səviyyədə təşkil edilməsi;
iqlim kurortlarının növlərinin yerli şəraitə uyğun seçilməsi və bu kurortlar üçün
yararlı olan ərazilərin düzgün müəyyənləşdirilməsi;
Dağ-xizək turizminin yaradılmasında ərazinin ekoloji vəziyyətinin nəzərə
alınması;
iqlim kurortlarının yaradılmasında kurortoloqların təklif və məsləhətlərinin nəzərə
alınması və s.
ƏDƏBİYYAT
1. «Azərbaycan kurortları» Dövlət Proqramı haqqında Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin sərəncamı. Xalq qəzeti, 28 fevral 2007-ci il.
2. «Azərbaycan Respublikasında kurortların 2009-2018-ci illərdə inkişafı üzrə dövlət
proqramı» haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı. / Xalq qəzeti, 6 fevral 2009.
3. Əyyubov Ə.C. Azərbaycan SSR-in kurort və istirahət yerlərinin iqlimi./ Bakı, Azərnəşr,
1987.
4. Müseyibov M.A. Azərbaycanın fiziki coğrafiyası.// Bakı: «Maarif» 1998 5. Кусков А.С. Рекреационная география.// М.: Флинта: МПСИ, 2005.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
54 |say 1, 2012
УДК 338.48
Г.Солтанова. Курортно-отдыхные факторы в Азербайджанской Республике
Азербайджанская Республика богата курортно-отдыхными, курортно-
оздоровительными предпосылками. В статье говорится о роли климата как о
факторе курортного – отдыха. Раскрывается роль горного, равнинного и морского климата в организации отдыха и создания курортов. Даются некоторые
предложения для развития различных видов курортов и эффективного использования
комфортно-климатических условий в целях отдыха. Ключевые слова: курортно-отдыхные, курортно-оздоровительные предпосылки,
климат, горный, равнинный и морской климат, создание курортов, эффективное
использование
H.Soltanova. Resort-rest factors in the Azerbaijan Republic The Azerbaijan Republic is rich with resort-relax and resort-treatment incentives. The article
states about the role of climate as a factor of resort-rest. The role of mountain, flat and sea
climate in the organization of rest and creation of resorts is revealed. Some offers for the de-velopment of various kinds of resorts and effective use of comfortable-climatic conditions
with the aim of rest are given.
Keywords: resort-relax, resort and health conditions, climate, mountain, plain and sea cli-
mate, creation of resorts, effective use
Təqdim olunub 26.08.11
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 55
Filologiya və dilçilik
UOT 82:316.3
K. CƏFƏROVA
QADININ SOSİAL ADAPTASİYASININ
ƏDƏBİ-BƏDİİ İRSİMİZDƏ İNİKASI
Könül Cəfərova – Bakı Dövlət Universitetinin dissertantı
Tezisdə qadının cəmiyyətə adaptasiyasına təsir edən sosial-psixoloji faktorlar təhlil edilir. Qadının sosial adaptasiyası və onun ədəbi-bədii irsimizdə yer alması mövzusu təhlil
edilmişdir. İrəli sürülən məsələlər tədqiqat obyekti olmuş və sistemləşdirilmişdir.
Açar sözlər: qadının cəmiyyətə adaptasiyası, sosial-psixoloji faktorlar, ədəbi-bədii irsimiz
Qadına münasibət istər etnik psixologiyamızda, istərsə də cəmiyyət fonunda
birmənalı olmamışdır. Ayrı-ayrı dövrlərdə təhrif olunmuş münasibətlər kontekstində bu
məsələ mühafizəkarlaşdırılmış, bəzi hallarda isə nisbətən yumşaldılmışdır. Qadının başqa
adama, məsələn, qonağa münasibətə görə səciyyələndirilməsi Azərbaycan ictimai fikir
tarixinin psixoloji xarakteristikasının ilk nümunələri kimi qiymətləndirilməlidir. Bu cəhət
öz əksini ilk dəfə məhz «Dədə Qorqud» dastanında tapır [2, səh. 33]. Bununla yanaşı
«Kitabi Dədə Qorqud» dastanlarında dərin psixoloji müşahidə, empirik materialların
toplanması və adekvat surətdə ümumiləşdirilməsi, qadın tiplərinin fərdi-psixoloji
cəhətlərinin inikası kimi məsələlər geniş şəkildə öz əksini tapmışdır. Dastanlarda
oxuyuruq: «Arvadlar dörd cürdür: birisi soy soldurandur, birisi toy doldurandır, birisi
evin dayağıdır: birisi necə desək, bayağıdır [2, səh. 221].
«Kitabi Dədə Qorqud» dastanlarında, onun ayrı-ayrı boylarında qadının şərəf və
ləyaqətini yüksək qiymətləndirirlər. Dastanların təhlilindən aydın olur ki, oğuzlarda
qadınlar cəsur və igiddir. Professor Ə.S.Bayramov yazır ki, «Qadınların oğuz etnik-sosial
mühiti və psixologiyası ilə şərtlənmiş olan bu xarakter əlaməti etnik birlik daxilində
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
56 |say 1, 2012
cinslərarası münasibətlərdə, ünsiyyətdə ən mühüm rol oynayır» [1, səh. 37]. Qadınların
cəsurluğu, igidliyi ayrı-ayrı məqamlarda psixoloji baxımdan çox inandırıcı şəkildə
təqdim olunmuşdur.
Oğlunu xilas etmək, onun uğrunda candan keçmək istəyən ana surəti, əslində
Azərbaycan qadınının mərdliyini, qorxmazlığını diqqət mərkəzinə gətirir. Sonrakı
dövrlərdə də Azərbaycan qadınının belə igidliklərinə rast gəlinir. Həcərin, Nigarın və
digərlərinin fəaliyyəti, öz ərləri ilə birlikdə çiyin-çiyinə döyüşməsi onun bariz
nümunəsidir. Dastanlarda Dirsə xanın arvadının ona müraciətində oxuyuruq:
Xan atamın yanına mən gedim,
Ağır xəzinə, çoxlu qoşun alım
Ağzın dinli kafir üstünə gedim,
Yaralanıb Qarlıq atımdan enməyincə
Ətəyimlə al qanımı silməyincə
Tək ağlımın yolundan mən dönmərəm… [2, s.23].
Göründüyü kimi, cəsur olmayan, vuruşa bilməyən adam belə danışa bilməz. Başqa
bir misal. Banuçiçək Beyrək ilə yarışır, onunla at oynadır, ox atır və güləşir. Yalnız
Beyrək bu sınaqdan, yarışdan qalib çıxdıqdan sonra Banuçiçək onun məhəbbətinə cavab
verir… Oğlunun əsirlikdən qurtarmaq üçün Salur Qazan düşmənlə döyüşə gedir. Ərinin
də gəlmədiyini gördükdə Burla Xatun bir yerdə qərar tuta bilməz. Qırx incəbelli qız
oğlanla qarı ayğırını çəkib minir. «Başımın tacı Qazan gəlmədi – deyə izinə düşüb gedir.
Azərbaycan qadınına məxsus belə keyfiyyətlər təbii ki, onun sosial adaptasi-
yasının təzahür xüsusiyyətlərinin göstəricisidir. Öz ərinə, xalqına, yurduna sadiqlik, onun
uğrunda ölümə getməkdən belə qorxmayan Azərbaycan qadınının etnik-psixoloji
xüsusiyyətlərini, xarakter əlamətlərini, onların digər xalqların qadınlarından üstün
cəhətlərini diqqətə çarpdırır. Namus, şərəf oğuz qadınları üçün müqəddəs mənəvi
sərvətdir. O, heç vaxt namusunu, el qeyrətini heç nəyə dəyişməz.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 57
Dastanlarda qadının sosial-psixoloji adaptasiyası sanki psixoloji usullarla
göstərilib. Məsələn, «Qız anadan görməyincə, öyüd almaz» kəlamı bu adaptasiyanın
bilavasitə ana vasitəsilə həyata keçməsinə hərtərəfli nümunədir. Daha dəqiq desək,
oğuzlarda qadına münasibətin xarakteri, «ana» etalonu, «igidlik» etalonu, «namus»
etalonu ilə səciyyələnmiş və bunun fonunda inkişaf edib təkmilləşmişdir. Digər maraqlı
bir cəhəti də diqqət mərkəzinə çatdırmağı məqsədəuyğun hesab edirik. Oğuz
qadınlarında sevgi, məhəbbət yüksəklik yönümü özləri arasında deyil, məhz kişilərlə
müqayisədə gerçəkləşir. Banuçiçəyin Beyrəklə döyüşü və bundan sonra ərə getməyə
razılıq verməsi, epizodu oğuz qadınlarının igidlik etalonunu çox qabarıq şəkildə büruzə
verir ki, bu da onların cəmiyyətə pozitiv sosial-psixoloji adaptasiyasını təsdiq edir.
Azərbaycan şairlərinin əsərlərində də qadına münasibətin xarakterini, onun
psixoloji adaptasiyasının mexanizmini təsbit edən faktlarda rast gəlirik. Belə ki, dahi
Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin əsərlərində biz bu məqamları aydın görə bilərik.
Demək olar ki, Nizamiyə qədər əksər şairlər və yazıçılar qadın fitnə fəsadından yazır,
qadına etibar etməyin yarada biləcəyi fəsadlardan danışırdılar. Lakin Nizami qadına
yüksək münasibət bəsləyərək, onların Şirin, Fitnə, Leyli siyahısında qadınlığın ən gözəl
psixoloji sifətlərini toplayaraq Şərq ədəbiyyatında ilk dəfə olaraq hərtərəfli işlənmiş
müddət qadın obrazı yaratmışdır.
Qadının həmişə cəmiyyətin tam layiqli bir üzvü kimi görməyi arzulayan şair
tarixdən aldığı bu obrazı öz humanist ideyaları baxımından işləyib, qadınlıq haqqında
yüksək fikirlərini onun vasitəsilə ifadə etmişdir. «Xosrov və Şirin» əsərində şair Şirinin
gözəlliyi ilə bərabər, onun qəhrəmanlığını da təsvir edir:
Sanki bir pəridir, pəri yox, bir Ay!
Qəhrəman bir qızdır, başqa kəlağay.
Dirilik suyudur gözü-qapqara
Gecəni qərq edir Ay tək nurlara [3, s.63].
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
58 |say 1, 2012
Qadının üstünlüyünü nəzərə çarpdıran şair başqa bir yerdə onun Xosrovla kəbinsiz
evlənməsinə icazə verməməsini yüksək qiymətləndirir:
Mən gövhərəm neçin gərək əksiləm,
Çağrılmamış gedəm, məgər mən yoləm [3, s.173].
Dahi Nizami özünün «İsgəndərnamə» əsərində də qadının sosial-psixoloji adap-
tasiyasının daha yüksəkdə durması qənaətinə gəlir. Nüşabə obrazında o, Azərbaycan
qadınının üstün psixoloji keyfiyyətlərini, hətta onun hökmdarlıq edə biləcəyini, bununla
da onlara idarəetmə işlərində yüksək mövqeyə malik olmalarını hərtərəfli şəkildə təsvir
edir. Hətta Nüşabənin böyük İsgəndəri öz məntiqi çevik təfəkkürü, qərar qəbul etmək
bacarığı ilə məğlub etdiyini əyani şəkildə diqqətimizə çatdırır. Göründüyü kimi hələ şai-
rin dövründə belə qadına münasibətin müsbət cəhətləri, onun idarəetmə işlərində iştirakı
və s. onların sosial-psixoloji adaptasiyasında ciddi maneələrin olmadığını göstərir [4,
s.178].
Azərbaycan şairlərindən İmaddədin Nəsimi də digərləri kimi özünün fəlsəfi-
psixoloji görüşlərində bir sıra məsələlərlə yanaşı, qadına və anaya münasibəti çox geniş
şəkildə əks olunmuşdur.
Nəsimi qadın-kişi məsələsinə toxunarkən onlar arasında fərq qoymamış və hər
ikisinə insan deyə yanaşmış, hər ikisini eyni dərəcədə mədh etmişdir. Nəsimi öz
müasirlərindən fərqlənərək, qadına kainatın və bütün bəşərin mənşəyi kimi baxmış və
cəmiyyəti onlarsız təsvir etməmişdir.
Nəsiminin qadına münasibətində bir incəlik, həssaslıq, qadını başa düşüb, onu dərk
etməyi bacarmaq, onu layiqincə qiymətləndirmək və s. kimi psixoloji hislər ön planda
gedir.
Nəsimi qadına sadəcə insan kimi deyil, «surəti» rəhman kimi baxmış və kişilərlə
bərabər eyni dərəcəli insan kimi mədh etmişdir. Nəsimi psixoloq şair kimi qadına,
gözəlliyə olan məhəbbəti yüksək eşq kimi qiymətləndirir. Qadına, aşiqə olan məhəbbəti,
eşqi ilahiləşdirir, onu kamillik kimi təqdim edir.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 59
Nəsimi qadını təbiətlə müqayisə edərək, onu təbiət səviyyəsindən yuxarı qaldırır,
onu «kainatın dilbəri» hesab edir:
İki aləm cəmalına aşiqdir,
Məgər sən kainatın dilbərisən?
