ekonomie ecn105
DESCRIPTION
ÂTRANSCRIPT
Ekonomie
a k a d e m i aj o u o o p , a f r i k a a n s e l e e r t u i s t e
w w w. a k a d e m i a . a c . z a
© Kopiereg 2012Onder redaksie van Paul JN Steyn, BA (PU vir CHO), THOD (POK), DEd (Unisa).’n Publikasie van Kraal-Uitgewers. Alle regte voorbehou.
Adres: H/v D.F. Malan- & Eendrachtstraat, Kloofsig, Pretoria
Posadres: Posbus 11760, Centurion, 0046
E-pos: [email protected]
Webtuiste: www.kraaluitgewers.co.za
Gedruk en gebind deur Aksent Media, tel: 082 445 4513
Eerste druk 2012
ISBN: 978-1-920568-19-1
Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike toestemming van die uitgewers gereproduseer of in enige
vorm of deur enige middel weergegee word nie, hetsy elektronies of deur fotokopiëring, plaat- of bandopnames,
vermikrofilming of enige ander stelsel van inligtingsbewaring nie. Enige ongemagtigde weergawe van hierdie werk
sal as ’n skending van kopiereg beskou word en die dader sal aanspreeklik gehou word onder siviele asook strafreg.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 1
Inhoudsopgawe
Programoorsig ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 6666
Inleiding ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................7777
Vakleeruitkomste ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 9999
Woordomskrywing vir evaluering ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 10101010
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 11111111
1.1 Studie-eenheid leeruitkomstes ................................................................................ 11
1.2 Verrykende bronne .................................................................................................... 12
1.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter? ............................................................................... 12
1.4 Inleiding ....................................................................................................................... 14
1.5 Die konsepte van die ekonomie en die toepassing daarvan op sakeondernemings
...................................................................................................................................... 15
1.5.1 Makro-ekonomie ........................................................................................................ 15
1.5.2 Mikro-ekonomie .......................................................................................................... 16
1.5.3 Skaarsheid .................................................................................................................. 21
1.5.4 Vraag en aanbod ....................................................................................................... 22
1.5.5 Oop en geslote ekonomieë ...................................................................................... 24
1.5.6 Finansiële instellings ................................................................................................. 25
1.5.7 Die vermenigvuldiger ................................................................................................. 25
1.6 Produksie, inkomste en besteding .......................................................................... 25
1.6.1 Die produksiefunksie ................................................................................................. 26
1.6.2 Produksiemoontlikhede ............................................................................................. 29
1.6.3 Inkomste ...................................................................................................................... 31
1.7 Huishoudings, sakeondernemings en die staat in die ekonomie ....................... 33
1.8 Ekonomiese groei ...................................................................................................... 37
1.8.1 Proses van ekonomiese groei.................................................................................. 38
1.8.2 Aanbodkantbenadering ............................................................................................. 39
1.8.3 Natuurlike hulpbronne ............................................................................................... 40
1.8.4 Menslike hulpbronne ................................................................................................. 40
1.8.5 Kapitaalvorming ......................................................................................................... 40
1.8.6 Entrepreneurskap ...................................................................................................... 41
1.8.7 Tegnologie .................................................................................................................. 41
1.8.8 Regeringsbeleid ......................................................................................................... 42
1.8.9 Die vraagkantbenadering.......................................................................................... 42
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 2
1.9 Die sakesiklus ............................................................................................................. 43
1.10 Samevatting ................................................................................................................ 47
1.11 Selfevaluering ............................................................................................................. 48
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting ............................................................................................................................................................................................................................................................ 49494949
2.1 Studie-eenheid leeruitkomstes ................................................................................ 49
2.2 Verrykende bronne .................................................................................................... 50
2.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter? ............................................................................... 50
2.4 Inleiding ....................................................................................................................... 51
2.5 Hoofdoelwitte van die makro-ekonomie ................................................................. 52
2.5.1 Lae werkloosheidsyfer .............................................................................................. 52
2.5.2 Stabiele verbruikerspryse ......................................................................................... 53
2.5.3 Hoë volhoubare ekonomiese groei ......................................................................... 54
2.5.4 Ewewig in die betalingsbalans ................................................................................. 55
2.5.5 Regverdige verdeling van inkomste ........................................................................ 56
2.5.6 Die belangrikste ekonomiese doelwit ..................................................................... 56
2.5.7 Konflik tussen ekonomiese groei en lae inflasie ................................................... 57
2.5.8 Konflik tussen ekonomiese groei en betalingsbalans .......................................... 57
2.5.9 Konflik tussen lae werkloosheid en lae inflasie ..................................................... 58
2.5.10 Die omgewing ............................................................................................................. 58
2.6 Die komponente van die nasionale rekening ........................................................ 59
2.6.1 Nasionale inkomste en bruto binnelandse produk ................................................ 61
2.6.2 Nasionale inkomste ................................................................................................... 64
2.6.3 Werkloosheid .............................................................................................................. 64
2.6.4 Redes vir werkloosheid ............................................................................................. 66
2.7 Verbruikersprysindeks ............................................................................................... 68
2.7.1 Konsepte en klassifikasie van die indeks ............................................................... 69
2.7.2 Eienskappe van die VPI ............................................................................................ 70
2.7.3 Konsepte van die VPI ................................................................................................ 72
2.8 Betalingsbalans .......................................................................................................... 76
2.8.1 Die lopende rekening ................................................................................................ 77
2.8.2 Die kapitaaloordragrekening .................................................................................... 78
2.8.3 Finansiële rekening ................................................................................................... 78
2.8.4 Die reserwerekening ................................................................................................. 79
2.9 Samevatting ................................................................................................................ 79
2.10 Selfevaluering ............................................................................................................. 80
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 3
Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 85858585
3.1 Studie-eenheid leeruitkomstes ................................................................................ 85
3.2 Verrykende bronne .................................................................................................... 86
3.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter? ............................................................................... 86
3.4 Inleiding ....................................................................................................................... 87
3.5 Die konsep van die monetêre sektor ...................................................................... 88
3.5.1 Kwantitatiewe vs. kwalitatiewe maatreëls .............................................................. 88
3.5.2 Instrumente van monetêre beleid ............................................................................ 88
3.5.3 Die invloed van geld op die ekonomie .................................................................... 93
3.6 Die konsep van geld .................................................................................................. 96
3.6.1 Die oorsprong van geld ............................................................................................. 96
3.6.2 Die rol van geld in die ekonomie ............................................................................. 98
3.6.3 Die waarde van geld .................................................................................................. 98
3.6.4 Die proses van geldskepping ................................................................................... 99
3.6.5 Reserwes .................................................................................................................. 100
3.6.6 Karaktereienskappe van geld ................................................................................ 102
3.7 Die funksies van geld .............................................................................................. 104
3.7.1 Middel vir ruilhandel ................................................................................................. 104
3.7.2 Geld as ʼn eenheid van monetêre beskrywing ..................................................... 105
3.7.3 Stoor van waarde ..................................................................................................... 105
3.7.4 Die standaard van uitgestelde betaling ................................................................ 106
3.8 Die aanvraag na geld .............................................................................................. 106
3.8.1 Die transaksionele aanvraag na geld ................................................................... 107
3.8.2 Die aanvraag na geld vir die onvoorsiene ............................................................ 107
3.8.3 Geld as ʼn bate .......................................................................................................... 108
3.8.4 Die aanbod (verskaffing) van geld ........................................................................ 108
3.8.5 Meer geld in die ekonomie ..................................................................................... 109
3.8.6 Minder geld in die ekonomie .................................................................................. 109
3.8.7 Die invloed van geld op monetêre beleid ............................................................. 109
3.9 Samevatting .............................................................................................................. 109
3.10 Selfevaluering ........................................................................................................... 111
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 113113113113
4.1 Studie-eenheid leeruitkomstes .............................................................................. 113
4.2 Verrykende bronne .................................................................................................. 114
4.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter? ............................................................................. 114
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 4
4.4 Inleiding ..................................................................................................................... 115
4.5 Die konsep van die openbare sektor .................................................................... 116
4.5.1 Sieningverandering .................................................................................................. 116
4.5.2 Openbare sektor in Suid-Afrika .............................................................................. 118
4.5.3 Grootte van die openbare sektor ........................................................................... 119
4.5.4 Vlakke van regering in die ekonomie .................................................................... 120
4.5.5 Openbare en private sektor .................................................................................... 120
4.5.6 Bestedingsfinansiering ............................................................................................ 121
4.5.7 Staatsbesteding en finansiering ............................................................................ 121
4.5.8 Samestelling van staatsinkomste .......................................................................... 122
4.6 Verskillende vorme van belasting .......................................................................... 123
4.6.1 Progressiewe belasting ........................................................................................... 124
4.6.2 Regressiewe belasting ............................................................................................ 125
4.6.3 Vereistes vir ʼn goeie belastingstelsel ................................................................... 125
4.6.4 Belangrikste belastings in Suid-Afrika .................................................................. 126
4.6.5 Ander belangrike belastings ................................................................................... 131
4.7 Verandering in staatsbesteding ............................................................................. 137
4.7.1 Die nuwe groei pad .................................................................................................. 138
4.8 Nasionalisering en privatisering ............................................................................. 139
4.8.1 Nasionalisering ......................................................................................................... 139
4.8.2 Privatisering .............................................................................................................. 139
4.8.3 Staat vs. private belange ........................................................................................ 142
4.9 Samevatting .............................................................................................................. 147
4.10 Selfevaluering ........................................................................................................... 148
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 149149149149
5.1 Studie-eenheid leeruitkomstes .............................................................................. 149
5.2 Verrykende bronne .................................................................................................. 150
5.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter? ............................................................................. 150
5.4 Inleiding ..................................................................................................................... 151
5.5 Die konsep van die buitelandse sektor ................................................................. 152
5.5.1 Die eksterne aktiwiteit ............................................................................................. 154
5.5.2 Die teorie van absolute en relatiewe koste .......................................................... 155
5.6 Internasionale handel .............................................................................................. 158
5.6.1 Binnelandse en buitelandse handel ...................................................................... 158
5.6.2 Invoere en uitvoere .................................................................................................. 159
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 5
5.6.3 Geslote en oop ekonomieë .................................................................................... 159
5.6.4 Die handelsbalans ................................................................................................... 160
5.7 Invoertariewe ............................................................................................................ 161
5.7.1 Invoere na Azania: ʼn Voorbeeld ............................................................................ 162
5.7.2 Invoerkwotas ............................................................................................................. 165
5.7.3 Uitvoersubsidies ....................................................................................................... 165
5.8 Die wisselkoers ........................................................................................................ 166
5.8.1 Suid-Afrika se ruilstelsel.......................................................................................... 167
5.8.2 Vraag en aanbod van buitelandse valuta ............................................................. 167
5.9 Die berekening van wisselkoerse .......................................................................... 171
5.9.1 Faktore wat ʼn rol speel in die wisselkoersvlakke ................................................ 171
5.9.2 Korttermyninvloed op die berekening van die wisselkoers ............................... 174
5.9.3 Langtermyninvloed op die berekening van die wisselkoers .............................. 174
5.9.4 Mediumtermyninvloed op die berekening van die wisselkoers ......................... 175
5.10 Samevatting .............................................................................................................. 177
5.11 Selfevaluering ........................................................................................................... 178
Terminologie in Engels .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 182182182182
Bronnelys ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................184184184184
Selfevalueringsriglyne ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 185185185185
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 6
Programoorsig
Hoër Sertifikaat in Rekeningkunde
Finansiële Rekeningkunde
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Finansiële
Rekeningkunde
Studie-eenheid 2: Bedryfsinkomste
Studie-eenheid 3: Bedryfsuitgawes
Studie-eenheid 4: Finansiële
verslagdoening
Studie-eenheid 5: Regsaspekte van
Finansiële Rekeningkunde
Ekonomie
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
Studie-eenheid 2: Ekonomiese
prestasiemeting
Studie-eenheid 3: Die monetêre
sektor
Studie-eenheid 4: Die openbare
sektor
Studie-eenheid 5: Die buitelandse
sektor
Belasting
Studie-eenheid 1: Inleiding tot
belasting
Studie-eenheid 2: Direkte belasting op
maatskappy inkomste en winste
Studie-eenheid 3: Indirekte belasting
Studie-eenheid 4: Werknemers-
belasting
Studie-eenheid 5: Regsvereistes –
Inkomstebelasting
Ouditkunde
Studie-eenheid 1: Die wese van oudit
Studie-eenheid 2: Algemene
ouditbeginsels
Studie-eenheid 3: Die ouditproses
Studie-eenheid 4: Die ouditverslag
Studie-eenheid 5: Die rol van interne
oudit
Kliëntediens en Etiek
Studie-eenheid 1: Kliëntediens en
etiek
Studie-eenheid 2: Kliënte en
kliëntebehoeftes
Studie-eenheid 3: Kliëntediens
Studie-eenheid 4: Etiese gedrag in die
onderneming
Studie-eenheid 5: Etiese gedrag teenoor kliënte
Sake-berekeninge
Studie-eenheid 1: Inleiding tot
Sakeberekeninge
Studie-eenheid 2: Basiese
berekeninge
Studie-eenheid 3: Koste en Inkomste
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en
saamgestelde rente berekenings
Studie-eenheid 5: Belegging, lenings
en aandele
Bedryfsinligting-stelsels
Studie-eenheid 1: Inleiding tot
bedryfsinligting-stelsels
Studie-eenheid 2: Apparatuur en programmatuur
Studie-eenheid 3: Inligtingsbestuur
Studie-eenheid 4: Eindgebruik-dienslewering
Studie-eenheid 5: Die inligtings-tegnologie-
departement
Koste Rekening-kunde
Studie-eenheid 1: Inleiding tot koste
rekeningkunde
Studie-eenheid 2: Standaard koste rekeningkunde
Studie-eenheid 3: Proses koste
rekeningkundige stelsel
Studie-eenheid 4: Koste rekeningkunde in diensverskaffings-
ondernemings
Studie-eenheid 5: Bestuursbesluit-neming en koste
analise
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 7
Inleiding
Ekonomie is deel van die sosiale wetenskappe en is ʼn vakgebied wat poog om te verklaar
hoe die effektiewe gebruik van skaars bronne kan bydra tot die maksimum voordeel van
ekonomiese behoeftes.
Die Ekonomie verklaar hoe rykdom geskep word, versprei word en verbruik word. Dit
verduidelik hoe ʼn land, soos Suid Afrika, produkte produseer, dit dan versprei en hoe dit
verbruik word. Die ekonomie verklaar dan verder hoe die inkomste wat gegenereer word
deur die aktiwiteite versprei word deur die partye wat aan die ekonomiese aktiwiteite
deelgeneem het. Die partye betrokke in die ekonomie is gewoonlik sakeondernemings,
werkers, die gemeenskap en die staat.
Die Ekonomie probeer ook vrae beantwoord soos: Wat word geproduseer? Hoe word dit
geproduseer? Hoekom produseer sekere lande net sekere produkte? Hoe word natuurlike
hulpbronne gebruik? Hoe verdien ʼn land geld en hoe word geld bestee? Hoe word mense
in diens geneem? Watter tipe tegnologie word gebruik in maatskappye? Wat is die
verhouding van al hierdie aspekte van die ekonomie tot mekaar en hoe beïnvloed dit rykdom
en armoede in verskillende gemeenskappe?
Soos in die geval van Suid Afrika, het enige ekonomie ʼn ontstaan gehad. Daarna het ʼn
sekere ontwikkeling plaasgevind wat gelei het tot groei in die ekonomie. Binne ʼn bepaalde
ekonomie, soos byvoorbeeld Suid-Afrika, word die ekonomiese landskap verder verdeel in
strukture soos die mynwese, landbou, konstruksie, finansies en die staat, om net ʼn paar te
noem. Hierdie sektore in die ekonomie is dan ook op een of ander wyse aanmekaar verbind
en word beïnvloed deur veranderinge in ander sektore.
Die ekonomie word ook ingedeel in primêre, sekondêre en tersiêre sektore. Die primêre
sektor in die ekonomie soos mynbou en visserye is die naaste aan die natuurlike
hulpbronne. Die sekondêre sektor is ʼn stap weg van die natuurlike hulpbronne en bestaan
gewoonlik uit aktiwiteite soos die verwerking van roumateriaal in voltooide produkte wat deur
verbruikers gebruik word. ʼn Voorbeeld is die plant van mielies wat deel is van die primêre
sektor wat dan deur ʼn proses (in die sekondêre sektor) verander word na mieliemeel. Die
tersiêre sektor is dan nog verder verwyderd van die primêre sektor en dit is waar die
mieliemeel dan bemark en verkoop word aan verbruikers.
Die kerngedagte om te onthou, is dat elke individu in elke samelewing op een of ander wyse
deelneem aan die ekonomie. Elke samelewing, ongeag die politieke strukture, moet saam
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 8
ontwikkel aan ʼn ekonomiese stelsel om te bepaal hoe die beperkte hulpbronne aangewend
gaan word om die drie basiese ekonomiese vrae te beantwoord: wat, hoe en vir wie moet
daar geproduseer word?
Dit is belangrik om te verstaan dat hierdie kursus slegs ten doel het om die oorhoofse
beginsels van die Ekonomie voor te hou soos wat dit van toepassing is op die sakewêreld.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 9
Vakleeruitkomste
Kennis en begrip
Na voltooiing van die vak EKONOMIE sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te
demonstreer van:
• Die ekonomie in die algemeen
• Ekonomiese prestasiemeting
• Die monetêre sektor en hoe dit in die ekonomie inpas
• Die openbare sektor en die invloed op die ekonomie
• Die buitelandse sektor en die invloed op die ekonomie van ʼn land
Vaardighede
Jy sal ook in staat wees om:
• Basiese kennis van die hooftemas van ekonomie en verwante praktyke te kan
interpreteer.
• Te onderskei tussen kernbegrippe, konsepte, wette, beginsels, reëls en teorie
van ekonomie en die toepassing daarvan in verwante omgewings.
• Die essensiële beginsels, metodes, prosedures en tegnieke van ekonomie in
verskeie omgewings te kan toepas.
• Te onderskei tussen die hooftemas van die ekonomie, soos die monetêre
sektor, die openbare sektor en die buitelandse sektor.
• Jou kennis te gebruik om probleme op te los beide in die makro- en mikro-
ekonomie.
• Inligting te versameling, dit te analiseer en te evalueer om die toepaslikheid
daarvan op die onderwerp te kan onderskei.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 10
Woordomskrywing vir evaluering
In die afdeling oor selfevaluering, asook in die werkopdragte sal daar van jou verwag word
om sekere take te verrig. Dit is belangrik dat jy presies weet wat van jou verwag word. Die
woordelys hieronder sal jou hiermee help.
Werkwoord Omskrywing
Wanneer daar van jou
verwag word om te:
Moet jy die volgende doen:
Lys Lys die name/items wat bymekaar hoort
Identifiseer Eien (ken uit) en selekteer die regte antwoorde
Verduidelik Ondersoek die moontlikhede, oorweeg en skryf dan jou antwoord
(verklaring/verduideliking) neer
Beskryf Omskryf die konsep of woorde duidelik
Kategoriseer/
klassifiseer
Bepaal tot watter klas, groep of afdeling bepaalde
items/voorwerpe behoort
Analiseer Om iets te ontleed
Evalueer Bepaal die waarde van ʼn stelling/stelsel/beleid/ens
Toepas Pas die teoretiese beginsels toe in ʼn praktiese probleem
Hersien Evalueer, verbeter en/of wysig ʼn beleid/dokument/stelsel/ens
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 11
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
1.1 Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip
Na voltooiing van Studie-eenheid 1 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die
volgende te demonstreer:
• Konsepte van die ekonomie
• Produksie, inkomste en besteding
• Huishoudings, sakeondernemings en die regering in die ekonomie
• Ekonomiese groei
• Die sakesiklus
Vaardighede
Jy sal ook in staat wees om:
• Die konsepte van die ekonomie in die sakewêreld toe te pas.
• Te onderskei tussen produksie, inkomste en besteding in die ekonomie.
• Te onderskei tussen die rol van sakeondernemings, huishoudings en die staat in
die ekonomie.
• Ekonomiese groei kan verduidelik.
• Die sakesiklus te bespreek.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 12
1.2 Verrykende bronne
• http://catalogs.mhhe.com/mhhe/home.do
• http://www.daviddfriedman.com/
• http://econserv2.bess.tcd.ie/
• http://www.isil.org/
• http://csf.colorado.edu/
• http://tutor2u.net/economics/
• http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/
• http://www.amosweb.com/
• http://www.resbank.co.za
• Mohr, P en Fourie, L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Pretoria: Van
Schaik uitgewers.
1.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan:
Sleutelwoord Omskrywing
Aanvraag Die verhouding tussen die prys van ʼn produk en die hoeveelheid
van die produk op aanvraag.
Arbeid Die ekonomiese produktiewe vaardighede van die mens.
Begeertes Die onbeperkte begeertes of wense van mense vir ʼn spesifieke
produk of diens.
Besteebare
inkomste
Die gedeelte van ʼn individu se inkomste nadat belasting betaal is.
Entrepreneurskap Die vermoë om ʼn nuwe sakeonderneming te begin, dit te laat groei
en die risiko’s te aanvaar wat daarmee gepaard gaan.
Geld Enige algemene aanvaarbare middel om te ruil. Geld dien as ʼn
funksie van uitruil en dit vorm ʼn eenheid van waarde.
Hulpbronne Al die dinge wat gebruik kan word om ekonomiese groei te
bevorder.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 13
Industrie ʼn Groep sakeondernemings wat dieselfde of soortgelyke produkte
vervaardig.
Korporasie A wettige entiteit wat besigheid bedryf.
Lone Algemene term wat gebruik word vir die verdienste deur
werknemers.
Makro-ekonomie Verwys na die ekonomie as ʼn geheel, byvoorbeeld die totale uitset
van ʼn land, eerder as net die uitset van een sektor van die
ekonomie in ʼn land.
Mikro-ekonomie Die gedeelte van die ekonomie wat verband hou met die
ekonomiese aktiwiteite van ʼn land.
Markte Die bymekaar kom van kopers en verkopers van produkte of
dienste.
Monopolie ʼn Marksituasie waar die goedere of dienste deur slegs een
verskaffer voorsien word (bv. Eskom, Spoornet).
Ontwikkelings-
ekonomie
Verwys na die proses van langtermyngroei en verandering in
onder-ontwikkelende ekonomieë.
Openbare belang Wys op die algemene belangstelling en belang van die
gemeenskap as ʼn geheel, wat deur die aksies van die regering
beïnvloed kan word.
Openbare goedere ʼn Produk wat slegs aan almal verskaf kan word indien die
verskaffing daarvan deurlopend en die beskikbaarheid daarvan nie
uitgedun kan word deur enige een verbruiker daarvan nie.
Regeringsuitgawes Die totale uitgawes van die regering op goedere en dienste in ʼn
spesifieke rekeningkundige periode.
Siklus Die uitbeelding van die vloei van geld en die ooreenstemmende
vloei van produksie in die ekonomie.
Skaarste Die moontlikheid dat menslike behoeftes die
bevrediging/beskikbaarheid oorskrei.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 14
1.4 Inleiding
Ekonomie is deel van die sosiale wetenskappe en is ʼn vakgebied wat poog om te verklaar
hoe die effektiewe gebruik van skaars bronne kan bydra tot die maksimum voordeel van
ekonomiese behoeftes. Die ekonomie verklaar hoe rykdom geskep word, versprei word en
verbruik word. Dit verduidelik hoe ʼn land, soos Suid-Afrika, produkte produseer, dit dan
versprei en hoe dit verbruik word. Die ekonomie verklaar dan verder hoe die inkomste wat
gegenereer word deur die aktiwiteite versprei word deur die partye wat aan die ekonomiese
aktiwiteite deelneem. Die partye betrokke in die ekonomie is gewoonlik die
sakeondernemings, werkers, gemeenskap en staat. Elke persoon in ʼn ekonomiese eenheid
beïnvloed die ekonomie op ʼn bepaalde wyse en word ook beïnvloed deur ander persone se
deelname in dieselfde ekonomiese eenheid.
Die basiese aanname van die ekonomie is dat die mens oor die algemeen rasioneel is in sy
soeke na produkte of dienste. Die basiese ekonomiese probleme waarmee die mens
worstel, is dat hulpbronne relatief skaars is tot die mens se behoeftes. Hierdie fundamentele
beginsel in die ekonomie word skaarsheid genoem (P Saunder, J Gilliard, 2002:9). As
gevolg van die feit dat daar ʼn skaarsheid is aan hulpbronne, word die mens gedwing om
besluite te neem om sodoende die behoeftes te bevredig.
Elke samelewing het toegang tot sekere hulpbronne wat gebruik word in die vervaardiging
van goedere en dienste. Hierdie omskakeling van hulpbronne in goedere en dienste stel die
mens in staat om te oorleef en selfs te floreer. Hierdie hulpbronne, soms ook genoem
produktiewe hulpbronne, kan gekategoriseer word in drie groepe naamlik, natuurlike
hulpbronne, menslike hulpbronne en kapitale hulpbronne.
• Natuurlike hulpbronne verwys na bronne soos minerale, water, bome en die land
self. Natuurlike hulpbronne word soms ook grondstowwe genoem.
• Menslike hulpbronne of arbeid verwys na die fisiese en kognitiewe insette gelewer
deur die mens om produksie te lewer.
• Kapitale hulpbronne is die mensgemaakte hulpbronne soos geboue, gereedskap,
masjiene en toerusting wat gebruik word in die produksieproses. Omdat hulpbronne
beperk is, is die goedere en dienste wat geproduseer word ook beperk. Die
behoeftes van die mens en sy samelewing is teoreties onbeperk. Hierdie
teenstrydigheid tussen onbeperkte behoeftes en beperkte hulpbronne staan in die
ekonomie bekend as skaarsheid.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 15
In hierdie gedeelte gaan jy kennis maak met die konsepte van ekonomie soos dit van
toepassing is op sakeondernemings; onderskeid tref tussen produksie, inkomste en die
besteding in die ekonomie; onderskeid tussen huishoudings, sakeondernemings en die
regering in die ekonomie; ekonomiese groei; en die sakesiklus soos in die ekonomie beskryf.
1.5 Die konsepte van die ekonomie en die toepassing daarvan op
sakeondernemings
That evening there was a huge dinner of captains of industry, bankers, and professors.
Keynes sat next to Max Planck, the German physicist and Nobel Prize winner. Planck told
him that he had thought of studying economics early in his life but had found it too
difficult….What Planck meant was that economics was imprecise and intuitive, and
therefore ‘overwhelmingly difficult’ for those whose gift was to imagine, and pursue the
implications of known facts (Skidelsky & Keynes. 2007).
Ekonomie mag dalk lyk na die studie van gekompliseerde tabelle en grafieke, statistieke en
syfers, maar dit is eintlik net ʼn studie van die rasionele gedrag van die mens in sy soeke om
sy behoeftes (dit wat hom aan die lewe gaan hou) en sy begeertes (dit wat hy graag wil hê)
te bevredig.
Ekonomie het ook twee vertakkings, naamlik die makro-ekonomie en die mikro-ekonomie.
Daar is baie definisies van die ekonomie en dit gaan so ver terug as die eerste ekonoom wat
sekere waarnemings gemaak het. Die definisies wat hier gegee word, is ʼn opsomming van
verskeie definisies en het ten doel om ʼn breë oorsig te gee van die konsepte van die
ekonomie (http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf).
1.5.1 Makro-ekonomie
Makro-ekonomie behels die totale uitset van ʼn nasie en hoe die nasie sy skaars hulpbronne
aanwend om maksimum produksievlakke te bereik vir toekomstige groei. Ekonome gebruik
gemiddeldes om die algehele oorsig van die strukture van die ekonomie en die verhoudings
wat aspekte tot mekaar het te verklaar. Makro-ekonomie verklaar die funksionering van die
ekonomie op ʼn nasionale vlak en verwys na die volgende makro-ekonomiese konsepte:
• Nasionale inkomste en besteding
• Handelsbalans en betalingsbalans
• Buitelandse valuta
• Spaar- en beleggingsverhoudings
• Indiensneming en ekonomiese groei
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 16
• Fluktuasies in nasionale inkomste
• Fiskale en monetêre beleid
(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)
1.5.2 Mikro-ekonomie
Mikro-ekonomie behels soortgelyke doelwitte, maar op die vlak van individue en
sakeondernemings binne die groter ekonomie van ʼn land. Mikro-ekonomie volg ʼn meer
wetenskaplike benadering en verklaar aspekte van die groter ekonomie. Veranderinge in
die mikro-ekonomie kan baie vinniger waargeneem word as veranderinge in die makro-
ekonomie. Mikro-ekonomie verklaar hoe die vryemarkekonomie en die miljoene van
verbruikers en produsente funksioneer in die toepassing van produktiewe hulpbronne om
goedere en dienste te produseer. Mikro-ekonomie verklaar verder hoe goedere en dienste
geproduseer word en dan versprei word vir verbruik. In mikro-ekonomie word die volgende
aspekte bestudeer:
• Individuele verbruikersgedrag
• Produkpryse
• Verbruikersaanvraag
• Verbruikersinkomste
• Die studie van sakeondernemings, hul ligging, koste, inkomste en wins.
• Verdienste van die individuele faktore van produksie
(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)
Verdere aspekte van die ekonomie wat in hierdie studie-eenheid aangespreek gaan word, is:
• Skaarsheid
• Aanbod en aanvraag
• Hulpbronne
• Produksie
• Inkomste
• Besteding
• Produkmarkte
• Faktoremarkte
• Huishoudings
• Sakeondernemings
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 17
• Finansiële instellings
• Die staat
(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)
Ekonomie, soos ander sosiale wetenskappe, kyk na twee aspekte, naamlik die teoretiese
aspek en die praktiese aspek. Die teoretiese aspek behels die ekonomiese wette en
beginsels en die praktiese aspekte behels die toepassing van die beginsels en hoe dit
uitspeel in die lewe van die verbruiker. Ekonome bestudeer die ekonomiese resultate en
probeer dan om patrone te vind en teorieë te formuleer. Hierdie teorieë word dan weer
getoets en as die patrone herhaal, kan ekonome met ʼn sekere mate van vertroue die
ekonomie voorspel.
Voordat die konsepte van die ekonomie bespreek word, is dit belangrik om eers die vloei
van die ekonomie te bespreek. Figuur 1.1 hieronder toon die drie hoofstrome van die
ekonomie aan. In enige ekonomie is daar ʼn voortdurende vloei tussen produksie, inkomste
en besteding. Hierdie vloei vind in sy eenvoudigste vorm plaas tussen sakeondernemings
en huishoudings.
Figuur 1.1: Die drie hoofstrome van die ekonomie
(Bron: http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)
Die drie hoofstrome van die ekonomie kan verdeel word in vyf hoof rolspelers. Hierdie
rolspelers is:
PRODUKSIE
INKOMSTEBESTEDING
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 18
• Sakeondernemings
• Huishoudings
• Die staat
• Produkmarkte
• Faktoremarkte
(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/):
Goedere en dienste vloei in een rigting vanaf ondernemings deur produkmarkte na
huishoudings. Huishoudings verskaf arbeid aan sakeondernemings deur faktoremarkte.
Geld vloei in die teenoorgestelde rigting vanaf huishoudings deur die produkmarkte na
ondernemings wat dan betaal vir die arbeid gelewer deur huishoudings. Figuur 1.2 toon die
vloei van die ekonomie sonder die deelname van die staat. Hierdie voorstelling van die
ekonomiese siklus is ʼn vereenvoudigde weergawe van die werklike ekonomie.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 19
Figuur 1.2: Die kringloop van goedere en dienste
(Bron: Aangepas van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)
Die vyfde rolspeler in die vloei van die ekonomie is die regering of staat. Regerings koop
ook produkte en dienste en ontvang belastings van sakeondernemings en huishoudings,
terwyl daar terselfdertyd ook betaal word vir arbeid vanaf huishoudings. Finansiële
instellings en die internasionale markte bring ook ʼn unieke dinamika na die vloei van ʼn
ekonomie. Hierdie twee rolspelers word later in die studie-eenheid in meer diepte bespreek.
Die gedrag van huishoudings en die staat beïnvloed die ekonomie van enige land en kan
bepaal of die ekonomie groei of verklein. Dit sal later duidelik word dat die groei van die
ekonomie die sleutelfaktor tot welvaartskepping is.
BESIGHEDE
HUISHOUDINGS
FAK
TOR
E M
AR
KT
E
GO
ED
ER
E M
AR
KT
E
PR
OD
UK
SIE
PRODUKSIE
FAKTORE FA
KTO
RE
GOEDERE G
OE
DE
RE
D
IEN
STE
DIENSTE
KRINGLOOP VAN
GOEDERE EN DIENSTE
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 20
Figuur 1.3: Die kringloop van goedere en dienste met die staat as rolspeler
(Bron: Aangepas van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)
In Figuur 1.3 hierbo is al vyf rolspelers van die ekonomie getoon. Besteding deur die staat
vind in dieselfde rigting plaas as dié van huishoudings en goedere en dienste vloei ook van
die sakeondernemings na die staat. Die grootste inkomste van die staat lê in die vordering
van belasting van sakeondernemings en huishoudings.
Enkele belangrike aspekte van die ekonomie van toepassing op sakeondernemings word
vervolgens bespreek.
BESIGHEDE
HUISHOUDINGS
FAK
TOR
E M
AR
KT
E
GO
ED
ER
E M
AR
KT
E
PR
OD
UK
SIE
PRODUKSIE
FAKTORE FA
KTO
RE
GOEDERE G
OE
DE
RE
D
IEN
STE
DIENSTE
STAAT
BE
LAST
ING
B
ELA
STIN
G
DIE
NST
E
DIE
NST
E
BESTEDING
ARBEID
BESTEDING
GOEDERE
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 21
1.5.3 Skaarsheid
Die eerste hiervan is die konsep “skaarsheid”. Skaarsheid verwys na die wisselwerking
tussen beperkte hulpbronne en onbeperkte behoeftes en begeertes van verbruikers. Vir die
individu beteken skaars hulpbronne dinge soos tyd, geld en vaardighede. Vir ʼn land sluit
skaars hulpbronne dinge in soos natuurlike hulpbronne, kapitaal, arbeid en tegnologie. Die
dilemma waarmee individue en regerings van lande sit, is om te besluit watter goedere en
dienste gekoop kan word en watter aanvanklik eers gelaat moet word.
Kyk na die volgende voorbeeld: ʼn Verbruiker wil graag ʼn DVD aankoop. As gevolg van die
prys moet die verbruiker kies tussen een DVD of twee videobande. Die videobande se
kwaliteit is laer as dié van die DVD’s. Die die keuse moet dus ook gemaak word tussen
twee films van laer kwaliteit of een film van hoër kwaliteit. Die verbruiker se waardesisteem,
asook die beskikbaarheid van die hulpbron (geld), sal bepaal wat sy/haar keuse sal wees.
Omdat waardesisteme van persone en regerings verskil en daar terselfdertyd verskillende
vlakke van skaars hulpbronne is, dwing die skaars hulpbronne individue en regerings
dikwels om hul waardesisteme aan te pas. Skaarsheid dring individue dus om besluite te
maak oor hoe hulle hul hulpbronne gaan bestuur.
Die Ekonomie maak ʼn studie van die gedrag van huishoudings en regerings en hoe
hulpbronne aangewend word om te voldoen aan die begeertes en behoeftes van
verbruikers. Indien die verbruiker hierbo onbeperkte hulpbronne gehad het, sou hy nie nodig
gehad het om te kies tussen die DVD en die videobande nie – hy sou al drie kon aankoop.
Om mikro- en makro-ekonomie te verstaan, is ingewikkeld – die konsepte is baie ineen
geweef. Ekonome probeer die fenomeen verstaan om sodoende regerings en verbruikers te
adviseer om beter ingeligte besluite te neem. Skaars hulpbronne en onbeperkte begeertes
en behoeftes van regerings en individue dwing hul om besluite te neem ten einde die
hulpbronne tot hul beskikking so te bestuur dat hulle die mees effektiewe produksie en mees
doeltreffende benutting sal bewerkstellig. Soos reeds genoem, is die voorspelbaarheid van
die makro-ekonomie baie moeilik en daarom is daar relatief min wat regerings kan doen om
met sekerheid besluite te kan neem.