Qadının sosial-psixoloji adaptasiyası, ona münasibətin xarakteri, sosial-psixoloji
adaptasiyanı çətinləşdirən mühit, insanların qadına aşağı səviyyədə yanaşması və s. kimi
hallar qadın haqqında çox da geniş olmayan fikir və ideyaların meydana çıxmasına şərait
yaratmışdır.
Belə ki, sonrakı dövrlərdə Məhəmməd Füzuli, Şah İsmayıl Xətainin və digərlərinin
şeir və qəzəllərində qadına münasibətin xarakteri, qadın azadlığı məsələləri diqqəti cəlb
edir.
Məhəmməd Füzulinin «Leyli və Məcnun» əsərində psixoloji momentlər o qədər
çoxdur ki, istər-istəməz bu cəhətləri işıqlandırmamaq olmur.
Füzulidə eşqin ilahiləşdirilməsi və qadına münasibətdə aşiqin davranışında təzahür
edir. Ancaq bir məsələ maraqlıdır ki, Qərbdə məhəbbətin böyük anlamı əsrlər keçdikcə
təəssüf ki, tarixdə qalmışdır. Əqli və dini tərbiyəyə xidmət edən ilahi eşq ideyası getdikcə
qalmış, cırlaşmış və onun yerini fərdi məhəbbət tutmuşdur. Əslində bir oğlanın bir qıza
olan məhəbbəti nə qədər ülvi, təmiz və böyük olsa, bir o qədər yaxşıdır. Bu həm də
gələcək ailənin sağlam təməli deməkdir.
Əsərin təhlilindən aydın olur ki, Leyli dövrünün başqa qızları kimi hüquqsuz
qadına çevrilir. Onu sevmədiyi adama – İbn Salama ərə verirlər. Lakin Leyli zahirən
özünü itaətkar aparır. Daxilən isə o dövrünün tələblərinə boyun əymir. Leyli ata evində
ailəsinin adı və şərəfi xatirinə hər şeyə dözür, valideynlərinin sözündən çıxmır. Ər evində
isə Leyli mənliyini və sevgisini ləyaqətlə qoruyan, dövrün ədalətsiz qanunlarına mərd-
liklə sinə gərən vəfalı və sədaqətli bir qıza çevrilir.
Füzuliyə görə qadının özünü gerçəkləşdirməsinə təsir edən cəmiyyət və qadının
özüdür. Qadının cəmiyyətin naqislikləri ilə barışması, çıxış yolunun olmaması şərq
qadınında olan əsrlərdən gələn neqativ münasibətin təzahürüdür. Kişi və qadının fərqli
cəhətləri, daha doğrusu, onların bir-birindən fərqləndirilməsi nəinki keçmişdə qalmış,
bəzən indinin özündə də çox ciddi şəkildə özünü büruzə verir.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
60 |say 1, 2012
Füzulinin psixoloji görüşlərində qadının sosial-psixoloji adaptasiyasına malik olan
amilləri təfsilatı ilə öz əksini tapmışdır. Cəmiyyətdə mövcud olan adət və ənənələr, stere-
otip və yönümlər qadının cəmiyyətdəki mövqeyinə, azadlığına vurduğu öldürücü zərbə
hərtərəfli şəkildə təhlil olunmuşdu.
ƏDƏBİYYAT
1. Ə.S.Bayramov «Kitabi Dədə Qorqud» dastanlarında etnik-psixoloji xüsusiyyətlərin inikası.//
Bakı/: 2000.
2. «Kitabi Dədə Qorqud»// Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. Bakı: 1962. 3. Nizami Gəncəvi. Xosrov və Şirin. //Bakı: 1982.
4. Nizami Gəncəvi. «İsgəndərnamə»// Bakı.
5. Məmmədov M., Cavadov F. «Qadın zəkası». //Bakı: 1975. 6. Ə.S.Bayramov «Kitabi Dədə Qorqud» dastanlarında etnik-psixoloji xüsusiyyətlərin inikası.
//Bakı: 2000.
УДК 82:316.3
К.Джафарова. Отражение социальной адаптации женщины в художественном
наследии Азербайджана В тезисе анализируются социально-психологические факторы, влияющие на адаптацию
женщины в обществе. Женщина заняла свое особое место в художественной
литературе, и это сыграло важнейшую роль в ее социальной адаптации. Kлючевые слова: адаптация женщины в обществе, социально-психологические факторы,
литературное наследие
K.Jafarova. Inika of social adaptation of a woman in the artistic heritage of Azerbaijan The article analyzes social and psychological factors that influence on the adaptation of women
in society. Woman occupied a occupied a special plase in theliterary heritage and this factor played an important role in her social adaptation.
Key words: social and psychological factors, woman adaptation, literary heritage, systematiza-
tion
Təqdim olunub 05.01.11
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 61
УДК 82-31
М. МАМЕДЛИ
АВТОР И ГЕРОЙ В ИСТОРИЧЕСКОМ РОМАНЕ
БОСНИЙСКОГО ПИСАТЕЛЯ
Мубариз Мамедли – доктор философии по филологическим наукам, доцент кафедры
«Английская филология» Западного Университета
В статье анализируется роман известного боснийского автора М.Селимовича. Роман под названием «Признания», потребовавший от автора нескольких лет мучительного
труда, был опубликован в начале поднятия «железного занавеса» между Западом и
странами социалистического лагеря и сразу же вызвал «кривотолки, шум и брань в западной прессе, оказавшись во многих странах «персоной нон грата». В этой статье
автор называет абсолютно абсурдными почти все обвинения, предъявленные
достойному наследнику тюркских писателей. Ключевые слова: исторические новеллы, известный боснийский писатель
М.Селимович, жанр, историзм и модернизм
«Каждый мусульманин в Европе рождается с обвинениями в будущем
терроре» [1] – под этим чеканным афоризмом Ясмин Гаты охотно подписался
бы и Мехмед Селимович, по мнению которого любой «нормальный человек
осознает Восток и ислам как вечную, непреложную часть самой истории, как
компонент самой ткани бытия, и настолько естественный, настолько
необходимый, что, убери его, вся эта ткань расползется» [2].
Едва ли нужно разъяснять, кто такой Мехмед Селимович и каково его
место в истории литературы ХХ века: достойный наследник тюркских
писателей, всю сознательную жизнь проживший в когда-то существовавшей
Югославии (ныне Босния), традиционалист, переросший рамки школ и
«измов», затрагивавший в своих книгах самые кровоточащие проблемы
человеческого бытия, короче говоря – живой классик.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
62 |say 1, 2012
Детство и юность Селимович провел в Югославии среди боснийцев и
сербов. Именно там, в 1831 году вспыхнуло восстание боснийцев под
предводительством местного служителя мечети Абдуллы Ахмета,
всколыхнувшее всех боснийцев-мусульман, да и не только их, против
правления Габсбургов. Это было то время, когда усилилась национально-
освободительная и антифеодальная борьба во всем крае. Но, если сербы с
помощью русских в 1833 году сначала получили внутреннюю автономию, а
потом, после русско-турецкой войны 1877-1878-x годов – полную
независимость, подтвержденную решениями Берлинского конгресса 1878 года,
то боснийцев с их стремлением к независимости ожидала другая участь:
неподдержанные никем, боснийцы терпят фиаско в ходе восстания, после чего
зачинщики, кто раньше, кто позже, были схвачены и казнены. Отчаянный
порыв к свободе увенчался сотнями трупов: мстя за убитых, власть Габсбургов
перебила множество ни в чем не повинных мусульман. Одним из последних
был повешен Абдулла Ахмет.
Кровавые события далекого прошлого легли в основу романа
М.Селимовича «Признания» (1985), замысел которого возник у писателя уже в
конце сороковых годов, когда он только вступал на литературное поприще. Как
неоднократно признавался сам Мехмед Селимович (например, устами
автобиографического героя-повествователя из «Крепости»), с детских лет его
воображение опалял образ «бунтаря-мусульманина»: «… Он возник из истории
ослепляющим, поистине катастрофическим взрывом, совершил свой
эпохальный подвиг и исчез столь же таинственно, как и появился, не оставив
ничего о себе, о своей личности, ни единого изображения – ничего, кроме
имени» [3].
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 63
Роман, потребовавший от автора нескольких лет мучительного труда, был
опубликован в начале поднятия «железного занавеса» между Западом и
странами социалистического лагеря и сразу же вызвал «кривотолки, шум и
брань в западной прессе, оказавшись во многих странах «персоной нон грата».
В то время как остальные произведения Мехмеда Селимовича – пусть и со
скрипом, пусть и в кастрированном виде, как это случилось с повестью
«Дервиш и смерть» (1966), – дошли до читателя еще на взлете
социалистической эры, роман «Признания» немного задержался в пути: его
электронный вариант появился лишь в начале 2000-х.
О причинах подобной задержки можно только гадать. Вероятно,
литературным чиновникам всех мастей не пришлись по душе «раздумья по
поводу истории» и безжалостные выводы Селимовича относительно
вооруженного восстания как средства достижения благой цели. Да и
возглавивший заранее обреченное восстание Абдулла Ахмет, религиозный
проповедник, который, «выражая собственные мысли исключительно языком
пророков» [4] (перевод мой – М.М.), в интерпретации Селимовича никак не
похож на твердокаменного революционера с холодной головой и горячим
сердцем. Им движут не национализм или классовая ненависть, отчаянная нужда
(как никак у него самого были сносные бытовые условия), а религиозные
чувства и уязвленное честолюбие. К тому же герой Селимовича, сеявший в
души своих сподвижников «семена тюрко-мусульманской воинственности»,
показан совершенно «никудышным руководителем» – он органически не
способен убивать. Сцены насилия (воссозданные автором с жутким
правдоподобием) вызывают у него приступы тошноты. Вдохновлявшая его на
бунт вера в сопричастность божественному замыслу сменяется тягостным
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
64 |say 1, 2012
осознанием собственной вины и чувством «удаленности от Всевышнего,
разобщенности с Ним».
Короче говоря, вместо традиционного бунтаря, вместо идеального борца
за светлое боснийское будущее у Селимовича получился сложный образ. В
характере героя переплелись жестокость и душевное благородство, живой ум и
слепой догматизм, обостренное чувство собственного достоинства и
мучительное ощущение своей «неполноценности» среди власти имущих, сила
духа и фатальная нерешительность. Образ настолько не соответствовал
пропагандистским клише, что писателю этого долго не могли простить.
Недаром же некоторые критики пеняли на «художественно не слишком
убедительный «гамлетизм» центрального персонажа, под конец словно бы
раздавленного яростью беспощадного бунта, который он сам же и
проповедовал, и утверждали, что в целом роман не стал творческой удачей
Селимовича, будто автор исказил в нем «образ народного героя» [5].
С еще более резкой и безапелляционной критикой романа боснийского
автора выступили российские литературоведы, считавшие национализмом все,
что противоречило идее единой Югославии. Его обвиняли в игнорировании
исторических фактов, относящихся к жизни народов Югославии, невнимании к
«достижениям социалистического образа жизни», искажении истории и фактов,
«историческом вакууме», в котором якобы действует герой исторического
романа и т.д. [6].
Почти все обвинения, предъявленные писателю, абсолютно абсурдны.
Роман больше говорит о психологии автора, чем «о сердце, душе и сознании
боснийского бунтаря». Действительно, несмотря на то, что проникновение в
сознание представителя национального и религиозного меньшинства и попытка
взглянуть на мир его глазами и сделали «Признания» уникальным явлением в
истории боснийской литературы, образ мятежного проповедника был интересен
Селимовичу постольку, поскольку позволял «пройти сквозь время и
пространство, чтобы до некоторой степени раскрыть самого себя» [2] и
осмыслить общезначимые свойства человеческого «я». А благодаря этому образ
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 65
главного героя, да и произведение в целом, способны вызвать живой отклик и
трепет узнавания у всех читателей (независимо от того, озабочены ли они
расовыми или религиозными конфликтами на планете).
Поверх сюжетно-событийной канвы исторического романа Селимовичу
удалось создать величественное произведение о несчастной, заблудшей
человеческой душе, восставшей против «беспросветной реальности несвободы»
и потерпевшей жестокое нравственное поражение, ибо нельзя отстоять
собственную человечность за счет ее отрицания в других. Среди реалистически
выписанных реалий из жизни боснийского народа разыгрывается
метафизическая трагедия, главными движущими силами которой становятся не
расовые и социальные антагонизмы, а нравственные и философские антиномии,
обрекающие любого мыслящего человека на мучительный выбор между
многими жизненными правдами и поиск конечных, абсолютных истин.
ЛИТЕРАТУРА:
1. Ясмин Гата. Ночь каллиграфов// Пер. с фр.–М.: Фрее Фли, 2005, ъ.11.
2. Селимович М.М. Крепость// Пер. с сербо-хорватского-СПБ: Лимбус Пресс, 2005, с.3, 5.
3. Там же, с.4.
4. Mehmet Selimovich. Recognitions.// – Boston: Beacon Press, 1985, p.22 5. D.A.Stauffer. Myth and reality.// – West Univ.: Press of Mississippi, 1995, p.106.
6. Аптекер Г. Литературная мозаика// Завтра, 2005, 27 ноября.
UOT 82-31
M.Məmmədli. Bosniyalı yazıçının tarixi romanında müəllif və qəhrəman
Müəllifin «Etiraflar» («Признания») əsəri bir neçə illik ağır zəhmətin nəticəsidir. Bu əsər qərblə keçmiş sosialist ölkələri arasında “dəmir pərdə”nin qalxdığı ilk illərdə işıq üzü
görmüş və çap olunan andan qərb mətbuatında böyük etiraza səbəb olmuşdu. Bir çox
ölkələrdə “persona non qrata”ya çevrilmişdi. Məqalədə müəllif türk yazıçılarının layiqli davamçısının ünvanına deyilən bütün iradları tam əsassız adlandırır.
Açar sözlər: tarixi romanlar, bosniyalı yazıçı M.Selimoviç, janr, tarixi yaddaş, müasirlik
М.Mamedli. The author and the hero in the historical novel of the bosnian writer
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
66 |say 1, 2012
The article is devoted to the famous bosnian writer M.Selimovich’s novel «Declarations». The author investigates specific features of the genre of historical novel in the article. Con-
ceptual problems such as historism and modernism are also illuminated in the article. The
author has paid a special attention to the usage of the documentary materials in the novel of the writer.
Key words: historical novels, the famous bosnian writer M.Selimovich, genre, historism and
modernism
Поступило 04. 10.11
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 67
Sənətşünaslıq
УДК 75
А.Ф.ДАВУДОВ
ЖАНР РЕТРО В СОВРЕМЕННОЙ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ
ПОРТРЕТНОЙ ЖИВОПИСИ
Али Фахраддин оглу Давудов – диссертант, Государственная Академия Художеств
Азербайджана
В современной азербайджанской портретной живописи типологически характерным
стал тип реконструктивного портрета. Надо отметить, что в других национальных
школах такой вид творчества – научно-художественная реконструкция – встречается гораздо реже. И если поначалу (в 1940-50-е годы) создание подобных
портретов решало не только творческие, но и сугубо научные и просветительские
задачи (восстановление облика корифеев азербайджанской культуры), то уже в 1960-е годы акцент все больше смещается в сторону анализа личностных качеств
Ключевые слова: ретро-портреты, деятели культуры, военачальники, история
народа, идеология, национальная художественная культура, колорит
Типологически характерным для азербайджанской школы стал тип
реконструктивного портрета. Надо отметить, что в других национальных
школах такой вид творчества – научно-художественная реконструкция –
встречается гораздо реже. И если поначалу (в 40-50-е годы прошлого века)
создание подобных портретов решало не только творческие, но и сугубо
научные и просветительские задачи (восстановление облика корифеев
азербайджанской культуры), то уже в 1960-е годы акцент все больше смещается
в сторону анализа личностных качеств, позиции – человеческой и гражданской,
которую занимал тот или иной мастер. Для художников их конкретный облик,
реальные черты, даже их реальный вклад в той или иной области, фактически
теряет значение. Известные имена – гордость азербайджанской культуры и
азербайджанского народа – это символы славного исторического
национального прошлого, свидетельство богатых национальных традиций,
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
68 |say 1, 2012
глубоких исторических корней.
Еще много можно привести примеров в азербайджанской современной
живописи, когда портреты пронизаны активным духовным началом. Все чаще
человек и окружающая среда показываются слитыми в едином внутреннем
взаимодействии. В работах этого рода как бы присутствует общая духовная
субстанция, которая проявляется, материализуется в органичной слитности
художественной ткани целого и деталей. В некоторых полотнах среда (которую
уже трудно назвать фоном) почти равнозначна, равновелика образу самой
модели.
Этапной для него – Азерелли. (в известном смысле – для
азербайджанского искусства в целом) является портрет Деде Горгуда,
представленный в свое время художником на конкурс по созданию (вернее –
воссозданию) образа этого легендарного автора азербайджанского эпоса.
Деде Горгуд, восседающий на вершине скалы, располагается точно в
центре квадратного холста. Удивительно красивым выбран типаж:
импозантный, полный достоинства, тщательно выписанный, этот образ не
оставляет сомнений в своей достоверности. Характерно, что старец не сидит, а
восседает на камнях, как бы продолжая собой и завершая вершину скалы.
Художник тщательно изучал над историческими материалами, прежде чем
писать этот портрет. В результате, весь облик Деде Горгуда – одеяние, борода и
волосы, повязка на голове, музыкальный инструмент – все выписано настолько
убедительно, что кажется: перед нами подлинный персонаж, а не
умозрительная реконструкция художника. Обращает на себя внимание
интенсивная цветовая гамма, а также величественный «исторический» пейзаж,
простирающийся за спиной великого старца.
Нет слов: портрет Деде Горгуда несет в себе большую меру условности.
Однако, в своем жанре это безусловно – одна из блестящих творческих удач
художника, которая займет достойное место в истории азербайджанской
живописи, наряду с классическими портретами Низами, Физули, Вагифа.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 69
Несмотря на свою очевидную историческую актуальность, жанр портрета-
реконструкции занимает существенное место и в творчестве художников
авангардистского направления, чья манера принципиально расходится с
реалистическим методом отражения действительности. Здесь следует назвать
портрет Шаха Исмаила Т.Агабабаева, портреты Натаван работы К.Ахмедова,
Мехсети – Э.Курбанова, многочисленные вариации образа Хейран-ханум у
Г.Юнусова.
В таком же экспериментаторском духе Фарманом Гуламовым выполнен
портрет «Мехсети» – азербайджанской поэтессы второй половины XIX века.
Художник изобразил музицирующей на арфе в «райском саду», полном
благоухания цветов и пения птиц. Помимо формальных поисков в области
цвета и абстрагирования форм, художник активно внедряет в картину элементы
коллажа, которые совершенно органично вписались в живописную фактуру
холста.
В творчестве художника Г.Юнусова есть много так называемых
«исторических», ретроспективных портретов – реконструкций образов
известных политических деятелей («Джахан шах» (1996) и «Мумтаз Махал»
(1996), ученых («Портрет Туси» (1992) и «Жена Насреддина Туси» (1992),
художников («Памяти художника Ашрафа Мурад оглы» (1987), «Семья
Бакиханова» (1988), поэтов.
Особо хочется отметить ряд портретов, связанных с образом Хейран-
ханум – азербайджанской поэтессы конца XIX века. «Хейран-ханум» (1989),
«Хейран-ханум с ангелом» (1996), «Хейранханум» (1993) – во всех этих
холстах предстает трогательный женский образ – хрупкий, нежный,
проницательный, беззащитный. Как пишет Д.Вагабова, «подлинной
жемчужиной смотрится фигура Хейран-ханум – поэтессы XIX века,
окруженной некой живописной «взвесью». Есть что-то трогательное в этом
несколько инфантильном облике сидящей на коленях женщины-девочки с
глазами, излучающими свет и нежность». [1]
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
70 |say 1, 2012
Одним из сильнейших современных азербайджанских художников,
который во многом определил сегодняшнее «лицо» национальной школы
живописи, является Кямал Ахмедов, умерший в 1994 году.
«Натаван» – образ известной азербайджанской поэтессы второй половины
XIX века, известной, помимо своего поэтического дара, глубочайшей
образованностью, а также виртуозным мастерством вышивания бисером, менее
всего может быть отнесена к жанру портрета. И не только благодаря условной
плоскостно-линеарной манере и контрастно-декоративному сочетанию белого,
черного и красного цветов.
Лампа («лампада»), перо, лист белой бумаги – неизменные «орудия»
поэтического ремесла. Нередко они сами бывают вплетены в образную ткань,
становясь атрибутами поэзии. Многозначна и фигура поэтессы – как будто
«зависшей» в полете, с откинутой, подобно крылу, накидкой за спиной.
Ассоциации с «творческим взлетом» здесь очевидны. Как и очевидна связь с
образом музы – верной спутницы Художника в минуты вдохновения. Наконец,
тема Востока: она также звучит здесь, ибо образ Натаван, как он представлен
здесь художником, легко может быть описан традиционными эпитетами из
восточной любовной лирики.
Тема творчества является центральной и в портрете Омара Хайяма –
великого персидского поэта. Несомненно, условная манера, в которой
выполнен этот портрет, не позволяет нам причислять его к группе
исторических «реконструкций» – речь здесь, скорее, идет о восточном поэте
как таковом и характерных атрибутах, с наибольшей степенью вероятности
окружавших его и неизменно присутствовавших в его поэзии: кувшин с вином,
чаша, гранатовое дерево и плоды граната, наконец, балабан как «знаковый» для
культуры Ближнего и Среднего Востока музыкальный инструмент.
Заслуживает пристального внимания большая картина К.Ахмедова
«Мирза Шафи Вазех, Мирза Алекпер Сабир в гостях у Пиросмани» (1987),
которая фактически представляет собой групповой портрет трех больших
художников – сынов азербайджанского и грузинского народов. Почти
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 71
квадратный холст плотно заполнен фигурами – людей и любимых персонажей
грузинского мастера кисти. Композиция скомпонована по кругу, вдоль
которого последовательно расположены фигуры сидящего Сабира, затем –
Мирза Шафи Вазеха, держащего в руках листок, надо полагать, со своими
стихами, затем следует проем, в котором – палитра на стене и окно с
полумесяцем, далее – образ жирафа – хорошо известный персонаж в картинах
Пиросмани, и фигура самого Пиросмани. Завершает композиционную цепь
собака, лежащая у подножия картины, и стол, заставленный банками с кистями
и красками.
Надо сказать, что при всей цельности композиции и взаимосвязанности ее
частей, когда каждая последующая часть логически вытекает из предыдущей,
здесь возможно фрагментирование картины, то есть вычленение отдельных
«узлов», так что каждый «эпизод» может стать совершенно самостоятельным
холстом. Это и портреты Мирза Шафи, Сабира и Пиросмани, взятые по
отдельности, и «интерьерная» композиция с палитрой и оконным проемом,
наконец, это натюрморт из банок с красками и кистями. Удивительно, как и в
цвете, и в рисунке художник выдержал здесь стиль самого Пиросмани –
гениального самоучки-примитивиста, и при этом дал совершенно точные, легко
читаемые и узнаваемые портретные характеристики.
Учитывая приведенный выше анализ, можно утверждать, что картина
К.Ахмедова «Мирза Шафи Вазех, Мирза Алекпер Сабир в гостях у Пиросмани»
безусловно принадлежит к числу наиболее ярких примеров группового
портрета в современной азербайджанской живописи
Художник Эльчин Асланов по своему значению для избранной темы
является для нашего исследования важным, как человек, для которого
увлечение историческим наследием носит не эпизодический характер, а
является делом всей жизни. Рассматривая его живописные работы, мы
обращаемся к его заказным полотнам для музея литературы им Низами. Его
интерес к национальному культурному и духовному наследию возник еще в
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
72 |say 1, 2012
годы учебы в Ленинградском институте живописи, ваяния и зодчества им.
И.Е.Репина.
Творчество Эльчина Асланова, прежде всего, привлекает внимание его
обращением к исторической теме: прекрасный знаток древней и средневековой
истории Азербайджана, его быта, нравов, одеяний, искусства и философии,
художник очень тонко и деликатно использует весь этот арсенал
изобразительных средств, не перенасыщает свои полотна дополнительными
фигурами и предметами, избегает напыщенности и помпезности, свойственных
историческим полотнам 60-х – 70-х гг., оставляя в произведении все только
самое необходимое, важное для художественного образа.
Большинство полотен Эльчина Асланова посвящено поэтам, философам,
музыкантам древности, героям народного эпоса, старинным играм и
спортивным состязаниям. Его глубокое знание истории позволяет ему умело и
осторожно использовать атрибуты, а это, в свою очередь, позволяет ему
избегнуть иллюстративности, бутафорской театральности, ложной патетики
жестов и взглядов. О подлинном историзме его произведений говорит, также и
тот факт, что художник сознательно избегает каких-либо конкретных эпизодов
политической и военной истории: битв, сражений, многофигурных помпезных
дворцовых сцен. Историю народа Эльчин Асланов понимает как историю его
духовной жизни, его культуры. И, в этом смысле, его полотна несут больший
историзм, нежели многочисленные исторические картины тех же лет, повествуя
о живой, выстраданной истории. Они отражают не хрестоматийные взгляды на
нашу историю, а его глубоко личностное понимание духовной жизни народа.
Среди лучших его работ украшающих Музей литературы, можно назвать
триптих “Варсаг. Озан. Ашуг” и полотно “Первая встреча Ибн Сины с
Бахманъяром”, “Мехсети Гянджеви и Амир Ахмед за игрой в шахматы”,
“Хагани в Абхазии”, “Низами Гянджеви среди поэтических звезд Востока”, а
также портреты выдающихся художников-миниатюристов Султана Мухаммеда
и Кемаледдина Бехзада.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 73
Замечательны также и картины-портреты с героями эпоса “Деде Горгуд”.
В портрете выдающегося тебризского художника-миниатюриста, главы
шахских художественных мастерских при шахе Исмаиле Хатаи и его сыне
Тахмасибе I, устада Султана Мухаммеда, мы видим весь арсенал
художественных приемов Э.Асланова. Создавая произведения, полностью
отвечающие нормам европейской живописи маслом, проявляя полное
мастерство во владении композицией, рисунком и колоритом, Эльчин Асланов,
в то же время, создает произведение, несущее в себе лучшие традиции Востока.