Die toepassing van die konsep “skaarsheid” op sakeondernemings kan opgesom word in
die volgende definisie van skaarsheid en die daaropvolgende ekonomiese vrae:
ʼn Produk is skaars wanneer dit tegelykertyd begeerlik is, maar ook beperk is in terme
van die hoeveelheid wat beskikbaar is.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 22
Hierdie probleem in die ekonomie dwing individue en regerings om besluite te neem en
hierdie besluite word verteenwoordig deur drie basiese ekonomiese vrae, naamlik:
1. Watter goedere moet geproduseer word?
2. Hoe behoort die goedere geproduseer te word?
3. Vir wie moet die goedere geproduseer word?
(http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=scarcity)
Dit maak dus nie saak of ʼn nuwe onderneming tot die mark toetree nie en of die
onderneming al lank handel dryf nie. Om die vloei van die ekonomie aan die gang te hou,
moet die drie ekonomiese vrae altyd beantwoord word.
1.5.4 Vraag en aanbod
Die volgende konsepte van belang in die ekonomie en die toepassing daarvan op
sakeondernemings is “aanvraag en aanbod”. Die wet van aanvraag kan formeel soos volg
verklaar word: In die mark (vir enige goedere of dienste) bestaan daar ʼn teenoorgestelde
verhouding tussen die prys van die goedere of dienste en die hoeveelheid van die goedere
en dienste waarop kopers aandring. Indien daar ʼn aanvraag is na ʼn motor deur 1000 mense
en daar is slegs een motor op aanbod, dan sal die verkoper die motor beskikbaar stel aan
die persoon wat die hoogste prys daarvoor kan betaal. Indien daar slegs een persoon is wat
ʼn motor wil aanskaf en daar is ʼn 1000 motors in die mark, sal die koper kan kies van wie hy
die motor wil koop en dus baie min daarvoor betaal.
Die verband tussen aanvraag en aanbod word verder ontleed in die volgende voorbeeld:
Indien die prys van een item (bv. vars melk) daal terwyl die prys van ander items (lang-lewe
melk) dieselfde bly, sal verbruikers die vars melk van laer waarde koop, eerder as die
duurder lang-lewe melk. Wanneer die prys van vars melk daal terwyl die prys van lang-lewe
melk dieselfde bly, maar die verbruiker se inkomste styg, sal verbruikers voel hulle kan meer
vars melk bekostig en dus meer vars melk koop of dalk die lang-lewe melk koop omdat hulle
dit kan bekostig. Die verhoging in inkomste sal die verbruiker ook in staat stel om meer van
ander produkte te kan koop.
Die term “aanvraag” en hoeveel aangevra (soos in die ekonomie gebruik) is nie dieselfde as
behoeftes en begeertes nie. Ekonome onderskei nie tussen behoeftes en begeertes nie
omdat die markte nie so ʼn onderskeid tref nie. ʼn Persoon wat HIV-positief is en ʼn
oorlewingsbehoeftes het na antiretrovirale medisyne, word nie deur die markte gesien as ʼn
aanvraag groter as ander mense se begeerte na luukshede nie. Die behoefte na
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 23
antiretrovirale medisyne vir HIV-positiewe mense word nie gesien as ʼn aanvraag nie,
behalwe as daar geld ter sprake is om die medisyne te koop. Hoe die markte hulpbronne
inspan om die behoeftes en begeertes van verbruikers te bevredig (soos uitgedruk in
aanvraag), hang af van hoe verbruikers die beskikbare inkomste bestee.
Die markte kyk slegs na die bereidwilligheid om te betaal vir beide behoeftes en begeertes
en die vermoë om te betaal vir die produk. Die wet van aanvraag bepaal dat, hoe hoër die
prys van goedere, hoe laer die aanvraag daarna sal wees. Die grafieke hieronder toon die
verhouding tussen prys en aanvraag aan. Verbruikers sal die duurder pryse van produkte
vermy en goedkoper goedere koop wat meer bekostigbaar is. ʼn Voorbeeld hiervan in ons
ekonomie is die duurder produkte wat deur Woolworths aangebied word en die goedkoper
produkte wat deur Checkers aangebied word. Woolworths doen sake omdat daar ʼn
aanvraag is na sy produkte deur verbruikers wat ʼn hoër inkomste het as ander verbruikers,
maar Checkers verkoop baie meer produkte as gevolg van die aanvraag na sy produkte.
In teenstelling met aanvraag, is aanbod ʼn aanduiding van die hoeveelheid produkte wat
verkoop sal word na aanleiding van ʼn sekere aanvraag. Hoe hoër die aanvraag, hoe meer
produkte sal verkoop word. In beide voorbeelde van aanbod en aanvraag speel prys ʼn
belangrike rol. Omdat die aanvraag verhoog, sal sakeondernemings die pryse van die
goedere en dienste hoër maak. Indien die prys te hoog word, sal die aanvraag outomaties
afneem. ʼn Voorbeeld hiervan is sportbyeenkomste soos rugby. Omdat daar waarskynlik ʼn
hoër aanvraag is na die Springbokke se wedstryde, sal die kaartjies vir toetse hoër wees as
vir ander provinsiale wedstryde.
In Figuur 1.4 hieronder toon die grafiek aan die linkerkant die verhouding tussen prys en
hoeveelheid van goedere wat aangekoop word. Hoe hoër die prys, hoe laer die
hoeveelhede van die produk wat aangekoop word. In die grafiek, aan die regterkant, is dit
ook waar dat, as die aanvraag toeneem vir ʼn produk, die produksie daarvan sal toeneem,
maar gewoonlik ook met die styging in prys.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 24
Figuur 1.4: Aanvraag en aanbod in die ekonomie
(Bron: http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=demand)
1.5.5 Oop en geslote ekonomieë
Die ekonomie waarby net huishoudings, die sakesektor en die staat betrokke is, staan
bekend as ʼn geslote ekonomie. Die buitelandse sektor is ook ʼn deelnemer aan die
ekonomie. Wanneer die buiteland deur invoere en uitvoere betrokke raak by die ekonomie,
word die ekonomie ʼn oop ekonomie.
Uitvoere vir elke land dra by tot die verhoging van inkomste vir die land se ekonomie.
Hierdie verhoogde inkomste word in die aktiewe ekonomie opgeneem wat bydra tot die groei
in die ekonomie. Die kenmerke van die ekonomiese siklus is die volgende:
• Dit vind voortdurend plaas
• Produsente en verbruikers word as twee groepe beskou.
(http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=demand)
A3
A2
A1
Q1 Q2 Q3
AA
NV
RA
AG
G
HOEVEELHEID
AANBOD
P1
P2
P3
Q1 Q2 Q3 P
RY
S
S
HOEVEELHEID
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 25
1.5.6 Finansiële instellings
Die laaste rolspeler in die ekonomie is die finansiële instellings. Finansiële instellings
ontvang spaargeld vanaf huishoudings en sakeondernemings en verskaf ook lenings aan
huishoudings, ondernemings en die regering. Die finansiële sektor is dus nie direk betrokke
by die produksieproses in die ekonomie nie, maar dra by tot die dinamika en groei in die
ekonomie.
1.5.7 Die vermenigvuldiger
Die vermenigvuldiger verwys na die verhouding wat gebruik word om die verskil tussen
aanvanklike belegging en die uiteindelike verander in inkomste te bereken. Die grootte van
die vermenigvuldiger verskil ooreenkomstig die bykomende inkomste wat in elke
bestedingsrondte geproduseer of geskep word en die gedeelte van elke rand wat
inkomsteverdieners bereid is om te bestee (http://www.amosweb.com/cgi-
bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=demand).
Veronderstel ʼn maatskappy belê R200 miljoen in die bou van ʼn nuwe vervaardigingsaanleg.
Hierdie R200 miljoen word dan verdeel in lone, materiaal, goedere, dienste en winste aan al
die deelnemers in die bou van hierdie fabriek. Wanneer enige een van die ontvangers van
hierdie oorspronklike R200 miljoen besluit om nie al die geld in die bank te hou nie, maar ʼn
gedeelte daarvan te bestee aan ander goedere en dienste, word dit ʼn marginale
verbruikersgeneigdheid genoem.
As die marginale verbruikersgeneigdheid 40% is, sal salaristrekkers 40 sent in elke rand
bestee en die res spaar – 40% van R200 miljoen is R80 miljoen. Hierdie R80 miljoen sal
dus ook in die aktiewe ekonomie gestort word en dit verhoog die vraag na goedere met
R80 miljoen. Onthou dat die oorspronklike R200 miljoen ook die aanvraag in die ekonomie
verhoog word.
Indien dieselfde marginale verbruikersgeneigdheid weer toegepas word, sal ʼn verdere
R32 miljoen in die ekonomie gestort word wat die aanvraag na goedere en dienste verder
verhoog. Hierdie proses sal homself herhaal en in elke rondte sal die marginale
verbruikersgeneigdheid kleiner word. Wat egter belangrik is, is dat hierdie proses die totale
styging in inkomste sal verteenwoordig.
1.6 Produksie, inkomste en besteding
In hierdie afdeling word produksie, inkomste en besteding in die ekonomie bespreek.
Voordat enigiets geproduseer kan word, is drie tipes produktiewe hulpbronne nodig:
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 26
• Natuurlike hulpbronne
• Arbeid
• Kapitaal
(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)
1.6.1 Die produksiefunksie
Produksie verwys na die omskakeling van hulpbronne na goedere en dienste. In hierdie
omskakeling van insette (hulpbronne) na uitsette (goedere en dienste), word gebruik
gemaak van tegnologie en word die produksiefunksie soos volg uitgedruk:
X = f(L,K,M,R)
Waar X die hoeveelheid van ʼn spesifieke produk is wat geproduseer word.
• L – verteenwoordig die eenheid of eenhede van arbeid beskikbaar in die
vervaardigingsproses
• K – verteenwoordig die kapitale inset, masjiene, vervoer en ander toerusting gebruik
in die vervaardigingsproses
• M – verteenwoordig land, natuurlike hulpbronne en grondstowwe gebruik in die
produksieproses
• R – verteenwoordig entrepreneurskap of onderneming
ʼn Verhouding bestaan tussen hierdie insette en die uitset en is van so ʼn aard dat die groter
beskikbaarheid van enige van hierdie faktore sal lei tot die groter potensiaal vir die
vervaardiging van die uitset. Alle faktore is essensieel in die vervaardigingsproses. Die
funksionele verhouding, f(), verteenwoordig ʼn sekere vlak van tegnologie en kennis om die
insette te kan omskakel in ʼn uitset. Dus sal enige tegnologiese verbeterings ook lei tot hoër
produksie.
Om die tegnologiese aard van produksie beter te verstaan, word daar na korttermyn- en
langtermynproduksieverhoudings verwys. In korttermynproduksie word slegs een faktor
toegelaat om te verander (gewoonlik arbeid), terwyl die ander konstant bly (kapitaal en/of
materiale). In die langtermynproduksie mag enige van die faktore verander. Die
korttermynproduksie laat toe vir die ontwikkeling van ʼn eenvoudige twee-veranderlike model,
wat die gedrag tussen die enkel-veranderlike inset en die ooreenstemmende vlak van uitset
verklaar. Hierdie vergelyking word soos volg gestel:
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 27
X = f(L,K,M,R)
of
X = f(L)
Die volgende is ʼn voorbeeld van die ontwikkeling van ʼn korttermynmodel vir
landbouproduksie, waar die uitset in kilogram gemeet word en arbeid die veranderlike is.
Die vaste faktore van produksie sluit in:
• 1 x ploeg
• 1 x trekker
• 1 x bakkie
• 1 hektaar grond
• 10 x kilogram saad
(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)
Die produksie verhouding kan dus soos volg voorgestel word, deur die data in Tabel 1.1
hieronder.
Inset (L) Uitset (X) MPL (Marginale produksie
van arbeid)
0 0 0
1 100 100 kg per arbeider
2 200 100 kg per arbeider
3 300 100 kg per arbeider
- - -
10 1000 100 kg per arbeider
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 28
Tabel 1.1: Konstante, marginale produksie
(Bron: http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)
In hierdie voorbeeld word die toevoeging van een arbeider beloon met die verhoging van
100kg. Die derde kolom MPL definieer die verhouding in die produksiefunksie. Die kolom
meet die marginale produktiwiteit van arbeid, ʼn meting van die bydrae van elke eenheid
van arbeid tot die vlak van uitset. In hierdie voorbeeld is die konstante marginale
produktiwiteit onrealisties in die korttermynmodel. Konstante marginale produktiwiteit
impliseer dat solank as wat arbeid verhoog, sal uitset altyd verhoog, maar die beperkte
kapitaal en grond sal verhoed dat die uitset altyd verhoog soos wat arbeid toeneem.
ʼn Meer realistiese situasie sou dalende marginale produktiwiteit gewees het, waar die
toename in een inset die uitset nie noodwendig laat groei teen ʼn vaste koers nie. Dit is
onmoontlik om teen oneindige vlakke te produseer wanneer sommige faktore, soos kapitaal
en land, konstant bly. Dalende marginale produktiwiteit kan gemoduleer word soos die data
in Tabel 1.2 voorstel.
Inset (L) Uitset (X) MPL (Marginale produksie
van arbeid)
0 0 0
1 100 100 kg per arbeider
2 180 80 kg per arbeider
3 240 60 kg per arbeider
4 280 40 kg per arbeider
5 300 20 kg per arbeider
6 300 0 kg per arbeider
Tabel 1.2: Afnemende, marginale produksie
(Bron: http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 29
In hierdie voorbeeld verhoog die uitset vir elke eenheid van arbeid wat toegevoeg word. Die
bydrae van arbeidseenheid 6 dra egter geen groei in die uitset by nie. Die beskikbare grond
laat nie toe dat arbeidseenheid 5 en 6 enigiets bydra tot die uitset nie.
In Figuur 1.5 is arbeid die veranderlike faktor terwyl land, kapitaal en masjinerie konstant bly.
Daar is ʼn positiewe verhouding tussen arbeid- en uitsetvlakke, maar soos wat arbeid
toeneem, is die invloed daarvan op die uitset al minder. Die grafiek in Figuur 1.5
verteenwoordig dalende marginale produktiwiteit.
Figuur 1.5: Afnemende/dalende marginale produksie
(Bron: http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)
1.6.2 Produksiemoontlikhede
Die prentjie verander aansienlik wanneer twee of meer produkte vervaardig word deur
dieselfde onderneming. ʼn Meer realistiese produksieverhouding kan ontwikkel word. In ʼn
wêreld van skaars hulpbronne, sal ondernemings wat twee of meer produkte vervaardig,
meeding om dieselfde faktorinsette. Die produksie van een produk, “X”, sal onder druk kom
as gevolg van die produksie van produk “Y”, soos wat arbeid en ander hulpbronne
aangewend word in die vervaardiging van produk “Y”. Tabel 1.3 toon die wedywering vir
hulpbronne tussen twee produkte, naamlik melk en brood, aan. In die voorbeeld kan die
aanwending van een eenheid arbeid aan die produksie van brood lei tot produksie van 0 tot
210 eenhede brood. Die aanwending van een eenheid arbeid aan die produksie van melk,
kan lei tot die produksie van 0 tot 185 eenhede melk.
As die arbeid vasgestel word op sewe eenhede (kan ook gesien word as sewe arbeiders) en
gedeel word in die produksie van brood en melk, dan kan verskeie vlakke van uitsette
(X)
(L)
X = f(L)
280
180
2 4 0
a
b
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 30
gelewer word aan brood en melk, soos in Tabel 1.3 aangetoon. Die tabel word vir die
vervaardiging van brood van bo na onder gelees en vir die vervaardiging van melk van
onder na bo gelees. Indien al sewe eenhede arbeid, melk produseer, dan kan daar 245
eenhede melk geproduseer word, soos aangetoon in (A). As daar nou ʼn behoefte ontstaan
om ook brood te produseer, moet daar van die arbeiders by die melkproduksie weggeneem
word en aan broodproduksie toegeken word. Met ander woorde, die produksie beweeg nou
van punt A na punt B soos in die tabel aangetoon. Daar word dus nou 60 eenhede brood
vervaardig, maar terselfdertyd is daar ʼn opoffering gemaak van 20 eenhede melk (B).
Hierdie 20 eenhede melk word die geleentheidskoste van brood. Elke eenheid brood kos
20/60 eenhede of een derde van die melk.
Punt XBROOD MPL,BROOD Punt YMELK MPL,MELK
A 0 0 H 0 0
B 60 60 G 50 50
C 110 50 F 95 45
D 10 40 E 135 40
E 180 30 D 170 35
F 200 20 C 200 30
G 210 10 B 225 25
H 210 0 A 245 20
200 10 260 15
Tabel 1.3: Produksiemoontlikhede: Brood en melk
(Bron: aangepas van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)
Indien nog ʼn eenheid arbeid aan brood afgestaan word, beweeg die produksie na punt C.
Die bykomende 50 eenhede brood kom teen ʼn koste van 25 eenhede melk. Elke brood kos
25/50 of een halwe melk.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 31
Omdat dalende marginale produktiwiteit in produksie van hierdie twee goedere die produksie
van 50 addisionele eenhede brood beteken, beteken dit dat meer en meer melkproduksie
opgeoffer word. Dus is die geleentheidskoste van broodproduksie aan die toeneem. Dit
staan bekend as die wet van toenemende geleentheidskoste. Figuur 1.6 verteenwoordig die
data in Tabel 1.3. Dit is egter nie net arbeid wat ter sprake is in die vervaardigingsproses
nie, maar ook tegnologie. Punte binne die kurwe verteenwoordig oneffektiewe vlakke van
produksie. Hulpbronne en tegnologie laat toe dat albei of een produk vervaardig kan word.
Beweging op die kurwe impliseer dat hulpbronne en tegnologie teen mekaar afgespeel word,
wanneer hulpbronne skaars is en aanvraag konstant is. Indien die eenhede van produksie
nie meer as sewe kan word nie, is produksie buite die kurwe nie moontlik met bestaande
vlakke van tegnologie nie.
Figuur 1.6: Geleentheid koste in die vervaardiging van twee produkte
(Bron: aangepas van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)
1.6.3 Inkomste
John Keynes (http://en.wikipedia.org/wiki/John_Maynard_Keynes), ʼn ekonoom, het ʼn teorie
ontwikkel wat fokus op die vlakke van individue se besteebare inkomste wat uiteindelik die
werklike besteding bepaal. Die vlakke waarteen verbruikers die aanvraag verhoog soos wat
inkomste verhoog, word die marginale intensie om te bestee genoem. Indien ʼn persoon ʼn
verhoging van R2000 ontvang en hy bestee R1500 daarvan, is die marginale besteding
R1500/R2000 = 0.75. Die balans van 0.25 is die intensie om te spaar.
Die marginale intensie om te bestee en te spaar verskil van persoon tot persoon.
Verbruikers in die laer inkomste groep het ʼn groter waarskynlikheid om te bestee as die in
die hoër inkomste groepe. Dit het weer ʼn invloed op die regering se beleid ten opsigte van
belastingkoerse.
Melk(Y)
Brood(X)
170
135
60 110 0
A B
C
D
E
F
G
H
50
95
200
245
20150
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 32
Inkomste speel ʼn belangrike rol in die bepaling van besteding. Ekonome poog altyd om te
verklaar wat gaan gebeur wanneer verbruikersinkomste verhoog. Die gedeelte van die
inkomste van verbruikers wat bestee gaan word, is egter belangrik. Ekonome gebruik die
werklike inkomste van verbruikers eerder as die gedeelte van verhogings wat bestee gaan
word, om die werklike besteding te verklaar (http://tutor2u.net/economics/revision-notes/as-
macro-consumer-spending-and-saving.html).
Die sleutelfaktore in die bepaling van verbruikersbesteding in die ekonomie, kan soos volg
opgesom word:
• Die vlakke van werklike besteebare inkomste
• Rentekoerse en die beskikbaarheid van krediet
• Verbruikervertroue
• Veranderinge in die indiensnemingsyfers
Die belangrikheid van verbruikersvertroue word weerspieël in die bestedingsvlakke binne die
ekonomie. Eerstens is verbruikers besorg oor hul eie finansiële toestand wat hul besteding
beïnvloed. Tweedens is verbruikers ook bewus van die ekonomiese klimaat en word hul
besteding ook daardeur beïnvloed.
Baie van die op en af bestedingspatrone kan ook toegeskryf word aan seisoenale
veranderinge in die ekonomie. Verbruikers wat vertroue in hul eie finansiële posisie en ook
vertroue in die land se ekonomie het, is meer bereid om besteding te verhoog. Die
bydraende faktore wat verbruikersvertroue laat toeneem, is gewoonlik:
• Verwagtinge van toekomstige inkomste en indiensneming.
• Die huidige vlakke van rentekoerse en die verwagtinge van toekomstige
rentekoersaanpassings.
• Patrone in indiensnemingsyfers.
• Vooruitsigte in regeringsbelastingaanpassings.
• Die veranderinge in die verbruiker se welvaart.
(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)
Figuur 1.7 hieronder som die ekonomiese siklus op met die finansiële sektor en die buiteland
wat toetree as rolspelers in die ekonomie. Verbruikers is die mees belangrike bron van
besteding in die ekonomie en bestaan uit ongeveer twee derdes van die binnelandse
produk.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 33
Figuur 1.7: Ekonomiese kringloop
(Bron: http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)
In hierdie afdeling van die studie-eenheid is die rol wat produksie, inkomste en besteding op
die ekonomie het, bespreek. In die volgende afdeling word die klem verskuif na
huishoudings, sakeondernemings en die staat.
1.7 Huishoudings, sakeondernemings en die staat in die ekonomie
Die model om die verwantskap tussen huishoudings, sakeondernemings en die staat in die
ekonomie aan te toon, word in Figuur 1.8 hieronder aangetoon. Die vloeidiagram is ʼn baie
vereenvoudigde weergawe van ʼn baie meer ingewikkelde ekonomiese kringloop.
Die vloei van produkte en dienste vanaf ondernemings na die verbruiker, of dan
huishoudings, word gebalanseer deur die vloei van geld in die teenoorgestelde rigting in ruil
vir die produkte of dienste. In hierdie voorstelling van die werking van die ekonomie word
die regering buite rekening gelaat en ook geen melding word gemaak van die finansiële
markte wat normaalweg ʼn rol in die ekonomie speel nie.
HUISHOUDINGS SAKEONDERNEMINGS
FAKTORMARKTE
PRODUKTE MARKTE
REGERING
FINANSIËLE
INSTELLINGS
BUITELAND
UITGAWES
VERGOEDING
SPAAR
BELASTING
INVOERE
INVESTEER
BESTEDING
UITVOERE
INKOMSTE
UITGAWES
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 34
Die vloei van produkte of dienste word in ʼn kloksgewyse rigting aangedui. Twee markte
verbind die sakeondernemings met die huishoudings. Produktemarkte en faktoremarkte.
Die produktemarkte is die plek waar huishoudings hul produkte en dienste aankoop. Die
faktoremarkte is die plek waar sakeondernemings hul natuurlike hulpbronne, menslike
hulpbronne en kapitale hulpbronne aankoop.
Huishoudings maak betalings vir die goedere en dienste wat hul aankoop vanaf
sakeondernemings. Sakeondernemings betaal vir die hulpbronne in die vorm van lone,
grondstowwe, produksiekoste in die voorbereiding van die produkte en dienste wat hulle aan
die huishoudings beskikbaar stel. Sakeondernemings betaal dus vir die koste van produksie
en die hulpbronne wat hul gebruik en verkoop dan die produkte aan die huishoudings.
Indien daar ʼn groter inkomste as uitgawes is, beteken dit dat die sakeondernemings ʼn wins
gemaak het.
In die teenoorgestelde rigting betaal die huishoudings vir die goedere en dienste en indien
hul nie al hul geld op produkte en dienste bestee nie, bly daar finansies oor wat as spaargeld
gereken word. Sakeondernemings word deur mense besit en bestuur en daarom word ʼn
gedeelte van die winste deur huishoudings verdien.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 35
Figuur 1.8: Die ekonomiese siklus
(Bron: http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)
Die ekonomie, soos in Figuur 1.8 aangetoon, kan vergelyk word met ʼn waterpretpark. In
hierdie pretpark word deelnemers op ʼn ronde vlot vasgegespe en word dan in ʼn kanaal
afgevoer na ʼn dam deur die stroom van die water in die kanaal. Die stroom word aan die
gang gehou deur ʼn pomp wat die water vanaf die dam na die bopunt van die kanaal pomp.
Die spoed van die rit word bepaal deur die spoed van die pomp. Hoe vinniger die pomp
hardloop, hoe vinniger vloei die water en hoe vinniger is die rit.
Hierdie waterpretpark is ʼn goeie illustrasie van die konsep van die vloei van ʼn ekonomie.
Solank as wat die pomp loop, vloei die water. As die pomp stop, vloei die water tot in die
BESIGHEDE
HUISHOUDINGS
FAK
TOR
MA
RK
TG
OE
DE
RE
MA
RK
TE
P
RO
DU
KSI
E
PRODUKSIE
FAKTORE
FAK
TOR
E
GOEDERE G
OE
DE
RE
D
IEN
STE
DIENSTE
STAAT
BE
LAST
ING
B
ELA
STIN
G
DIE
NST
E
DIE
NST
E
BESTEDING
ARBEID
BESTEDING
GOEDERE
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 36
dam en bly dan daar. Die water raak nie minder nie, maar daar sal geen ritte kan plaasvind
nie.
In ʼn ekonomie geld dieselfde reëls. Die spoed van die pomp kan vergelyk word met die
hoeveelheid geld in omloop, wat direk verband hou met die spoed van produksie en die
aankoop van produkte deur huishoudings. Die vloei van die water, dus die stroom, kan
vergelyk word met die geld in die ekonomie. (“Geld” word meer breedvoerig bespreek in
Studie-eenheid 2.) Vir die doeleindes van hierdie eenheid is dit slegs belangrik om te weet
dat geld gebruik word deur huishoudings om produkte en dienste aan te skaf en geld word
deur sakeondernemings gebruik om te betaal vir die verskeie hulpbronne wat benodig word
om produkte en dienste te vervaardig.
Soos wat daar ʼn bepaalde hoeveelheid liters water in die pretparksisteem is, so is daar ook
ʼn bepaalde hoeveelheid geld in omloop op enige gegewe stadium in die siklus van ʼn
ekonomie. Indien die regering en banke nie meer geld druk en in sirkulasie plaas nie, bly die
geld in sirkulasie die enigste bron waarvan die ekonomie kan lewe. (In die laaste eenheid
van hierdie module word die verkryging van buitelandse valuta as ʼn invloei van geld in die
ekonomie bespreek.) Die teenoorgestelde is ook moontlik – as gevolg van invoere, word die
hoeveelheid geld in omloop verminder.
Wat belangrik is om te weet, is dat die hoeveelheid geld in ʼn ekonomie nie die grootte van
die ekonomie bepaal nie. Die pretpark kan baie meer water inneem, maar as die pomp nie
vinniger loop nie, bly die spoed van die vloei van die water dieselfde. Ekonomiese vloei,
soos die inkomste en uitgawes, is metings van die spoed waarteen geld in die sisteem vloei.
Hierdie ekonomiese vloei word gemeet in die hoeveelheid rand per jaar in omloop.
Dieselfde metode word in die pretpark gebruik. Hier word die vloei gemeet aan die aantal
liters per minuut.
Die bruto binnelands produk (BBP), in rand per jaar, is groter as die hoeveelheid geld in
omloop in die ekonomie, omdat ʼn eenheid van geld meer as een keer per jaar bestee kan
word. Soos in die pretpark voorbeeld, sal die toevoeging van water nie die spoed van die rit
verhoog nie. Die spoed is afhanklik van die spoed van die pomp. In die geval van die
ekonomie sal die toevoeging van geld nie die spoed van die inkomste verhoog nie. Die
enigste manier om die inkomste van huishoudings te verhoog, is om die spoed waarmee
geld van hand tot hand vloei, te verhoog.
Die verhouding van die hoeveelheid geld in die ekonomie en die vloei van inkomste is een
van die sleutelbeginsels van makro-ekonomie. Die volgende stap in die ontleding van die
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 37
vloei in die ekonomie, is om die staat by te voeg. Die staat is verbind tot die ekonomie deur
belastings, staatsbesteding en lenings in die siklus van die ekonomie.
Ooreenkomstig die makro-ekonomiese teorie word die onttrekking van fondse by
huishoudings deur die regering gemeet. Belasting, in die vorm van persoonlike belasting en
eiendomsbelasting, is onttrekkings van geld uit huishoudings. ʼn Gedeelte van hierdie
onttrekking word terugbetaal in die vorm van sosiale sekuriteit en werkloosheidsvergoeding.
Daar is ʼn skakel tussen die regering en markte. Regerings bestee ook geld deur produkte
en dienste aan te skaf. Vanaf regerings vloei daar ook geld na huishoudings in die vorm van
salarisse en lone. ʼn Groot gedeelte van die geld vloei ook na die samelewing in die vorm
van sosiale voordele en ander subsidies.
Daar is ook ʼn skakel na finansiële instellings. Regerings soos die een in Suid-Afrika waar
daar drie vlakke bestaan, naamlik nasionaal, provinsiaal en plaaslik, benodig soms meer
fondse as wat deur belastings ingesamel word. Hierdie tekorte word dus aangevul deur
lenings van finansiële instellings. In Figuur 1.2 hierbo word die finansiële instellings nie
afsonderlik getoon nie. Vir die doeleindes van die vereenvoudiging van die ekonomiese
kringloop soos in Figuur 1.8 uitgebeeld, lê die finansiële instellings binne faktoremarkte.
In hierdie afdeling is huishoudings, sakeondernemings en die staat se rol in die ekonomiese
siklus bespreek. In die volgende afdeling word die belangrikheid van ekonomiese groei tot
welvaartskepping bespreek.
1.8 Ekonomiese groei
Langtermyn ekonomiese groei is een van die belangrikste komponente van makro-
ekonomie. Die lewenstandaard van mense in enige land hang af van die ekonomiese groei
oor baie jare.
Die doel van hierdie afdeling is om te verstaan wat die boustene van ekonomiese groei is en
hoe regeringsbeleid die groei kan stimuleer. Daar sal gepoog word om die volgende vrae te
beantwoord: wat is die beginsels van langtermyn ekonomiese groei? Hoe raak
bevolkingsgroei die ekonomiese groei? Is dit waar dat spaarplanne ekonomiese groei
versterk?
Van die belangrike doelwitte van ekonomiese groei is om:
1. die lewenstandaard van die mense in ʼn land te verhoog; en
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 38
2. om mense se vryheid van keuse te verbeter deur die verskaffing van ʼn groter
verskeidenheid van produkte te verseker (Acemoglu, 2007:25).
1.8.1 Proses van ekonomiese groei
Om ekonomiese groei te verstaan, asook die beste manier vir regerings om groei aan te
moedig, word die dieper interafhanklike konsepte van die ekonomie, naamlik ekonomiese
insette, aktiwiteite en uitsette bespreek.
ʼn Ekonomie is ʼn proses waar insette soos opgeleide arbeid, kapitaal en befondsing omskep
word in uitsette soos verhoogde lone en salarisse, werkskepping en nuwe
sakeondernemings. Hierdie proses word in Figuur 1.9 geïllustreer. Die ekonomiese reëls,
soos bestuur deur wetgewing en ander regulasies, vorm die basis van die speelveld waarop
die ekonomie bedryf word (Acemoglu, 2007:28).
Figuur 1.9: Proses van ekonomiese groei
(Bron: Sobel R. S. & Hall J.C. 2007:16)
Die analogie van ʼn sportwedstryd kan gebruik word om die groei in die ekonomie te
verduidelik. Die spelers, die veld en die bal kan gesien word as die insette in die proses.
Die ekonomiese reëls is die reëls waarvolgens die wedstryd gespeel word. Sommige van
die reëls is, byvoorbeeld die tydsduur van die spel en ander reëls wat deur ʼn skeidsregter
beheer word. Die uitsette is die punte wat aangeteken word, die span wat wen en al die
EKONOMIESE
INSETTE EN
HULPBRONNE
EKONOMIESE
UITSETTE
EK
ON
OM
IES
E
RE
ËLS
VOORBEELDE: • ARBEID
• TEGNOLOGIE
• INFRASTRUKTUUR
• HULPBRONNE
VOORBEELDE: • BELASTING
• WETGEWING
• REGULASIES
VOORBEELDE: • LONE
• WERKSGELEENTHEDE
• GOEDERE & DIENSTE
• NUWE BESIGHEDE
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 39
statistieke van die wedstryd. Dis belangrik om te onthou dat uitsette beïnvloed word deur
die reëls van die spel. Die reëls bepaal die gedrag van die spelers. Byvoorbeeld, as ʼn nuwe
reël tot die spel toegevoeg word, beteken dit dat die spelers op ander maniere punte kan
aanteken. Dit kan ook beteken dat daar selfs meer punte as gewoonlik aangeteken kan
word.
Die analogie van die wedstryd toon aan dat wanneer die reëls van die spel verander, die
spelers daarby aanpas en die uitsette kan verhoog. Die teendeel is ook waar, sekere
reëlveranderings kan ook die uitsette benadeel. Die belangrikste is om te weet dat
ekonomiese groei vinniger kan geskied indien die reëls verander en dat die meeste van die
reëls deur die regering van die dag bepaal word.
Twee belangrike redes vir ekonomiese groei is die aanbod- en aanvraagfaktore. Die
toename in produksie in die ekonomie is gewoonlik te danke aan die toename in aanvraag
vir goedere en dienste. Faktore van aanvraag en aanbod is dus noodsaaklik vir ekonomiese
groei. Dit is belangrik om daarop te let dat ekonomiese groei nie noodwendig ontwikkeling
tot gevolg het nie. Die volgende faktore skep skakels tussen ontwikkeling en groei:
• Fondse uit besparings as gevolg van groei word benodig om strukturele veranderings
aan die ekonomie aan te bring.
• Mense se vermoë om te bestee kan vergroot word as huishoudings spaar en dan die
spaargeld aanwend om hulself te ontwikkel.
• Groei in die ekonomie is nodig om werk te kan skep. Dit sal lei tot ʼn verhoging in die
inkomste van huishoudings wat dan weer goedere en dienste daarmee kan aankoop.
(Sobel R. S. & Hall J.C. 2007:16)
1.8.2 Aanbodkantbenadering
Produksiefaktore en die gehalte daarvan beïnvloed die produksievermoë van ʼn land.
Aanbodfaktore wat produksievermoë beïnvloed, is:
• Natuurlike hulpbronne
• Menslike hulpbronne
• Kapitaalvorming
• Entrepreneurskap
(Sobel R. S. & Hall J.C. 2007:16)
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 40
1.8.3 Natuurlike hulpbronne
Landbougrond is ʼn belangrike inset in die ekonomiese groeimodel. Landbougrond moet
optimaal gebruik word vir die lewering van produkte in ʼn ekonomie. Enige landbougrond wat
onbenut is, belemmer ekonomiese groei.
Ander natuurlike hulpbronne moet aangewend word om sekondêre nywerhede te laat
ontstaan. Hierdie sekondêre nywerhede kan roumateriale verwerk in goedere en dan in die
ekonomie te stort (Sobel R. S. & Hall J.C. 2007:23).
1.8.4 Menslike hulpbronne
Menslike hulpbronne verwys na die ontwikkeling van ʼn land se arbeidsmag. Enige
ontwikkeling in vaardighede en kennis het ʼn positiewe uitwerking op produksie. Vinniger en
goedkoper produksie dra dus by tot die verhoging in ekonomiese vloei wat, as die aanvraag
ook verhoog, ʼn verhoging in ekonomiese groei tot gevolg sal hê. Daar is ook ander faktore
wat arbeidsproduktiwiteit beïnvloed. Hierdie faktore is:
• Bevolkingsbeheer, kleiner gesinne sal lei tot ʼn verhoging in lewenstandaarde.