И это выражается не в сюжете, не в его позе и жестах, также, тонко ухваченных
художником, не эти детали, как и не портрет-миниатюра в его руках, и не
атрибуты художника, как кисти, чашечки с красками, не типичный фон с
проглядывающим через решетку цветущим садом делают этот портрет ярким
образцом развития классических традиций. Высокая художественная культура
Э.Асланова и его талант позволяют создать произведение, где все эти элементы,
самое главное, сам дух, восприятие мира дает новую жизнь традициям уже на
современном языке и с учетом нескольких веков трансформации сознания
азербайджанского художника.
“… Сама активность и демонстративность обращения с художественным
наследием, стремление делает это наследие предметом и орудием своего
собственного творческого мышления… не имеют ничего общего с привычными
представлениями о традициях. Следует, может быть, говорить «о самопознании
истории искусства через искусство же”. Это определение И.Н.Карасика [2] как
нельзя более созвучно характеру творчества Эльчина Асланова, его поискам и
находкам.
Одной из удачных работ художника является уже упомянутый нами
триптих “Варсаг. Озан. Ашуг”. Общим для всех трех частей его является
вытянутость по вертикали, своеобразное арочное обрамление героя
произведения, как, например, резной портал в боковых частях и полукруг в
центральной части триптиха. Варсаг в левой части и ашыг в правой –
наклонами головы и движениями тел направлены к центральной фигуре озана,
сидящего на фоне скалистого холма. Строгую продуманность и
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
74 |say 1, 2012
уравновешенность частей оживляют отдельные детали, как цветущая вишня на
фоне кипариса, рядом с варсагом, или же присевший на изогнутый ствол
цветущего дерева ашыг, также вписанный в арку свода конь озана, силуэтом
выделяющийся на светлом фоне.
Известные имена – гордость азербайджанской культуры и азербайджан-
ского народа – это символы славного исторического национального прошлого,
свидетельство богатых национальных традиций, глубоких исторических
корней.
ЛИТЕРАТУРА
1. Д.Вагабова. Другое искусство. Баку: 1993, с.59.
2. Карасик И.Н. – К проблеме историзма художественного сознания 1970-х гг. – Советское искусствоведение’ 81. – М.: 1982, вып. 2, стр. 22-29.
UOT 75
Ə.F.Davudov. Müasir Azərbaycan boyakarlığında retro portret janrı Tarixi şəxsiyyətlərimizin portretlərini yaratmaq, mədəniyyətimizin dahi nümayəndələrini,
sərkərdələrini və başqa parlaq simalarını tariximizdə yaşatmaq deməkdir. Müasir Azərbaycan boyakarlığında rekonstruktiv portret janrı tipoloji xarakter daşıyır. Bu janra
digər ölkələrin rəssamlığında nisbətən az rast gəlinir. Ötən əsrin əvvəllərində portret
rekonstruksiyası yaradıcılıq işi olmaqla bərabər həm də, elmi-maarifləndirici funksiya daşıyırdı. Ancaq 60-cı illərdən sonra portret sahibinin şəxsi keyfiyyətlərini əks etdirməyə
daha çox üstünlük verilməyə başladı. Azərbaycan rəngkarlığının geniş axtarışları retro
portret janrının aktuallığını təsdiqləyir.
Açar sözlər: retro portretlər, mədəniyyətimizin dahi nümayəndələri, ideologiya, milli mədəniyyət, rəng.
A.F.Davudov. The retro portrait in modern Azerbaycan painting
The retro portrait creates images of outstanding workers of culture, military men and others
personalities known to the history of people. The fact that art distinguished definite personal-ities was caused by the concrete political and social sircumstancies. At present the portrait
genre is also actual.
Key words: The retro portrait, workers of culture, military men, the history of people, the
ideology, national culture, color.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 75
Поступило 25. 11.10
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
76 |say 1, 2012
УДК 75
С. КАСИМОВ
ЛИРИЧЕСКИЙ ЖАНР В ТВОРЧЕСТВЕ АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ
ХУДОЖНИКОВ
Сабир Касимов – преподаватель Государственной Академии Художеств Азербайджана
Богатые традиции живописи современной Азербайджанской книжной графики дает
богатый материал для изучения восприятия общей лирики и лирического восприятия мира. В статье рассматриваются примеры иллюстрации классической
Азербайджанской поэзии и востока.
Ключевые слова: искусство, традиция, лирическая живопись, композиция, палитра,
холст, декоративность, мир Низами Гянджеви
Богатейшее наследие современной азербайджанской живописи книжной
графики представляет неограниченный материал для исследователя проблемы
лирики и лирического восприятия мира. В нашем поле зрения в настоящей
статье оказываются те образцы, которые, связаны с иллюстрированием
азербайджанской и в более широком смысле восточной классической поэзии.
Причем, поскольку и в этой сфере достаточно широк спектр различных стилей
и манер, то мы избираем лишь те образцы, в которых так или иначе художник
опирается на традиции классической и современной азербайджанской
живописи, художественного оформления и иллюстрирования.
Одним из первых в этой области был Г.Халыков. Будучи сыном своего
народа, истинно национальным художником, прекрасно влаея выразительными
средствами западно-европейского искусства, он не оторвался от богатейших
художественных корней азербайджанского искусства и непрестанно обращался
к классике не только как к сюжету для иллюстрирования или как к источнику
тем, но и к самим художественным традициям азербайджанского искусства, и, в
частности, к лирической тематике.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 77
Прекрасным мастером лирических сцен выступает Г.Халыков в
миниатюрах-иллюстрациях к юбилейному изданию “Хамсе” Низами 1947 г.
(сами иллюстрации создавались в начале 1940-х гг.) Г.Халыков блестяще
решает задачу иллюстрирования “Хосров и Ширин” в технике как
монохромной, так и цветной акварели. Поэтическую историю отношений
Хосрова, Ширин и Фархада дает он в серии иллюстраций, охватывающих
основные эпизоды поэмы. Композиция “Шапур показывает Ширин портрет
Хосрова” хотя и выполнена в европейской технике акварельной живописи,
пленяет своим лирическим звучанием, своими перламутровыми, жемчужно-
серыми, нежно-сиреневыми цветами, напоминая палитру тебризских
живописцев. В сцене “Хосров и купающаяся Ширин” яркость знойного дня и
восторг героя сцены переданы в звучном колорите с яркими синими и
розовыми одеждами Хосрова, его рыжим конем и вороным Шабдизом.
Любимым жеребцом Ширин, зеленью пейзажа и голубизной ручья. Из цветных
иллюстраций, также, выделяется “Ширин посещает Фархада в горах”,
исполненная в нежной пастельной гамме цветов. Прекрасным мастером
психологических и драматических сюжетов выступает Г.Халыков в таких
монохромных иллюстрациях поэмы, как “Ширин на охоте”, “Фархад рубит гору
Бисутун”, “Фархаду приносят ложное известие о смерти Ширин” и др.
Другим значительным художником тех же лет был Эмир Гаджиев,
который так же глубоко понимал и любил искусство миниатюры и силою
своего таланта сумел поднять его на новые высоты и донести до своего
современника. С конца 1920-х годов он активно работает в книжной графике, а
с 30-х годов – главным художником “Азернешра”. Помимо современных
произведений, он с любовью иллюстрирует и классику, в том числе, Физули,
Низами, Видади и др.
Созданная им своеобразная ярусная композиционная сцена с двумя-тремя
узкими ярусами, иногда цельными, иногда же разбитыми на несколько
самостоятельных секций, а также, главная сцена, размещенная то в центре, то
сбоку (в боковой части) композиции – это традиция, к которой в дальнейшем
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
78 |say 1, 2012
часто обращались и Кязым Кязым-заде, и М.Абдуллаев, Марал Рахман-заде и
многие другие ведущие графики при иллюстрировании восточной классики,
обязана своим возникновением именно Эмиру Гаджиеву, тонкому знатоку и
талантливому мастеру миниатюры.
Это качество свойственно и его иллюстрациям к лирике Физули,
выставленным в экспозиции Музея литературы им. Низами. В этих ярусных
композициях рассеянный, почти монохромный тонированный фон оттеняет
изящный и тонкий линейный рисунок. В одном из них, на розовато-охристом
фоне размещены и сцена в пустыне, и путники, совершающие паломничество в
святые места, и горизонтальный ярус с шествием всадников.
Более звучными в колорите являются экспонирующиеся в том же музее
иллюстрации к лирике Видади. В них присутствует все та же тщательность и
ювелирная изысканность рисунка, тонкий колорит и совершенство
композиционного замысла. В одной из иллюстраций молодой ашик поет перед
народом, а вверху над ним витает образ его возлюбленной. Дерево, на фоне
которого сидит ашик, розовое и цветущее, навеяно, как и многое другое,
образцами природы из произведений классики. Колорит рисунков выдержан в
перламутровых, жемчужных тонах.
В другом рисунке изображен старый поэт, созерцающий луну. Его тяжкие
думы отражает темный колорит произведения с иссиня-черным небом, темной
гаммой цветов и сдержанными темно-фисташковыми цветами его одежд.
Стремление к решению произведения в стиле лирических миниатюр не
оставляет художника даже при создании станковых рисунков на отвлеченные
сюжеты. Так, в его рисунке “Девушка с сазом” тех же лет удивительно
поэтичен образ героини, мечтающей о возлюбленном, ашике, образ которого
витает в ее мыслях. Одинокая фигура девушки, облокотившейся на саз, дерево
позади и цветущий куст у ее ног, зеленый луг вокруг нее, а главное – образ ее
возлюбленного, витающий высоко в горах позади, сам воздух, который написан
тонкими, нервными линиями и словно пульсирует, все это наполняет
произведение возвышенными чувствами, придает ему эмоциональный заряд.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 79
Даже в станковом листе “Сборщицы чая” теме женщины-труженицы
придается совершенно иное, лирическое звучание. Необычайно тщательная,
ювелирно выписанная природа с чайными плантациями, где любовно, как в
миниатюрной живописи, выписан каждый листочек, каждая травинка, и где по
безмятежному небу плывут декоративные облачка, словно в сказке или
восточной легенде плавно и красиво согнулись нежные девы, больше
напоминающие героинь средневековых миниатюр. Центральная фигура
девушки с корзиной чая на плече, во всю высоту композиции, изыскано
удлиненная, словно парящая над землей, с кокетливым взглядом огромных глаз
не имеет ничего общего с привычными для того времени комсомольскими
ударницами и, как и все остальное в произведении, ассоциируется с
национальной живописной традицией.
Первым в послевоенный период является опыт таких корифеев нашего
изобразительного искусства, как М.Абдуллаев, М.Рахман-заде, О. и Т.Садых-
заде, Э.Шахтахтинская. разумеется, основы этой традиции были заложены в
творчестве их старших современников Г.Халыкова, Э.Гаджиева, К.Кязым-заде.
Самое главное, что объединяет всех вышеуказанных художников, является
наиболее характерной их чертой, это – их четкая принадлежность жанру
книжной графики, конкретная предназначенность иллюстрации к тексту. И
другое, неразрывно связанное с предыдущим качество – это само собой
разумеющийся выбор объекта иллюстрирования: классической восточной
поэзии. Два этих признака и явились неизменными атрибутами,
сопровождающими развитие книжной графики в 1950-60-е годы.
Важнейшую для азербайджанского искусства задачу сохранения и
развития национальных традиций, и, в частности, книжной миниатюры,
успешно решала целая плеяда талантливых графиков и в первую очередь такие,
как Эмир Гаджиев и Г.Халыков. В одном ряду с ними стоит один из наиболее
значительных художников тех лет К.Кязым-заде, который на протяжении
многих лет создавал иллюстрации к восточной классике. Его плодовитость,
высокий профессионализм, а также, долголетие в искусстве позволяют
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
80 |say 1, 2012
проследить на примере его творческой биографии различные тенденции в
искусстве той эпохи, отразившейся в его произведениях.
В его долгой творческой биографии 1950-е годы ознаменовались
созданием иллюстраци к “Лейли и Меджнун” Низами (1954 г.), а также,
“Хосров и Ширин” Низами (1958 г.) В иллюстрациях к “Лейли и Меджнун”
художник пользуется техникой карандашного рисунка, и его виртуозное
владение ею позволяет создать художественно законченные иллюстрации,
такие, как “Лейли и Меджнун в школе” или “Лейли читает письмо
возлюбленного”. Богатство градаций тонов, сложные и скрупулезно
выписанные детали интерьера и одежды, выразительность образов дают о
героях не менее полное представление, чем произведение живописи.
В иной карандашной технике быстрого рисунка экспромтом выполнен
эскиз иллюстраций к лирической сцене объяснения в любви. Здесь,
выразительный и смелый штрих делают его запоминающимся.
Эта традиция была ярко выражена в вышеупомянутых иллюстрациях
К.Кязмзаде к двум поэмам “Пятерицы” Низами.
В “Лейли и Меджнуне” же виртуозное владение карандашом позволяет
создать в рисунках своеобразную дымку, обволакивающую персонажей и
придающую им романтический характер.