• Beter gesondheid en siektebeheer sal tot groter produktiwiteit in arbeidskragte lei.
• Arbeid van beter gehalte sal produktiwiteit verhoog.
(Sobel R. S. & Hall J.C. 2007:22)
1.8.5 Kapitaalvorming
Kapitaalvorming is die styging in aandelekapitaal. Die uitbreiding en ontwikkeling van ʼn
ekonomie kan net plaasvind as die kapitaalvoorraad gehandhaaf of vergroot word.
Aandelekapitaal kan soos volg verhoog word:
• Vrywillige besparing
• Gedwonge besparing deur verhoogde belastings
• Buitelandse beleggers te lok
• Buitelandse lenings aan te gaan
• Toestande skep wat tot vertroue, vrede en geregtigheid sal lei
(Acemoglu, 2007:433)
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 41
Onthou dat kapitaal hier ook verwys na infrastrukture soos geboue, paaie, hawens,
masjinerie, rekenaars en ander. Kapitaal is dus ʼn tweede kanaal waardeur die ekonomie
kan groei. Vandag het die werker en sakeondernemings meer toegang tot hulpbronne deur
middel van kapitaal as vroeër. Vervoer van roumateriale en produkte geskied vinniger en
data word vinniger verwerk.
Daar is twee beginsels wat geld in kapitaalmarkte. Die eerste is die beleggingspoging wat
gemaak moet word in die ekonomie. Die doel is om meer masjiene, geboue, fabrieke en
ander gereedskap wat produksie verhoog vir werkers te gee. Die tweede beginsel is die
beleggingsbenodigdhede. Hier gaan dit oor die verkryging van die nuutste tegnologie en
om werkers toe te rus met nuwe masjiene en prosesse. Die verhouding tussen
beleggingspoging en beleggingsbenodigdhede van die ekonomie bepaal die ekonomiese
kapitale intensiteit (Acemoglu, 2007:433).
Soos hierbo genoem het die gereedskap relatief min te doen met die bepalers van die
tegnologiese vooruitgang. Dit het wel ʼn groot bydrae tot die kapitale-intensiteit van die
ekonomie. Dit behels beide die evolusie in tegnologie en die bepalers van kapitale-
intensiteit wat die ekonomie laat groei.
1.8.6 Entrepreneurskap
Entrepreneurs voorsien ʼn land van produksiefaktore en is ʼn bron van krag agter ekonomiese
groei. Entrepreneurskap moet dus aangemoedig en bevorder word. Die regering kan ʼn
belangrike rol speel in hierdie verband. Wetgewing wat toelating tot die aktiewe ekonomie
belemmer, moet verlig word. Belastingtoegewings kan ook gemaak word vir eerste
toetredes tot die ekonomie.
1.8.7 Tegnologie
Beter tegnologie is die oorweldigende rede hoekom produksie in ontwikkelde ekonomieë
hoër ekonomiese groei verskaf as in ontwikkelende lande. Met die gevorderde tegnologie is
dit vandag moontlik om ʼn elektriese motor te bou, data oor optiese vesel te stuur,
supersoniese vliegtuie te bou, hoë geboue te bou met sement en staal, musiek en ander
ontspanningsprogramme op DVD te stoor, gevorderde vervaardigingsaanlegte te bou, en
baie meer. Daarom is dit geen geheim meer dat ontwikkelde lande met hoë tegnologie in
hul produksie-eenhede, die mees konstante en volhoubare ekonomiese groei het nie
(Acemoglu, 2007:160).
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 42
Tegnologie lei ook na groter effektiwiteit in die arbeidsmag. Die vaardighede en vlakke van
opleiding van werkers in hoë tegnologiese industrieë maak dit vir hulle moontlik om effektief
en doeltreffend te werk, wat weer produktiewe ekonomie tot gevolg het. Tegnologie-
gedrewe ekonomieë verhoog die groei ook in ander komponente van die ekonomie.
1.8.8 Regeringsbeleid
Positiewe regeringsbeleid kan bydra tot ekonomiese groei. Van die benaderings en
beleidsveranderinge wat ekonomiese groei kan stimuleer, behels die volgende:
• Vermindering in belasting
• Bevordering deur vrye mededinging
• Beperking van die magte van vakbonde
• Beperking op die groei van geldvoorraad om inflasie te beheer
• Verbetering van die arbeidsmobiliteit
• Hoër staatsbesteding aan onderwys en opleiding
1.8.9 Die vraagkantbenadering
� Binnelandse vraag
Binnelandse vraag moet verhoog word. As mense nie meer geld verdien nie sal daar min of
geen verhoging in aanvraag na goedere en dienste wees nie (Acemoglu, 2007:739).
� Invoer en uitvoer
Verhoogde uitvoer verhoog die groeikoers en help met die betalingsbalansprobleme. Dit is
dus sinvol om uitvoer te verhoog wat die binnelandse aanvraag ondersteun. Die teendeel is
om invoere te beperk. Dit kan aanleiding gee tot binnelandse vervaardiging van produkte en
dienste wat normaalweg ingevoer moet word. Die regering kan weer deur
beleidsverandering en aanpassings aan invoerbelastings die groei in die ekonomie stimuleer
(Acemoglu, 2007:739).
� Die standaard groeimodel
Ekonome het die ekonomiese groei begin analiseer deur ʼn eenvoudige standaardmodel
daar te stel, die sogenaamde Groeimodel. Die model word ook die Solow-model genoem,
nadat Robert Solow, ʼn ekonoom, die Nobelprys vir ekonomie gewen het. Ekonome gebruik
die model om die punt van balans in die ekonomie te vind. Wanneer die balanspunt bepaal
is, gebruik ekonome dit om te bepaal in watter rigting die ekonomie beweeg.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 43
Soos in die geval van ander ekonomiese modelle waarmee die ekonomie bestudeer en
verklaar word, beskik die Solow-model oor die volgende:
• Veranderlikes – ekonomiese faktore wat gemeet kan word.
• Gedragsverhoudings – verhoudings wat die gedrag van verbruikers meet en bepaal
hoe besluite geneem word.
• Balanstoestande – toestande in die ekonomie wat aanduidings is dat die ekonomie in
balans is en stabiel vertoon. Dit beteken dat veranderlikes op voorspelbare wyses
verander.
(Acemoglu, 2007:39)
In die Solow-model is die belangrikste sleutel-veranderlike die arbeidsproduktiwiteit. Hierdie
produktiwiteit word gemeet in uitset per werker. Dit word gemeet teen die gemiddelde
uitsetvermoë van die werker in die ekonomie. Die berekening word soos volg gedoen:
Die uitset per werker word bepaal deur die BBP (Y) en word gedeel deur die ekonomie se
arbeidsmag (L). Hierdie kwantiteit, uitset per werker (Y/L) is die eenvoudigste vorm om
die lewenstandaard en welvaart in die ekonomie te bepaal. Die volgende is ʼn voorbeeld
van arbeidsproduktiwiteit:
Gestel die BBP van ʼn land is R1,000,000,000 en die aantal mense wat deel uitmaak van
die arbeidsmag is 1,000,000, dan is die arbeidsproduksie:
1,000,000,000 / 1,000,000 = 1,000.
Indien die BBP dieselfde bly en die arbeidsmark neem toe met nog 1,000,000 arbeiders
dan is die arbeidsproduksie:
1,000,000,000 / 2,000,000 = 500
Die balans waarna ekonome soek is ʼn balans waar die ekonomiese kapitalevoorraad per
werker, die vlak van riele BBP per werker en die effektiwiteit van arbeid almal groei teen
dieselfde tempo.
1.9 Die sakesiklus
In enige ekonomie in die wêreld is ekonomiese groei nooit stabiel of konstant nie. Die BBP
beweeg bo en onder die langtermyn ekonomiese patroon soos wat daar verlangsaming en
groei in die ekonomie plaas vind. Hierdie patroon van opswaai en afswaai van die
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 44
ekonomiese aktiwiteit van ʼn land, word die sakesiklus genoem. Figuur 1.10 toon ʼn tipiese
sakesiklus oor ʼn tydperk aan.
Figuur 1.10: Die sakesiklus
(Bron: Vertaal van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)
ʼn Ideale sakesiklus word voorgestel in Figuur 1.10. Die siklus word in vier fases verdeel
soos wat die ekonomie verander oor ʼn langer termyn groeisiklus. Die hoogtepunt van ʼn
siklus verteenwoordig die tyd wanneer werklike produksie die maksimum bereik. Die fase
wanneer produksie afneem, word die resessie of afswaaifase genoem. Aan die einde van
die afswaaifase is wanneer produksie sy laagste of minimum bereik. Hierdie laagtepunt in
die sakesiklus word die laagtepunt genoem. In die laaste fase van die sakesiklus begin die
ekonomie groei en hierdie fase word die herstel of opswaai genoem. In die analogie van die
waterpretpark word die spoed van die pomp gekoppel aan die afswaai- en opswaaifase van
die sakesiklus met die hoogtepunt wanneer die pomp op sy vinnigste hardloop.
In die algemeen verwys ekonome na ʼn afswaai wat langer as ses maande duur as ʼn
resessie. In Suid-Afrika het die ekonomie in 2008 ʼn resessie beleef. Die probleem
waarmee ekonome worstel, is dat ʼn resessie nie dadelik waargeneem kan word nie en
wanneer die ekonomie in ʼn resessie is, het dit alreeds ʼn paar maande vroeër begin.
Wanneer resessies langer en meer ernstig is, verwys ekonome daarna as ʼn depressie. Die
belangrikste hiervan was die groot depressie in 1930. Die resultate van so ʼn depressie is
We
rklik
e p
rod
uks
ie
pro
du
ksie
Hoogtepunt
Tyd
Lang termyn
groei kurwe
Laagtepunt
Hoogtepunt
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 45
dat ʼn groot aantal mense hulle werke verloor; die BBP val en die produksie neem af. Omdat
daar sedert 1930 nog nooit weer so ʼn groot afname in die sakesiklus was nie, het die term
depressie heeltemal verdwyn uit die hedendaagse ekonomie.
Ekonome kyk na die volgende faktore om te probeer bepaal wanneer ʼn sakesiklus sy
hoogtepunt bereik:
• Die bruto binnelandse produk (BBP)
• Persoonlike besteebare inkomste
• Produksiesyfers
• Handelsverkope
Hierdie syfers word gewoonlik deur die Reserwebank bekend gemaak. Die inligting kan
verkry word op die Reserwebank se webtuiste (http://www.resbank.co.za/Lists/News).
Gebaseer op inligting van die Reserwebank kan ekonome die presiese fases in die
sakesiklus aantoon. Ekonome is egter versigtig om dadelik die fases vas te pen, omdat die
ekonomie vinnig in die teenoorgestelde rigting kan draai. Ekonome kan dus eers met
sekerheid hierdie fases verklaar wanneer tyd verloop het en daar genoeg bewyse is dat die
ekonomie aan die herstel of versleg is.
Wat die bepaling van, byvoorbeeld, ʼn hoogtepunt in die sakesiklus nog moeiliker maak, is
omdat nie al die faktore in die ekonomie op dieselfde tyd ʼn hoogtepunte bereik nie.
Produksiesyfers kan ʼn hoogtepunt in een maand toon en indiensnemingsyfers kan ʼn maand
later eers ʼn hoogtepunt bereik. Die volgende tabel is data uit die Amerikaanse ekonomie en
toon aan hoe moeilik dit is om werklike resessies vas te pen. In die periode November 1973
tot Maart 1975 het produksie stilgestaan, verkope en inkomste was onveranderd, maar
indiensneming het met +11 gegroei.
Resessiedatums Produksie Indiensneming Verkope Inkomste
Apr. 1960 – Feb. 1961 -3 0 -3 +1
Des. 1969 – Nov. 1970 -2 +3 -2 +8
Nov. 1973 – Mar. 1975 0 +11 0 0
Jan. 1980 – Julie 1980 -7 +2 -10 -1
Julie 1981 – Nov. 1982 0 0 -6 +1
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 46
Julie 1990 – Mar. 1991 +2 -1 +1 0
Mar. 2001 – Nov. 2001 -6 0 -7 0
Tabel 1.4: Resessiedatums in die VSA-ekonomie
(Bron: http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)
Belangrike faktore in die sakesiklus is werkloosheid, produksie en inflasie. Die
voorafgaande gedeelte het gehandel oor die sakesiklus in terme van die BBP. Dit is egter
baie belangrik om te verstaan dat veranderinge in produksievlakke gekoppel is aan
indiensnemingsyfers. Die langtermyn groeikurwe is die ideale sakesiklus en verteenwoordig
die langtermyn groeipotensiaal van die ekonomie. In sulke omstandighede is die ekonomie
in die natuurlike vlakke van werklike produksie. Dit is ook ʼn aanduiding van natuurlike
vlakke van die BBP en natuurlike vlakke van die indiensnemingsyfers.
Wanneer die groeifase bokant die langtermyn produksiegroeikurwe styg, sal die
werkloosheidsyfer daal. Die rede hiervoor is eenvoudig, meer werkers word benodig om die
styging in produksievlakke te handhaaf. Vir dieselfde rede sal ʼn afswaai die produksievlakke
onder die langtermyn groeikurwe druk en sal die aanvraag na arbeid afneem en dus die
werkloosheidsyfer verhoog.
Die skakel tussen verandering in die werklike produksie en werkloosheid is nie ʼn een-tot-een
verhouding nie. Ekonome maak gebruik van ʼn algemene aanvaarbare reël wat sê dat, as
die produksiesyfer met 2 persent styg, sal die werkloosheidsyfer met 1 persent afneem.
Hierdie reël staan bekend as die Okun’s Law nadat Arthur Okun, ʼn lid van die President
Kennedy’s Council of Economic Advisers, sy teorie geformuleer het.
Wat sou die rede vir die 2 tot 1 verhouding wees in die groei van die ekonomie tot die
werkloosheidsyfer? Eerstens is die koste van afleggings baie hoog en sakeondernemings
wat nuwe werknemers aanstel, betaal duur vir advertensiekoste en die uiteindelike plasing.
Nuwe werknemers is ook nie dadelik ten volle produktief nie as gevolg van verskeie redes,
soos opleiding en werkkultuur.
As gevolg van hierdie kostes probeer sakeondernemings om arbeid gedurende die afname
in produksie op projekte te plaas en gedurende die groeifases is dit goedkoper om arbeiders
oortyd te betaal as om nuwe aanstellings te maak.
Ander faktore wat bydra tot die 2 tot 1 ratio, is dat die werkloosheidsyfer bereken word deur
die verhouding van werklose werkers tot die populasiesyfer. Gedurende die groeifase van
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 47
die sakesiklus en die verbetering in algemene werksomstandighede, sal werkers wat
voorheen nie werk gesoek het nie, nou werk soek. Die resultaat hiervan is dat ʼn 1 persent
groei in die aantal werksgeleenthede, gekoppel is aan 2 persent groei in die ekonomie.
Laastens, speel inflasie ook ʼn rol in die sakesiklus. Wanneer die sakesiklus aan die einde
van die afswaaifase kom en produksie sy laagtepunt nader, neem inflasie af. Die
teenoorgestelde gebeur wanneer produksie toeneem gedurende die groeifase en inflasie
dan toeneem.
1.10 Samevatting
Konsepte soos aanvraag, aanbod en skaarsheid speel ʼn belangrike rol in die ekonomie en
hoe sakeondernemings en regerings die vloei van die ekonomie beïnvloed en probeer
manipuleer. Skaarsheid verwys na die beperkte hulpbronne beskikbaar en die onbeperkte
behoeftes en begeertes na die hulpbronne. Aanvraag en aanbod verwys na die verhouding
tussen prys en die hoeveelheid van sekere goedere of dienste wat deur verbruikers
aangevra word. As die prys verhoog, daal die aanvraag en die hoeveelheid van goedere en
dienste verhoog.
Produksie, inkomste en besteding is drie van die hoofkomponente binne die siklus van ʼn
ekonomie. Produkte vloei in een rigting, terwyl die vloei van geld in die teenoorgestelde
rigting vloei.
Die siklus van vloei van produkte en dienste tussen huishoudings en sakeondernemings,
balanseer die vloei van betalings gemaak in ruil vir goedere en dienste. In die eenvoudigste
vorm bestee huishoudings al hul geld op produkte en dienste en sakeondernemings gebruik
al hul winste om te betaal vir hulpbronne en salarisse, rente en huur terug aan die
huishoudings. Die binnelandse produk is die totale inkomste verdien deur huishoudings,
insluitende salarisse, huur, rente en winste.
Ekonomiese groei vind plaas wanneer:
• Meer goedere en dienste in die huidige jaar geproduseer word, as in die vorige jaar.
• Groei word gemeet aan die BBP.
Faktore wat ekonomiese groei beïnvloed is:
• Toename in natuurlike hulpbronne
• Meer werkers wat toetree tot die arbeidsmag
• Belegging in beter tegnologie
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 48
• Regeringsbeleid
• Kompetisie
Oor ʼn tydperk herhaal sekere patrone homself in die ekonomie en ekonome verwys daarna
as fases in die sakesiklus. Die fases volg mekaar op in die volgende orde: Die hoogtepunt,
wanneer produksie op sy hoogste is, gevolg deur ʼn fase van afswaai, wanneer produksie
afneem. Daarna volg die laagtepunt in die siklus en word dan gevolg deur die herstelfase tot
by ʼn volgende hoogtepunt.
ʼn Afswaai wat langer as ses maande duur, word ʼn resessie genoem. Die natuurlike vlak van
werklike produksie is die vlak wat die langtermyngroei van die ekonomie aandui. Op hierdie
vlak sal die werkloosheidsyfer ook sy natuurlike vlak bereik.
1.11 Selfevaluering
Aktiwiteit 1
Beantwoord die volgende vrae. Onthou om te verwys na die beginsel of konsep in die
ekonomie en maak gebruik van die korrekte terminologie.
1. Verduidelik die ekonomie aan die hand van die skakel tussen huishoudings en
sakeondernemings, deur inkomste en uitgawes te gebruik as die vertrekpunt in jou
bespreking.
2. Wat is die verband tussen produksie en inkomste?
3. Verduidelik die konsep van aanbod en aanvraag in die ekonomie in geheel.
4. Verduidelik die fases van die sakesiklus aan die hand van voorbeelde.
5. Wat is die verskil tussen makro-ekonomie en mikro-ekonomie?
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 49
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
2.1 Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip
Na voltooiing van Studie-eenheid 2 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die
volgende te demonstreer:
• Die hoofdoelwitte van die makro-ekonomie
• Die komponente van die nasionale rekeninge
• Die konsep van werkloosheid
• Die verbruikersprysindeks
• Die konsep van die betalingsbalansrekening
Vaardighede
Jy sal ook in staat wees om:
• Die doelwitte van die makro-ekonomie te verduidelik aan die hand van die
ekonomiese beleid van die staat.
• Die verskillende nasionale rekeninge te identifiseer en die data korrek te
interpreteer.
• Werkloosheid te beskryf en modelle en teorieë te gebruik om werkloosheid te
verminder.
• Die doel van die verbruikersprysindeks te analiseer en toe te pas in die
verduideliking van inflasie.
• Die betalingsbalansrekening korrek te interpreteer.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 50
2.2 Verrykende bronne
• http://catalogs.mhhe.com/mhhe/home.do
• http://www.daviddfriedman.com/
• http://econserv2.bess.tcd.ie/
• http://www.isil.org/
• http://csf.colorado.edu/
• http://tutor2u.net/economics/
• http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/
• http://www.amosweb.com/
• http://www.resbank.co.za
• Mohr. P, & Fourie L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Van Schaik
uitgewers.
2.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan:
Sleutelwoord Omskrywing
Arbeid Die werk deur mense verrig wat ʼn bydrae lewer tot die ekonomie.
Betalingsbalans Rekord van alle transaksies van ʼn land se uitvoere en invoere van
goedere en dienste, asook lenings en terugbetalings.
Bruto binnelandse
produk (BBP)
Die waarde van alle goedere en dienste vervaardig in ʼn ekonomie
gedurende ʼn spesifieke rekeningkundige periode.
Deflasie ʼn Daling in pryse, tesame met die styging in die koopkrag van geld.
Handelsbalans Rekord van ʼn land se uitvoere en invoere van goedere en dienste.
Indirekte belasting Belasting wat gehef word op ʼn vervaardiger wat dit dan deurgee
aan die verbruiker as deel van die prys van die produk of diens, bv.
die prys van petrol sluit belasting in wat gebruik word om paaie te
bou.
Inflasie ʼn Algemene verhoging in die prys van alle goedere.
Kapitaalbesteding Besteding wat tot die skepping van infrastruktuur en
produksiekapasiteit bydra.
Kapitalisme ʼn Ekonomiese sisteem gekenmerk deur die privaatbesit van
produksie en eiendom.
Konsumpsie Geldbesteding om verbruikersgoedere te bekom, of die gebruik van
goedere en dienste.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 51
Lopende rekening Die deel van ʼn land se betalingsbalans wat die waarde van goedere
en dienste uitgevoer, minus die waarde van goedere en dienste
ingevoer. Lopende rekening = uitvoere – invoere.
Makro-ekonomie Die gedeelte van ekonomiese teorie wat verband hou met die
ekonomie as ʼn geheel, byvoorbeeld die totale uitset van ʼn land
eerder as net die uitset van een sektor van die ekonomie in ʼn land.
Nasionale inkomste Die algemene term wat gebruik word om ʼn land se totale waarde
van uitvoer van produkte en dienste te bepaal.
Natuurlike
werkloosheidsyfer
Die syfer wat werkloosheid aandui in ʼn ekonomie wat op volle
kapasiteit werk.
Regeringsuitgawes Die totale uitgawes van die regering op goedere en dienste in ʼn
spesifieke rekeningkundige periode.
Seisoenale
werkloosheid
Werkloosheid wat gereeld in siklusse of seisoene voorkom.
Sentrale bank ʼn Agentskap deur die regering gemagtig om ʼn land se monetêre en
finansiële instellings te reguleer en die hoeveelheid buitelandse
valuta te bestuur.
Werkloosheid Lede van die publiek wat sonder werk is.
2.4 Inleiding
Doelwitte van die makro-ekonomie word wêreldwyd erken as dryfvere vir die ontwikkeling en
groei van die ekonomie in enige land en om stabiliteit te verleen en welvaart te skep vir al
die inwoners van ʼn land. Die vier mees algemene doelwitte wat erken word, is die nasionale
rekeninge, indiensnemingsyfers, verbruikersprysindeks en die betalingsbalans.
Om hierdie doelwitte te bereik, word verskeie makro-ekonomiese instrumente gebruik.
Hierdie instrumente word deur die ekonomiese beleidmakers gebruik om die ekonomie te
beïnvloed en die pas en rigting van die ekonomie aan te spreek. Elke land worstel met die
probleem omdat daar so baie keuses in die bepaling van beleid is.
Die ideale ekonomiese toestand is wanneer daar ʼn ewewig bestaan tussen binnelandse en
buitelandse handel. Die bereiking van hierdie doelwitte word grootliks benadeel deur die
verskille in binnelandse beleid en die buitelandse ewewig. Konflikte in die binnelandse
ekonomie is ook aktief en skep teenstrydighede met die ontwikkeling van die ekonomie en
die stabilisering van die ekonomie.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 52
In hierdie studie-eenheid word gefokus op die hoofdoelwitte van die ekonomie en hoe dit
gemeet en bestuur kan word deur die nasionale rekeninge en hoe indiensneming, die
verbruikersprysindeks en die betalingsbalans kan beïnvloed. Wanneer ekonomiese groei te
vinnig plaasvind en inflasie styg met gepaardgaande afleggings in die arbeidsmag en die
tekorte op die handelsbalans word groter, word die bestuur van die ekonomie baie moeilik.
Die konsepte en beginsels van die makro-ekonomie soos in hierdie studie-eenheid
aangespreek, poog om bloot ʼn oorsig te gee van die meting van die prestasie van die
ekonomie. Die doel is nie om ingewikkelde wiskundige berekenings en vergelyking te
bespreek nie.
2.5 Hoofdoelwitte van die makro-ekonomie
In hierdie eerste afdeling word die hoofdoelwitte van die ekonomie bespreek. Hierdie
doelwitte word deur die staat gesien as belangrike uitgangspunte om die ekonomiese beleid
saam te stel en om welvaart vir die inwoners van die land te probeer skep.
Die hoofdoelwitte van enige ekonomie behoort die volgende in te sluit:
• Lae werkloosheidsyfer
• Verbruikerspryse wat stabiel is
• Hoë volhoubare ekonomiese groei
• Ewewig in die betalingsbalans
Voordat die belangrikheid van hierdie doelwitte bespreek word, is dit belangrik om te weet
hoe hierdie doelwitte gemeet word. Verder is dit belangrik om te weet dat hierdie doelwitte
die sukses van ʼn regering meet en dat hierdie doelwitte baie moeilik is om te beheer.
2.5.1 Lae werkloosheidsyfer
Die Internasionale Arbeidsorganisasie (IAO) (International Labour Organisation – ILO) het ʼn
definisie en metodologie ontwikkel wat die werkloosheidsyfers meet. Die standaarddefinisie
vir werkloosheid is gebaseer op die volgende drie kriteria:
1. Mense sonder werk
2. Mense tans beskikbaar vir werk
3. Mense wat werk soek
(http://www.ilo.org)
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 53
In hierdie konteks gesien, is beskikbaarheid vir werk die vermoë en gereedheid om te werk,
gegewe dat die persoon wel werk soek. Beskikbaarheid sluit persone uit wat werk soek,
maar eers op ʼn later datum kan begin werk en diegene wat nie dadelik kan begin werk as
gevolg van familie verantwoordelikhede of studies nie. Dit is ook belangrik om te weet dat
werkloosheid altyd in ʼn tydgleuf of periode gemeet word. Met ander woorde, al die
bogenoemde kriteria moet waar wees gedurende die tydperk waarin werkloosheid gemeet
word. Die kategorie van mense wat werkloos is en nie aktief werk soek nie, soos studente,
diegene wat vroeg afgetree het en ander persone wat by die huis bly om na kinders om te
sien, word nie as werkloos geag nie.
Figuur 2.1 toon die werkloosheidsyfer uitgedruk in persentasie van die totale populasie in
Suid-Afrika vanaf Junie 2009 tot Januarie 2011. Soos gesien kan word in Figuur 2.1, wissel
die gemiddelde vlakke van werkloosheid tussen 24% en 25%.
Figuur 2.1: Suid-Afrika se werkloosheidsyfer
(Bron: http://www.tradingeconomics.com)
2.5.2 Stabiele verbruikerspryse
Inflasie word normaalweg gedefinieer as die konstante verhoging in die prys van goedere en
dienste. Tegnies word die inflasie gemeet ten opsigte van die periodieke verandering in die
handelsprysindeks. Indien die pryse van goedere en dienste stabiel bly, sal die inflasiekoers
nul wees. Figuur 2.2 toon die inflasiesyfer in Suid-Afrika oor ʼn tydperk van 13 maande. Die
laagste syfer is ongeveer 3% en die hoogste 5%.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 54
Figuur 2.2: Suid-Afrika se inflasiesyfer oor 12 maande
(Bron: http://liberta.co.za)
2.5.3 Hoë volhoubare ekonomiese groei
In Studie-eenheid 1 is ekonomiese groei reeds bespreek. Ekonomiese groei word gemeet in
terme van die tempo van verandering van die bruto binnelandse produk (BBP). Die BBP is
ʼn aanwysing van die jaarlikse prestasie van die ekonomie. Die presiese berekening van die
BBP word later bespreek. Figuur 2.3 reflekteer die groei van BBP in Suid-Afrika vanaf 1994.
Die swart stippellyn is die verlangde groeimikpunt van die ekonomie.
Figuur 2.3: Ekonomiese groei van die binnelandse produk
0.00%
1.00%
2.00%
3.00%
4.00%
5.00%
6.00%
Inflasiesyfers
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 55
(Bron: Annual Economic Report 2011 South African Reserve bank)
2.5.4 Ewewig in die betalingsbalans
Die betalingsbalans is ʼn rekening wat al die invoere en uitvoere in ʼn land aanteken. Die
rekening word in twee gedeel, naamlik die:
1. Lopende rekening
2. Kapitale- en finansiële rekenings
Die lopende rekening is die meer belangrike rekening van die twee omdat dit aantoon hoe
Suid-Afrika vaar met uitvoere van goedere en dienste teenoor die invoere. Soos in enige
ander ekonomie is dit belangrik dat Suid-Afrika uitvoer na ander lande want die geld wat so
in die land inkom kan gebruik word om te betaal vir invoere en vir ander ontwikkeling.
Figuur 2.4 is ʼn grafiek wat die balans van die lopende rekening wys. Suid-Afrika het nie ʼn
gunstige lopende rekening nie, omdat dit in die afgelope 16 jaar nog net eenkeer in ʼn
surplus was.
Figuur 2.4: Betalingsbalans van die lopende rekening
(Bron: Annual Economic Report 2011 South African Reserve bank)
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 56
2.5.5 Regverdige verdeling van inkomste
Die laaste doelwit is die regverdige verdeling van inkomste of ook genoem die sosiaal-
aanvaarbare verdeling van inkomste. Waarde-oordele in die verdeling van inkomste verskil
van persoon tot persoon en kan hewige kritiek uitlok, veral in politieke kringe. Die meeste
ekonome is dit egter eens dat ʼn meer regverdige verdeling van inkomste ʼn groter negatiewe
effek gaan hê op die groei van die ekonomie, volle indiensneming en die stabiele
ontwikkeling van die ekonomie in die algemeen (Mohr & Fourie, 2010:59).
Hoogs ongelyke verdeling van inkomste is egter onregverdig en kan die ekonomie skaad
omdat sekere gedeeltes van die populasie afhanklik is van ander sektore vir basiese
behoeftes soos onderwys en gesondheid. ʼn Meer gelyke verdeling van inkomste kan die las
op belastings en subsidies verminder.
2.5.6 Die belangrikste ekonomiese doelwit
Die vraag ontstaan nou, watter ekonomiese doelwit is die belangrikste? In die vroeë 1960’s
was die betalingsbalans die belangrikste doelwit in die ekonomie. ʼn Tekort in die
betalingsbalans is gesien as ʼn skande en dat lande nie hul ekonomieë reg kon bestuur nie.
Indiensnemingsyfers is in die 90’s gereken as baie belangrik. Politici gebruik baie keer die
indiensnemingsyfers om stemme te werf gedurende verkiesings. Sommige politici meen dat
hoe meer mense werk het, hoe meer stemme sal hulle kry. Die tegnologiese verbetering
van die vervaardigingsbedryf het egter indiensnemingsyfers al meer op die agtergrond laat
verdwyn.
Ekonomiese groei en lae inflasie het nog altyd ʼn belangrike rol gespeel in die ekonomie.
Sonder ekonomiese groei kan die lewenstandaard van die mense nie verbeter nie. As
inflasie te hoog is, val die waarde van geld weer. In die moderne ekonomie word
ekonomiese groei en inflasie as die twee belangrikste komponente van die ekonomie
beskou. In Suid-Afrika neem die Reserwebank elke maand ʼn besluit oor die rentekoerse,
met die oog daarop om inflasie in toom te hou en om ekonomiese groei te stimuleer.
In Figure 2.1 tot 2.4 hierbo, kan gesien word hoe die Suid-Afrikaanse ekonomie gepresteer
het oor die laaste paar jare of maande. Is daar enige konflik tussen hierdie ekonomiese
doelwitte? Dit is omtrent onmoontlik vir enige regering om in al hierdie doelwitte goed te
presteer. In die volgende afdeling word die konflik tussen hierdie doelwitte bespreek.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 57
2.5.7 Konflik tussen ekonomiese groei en lae inflasie
As die ekonomie te vinnig groei en die welvaart wat daardeur geskep word, laat verbruikers
meer bestee, sal die aanvraag na goedere en dienste groter word en pryse sal styg. Die
teendeel is ook waar. As rentekoerse verhoog word om inflasie in toom te hou, verminder
besteding weer en ekonomiese groei neem weer af. Ekonome is dit eens dat die groeikoers
van die ekonomie tussen 2% en 3% moet wees, omdat dit nie ʼn groot invloed op inflasie en
ander ekonomiese doelwitte sal hê nie. Uit die bogenoemde kan die konflik grafies voorgstel
word soos in Figuur 2.5. Ekonomiese groei sal lei tot ʼn verhoging in inflasie wat ʼn direkte
demper is op die bestedingsvermoë van die inwoners van ʼn land.
Figuur 2.5: Verwantskap tussen ekonomiese groei en inflasie
(Bron: http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=inflation)
2.5.8 Konflik tussen ekonomiese groei en betalingsbalans
Met die groei in die ekonomie is daar meer geld in die verbruiker se sak. Die verbruiker
bestee meer geld op ingevoerde produkte wat die betalingsbalans negatief beïnvloed. Dit is
baie moeilik vir regerings om hierdie balans tussen ekonomiese groei en die betalingsbalans
te beheer. Die Wêreldhandelsorganisasie beheer invoertariewe en regerings kan nie meer
invoertariewe na willekeur verander om invoere te beheer nie.
Eko
no
mie
se g
roe
i
Inflasie
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 58
2.5.9 Konflik tussen lae werkloosheid en lae inflasie
Ekonome verwys na die konflik tussen lae werkloosheid en lae inflasie as die klassieke
konflik in die ekonomie. Die ekonoom, Phillips, het die konflik aangetoon deur data van
inflasie en indiensnemingsyfers op dieselfde grafiek te plaas (http://www.amosweb.com/cgi-
bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=inflation). In die teorie het hierdie twee doelwitte die
teenoorgestelde reaksie op mekaar. Indien die regering werkskepping aanmoedig deur
byvoorbeeld rentekoerse te verlaag en staatsbesteding te vergroot, word salarisse en lone
verhoog en pryse styg as gevolg van die groter aanvraag na goedere. Indien die regering
weer inflasie probeer beheer deur hoër rentekoerse, neem besteding af en werkloosheid
neem toe as gevolg van afleggings. Figuur 2.6 is ʼn grafiek wat werkloosheidsyfers en
inflasie vir dieselfde tydperk aandui. Dit is duidelik dat wanneer inflasie afneem,
werkloosheid toeneem en omgekeerd.
Figuur 2.6: Werkloosheid en inflasie
(Bron: Annual Economic Report 2011 South African Reserve bank)
2.5.10 Die omgewing
Laastens word die omgewing al hoe meer belangrik vir lande en is daar al hoe meer druk op
regerings om die omgewing te beskerm. Wanneer die ekonomie groei en produksie styg,
bly die omgewing gewoonlik in die slag – meer besoedeling en storting van afvalprodukte
vind plaas en die omgewing word stelselmatig vernietig.
Werkloosheid
Inflasie
Persentasie
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 59
2.6 Die komponente van die nasionale rekening
In die vorige afdeling van hierdie studie-eenheid is die doelwitte van die makro-ekonomie
bespreek. In hierdie afdeling word die rol van die nasionale rekeninge bespreek as konsep
van die makro-ekonomie.
Nasionale rekeninge verteenwoordiging die nasionale inkomstesiklus en maak deel uit van
die makro-ekonomie. Die nasionale rekeninge word deur ekonome gebruik om die vlakke
van die ekonomiese ontwikkeling te meet en ook die groei van die ekonomie aan te dui. Dit
bevat inligting oor die verandering in verbruik, spaar, beleggings, skuld en welvaart van die
hele ekonomie en word dan onderverdeel in die verskillende sektore van die ekonomie soos
die staat, huishoudings, private ondernemings en nie-winsgewende maatskappye.
Met die inligting in die nasionale rekeninge kan ekonome die groei van die ekonomie
probeer voorspel, asook die impak van die ekonomie op sekere sektore bestudeer. Daar is
vyf primêre rekenings van produksie en inkomste, naamlik, bruto binnelandse produk, netto
binnelandse produk, nasionale inkomste, persoonlike inkomste en besteebare inkomste.