В 1950-е годы он обращается, также, и к станковой графике и создает
четыре больших листа с иллюстрациями эпизодов “Хосров и Ширин” Низами
(1958 г.). В листе “Фархад во дворце Хосрова” художник рисует дворцовую
сцену с Хосровом на троне в ярких одеяниях алого цвета, седобородым визирем
в синем и склонившемся перед шахом Фархадом. Мастерски обыгрываются
картуши с декоративным арабским шрифтом бейтов поэмы, иллюстрируемых
рисунком.
В листе “Шапур показывает Ширин портрет Хосрова” цвета приобретают
условность колорита миниатюр: ярко-синее небо оттеняет оранжевую гору с
сиреневым отблеском на вершине и по склону, зелень, луга, яркие одеяния
Ширин и ее служанок делают рисунок впечатляющим, а часть полотна с
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 81
портретом Хосрова, упавшая на картуш с текстом поэмы напоминает о приемах
миниатюрной живописи.
В листе “Фархад во дворце Ширин” эффектно распределяются основные
изобразительные элементы: Ширин на возвышении, указывающая на
высящуюся вдали гору, и влюбленный в принцессу Фархад, готовый выполнить
любое ее поручение. Изящный силуэт павлина у ног Ширин завершается ярким
хвостом, заслоняющим картуши с тестом, что, также, отсылает нас к
традиционным условностям миниатюры.
В 1960-е годы К.Кязым-заде столь же плодотворно работает в области
книжной графики и создает прекрасно иллюстрации к эпосу “Китаби Деде
Горгуд”, к поэзии Хафиза Ширази, к избранным произведениям шаха Исмаила
Хатаи, Мирза Шафи Вазеха, как и многое другое.
Рисунок К.Кязым-заде на развороте обложки “Избранных сочинений”
Хафиза Ширази, вытянутый по горизонтали, дает сказочно красивую картину
весенней природы и двух влюбленных. Перспектива цветущего луга с
традиционными кипарисом и цветущим деревцем, красивый дворцовый
комплекс на горизонте, а также, крупные поясные фигуры поэта,
обращающегося стихами к возлюбленной и стыдливо ускользающая красавица
под белым покрывалом – как нельзя юолее отвечают духу любовной лирики
Хафиза. Заставки, оглавления, шмуцтитулы-фронтисписы отдельных рубрик –
все говорит о блестящем знании законов оформления книги на Востоке и
умении заставить их говорить на языке современного искусства.
Творческий метод художника особенно ярко выступает, если проследить
переход от подготовительного рисунка карандашом к законченной
иллюстрации гуашью. Сцена пирующего поэта с чашей в руках и его
возлюбленной, играющей на арфе, или же другая иллюстрация с мечтательной
красавицей на фоне лунного пейзажа, одинаково совершенны как в
карандашном подготовительном рисунке с изящно струящимися изысканными
линиями, так и в законченнм цветовом варианте, где художественная мысль
получила окончательное завершение.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
82 |say 1, 2012
В лучших традициях сефевидской миниатюры решена обложка
“Избранных произведений” шаха Исмаила Хатаи, где силуэт сидящего с
цветком в руках изнеженного юноши-аристократа, подпоясанного дорогим
поясом, со склоненной головой, увенчанной пышным сефевидским тюрбаном с
алым навершием, с плюмажем и эгреттой, с ветвью цветущей вишни,
пересекающей композицию наискосок, этот образ напоминает портреты
молодого Тахмасиба, выполненного самим Султаном Мухаммедом, или же
художником его круга.
Другим художником, посвятившим себя этому делу, была талантливый
художник-график М.Рахман-заде. В этой области графики творчество
М.Рахман-заде, как и в творчество упомянутого нами выше К.Кязым-заде,
разделяется на две различные манеры исполнения: это выполненные в рамках
современной книжной графики иллюстрации к поэме Низами “Лейли и
Меджнун” 1958 г. в таких иллюстрациях, как “Меджнун объясняется в любви
Лейли”, “Лейли и закованный в цепи Меджнун” или “Меджнун в пустыне”
лишь одеяния, внешние атрибуты говорят о восточном происхождении
истории, на поверхностном сюжетном уровне одеяний и окружения героев.
Совсем по иному трактован сюжет в исполненных в том же 1958 году
иллюстрациях к лирике Физули. Они решены в виде трехчастного
произведения, причем, проходящая по нижней части композиции узорная
решетка – шебеке, включает также и картуши с соответствующими отрывками
из поэзии великого Физули, написанными каллиграфическим почерком по-
арабски.
В одном из этих листов – “Санки беневше ичинде…” изображена
восточная красавица. В левой части листа мы видим ее на фоне средневекового
города, идущей мимо мечети с высящимися в небе минаретами, закрытую
покрывалом. В центральной и самой большой части она изображена ступающей
в бассейн в большой зале восточной бани-хаммама, изящную фигуру
обнаженной красавицы с распущенными волосами обрамляют арки сводов
бани. Наконец, в правой части триптиха она показана грациозно
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 83
укутывающейся в полотенце после купания. С ювелирной тщательности и
плавности линий ощущается эстетика миниатюрной живописи. Обращение к
средневековому искусству заключается, также, и в том, что в одной композиции
изображаются одновременно три эпизода действия.
В другом листе “Керем гыл саги”, также, трехчастное деление
композиции объединено в нижней части декоративной шебеке, в центральной
части которого помещено двустишие на арабском языке. В левой части
изображено тайное свидание влюбленных в комнате, завешанной пышными
занавесями. Чета влюбленных, тесно слившихся в порыве чувств, как бы
составляет единое целое. В правой части триптиха в глубокой ночи молодой
месяц освещает контуры мечети и фигуру путника, чью грусть символизируют
темные цвета колорита. Напротив, в основной, центральной части листа
изображено шумное и веселое пиршество, с застланными в зале корами, с
расставленными повсюду яствами в дорогой посуде и полукругом сидящих
гостей. Фигура юной красавицы с чашей вина в руках, стремительно
пересекающей залу, своим движением объединяет все три части в единое
композиционное целое; этой же задаче служат, также, и фигура сидящего
справа на переднем плане поэта с поднятой рукой, декламирующего свои стихи.
Охватывая взором всю картину, образ Физули, центральный как в смысловом,
так и в композиционном отношении, объединяет все фигуры в единое кольцо,
замыкая его движение.
Выполненные в акварельной технике, иногда в прозрачных и светлых
тонах, иногда же в ярком звучном колорите, они украшают экспозицию Музея
литературы им. Низами. Там же экспонируются созданные в те же годы
станковые листы с иллюстрациями поэзии шаха Исмаила Хатаи, его “Дехнаме”.
Запоминается сцена свидания влюбленных с пастельными нежными цветами,
где преобладают розовый, светлая сирень, нежные бирюзовые и золото отделки
деталей. В листе, изображающем девушку с джейраном, “… манера отличается
сочетанием объемно-пространственной трактовки формы с чертами условности,
идущими от средневековой миниатюры” – пишет М.Наджафов [1].
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
84 |say 1, 2012
Сильным художественным эффектом отличается и другой образец
станковой графики художницы из экспозиции того же музея. Это большая
акварель с изображением поэта Насими, плачущего не могиле возлюбленной.
Контрастирующая темная, бурая и коричневая нижняя половина композиции
оттеняет верхнюю лазурно-голубую часть неба, в котором витает образ в
котором витает образ его возлюбленной, весь белый, в прозрачной легкой
манере с бледно-голубыми ударами, моделирующими ее одежды.
В совсем иной манере решены иллюстрации к избранным газелям
поэтессы Хейран-ханум, выполненные в 1960-62 годах. “… лирический
характер газелей, собранных в книге, определил эмоциональную настроенность
иллюстраций, а также, заставок книги. Черно-белые линогравюры,
выполненные в стиле миниатюр, созвучны с газелями, воспевающими красоту,
любовь…” [2].
Резец мастера творит здесь чудеса. Относительно других техник гравюры,
молодая техника гравюры на линолеуме привычно связана в нашей памяти с
жесткими, геометрическими штрихами листов, в основном, посвященных
поэзии труда и “социалистического созидания”. Но в руках М.Рахман-заде
резец становился мягким, послушным орудием, создавая изображения то
тяжело свисающих декоративных занавесей, то легких и красивых занавесей,
трепещущих в воздухе от налетевшего порыва ветра, то богато
орнаментированных ковров. Но во всем этом доминирует, прежде всего,
незабываемый образ самой поэтессы Хейран-ханум, то стоящей у окна нежным
гибким силуэтом, охваченной волнением и спрятавшей лицо в ладонях, то
пишущей стихи и обернувшаяся на миг к возлюбленному, вошедшему в
комнату, но, особенно, впечатляет наиболее часто репродуцируемая
иллюстрация, где в окно с разлетевшимися от ветра занавесями видно
встающее из-за горизонта огромное солнце. Красивая и женственная молодая
поэтесса, с развевающимися на ветру густыми длинными волосами,
облокотившись на решетку барьера, восторженно смотрит на чудо восходящего
солнца, словно находя нужные слова для будущих своих произведений.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 85
Молодость, красота, талант и вдохновение образа делают его, как бы,
символическим олицетворением поэтессы Хейран-ханум.
Большим вкладом в развитие исследуемой нами области книжной
графики явилось творчество другого ведущего художника, талантливого
живописца и графика Октая Садых-заде. Родившийся в 1921 г. в семье
коренного бакинского интеллигента, просветителя Сеид Гусейна Садых-заде,
он с детства проявил интерес к искусству и в 1935-39 годах учился в
Художественном училище. Его широкая культура проявилась в
иллюстрировании таких классиков мировой литературы, как Виктор Гюго
(“Ответрженные”) или И.Тургенев (“Отцы и дети”) и других.
Талант его особенно ярко проявился в создании иллюстраций к
классической азербайджанской поэзии и народным сказкам. К его большим
творческим удачам можно отнести станковые произведения, иллюстрирующие
поэзию Гатрана Тебризи, Хагани Ширвани, Насими.
Как справедливо замечает искусствовед М.Наджафов: “…
иллюстрирование поэтических произведений, написанных в форме газелей или
рубаи, представляет сложность. Учитывая то, что в языке высокой поэзии
много слов, заимствованных из арабского языка и фарси, а содержание
отвлеченное, иллюстрации трудно облечь в форму конкретных героев или
событий. Именно поэтому очень часты случаи иллюстрирования подобных
произведений декоративными мотивами, как цветы, соловьи, мотыльки и т.д.
Несмотря на это, лучшие наши графики успешно работают и создают вполне
законченные изобразительные иллюстрации к классической поэзии” [3].
Именно к такого рода удачам и относятся экспонирующиеся в Музее
литературы им. Низами иллюстрации к поэзии Гатрана Тебризи, Хагани
Ширвани, Насими и Хатаи. Часть из них иллюстрирует наиболее важные
эпизоды жизни поэтов, как Гатран Тебризи и Хатаи. И все они свидетельствуют
о большой любви и знании художником искусства миниатюры. Так, впечатляют
такие листы, как “Гатран на развалинах Тебриза”, где поэт в глубокой печали
стоит на развалинах Тебриза, разрушенного страшным землетрясением. Другой
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
86 |say 1, 2012
лист иллюстрирует эпизод, когда Гатран декламирует свои стихи во дворце
Лашкари в Гяндже в присутствии шаха и придворных поэтов. В цветовом
решении произведений особенно сильно проявляется влияние миниатюрной
живописи.
Значительным этапом в книжной графике являются иллюстрации к поэзии
Хагани. Олицетворение красоты и молодости, муза поэта юная красавица,
сидящая на балконе на фоне весеннего сада одета в красный кафтан поверх
желтого платья. Тщательно выписаны все детали окружения: и решетка
балкона, и резной столик со свечой, и яркие узоры сиреневых ковров на полу, а
также цветущее дерево на фоне темно-зеленого кипариса, темно-синее ночное
небо оживляет узкий серп молодого месяца, словно диадема нависший над
головой юной красавицы. Одну руку с бутоном она закинула над головой, в
другой же держит длинную прядь своих пышных черных волос.
В другом, светлом колорите создает художник сцену свидания поэта с
возлюбленной на весеннем лугу здесь герои сидят на светло-зеленом лугу,
усеянном алыми и белыми полевыми цветами, в окружении цветущих розовым
цветом вишневых деревьев.
Цикл иллюстраций к газелям Насими, также экспонирующийся в Музее
литературы им. Низами, выполнен в более темных, драматических цветах,
символизирующих трагический образ поэта. Здесь встречается много цитат из
миниатюрной живописи, как украшение полей миниатюры золотым крапом или
прорисовками орнамента по тонированному полю листа вокруг миниатюры,
некоторые детали, как, например, ковер, даются фронтально, подобно тому, как
это делают художники-миниатюристы, часто элементы пейзажа как скалы,
деревья и луг нарушают рамки миниатюры и выходят на поля. Здесь и Насими
у окна своей возлюбленной, изображенной в алом платье на фоне золотого
охристого ковра, и свидание влюбленных с преобладанием малиновых,
фиолетовых локальных цветов и плоскостной трактовки изображения,
обрамленного темносиними полями с золотым крапом, и картина плача Насими
по умершей возлюбленной. В последней арочная композиция с черным фоном,
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 87
лежащая девушка и воздевший руки поэт трактованы в выразительных темных
цветах и экспрессивной линией.
Трудно найти такого же художника из числа лучших, которые не
обращались в своем творчестве к этой благодатной теме: это и Халида
Сафарова со станковой графикой к дастану “Ашык Гариб” и иллюстрациями к
поэме Низами “Хосров и Ширин”, изумительной картиной весеннего цветущего
сада и Ширин с подругами, разглядывающими портрет Хосрова, это и
иллюстрации Т.Нариманбекова к “Сокровищнице тайн”, выполненные в
багрово-красных, оранжевых, бирюзовых и других звучных цветах, которые
символизируют противостояние деспотов с людьми из народа.
Значителен также и вклад Тогрула Садых-заде, чья станковая графика
украшает экспозицию Музея литературы: звучным и контрастным
сопоставлением ярких цветов, динамизмом действия и выразительностью
персонажей отличаются его иллюстрации к “Варга и Гюльшах” Месихи, поэта
XVII века, в особенности эпизоды “Амра похищает Гюльшах” или “Мохсун-
шах находит раненого Варгу”. Столь же впечатляют его иллюстрации к дастану
“Асли и Керем”, сцены встречи влюбленных в саду, прощание Керема с
родителями, смерть Керема, средствами миниатюрной живописи
рассказывающие о любви и гибели героя дастана. В этом же ряду следует
упомянуть его иллюстрации к поэзии Говси Тебризи и поэме Видади
“Мюсибет-наме”.
В более лирическом ключе решены его иллюстрации 1958 г. к “Лейли и
Меджнун” Физули с традиционными для миниатюрной живописи декоративной
плоскостностью, введением текста в композицию и другими деталями.
Большое место в творчестве Х.Сафаровой занимает иллюстрация
восточной классической поэзии, и, в особенности, Низами Гянджеви. Это
отмечает в своей вступительной статье к каталогу персональной выставки
художницы и Р.Керимова: “…несут на себе печать яркой художественной
индивидуальности книжные иллюстрации художницы. В таких иллюстрациях,
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
88 |say 1, 2012
как “Хосров и Ширин” Низами или к дастану “Ашыг Гариб” обнаруживается
умение выразить поэтичность и лиризм” [4].
Иные задачи поставил художник М.Абдуллаев перед собой в оформлении
поэмы Физули “Лейли и Меджнун” (1958 г.). Будучи одним из наиболее
значительных творений великого Физули, поэма требовала от иллюстратора
глубокого проникновения в сложный мир образов произведения, волнующего
рассказа о трагической любви двух молодых людей. Эта работа явилась для
М.Абдуллаева серьезным творческим испытанием.
Поскольку иллюстрации делались для подарочного издания, художник
решил прибегнуть к синтезу всех способов художественного оформления
книги: помимо цветных иллюстраций художник вводит много заставок и
концовок, декоративных украшений и узоров. И в этом случае обращение к
миниатюрной живописи и к искусству художественного оформления рукописи
носили как нельзя более уместный характер, ведь Физули жил и творил в эпоху,
когда еще не угасли великие традиции миниатюрного искусства.
Всего в книге насчитывается восемь постраничных цветных иллюстраций,
среди которых такие важные эпизоды, как миниатюра фронтисписа “Лейди и
Меджнуна, сидящие в саду”, “Безумие Меджнуна”, “Отец посещает Меджнуна
в пустыне”, “Свадьба Лейли и ибн Салама”, “Меджнун у Ка’бы”, “Страдающая
Лейли” и “Меджнун на могиле Лейли”.
Поскольку автор сравнивает сидящих на ветке цветущего дерева юных
влюбленных с цветками, то в фронтисписе, иллюстрирующем эти строки,
празднично выглядят они в одеждах изумрудно-зеленого и алого цвета на фоне
голубого неба и сиреневых тонов земли.
Примечательно, что цвет играет здесь глубокую психологическую роль, и
по выражению искусствоведа Н.Д.Габибова: “…По ходу повествования, по
мере нарастания драматических нот, постепенно меняется и психологическая
характеристика героев, которые словно идут от радости к печали, от света к
мраку” [5].
Понимая книгу, как цельный художественный феномен, М.Абдуллаев
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 89
использует все ресурсы и, прежде всего, цвет, то делая его ослепительным и
испепеляющим, как песок пустыни и страсть Меджнуна, то приглушенно
сиренево-лиловатым, как сцена печали Лейли, то драматическими красными,
желтыми, черными, малиновыми, как мы видим это в сцене свадьбы Лейли и
ибн Салама.
Как верно отмечает уже цитированный нами выше Н.Габибов, “…Ход
событий раскрывается в заставочных рисунках, выполненных в
реалистической, линейно-графической манере. Перелистывая книгу, уже по
заставкам можно понять содержание отдельных глав. Так, например, одна из
заставок изображает Лейли и Меджнуна в медресе. Несколько дальше эта сцена
повторяется вновь, но уже без Лейли, которой запретили ходить в медресе,
чтобы предотвратить ее от встреч с Меджнуном…” [6].
Радужные, сияющие цвета миниатюры фронисписа с влюбленными в саду
сменяется не сразу. В следующий по сюжету сцене встрече влюбленных, когда
обезумевший Меджнун отворачивается от Лейли, цвета все еще радостные,
светлые: общий охристый фон меняется в центре напластованием холмов
самого разного цвета, условные согласно эстетике миниатюрной живописи,
бирюзового, сиреневого, зеленого, фиолетового и др. ярких цветов, усеянные
цветами. В одеждах Лейли, белых и розовых, соответствие общей гамме уже
контрастирует с образом Меджнуна, внутренняя трагедия которого выражается
в драматическом сочетании темно-фиолетового и густого оранжевого в
одеждах.
Душевное состояние Лейли раскрывается в миниатюре “Одиночество”,
где наружная часть композиции, темно-голубое небо, фиолетовая пальма и
сиреневая земля, поросшая камышами. Сочетаются с, также, темными
фиолетовыми цветами полога шатра, серо-голубым интерьера и приглушенной
бирюзой. Колорит как нельзя более удачно передает глубокую тоску Лейли,
которая, словно завороженная смотрит на мотылька, кружащего вокруг свечи –
символ несчастной любви.
В композиции “Меджнун с отцом у стен Ка’абы” как сама схема
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
90 |say 1, 2012
построения изображения, так и цвета – контрастны, напряжены до предела. В
верхнем ярусе общий вид святого города с белоснежной мечетью и черным
кубом Ка’абы в обрамлении желто-рыжих песчаных холмов и диагональ
каравана, переданного цепью черных силуэтов верблюдов, сменяется
холодными цветами арочного обрамления центральной композиции.
Неистовство обезумевшего Меджнуна и мольба отца выражены контрастом
черной ткани и ослепительно желтого песка. Ритмичность композиции придает
длинный ряд паломников, вторящий полукружию арки.
Накал страстей достигает предела в композиции “Свадьба Лейли и ибн
Салама”. Верхний ярус пересекает караван верблюдов, ночное черное небо и
фиолетовые и синие силуэты животных со скользящими по их контурам
малиновым вспышкам. Во втором ярусе свадебная процессия представляет
яркую толпу в синих, белых, желтых, бирюзовых, красных одеждах с обильной
позолотой, направляющихся к ярко освещенному шатру невесты,
выделяющемуся на фоне черного неба. Третий ярус со свадебным пиршеством
завершается нижней, центральной композицией интерьера шатра с
встревоженным ибн Саламом в белых одеяниях и рыдающей Лейли, одетой в
красное платье невесты.
Блестящее знание глубинных законов миниатюрной живописи и большой
талант позволяют М.Абдуллаеву создать произведение, которое возрождает и
творчески развивает лучшие традиции национального искусства. Своими
иллюстрациями к “Лейли и Меджнун” Физули М.Абдуллаев сформулировал и
создал целое направление в искусстве книжной графики. В том же 1958 г. по
решению Всемирного Совета Мира во многих странах было отмечено 400-
летие со дня кончины Физули, и поэма в оформлении М.Абдуллаева была
издана на арабском языке, получив широкое распространение во многих
странах Ближнего и Среднего Востока.
Как уже отмечалось выше, именно в 1950-е годы наблюдается перелом в
самом понимании целей иллюстрации, обогащении ее изобразительного и
эмоционального языка. Именно в эти годы формируется творчество
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 91
М.Абдуллаева, М.Рахман-заде, Э.Шахтахтинской, О. и Т.Садых-заде. Однако,
при всем богатстве и разнообразии их творческого почерка, главное, что
объединяет их всех, это выбор произведения: как правило, это или
азербайджанская или же восточная классическая поэзия лирического характера.
Среди подобных удач следует отметить иллюстрации к “Лейли и
Меджнуну”, и “Хосров и Ширин” Низами художника К.Кязым-заде, а также,
иллюстрации к азербайджанским народным сказкам, также, созданные в 1950-е
годы. В его оформлении лирики Хафиза и шаха Исмаила Хатаи примечательны
элементы декоративного оформления рукописной книги, умело
использованные в этих художественных изданиях.
В числе наибольших удач этих лет следует, также, упомянуть и триптихи
М.Рахман-заде к лирике Физули, или черно-белые, исполненные тушью
иллюстрации к газелям Хейран-ханум, а также, иллюстрации к народным
сказкам “Мелик Мамед”, “Джыртдан” и другим. В числе лучших произведений
тех лет являются иллюстрации О.Садых-заде к “Фитне” и “Симнар” по мотивам
Низами.
Классическим образцом художественного оформления книги в духе
средневекового книжного искусства, является “Лейли и Меджнун” Физули,
иллюстрированная в 1958 г. М.Абдуллаевым, где он достигает синтеза
декоративного оформления и иллюстраций. Сама цветовая гамма несет
эмоциональную характеристику героев, их состояния.
В лучших произведениях этих десятилетий формируется традиция
книжной графики и иллюстрирования классической поэзии лирического
характера.
ПРИМЕЧАНИЯ
1. Искусство советского Азербайджана. Живопись. Скульптура. Графика. М.: 1970, стр.151.
2. Искусство советского Азербайджана. Живопись. Скульптура. Графика. М.: 1970,
стр.152.
3. Искусство советского Азербайджана. Живопись. Скульптура. Графика. М.: 1970,
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
92 |say 1, 2012
стр.154. 4. Сафарова Халида. Каталог выставки. Вступит. статья Р.Керимовой. Б.: 1970, стр. 3.
5. Габибов Н.Д. Микаил Абдуллаев. М.: 1973, стр. 95.
6. Габибов Н.Д. Микаил Абдуллаев. М.: 1973, стр. 96.
ЛИТЕРАТУРА 1. Габибов Н.Д. Микаил Абдуллаев. М.: 1973.
2. Габибов Н.Д. Живопись советского Азербайджана. Б.: 1982.
3. Гейур Юнусов. Каталог выставки. Автор вступит. статьи В.Мейланд. Б.: 1987. 4. Гейур Юнусов. Каталог выставки. Автор вступит. статьи С.Назирова. Б.: 1990.
5. Гейур Юнусов. Каталог выставки. Автор вступит. статьи Д.Вагабова. Б.: 1998.
6. Микаил Абдуллаев. Каталог выставки. Автор вступит. статьи Э.Попова. М.: 1973.
7. Искусство советского Азербайджана. Живопись. Скульптура. Графика. М.: 1970. 8. Сафарова Халида. Каталог выставки. Вступит. статья Р.Керимовой. Б.: 1970, стр. 3.
9. Шихзаманова Л., Назарли М. – Традиции культуры средневекового Востока в
изобразительном искусстве советского Азербайджана. – Советское искуствоведение’88. – М.: 1989, стр. 92-111.
UOT 75
S.Qasımov. Azərbaycan rəssamlarının yaradıcılığında lirik janr
Azərbaycanın müasir kitab qrafikası rəssamlığının zəngin ənənəsi dünyanın lirik qavrayışı və
ümumilikdə lirikanı tədqiq etmək üçün zəngin material verir. Məqalədə Azərbaycan və şərq klassik poeziyası nümunələrinə çəkilən illüstrasiyalar nəzərdən keçirilir.
Açar sözlər: incəsənət, ənənə, lirik boyakarlıq, kompozisiya, palitra, kətan, dekorativlik,
Nizami Gəncəvi aləmi
S.Gasımov. The lyrical genre in the creative work of Azerbaijani painters
The works of Azerbaijani painters exemplify both the flourishing of their own talent and the Azerbaijan national culture, literature and History. In advancing the tradition of lyrical
painting, they infused it with notion of enthusiasm in hard conditions. Their compositions are
very exquisite. They choses a bright palette of contrasting red, black, grey, green and yellow tones and he gave coloured planes a decorative function.
Key words: art, tradition, lyrical painting, composition, palette, canvas, decorativeness, the
world of Nizami Gandjevi
Поступило 18. 08.11
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 93
UOT 7(4/9)
M.H.İSAPUR
XII-XIII ƏSR ƏRƏB-İSPAN MEMARLIĞININ ORNAMENTAL
BƏZƏKLƏRİ
Məsud Həmzə İsapur – Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Akademiyasının dissertantı
Ərəb-ispan mədəniyyətinin formalaşması İspaniyada məskunlaşan müxtəlif etnik qrupların
tədricən baş verən təsiri nəticəsində yaranır. İlk dövrlərdə ümumərəb irsinin bir hissəsi kimi
inkişaf edən ərəb-ispan mədəniyyəti X əsrdə müstəqil şəkildə inkişaf etməyə başladı. Məqalədə bu mədəniyyətin əsas xüsusiyyətləri və bir neçə parlaq nümunələri təhlil olunur.