Die vyf rekenings word kortliks soos volg gedefinieer:
1. Bruto binnelandse produk. Dit is die totale waarde van alle goedere en dienste
wat geproduseer is gedurende die produksieperiode, gewoonlik een jaar. Dit is die
amptelike meting van die totale produksie van die ekonomie.
2. Netto binnelandse produk. Dit is die totale markwaarde van al die goedere en
dienste wat geproduseer is gedurende die produksieperiode, gewoonlik een jaar,
nadat kapitale depresiasie afgetrek is.
3. Nasionale inkomste. Dit is die totale inkomste verdien deur die inwoners van die
land as gevolg van hul eienaarskap van die hulpbronne wat gebruik is vir die
produksie van goedere en dienste gedurende die produksieperiode, gewoonlik een
jaar. Hierdie is die amptelike meting van die totale inkomste gegenereer deur die
ekonomie.
4. Persoonlike inkomste. Dit is die totale inkomste ontvang deur lede van
huishoudings, wat verdien is as gevolg van produksie-aktiwiteite gedurende die
produksie-periode, gewoonlik een jaar.
5. Besteebare inkomste. Dit is die totale inkomste wat deur huishoudings bestee kan
word om goedere en dienste aan te koop of om te spaar gedurende die
produksieperiode, gewoonlik een jaar.
(http://myfundi.co.za/a/Begroting_I:_Nasionale_begroting)
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 60
Buiten hierdie vyf rekeninge, is daar nog verskeie ander bykomende produksie aktiwiteite
wat gemeet kan word. Dit sluit in die bruto nasionale produk wat die totale produksie van
hulpbronne is wat deur die burgers van ʼn land besit word en die reële bruto binnelandse
produk wat die waarde is van die totale produksie nadat inflasie in berekening gebring is.
Hier volg ʼn kort lys van ander belangrike rekeninge wat deel uitmaak van die nasionale
rekeninge van ʼn land:
• Uitgawes van huishoudings
• Uitgawes van die sakesektor
• Uitgawes van staatsbesteding
• Die netto invoer en uitvoer van goedere en dienste.
(http://myfundi.co.za/a/Begroting_I:_Nasionale_begroting)
Hierdie uitgawes kan verder onderverdeel word in verskillende komponente. Vir die
doeleindes van hierdie studie-eenheid is dit belangrik om te let op die hoofkomponente van
die nasionale rekeninge soos in die makro-ekonomie gebruik word
(http://myfundi.co.za/a/Begroting_I:_Nasionale_begroting).
Bronne van inkomste word ook verdeel in hoofkategorieë, naamlik:
• Lone (arbeid)
• Rente (kapitaal)
• Korporatiewe winste (entrepreneurskap)
Die bruto binnelandse produk word ook onderverdeel in kategorieë soos:
• Landbou
• Mynbou
• Konstruksie
• Vervaardiging
• Vervoer
• Groothandel
• Kleinhandel
• Finansiële instellings
• Dienste
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 61
Die grafiek in Figuur 2.7 toon die prestasie van die BBP vanaf 1921 tot en met 2010. In
79 jaar het die BBP slegs vir 14 jaar geen of ʼn negatiewe groei getoon. Vir die tydperk van
1921 tot en met 2010 was die gemiddelde groei tussen 3% en 5%.
Figuur 2.7: Bruto binnelandse produk
(Bron: Suid-Afrikaanse Reserwebank)
2.6.1 Nasionale inkomste en bruto binnelandse produk
Die nasionale inkomste (NI) is die totale inkomste verdien deur die inwoners van die
nasionale ekonomie as gevolg van die eienaarskap van hulpbronne wat gebruik is in die
produsering van die finale goedere en dienste gedurende die produksieperiode. Die bruto
binnelandse produk (BBP) is die totale markwaarde van al die finale goedere en dienste
geproduseer in die nasionale ekonomie gedurende die produksieperiode. Dit is belangrik om
daarop te let dat die nasionale inkomste afkomstig is van die bruto binnelandse produk,
maar dat die waarde van die NI kan verskil van die BBP.
Die grootste gedeelte van die binnelandse produksie word deur die faktoremarkte
onderneem wat deur die inwoners van die land besit word. Nasionale inkomste word
gewoonlik op 80% van die bruto binnelandse produk bereken. Daar is ses hoofverskille
tussen die BBP en NI. Die ses verskille is:
1. Kapitale verbruikerstoelaag
2. Indirekte sakebelasting
3. Sake-oordragbetalings
4. Netto buitelandse faktorinkomste
5. Staatsubsidies
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 62
� Kapitale verbruikerstoelaag
Die kapitale verbruikerstoelaag is die gedeelte van die inkomste ontvang deur die
sakesektor van die verkope van produksie wat gebruik word om kapitale depresiasie te
vervang. Dit is dus inkomste wat deur die faktoremarkte verdien is en nie die inkomste van
huishoudings insluit nie.
� Indirekte sakebelasting
Dit is die amptelike term wat gebruik word vir belasting op toegevoegde waarde (BTW). Die
sakesektor betaal hierdie belasting direk oor aan die staat en tree dus as agent op. Dit word
indirekte belasting genoem omdat die huishoudings nie direk die belasting aan die staat
betaal nie.
Die prys wat die verbruiker betaal en die prys wat die verkoper ontvang, is nie dieselfde nie.
Die verskil is die BTW wat na die staatskas gaan. Gestel ʼn verbruiker wil ʼn worsbroodjie by
ʼn eetwaentjie koop. Die worsbroodjie kos R10. Omdat BTW 5% is (voorbeeld), gaan die
verbruiker R10.50 betaal. Die verbruiker sal slegs die worsbroodjie koop as hy R10.50 se
waarde daaruit kan kry. Dit is presies wat die BBP wil meet. Met ander woorde die totale
R10.50 word by die BBP ingereken. Die eetwaentjie-eienaar ontvang slegs R10.00, omdat
die produksiekoste (arbeid, kapitaal, land en entrepreneurskap) om die worsbroodjie voor te
berei R10.00 kos. Hierdie R10.00 is die bedrag wat by die NI-rekening vertoon sal word. Dit
is hoekom die BBP altyd groter sal wees as die NI. Die oorblywende R0.50 is belasting wat
na die staatskas gaan.
� Sake-oordragbetalings
Sake-oordrag betalings is betalings wat gemaak word aan huishoudings. ʼn Voorbeeld van ʼn
oordragbetaling is wanneer ʼn sakeonderneming ʼn beurs aan ʼn student toeken. Die geld
gaan nie na die student nie, maar na die opvoedkundige instansie wat die onderrig verskaf.
Nog ʼn voorbeeld van subsidie is slegte skuld wanneer verbruikers nie betaal vir goedere en
dienste reeds gelewer nie. Met ander woorde, as die student self sy rekening moet betaal
en dit nie doen nie, maar reeds sy uitslae en sertifikaat ontvang het.
Sake-oordragbetalings word in die nasionale rekeninge opgeteken. Dit is deel van die BBP,
maar word nooit in die NI-rekening gereflekteer nie. Sake-oordragbetalings kan gesien word
as ʼn ekstra koste wat by die prys van goedere gevoeg word, behalwe die faktorbetalings.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 63
� Netto buitelandse faktorinkomste
Die netto faktorinkomste is die verskil tussen faktorbetalings ontvang van die buitelandse
sektor aan binnelandse inwoners en faktorbetalings gemaak aan buitelandse burgers vir
binnelandse produksie. Dit is die kernverskil tussen binnelandse produk en bruto nasionale
produk.
� Staatsubsidies
Staatsubsidies is oordragbetalings van die staatsektor aan die sakesektor. Hierdie
geskenke aan die sakesektor word bygetel by die poel van inkomste wat die sakesektor aan
faktoremarkte betaal om deel te vorm van die NI.
Vanuit ʼn NI-oogpunt is staatsurplus (ʼn ander woord vir wins, omdat “wins” gereserveer is vir
private maatskappye) belangrik omdat dit nie deur enige faktore van produksie verdien word
nie. Staatsurplusse word direk in die staatskas gestort.
Die grafiek in Figuur 2.8 toon die balans op die lopende rekening oor die laaste 10 jaar.
Sedert 1994, behalwe vir 2002, het die balans van die lopende rekening altyd ʼn negatiewe
balans gehad.
Figuur 2.8: Balans op die lopende rekening
(Bron: Suid-Afrikaanse Reserwebank)
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 64
2.6.2 Nasionale inkomste
Kom ons keer kortliks terug tot die NI-rekening. Onthou dat NI die totale inkomste is wat
verdien word deur die inwoners van die land as gevolg van hul eienaarskap van die
hulpbronne wat gebruik is tydens die produksie van goedere en dienste gedurende die
produksie periode (gewoonlik een jaar). Hierdie is die amptelike meting van die totale
inkomste gegenereer deur die ekonomie.
Die vier faktore wat bydra tot NI is arbeid, kapitaal, land en entrepreneurskap. Die
inskrywings in die nasionale rekeninge van die faktore vind soos volg plaas:
• Kompensasie van werknemers: Dit is die amptelike meting van die lone verdien
deur huishoudings vir die verskaffing van arbeid. Hierdie is die grootste van die vyf
faktorbetalings en is normaalweg op 55% van die Bruto Nasionale Produk (BNP).
• Netto rente: Dit is die amptelike meting van die huurinkomste verdien deur
huishoudings vir die verskaffing van kapitale dienste.
• Huurinkomste van persone: Dit is die amptelike meting van die huurinkomste
verdien deur huishoudings vir die verskaffing van land en verwante dienste.
• Korporatiewe winste: Dit is die totale winste ontvang deur korporasies wat deel
uitmaak van die amptelike meting van winste verdien deur huishoudings vir die
verskaffing van entrepreneurskapdienste.
• Eiendomsinkomste: Dit is die bykomende inkomste verdien benewens dit wat
reeds verdien is deur arbeid, kapitaal, land en entrepreneurskap.
In hierdie afdeling van Studie-eenheid 2 is die nasionale rekeninge bespreek. In die
volgende afdeling word die bekamping van werkloosheid bespreek as ʼn hoofdoel van die
makro-ekonomie.
Werkloosheid, soos baie ander ekonomiese konsepte en aspekte, word altyd in ʼn tydgleuf of
oor ʼn periode gemeet. Die syfers wat bekend gemaak word, sal altyd ʼn periode insluit
(Sobel R. S. & Hall J.C. 2007:24).
2.6.3 Werkloosheid
Die Internasionale Arbeidsorganisasie se amptelike definisie vir werkloosheid is gebaseer op
die volgende drie kriteria:
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 65
• Diegene sonder werk – is nie in diens van ʼn werkgewer of werk vir hulself nie
• Diegene wat tans beskikbaar is vir werk – om vir werkgewer of self te werk
• Diegene wat tans werk soek – het stappe geneem om werk te kry
Diegene wat wel ʼn werk in die toekoms het, maar nog nie begin het nie, word ook geag as
werkloos. ʼn Verdere kategorie wat hierby gevoeg kan word is diegene wat tydelik afgelê is
en geen lone of salarisse ontvang nie – hulle word ook as werkloos geag.
In hierdie konteks, word “beskikbaarheid vir werk” geïnterpreteer as die vermoë en
gereedheid om te werk, indien die persoon ʼn werksgeleentheid kry. Een rede vir die
beskikbaarheidskriteria is om persone uit te sluit wat werk soek om eers op ʼn later datum
werk te aanvaar, asook daardie persone wat om een of ander rede nie dadelik kan begin nie
(familieverantwoordelikhede of studies).
Die kriteria vir “werk soek” kan geïnterpreteer word as ʼn aktiwiteit wat die volgende mag
insluit:
• Die registrasie by ʼn openbare of privaat indiensnemingsagentskap.
• Amptelik aansoek vir betrekkings.
• Die plaas van of antwoord op advertensies in koerante.
• Om vir vriende en familie te vra om bystand te verleen in die soeke na
indiensneming.
• Om land, masjinerie en hulpbronne in gereedheid te bring vir werk.
• Aansoek te doen vir ʼn werkspermit.
(Sobel R. S. & Hall J.C. 2007:42)
Figuur 2.9 toon die werkloosheidsyfer in Suid-Afrika sedert 1980. Die private sektor is die
rooi grafiek en die skaal word aan die regterkant van die grafiek getoon. Die blou of donker
gedeeltes toon ʼn afname in die ekonomiese aktiwiteite gedurende die periodes. In Studie-
eenheid 1 is verwys na die vertraagde reaksie van sekere aspekte van die ekonomie soos
wat dit mekaar beïnvloed. Die afswaai in die ekonomie word nie onmiddellik deur
werkloosheid gevolg nie. Eers nadat die afswaai deur ekonome en sakeondernemings
ervaar en aanvaar is, sal daar ʼn afname in die indiensnemingsyfers wees. Dieselfde geld vir
die opswaai in die ekonomie. Die indiensnemingsyfers neem eers toe nadat die ekonomiese
opswaai begin het.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 66
Figuur 2.9: Werkloosheidsyfer in Suid-Afrika vanaf 1980 tot 2010
(Bron: Suid-Afrikaanse Reserwebank)
Die ekonomie beweeg in siklusse, soos reeds genoem. Hierdie siklusse kom voor in
opswaaie en afswaaie en het ʼn invloed op die aantal beskikbare werksgeleenthede. Volle
indiensneming, ook genoem die natuurlike indiensnemingsyfer, is veronderstel om 0%
werkloosheid te wees, maar word deur baie ekonome aanvaar as ʼn werkloosheidsyfer van
tussen 4% en 5%.
2.6.4 Redes vir werkloosheid
Daar is vier tipes werkloosheid:
• Wrywingswerkloosheid
• Strukturele werkloosheid
• Sikliese werkloosheid
• Seisoenale werkloosheid
Wrywingswerkloosheid is persone wat van een posgeleentheid na ʼn ander skuif of
persone wat vir die eerste maal werk soek. Daar word ook na hierdie kategorie verwys as
die wagtende of soekende arbeider.
Strukturele werkloosheid is soortgelyk aan wrywingswerkloosheid, maar is meer
langtermyn. Dit is wanneer daar ʼn aanvraag na werk is en wanneer die strukture van werk
of die vaardighede benodig so verander het dat persone sonder werk sit.
Private sektor
Regterkantse skaal
Openbare sektor
Afwaartse fase van die sakesiklus
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 67
Sikliese werkloosheid is as gevolg van resessies. ʼn Afname in die aanvraag vir goedere
en dienste, lei na ʼn afname in aanvraag vir arbeid om produkte te vervaardig en dienste te
lewer en sodoende neem werkloosheid toe.
Seisoenale werkloosheid is gewoonlik gekoppel aan landbou of die konstruksie-industrie.
Gedurende die oesseisoen, wanneer baie arbeid nodig is, neem indiensneming toe en dan
weer af wanneer die plant- en groeiseisoene plaasvind.
Werkloosheid word direk gekoppel aan die produksie van die ekonomie. Wanneer
werkloosheid toeneem, neem produksie af. Die afname in produksie het ʼn verlaging in die
BBP tot gevolg en die ekonomie is dan amptelik in ʼn afwaartse kurwe. Die ekonoom, Arthur
Okun, het gesê dat vir elke 1% wat die werkloosheidsyfer bo die natuurlike indiensneming
syfer is, neem die gaping tussen die BBP en die potensiële BBP met 2,5% af. Hierdie feit
staan bekend as OKUN se wet. Met ander woorde, as die werkloosheidsyfer 8% is (3%
meer as die volle indiensnemingsyfer), dan is die BBP 7,5% onder die volle potensiaal.
Werkloosheid het ook ʼn bepalende faktor in die pryse van goedere. Hoe hoër die
werkloosheidsyfer, hoe laer die pryse. As daar geen werkloosheid is nie, is die produksie op
sy hoogste, wat die besteebare inkomste in die ekonomie verhoog. As besteding toeneem,
neem die pryse van goedere toe. Die volgende grafiek, Figuur 2.10, verteenwoordig hierdie
werkloosheidstendens.
Soos gesien kan word, neem die pryse van goedere af soos wat die werkloosheidsyfer
toeneem. Hoe meer mense ekonomies onaktief is, hoe minder kan deur die mense bestee
word. Dit het tot gevolg dat die aanvraag na goedere en dienste sal afneem en dus ʼn
verlaging in die pryse van goedere en dienste tot gevolg sal hê.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 68
Figuur 2.10: Werkloosheid en pryse van goedere en dienste
(Bron: http://myfundi.co.za/a/Die_Suid-Afrikaanse_ekonomie_V:_Werkloosheid)
In hierdie afdeling is werkloosheid bespreek. Die volgende afdeling deel met die
verbruikersprysindeks of die VPI en die invloed op inflasie.
2.7 Verbruikersprysindeks
Die doel van die verbruikersprysindeks (VPI) kan beskryf word as die statistiese maatstaf
van prysveranderings, gedefinieer as die verhouding tussen die veranderlike in enige
spesifieke tydperk en die waarde van die veranderlike vir ʼn vaste tydperk, wat as 100
geneem word. Indekse word dus gebruik om die gemiddelde persentasie prysverandering
tussen een spesifieke datum en ʼn ander te bereken.
Hierdie veranderings beïnvloed die ware koopkrag van verbruikers. Die pryse van goedere
en dienste verander nie op dieselfde tyd nie en daarom word die gemiddelde beweging van
die prysverandering gebruik in die berekening van die VPI. Die twee belangrike vrae wat
beantwoord moet word in die bepaling van die VPI, is:
• Watter pryse moet deur die indeks verteenwoordig word?
• Wat is die korrekte manier om die gemiddelde beweging van pryse te bepaal?
Pry
se
e
Werkloosheid
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 69
2.7.1 Konsepte en klassifikasie van die indeks
In Suid-Afrika versamel Statistiek Suid-Afrika (SSA), deur ʼn maandelikse opname van
verbruikerspryse, die pryse van ongeveer 600 produkte. Hierdie opname dek ʼn
verteenwoordigende steekproef van ongeveer 3500 kleinhandelaars. Tabel 2.1
verteenwoordig die gewigte wat in die VPI aan verskillende groepe en goedere en dienste
toegeken word (Greyling, Muller & Powel 2008:157).
Hierdie kategorisering is gebaseer op die bestedingspatrone van die inwoners van ʼn land.
Die spesifieke gewigte wat aan die kategorie toegeken is, kan verskil van individu tot
individu. Om ʼn eenvormige meting te doen, word die gemiddelde besteding van
huishoudings in die amptelike opnames gebruik. Die volgende onderwerpe van die
verbruikersprysindeks word in meer diepte bespreek:
• Die oorsprong en gebruik van die VPI
• Basiese indeksnommerteorie en die ekonomiese benadering tot die VPI
• Elementêre prysindekse en gemiddelde VPI’s
• Die transaksies, aktiwiteite en huishoudings wat gedek word deur die VPI
• Die prosessering van die pryse van goedere en dienste
• Die berekening van die VPI
Kategorie Gewig (%)
Voedsel 18,02
Nie-alkoholiese drank 0,82
Alkoholise drank 1,18
Sigarette en ander tabak 0,95
Klere en skoeisel 4,76
Behuising 24,07
Brandstof en krag 3,11
Meubels en toerusting 3,94
Bedryf van huishoudings 4,69
Mediese sorg en gesondheidsuitgawes 5,95
Vervoer 14,74
Kommunikasie 3,06
Ontspanning en vermaak 2,38
Leesstof 0,74
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 70
Onderwys 2,04
Persoonlike versorging 3,06
Ander 6,49
Totaal 100
Tabel 2.1: Die VPI-kategorie en gewigte toegeken
(Bron: Greyling, Muller & Powel, 2008)
2.7.2 Eienskappe van die VPI
Die VPI het drie belangrike eienskappe:
• Dit word periodiek gepubliseer, gewoonlik maandeliks of kwartaalliks.
• Die inligting is gou beskikbaar na afsluiting van ʼn periode.
• Die VPI word gewoonlik nie hersien nie.
Die VPI verskaf inligting aangaande die inflasie en word ook gebruik vir verskeie ander
doelwitte soos:
• om pensioene en ander subsidies van die staat te meet;
• om rentekoerse te bepaal; en
• om die algemene meting van verbruikersinflasie te bepaal.
Die doel van ʼn indeks kan aan die hand van die volgende voorbeeld verduidelik word. Die
waarde van die verbruikersbesteding op goedere en dienste word in twee periodes teen
mekaar gemeet. As die besteding van huishoudings met 5% toegeneem het, beteken dit
niks, as daar nie sekerheid is wat daartoe bygedra het nie. Is die 5% toename in besteding
die gevolg van die daling in die pryse van goedere en dienste, of is die besteebare inkomste
van die verbruikers hoër? Die doel van ʼn indeks is om die pryskomponent van goedere en
dienste en die hoeveelhede wat aangekoop is, te meet.
Kyk na die volgende voorbeeld: Sout en peper het ʼn sekere gemiddelde prys. Gestel die
eenheid van meting van peper verander van gram na onse, terwyl die eenheid van sout
gram bly – een “ons” is gelyk aan 28.35 gram. Waar peper eers een gram was, is dit nou
een ons, oftewel 28 gram. Dit beteken dus dat die prys van peper 28 keer duurder geword
het omdat daar na die eenheid van meting verwys word.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 71
Die algemene doel van die VPI is om die verandering in prys te meet van die verbruikte
goedere en dienste. Voordat ʼn definisie van die VPI gegee kan word, moet sekere konsepte
eers verduidelik word. Die konsep van verbruik is nie konkreet nie en kan op verskillende
maniere geïnterpreteer word wat telkens tot ʼn ander VPI kan lei. Dit is ook belangrik om te
besluit of die indeks alle verbruikers of groepe van verbruikers moet insluit. Die veld van die
VPI word beïnvloed deur wat die bedoeling is, of wat geglo word van die data in die VPI.
Figuur 2.11 toon die VPI-vervaardigerspryse en die VPI-goederepryse oor die tydperk 2001
tot 2011. Die VPI toon ʼn afname vanaf 2008 terwyl die vervaardigerspryse en die
goederepryse ʼn effense opwaartse tendens aantoon. Inflasie het in 2002 en 2008 ʼn
hoogtepunt bereik. Indien die beginsels van ekonomiese groei van toepassing is, soos in
die vorige studie-eenheid bespreek is, behoort die ekonomie stelselmatig te herstel van die
laagtepunt in 2008.
Omdat die lone en salarisse van die verbruikers nie ook in hierdie grafiek getoon word nie,
kan daar nie met sekerheid gesê word wat die VPI beïnvloed het nie. Daar kan wel met
sekerheid gesê word dat die styging in pryse die VPI sal laat afneem en dat die styging in
besteebare inkomste die VPI sal laat toeneem.
Figuur 2.11: VPI-vervaardigerspryse en -goederepryse
(Bron: Suid-Afrikaanse Reserwebank)
* Eerste vir maande van 2011 vergelyk met dieselfde periode in 2010
VPI goederepryse Vervaardigerspryse VPI
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 72
Figuur 2.12, hieronder, toon die VPI vir goedere en dienste oor die tydperk 2000 tot 2010.
Die twee grafieke volg mekaar nie. Die rede hiervoor kan toegeskryf word aan die
verbruikerspatrone soos gemeet oor die dieselfde periode. Om ʼn verklaring daarvoor te
gee, gaan spekulatief wees. Meer inligting is nodig om met sekerheid die tendens te
beskryf. As die behoeftes en begeertes van die mens in ag geneem word, soos wat in
Studie-eenheid 1 bespreek is, kan daar afgelei word dat behoeftes ʼn groter rol gaan speel
as begeertes in tye van ekonomiese afswaai.
Sekere luukse dienste sal dus vermy word en meer sal bestee word op kos en ander
produkte.
Figuur 2.12: VPI-goedere en -dienste
(Bron: Suid-Afrikaanse Reserwebank)
2.7.3 Konsepte van die VPI
Die konsepte van die VPI word die beste verstaan deur die volgende vrae te beantwoord:
� Hoe word die VPI gebruik?
Die VPI word in die volgende drie hoof kategorie gebruik:
VPI goedere VPI dienste
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 73
• As ʼn ekonomiese indikator
• As ʼn afname faktor vir ander ekonomiese konsepte
• As ʼn maatstaf om die geld waarde aan te pas
(Jones, 2005:23)
As ekonomiese indikator word die VPI gebruik om die inflasie te meet en word gesien as ʼn
aanwyser van die effektiwiteit van ʼn regering en die ekonomiese beleid. Dit verskaf inligting
oor die verandering in pryse van goedere en dienste aan die staat, sakeondernemings en
huishoudings en word dan deur hierdie rolspelers gebruik om ekonomiese besluite te neem.
As afnamefaktor word die VPI ook gebruik om ander ekonomiese komponente aan te pas,
soos handelsverkope, salarisse en lone en komponente van die NI en ander nasionale
rekeninge. As afnamefaktor word die VPI ook gebruik om die koopkrag van die geldeenheid
aan te pas. Die rand wat sekere goedere en dienste aangekoop het ʼn jaar of wat gelede,
kan nou minder of meer koop omdat die waarde respektiewelik verminder of vermeerder het.
Die VPI word dus gebruik om die waarde van die rand in die verbruiker se sak aan te pas.
Die subsidies en pensioene deur die staat word volgens die VPI aangepas om die
lewenskoste van die verbruiker stabiel te probeer hou.
� Wie se bestedingsgewoontes meet die VPI?
Daar is hoofsaaklik twee populasiegroepe wat die VPI verteenwoordig:
• Alle stedelike verbruikers, en
• stedelike lone verdieners en werkers.
(Jones, 2005:23)
Omdat die stedelike inwoner ʼn goeie steekproef is van die hele bevolking, word die
opnames slegs in stedelike gebiede gedoen. In hierdie navorsing word die uitgawes van
professionele persone, eienaars van sakeondernemings, die armes, die werkloses,
afgetrede persone en al die lone en klerikale werkers gemeet.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 74
� Is die VPI ʼn lewenskoste-indeks?
In baie gevalle word daar na die VPI verwys as ʼn lewenskoste-indeks, maar dit verskil egter
van die ware lewenskoste-indeks. ʼn Lewenskoste-indeks meet die veranderinge oor ʼn
tydperk in terme van die hoeveelheid wat verbruikers nodig het om te bestee om ʼn sekere
lewenstandaard te handhaaf. Die lewenskoste-indekse en die VPI reflekteer die verandering
in pryse van goedere en dienste soos voedsel en klerasie, maar die lewenskoste-indeks
bepaal ook ander faktore wat die welstand van die verbruiker bepaal. Tradisioneel word die
VPI as belangriker as die lewenskoste-indeks gesien omdat die VPI nie die verandering in
verbruikerspatrone van verbruikers reflekteer nie (Jones, 2005:23).
� Meet die VPI die individu se reaksie op die verandering van pryse?
Nee, nie noodwendig nie. Die VPI meet die gemiddelde besteding van huishoudings en nie
van individue of families nie. Die moontlikheid is dat die individu se reaksie op prysstygings
dieselfde gaan wees as die nasionale reaksie. Byvoorbeeld, sal die families wat baie bestee
aan mediese dienste die skielike prysverhoging in mediese tariewe as inflasie ervaar en sal
die VPI-syfer van hierdie familie verskil van dié van ander mense.
So ook sal, wanneer elektrisiteitspryse skielik verhoog, diegene wat van sonkrag gebruik
maak, nie die inflasie ervaar van mense wat afhanklik is van elektrisiteit nie. ʼn Nasionale
gemiddeld van die op en af beweging van pryse reflekteer die individu se reaksie op
algemene prysverhogings.
� Hoe word die inhoud van die VPI-mandjie bepaal?
Die VPI-mandjie is ontwikkel uit die besteebare inligting wat deur huishoudings verskaf word
en wat werklik deur hul gekoop word. Met elke opname word duisende huishoudings betrek
in al die groot metropolitaanse gebiede en verteenwoordig dit dan ʼn goeie steekproef vir al
die mense in die land. Die inligting in Tabel 2.1 hierbo verteenwoordig die goedere en
dienste van die VPI-mandjie.
� Hoe word die indeks geïnterpreteer?
ʼn Indeks soos die VPI vereenvoudig die meting van die veranderinge in
verbruikersgewoontes. Die VPI gebruik data van die vorige jare. Die huidige VPI word dus
gelees teenoor die vorige periodes se data. ʼn Indeks van 110 beteken dat daar ʼn 10%
verhoging was in pryse teenoor die vorige periode. In Tabel 2.2 word ʼn voorbeeld gegee
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 75
van indekssyfers en die interpretasie daarvan. Die pryse van Item A en B neem albei met
8% toe van jaar een na jaar twee en dié van Item C met 16,4%. Die verandering in
indekspunte van Item A is egter 9 en dié van Item B 18. Die indekspunte van Item C is ook
18. Met die verskillende data as vertrekpunt in jaar 1, is die persentasieverandering
dieselfde. Die persentasieverandering in die prys van produkte kan dus dieselfde wees,
maar die indekssyfer kan verskil.
Item A Item B Item C
Jaar 1 112,5 225,0 110,0
Jaar 2 121,5 243,0 128,0
Verandering in indekspunte 9.0 18.0 18.0
Verandering in persentasie 8% (*) 8% (**) 16,4% (***)
(*) 9 / 112.5 X 100
(**) 18 / 225 X 100
(***) 18 / 110 X 100
Tabel 2.2: Voorbeeld van indeks syfers
(Bron: Jones, 2005:16)
� Is die VPI die beste manier om inflasie te meet?
Inflasie word gedefinieer as ʼn proses van aanhoudende verhoging van pryse of, anders
gestel, die aanhoudende verswakking van die geldeenheid. Alhoewel daar baie ander
instrumente ontwikkel is om inflasie te meet, is die VPI die reaksie van verbruikers op die
verhoging in pryse van goedere en dienste en dus ʼn weerspieëling van die lewenstandaard
van die individu. Die VPI is gewoonlik die beste manier om pryse en lone aan te pas vir
verbruikers as die bedoeling is dat verbruikers vandag se mandjie goedere en dienste teen
dieselfde pryse kan koop as in vorige periodes.
� Is daar beperkinge in die gebruik van die VPI?
Die VPI is onderworpe aan beperkinge in die toepassing en meting daarvan. Die VPI kan
moontlik nie van toepassing wees op alle bevolkingsgroepe nie. Die VPI word gebruik om
die prysverandering in stedelike gebiede te meet en is nie altyd net so van toepassing vir
inwoners van die platteland nie. Die VPI verskaf ook nie inflasiekoerse vir die sub-groepe in
die populasie, soos pensioentrekkers en die armes in ʼn land nie. Die VPI kan ook nie die
verskille in prysvlakke van lewenskoste tussen verskillende plekke meet nie, dit meet slegs
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 76
verskille tussen tydperke in dieselfde plek. ʼn Hoër indeks in een area, beteken nie dat pryse
hoër in die area is as in ʼn ander area nie. Dit beteken slegs dat pryse het teen ʼn hoër tempo
toegeneem omdat die twee areas dieselfde periode in die indeks insluit. Laastens kan die
VPI nie gebruik word om die totale lewenskoste te meet nie, omdat veranderinge in die
kostes deur ander faktore soos sosiale en omgewingsveranderinge en verandering in
belastings bepaal word.
Die beperkinge in die meting van die VPI word deur twee tipes foute gekenmerk – die fout in
die steekproef en nie-steekproeffoute. Omdat die VPI-prys veranderinge meet gebaseer op
ʼn steekproef van die items, sal gepubliseerde inligting verskil van die ware syfers as elke
rekord van elke transaksie in die handel gebruik word. Hoe groter die steekproef, hoe meer
akkuraat sal die VPI wees.
In hierdie afdeling is die verbruikersprysindeks bespreek as indikator van inflasie. In die
laaste afdeling van hierdie studie-eenheid word die betalingsbalans van nader beskou.
2.8 Betalingsbalans
Die betalingsbalansrekening is ʼn rekening wat al die transaksies bevat wat aangegaan is
tussen die inwoners van ʼn land en al die inwoners van al die ander lande met wie daar in ʼn
spesifieke tydperk handel gedryf is. Hierdie handel sluit in die invoere en uitvoere van
produkte en dienste, toerisme, finansiële transaksies, eiendomstransaksies en enige produk
of diens wat verkoop of gekoop is.
Die betalingsbalansrekening word in vier komponente of rekeninge verdeel, naamlik:
• Die lopende rekening (opsomming van ʼn land se handel in goedere en dienste)
• Die kapitaaloordragrekening
• Die finansiële rekening
• Die reserwerekening
(Greyling, Muller & Powel 2008:87)
Die betalingsbalansrekening meet die verskil tussen ʼn land se invoere en ʼn land se uitvoere
van goedere en dienste. Daar word verwys na die handel in goedere as die sigbare balans
en die handel in dienste as die onsigbare balans. Wanneer ʼn land meer invoere as uitvoere
het, dan word dit ʼn handelstekort genoem.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 77
2.8.1 Die lopende rekening
Die lopende rekening is ʼn opgawe van alle geld wat vir die ruil van goedere en dienste
tussen lande uitbetaal en ontvang is. Dit behels die volgende (Greyling, Muller & Powel
2008:87):
• Handelsware-uitvoer
• Netto gouduitvoere
• Dienste-ontvangste
• Inkomste-ontvangste
• Handelsware-invoer
• Betaling vir dienste
• Inkomstebetalings
• Lopende oordragte
Tabel 2.3 reflekteer die lopende rekening soos deur die reserwebank gepubliseer.
R miljarde 2009 2010 2011 (*)
Handelsware-uitvoere 503,7 566,9 620,4
Netto gouduitvoere 62,8 69,5 63,3
Handelsware-invoere -554,2 -598,2 -661,7
Handelsbalans 2,3 27,2 22,0
Netto dienste, inkomste en lopende oordrag betalings -99,4 -102,2 -109,8
Balans op lopende rekening -97,1 -56,0 -87,8
As % van BBP -4,1 -2,0 -3,1
(*) 1st kwartaal -4,1 -2,0 -3,1
Tabel 2.3: Lopende rekening
(Bron: Suid-Afrikaanse Reserwebank)
Omdat Suid-Afrika so swaar op gouduitvoere steun, word die netto gouduitvoere as ʼn
afsonderlike item in die betalingsbalans getoon. Die verdienste uit gouduitvoere hou direk
verband met die goudprys en die styging in die goudprys verhoog die valutaverdienste.
Goud bestaan uit twee elemente:
• Netto buitelandse verkope (gouduitvoere minus goudinvoere)
• Veranderings in die goudvoorraad van die Reserwebank en ander bankinstellings
Dienste-ontvangste word gegee vir geld wat vir vervoer- en finansiële dienste ontvang is.
Inkomste-ontvangste word gegee vir inkomste wat Suid-Afrikaners betaal het toe hulle
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 78
sigbare goedere uit ander lande aangekoop het. Betalings vir dienste verwys na geld wat vir
onsigbare dienste soos versekerings- en professionele dienste betaal is.
Inkomstebetalings bestaan uit inkomste wat deur inwoners van Suid-Afrika in die vorm van
lone, salarisse, dividende en rente op kapitaal aan mense in ander lande betaal word. ʼn
Lopende oordrag is geld wat ontvang of uitbetaal word wanneer ʼn dienste nie gelewer of ʼn
produk nie verkoop word nie, byvoorbeeld in die geval van geskenke of skenkings. Die
bedrag word getoon as netto oordragte wat positief kan wees en ʼn invloei van geld
verteenwoordig, of dit kan negatief wees en ʼn uitvloei van geld verteenwoordig.
2.8.2 Die kapitaaloordragrekening
Die kapitaaloordragrekening toon ʼn netto of totale syfer vir al die transaksies wat
internasionaal plaasgevind het, dit wil sê alle kapitaalfondse wat ʼn land in- of uitvoer. Die
saldo kan positief of negatief wees. Dit sluit dinge soos oordrag van eienaarskap van vaste
bates en kwytskelding van skuld in (Greyling et. al. 2008:87).