Açar sözlər: ornament, ərəb-ispan, Məğrib, memarlıq, XII-XIII əsr, təkrarlanan motivlər,
həndəsi naxışlar, xəttatlıq üslubu, ornamental bəzəklər.
Orta əsr düşüncəsinə məxsus mənəvi fəaliyyətin bir çox formalarının qarşılıqlı
əlaqəsi burada daha aydın görünürdü. Yaradıcılığın müxtəlif sahələrindən təkan
alaraq birlik yaradan bədii dərkin bölünməz vəhdətinin bu növü ərəb – müsəlman
mədəniyyətinin sintetik formasını tərtib edib müasir dövrə qədər incəsənətin canlı
ənənələrinin bütün inkişaf mərhələlərini təchiz etdi. Orta əsr cəmiyyətinin ayıran
"həyatın estetik vahidliyi" müsəlman Şərqində ən parlaq ifadələrdən birini tapdı.
Məkan-zaman münasibətlərinin spesifikası ilə sıx bağlı olan obraz dinamik və
statik vəziyyətin bir-birinə qarışmasından meydana gəldi. Donuqluğun hərəkətsizliklə
uyğunluğu memarlıq məkanının həllini fərqləndirirdi, xəttatlığın xarakterini
müəyyənləşdirib onun dəqiq quruluşu və eyni zamanda fasiləsiz hərəkəti ilə
ornamentdə inkişafını yüksək zirvəsinə çatdırdı. Hətta müsəlman aləmində geniş
yayılan su obrazı ya güzgülü hərəkətsiz səthi hovuzlarla, ya da şəfəqdə, çoxsaylı
fəvvarələrin “naxışlı” rəsmlərlə ifadə edilirdi. Müşahidə təəssüratının dinamik axını
müəyyən ritmik fiqurlar həddində məhdudlaşırdı.
Orta əsr Şərqin ümumi üslub sisteminə Məğrib xalqlarının mavritan incəsənəti
təkrarolunmaz xüsusiyyətlər və sönməz bədii dəyər gətirdi.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
94 |say 1, 2012
Məğrib ölkələri içərisində xüsusi yerə malik Mərakəş mavritan incəsənətinin
klassik sahəsinin inkişaf etdiyi mərkəzə çevrilmişdir. Bu incəsənətin fərqləndirici
xüsusiyyəti – parlaq mənzərəli effektlərə və binaların çətinləşdirilmiş poetik
dəyişdirilmiş mühitinə cəzb edilən memarlığın mütləq dominantıdır. Aydın tektonik
və monumental formalardan onların bəzəklərdə nəzəri həllinə qədər təkamülünə
məruz qalmış mavritan memarlığı həmişə dəqiq təşkil olunmuş dekorativ sistemi
saxlayırdı. Memarlıq abidələrində və bədii sənət əşyalarında nəbati, həndəsi,
epiqrafik motivlərin virtuoz istifadə edildiyi ornamentlər əsas yer tuturdu.
Saray incəsənətinin təsvir motivlərində memarlıqda olan ideyalar ifadə edilirdi:
hakimiyyət ideyası, hökmdarın təriflənməsi, ov, qonaqlıq, oyun, musiqiçi və
rəqqaslarla həyatdan həzz almaq ideyası təsvir edilirdi.
Həmçinin, saray bəzəklərində müxtəlif və bəzən çoxsaylı təsvir motivləri onun
ümumi memarlıq-ornamental sistemində əsas dekorativ xarakterə malik olub, ikinci
dərəcəli rol oynayırdı. Belə növ təsvir fraqmentləri haqqında X-XI əsr Maqrib
saraylarının tapıntılarında göstərilib.
Ərəb – ispan mədəniyyətinin formalaşması İspaniyada məskunlaşan müxtəlif
etnik qrupların tədricən baş verən təsiri prosesində baş verdi. Dövlət quruluşu onların
etno-siyasi birliyinin yaranmasına səbəb oldu. Pireney yarımadasına köçürülmə ilə
şərqi-ərəb bədii mədəniyyəti yerli mühitdə yeni yaradıcılıq ifadəsi aldı. İlk dövrlərdə
ümumərəb irsinin bir hissəsi kimi inkişaf edən ərəb-ispan mədəniyyəti X əsrdə
müstəqil mənaya malik oldu. Şərqlə əlaqə saxlamasına baxmayaraq ölkə digər
müsəlman ölkələrindən ayrıldı. Ərəb-ispan mədəniyyətinin üslub formalarının
yaranmasını aktivləşdirən əsas amillərdən biri milli dərkin formalaşma prosesi oldu.
Uzun sürən bu prosesə X əsrin sonunda Kardova xəlifəsinin hərbi gücə nail olması
kömək oldu. Dünyaya özünəməxsus münasibət, əzəmətlik, dünyanın sadəliyi və
“ağırlığı”, obrazın xüsusi təmtərağı, onun dəqiq təşkili, geniş miqyası, ansambl
xarakteri – bütün bunlar Kordova xəlifətinin mədəniyyətində əksini tapdı. IX-X
əsrlərin əsas memarlıq tikililəri – Kordova məscidi və xəlif Mədinət əz-Zəhranın
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 95
iqamətgahı təkcə möhtəşəm memarlıq abidələri kimi deyil, həm də bədii mərkəzlər
kimi məşhur idilər.
Bütün məscidlərdə mehrabın ornamentində ispan-maqrib, mavritan dekorunun
vacib xüsusiyyətlərindən sayılan nəbati formalar böyük rol oynayır. Arabesk
kompozisiyalarında aparıcı rolu sadə və ya cüt palma yarpaqlarını xatırladan motivlər
oynayır. Tlemsen abidəsinin naxışlarında yana ayrılan cüt palma yarpaqları akant
yarpaqlarla naxışlanmışdı. Naxışın quruluş xarakteri haqqında iki mehrabın ətrafında
qeyri-bərabər, düzbucaqlı içərisinə salınmış oyma yazılı panno misalında fikir
söyləmək olar. Onun əsas ornamental motivi olan yumşaq kiçik əyri xətlərlə yığılan
formalar həmçinin mavritan dekorativ incəsənətinə xarakterikdir. Naxış pannonun
bütün səthini sıx doldurub. Fonun boş yer qalmadan belə kiçik miqyaslı stilizə
edilmiş rəsmlərlə doldurulması “boşluq qorxusu” anlayışı ilə arabeskin təfsirilə
əlaqələndirilirdi. Bu anlayışın genezisi sosial müzakirə tələb edir, qeyd edək ki, divar
səthinin və ya əşyanın bütün səthinin ornamentləşdirilməsi sənətkarın dünyanın
maddi hissindən imtina edərək, cismə qeyri-maddilik verib onların sərtliyini, çəkisini
dağıtmaq – dini dünyagörüşün spiritualistik başlanğıcıdır. Lakin 1930-cu illərin
sənətşünaslarının təxəyyülünə görə müsəlman xalqının incəsənətində formanı
maddiləşdirmə ideyası tədricən öz qətiyyətliyini itirdi. Tədqiqatçılarda ən çox
şübhələr orta əsr islamlaşmış ölkələrdə yayılan “boşluq qorxusu” ilə özünü təsdiq
etdi. Ornamentləşdirmənin mütləqləşdirilməsi “boşluq qorxusu” kimi zəngin,
mürəkkəb ifadəsi orta əsr Şərq incəsənəti haqqında təsəvvürləri müstəsna dərəcədə
birləşdirir. Ərəb memarlığının tarixinə istinad edərək kifayət qədər səthin dolğun
ornamentlərinin hamar müstəvi ilə yanaşı olması, zərif qeyri-maddi formalar
digərlərinin plastikası ilə keçinməsini və məkan sıxışdırılmasının məkanın
heyranedici təsəvvürü ilə dəyişildiyini misal göstərmək olar.
Mürəkkəbləşdirilmiş, lakin üzvi surətdə Andalusiya bədii ənənələrinə məxsus
son dərəcə mütəşəkkil təşkil edilmiş ornamental mühit Afrika torpaqlarında yeni
həyat qazandı. Tlemsenin əlmoravid məscidinin interyerində memarlıq dekorunun
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
96 |say 1, 2012
daxili məkanın strukturu ilə necə əlaqəli olduğunu görmək olar. Ornamental
zənginliyi ilə yanaşı klassik ərəb memarlıq abidələrindən fərqlənən məscidin dekoru
ciddi nəcibliyə sahib idi. Orta əsr Məğribin bütün sonrakı memarlığı kimi burada gəc
oyma, dərin səthi relyefə imkan yaradan elastik material, iriölçülü və kiçikölçülü
elementlərlə müqayisələndirmək, rəng tətbiq etmək üstünlük təşkil edirdi. Gəc
üzərində oyma müsəlman aləminə VII əsrdən geniş yayılıb və Andalusiya, Məğrib
memarlığında yüksək çiçəklənmə dövrü yaşamışdır. Kordova Əməvilərinin
abidələrinə bir qədər ağırlıq, əzəmətlilik verən bu sadə və ucuz material mərmər
üzərində oymanı, xatəmkarlığı və mozaikanı əvəz etdi.
Ərəb ölkələrində kompozisiyanın ox prinsipinin genişlənməsinin ardınca əl-
Kayraviyin məscidinin ibadət zalından dörd tağ qoyuldu, bu tağlardan əlmoravilər
dövründə daha geniş, digərləri üzərindən ucalan əsas nef yaradıldı. Onun üzərindən
kvadrat əsasda stalaktit örtülü müxtəlif rəsmli yeddi günbəz tikilmişdi. Günbəzlərdən
biri Andalusiya ənənəsinə uyğun nervüralıdır. İki nefi əhatə edən geniş düzbucaqlı
tağtavan çox effektlidir. Əl-Kayraviyin məscidi – bütövlükdə bir-birilə nəbati
formaları, həndəsi motivləri, xəttatlığı birləşdirən dekorativ ansambldır. Yazılar
(əsasən, günbəzin frizində və mehrabın haşiyəsində) xüsusi rola malikdir. XII əsrə
xarakterik olan tünd, nəbati ornamentlə doldurulmuş fonda iri, dəqiq strukturlu, aydın
çəkilən təmtəraqlı klassik kufi xətti üstünlük təşkil edirdi. XII əsrdə monumental
incəsənətdə meydana gələn kursiv xətt Əl-Kayraviyin məscidinin interyerində ikinci
dərəcəli yazı kimi tətbiq edilirdi, lakin günbəzdə incə nəbati naxışlarla birləşərək həm
onda, həm də stalaktitlərin qabarıqlığı ilə gözəl uyğunluq yaradır. Məscidin ən dəyərli
bəzəyi – nəbati ornamentlərin tam yumşaq plastikliyində idi. Dekorativ heykəltəraşlıq
ustaları ləçəkləri, damarlı palma yarpaqlarını, şam qozalarını, akant dəstəsini xüsusi
həcmlərə ayırmışdılar, bu zaman budaqların hörülməsi incə qəribə rəsm əmələ
gətirirdi. Panno, medalyon bəzəklərində, stalaktitlərin oyuqlarında, mehrab tağlarında
nəbati formaları kufi yazılar müşayiət edirdi. Bu gözəl flora öz işıq kölgə oyunu ilə
bizə Kordova xəlifətinin incəsənət ənənələrinə qaytarır. Tlemsen məscidində və
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 97
Kubbat əl-Barudiyində akant motivi öz tərəqqi dövrünü yaşayırdı və sanki qədim
ellin mövzusunu canlandırırdı.
Minarənin əmələ gəlməsi bir çox örnəklərə aiddir: qalanın mühafizəsi üçün od,
fənər yandırılan yer. Minarə müsəlmanların görünən əlaməti sayılır, özündə varlığın
şaquli oxu sütunu haqqında ontoloji təsəvvürlərə əsaslanan qədim simvolizmdir.
Minarənin təcrübi mənası ibadət edənlərə ümumi çağırışla bağlıdır, hər zaman
məscidlə tikilir, bilavasitə ona bitişik və ya məscidin həcmindən çıxarılaraq ayrı
yerləşdirilirdi. Minarə dini memarlığın ən geniş yayılmış növlərindəndir, orijinal və
plastik bədii həllinə görə bir-birinə uyğun gəlməyən müsəlman ölkələrinin müxtəlif
mərkəzlərində tikilirdi. Minarənin ən qədim formaları ellin Roma ənənələrindən
bəhrələnən Suriyanın zınqırovlu xristian kilsələrinin təsirindən əmələ gəlmiş kvadrat
minarələr sayılırdı. Qrabar hesab edir ki, ritual funksiya yenə də ilk deyildi, çünki
roma məbədlərində künc qalası kimi xidmət edən Əməvilərin Dəməşq məscidinin
qədim minarələri bu şəhərin sakinlərinə, əvvəllər isə xaçpərəstlərə müraciət üçün yeni
dinin simvolu mənasını qəbul etmişdi. Qrabarın fikrincə, sonralar dini funksiya
minarə obrazında imperiya hakimiyyəti, onun sosial və şəxsi nüfuzu ilə sıx qarışdı.