2.8.3 Finansiële rekening
Die finansiële rekening sluit transaksies ten opsigte van reële bates en laste in, byvoorbeeld
die aankoop van buitelandse bates soos sakeondernemings en aandele deur Suid-
Afrikaners, of die verkoop van bates aan buitelanders (Greyling et. al. 2008:87). Tabel 2.4 is
ʼn voorbeeld van die finansiële rekening en die inskrywings in die finansiële rekening.
R miljarde 2009 2010 2011 (*)
Laste
Direkte beleggings 45,4 11,4 5,0
Portfolio beleggings 107,2 107,9 20,8
Ander beleggings -40,0 10,9 1,9
Bates
Direkte beleggings -9,8 -3,3 -11,2
Portfolio beleggings -13,4 -28,3 22,1
Ander beleggings 23,6 -17,7 31,7
Totale finansiële transaksies 113,9 106,0 55,1
Finansiële transaksies as % van BBP 4,8 4,0 7,8
(*) 1st kwartaal
Tabel 2.4: Voorbeeld van die finansiële rekening
(Bron: Suid-Afrikaanse Reserwebank)
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 79
Transaksies in die finansiële rekening word in drie groepe verdeel:
• Direkte beleggings
• Portefeuljebeleggings
• Ander beleggings
(Greyling et. al. 2008:88)
Direkte beleggings verwys na beleggings deur buitelanders in Suid-Afrika waar hulle
minstens 10% van die stemreg in Suid-Afrikaanse sakeondernemings het, of buitelandse
beleggings deur inwoners van Suid-Afrika waar hulle minstens 10% van die stemreg het in
buitelandse ondernemings waarin hulle belê. Die belegger se doel is om beheer te verkry
oor, of seggenskap te kry in die bestuur van die onderneming.
Portefeuljebeleggings sluit beleggings in aandele en skuldbriewe in. Dit verwys
hoofsaaklik na beleggings deur middel van aandelebeurse. Beleggers stel hoofsaaklik
belang in finansiële gewin.
Ander beleggings is enige ander transaksie wat nie onder bogenoemde geklassifiseer kan
word nie, byvoorbeeld lenings.
2.8.4 Die reserwerekening
Suid-Afrika se buitelandse reserwes is bates wat deur monetêre owerhede gebruik word om
die rekening op die betalingsbalans in ewewig te bring. Suid-Afrikaanse buitelandse
reserwes sluit in goud, spesiale trekkingsregte (STR), die reserweposisie by die
Internasionale Monetêre Fonds (IMF) en buitelandse valuta. Dit is likiede (onstoflike) bates
wat beskikbaar is vir die betaling van tekorte op die betalingsbalans wat veroorsaak is deur
skuld wat aangegaan is (Greyling et. al. 2008:88).
2.9 Samevatting
In hierdie studie-eenheid is die hoofdoelwitte van die makro-ekonomie bespreek, naamlik:
• Lae werkloosheidsyfer
• Verbruikerspryse wat stabiel is
• Hoë volhoubare ekonomiese groei
• Ewewig in die betalingsbalans
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 80
Die hoofdoelwitte van die makro-ekonomie maak deel uit van die hoof beleidsrigtings van die
staat in ʼn poging om welvaart te skep vir die inwoners van die land asook stabiliteit in die
ekonomie te vestig. Een van die grootste uitdagings van die staat in Suid-Afrika is om
werkloosheid te bekamp en om die betalingsbalans weer in ʼn surplus te laat afsluit.
Die prestasie van die ekonomie word in die nasionale rekeninge gelees. Ekonome
bestudeer hierdie prestasies en neem dan besluite gebaseer op hierdie inligting om die
ekonomie te bestuur.
Een van die belangrikste komponente van die makro-ekonomie is die verbruikersprysindeks
wat ʼn indikator is van die inflasie. Wanneer inflasie hoog is, neem ekonomiese groei af en
word die waarde van die rand negatief beïnvloed.
2.10 Selfevaluering
Aktiwiteit 2
Makro-ekonomiese doelwitte
1. Noem die hoofdoelwitte van die makro-ekonomie.
2. Skryf ʼn kort opstel oor hoe jy die hoofdoelwitte van die makro-ekonomie sal inspan
om ekonomiese groei te bewerkstellig.
Aktiwiteit 3
Komponente van die nasionale rekeninge
Bestudeer die tabel en beantwoord die vrae daaroor. Suid-Afrika se
betalingsbalansrekening vir 2007 in miljoene rande.
Lopende rekening Miljoene
Handelsware-uitvoere 150 000
Netto gouduitvoere 24 000
Diens-ontvangste 30 000
Inkomste-ontvangste 8 000
Minus: handelsware-invoere -152 000
Minus: betalings vir dienste -32 000
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 81
Minus: inkomste betalings -26 000
Netto bedryfsoorplasings -5 000
Saldo op lopende rekening
Kapitaaloordragrekening -260
Finansiële rekening
Netto direkte belegging 2 000
Netto portefeulje belegging 50 000
Netto ander belegging -20 000
Saldo op finansiële rekening
1. Wat is die syfer vir die saldo op die lopende rekening?
2. Wat is die syfer vir die saldo op die finansiële rekening?
3. Watter item op die betalingsbalans verwys na die aankope van bates of obligasies?
4. Watter rekening ontbreek uit die betalingsbalans hierbo?
5. Waarvoor staan die afkorting STR in ʼn volledige betalingsbalans?
6. Noem drie syfers wat onder direkte beleggings weerspieël word.
7. Wat is die doel van die betalingsbalans?
Aktiwiteit 4
Werkloosheid
1. Wie of watter organisasie het ʼn internasionale definisie vir werkloosheid
daargestel?
2. Hoe kan werkloosheid, volgens jou mening, in Suid-Afrika verminder word?
3. Volgens jou mening, het kwalifikasies ʼn invloed op werkloosheid?
4. Wat is die natuurlike werkloosheidsyfer?
Aktiwiteit 5
Verbruikersprysindeks
Bestudeer die Tabel A wat die verbruikersprysindeks (VPI) en die inflasiekoers vir die
historiese metropolitaanse en ander stedelike gebiede volgens die hoofindekse toon,
asook die inligting wat daarop volg, en beantwoord dan die vrae.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 82
Tabel A
Hoofindekse
Indekse (2000 = 100)
Persentasie verandering
tussen:
Mei
Jaar 1
April
Jaar 2
Mei
Jaar 2
Apr Jaar 2
en
Mei Jaar 2
Mei Jaar 1
en
Mei Jaar 2
VPI 124,1 128,1 128,0 -0,1% +3,9%
VPI sonder rentekoerse op
verbande (VPIX)
129,4 134,2 134,5 +0,3% +5,1%
Kernindeks 128,7 133,5 134,0 +0,5% +5,3%
Voedselprysindeks 135,9 137,8 137,5 -0,3% +1,6%
VPI sonder voedselprysindeks 121,0 125,6 125,6 0,0% +4,6%
VPI sonder BTW 124,1 128,1 128,0 -0,1% +3,9%
Sleutelbevindings soos in Mei Jaar 2
Wat die VPI betref, was die inflasiekoers 3,1% vir die historiese metropolitaanse en
ander stedelike gebiede in Mei Jaar 2. Hierdie koers van 0,1% is laer as die
ooreenstemmende jaarkoers van 3,2% soos in April Jaar 2.
Hierdie laer koers kan ook verduidelik word deur die dalings in die jaarlikse tempo van
verandering vir die volgende items:
Tabel B
VPI April 2005 Mei 2005
Voedsel 1,5% 1,2%
Behuising 2,9% 1,3%
Hierdie dalings is egter deels geraak deur die verhogings in die jaarlikse tempo van
verander vir die volgende items:
Tabel C
VPI April 2005 Mei 2005
Bedryf van huishoudings 4,6% 5,9%
Besteding aan mediese sorg en gesondheid 2,9% 1,3%
Vervoer 4,5% 5,9%
Vrae:
1. Wat beteken “2000 = 100” in Tabel A?
2. Verduidelik hoe die VPI bereken word deur die data in die tabelle te gebruik.
3. Hoe kan die jaarlikse daling in die VPI tussen Mei Jaar 2 en Mei Jaar 1 in
vergelyking met dié van April Jaar 1 en Mei Jaar 2 verduidelik word?
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 83
Aktiwiteit 6
Betalingsbalans
1. Besoek die webwerf van die Suid-Afrikaanse Reserwebank by www.resbank.co.za
en maak die jongste Quarterly Bulletin oop. Vind die betalingsbalans (KB501) en
beantwoord die volgende vrae:
a. Wat is vanjaar se saldo op die lopende rekening?
b. Wat beteken die saldo in vraag a?
c. Bereken die handelsbalans vir die afgelope drie jaar en dui aan of dit ʼn
surplus of tekort op die handelsbalans was.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 84
Notas
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 85
Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor
3.1 Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip
Na voltooiing van Studie-eenheid 3 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die
volgende te demonstreer:
• Die konsep van die monetêre sektor
• Die konsep van geld
• Die funksies van geld
• Die aanvraag na geld
• Die aanbod (verskaffing) van geld
Vaardighede
Jy sal ook in staat wees om:
• Die konsep van die monetêre sektor te verduidelik.
• Die konsep en oorsprong van geld te verduidelik.
• Te onderskei tussen die funksies van geld.
• Die aanvraag na geld te ontleed.
• Die proses van geldskepping te verduidelik.
• Die aanvraag na geld en voorsiening van geld in die ekonomie te vergelyk.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 86
3.2 Verrykende bronne
• http://catalogs.mhhe.com/mhhe/home.do
• http://www.daviddfriedman.com/
• http://econserv2.bess.tcd.ie/
• http://www.isil.org/
• http://csf.colorado.edu/
• http://tutor2u.net/economics/
• http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/
• http://www.amosweb.com/
• http://www.resbank.co.za
• Mohr. P, & Fourie L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Van Schaik
uitgewers.
3.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan:
Sleutelwoord Omskrywing
Fiskale beleid Die beleid wat ʼn regering volg ten opsigte van sy uitgawes van
goedere en dienste en belastinginvorderings om die vlak van
nasionale inkomste te beïnvloed.
Inflasie ʼn Algemene verhoging in die prys van alle goedere.
Monetêre beleid Die gebruik van die sentrale bank se magte om die binnelandse
aanbod van geld en die toestaan van krediet te beheer en
rentekoerse te beheer.
Regeringsuitgawes Die totale uitgawes van die regering op goedere en dienste in ʼn
spesifieke rekeningkundige periode.
Sentrale bank ʼn Agentskap deur die regering gemagtig om ʼn land se monetêre en
finansiële instellings te reguleer en die bestuur van die hoeveelheid
buitelandse valuta.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 87
3.4 Inleiding
Ekonome is dit eens dat geld in die ekonomie ʼn belangrike rol speel in die gladde vloei van
die ekonomie. Daar is egter verskille in hoe die verskillende teorieë die invloed van geld op
die ekonomie interpreteer. Daar is twee skole of teorieë en hulle verskil effens van mekaar
ten opsigte van hoe geld die ekonomie beïnvloed. Die Monetarist Theory wat handel oor die
aanvraag en voorsiening van geld, is van mening dat geld die rentekoerse en inflasie
beïnvloed en word die Quantity Theory of Money genoem. Die Keynesian Theory van
aanvraag en voorsiening van geld word die Liquidity Preference Theory genoem.
Daar bestaan nie ʼn spesifieke definisie vir geld nie. Ekonome aanvaar wêreldwyd die
beginsel dat geld ʼn gedragsfenomeen is en volg hierdie benadering in die definiëring van
geld. Hierdie benadering beklemtoon die vertroue-element van geld en die belangrikheid dat
geld as ruil- of betaalmiddel aanvaar word. Indien ʼn definisie wel ontwikkel moet word, sal
die mees basiese vorm daarvan wees dat geld algemeen aanvaarbaar is vir verkopers as ʼn
vorm van betaling.
Die geskiedenis leer dat daar oor verskeie tydperke, verskeie kommoditeite gebruik is as
geld. Die mees bekende kommoditeite is beeste en sout. Ander kommoditeite wat as geld
gebruik is, is stene, skulpe, krale en metale soos goud en silwer. In hierdie studie-eenheid
word die proses van geldskepping en reserwes bespreek.
Geld kan in baie vorms en groottes voorkom, soos die groot klipwiele wat gebruik is op die
eiland van Yap, of sigarette wat deur gevangenes in oorlogskampe gedurende Wêreld
Oorlog II as betaalmiddel gebruik is, of die huide van diere wat in die koloniale era gebruik
is, of papier soos in baie lande in die moderne ekonomie. Wat ook al die middel wat as geld
gebruik word, geld verrig bepaalde funksies.
Die aanvraag na geld kan in drie kategorieë of motiewe verdeel word. Die eerste behels die
behoefte van verbruikers om dag-tot-dag aankope te maak vir roetinetransaksies. Die
tweede rede is om voorsiening te maak vir onvoorsiene en groot uitgawes. Die laaste rede
is dat mense geld bêre as ʼn bate eerder as om bates soos eiendom aan te koop.
ʼn Sleutelrol wat die Reserwebank in die Suid-Afrikaanse ekonomie speel, is om die
hoeveelheid geld in die ekonomie te bestuur. Met meer geld in die ekonomie sal die
gemiddelde uitgawes groter wees en die aanvraag na geld groter. Met minder geld in die
ekonomie sal die gemiddelde uitgawes laer wees en die aanvraag na geld laer.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 88
3.5 Die konsep van die monetêre sektor
In teenstelling met die fiskale beleid van ʼn land wat deur die regering gevoer word, word die
monetêre beleid gevoer deur die sentrale bank van die land. Die hoofdoel met die beleid is
om die waarde en die koopkrag van die geld te beskerm. Die fiskale beleid word gevoer
deur die Departement van Finansies, met die doel om die volksinkomste en -uitgawe so te
reël dat dit in ooreenstemming is met die breë ekonomiese beleid van die regering van die
dag.
Dit kan wees dat die regering ʼn gebalanseerde begroting of ʼn tekort nastreef, ten einde
sekere sosiale doelwitte te bereik, of selfs ʼn oorskot om die staatskuld te verminder. Hierdie
is nie sake waarmee die sentrale bank direk gemoeid is nie. Dit is wel nou daarby betrokke
omdat die ekonomiese beleid van die regering ʼn uitwerking op pryse en die geldvoorraad
kan hê en só op die koopkrag van die geld, wat dan die sentrale bank op indirekte wyse
betrek. Daar is egter sekere maatreëls wat gebruik word om die monetêre beleid te bestuur.
Dit word hieronder bespreek
(http://myfundi.co.za/e/Economic_policy_II%3A_Monetary_policy):
3.5.1 Kwantitatiewe vs. kwalitatiewe maatreëls
Monetêre beleid is ʼn wye veld wat hier net in breë trekke bespreek kan word. Dit kan in die
algemeen ingedeel word in kwantitatiewe en kwalitatiewe maatreëls wat die bank kan tref in
sy benadering tot beleidvorming.
Kwantitatiewe maatreëls het ʼn direkte invloed op die geldvoorraad, terwyl kwalitatiewe
maatreëls die bedoeling het om die geldhoeveelheid op ʼn indirekte wyse te beïnvloed, indien
die omstandighede dit regverdig. Dit is nie altyd maklik om tussen die twee groepe te
onderskei nie, behalwe dat die kwantitatiewe maatreëls dikwels as onafgewerk beskou word
deur die geldmark (sien hieronder), terwyl die kwalitatiewe benadering meer subtiel is en
daarom ook meer algemeen gebruik word.
3.5.2 Instrumente van monetêre beleid
Die vernaamste instrumente van monetêre beleid is:
• Die aanhou van minimum reserwes by die sentrale bank.
• Die diskontobeleid.
• Die opemarkbeleid van die sentrale bank.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 89
As hierdie maatreëls nie die gewenste uitwerking het nie, kan die sentrale bank ʼn meer
drastiese beleid toepas deur die plasing van ʼn kredietplafon op die verlening van krediet
deur die banke.
Bykomend tot die formele instrumente is daar nog ʼn instrument (een wat erg subjektief is en
nie altyd opsigtelik toegepas word nie), naamlik die oorredingsvermoë (morele druk) van
die goewerneur van die bank. Dit kan ʼn belangrike rol speel in die bereidwilligheid van die
mark om ʼn bepaalde maatreël toe te pas, soos geblyk het uit die geskiedenis van sommige
sentrale banke, ook in groot lande.
� Minimum reserwes
Die voorskrifte in verband met die aanhou van reserwes deur die handelsbanke is die mees
basiese maatreël wat die sentrale bank kan toepas. Dit dateer terug uit ʼn era voordat
sentrale banke op die voorgrond gekom het; toe die handelsbanke as voorsorgmaatreël
vrywillig ʼn sekere persentasie van hul deposito's nie uitgeleen het nie. (Die begrip “reserwe”
word in meer besonderhede bespreek in Par 3.6, onder die skepping van geld.)
In Engeland was daar lank geen voorskrifte aangaande kaspersentasies vir die
handelsbanke nie omdat die banke vanself hierdie reël toegepas het. In die nuwer lande,
wat nie die ou bestaande banktradisies van die ouer lande geniet nie, was dit noodsaaklik
dat die sentrale banke die handelsbanke hiertoe verplig het, ter wille van ʼn goeie
bankpraktyk en veral ook ter beskerming van die publiek se deposito's.
Die verlangde kaspersentasies word gewoonlik op 10% gestel vir onmiddellik opeisbare
deposito's en minder vir termyndeposito’s. Later is besef dat die kaspersentasies ʼn
belangrike element van monetêre beheer impliseer en is dit somtyds verhoog in die
verwagting dat dit ʼn rem sou plaas op die kredietverlening van die banke. Die minimum
kaspersentasies is dan nie meer konstant, soos vasgelê in wetgewing nie, maar kan wissel
na gelang van die veranderde siening van die sentrale bank. Daar was sentrale banke wat
hierdie metode stelselmatig toegepas het as deel van hul monetêre beleid – hulle het dus ʼn
beleid van veranderlike kaspersentasies gemaak.
Die mate waartoe dit toegepas word, bepaal ook die doeltreffendheid daarvan, met ander
woord die mate waartoe die sentrale bank die "skroef" van kredietverlening aandraai. As die
persentasie verhoog sou word van 10% na byvoorbeeld 12% en daar is ʼn lewendige vraag
na krediet, is die kanse groot dat die verhoogde persentasie weinig of selfs geen uitwerking
sal hê op die verlening van krediet nie. As dit egter verhoog sou word na byvoorbeeld 15%,
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 90
is dit wel moontlik dat baie ondernemings verplig sal wees om versigtiger om te gaan met
die aanvra van krediet by die banke.
� Diskontobeleid
Die tweede instrument van beheer is die diskontobeleid van die sentrale bank. Die diskonto
is die prys wat banke moet betaal as hulle geld by die sentrale bank leen deur middel van
verdiskontering – die te gelde making van hul handelswissels of staatspapier. Die fondse
wat hulle só kan bekom, is dan gelyk aan die sigwaarde van die wissels, minus die diskonto.
Hoe hoër die diskontokoers, hoe minder kry hulle uit. Hier is dus weer ʼn element van
beheer ingebou waarvan die sentrale banke gereeld gebruik maak.
Die doeltreffendheid daarvan hang van die intensiteit van die vraag na krediet op die
geldmark af, wat beteken dat, as die vraag groot en standhoudend is, die banke ʼn verhoging
in die diskontokoers makliker sal kan weerstaan as wanneer die vraag min en onseker is.
Met ander woorde, die kanse is groot dat die diskontobeleid van die sentrale bank nie
deurentyd suksesvol sal wees nie. As daar ʼn fase van ʼn intense kredietbehoefte kom, is die
moontlikheid groot dat die banke hul wissels sal verdiskonteer by die sentrale bank, ongeag
die persentasie, of selfs onlangse verhoogde persentasie, van die diskontokoers.
Dit is nie wat die sentrale bank graag wil hê nie, want dit is ʼn bewys dat sy beleid nie slaag
nie. In tye van ʼn verhoogde vraag na krediet, is dit juis van belang dat die bank se beleid
doeltreffend is en oormatige kredietverlening voorkom. As dit nie die geval is nie, moet ʼn
ander instrument probeer word.
� Opemarkbeleid
Dit beteken dat die sentrale bank stappe neem om sy diskontobeleid doeltreffend te maak.
Die bank doen dit deur in ʼn geval van oormatige kredietverlening die geldvoorraad te
verminder deur die verkoop van staatsobligasies.
Hierdie is monetêre papier (staatswissels) met min of geen risiko nie en kan ʼn aantreklike
vorm van belegging vir groot finansiële instellings wees vir wie die veiligheid van ʼn belegging
dikwels ewe belangrik, of dalk selfs belangriker is, as die opbrengs daarop. Die laer koers
kan selfs ook aantreklik wees soos wat ʼn hoë diskontokoers op handelswissels soms
deurwerk na die mark.
Opemarkbeleid is dus ʼn tipe van kwantitatiewe monetêre beleid wat ten doel het om ʼn
kwalitatiewe beleidsinstrument doeltreffend te maak. Dit is nie ʼn volwaardige kwantitatiewe
maatreël nie omdat die mikpunt nie soseer ʼn kontrole op die totale geldvoorraad is nie, maar
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 91
slegs om ʼn verwagte oormatige uitbreiding daarvan te voorkom. In hierdie geval is daar ook
die kans dat die beleid nie heeltemal suksesvol sal wees nie, omdat dit nie altyd moontlik is
om vooraf vas te stel hoe die mark op die aanbod van staatswissels gaan reageer nie.
� Kredietplafonne
Dit is nie ongewoon dat al hierdie maatreëls wat ʼn sentrale bank kan tref, en gewoonlik wel
tref, nie heeltemal suksesvol is nie. ʼn Situasie van kredietuitbreiding gaan dikwels gepaard
met stygende pryse, wat dit ook om sosio-ekonomiese redes noodsaaklik maak vir die
sentrale bank om op te tree.
Dit is dan dat die bank sy toevlug neem tot ernstiger en minder welkome maatreëls vir die
handel en nywerheid. Die sentrale bank kan dan afkondig dat die totale kredietverlening van
elke bank in die land nie die bedrag mag oorskry wat elke bank in die verlede op ʼn bepaalde
datum uitgeleen het nie. Hierdeur plaas die sentrale bank ʼn plafon bo die totale
kredietverlening in die land en hoop om op hierdie wyse die uitbreiding daarvan en die
stygende tendens in die prysverhogings stop te sit.
Die toepassing van ʼn kredietplafon is ʼn drastiese maatreël met verskeie tekortkominge. Die
keuse van die afsnydatum kan later blyk te konserwatief gewees het, waardeur die
kredietverlening te veel aan bande gelê is; of dit kan te tegemoetkomend gewees het,
waardeur die krediet nie genoegsaam beperk is nie.
Daar is geen manier waarop daar met sekerheid vooraf gesê kan word dat die gekose
afsnydatum die korrekte een is nie. Verder kan dit wees dat die kwantitatiewe beperking van
die sentrale bank min effek het op sommige groot krediete. As ʼn groot firma X byvoorbeeld
behoefte het aan ʼn lening van R10-miljoen oor ʼn betreklike kort tydperk en dit is vertroulik
bekend dat firma Y ʼn likiditeitsoorskot het van hierdie bedrag of selfs nog meer, is dit
moontlik dat X informeel van Y kan leen teen ʼn rentekoers en vir ʼn bepaalde tyd wat
wedersyds afgespreek word. Dit is dan moontlik, tewens dit is heel waarskynlik, dat X ʼn
hoër koers moet betaal as wat op daardie oomblik in die mark heers.
Kredietverlening vind dan plaas sonder die medewete van òf die mark òf die sentrale bank.
Hoewel dit nie onwettig is nie, vind hierdie transaksie plaas sonder mediasie van die
bankstelsel. Die gepubliseerde statistiek van kredietverlening gee dan ook nie die juiste
situasie in die land weer nie. Vir die doeleindes van monetêre beleid is dit ʼn groot
tekortkoming.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 92
ʼn Verdere probleem met kredietplafonne is die feit dat die relatiewe grootte van banke oor ʼn
tydperk nie dieselfde bly nie. Kredietplafonne is soms baie nadelig vir vinnig groeiende
banke wat goeie diens aan hulle kliënte lewer en daarom ʼn dinamiese groeikoers toon. Dit
kan gebeur dat so ʼn bank se maksimum krediet vasgepen word op ʼn datum waarop die
vinnig groeiende bank se sake miskien nie te goed was nie. Nou word sy
vooruitstrewendheid gedemp deur die arbitrêre administratiewe maatreël van die sentrale
bank.
Hierdie is die soort kontrole wat die Suid-Afrikaanse Reserwebank gedurende die 1970's
toegepas het met die meeste van die gevolge soos hierbo genoem is.
� Morele oorreding
By al die bogenoemde beleidsmaatreëls kan die sentrale bank nog die stem van die
goewerneur van die bank byvoeg. As hy openlik is met die mark, kan sy beroep op die mark
om afgekondigde maatreëls in die regte lig te beskou, baie doen om die doeltreffendheid van
die beleid te bevorder.
In die verlede was daar verskeie voorbeelde hiervan. Montagu Norman, wat tussen die twee
wêreldoorloë die goewerneur van die Bank van Engeland was, se mening het baie gewig
gedra in die Londense geldmarkte. Sy sienings het ook ander markte in die res van die
wêreld sterk beïnvloed, as gevolg van die belangrikheid van Londen as internasionale
geldmark gedurende daardie tyd.
Nog ʼn voorbeeld is dr Hjalmar Schacht, die goewerneur van die Deutshe Reichsbank, wat
waarskynlik die meeste bygedra het om die hiperinflasie van die 1920's in Duitsland tot ʼn
einde te bring. Later was hy een van die stigters van die Bank for International Settlements
wat in 1930 in Bern tot stand gekom het. Hy het vir ʼn lang tyd só met Hitler koppe gestamp
dat hy later afgedank is. Schacht, ʼn persoonlike vriend van Montagu Norman, het groot
aansien geniet in beide Engeland en die VSA.
Groter aansien is verkry deur groot goewerneurs van die VSA se sentrale bank en die
voorsitters van die Federale Reserweraad, waarvan dr Alan Greenspan tans ʼn goeie
voorbeeld is. Met die globalisering van die wêreldekonomie besit dr Greenspan vandag
groter mag en aansien as enige van die voorgaande beroemde sentrale bankiers.
In Suid-Afrika was dr M H de Kock in die liga van internasionale bankiers. Hy is ook die
outeur van verskeie boeke oor die geldwese, waarvan Central Banking (1939, met ʼn vierde
uitgawe in 1974) ʼn teksboek is wat vir reeds vir baie jare internasionaal groot aansien geniet.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 93
Die belangrikheid van uitstaande sentrale bankiers is dat hul dienste aan hul lande
onmeetbaar is en dat hul insigte in die problematiek van die geldstelsel sorg dra dat ʼn land
monetêr op koers bly. Hul aansien in die plaaslike mark beteken ook dat hulle die taak van
die leidende figure vergemaklik. Internasionaal kan hul aansien deure open, nie alleen vir
hul regerings nie, maar ook vir die toonaangewende monetêre instellings in die land. Die
belang van die persoonlike element in monetêre beleid kan moeilik oorskat word.
� Ander-doeleindes
Alhoewel die vernaamste taak van die sentrale bank oor die jare heen die handhawing van
die koopkrag van die geldeenheid was deur oormatige stygings in pryse te voorkom, is dit
nie die enigste doel met die monetêre beleid nie. Die bank het as bykomende doel die
ekonomiese ontwikkeling van die land; die voorkoming of die vermindering van
werkloosheid; die bevordering van die buitelandse handel in die belang van ʼn voldoende
valutavoorraad; die uitstryking van ʼn oneweredige verdeling van inkomste onder die
bevolking, ens.
Hierin kan die regering reken op die steun en samewerking van die sentrale bank, hoewel dit
nie sy taak is om beleide met ʼn dergelike strekking te inisieer nie. In aansluiting by hierdie
verskillende doeleindes besluit sentrale banke soms om mikpunte in te stel, byvoorbeeld ʼn
inflasie mikpunt of ʼn geldvoorraad mikpunt. Dit is ʼn beleid wat eintlik net beteken dat die
bank vir die afsienbare toekoms sy aktiwiteite gaan fokus op ʼn bepaalde probleem, inflasie
en geldvoorraad, sonder om vooraf formeel te onderneem dat die bepaalde mikpunt bereik
gaan word, kom wat wil.
As dit nie slaag nie, is dit gewoonlik meer ʼn teken van die ingewikkeldheid van die
ekonomiese proses as wat dit swak reflekteer op die kundigheid van die sentrale bank. Dit
beteken gewoonlik ook nie dat die sentrale bank om hierdie rede bykomstige magte hoef te
verkry of ʼn nuwe beleidsrigting hoef in te slaan nie
(http://myfundi.co.za/e/Economic_policy_II%3A_Monetary_policy).
3.5.3 Die invloed van geld op die ekonomie
Ekonome is dit eens dat geld in die ekonomie ʼn belangrike rol speel in die gladde vloei van
die ekonomie. Daar is egter verskille in hoe die verskillende teorieë die invloed van geld op
die ekonomie interpreteer. Daar is veral twee skole of teorieë en hulle verskil effens van
mekaar ten opsigte van hoe geld die ekonomie beïnvloed. Die Monetarist Theory wat
handel oor die aanvraag en voorsiening van geld, is van mening dat geld die rentekoerse en
inflasie beïnvloed en word die Quantity Theory of Money genoem. Die aanvraag en
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 94
voorsiening van geld word die Liquidity Preference Theory genoem en is deur Keynes
ontwikkel.
Die Monetarist ekonome lê klem op die rol wat geld speel in die werking van die ekonomie.
As die aantal transaksies in die ekonomie konstant bly en onafhanklik is van die hoeveelheid
geld beskikbaar, sal die totale geldwaarde van die transaksies gelyk wees aan PT, waar:
P = die prysvlakke van die goedere en dienste is wat gekoop en verkoop word, en
T = die hoeveelheid transaksies wat plaasvind
Die geld wat nodig is vir die betaling van die transaksies sal afhang van die spoed waarmee
geld in die ekonomie gesirkuleer word. Hierdie vergelyking kan soos volg voorgestel word:
M = Die voorsiening van geld
V = Die spoed waarteen geld in die ekonomie sirkuleer
Hierdie twee vergelykings van PT en MV vorm die basis van die Quantity Theory van geld
en kan soos volg voorgestel word:
MV = PT
As aangeneem word dat M tegelykertyd die aanvraag na geld en die voorsiening van geld
verteenwoordig, sal die volgende gebeur:
• As M toeneem sal V afneem of P of T toeneem
• As V toeneem sal M afneem of P of T toeneem
• As P toeneem sal T afneem of M of V toeneem
• As T toeneem sal P afneem of M of V toeneem
Die bogenoemde kan verder verklaar word deur waardes aan die veranderlikes toe te ken.
Gestel dat M = R200 (dit verteenwoordig al die geld in die ekonomie). As M ses keer
gesirkuleer word, dan was die totale waarde van die ekonomie M x V = R200 x 6 = R1,200.
Dit beteken dat P x T = M x V. Gestel dat die prysvlakke van die goedere en dienste was
R40 en daar was 30 transaksies, dan was die totale ekonomiese aktiwiteit, R40 x 30 =
R1,200.
As M toeneem sal V afneem of P of T toeneem: Hierdie vergelyking kan dus soos volg lyk:
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 95
Voorsiening
van geld
Spoed van
sirkulasie
Prys-
vlakke
Aantal
transaksies
Ekonomiese
aktiwiteit
M V P T
R200 X 6 = R40 X 30 = R1,200
R300 X 4 = R40 X 30 = R1,200
R200 X 6 = R60 X 20 = R1,200
R400 X 3 = R30 X 40 = R1,200
Tabel 3.1: Vergelyking van ekonomiese aktiwiteit
(Bron: http://myfundi.co.za/e/Economic_policy_II%3A_Monetary_policy)
Die Keynesian siening van die aanvraag na en voorsiening van geld word die likiditeitsteorie
teorie genoem. Likiditeit is die kontantvorm van geld soos note en munte of die balans van
lopende rekeninge. Likiditeitsvoorkeure verwys na drie motiewe waarom mense geld sal
aanhou of spaar:
• Die transaksiemotief is die beskikbaarheid van geld om vir die dag-tot-dag uitgawes
te betaal en hang af van die hoeveelheid geld huishoudings verdien.
• Die omsigtigheidsmotief is die verbruiker se keuse om geld in die hand of in die
bank te hou vir onvoorsiene uitgawes vir wanneer ʼn motor dalk breek of geld nodig is
vir mediese uitgawes.
• Die spekulatiewe motief is die verbruiker se keuse om geld gereed te hou om
voordeel te trek uit winsgewende geleenthede om dalk winskope aan te skaf of om
geld te belê.
Die likiditeitsvoorkeurteorie word grafies voorgestel in Figuur 3.1. Keynes argumenteer dat
verbruikers hul transaksie- en omsigtigheidsmotief sal bevredig ongeag die rentekoers. Die
spekulatiewe motief verander die aanvraag na geld na gelang van rentekoerse. As
rentekoerse hoog is, sal verbruikers geld eerder wil belê en minder geld in die hand hou.
Met ander woorde, die likiditeitsvoorkeure hang direk af van die rentekoers. Hoe laer die
rentekoers, hoe groter die vraag na geld.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 96
Figuur 3.1: Likiditeitsvoorkeurteorie
(http://myfundi.co.za/e/Economic_policy_II%3A_Monetary_policy)
In hierdie eerste afdeling van die studie-eenheid is die konsep van die monetêre sektor
bespreek. In die volgende afdeling word die oorsprong van geld bespreek.
3.6 Die konsep van geld
In die Suid-Afrikaanse ekonomie het die Reserwebank die mandaat gekry om die monetêre
beleid van die land te formuleer. Vir die bank om hierdie rol te vervul moet die raamwerk
van die monetêre stelsel goed gedefinieer wees en moet die inter-afhanklike verhoudings
van die komponente van die monetêre sektor in gevestigde strukture verbind wees.
Die oorsprong van geld, die rol van geld, die waarde van geld, geldskepping en
reserwes word vervolgens bespreek (http://www.amosweb.com/cgi-
bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=money+characteristics).
3.6.1 Die oorsprong van geld
Indirekte ruil van geld word onderskei van direkte ruil van geld afhangende van die middel
wat betrokke is.
Gestel verbruiker A besit produk X en B besit produk Y en ruil die 2 produkte onder mekaar
uit. Met ander woorde A wil Y hê en B wil X hê en daarom vind die transaksie plaas.
Hierdie transaksie wat plaasgevind het, word direkte ruilhandel genoem. Indien ʼn derde
verbruiker C tot die mark toetree en produk Z besit dan is direkte ruilhandel nog steeds
moontlik, maar slegs indien al drie verbruikers die waarde van die produkte as gelyk
waardeer.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 97
Indien daar meer as twee verbruikers is en meer as twee produkte dan is indirekte
ruilhandel ook ʼn moontlikheid. Verbruiker A kan dan produk Z bekom, nie omdat hy
noodwendig die produk wil hê, maar om die produk te gebruik om ʼn ander produk te bekom
(http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=money+characteristics).
Figuur 3.2 toon die verhoudings wat mag bestaan in ruilhandel. Gestel dat daar slegs vier
produkte in die handel bestaan wat verhandel kan word, A, B, C en D. Indien die eienaar
van produk A sy produk wil ruil vir een van B, C, of D moet die relatiewe waarde van die
ander produkte ook in ag geneem word. Daar bestaan dus ses moontlike ruilopsies in
hierdie ekonomie (http://www.amosweb.com/cgi-
bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=money+characteristics).
Figuur 3.2: Ruilhandel met vier produkte
(Bron: http://www.amosweb.com/cgi-
bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=money+characteristics)
Direkte ruilhandel in die hedendaagse moderne en komplekse ekonomie is onmoontlik. Die
verskil tussen die behoeftes en begeertes van die verbruikers is te groot om direkte
ruilhandel moontlik te maak. Alle goedere en dienste is ook nie ewe bemarkbaar nie.