Kutubuyə minarəsində yalnız bir hissəsi qalmış boyakarlıq nümunəsi böyük
marağa malikdir. O suvaq üzərində, tağların və dərin tağçaların haşiyələrində
işlənilib. Divar boyakarlıq rəsmləri nəbati naxışların təsvirinin üstünlüyü ilə çox
mükəmməldir. Həyat ağacı düz şaquli gövdə ilə və budaqlara sarınmış yarpaqlar ilə
simmetrik kompozisiyalar yaradır. Daim genişlənən arabeska bu dövrdə boyakarlıqda
daha təsirli, dəqiq xətti, qırıq ritmlərlə əvəz edilir. Rəsmin qızılı oxra çaları qırmızı-
qəhvəyi fonda isti və ciddi sərtliyi ilə seçilirdi. Tağların çevrəsi, naxışlı haşiyə, boz-
mavi rəngdə lent nazik konturlarla göstərilmişdi.
XIV-XV əsrlərin müsəlman dünyası üçün xarakterik olan memarlıqla dekorativ
sənətin sintezi Maqrib mədrəsəsinin görünüşündə əyani ifadə edilir. Burada dövrün
üslubu meydana gəlirək memarlıq formalarını müəyyən həddə qədər plastik və
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
98 |say 1, 2012
dekorativ zənginliklərlə təmin edilir; memarlığın, xəttatlığın və ornamentin dili bir-
birlə ritmik və obrazlı-ideya strukturu üzrə birləşirlər.
İncəsənət obrazın emosional ifadəliyini artıran bədii formanın əsas xüsusiyyəti
kimi dekorativlik ideyasını anlama və ifadə edilməsində ən yüksək zirvəyə çatır.
Bütövlükdə dini əsaslar tam təsviri sahədən şərti-ornamental sahəyə köçürərək
meydana gəlir. Sintetik üslubda əsas rol estetik ideyanın daşıyıcısı olan ornamentə
məxsusdur. Şərqşünaslıq elminin inkişafı ərəb-müsəlman mədəniyyətinin əsasında
duran simvolik gizli mənanı dərindən dərk etməyə kömək edir. Uzun illər bu plan
avropalılar üçün bağlı kitab kimi idi: elmi tədqiqatlarda islamlaşmış ölkələrin
ornamental sistemi bəzək vasitəsi kimi dəyərləndirilirdi. Halbuki onun daxili gizli
mənası müasirlər tərəfindən asan oxunulurdu, onu anlayış və məcaz dairəsinə daxil
edib, ətraf məkanı dini məzmunla doldururdu.
ƏDƏBİYYAT
1. Namiq Abdullayev. Hülakülər dövrü miniatür sənətində memarlıq abidələrinin dekorativ
tərtibatı. «İncəsənət və mədəniyyət problemləri» Beynəlxalq Elmi jurnal № 5 (31).səh 235-239.
2. Rasim Əfəndi. Azərbaycan incəsənəti. Bakı: 2007.
3. Zamanov N. Nizami poeziyası və təsviri sənət. Bakı: 1981.
4. Əfəndiyеv R. Аzərbаycаnın bədii sənətkаrlığı dünyа muzеylərində. B.: İşıq, 1980. 5. Бретаницкий Л.С. К изучению градостроительной культуры средневекового
Азербайджана. – Искусство Азербайджана, т. 7, Баку: Издательство АН Азерб. ССР,
1959, стр. 61-159. 6. Бретаницкий Л.С., Веймарн Б.В. Искусство Азербайджана. Москва: Сов. художник.
279 с.
7. Бретаницкий Л.С. Архитектура Азербайджана 12-15 веков. Москва: «Наука», 1966, 569 с.
8. Казиев А.Х. Художественное оформление азербайджанской рукописной книги XIII-
XVII веков. Москва: Книга, 1977.
9. Полякова Е.А., Рахимова З.И. Миниатюра и литература Востока. Ташкент: 1987.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 99
УДК 7(4/9)
М.Х.Исапур. Декоративное оформление арабо-испанской архитектуры в XII-XIII
веках Формирование арабо-испанской культуры постепенно происходило под влиянием
различных этнических групп поселившихся в Испании. Вначале арабо-испанская
культура, которая существовала как составная часть общеарабской культуры.
Начиная с Х века, культуры начали развиваться независимо друг от друга. В арабском, испанском влияние. В настоящей статье анализируются основные
характеристики и несколько ярких примеров.
Ключевые слова: орнамент, арабо-испанская, Магриб, архитектуа, XII-XIII века, повторяющиеся мотивы, симметрия, геометрические узоры, каллиграфический стиль,
декоративное оформление.
M.H.Eissapoor. Ornamental patterns in arabic-spanish architecture of XII-XIII centu-
ries The ornamentation in arabic-spanish architecture of XII-XIII centuries suggests a remarka-
ble amount of freedom; in its repetition and complexity, it offers the possibility of infinite
growth and can accommodate the incorporation of other types of ornamentation as well. In terms of their abstractness,repetitive motifs, and simmetry, geometric patterns have much in
common with the so-called arabesque style seen in many vegetal designs. Calligraphic
ornamentation also appears in conjunction with geometric patterns.
Key words: The ornament, arabic-spanish, Maqrib, аrchitecture, XII-XIII centuries, repetitive motifs, simmetry, geometric patterns, calligraphic style, ornamentation.
Təqdim olunub 14.09.11
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
100 |say 1, 2012
MÜNDƏRİCAT
Ekologiya
H.S.Bağırov Davamlı inkişafın mahiyyəti haqqında ......................................................................... 3
Texniki elmlər
Y.Rəhimovа Qrafik informasiyanın Visual Basicin vizual proqramlaşdırma
mühitinin xarici verilənlər bazasında yerləşdirilməsi ...................................................... 18
Tarix və sosial elmlər
K.Kazımova, M.Mustafayev
Attraksiyanın psixoloji mahiyyəti və ona təsir göstərən amillər ................................... 27
İqtisadiyyat
C.Valehov
Biliklər iqtisadiyyatı və innovasiya .............................................................................. 33
H.Soltanova
Azərbaycan Respublikasında kurort-istirahət amilləri ................................................ 48
Filologiya və dilçilik
K.Cəfərova Qadının sosial adaptasiyasının ədəbi-bədii irsimizdə inikası ........................................ 55
M.Məmmədli
Bosniyalı yazıçının tarixi romanında müəllif və qəhrəman .......................................... 61
Sənətşünaslıq
Ə.F.Davudov
Müasir Azərbaycan boyakarlığında retro portret janrı .................................................. 66
S.Qasımov
Azərbaycan rəssamlarının yaradıcılığında lirik janr ..................................................... 74
M.H.İsapur
XII-XIII əsr ərəb-ispan memarlığının ornamental bəzəkləri ……………………….. 91
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 101
СОДЕРЖАНИЕ
Экология
Г.С.Багиров
К вопросу о природе устойчивого развития …………………………………... 3
Технические науки
Е.Рагимова
Размещение графической информации во внешних базах данных в среде визуального программирования Visual Basic …………………………….. 18
История и социальные науки
К.Кязимова, М.Мустафаев
Аттракция как социально-психологический феномен и факторы,
оказывающие на нее влияние ………………………...…………………………….. 27
Экономика
Дж.Валехов
Экономика знаний и инновация …………………………………...……………... 33
Г.Солтанова
Курортно-отдыхные факторы в Азербайджанской Республике ……….……..... 48
Филология и языкознание
К.Джафарова
Отражение социальной адаптации женщины в художественном наследии Азербайджана ………………………...…………….. 55
М.Мамедли
Автор и герой в историческом романе боснийского писателя ………………… 61
Искусствоведение
А.Ф.Давудов Жанр ретро в современной Азербайджанской портретной живописи ………… 66
С.Касимов Лирический жанр в творчестве Азербайджанских художников ……………….. 74
М.Х.Исапур
Декоративное оформление арабо-испанской архитектуры в XII-XIII веках ….. 91
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
102 |say 1, 2012
CONTENTS
Ecologics
H.S.Bagirov Sustainable development – is it possible? …………………………………………… 3
Technical sciences
E.Rahimova Placement of graphic information in the external database
in the visual programming environment Visual Basic ……………………………….. 18
Historical and social sciences
К.Kazimova, M.Mustafaev
Attraction as a social-psychological phenomenon and factors influencing ……….. 27
Economics
J.Valehov
Economy of knowledge and innovation ..................................................................... 33
H.Soltanova
Resort-rest factors in the Azerbaijan Republic …………………………..………... 48
Philology and Linguistics
K.Jafarova Inika of social adaptation of women in the artistic heritage of Azerbaijan ……….. 55
М.Mamedli
The author and the hero in the historical novel of the bosnian writer …………….. 61
Art criticism
A.F.Davudov
The retro portrait in modern Azerbaycan painting ..................................................... 66
S.Gasımov
The lyrical genre in the creative work of Azerbaijani painters ................................... 74
M.H.Eissapoor
Ornamental patterns in arabic-spanish architecture of XII-XIII centuries ………..... 91
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
say 1, 2012| 103
MÜƏLLİFLƏRİN NƏZƏRİNƏ!
«Elmi xəbərlər» jurnalının redaksiya heyəti bildirir ki, nəşr etdirmək üçün təqdim edilən məqalələr aşağıdakı qaydalar əsasında tərtib edilməlidir:
mətnlər (Azərbaycan, rus, ingilis dillərində) – Times New Roman şrifti (ölçüsü – 12) ilə yığılmalı;
məqalələr (boşluqları nəzərə almaq şərti ilə həcmi 40 min işarə) və xülasələr kompyuterdə çap olunmuş şəkildə elektron variantla birlikdə təqdim olunmalı;
məqalənin UOT-u, ədəbiyyatı, istinadı, üç dildə xülasəsi (15 sətrdən artıq olmamaq şərti ilə) , açar sözləri (ən çoxu 10) və məqalələrin başlıqları verilməli;
ədəbiyyat siyahısı ya istinad olunan ədəbiyyatların mətndə rast gəlindiyi ardıcıllıqla ya da əlifba sırası ilə verilməli;
сədvəllərin, sxemlərin, qrafiklərin və şəkillərin adı göstərilməlidir. Müəllif haqqında məlumat: soyadı, adı, atasının adı, telefon nömrələri, elektron poçt ünvanı, işlədiyi təşkilatın tam adı. Əlyazmaların nəşri haqqında qərar qeydiyyatdan sonra bir ay ərzində qəbul edilir. Məqalələrin çapı üçün pul ödənilmir.
К СВЕДЕНИЮ АВТОРОВ! Редколлегия журнала «Сборник научных статей» доводит до вашего сведения, что направляемые в журнал статьи следует оформлять в соответствии со следующими правилами:
рукописи принимаются на азербайджанском, русском и английском языках, шрифтом Times New Roman (12п);
к тексту обязательно прилагается электронная версия текста;
объем рукописи не должен превышать 40 тыс. знаков (включая пробелы);
пронумерованный список использованной литературы (либо в алфавитном порядке, либо в порядке упоминания в тексте) дается в конце статьи;
К рукописи прилагаются; УДК, аннотация (не более 15 строк), ключевые слова, название статьи (на трех языках), имена и фамилии авторов;
таблицы, графики, схемы, рисунки должны быть озаглавлены; Авторская справка: фамилия, имя, отчество (полностью), официальное наименование места работы, должность, ученая степень, а также данные для связи с автором; адрес, номера телефонов сл., дом., моб.,
электронный адрес. Статьи принимаются в течение одного месяца со дня регистрации рукописи в редакции. Плата за публикацию рукописей не взимается.
TO THE ATTENTION OF AUTHORS! The editorial staff of the «Collection of Scientific Publications» journal brings to your notice that articles submit-ted for publication must meet the following requirements:
texts (Azerbaijani, Russian and English) must be typed with Times New Roman font (size 12 p);
articles (no more than 40 thousand characters including spaces), list of references, abstracts (no more than 15 lines, in Azerbaijani, Russian and English) and keywords (maximum 10, in Azerbaijani, Russian and English) must be presented in typed form together with the diskette;
list of references should be enumerated lither alphabetically or in the order of reference in the text and be pre-sented at the end of the article;
tables, graphs, diagrams, figures should be titled; Information about authors: surname, name, last name, position, academic degree, e-mail address, telephone number, name of the organization. Articles are accepted within one month since the date of their registration in the publishing house.
Payment for article publication is not required.
Qərb Universiteti
Elmi xəbərlər № 1, 2012
104 |say 1, 2012
Redaktor T.Y.Qasımova
Çapın məsul katibi İ.M.Bəkirzadə
Məqalələr aşağıdakı ünvana göndərilir:
Azərbaycan, Bakı şəh., AZ 1001 İstiqlaliyyət küçəsi 27, Qərb Universiteti, tel: 492-61-63;
E-mail: [email protected]
Статьи направляются по адресу: Азербайджан, Баку, AZ 1001 ул. Истиглалийят 27,
Западный Университет, тел: 492-61- 63;
E-mail: [email protected]
The articles should be sending to the following address:
27, Istiglaliyyat Str. Baku, AZ 1001 Azerbaijan
Western University, tel: 492-61-63; E-mail: [email protected]
Formatı Executive
Həcmi 7,7 ç.v.
Sayı 500
Qərb Universitetinin nəşriyyat mərkəzində yığılmış və çap olunmuşdur