Omdat daar ʼn beperkte geleentheid en aanvraag is vir sekere produkte, sal die eienaars van
hierdie produkte dit moeilik vind om hul produkte na die mark te bring en te verwag dat hulle
dit sal kan ruil (direk) vir produkte wat hulle weer wil hê. ʼn Indirekte benadering tot die
ruilhandel sal oorweeg moet word om in hulle behoeftes en begeertes te voorsien
(http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=money+characteristics).
Dit was dus om hierdie rede dat produkte wat meer bemarkbaar was as ander die
gemeenskaplike ruilmiddel in transaksies geword het. Vandat hierdie produkte dan aanvaar
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 98
is as algemene ruilmiddel het dit die waarde van hierdie produkte verhoog. Die voorskrifte
van die markplein het gaandeweg gelei tot die seleksie van sekere kommoditeite as
ruilmiddel. Die oorspronklike kommoditeite was groot en het verskil van land tot land. Met
ander woorde, sodra ʼn direkte ruilhandel nie kon plaasvind nie, het die partye op indirekte
ruilhandel besluit en dan die mees bemarkbare produk geneem as die middel van ruil. Hoe
groter die bemarkbaarheid van sekere produkte, hoe meer is dit as indirekte ruilhandel
aanvaar ten einde by die oorspronklike behoeftes uit te kom.
Hierdie ontwikkeling in die indirekte ruilhandel het in sekere lande gelei tot die gebruik van
goud en silwer as die aanvaarbare ruilmiddel in die indirekte ruilhandel. So het geld dus sy
ontstaan gehad as die enigste vorm van waarde in die ruil van kommoditeite.
3.6.2 Die rol van geld in die ekonomie
Enigiets wat algemeen aanvaar word in ruil vir betaling van goedere en dienste word as geld
aanvaar en enige item of bate kan die doel van geld vervul solank as wat dit algemeen in die
ekonomie aanvaar word.
As ʼn middel van ruil, dien geld die rol as ʼn tipe “smeermiddel” om die ekonomie glad en aan
die gang te hou. In hierdie proses verseker geld dat produksie en verbruik sonder problem
kan plaasvind. As daar te veel geld in die ekonomie is, veroorsaak dit inflasie. As daar te
min geld in omloop is, volg ʼn resessie en werkloosheid. In Suid-Afrika, soos in ander lande,
neem geld die vorm aan van papier, munte, die balans in tjek en ander rekenings. In die
geskiedenis het baie ander dinge egter die vorm van geld aangeneem, soos lewende hawe,
edelstene, huide van diere en selfs sjokolade.
3.6.3 Die waarde van geld
As ʼn betaalmiddel word geld nie gewaardeer vir wat dit is nie, maar vir wat dit kan doen.
Met ander woorde met geld kan aankope gedoen word en geld betaal vir die aankope. Die
sleutelaspek hier is die verskil tussen waarde in gebruik en waarde in ruil.
• Waarde in gebruik is wanneer goedere of dienste bevrediging verskaf vir die
behoeftes en begeertes van die mens. Hierdie waarde word soms na verwys as die
intrinsieke waarde van geld. Voorbeelde van waarde in gebruik is byvoorbeeld, die
beeldsend van sportbyeenkomste, ʼn wegneemete of die inenting van babas teen
siektes soos polio en masels. Verbruikers wat hierdie goedere en dienste verbruik
voel beter daaraan toe en is meer tevrede.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 99
• Waarde in ruil vind plaas wanneer ʼn item geruil kan word vir produkte en dienste,
maar waar die item wat gebruik word vir die ruiltransaksie nie noodwendig intrinsieke
waarde het nie. Geld het waarde in ruil. ʼn Item hoef nie noodwendig waarde in
gebruik hê om te dien as geld nie, solank dit net waarde het as ruilmiddel.
ʼn Algemene misverstand bestaan dat slegs “ware geld”, soos goud en silwer, enige waarde
in gebruik het. Hierdie misverstand bestaan omdat geld in die verlede beide waarde in
gebruik en waarde in ruil gehad het. Die moderne siening is dat die beste vorm van geld
min of geen waarde in gebruik het nie, solank dit net waarde in ruil het. ʼn Voorbeeld hiervan
was toe munte nog van silwer en brons gemaak was en die land se geldeenheid so gedaal
het dat die silwer en brons muntstukke meer werd was as wat die munte se ruilwaarde was.
Mense het toe die munte gesmelt en die silwer en brons verkoop.
Daar bestaan nie ʼn spesifieke definisie vir geld nie. Ekonome aanvaar wêreldwyd die
beginsel dat geld ʼn gedragsfenomeen is en volg hierdie benadering in die definiëring van
geld. Hierdie benadering beklemtoon die vertroue-element van geld en die belangrikheid dat
geld as ruil- of betaalmiddel aanvaar word. Indien ʼn definisie wel ontwikkel moet word, sal
die mees basiese vorm daarvan wees dat geld algemeen aanvaarbaar is vir verkopers as ʼn
vorm van betaling.
In die volgende afdeling word die proses van geldskepping en reserwes bespreek.
3.6.4 Die proses van geldskepping
Die skepping van geld is die proses waardeur reserwes van bank tot bank beweeg en waar
elke bank opgehoopte reserwes gebruik om lenings aan verbruikers te bied. Elke keer word
ʼn gedeelte van die reserwes gebruik om deposito’s te waarborg. Die deposito
vermenigvuldiger omvat die proses van die skepping van geld
(http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=money+characteristics).
Die geldskeppingsproses is ʼn natuurlike rol van die fraksionele Reserwebank. Banke is
beide die bewaarders van deposito’s en die instellings wat lenings verskaf. Banke moet
volgens die Reserwebank se voorskrifte ʼn gedeelte van die beskikbare reserwes hou om
deposito’s te waarborg. Die balans van die deposito kan dan aan ander persone uitgeleen
word. Om hierdie proses van geldskepping te verduidelik word die volgende scenario
voorgehou.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 100
3.6.5 Reserwes
Die geldskeppingsproses begin wanneer geld in ʼn bank gedeponeer word. Daar word in die
ekonomie na hierdie geld as reserwes verwys. Gestel Gerhard tel ʼn R100-noot op terwyl hy
met sy hond in die park loop. Gerhard besluit om nie die geld op enigiets te bestee nie en
gaan reguit na sy bank, ABSA Bank, en deponeer die R100 in sy rekening. Tabel 3.2
verteenwoordig hierdie transaksie soos dit in die bank se T-rekening sal reflekteer
(http://www.amosweb.com/cgi-
bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=National+Income+and+Product+Accounts).
ABSA Bank
BATES LASTE
R100 Reserwes R100 Deposito
Die bank het R100 meer in geld as gevolg
van Gerhard se deposito.
Die bank het die verpligting om die R100
terug te gee sodra Gerhard dit wil onttrek.
Tabel 3.2: Bank se T-rekening
(Bron: Aangepas van http://www.amosweb.com/cgi-
bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=National+Income+and+Product+Accounts)
Twee inskrywings vind plaas in die bank se T-rekening:
• Eerstens word die R100 deposito van Gerhard as ʼn las aangeteken omdat die R100
deur Gerhard opgeëis kan word.
• Tweedens word die R100 as ʼn bate aangeteken omdat die bank nou R100 meer in
kontant in die kluis het.
Gestel dat ABSA Bank deur die Reserwebank verplig word om 10% van die deposito’s as
reserwe aan te hou. Dit beteken die verpligte reserwes is R10 en oortollige reserwes is R90.
ABSA Bank mag nou hierdie R90 as ʼn lening aan iemand wat sou belangstel aanbied.
Alta benader ABSA en leen die R90 vir iets wat sy dringend nodig het. Die lening kan op
twee maniere aan Alta betaal word:
• Dit kan in kontant aan haar uitbetaal word.
• Dit kan elektronies geskied deur ʼn deposito te maak in Alta se rekening.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 101
Indien ABSA opsie twee uitvoer, gaan ABSA se T-rekening soos volg lyk:
ABSA Bank
BATES LASTE
R100 Reserwes R100 Deposito
R90 Lening R90 Deposito
Die bank het R90 meer geld as gevolg van
Alta se lening wat sy ontvang het.
Die bank het die verpligting om die R190
terug te gee sodra Gerhard en Alta hul geld
wil onttrek.
Tabel 3.3: Bank se T-rekening
(Bron: Aangepas van http://www.amosweb.com/cgi-
bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=National+Income+and+Product+Accounts)
ABSA het deur die transaksie R90 in geld geskep – geld wat nie voor hierdie transaksie
bestaan het nie. Hierdie geld is geskep deur die druk van ʼn knoppie en die handtekening
van ʼn paar persone.
Alta onttrek hierdie R90 en gaan koop haar gunstelingpakkie by Smart Boutique. Die
boutique-eienaar deponeer die R90 in sy bank, FNB. Die twee transaksies kan soos volg
voorgestel word in die twee banke se T-rekeninge.
ABSA Bank FNB Bank
BATES LASTE BATES LASTE
R10 Reserwes R100 Deposito R90 Reserwes R90 Deposito
R90 Lening
R9 moet as reserwes gehou word terwyl die
R81 oortollige reserwes as ʼn nuwe lening
aan iemand gegee kan word.
Tabel 3.4: Die twee banke se T-rekeninge
(Bron: Aangepas van http://www.amosweb.com/cgi-
bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=National+Income+and+Product+Accounts)
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 102
Die R90 wat Alta in haar rekening by ABSA gehad het, is nou onttrek en in die boutique se
rekening gedeponeer.
Op dieselfde wyse as wat Alta ʼn lening by haar bank, ABSA, gekry het, kan Johan nou by
FNB Bank ook ʼn lening kry. Nadat Johan die lening aangegaan het, lyk FNB se T-rekening
soos volg:
FNB Bank
BATES LASTE
R90 Reserwes R90 Deposito
R81 Lening R81 Deposito
Die bank het R81 meer geld as gevolg van
die lening wat Johan ontvang het.
Die bank het die verpligting om die R171
terug te gee, sodra die boutique en Johan
hul geld wil onttrek.
Tabel 3.5: Bank se T-rekening
(Bron: Aangepas van http://www.amosweb.com/cgi-
bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=National+Income+and+Product+Accounts)
Hierdie proses het R81 se geld geskep wat nie voorheen bestaan het nie. Hierdie proses
kan homself herhaal en nog baie meer geld skep wat nie voorheen bestaan het nie.
Hoeveel geld kan so geskep word deur die eerste deposito van R100? As elke bank in die
proses die 10% reserwes terughou en die oortollige reserwes as kebubgs beskikbaar stel,
dan sal daar in totaal R1000 nuwe geld geskep word. Omdat 10% teruggehou moet word as
reserwes, beteken dit dat die verhouding 1:10 is. Dus kan die bankstelsel 10 maal soveel
geld skep as wat hul as deposito’s ontvang.
3.6.6 Karaktereienskappe van geld
Deur die eeue heen het verskillende ekonomieë verskillende items gebruik vir geld.
Sommige van hierdie items het beter gewerk as ander. Die items wat egter die beste dien
as geld, het die volgende eienskappe:
• Duursaam
• Deelbaar
• Vervoerbaar
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 103
• Nie vervalsbaar nie
Hierdie vier basiese karaktereienskappe van geld kan verder soos volg omskryf word
(http://www.amosweb.com/cgi-
bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=National+Income+and+Product+Accounts):
� Duursaamheid van geld
Die items wat vir geld aangewend word, moet duursaam wees. Duursaamheid beteken dat
geld oor en oor gebruik moet kan word in die ruil vir goedere en dienste – dit moet dus sy
waarde behou oor talryke transaksies. Dit is hoekom metale soos goud en silwer, veral in
die begin, gebruik is om munte te maak.
� Deelbaarheid van geld
Hoe makliker geld in kleiner eenhede verdeel kan word, hoe makliker kan dit die doel dien
as ruilmiddel vir goedere en dienste. Vir geld om aanvaar te word as ruilmiddel moet dit
gebruik kan word om ʼn vliegtuig en ʼn brood te kan koop. Gestel ʼn bees word gebruik as
betaalmiddel en die koper wil slegs ʼn brood koop, hoe word die bees verdeel en waar gaan
die koper met die res van die dooie bees heen?
� Vervoerbaarheid
Transaksies kan op enige plek plaasvind en daarom moet geld maklik vervoer kan word om
aangebied te kan word as betaalmiddel. In die ruilhandel-era was dit baie moeiliker om geld
te vervoer omdat enigiets wat waarde gehad het as geld gebruik kon word.
� Nie vervalsbaar nie
Die items wat vir geld gebruik word, is daardie items wat nie maklik gedupliseer kan word
nie. Geld wat maklik gedupliseer kan word, verloor gou waarde omdat enigeen dan geld kan
skep en kan gebruik vir aankope. Dit is ook die rede hoekom die geldeenheid in Zimbabwe
so baie waarde verloor het. Toe die geld in Zimbabwe opgeraak het en salarisse nie meer
betaal kon word nie, het die regering net meer geld gedruk. Gestel daar was slegs $1,000
Zimbabwe dollars in omloop met die oorspronklike waarde en die regering gee opdrag (soos
dit wel gebeur het) om nog ʼn $1,000 te druk, sou die waarde van die geld onmiddellik
gehalveer word – $2,000 sou nou net $1,000 werd wees.
In hierdie afdeling van die studie-eenheid is die konsep van geld verklaar. Die funksies van
geld word in die volgende afdeling bespreek.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 104
3.7 Die funksies van geld
Geld kan in baie vorms en groottes voorkom, soos die groot klipwiele wat gebruik is op die
eiland van Yap, of sigarette wat deur gevangenes in oorlogskampe gedurende Wêreld
Oorlog II as betaalmiddel gebruik is, of die huide van diere wat in die koloniale era gebruik
is, of papier soos in baie lande in die moderne ekonomie. Wat ook al die middel wat as geld
gebruik word, geld verrig bepaalde funksies.
Die funksies van geld word vervolgens bespreek:
Terwyl die sleutelfunksie van geld is om as ruilmiddel te dien, vervul geld ook die volgende
funksies:
• ʼn Middel vir ruilhandel
• ʼn Eenheid van waarde
• Die stoor van waarde
• Die standaard van uitgestelde betaling
(http://www.amosweb.com/cgi-
bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=National+Income+and+Product+Accounts)
3.7.1 Middel vir ruilhandel
Hierdie funksie van geld beteken dat geld regdeur die ekonomie aanvaar word as betaling
vir goedere en dienste. Kopers ontvang goedere en dienste in ruil vir die geld wat hul
aanbied as betaling. Die verkopers ontvang die geld in ruil vir die goedere en dienste wat
hulle weggee. Hierdie funksie van geld word beskou as die belangrikste van al die funksies
van geld en is ook hoe die meeste verbruikers geld in die moderne ekonomie ken. Hierdie
funksie verhoog die effektiwiteit van die ekonomie omdat verbruikers nie ander verbruikers
hoef te gaan soek wat soortgelyke behoeftes en begeertes het nie. Geld maak dus
transaksies makliker omdat almal in die ekonomie geld aanvaar as ruilmiddel vir goedere en
dienste.
Vergelyk vandag se moderne ekonomie met die tyd toe geld nie bestaan het nie en
ruilhandel die enigste manier was om goedere en dienste te bekom. Gestel ʼn bees word
gebruik as geld om rugbykaartjies vir die Wêreldbeker Rugby te koop wat in ʼn ander land
gehou word, hoe gaan die bees vervoer word tot daar en hoeveel gaan dit kos om die bees
daar te kry? As dit meer gaan kos, meer tyd in beslag neem en meer moeite gaan wees om
die item te vervoer as wat die kaartjies self gaan kos, is die “geld” nie baie bruikbaar nie.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 105
Die sleutel tot hierdie vorm van handel was dat die koper en verkoper tegelykertyd dieselfde
belangstelling gehad het in mekaar se produkte en die produkte as dieselfde waarde beskou
het, sodat die transaksie bloot met ʼn ruiling afgehandel kon word. Sonder hierdie
gelyktydige toevallige behoeftes van twee verbruikers vir mekaar se produkte, sal die
ruilhandel baie moeilik wees om te bestuur.
Geld elimineer die dubbeltoevalligheid van behoeftes en begeertes omdat almal in die
ekonomie bereid is om geld as betaalmiddel vir goedere te aanvaar. Met die algemene
aanvaarding van geld as ruilmiddel in die handel, vind handel makliker en meer effektief
plaas en daar kan meer tyd spandeer word aan produksie.
3.7.2 Geld as ʼn eenheid van monetêre beskrywing
Die tweede funksie van geld is dat dit gebruik word as ʼn eenheid om pryse aan goedere en
dienste in die ekonomie toe te ken (die prys van ʼn item). Met ander woorde, die pryse van
goedere en dienste word uitgedruk in terme van ʼn monetêre eenheid, soos R9.75 vir brood.
Soos wat spoed gemeet word in kilometer per uur en gewig in kilogram, so word die waarde
van goedere en dienste in die waarde van geld of ʼn geldeenheid gemeet.
As enige voornemende koper iets in Suid-Afrika wil aankoop sal hy die prys in rand sien.
Rand is die wettiglike monetêre eenheid waarin Suid-Afrikaners handel dryf. Geld as
eenheid van monetêre beskrywing, verskaf ook ʼn platform waarop verbruikers in die
ekonomie die waarde van goedere en dienste kan bepaal. Die prys van brood, R10, en die
prys van ʼn boek, R180, is ʼn aanduiding van die relatiewe waarde wat die goedere het as
kommoditeite – verbruikers is bereid om 18 keer meer vir die boek as vir ʼn brood te betaal.
3.7.3 Stoor van waarde
Die derde funksie van geld is die behoud van sy waarde. ʼn Rand vandag, bly nog ʼn Rand
môre, as inflasie nie verander nie. Met ander woorde, die verbruiker hoef nie vandag die
produk te koop nie, maar kan die koop uitstel tot ʼn later geleentheid omdat geld nie sy
waarde verloor nie. Die produk egter, sal dadelik sy waarde verloor sodra dit gebruik word.
Gestel die verbruiker wil vandag melk koop teen R10, maar dit eers volgende week gebruik,
loop hy/sy die risiko dat die melk sleg kan word en so sy waarde verloor. Die volgende is
moontlikhede hoe die verbruiker melk kan aankoop:
• Eerstens, kan die verbruiker sy melk koop en in die yskas hou totdat hy dit die
volgende week gaan gebruik. Die probleem is egter dat dit geld kos om die melk
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 106
koud te hou en dus sal die melk teen volgende week meer kos. Die yskas kan ook
breek en dan sal die melk sleg word.
• Tweedens, kan die verbruiker ʼn koepon aankoop by die melkery en dan volgende
week die melk met die koepon aankoop. Die probleem is egter dat die koepon slegs
aangewend kan word om melk aan te koop en nie iets anders nie. Sou die
verbruiker nou besluit om iets anders met die R10 te koop, kan hy nie. As hy egter
nog die R10 gehad het, sou hy dit kon gebruik om ʼn ander produk aan te koop.
• Derdens, kan die verbruiker iets anders met die R10 koop, soos ʼn pen. Indien die
pen nie sy waarde gaan verloor nie, kan die verbruiker die pen volgende week vir
R10 verkoop en dan die melk koop. As hy nie die pen dadelik kan verkoop nie, word
sy aankoop van melk uitgestel totdat hy die pen verkoop het.
• Laastens, kan die verbruiker net sy R10 hou en dan volgende week sy melk
aankoop. In hierdie geval het die verbruiker die waarde van die melk gebêre in die
vorm van geld, omdat geld nie sy waarde verloor nie.
Die probleem is egter as inflasie intree en die melk se prys styg, het die verbruiker se geld
nie sy waarde behou nie en kos die melk wel duurder.
3.7.4 Die standaard van uitgestelde betaling
Die vierde funksie van geld is gebaseer op die behoud van die waarde van geld en geld as
eenheid van monetêre waardebepaling van ʼn produk. Met ander woorde, ʼn produk kan nou
aangekoop word en eers later betaal word, byvoorbeeld die aankoop van ʼn motor. Die
verbruiker kan vandag ʼn motor koop en met ʼn ooreenkoms die motor betaal deur middel van
toekomstige paaiemente, soos bepaal in die ooreenkoms. Hierdie tipe transaksie is moontlik
omdat geld sy waarde behou en ook as eenheid dien vir die bepaling van die waarde van ʼn
produk. Die probleem bly egter inflasie. Indien inflasie verhoog, verlaag dit die waarde van
geld en moet daar dus meganismes ingebou word om die verkoper van die voertuig te
beskerm. Dit word gewoonlik gedoen met die heffing van rente.
In hierdie afdeling van die studie-eenheid is die funksies van geld bespreek. Die aanvraag
na geld, word in die volgende afdeling bespreek.
3.8 Die aanvraag na geld
Die aanvraag na geld kan in drie kategorieë of motiewe verdeel word. Die eerste behels die
behoefte van verbruikers om dag-tot-dag aankope te maak vir roetinetransaksies. Die
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 107
tweede rede is vir die voorsiening van onvoorsiene en groot uitgawes. Die laaste rede is
dat mense geld bêre as ʼn bate, eerder as om ander bates, soos eiendom, aan te koop (De
Jager, 1998:5).
3.8.1 Die transaksionele aanvraag na geld
Inkomste en uitgawes is omtrent nooit gebalanseer nie en daarom is daar ʼn behoefte by
verbruikers om ʼn sekere voorraad geld aan te hou. Hierdie voorraad geld sal verseker dat
daar vir elke transaksie genoeg geld sal wees (de Jager 1998:5).
Dit is ook duidelik dat nie alle transaksies ewe groot is nie en dat verbruikers se inkomste
verskil, wat die voorraad van geld wat gehou word, sal beïnvloed. Indien die voorraad van
geld nie voldoende is om volledig te betaal vir goedere en dienste nie, kan die verbruiker
besluit om toekomstige betalings te maak vir die goedere of dienste. Die verbruiker kan ook
besluit om geldvoorraad te leen om sodoende volledig vir die goedere of dienste te betaal en
dan die instansie wat die geld voorgeskiet het in die vorm van ʼn lening terug te betaal.
Dit word algemeen aanvaar dat verbruikers sekere kontantbalanse sal handhaaf waarmee
hulle gemaklik is. Transaksies sal dus geskied soos wat die voorraad geld beskikbaar is.
Geld kan ook rente verdien indien die verbruiker die rentekoers as aanvaarbaar beskou. In
hierdie geval mag die transaksies vir goedere en dienste afneem omdat rente verdien kan
word.
3.8.2 Die aanvraag na geld vir die onvoorsiene
Sekere verbruikers hou aan geld vas as ʼn voorsiening vir onvoorsiene uitgawes wat van tyd
tot tyd plaasvind. Die begeerte om geldvoorraad te bêre, hou verband met die vlakke van
risiko wat die verbruiker vir homself stel.
Die primêre motivering vir hierdie voorsiening van geld kan gesien word as die verbruiker se
behoefte om gereed te wees wanneer onvoorsiene uitgawes betaal moet word, of vir
wanneer daar winskopies te koop is. Die aanvraag na geld vir die onvoorsiene is soortgelyk
aan die transaksionele aanvraag na geld, gegewe dat dit binne die vermoë van die
verbruiker se inkomste is.
Die rente verdienste wat geld het kan egter ʼn invloed hê op die aanvraag na geld. Indien die
verbruiker rente kan verdien, kan die aanvraag na geld vir die onvoorsiene afneem, omdat
die behoefte van die verbruiker beïnvloed is.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 108
3.8.3 Geld as ʼn bate
Sommige verbruikers sal eerder geld spaar as ʼn bate, as om ander bates, soos eiendom,
aan te koop. Die probleem kan egter die rentekoerse wees. Indien die rentekoerse laag is,
sal dit die motivering om geld as ʼn bate te bêre, laat afneem (de Jager 1998:5).
Vroeër het positiewe balanse nie rente verdien nie, maar dit het steeds ʼn vorm van likiditeit
gebly. Met ander woorde, geld het ʼn onmiddellike waarde en ander vaste bates nie. Bates
soos eiendom moet eers verkoop word voordat dit in geld omskep kan word. Geld plaas die
verbruiker in ʼn onmiddellike posisie van bedinging vir enige situasie wat mag ontstaan.
3.8.4 Die aanbod (verskaffing) van geld
ʼn Sleutelrol wat die Reserwebank in die Suid-Afrikaanse ekonomie speel, is om die
hoeveelheid geld in die ekonomie te bestuur. Geld is wat die verbruikers gebruik om ware
produksie te koop:
• Met meer geld in die ekonomie sal die gemiddelde uitgawes groter wees
• Met minder geld in die ekonomie sal die gemiddelde uitgawes laer wees
(http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=money+supply)
Die verandering in geldvoorsiening beïnvloed die verandering in die aanvraag na geld. Die
verhoging in die voorsiening van geld, vergroot die aanvraag na geld en omgekeerd.
Figuur 3.3 toon ʼn algemene aanvraagkurwe. Soos wat die geldvoorraad toeneem, sal die
BBP verhoog.
Figuur 3.3: Geld voorsiening en die BBP
(Bron: http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=money+supply)
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 109
3.8.5 Meer geld in die ekonomie
Wat sou gebeur as meer geld in die ekonomie gestort word? Gestel dat die Reserwebank
besluit om sy monetêre beleid aan te pas en meer geld in die ekonomie beskikbaar te stel.
Dit kan wees dat die bank vermoed dat ʼn afname (resessie) in die sakesiklus op hande is en
dat meer geld in die ekonomie hierdie resessie kan teëwerk. Met meer geld in sirkulasie in
die ekonomie, beteken dit dat die besteebare inkomste van huishoudings en die staat
verhoog. Verbruikers is bereid en word bemagtig om meer te bestee aan produkte en dit
teen die huidige prysvlakke van goedere en dienste. Hierdie styging in verbruikersuitgawe,
beleggingsuitgawe, staatsbesteding en netto uitvoere veroorsaak ʼn aanvraag na geld in die
ekonomie. Die verhoging in geld in die ekonomie, veroorsaak dat die BBP sal styg, soos in
Figuur 3.3 getoon word.
3.8.6 Minder geld in die ekonomie
Wat sou gebeur as minder geld in die ekonomie beskikbaar is? Die Reserwebank kan
besluit om die geldvoorraad in die ekonomie minder te maak, omdat inflasie verhoog. Met
minder geld in sirkulasie in die ekonomie word die besteebare potensiaal van huishoudings,
sakeondernemings, die staat en die buitelandse sektor beperk. Alle verbruikers is dus
bereid om minder te bestee teen die huidige prysvlakke. Die vermindering van geldvoorraad
in die ekonomie veroorsaak ʼn afname na die aanvraag vir geld.
3.8.7 Die invloed van geld op monetêre beleid
Die belangrikheid van geldvoorsiening as ʼn totale aanvraag na geld, is uiters belangrik vir
die bestudering van die ekonomie en meer spesifiek hoe dit monetêre beleid beïnvloed. Die
sakesiklus beïnvloed die ekonomie op baie gebiede; hoe meer stabiel die sakesiklus is, hoe
meer stabiel sal die ekonomie in die algemeen wees. Monetêre beleid beïnvloed die
sakesiklus en meer spesifiek die voorsiening van geld wanneer die ekonomie in ʼn resessie
is. Wanneer die monetêre beleid aangepas word om resessie teë te werk, verander dit die
produksiepatrone en verlaag dit die moontlikheid van werkloosheid.
Om op te som, beteken dit dat die voorsiening van geld in die ekonomie die besteebare
inkomste van die verbruiker vergroot, wat die aanvraag na geld verhoog en ekonomiese
groei stimuleer.
3.9 Samevatting
Die monetêre beleid word deur die sentrale bank van die land bepaal en uitgevoer. Die
hoofdoel met die beleid is om die waarde en koopkrag van die geld te beskerm. Die fiskale
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 110
beleid word gevoer deur die Departement van Finansies, met die doel om die volksinkomste
en -uitgawe so te reël dat dit in ooreenstemming is met die breë ekonomiese beleid van die
regering van die dag.
Indirekte ruil van geld word onderskei van direkte ruil van geld afhangende van die middel
wat betrokke is. Die ontwikkeling in die indirekte ruilhandel het in sekere lande gelei tot die
gebruik van goud en silwer as die aanvaarbare ruilmiddel in die indirekte ruilhandel. So het
geld dus sy ontstaan gehad as die enigste vorm van waarde in die ruil van kommoditeite.
Die geskiedenis leer dat daar oor verskeie tydperke, verskillende kommoditeite gebruik is as
geld.
Terwyl die sleutelfunksie van geld is om as ruilmiddel te dien, vervul geld ook die volgende
funksies:
• ʼn Middel vir ruilhandel
• ʼn Eenheid van waarde
• Die stoor van waarde
• Die standaard van uitgestelde betaling
Die aanvraag na geld kan in drie kategorieë of motiewe verdeel word: die behoefte van
verbruikers om dag-tot-dag aankope te maak; die voorsiening vir onvoorsiene en groot
uitgawes en as ʼn bate, eerder as om ander bates soos eiendom aan te koop.
Geld het ook die volgende karaktereienskappe, naamlik:
• Duursaamheid
• Deelbaarheid
• Vervoerbaar
• Nie-vervalsbaar nie
Hierdie eenheid het die rol van die monetêre sektor in die ekonomie bespreek. In die
volgende studie-eenheid word die openbare sektor of die staatsektor bespreek.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 111
3.10 Selfevaluering
Aktiwiteit 7
1. Verduidelik die aanvraag na geld en bespreek die verskil tussen die transaksionele
aanvraag en die aanvraag na die onvoorsiene.
Aktiwiteit 8
1. Beskryf die oorsprong van geld soos dit in die moderne ekonomie vandag voorkom.
2. Noem en beskryf die funksies van geld.
3. Wat verstaan jy onder die begrip, “waarde van geld”?
Aktiwiteit 9
1. Verduidelik die proses waardeur geld geskep word in die ekonomie. Maak gebruik van
T-rekenings om die proses te verduidelik.
2. Wat verteenwoordig die term “reserwes” en hoe speel dit ʼn rol in die skep van geld?
Aktiwiteit 10
1. Bespreek die eienskappe van geld.
Aktiwiteit 11
1. Verduidelik die implikasies wanneer meer geld in die ekonomie voorsien word.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 112
Notas
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 113
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
4.1 Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip
Na voltooiing van Studie-eenheid 4 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die
volgende te demonstreer:
• Die konsep van die openbare sektor
• Verskillende vorme van belasting
• Staatsbesteding en finansiering
• Nasionalisering en privatisering
Vaardighede
Jy sal ook in staat wees om:
• Die rol van die staat in die binnelandse ekonomie te verduidelik.
• Staatsbesteding aan die hand van die ekonomiese siklus te verduidelik.
• Onderskeid te tref tussen die verskillende tipes belastings.
• Die faktore te ontleed wat aanleiding gegee het tot ʼn verandering in staatsbesteding
in Suid-Afrika oor die afgelope paar jaar.
• Onderskeid te tref tussen die konsepte “nasionalisering” en “privatisering”.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 114
4.2 Verrykende bronne
• http://catalogs.mhhe.com/mhhe/home.do
• http://www.daviddfriedman.com/
• http://econserv2.bess.tcd.ie/
• http://www.isil.org/
• http://csf.colorado.edu/
• http://tutor2u.net/economics/
• http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/
• http://www.amosweb.com/
• http://www.resbank.co.za
• Mohr. P, & Fourie L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Van Schaik
uitgewers.
4.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan:
Sleutelwoord Omskrywing
Fiskale beleid Die beleid wat ʼn regering volg ten opsigte van sy uitgawes van
goedere en dienste en belastinginvorderings om die vlak van
nasionale inkomste te beïnvloed.
Inflasie ʼn Algemene verhoging in die prys van alle goedere.
Laissez faire-
ekonomiese
ingesteldheid
In die ekonomie beteken ʼn Laissez faire-ekonomiese ingesteldheid
dat die omgewing waarin transaksies tussen privaat partye
plaasvind, vry is van staatsinmenging, insluitend beperkende
regulasies, belastings en tariewe.
Monetêre beleid Die gebruik van die sentrale bank se magte om die binnelandse
aanbod van geld en die toestaan van krediet en rentekoerse te
beheer.
Regeringsuitgawes Die totale uitgawes van die regering op goedere en dienste in ʼn
spesifieke rekeningkundige periode.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 115
Sentrale bank ʼn Agentskap deur die regering gemagtig om ʼn land se monetêre
en finansiële instellings te reguleer en die hoeveelheid buitelandse
valuta te bestuur.
4.4 Inleiding
Die hooffunksie van die openbare sektor (regeringsektor) is om hulpbronne te gebruik wat
nie noodwendig deur die ander sektore van die ekonomie gebruik word nie of wat ander
sektore in die ekonomie deur wetgewing verhoed om aktief betrokke te raak. ʼn Voorbeeld
hiervan kan wees die uitreiking van ID boeke. Die openbare sektor is die vierde groot makro-
ekonomiese sektor, soos uitgebeeld in Figuur 1.3 in Studie-eenheid 1. Die ander drie
sektore is die huishoudings, die sakesektor en die buitelandse sektor.
Daar is ʼn groot verskil tussen die manier waarop ʼn individu of maatskappy inkomste verwerf
en die manier waarop die Staat inkomste verwerf. Eersgenoemdes verwerf inkomste deur
marktransaksies tussen gewillige kopers/gewillige verkopers van individuele (private)
goedere of dienste. Die staat verwerf inkomste deur middel van sy wetlike gesag deur
belastingbetalings af te dwing in ruil vir gemeenskaplike openbare goedere en dienste.
Belasting is ʼn verpligte betaling deur die private sektor en individue aan die regering vir
dienste wat die publiek as ʼn groep bevoordeel. Die algemene beginsel is dat belastings
gevorder word sodat die sosiale welstand van die land se burgers verbeter kan word.
Die moderne vorm van belasting word opgedeel in ʼn aantal verskillende tipes belastings wat
deur die staat gehef word op nasionale, provinsiale en plaaslike vlak. In die ekonomiese
siklus, soos in Studie-eenheid 1 bespreek, word belastings betaal op byna elke transaksie
wat plaasvind. Of die verbruiker nou vir goedere en dienste betaal en of die werknemer sy
salaris ontvang, word daar op een of ander manier belasting betaal.
Die kern van die stelsel van private ondernemerskap is dat dit gedrewe is deur die eiebelang
van individuele ondernemers. Dit is hulle wat die produksiefaktore, grond, arbeid, kapitaal
en ondernemerskap op verskillende maniere kombineer in die produksieproses. Dit is in die
produksieproses dat die nasionale inkomste voortgebring word.
Die begrippe ekonomiese stelsel, ekonomiese orde of ekonomiese bestel verwys na die
manier waarop aktiwiteite in ʼn ekonomie gereël word; onder watter omstandighede mense
werk; wat hul regte en verpligtinge is; hoe vry hulle is om te doen wat hulle persoonlik
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 116
verkies om te doen en watter rol die staat speel in die daaglikse keuses en werksaamhede
van enkelinge en sakeondernemings in die ekonomie.
4.5 Die konsep van die openbare sektor
Die openbare sektor sluit al die vlakke van regering in, naamlik, nasionaal, provinsiaal en
plaaslike regerings. Hierdie drie vlakke van die openbare sektor neem deel aan die
ekonomie deur belastings te vorder en dit dan weer te bestee. Die regering is hoofsaaklik
besig met die skepping en toepassing van wette, reëls en ander regulasies.
Soos in ander lande in die wêreld is die staatsektor in Suid-Afrika ook verdeel in drie vlakke,
naamlik nasionaal, provinsiaal en plaaslik. Elke vlak word ook onderverdeel in drie
vertakkings, naamlik die wetgewende liggaam, die uitvoerende tak en die howe wat die
wette van die land afdwing.
Daar is twee hoofsieninge van die rol van ʼn regering in die ekonomie. Die individualistiese
benadering erken die oppergesag van die individu en sy/haar vryheid van keuse. Die
welvaart van die individu moet gemaksimeer word. Die rol van die regering word beperk tot
ingryping wanneer die mark faal. Die individualistiese benadering het ʼn noue verband met
die eienskappe van die vryemarkekonomie (http://myfundi.co.za/a/Die_Suid-
Afrikaanse_ekonomie_I:_Die_rol_van_die_Regering).
Die openbare belange of kollektivistiese benadering tot die rol van ʼn regering huldig die
mening dat kollektiewe keuse en voorkeure ook ʼn bestaansreg het, onafhanklik van
individuele voorkeure. Die doelwitte van ʼn gemeenskap as ʼn afsonderlike entiteit verskil van
die som van die doelwitte van die individue waaruit daardie gemeenskap bestaan. Volgens
die benadering moet maatskaplike welvaart of die nasionale belang, eerder as ʼn individu se
welvaart, gemaksimeer word. Die voordele vir die individu word afgelei van die voordele van
die groep, of word bereik deur die groep.
In ʼn individualistiese benadering val die klem op die doeltreffendheid van hulpbrontoedeling
en ekonomiese groei; daarteenoor is die openbare belange benadering meer gemoeid met
die stryd teen armoede en die strewe na gelykheid (byvoorbeeld deur die verspreiding van
rykdom). In terme van ekonomiese stelsels is die eerste benadering meer kapitalisties van
aard en die tweede meer sosialisties.
4.5.1 Sieningverandering
Oor die jare het die algemeen-aanvaarde opinie oor die gepaste rol van ʼn regering dikwels
dramaties verander. Voor die Eerste Wêreldoorlog het vrye handel en ʼn laissez faire-
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 117
ekonomiese ingesteldheid voorrang geniet. In die laat 1920's, en veral gedurende die
Depressie van 1929-1933, is vertroue in die markekonomie kwaai geskud. Onder die
invloed van John Maynard Keynes, ʼn Britse ekonoom, is intervensionistiese ekonomiese
beleidsrigtings geregverdig ten einde volle indiensneming te verseker
(http://myfundi.co.za/a/Die_Suid-Afrikaanse_ekonomie_I:_Die_rol_van_die_Regering).
Die jongste siening oor die rol van ʼn regering in die ekonomie is om weer die mark ten volle
te vertrou. Dit was ook voor Keynes, die hoof ekonomiese denkrigting. Markgegronde
ekonomiese hervorming word vandag wêreldwyd nagestreef en sluit in fiskale dissipline,
mededingende wisselkoerse, vrye handel, privatisering, nie-verwronge markpryse en minder
regeringsinmenging. In nywerheids- en ontwikkelende lande is die klem op die beperking
en/of herstrukturering van die rol van ʼn regering in ʼn ekonomie, of die inslaan van ʼn nuwe
rigting, eerder as die uitbreiding van die regering se rol.
In die praktyk is die ekonomie en die ekonomiese stelsel in ʼn land gewoonlik ʼn vermenging
van die individualistiese en kollektivisties benaderings. Suid-Afrika het, soos die meeste
ander lande, ʼn gemengde ekonomiese stelsel en besluitneming weerspieël sowel
individualistiese as kollektivisties oorwegings. Al verkies verskillende politici gewoonlik een
van die benaderings bo die ander, word praktiese beleidsrigtings gewoonlik gevolg.
ʼn Regering wat byvoorbeeld die pad van hoë ekonomiese groei deur vrye onderneming
inslaan, kan nie die moontlikheid van ʼn baie skewe verdeling van inkomste of ekonomiese
wanorde en die teenspoedige maatskaplike gevolge daarvan ignoreer nie, selfs as ʼn mark
goed funksioneer. Net so is daar die risiko van hoë inflasie en onvolhoubare korttermyn-
sukses indien ʼn regering werkskepping deur grootskaalse staatsinmenging of oordadige
besteding aanmoedig om vinnige ekonomiese groei aan te wakker.
Die Suid-Afrikaanse regering het hom verbind tot ʼn konserwatiewe fiskale beleid, die
beperking van inflasie en ʼn stabiele betalingsbalans. Makro-ekonomiese stabiliteit word ʼn
voorvereiste vir volhoubare ekonomiese groei en werkskepping, wat weer van armoede en
die herverdeling van inkomste werk moet maak. Die regering het tot dusver nie geswig voor
die druk vir oormatige besteding of groot begrotingstekorte nie.
Latyns-Amerikaanse lande wat populistiese beleidsrigtings gevolg het, het getoon dat dit nie
volhoubare resultate bied nie. Die behoefte aan sosio-maatskaplike ontwikkeling, inkomste
herverdeling en die vermindering van armoede word getakel deur die hertoedeling van
staatsgeld aan behoeftiges, deur privatisering of deur die onttrekking aan daardie aktiwiteite
wat net die meer welaf mense self kan bekostig.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 118
4.5.2 Openbare sektor in Suid-Afrika
Wat is die grondwetgewende komponente van die openbare sektor in Suid-Afrika? Die
Suid-Afrikaanse grondwet spel drie vlakke of sfere van regering uit. Op die eerste vlak,
bestaan die sentrale (of nasionale) regering uit al die nasionale regeringsdepartemente en
verskeie instellings wat buite die begroting val, byvoorbeeld die Wetenskaplike Nywerheids-
en Navorsingsraad (WNNR), die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing (RGN),
universiteite en universiteite van tegnologie (http://myfundi.co.za/a/Die_Suid-
Afrikaanse_ekonomie_I:_Die_rol_van_die_Regering).
Die entiteite word van algemene regeringsdepartemente onderskei vanweë hul toegang tot
geld, behalwe dit wat in die nasionale begroting aan hulle toegeken word. Die bykomende
geld spruit uit diensfooie, heffings en ander nie-belastinginkomstes.
Op die tweede en derde vlakke van regering het Suid-Afrika nege provinsiale regerings en
843 plaaslike owerhede. Die plaaslike owerhede vorm saam met die nasionale regering en
die algemene departemente van provinsies die algemene regering. Die bedrywighede van
die algemene regering verteenwoordig grootliks die nie-winsgewende bedrywighede van die
openbare sektor. Die toedeling van hulpbronne word bepaal deur politieke oorweginge en
gefinansier deur die belastingstelsel (of lenings wat later uit belasting terugbetaal moet
word).
Die volgende kategorie van openbare instellings bestaan uit regeringsondernemings, soos
die Nasionale Padongelukkefonds (op regeringsvlak), of die handelsdepartemente (vir
elektrisiteit, water en vervoer) op plaaslike regeringsvlak, sowel as uit openbare korporasies
soos Eskom, Mossgas, die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie (SAUK), Telkom en Transnet
(http://myfundi.co.za/a/Die_Suid-Afrikaanse_ekonomie_I:_Die_rol_van_die_Regering).
Die bedrywighede van hierdie organisasies word baie meer volgens sakebeginsels bestuur
en korporasies soos Eskom en Telkom neem dikwels op dieselfde gronde as die private
sektor besluite. Terwyl die korporasies egter aan regeringsbeheer onderworpe is, òf deur
aandeelhouding, òf deur die aanwysing van direkteure, word hulle onder die openbare
sektor geklassifiseer. As enige openbare sektorbedrywigheid of liggaam (of ʼn deel daarvan)
geprivatiseer word, sal dit egter daarna onder die private sektor geklassifiseer word.
Opsommenderwys kan na die drie vlakke van regering (nasionaal, provinsiaal en plaaslik) as
die algemene regering verwys en na die algemene regering en openbare korporasies
gesamentlik as die openbare sektor.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 119
4.5.3 Grootte van die openbare sektor
Die grootte van die Suid-Afrikaanse openbare sektor wissel na gelang van die gekose
aanwyser. Die grootte van die las wat die regering op belastingbetalers laai, kan in die
totale belastinginkomste van die algemene regering as maatstaf gebruik word en dit word
uitdruk as ʼn persentasie van die bruto binnelandse produk (BBP), of nasionale inkomste.
Hiervolgens het die regering in 1998 ʼn aandeel van 29% in die ekonomie gehad
(http://myfundi.co.za/a/Die_Suid-Afrikaanse_ekonomie_I:_Die_rol_van_die_Regering).
Tog is dit bekend dat regeringsbesteding nie net deur belastinginkomste gefinansier word
nie, maar ook deur nie-belastinginkomste (byvoorbeeld eiendomsinkomste, die bruikhuur
van myne en administratiewe fooie) en lenings. ʼn Beter oorsig van die totale
hulpbronneverbruik (die finale vraag en/of omvattende besteding) deur die regering in enige
jaar sal verkry word as die grootte uit die bestedingsoogpunt gemeet word.
In Tabel 4.1 kan gesien word dat die totale besteding deur die openbare sektor (verbruiks-
en beleggingsbesteding) oor twee tydperke van 10 jaar gemiddeld 20,3% van die BBP vir
die eerste tydperk tot ʼn gemiddeld van 27,8% oor die tweede tydperk toegeneem het.
Selfs dit is nie die volle prentjie nie. Nie alle regeringsuitgawes is in die vorm van ʼn finale
vraag na goedere en dienste nie. Die regering doen ook oordragbetalings (subsidies,
tjekoordragte, rente- of openbare skuld) aan sekere bevoordeeldes of entiteite.
Laasgenoemde kan huishoudings, nie-regeringsorganisasies (soos ouetehuise) of selfs
private ondernemings (soos boere) wees. Die oordragte word onbeperkte
regeringsbesteding genoem.
Die regering kry die hulpbronne bymekaar, maar die ontvangers, wat die finale vraag daarna
het, benut dit. As rentebetalings en oordragte aan huishoudings, ondernemings en die
buitelandse sektor bygetel word, verkry ʼn mens ʼn oorsig oor die omvang van die hulpbronne
mobilisasie deur die regering. In 1998 het die openbare sektor in Suid-Afrika 39,3% van die
nasionale hulpbronne versamel.
Weens die uiteenlopende aard van regeringsbedrywighede en die ooreenstemmende
verskille in die faktore wat die toedelings- en verspreidingsprosesse in die openbare sektor
bepaal, is die totale grootte van die openbare sektor nie alleen belangrik nie, maar ook hoe
groot die komponente is. Let veral op die uiteenlopende neigings van algemene
regeringsverbruiksbesteding en openbare beleggings in die al groter aandeel van
oordragbetalings (veral rente op openbare skuld) as ʼn persentasie van die BBP.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 120
4.5.4 Vlakke van regering in die ekonomie
Soos reeds genoem, bestaan die algemene regering uit die nasionale regering, die
provinsiale regerings en die plaaslike regeringsektor. Later sal ons sien, hoe die funksies
van die provinsiale en plaaslike regerings (of subnasionale regerings) bepaal word deur die
Suid-Afrikaanse grondwet. Elke regeringsvlak mag volgens die grondwet sekere inkomste
insamel en ook aanspraak maak op van die inkomste wat nasionaal ingesamel word.
Oordragbetalings is nog ʼn belangrike bron van inkomste.
4.5.5 Openbare en private sektor
Wat is die verwantskap tussen die openbare sektor en die res van die ekonomie? ʼn Aantal
belangrike eienskappe van die verhouding kan uitgelig word deur te verwys na die bekende
sirkulêre vloei van inkomste, uitgawes en goedere en dienste
(http://myfundi.co.za/a/Die_Suid-Afrikaanse_ekonomie_I:_Die_rol_van_die_Regering).
Die regering is ʼn verskaffer van openbare goedere en dienste. Huishoudings en
ondernemings betaal vir die goedere en dienste deur belastings wat die regering dan
gebruik om vir produksiefaktore te betaal, sowel as vir die aankoop van private goedere en
dienste (as intermediêre insette) in die proses om openbare goedere en dienste te
"vervaardig". Regeringsdepartemente gebruik natuurlik ook die uitsette van ander
departemente, sowel as intermediêre insette. Regeringsondernemings is taamlik
arbeidsintensief, wat beteken salarisse en lone is ʼn groot insetkoste.
Die grootte van die regering in die gemengde ekonomie is sodanig dat sy aankope van
goedere en dienste ʼn groot invloed op die ekonomie het. Op sektorale vlak is
regeringsbesteding dikwels bepalend vir die bou- en ingenieursektore. Private beleggings
kan dikwels nie onderneem word tensy die nodige openbare infrastruktuur (byvoorbeeld
paaie en elektrisiteit) daargestel is nie.
Die regering word dikwels gekritiseer omdat daar nie genoeg bestee word aan nuwe
infrastruktuur of die onderhoud van bestaande infrastruktuur nie. Op makro-ekonomiese
vlak is veranderinge in die gemiddelde vlak en samestelling van regeringsbesteding
belangrike faktore in die bepaling van ekonomiese stabiliteit en groei. Oormatige
bestedingsgroei kan byvoorbeeld inflasionêr wees of die plek van private beleggings
inneem, wat ekonomiese groei vertraag.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 121
4.5.6 Bestedingsfinansiering
Hoe die regering sy besteding finansier, het ook belangrike ekonomiese gevolge. Die soorte
belastings wat gebruik word en die koerse wat gehef word, beïnvloed die welvaart van
individue en die besluite deur private ondernemings rakende die toedeling van hulpbronne in
die private sektor. Die belastingstelsel kan doeltreffendheid en gelykheid bevorder of
verhinder (http://myfundi.co.za/a/Die_Suid-
Afrikaanse_ekonomie_I:_Die_rol_van_die_Regering).
As daar ʼn begrotingstekort is, finansier die regering dit deur op die Suid-Afrikaanse of
oorsese kapitaalmarkte te leen. Dit beteken die gebruik van òf plaaslike òf oorsese lenings.
Deel van die lenings kan ander regeringsbeleggings finansier. Die regering gebruik baie van
sy geleende geld om lopende uitgawes te finansier, wat nie ʼn gesonde praktyk is nie. Met ʼn
begrotingsurplus moet die regering die lenings van die Suid-Afrikaanse ekonomie aanvul.
Terwyl die regering die gang van die ekonomie kan beïnvloed, word dit opsigself ook kwaai
geraak deur wat in die ekonomie wêreldwyd gebeur. In ʼn ekonomiese resessie val
regeringsinkomste, of dit groei teen ʼn laer koers. Dit kan die regering se vermoë om
openbare dienste te lewer, inperk, veral as sy skuld of begrotingstekort reeds taamlik hoog
is. Die regering gaan ook gebuk onder sy eie besluite wanneer dit ʼn slegte uitwerking op die
ekonomie het, byvoorbeeld as die hoë begrotingstekorte hoër rentekoerse tot gevolg het,
wat die renterekening verhoog.
4.5.7 Staatsbesteding en finansiering
Hierdie afdeling verduidelik kortliks hoe regerings inkomste verwerf. Verder word die
samestelling van die lopende inkomste van die staat in sy geheel in Suid-Afrika bespreek.
Die belangrikste belastings in Suid-Afrika word ook bespreek, naamlik inkomstebelasting op
persone en maatskappye, belasting op toegevoegde waarde, aksynsbelastings, die
brandstofheffing en doeaneregte (http://myfundi.co.za/a/Die_Suid-
Afrikaanse_ekonomie_I:_Die_rol_van_die_Regering).
Daar is ʼn groot verskil tussen die manier waarop ʼn individu of maatskappy inkomste verwerf
en die manier waarop die staat inkomste verwerf. Eersgenoemdes verwerf inkomste deur
marktransaksies tussen gewillige kopers/gewillige verkopers van individuele (private)
goedere of dienste. Die staat verwerf inkomste deur sy wetlike gesag om belastingbetalings
af te dwing, in ruil vir gemeenskaplike openbare goedere en dienste.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 122
Belastings is die "prys" wat betaal word vir goedere en dienste wat deur die staat gelewer
word. Openbare goedere en dienste (soos verdediging, die polisiedienste, primêre
gesondheidsorg en die paaie-infrastruktuur) word nie individueel aan individue verkoop nie
nie; dit word deur almal gebruik en word gefinansier deur mense se gemeenskaplike
belastingbydraes toe te ken aan verskillende gebruike in die nasionale begroting.
4.5.8 Samestelling van staatsinkomste
Tabel 4.1 toon die samestelling (in R/bn) van die lopende inkomste van die staat in jaar drie,
asook die gemiddelde samestelling tussen jare een, twee en drie, uitgedruk as ʼn persentasie
van totale lopende inkomste. Ongeveer 5% van die inkomste is in die vorm van
eiendomsinkomste (rente, dividende en huurontvangstes, sowel as die oorskotte op die staat
se sakeondernemings) en die oordraginkomste van huishoudings, sakeondernemings en die
res van die wêreld.
Die grootste gedeelte van die staat se inkomste word ontvang in die vorm van belastings.
Direkte belastings op die inkomste en rykdom van individue en maatskappye verteenwoordig
net meer as 40% van staatsinkomste; indirekte belastings op plaaslike en ingevoerde
goedere en dienste (soos BTW, aksynsbelastings op tabak en alkoholiese dranke en die
brandstofheffing) maak meer as 50% uit.
Wêreldwyd maak die geïndustrialiseerde en ontwikkelde lande meer staat op inkomste en
rykdom as bron van belasting, terwyl ontwikkelende lande meer afhanklik is van indirekte
belastings (op goedere en dienste). Een rede hiervoor is dat, namate lande ontwikkel en hul
belastingadministrasie verbeter, die inkomstebelastingbasis vergroot, terwyl die vermoë om
inkomste te belas ook verbeter. In vergelyking met ontwikkelende lande, maak Suid-Afrika
baie meer staat op direkte belastings.
Baie ekonome verkies die groter aanwending van indirekte belastings (soos
verbruiksbelasting), omdat dit meer doeltreffend is. Hulle voer aan dat ʼn groter gewig aan
belastings op goedere en dienste (produksie en invoere) verleen moet word.
(LW. Die spesifieke jaargetalle word in die bespreking hieronder as voorbeelde gebruik. Uit
die aard van die saak verander die syfers jaarliks.)
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 123
WERKLIK WERKLIK WERKLIK WERKLIK WERKLIK
R’ miljoen 2005/06 2006/07 2007/08 2008/09 2009/10
Belastings en heffings 403,239 470,052 548,106 596,797 571,388
Departementele
inkomste 12,903 13,236 12,670 14,097 8,410
Plaaslike en buitelandse
hulp 809 971 745 1,332 1,138
Ander 8,550 1,248 2,882 6,278 7,513
Totale inkomste 425 501 485 507 564,403 618,504 588,449
Groei in inkomste 21% 14% 16% 10% -5%
Tabel 4.1: Samestelling van die lopende inkomste van die staat in Suid-Afrika oor drie
jaar
(http://www.treasury.gov.za/publications/annualreports/annualfinancialstatements/Consolidat
edFinancialInformation2010.pdf)
4.6 Verskillende vorme van belasting
Belasting is ʼn verpligte betaling deur die privatesektor en individue aan die regering vir
dienste wat die publiek as ʼn groep bevoordeel. Die algemene beginsel is dat belastings
gevorder word sodat die sosiale welstand van die land se burgers verbeter kan word.
Die moderne vorm van belasting word opgedeel in verskillende tipes belastings wat deur die
staat gehef word op nasionale, provinsiale en plaaslike vlak. In die ekonomiese siklus, soos
in Studie-eenheid 1 bespreek, word belastings betaal op byna elke transaksie wat plaasvind.
Of die verbruiker nou betaal vir goedere en dienste en of die werknemer sy salaris ontvang,
word daar op een of ander manier belasting betaal.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 124
Hierdie belastings word aangewend om dienste en goedere aan die publiek te voorsien –
produkte en dienste, soos openbare skole, hospitale, paaie, voorsiening van water en
elektrisiteit, beskermingsdienste en baie ander, om net ʼn paar te noem. Die algemene
benadering tot belastings is dat dit regverdig moet wees en dat dit nie diskriminerend of vir
slegs een bevolkingsgroep behoort te wees nie. Regverdig beteken dat nie een gedeelte
van die samelewing anders behandel moet word as die ander groepe nie.
In praktyk volg regerings twee benaderings tot belasting. Die een is dat die belastingbetaler
in staat moet wees om die belasting te betaal en twee dat die voordele van belasting
aan almal beskikbaar moet wees. Die vermoë om belasting te betaal beteken dat diegene
wat dit kan bekostig om belasting te betaal meer moet betaal as diegene wat dit nie kan
bekostig nie. Vir die laer inkomstegroepe is hierdie beginsel goed, maar vir hoër
inkomstegroepe is daar ʼn gevoel dat belastings nie regverdig is nie. Die onderskeid wat
getref word in inkomstegroepe kan daartoe bydra dat sekere individue minder wil verdien om
sodoende minder belasting te betaal. Hierdie benadering skep probleme vir die inkomste
wat die staat kan verdien asook probleme vir ekonomiese groei.
Baie mense voel dat slegs diegene wat voordeel trek uit belastings, daarvoor moet betaal.
Indien hierdie teorie gevolg word, moet slegs diegene wat gebruik maak van dienste wat
deur die staat aangebied word, belasting betaal. ʼn Voorbeeld hiervan is die gebruik van ʼn
tolpad. Slegs die persone wat die tolpad gebruik, betaal hierdie vorm van belasting. Die
probleem is dat laer inkomstegroepe meer afhanklik is van belastingvoordele soos
hospitalisasie en ander gesondheidsdienste. Dit is onmoontlik vir die regering om te bepaal
presies wie watter voordele, soos polisiëring en brandweerdienste, skole en ander dienste,
moet geniet.
Om ʼn meer regverdige belastingstelsel daar te stel, word die volgende beginsels toegepas.
4.6.1 Progressiewe belasting
Progressiewe belasting beteken dat hoe meer ʼn persoon verdien, hoe meer die belasting
moet wees wat die persoon betaal. Die meeste lande in die wêreld gebruik hierdie stelsel
om belastings te bereken. Die rede vir hierdie soort belasting is om maatskaplike welsyn te
bevorder en uiterste onreëlmatighede te verminder. Sodoende word die welgesteldes vir die
laer inkomstegroepe verantwoordelik. Hierdie stelsel is buigsaam en die koste van
insameling is redelik laag. Figuur 4.1 toon die beginsel van progressiewe belasting.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 125
Figuur 4.1: Progressiewe belasting
(Bron: Greyling et. al. 2008:68)
4.6.2 Regressiewe belasting
Laer inkomstegroepe se betaling is (as persentasie) relatief meer as die van hoër
inkomstegroepe. As die verkoopbelasting op ʼn item van R2,000, byvoorbeeld R200 was,
sou ʼn persoon met ʼn salaris van R4,000 ʼn hoër persentasie van sy of haar inkomste (5%)
aan belasting betaal as ʼn persoon met ʼn salaris van R10,000 (2%). Die meeste vorme van
indirekte belasting is regressief van aard. Om dit uit te balanseer sodat laer inkomstegroepe
nie benadeel word nie, kan ʼn progressiewe inkomste belastingstelsel ingestel word. Figuur
4.2 toon die beginsel van regressiewe belasting.
Figuur 4.2: Regressiewe belasting
(Bron: Greyling et. al. 2008:68)
4.6.3 Vereistes vir ʼn goeie belastingstelsel
Daar is drie vereistes vir ʼn goeie belastingstelsel:
Be
last
ing
g
Belasbare inkomste
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 126
• Neutraliteit
• Billikheid
• Eenvoudige administrasie
(Greyling et. al. 2008:68)
ʼn Prys bepaal dikwels watter, hoe en vir wie goedere geproduseer word. Neutraliteit kan
bereik word as belasting ʼn minimale uitwerking het op die prys van goedere en dienste veral
omdat prysveranderings kan dien vir deelnemers wat sekere besluite hierop baseer. Hoër
persoonlike belasting kan daartoe bydra dat werkers minder wil werk wat tot die daling in
inkomste sal lei. Belasting behoort nie ʼn verandering in die gedrag van belastingbetalers te
bring nie.
ʼn Billike belastingstelsel sal meebring dat belastingbetalers gewillig hoë belastings betaal.
Twee beginsels, soos hierbo reeds genoem, bepaal of die belasting billik is, naamlik, die
beginsel van betaalvermoë en die beginsel van voordeel.
Administratiewe eenvoud beteken dat die invordering van belasting maklik en goedkoop
moet wees. Die koste van nakoming sowel as die administrasie moet tot die minimum
beperk word. Nakomingskoste verwys na belastingbetalings asook die hou van
aantekeninge en die voltooiing van belastingopgawes en die indiensneming van konsultante
of rekenmeesters om met hierdie proses te help.
4.6.4 Belangrikste belastings in Suid-Afrika
Tabel 4.2 toon werklike invorderings van die belangrikste belastings.
Belasting 2011 2010
Inkomstebelasting 379 912 152 358 971 960
Belasting op toegevoegde waarde 183 571 439 147 941 322
Brandstofheffing 34 464 283 29 097 507
Invoerheffings 26 637 438 19 577 114
Aksynsheffings 24 563 842 22 565 219
Padongelukkefonds 15 737 112 13 026 684
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 127
Werkloosheidsversekering 11 098 707 10 537 637
Ander belastings 9 105 371 8 875 878
Vaardigheidsheffing 8 652 339 7 804 829
Lughawebelasting 648 929 580 326
Tabel 4.2: Belastingbydraes tot die nasionale inkomstefonds (staatskas): 2010, 2011
(Bron: http://www.sars.gov.za/home.asp?pid=4150)
Drie belastings (inkomstebelasting op individue, inkomstebelasting op maatskappye en
BTW) dra tans by tot meer as 80% van Suid-Afrika se nasionale belastinginkomste. Hierdie
belastings het oor die afgelope tien jaar in belangrikheid toegeneem.
� Inkomstebelasting op individue
Inkomstebelasting op individue is die hoeksteen van die Suid-Afrikaanse belastingstelsel.
Nie net is individue verantwoordelik vir meer as 40% tans van die landwye ingevorderde
belastinginkomste nie, maar hierdie belasting is ook ʼn belangrike instrument vir die
herverspreiding van inkomste. Daarom het Suid-Afrika ʼn progressiewe
inkomstebelastingstelsel, wat beteken dat die gemiddelde inkomstebelastingkoers verhoog
soos wat die inkomste styg.
Inkomstebelasting is die staat se hoofbron van inkomste en word gehef in terme van die
Inkomstebelastingwet van 1962. Inkomstebelasting word gehef op alle inwoners van die
land, ongeag van waar hulle hul inkomste verdien. Buitelanders wat werksaam is in Suid-
Afrika word belas op hul inkomste wat hul in Suid-Afrika verdien. Die Inkomstebelastingwet
maak voorsiening vir sekere nie-belasbare inkomste, asook sekere uitgawes wat teen
belasting verhaal kan word.
Tabel 4.3 dui die 2010-belastingkoerse aan wat op individue van toepassing is in die
verskillende inkomstekategorieë:
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 128
Belasbare inkomste
(rand) Belastingkoers
0 - 132 000 18% vir elke R1
132 001 - 210 000 23 760 + 25% van die bedrag bokant 132 000
210 001 - 290 000 43 260 + 30% van die bedrag bokant 210 000
290 001 - 410 000 67 260 + 35% van die bedrag bokant 290 000
410 001 - 525 000 109 260 + 38% van die bedrag bokant 410 000
525 001 en bo 152 960 + 40% van die bedrag bokant 525 000
Tabel 4.3: Belastingkoerse op individue
(Bron: http://www.sars.gov.za/home.asp?pid=4150&tid=65&s=pubs&show=1218)
Belastingkortings Aanvanklike
Onder ouderdom 65 R 9,756
Ouderdom 65 en hoër R 5,400
Belastingdrempel Onder ouderdom 65 R 54,200
Ouderdom 65 en hoër R 84,200
Tabel 4.4: Belastingkortings
(Bron: http://www.sars.gov.za/home.asp?pid=4150&tid=65&s=pubs&show=1218)
Belangrike kenmerke van persoonlike inkomstebelasting in Suid-Afrika sluit in dat daar geen
onderskeid is op grond van ras of geslag nie en dat ʼn persoon onder die ouderdom van 65
jaar wat ʼn inkomste van minder as R 54,200 per jaar verdien, geen inkomstebelasting betaal
nie.
Indien ʼn persoon se ouderdom bo 65 is, is hy/sy net aanspreeklik vir inkomstebelasting
indien die inkomstevlak R 84,200 per jaar bereik.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 129
� Inkomstebelasting op maatskappye
Maatskappye wat belastingopgawes ingedien het vir die 2010-finansiële jaar, toon die
volgende statistiek:
• 34,2% van die maatskappye toon ʼn positiewe belasbare inkomste.
• 34,2% van die maatskappye toon ʼn negatiewe belasbare inkomste.
• 30.6% van die maatskappye toon ʼn belasbare inkomste gelyk aan 0.
• 56,6% van inkomstebelasting is deur 222 groot maatskappye betaal.
• Die finansiële sektor, groothandel en kleinhandel verteenwoordig 50% van alle
maatskappye en het 35% van die belasting bygedra.
• Die totale belastinginkomste het jaar op jaar met 1,9% gedaal.
(http://www.treasury.gov.za/publications/taxstatistics/2010/2010)
Die belastingkoers vir maatskappye in 2011 is 28% en ʼn verdere 10% word gehef vir
dividende wat uitbetaal word aan individue. Vir klein sakeondernemings met ʼn omset van
minder as R14 miljoen is daar glyskale wat die uiteindelike belasting bepaal. So
byvoorbeeld is die koers 0% vir verdienste minder as R57,000, 10% vir R57,000 tot en met
R300,000 en R24,300 plus 28% vir inkomste meer as R300,000. Daarbenewens kan
maatskappye sekere belastings afskryf teen beleggings in die jaar wat dit plaasgevind het.
Bykomstige belasting op maatskappye (BBM) is betaalbaar teen ʼn koers van 12,5% op die
dividende wat aan aandeelhouers versprei is. Indien ʼn maatskappy al sy nabelaste winste
aan sy aandeelhouers uitbetaal, is ʼn belastingkoers van 38,8% van toepassing.
• Toelaes en aansporings
Baie maatskappye betaal minder belasting as wat deur die bogenoemde koerse
geïmpliseer word. ʼn Aantal bestaande waardeverminderingstoelaes en ander
belastingaansporings stel maatskappye in staat om hul belastinglaste onder
bepaalde omstandighede te verlig. Waardeverminderingstoelaes verskaf ʼn gunstige
belastingbehandeling aan maatskappye wat in nuwe aanlegte en masjinerie belê.
Die volgende toelaes is voorbeelde van die bogenoemde:
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 130
o Die grootste gedeelte van kapitale besteding in die mynbou is ten volle aftrekbaar
in die jaar waarin dit aangegaan is.
o Kapitale besteding (insluitende die koste van geboue) met betrekking tot
wetenskaplike navorsing en ontwikkeling is aftrekbaar oor vier jaar teen 25% per
jaar.
o Slytasietoelaes is van toepassing met betrekking tot pyplyne vir die vervoer van
olie/gas en hul afgeleide produkte (10% per jaar) en elektrisiteit/telefoon-
transmissielyne en treinspore (5% per jaar).
Gunstige waardeverminderingstoelaes is ook van toepassing op fabrieks-
/hotelgeboue en sekere behuisingsprojekte.
• Debat
Daar is ʼn groot debat onder ekonome oor die verdienste van belastingaansporings.
ʼn Wêreldwye tendens het ontwikkel wat ten gunste is van ʼn "universele aansporing"
in die vorm van algemene verminderings in maatskappybelastingkoers, eerder as om
te veel staat te maak op selektiewe aansporings. Laasgenoemde is dikwels taamlik
duur in terme van die inkomste wat verloor word en ook nie baie doeltreffend met
betrekking tot veranderende sakegedrag in die verlangde rigtings nie.
Nietemin, sekere Oosterse lande (soos Maleisië) het hierdie aansporings op groot
skaal gebruik en die versoeking bly taamlik sterk in Suid-Afrika om hierdie voorbeeld
na te volg.
� Belasting op toegevoegde waarde (BTW)
BTW is ʼn multistadium-belasting wat gehef word op die waarde wat toegevoeg word by
elkeen van die opeenvolgende stadiums van die produksie van goedere of dienste. Teen
September 1998 was BTW in gebruik in 116 lande dwarsoor die wêreld (soos aangehaal in
Tanzi & Lee 2000: 35).
Suid-Afrika het BTW in 1991 in werking gestel. Die huidige koers is 14% en die belasting
word op ʼn wye reeks goedere en dienste toegepas. Inkomste uit BTW beloop 23,6% van
alle belastinginkomste. Ten einde die trefkrag op die armes te versag, is ʼn nulkoers-BTW
van toepassing op basiese voedingsmiddele, soos bruinbrood, mieliemeel, stampmielies,
mielierys, droë bone, lensies, sardyne, melkpoeier, rys, groente, vrugte, melk en eiers. In
ooreenstemming met die internasionale gebruik, dra uitvoere ook die nulkoers, hoewel
invoere aan BTW onderworpe is.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 131
BTW is die tweede grootste bron van inkomste deur die staat. BTW word ook gehef teen
sekere ingevoerde goedere en dienste.
4.6.5 Ander belangrike belastings
Tabel 4.5 toon van die ander algemene belastings:
Belastingtipe Beskrywing
Aksynsbelasting Belasting op, onder andere, alkohol- en tabakprodukte en
sommige kosmetiese produkte, televisie, oudiotoerusting en
motorvoertuie. Vrystelling is beskikbaar op sekere
uitvoerprodukte en spesifieke boerdery, bosbou en ander
vervaardigingsbedrywe.
Boedelbelasting Boedelbelasting word gehef op alle eiendom en ander bates
van die afgestorwe persoon.
Donasiebelasting Donasiebelasting word gehef op die waarde van die eiendom
wat deur ʼn eienaar aan ʼn ander persoon of instansie geskenk
word.
Inkomstebelasting Inkomstebelasting is die staat se grootste bron van inkomste
en word gereguleer deur die Belastingwet van 1962. Onder
hierdie wet word individue en maatskappye belas.
Kapitale winsbelasting Kapitale winsbelasting is belasting op die gedeelte van die
wins wat gemaak word deur die verkoop van bates.
Lughawebelasting Lughawebelasting is ʼn heffing wat gehef word op passasiers
wat op internasionale en binnelandse vlugte vertrek.
Ongesertifiseerde
sekuriteitsbelasting
Ongesertifiseerde sekuriteitsbelasting word gehef in terme
van die verandering van begunstigdes waar eienaarskap
verander is sonder ʼn geskrewe ooreenkoms en wat geen
sertifikaat as bewys kan lewer nie.
Oordragbelasting Belasting op die aankoop van eiendom deur individue en
maatskappye of trusts. Die koers vir individue wissel van 0%
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 132
tot 8% en dié van maatskappye is vasgestel op 8%.
Vaardigheidsontwikkelings-
heffing
Die vaardigheidsontwikkelingsheffing is ʼn verpligte
heffingskema wat aangewend word vir opleiding en
opvoeding. Enige onderneming wie se salarisrekening groter
is as R 500,000 per maand, word volgens wet verplig om
hierdie heffing te betaal.
Werkloosheidsversekering Werkloosheidsversekering is ʼn fonds wat korttermynverligting
verleen aan werkers wat werkloos is of wat nie kan werk nie,
as gevolg van swangerskap, verlof of siekte.
Werknemersbelasting
Pay As You Earn (PAYE)
Werknemersbelasting op lone en salarisse.
Ander belastings Ander belastings sluit in provinsiale dobbelbelasting. Plaaslike
regerings vorder ook belastings in, in die vorm van munisipale
dienste en heffings op die waarde van eiendom.
Tabel 4.5: Ander vorme van belasting
(Bron: http://www.sars.gov.za/home.asp?pid=289)
Enkele van die bogenoemde belastings word in meer besonderhede bespreek:
� Aksynsbelasting
Aksyns belasting word gehef op sekere plaaslik vervaardigde goedere, asook op ingevoerde
ekwivalente. Vrystelling van hierdie vorm van belasting bestaan vir sekere produkte wat
uitgevoer word en ook vir sekere landbou-, bosbou- en ander vervaardigingsbedrywe.
Aksynsregte maak omtrent 5% van Suid-Afrika se belastinginkomste uit en die belang
daarvan as ʼn inkomstebron het oor die afgelope tien jaar nie baie verander nie. Hierdie
regte word normaalweg ingestel op goedere en dienste wat ʼn maatskaplike koste dra, wat
nie in die markprys ingesluit is nie. Tabakprodukte en alkoholiese dranke is die bekendste
voorbeelde van sogenaamde negatiewe bykomstighede.
Daar word soms na die belastings op hierdie goedere verwys as "sondebelasting". In die
afgelope jare het die anti-rook- en gesondheidsdrukgroepe daarin geslaag om groot druk op
die regering uit te oefen om die heffings op tabak en tabakprodukte te verhoog ten einde
nikotien-verwante siektes te beveg.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 133
Gesien vanuit die inkomstekant, is aksynsregte meer doeltreffend as die teikenprodukte nie
sensitief is vir prysveranderings nie (as die prys-elastisiteit van aanvraag laag is). Indien die
vermindering van negatiewe bykomstighede egter toegepas word, is die toets vir sukses die
mate waartoe verbruik verminder word en nie hoe inkomste gemaksimaliseer word nie.
Tabel 4.5 bevat enkele van die aksynsregte in Suid-Afrika. Twee soorte word onderskei:
spesifieke aksynsregte en ad valorem-regte. Spesifieke aksynsregte verwys na regte wat
gehef word as ʼn spesifieke bedrag (soos 3c) per eenheid van produksie of verkope. In ʼn
inflasionêre omgewing moet hierdie regte gereeld aangepas word ten einde hul werklike
waarde te behou. Ad valorem-regte word gehef as ʼn persentasie van die waarde van die
produk (soos 5% van die prys of verkoopswaarde).
Produk Huidige heffing (2010) Voorgestelde heffing
Bier R 50.20 / liter R 53.97
Tradisionele Afrikabier 7.82c / liter 7.82c / liter
Wyn R 2.14 / liter R 2.32 / liter
Vonkelwyn R 6.67 / liter R 6.97 / liter
Sterk drank R 84.57 / liter R 93.03 / liter
Sigarette R 8.94 / 20 sigarette R 9.74 / 20 sigarette
Tabak R 9.73 / 50g R 10.53 / 50g
Tabel 4.6: Aksynsregte
(http://www.treasury.gov.za/documents/nationalbudget/2011/guides/BudgetTaxProposals2011.pdf)
� Brandstofheffing
Die brandstofheffing het in belangrikheid toegeneem en is nou Suid-Afrika se vierde
belangrikste bron van inkomste (kyk Tabel 4.6 hieronder). Soos aangetoon in Tabel 4.6, is
die heffing net een van die drie vorderings op brandstof, waarvan die ander ʼn lading op
motoriste is om die Padongelukkefonds te finansier, en doeanereg
(http://www.sars.gov.za/home.asp?pid=289).
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 134
Geen BTW is op brandstof van toepassing nie, derhalwe kan minstens ʼn gedeelte van die
heffing gesien word as gelykstaande aan BTW. Nietemin, teen ʼn belastingkoers van 38% is
brandstof een van die mees belaste verbruikersgoedere in die land.
Die regering reguleer die prys van petrol en diesel op ʼn maand-tot-maand basis. Die
regulering word gedryf deur die sterkte van die rand teenoor die dollar en die dag-tot-dag
prys van ru-olie. Daar is sterk druk op die regering om die prys te dereguleer. Een
afskrikmiddel, soos gesien vanuit die regering se oogpunt, is die feit dat deregulasie
waarskynlik baie diensstasies sal laat faal en werknemers hul werk sal verloor.
Nog ʼn langdurige twispunt rakende die brandstofprys het te make met "aanwysing". Die
aanwysing van ʼn belasting tot ʼn besondere tipe staatsbesteding is regverdigbaar as die vlak
van sodanige besteding beïnvloed word of streng bepaal word deur die opbrengs van die
belastings wat só toegewys word (Black, Calitz & Steenekamp, 1999: 216).
Voorstanders van verhoogde staatsbesteding op paaie het ook hierdie vraagstuk gebruik om
te betoog vir ʼn toegewyde brandstofheffing ten einde die bou van paaie in Suid-Afrika te
finansier. Daar is egter nie so ʼn noue verband tussen die gebruik van brandstof en die
gebruik van paaie nie en die owerhede het hierdie versoek geweier.
Die Nasionale Paaie Agentskap ontvang nou ʼn oordragbetaling uit die gekonsolideerde
inkomste gelykstaande aan 80c per liter van die brandstof wat verbruik is, maar geen
toegewyde heffing is ingestel nie.
Belasting/heffing 2011/2012
(Pryse word in c/liter gegee)
93 Oktaan
petrol Diesel
Algemene brandstofheffing 117.50 162.50
Padongelukkefonds 80.00 80.00
Doeane en aksynsheffing 4.00 4.00
Parrafien 0.00 0.01
Tabel 4.7: Belastings en ander heffings op brandstof
(http://www.treasury.gov.za/documents/nationalbudget/2011/guides/BudgetTaxProposal
s2011.pdf)
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 135
� Doeaneregte
Doeaneregte is heffings (tariewe) wat regerings oplê op ingevoerde goedere. Van die
1960's tot die 1980's het Suid-Afrika se nywerheidsbeleid gesentreer op invoervervanging –
die bevordering van plaaslike nywerheid om invoere te vervang.
Invoerkwota en/of hoë invoertariewe is gebruik om Suid-Afrikaanse firmas te beskerm teen
mededinging van gevestigde buitelandse maatskappye. Baie ontwikkelende lande het
hierdie nywerheidsontwikkelingspad gevolg.
ʼn Belangrike byvoordeel van hierdie beleid was dat doeaneregte tot ʼn belangrike bron van
inkomste ontwikkel het. So byvoorbeeld het doeaneregte, in 1988/1989, 13,5% tot
staatsinkomste bygedra.
Uit Tabel 4.2 is dit duidelik dat die belangrikheid van doeaneregte as ʼn inkomstebron
dramaties oor die afgelope tien jaar gedaal het. Dit hou verband met die wêreldwye
klemverskuiwing vanaf invoerbeskerming na die vrymaking van die handel, gegrond op
toenemende spesialisasie en uitvoerbevordering.
Lidlande van die Wêreldhandelsorganisasie (WHO), insluitende Suid-Afrika, het hulle
verbind tot programme om invoertariewe stelselmatig te verlaag.
Nog ʼn faktor wat doeane-inkomste (as ʼn bron om staatsbesteding in Suid-Afrika te finansier)
verminder, is Suid-Afrika se lidmaatskap van die Suider-Afrikaanse Doeane-unie (SADU).
Botswana, Lesotho, Swaziland en Namibië is die ander SADU-lede. ʼn Gemeenskaplike
eksterne tarief bestaan met betrekking tot alle invoere na die plaaslike ekonomieë van die
SADU-lande.
Doeane-inkomste op alle invoere word gepoel en onder lidlande versprei in ooreenstemming
met ʼn formule wat aan die ander lande ʼn aandeel gee wat groter is as die gewig van hul
invoere in die totale waarde van invoere in die SADU-streek. In 1998/1999 het Suid-Afrika
minder as R1-biljoen van die gemeenskaplike doeane-inkomste behou. Vandag beloop
hierdie bedrag etlike biljoene.
� Kapitale winsbelasting
Kapitale winsbelasting is in 2001 in werking gestel. Kapitale wins belasting is belasting op
die gedeelte van die wins wat gemaak is deur die verkoop van bates.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 136
� Oordragbelasting
Oordragbelasting word gehef wanneer individue eiendom aankoop en word gehef teen 0%
tot 8%. Wanneer eiendom deur ʼn maatskappy of trust aangekoop word, word die heffing op
8% vasgestel. Alle transaksies waar BTW gehef word, is vrygestel van oordragbelasting.
� Boedelbelasting
Boedelbelasting word gehef op alle eiendom van die afgestorwe persoon. Dit sluit ook enige
vorm van transporte in wat gesedeer is in die vorm van versekeringspolisse en betalings van
pensioenfondse. In die boedels van afgestorwe buitelanders word slegs die bates wat in
Suid-Afrika besit word geraak. Die heffing word tans op ʼn koers van 20% gehef bereken
teen die belasbare bedrag van die boedel. Sekere aftrekkings word ook hier toegelaat.
� Ongesertifiseerde sekuriteitsbelasting
Ongesertifiseerde sekuriteitsbelasting word gehef in terme van die verandering van
begunstigdes wanneer eienaarskap verander word sonder die geskrewe instrument en geen
bewys gelewer kan word sonder ʼn sertifikaat voor 1 Julie 2008. Die koers word gehef teen
0.25%.
� Vaardigheidsontwikkelingsheffings
Die vaardigheidsontwikkelingsheffing is ʼn verpligte heffingskema wat aangewend word vir
opleiding en opvoeding. Die SAID administreer hierdie heffing deur 1% van die
salarisrekening van werkgewers te hef wat by SARS vir werknemersbelasting geregistreer
is. Enige onderneming wie se salarisrekening groter is as R 500,000-00 per maand, word
volgens wet verplig om hierdie heffing te betaal.
� Werkloosheidsversekeringsfonds
Werkloosheidsversekering is ʼn fonds wat korttermynverligting verleen aan werkers wat
werkloos is of wat nie kan werk nie as gevolg van swangerskap, verlof of siekte. Dit verleen
ook verligting aan die afhanklikes van afgestorwe bydraers. Hierdie belasting word ook deur
die SAID gevorder en word dan oorgedra na die fonds wat geadministreer word deur die
werkloosheidsversekeringskommissaris.
� Lughawebelasting
Lughawebelasting is ʼn heffing wat gehef word op betaalde passasiers wat op internasionale
en binnelandse vertrek.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 137
4.7 Verandering in staatsbesteding
Die hoof-verantwoordelikheid vir fiskale beleid berus by die Minister van Finansies, wat
sy/haar gesag ontleen aan sekere statutêre magte wat bevat word in die parlementswette.
Dit sluit die verantwoordelikheid in om belastings te hef, om staatsinkomste (belasting- en
nie-belasting) toe te wys en om fondse in Suid-Afrika en internasionaal te leen (Departement
van Ekonomiese Ontwikkeling).
Geen staatswaarborg kan gegee word om geld te leen sonder die Minister se goedkeuring
nie. In sommige gevalle het die Minister onmiddellike beleidmakende gesag, byvoorbeeld
om die BTW-koers tydens die verloop van die finansiële jaar te verhoog of om waarborge te
gee vir buitelandse lenings deur openbare korporasies, soos Eskom.
In ander gevalle, byvoorbeeld as hy/sy inkomstebelastingkoerse wil verhoog of die
toewysing van staatsgelde in die jaarlikse begroting wil implementeer, word die goedkeuring
van die Parlement by wyse van spesifieke parlementswette vereis. Die Minister neem nie
belangrike besluite sonder die goedkeuring van, of in konsultasie met die Kabinet nie. Hy/sy
is aanspreeklik aan die Parlement vir alle besluite wat geneem word.
Die Nasionale Tesourie staan die Minister by in die formulering en toepassing van fiskale
beleid en, meer spesifiek, in die bepaling van begrotingstoewysing en die beheer van
staatsbesteding. Die Tesourie is verantwoordelik vir die bevordering van ʼn regverdige en
doeltreffende belastingstelsel en van ʼn kostedoeltreffende befondsingstrategie vir die
regering.
ʼn Verdere taak is om begrotingshervormings in te dien ten einde bestedingsbeplanning en
die herrangskikking van die prioriteite van staatsbesteding te bewerkstellig. Die
sleutelinstrument wat vir hierdie doel gebruik word, is die middeltermyn-bestedingsraamwerk
(MTBR), wat saam met die nasionale begroting bespreek word.
Die Tesourie adviseer die regering ook oor, en help met die uitvoering van beleidsrigtings
met betrekking tot die finansiële verhoudings tussen die nasionale regering en ander
regeringsvlakke in Suid-Afrika, ander openbare liggame, provinsies en ander lande.
ʼn Belangrike bondgenoot in die fiskale proses is die Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID),
ʼn afsonderlike staatsorganisasie wat administratiewe vryheid buite die staatsdiens geniet.
Die SAID adviseer die Minister oor alle sake met betrekking tot staatsinkomste en is
verantwoordelik vir die invordering van belastings, heffings en aksyns.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 138
4.7.1 Die nuwe groei pad
Hier word nou gefokus op die faktore wat verandering in staatsbesteding in die onlangse
verlede teweeggebring het. Die inligting is verkry uit The new growth path: The framework,
van die Departement van Ekonomiese Ontwikkeling. In hierdie dokument word spesifiek
verwys na die volgende ekonomiese faktore naamlik:
• Die nuwe groei pad
• Binnelandse uitset
• Binnelandse besteding
• Prysinflasie
• Wisselkoers
• Buitelandse handel
• Handelsverhoudings
• Ekonomiese transformasie
• Staatsondernemings
• Uitgebreide openbarewerkeprogram
Die grootste bydraende faktor tot verandering in staatsbesteding die afgelope paar jaar, het
gekom met die aanbied van die sokker wêreldbeker in 2010. Dit het as katalisator gedien
wat groot uitbreiding tot gevolg gehad het in sekere infrastrukture. Dit opsigself het weer
bygedra tot die ontwikkeling van vaardighede, werkskepping en ekonomiese groei. Die staat
het R33 miljard in die ekonomie gestort in voorbereiding tot die aanbied van die
wêreldbeker. Die analogie van die waterpretpark in Studie-eenheid 1 is ʼn goeie voorbeeld
van die kapitale inspuiting in die ekonomie.
Behalwe die bydrae van die 2010-wêreldbeker sokkertoernooi is daar nog ʼn verdere
R846 miljard bewillig tot ander openbare infrastruktuur ontwikkelingsprogramme. Hierdie
programme sluit in die ontwikkeling van kragsentrales, vervoerstelsels en hawens. Die
Verenigde Koninkryk, Duitsland, Nederland en Switserland is van die lande in die top 10
uitvoerbestemmings van Suid-Afrika. Suid-Afrika is voortdurend op soek na nuwe
handelsvennote om die ekonomiese groei te stimuleer. So het die Departement van Handel
en Nywerheid baie belangrike lesse geleer wat toekomstige bilaterale verhoudings sal
bevoordeel.
Van die lesse wat geleer is uit die verlede, is eerstens om te fokus op voorkeur
handelsvennootskappe eerder as om staat te maak op vrye handelsareas. Tweedens het dit
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 139
meer en meer duidelik geword dat invoer- en uitvoerbelastings nie altyd die gewenste
uitwerking op ekonomiese groei het nie.
4.8 Nasionalisering en privatisering
Die kern van die stelsel van private ondernemerskap is dat dit gedrewe is deur die eiebelang
van individuele ondernemers. Dit is hulle wat die produksiefaktore, grond, arbeid, kapitaal
en ondernemerskap, op verskillende maniere kombineer in die produksieproses. Dit is in die
produksieproses dat die nasionale inkomste voortgebring word.
Die begrippe ekonomiese stelsel, ekonomiese orde of ekonomiese bestel verwys na die
manier waarop aktiwiteite in ʼn ekonomie gereël word, onder watter omstandighede mense
werk, wat hul regte en verpligtinge is, hoe vry hulle is om te doen wat hulle persoonlik
verkies om te doen, en watter rol die staat speel in die daaglikse keuses en werksaamhede
van enkelinge en sakeondernemings in die ekonomie.
4.8.1 Nasionalisering
Nasionalisering vind plaas wanneer die staat die besit of bestuur van private ondernemings
oorneem. Die probleem met die oorneem van private ondernemings deur die staat, is dat dit
kan lei tot:
• Burokrasie
• Ondoeltreffendheid
• Politieke inmenging
(http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=nationalization)
4.8.2 Privatisering
Privatisering behels die verkoop van bates in staatsbesit aan die private sektor sodat die
staatsektor die fondse kan kry. Die inkomste uit privatisering word dan gebruik om vir
staatsbesteding te betaal. Nog ʼn oogmerk van privatisering is om algemene welvaart te
verseker deur beskikbare hulpbronne meer produktief te gebruik. Dit lei dan tot die groter
doeltreffendheid van en beter prestasie deur die ekonomie. Algemene welvaart word ook
verbeter wanneer aandele aan die publiek verkoop word, want so kan private individue dan
aan die ekonomie deelneem.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 140
Telkom is ʼn voorbeeld van ʼn private onderneming wat ʼn vennootskap met die staatsektor
gevorm het. Daar is verskeie maniere waarop die staat kan privatiseer
(http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=nationalization):
• Die staat kan privatiseer deur 51% van die aandele in ʼn staatsonderneming en bates
verkoop. Yskor is ʼn voorbeeld. Dit is in 2005 tot Mittal Steel South Africa vernoem.
• Privatisering kan ook plaasvind deur middel van staats- of private vennootskappe
waar private ondernemings teen ʼn fooi staatsfunksies verrig. Die private
ondernemings aanvaar verantwoordelikheid vir enige risiko’s wat met die bepaalde
funksies verband hou. Vennootskappe tussen die private sektor en die staatsektor
lei tot meer doeltreffende en produktiewe ondernemings.
• Die staatsektor kan privatiseer deur sekere fasiliteite in staatsbesit, soos grond, aan
die private sektor te verhuur sodat hulle dit in saketransaksies tot hul eie voordeel
kan gebruik.
• Die metode van uitkontraktering is nog ʼn strategie van privatisering en behels die
uitreiking van kontrakte aan die private sektor vir sekere aktiwiteite, veral in die
boubedryf. Tolcon bou byvoorbeeld tolpaaie, skole en tronke. Wanneer die kontrak
afgehandel is, neem die regering weer eienaarskap oor.
• Die staatsektor kan dienste of aktiwiteite wat hulle voorheen gelewer het, onder meer
projekte, soos Build-Operate-Transfer (BOOT), beëindig.
• Privatisering kan ook deur deregulering plaasvind.
• Die voorsiening van groter mededinging vir staatsmonopolie is nog ʼn strategie van
privatisering.
• Die staat kan subsidies verminder en gebruikersheffings verhoog.
Die staat kry dus by wyse van privatisering fondse vir belangrike projekte sonder om die
belastingdruk op die private sektor te verhoog. Deur die getal private nywerhede en hul
produktiwiteit te verhoog, sal die bedrag wat hierdie ondernemings aan belasting op hul
winste betaal, ook styg. Dit verminder die druk op individuele belastingbetalers.
Privatisering help ook om die staat se verantwoordelikheid vir die ekonomie te verminder en
gee sodoende aan die privatesektor die geleentheid om probleme rakende die makro-
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 141
ekonomie, soos werkloosheid, te probeer oplos. Die privatebesit is gewoonlik meer
doeltreffend as die staatsektor.
Die gebruik van natuurlike hulpbronne word deur middel van privatisering en die kundigheid
en doeltreffendheid van die privatesektor geoptimaliseer. Boonop kan sakeondernemings in
staatsbesit verliese ly wat begrotingstekorte en ander fiskale probleme kan veroorsaak.
Baie vakbonde is teen privatisering gekant omdat dit gewoonlik lei tot gewoonlik
werksverliese. Die werksverliese is omdat die private sektor meer doeltreffend is en omdat
dikwels gemeganiseer word en arbeid dus daarmee afgeskaal word. Die private sektor
maak beter gebruik van hulpbronne. Die vakbonde is baie ernstig daaroor dat die staat
dienste soos elektrisiteit, water en riolering moet bly voorsien omdat dit lei tot meer
werksgeleenthede.
Daar sal altyd debat gevoer word oor die voordele en nadele van privatisering. Die volgende
tabel toon van die argumente.
Argumente ten gunste van privatisering Argumente teen privatisering
• Sakeondernemings in staatsbesit is
dikwels ondoeltreffend. Hulle voorsien
ook nie in verbruikersbehoeftes nie,
plaas ʼn swaar las op die
belastingbetaler en die bestuur is
gewoonlik sonder kreatiwiteit en
vernuwing.
• Privatisering lok buitelandse belegging,
wat buitelandse valuta na die land bring.
• Private ondernemings betaal belasting,
wat staatsinkomste verhoog.
• Die privatesektor het beleggingskapitaal
beskikbaar en kan by veranderde
ekonomiese toestande aanpas.
• Fondse wat deur privatisering
opgelewer is, kan vir behuising,
onderwys en gesondheidsdienste
gebruik word.
• Privatisering verhoog die privatesektor
• Die private sektor misluk soms met
betrekking tot doeltreffendheid.
• Private monopolie kan staatsmonopolie
vervang.
• Die private sektor hoef, in teenstelling
met die staat, nie aan die publiek
verantwoording doen oor eksterne koste
nie.
• Nie-winsgewende dienste word dikwels
gestaak, wat ʼn nadelige uitwerking op
sekere minderbevoorregte landelike
gebiede kan hê.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 142
se aandeel in die ekonomie en dien as ʼn
instrument van swart ekonomiese
bemagtiging.
Tabel 4.8: Privatisering, argumente vir en daarteen
(Bron: http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=privatization)
Die volgende afdeling bespreek die positiewe aspekte van ʼn ekonomie wat deur minder
staatsinmenging bestuur word. Die term “privatisering” word na aanleiding van
produksiefaktore bespreek.
Die begrippe "regte" en "verpligtinge" is belangrike ekonomiese en regsbegrippe. As ʼn
mens ʼn reg het om sy eie private onderneming te stig (binne die beperkinge van die
regstelsel), sê dit reeds baie van die aard van die gemeenskap waarin hy opereer. As hy nie
die reg het nie, vertel dit selfs meer. Die beste manier om hierdie begrippe te verstaan, is
om na die meer kapitalistiese stelsel, of minder staatsinmenging, en die meer sosialistiese
stelsel, of meer staatsinmenging te kyk.
Die ekonomiese stelsel raak alle grondliggende aspekte van die daaglikse lewe van ʼn land
se inwoners, nie net vandag nie, maar het ook oor die geskiedenis heen. Dit maak nie saak
na watter ekonomie in die hedendaagse wêreld gekyk word nie, die staat speel, sonder
uitsondering, ʼn rol.
4.8.3 Staat vs. private belange
Oor die eeue heen kan die geskiedenis van die ekonomiese orde derhalwe breedweg
beskryf word as die voortdurende stryd tussen die staat en private belange. Dit is ʼn stryd
wat met afwisselende intensiteit voortgeduur het en eers tot ʼn einde gekom het met die
verval van die kommunisties-sosialistiese stelsel, ingelei deur die val van die Berlynse Muur
in 1989.
Hierdie gebeurtenis het wêreldwyd die besef gebring dat ekonomiese groei gedy as
individue losgemaak word van die beperkings op persoonlike inisiatief, soos wat daar op die
inwoners in die lande van die voormalige sosialistiese wêreld was. In die nuwe ekonomiese
bestel wat sedertdien na vore gekom het, word die voortreflikheid van private
ondernemerskap, teenoor die sentrale beplanning deur die staat, algemeen aanvaar
(http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=privatization).
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 143
Die verskillende ekonomiese denkrigtings kan in twee ekstreme ekonomiese ordes verdeel
word, met verskeie variante tussenin. Aan die een kant staan die ekonomie waarin die staat
se rol tot die minimum beperk word (private ondernemerskap of privatisering) en aan die
anderkant waar alle ekonomiese aktiwiteite om die staat draai (sentraal-beplande
ekonomie of nasionalisering).
Die bydraes van beide hierdie ekonomiese ordes kan onder die loep geneem word:
• Vervaardiging, die maak van voorwerpe wat vir die mens nuttig is, is eeue gelede
deur enkelinge begin, nie deur die staat nie. Aanvanklik het geen regering (as daar
was) ingemeng met die pogings van enkelinge om werktuie uit te dink en te maak
wat bruikbaar was vir die jag of grondbewerking nie. Die staat het nie ʼn rol gespeel
in die ontwikkeling van elementêre tegnologie nie – eenvoudige masjiene wat die
vervaardiging van noodsaaklike produkte soos klerasie en skoeisel of wapens vir
selfverdediging kon aanhelp en bespoedig.
Geen regering het ʼn bydrae gemaak tot die ontwikkeling van die stoomenjin of spin-
en weefmasjinerie nie – tesame het dit grotendeels die Industriële Rewolusie van die
laat-agttiende en die negentiende eeue moontlik gemaak. Dwarsdeur die lang
geskiedenis van tegnologiese ontwikkeling, wat die skouspelagtige toename in die
welvaart van die individu oor die eeue heen moontlik gemaak het, is eiebelang die
een element wat uitstaan.
Dit is eiebelang wat mense voortdurend motiveer om die bestaande tegnologie en
die manier waarop dinge gedoen word, te verbeter en uitgawes te rasionaliseer, dit
wil sê om produksiekoste te verminder. Dit is eiebelang wat firmas noop om
behoorlike beginsels van waardevermindering te implementeer en om te verseker dat
hul bemarkingstrategieë, bestuur en tegnologie mededingend bly. Dit is ook
eiebelang wat sakeondernemings oortuig dat vernuwing noodsaaklik is en dat hulle
voortdurend moet probeer om hul produkte te verbeter en om só hul markaandeel te
behou, of te verbeter.
Die kern van die stelsel van private ondernemerskap is dus dat dit gedrewe is deur
die eiebelang van individuele ondernemers. Dit is hulle wat die produksiefaktore,
grond, arbeid, kapitaal en ondernemerskap, op verskillende maniere kombineer in
die produksieproses.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 144
• Grond. Grond word besit deur enkelinge en sakeondernemings en word op die mark
verkoop teen die prys waarop ʼn gewillige koper en ʼn gewillige verkoper ooreenkom.
"Grond" is ʼn breë term wat alle landbougrond insluit, asook alle stedelike grond en
geboue.
In ʼn gemeenskap met private inisiatief is omtrent alle grond met ʼn ekonomiese
waarde in privaatbesit. Dit staan in skrille kontras met die staat se alleeneienaarskap
van grond in ʼn sosialistiese stelsel. In sommige stelsels van private
ondernemerskap, veral in die Nuwe Wêreld, besit die staat ook soms groot stukke
grond, veral in afgeleë gebiede. Hierdie grond het egter gewoonlik ʼn relatief lae
ekonomiese waarde en is meestal net geskik vir ekstensiewe bewerking in ʼn
bestaansboerdery.
• Arbeid. In ʼn stelsel van private ondernemerskap is arbeid vry om na eie keuse aan
enige ekonomiese aktiwiteit deel te neem. Van nog groter betekenis is dat werkers
ook vry is om op verskeie maniere protes aan te teken in ʼn poging om hul
werkomstandighede te verbeter. Dit sluit stakingsaksies in, ʼn belangrike vryheid wat
arbeiders verwerf het ná ʼn langdurige stryd wat teen die einde van die agttiende eeu
in Engeland begin het. Dit het dwarsdeur die negentiende eeu voortgeduur in die
eerste fases van die Industriële Rewolusie.
Die nuwe werkomstandighede wat deur die gebruik van masjiene in fabrieke
teweeggebring is, het veroorsaak dat werkgewers sowel as werknemers met ʼn groot
verskeidenheid nuwe uitdagings in die werksplek moes worstel. Dit het die oormaat
nywerheidsonrus veroorsaak, wat uiteindelik moeitevol die weg gebaan het vir
moderne bestuursmetodes, indiensnemingspraktyke en nywerheidsverhoudinge.
Stakingsaksies, veral wanneer dit ʼn uitgerekte proses geword het weens die
hardkoppigheid van arbeid of bestuur (of albei), het oor baie dekades aanleiding
gegee tot baie kritiek op vrye ondernemerskap as ʼn ekonomiese stelsel.
Militante vakbonde, wat veral in Engeland voorgekom het, was tekenend van die
slegste aspekte van die stelsel van private onderneming. Vir werkgewers was dit ʼn
groot struikelblok in hul strewe na die vergroting van hul markaandeel, beide plaaslik
en internasionaal. Arbeid, daarenteen, het die rigiditeit van loonskale, dikwels ook
die oorsaak van langdurige stakings, gesien as ʼn voorbeeld van die uitbuiting van
arbeiders deur werkgewers.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 145
Gevolglik is die geskiedenis van arbeid in die stelsel van private onderneming
hoofsaaklik dié van wrywing tussen arbeid en kapitaal. Dit beloof om in die toekoms
so voort te gaan, omdat daar geen algemeen-aanvaarde formule bestaan van hoe
die winste van ʼn onderneming regverdig verdeel moet word tussen arbeid en die
aandeelhouers, die aanvanklike en uiteindelike voorsieners van kapitaal nie.
• Kapitaal. Die derde produksiefaktor, kapitaal, het van baie groter belang geword
sedert die aanvang van die Industriële Revolusie, en is ook onmisbaar in die
moderne produksieproses. Die onderskeid tussen reële kapitaal (byvoorbeeld
masjinerie) en finansiële kapitaal is nie van belang in hierdie verband nie, omdat
reële kapitaal verkry word deur middel van die finansiële kapitaal wat deur
aandeelhouers voorsien word. Reële kapitaal (masjinerie, geboue, ensovoorts) word
vir produksie gebruik, dit wil sê, in die kapitaal-intensiewe produksieproses wat tipies
is van die vervaardigingsproses in alle gevorderde lande.
Daar word gewoonlik na die stelsel van private onderneming verwys as die
kapitalistiese stelsel. Die term private ondernemerskap is verkieslik omdat "kapitalis"
sekere politieke, ideologiese en etiese botone het wat hul oorsprong veral in die
negentiende eeu gehad het. Dit gee nie meer ʼn voldoende beskrywing van die
werklike aard van die ekonomiese stelsels in alle gevorderde (en baie ander) lande in
die hedendaagse wêreld nie.
Die term “kapitalis” kom van die mislukte Chartiste-beweging wat in die 1830's in
Engeland ʼn aktiewe veldtog gevoer het vir parlementêre hervormings vir die
werkersklasse. Die term is daarna uitvoerig deur Karl Marx in sy geskrifte gebruik.
Hy het ʼn verkleinerende betekenis aan die woord gegee, as verteenwoordigend van
ʼn stelsel waarin die werkers volgens definisie deur die fabriekseienaars uitgebuit
word.
Hoe dit ook al sy, kapitalisme fokus op ʼn grief, op ʼn tekortkoming van die stelsel, en
nie op sy uitstaande kenmerk nie. Die is tweeledig, naamlik:
• private besit van produksiemiddele, en
• ekonomiese bedrywighede gegrond op eiebelang.
Eiebelang is die ware, dinamiese dryfkrag in die ekonomie vir almal wat
selfwerksaam is en indirek die ekonomiese welvaart van andere beïnvloed, naamlik
diegene wat nie selfwerksaam is nie. Dít word goed uitgedruk in Adam Smith se
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 146
klassieke An Enquiry into the Nature and the Causes of the Wealth of Nations
(1776).
Die idee van uitbuiting wat met die term kapitalisme geassosieer word, is dus
grootliks misleidend omdat dit die werklik verbasende prestasies van die stelsel, wat
selfs die bewondering van Marx afgedwing het, ignoreer.
• Ondernemerskap. Die vierde produksiefaktor is ondernemerskap. Daarsonder kan
ʼn ekonomie nie floreer nie. Omdat die stelsel van private inisiatief gegrond is op
eiebelang en die enkeling se optredes beloon word deur winste, is die kern van die
stelsel dat ondernemers winsgedrewe is. Dit kan ʼn verskeidenheid vorme aanneem,
van die skouspelagtige tot die doodgewone.
ʼn Ondernemer is iemand wat byvoorbeeld sien dat die binnelandse lugdiens nie aan
ʼn groeiende vraag kan voldoen nie en dan sy eie lugdiens stig. Dit doen hy met
kapitaal wat hy suksesvol verwerf deur aandele-uitgifte gegrond op prospektusse wat
optimistiese uiteensettings gee van die beoogde maatskappy, wat dan in
mededinging met die bestaande een sal opereer.
ʼn Ondernemer is ook iemand wat, nadat hy nie daarin kon slaag om ʼn lisensie te
verkry om roomys en koeldrank by die jaarlikse nywerheidskou te verkoop nie, dit wel
doen deur sy stalletjie net buitekant die toegangshekke te plaas en sodoende die
kliënte verwerf wat die skou moeg op ʼn warm dag verlaat. Hy is by uitstek ʼn
entrepreneur. Hy werk vir sy eie rekening en sien winsgeleenthede soms in
onbenullige, alledaagse aktiwiteite.
• Nie vir almal. Dít is die lewensbloed van die stelsel. Die ondernemer is net aan
homself verantwoordbaar. Hoe langer en hoe harder hy werk, des te groter sy
beloning. Dit is egter nie ʼn stelsel wat vir alle mense aanvaarbaar is nie.
Baie jare gelede het ʼn welbekende Duitse ekonoom, Max Weber, in sy dikwels
aangehaalde boek The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism (1904)
geredeneer dat die stelsel van private inisiatief met sy individualistiese lewensuitkyk
die beste pas by die temperament van Protestante, veral Calviniste. Die verkryging
van rykdom vervul hulle nie met afgryse nie, want hulle leef hul persoonlike saligheid
uit in harde werk en ʼn eenvoudige, spaarsame leefwyse.
Dít, soos al dikwels geredeneer is, is die werklike grondslag van die ekonomiese en
tegnologiese suksesse van die belangrikste lande van Wes-Europa en die Nuwe
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 147
Wêreld, veral die VSA. Baie mense deel egter nie hierdie amper Spartaanse,
materialistiese lewensuitkyk nie. Dit voldoen blykbaar nie aan die voorkeure,
doelwitte en lewenswyses van sommige lande van die Ontwikkelende Wêreld nie,
ondanks hul verklaarde wense vir vinnige en volgehoue ekonomiese groei.
Om op te som kan nasionalisering soos volg gedefinieer word. Dit is die proses
waardeur ʼn regering eienaarskap neem van private sakeondernemings en industrie,
gewoonlik, maar nie altyd nie, met gepaardgaande rewolusies wat dan ʼn
kommunistiese of sosialistiese ekonomie vestig.
4.9 Samevatting
Die openbare sektor is die vierde groot makro-ekonomiese sektor, soos uitgebeeld in Figuur
1.3 in Studie-eenheid 1. Die ander drie sektore is die huishoudings, die sakesektor en die
buitelandse sektor.
Daar is ʼn groot verskil tussen die manier waarop ʼn individu of maatskappy inkomste verwerf
en die manier waarop die Staat inkomste verwerf. Eersgenoemdes verwerf inkomste deur
marktransaksies tussen gewillige kopers/gewillige verkopers van individuele (private)
goedere of dienste. Die staat verwerf inkomste deur middel van sy wetlike gesag deur
belastingbetalings af te dwing in ruil vir gemeenskaplike openbare goedere en dienste.
Belasting is ʼn verpligte betaling deur die private sektor en individue aan die regering vir
dienste wat die publiek as ʼn groep bevoordeel. Die algemene beginsel is dat belastings
gevorder word sodat die sosiale welstand van die land se burgers verbeter kan word.
Die kern van die stelsel van private ondernemerskap is dat dit gedrewe is deur die eiebelang
van individuele ondernemers. Dit is hulle wat die produksiefaktore, grond, arbeid, kapitaal
en ondernemerskap op verskillende maniere kombineer in die produksieproses. Dit is in die
produksieproses dat die nasionale inkomste voortgebring word.
Die begrippe ekonomiese stelsel, ekonomiese orde of ekonomiese bestel verwys na die
manier waarop aktiwiteite in ʼn ekonomie gereël word; onder watter omstandighede mense
werk; wat hul regte en verpligtinge is; hoe vry hulle is om te doen wat hulle persoonlik
verkies om te doen en watter rol die staat speel in die daaglikse keuses en werksaamhede
van enkelinge en sakeondernemings in die ekonomie.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 148
4.10 Selfevaluering
Aktiwiteit 12
1. Noem die drie vlakke van regering in die Suid-Afrika.
2. Verduidelik hoe die staat sy inkomste verkry.
3. Noem vyf vorme van belasting en bespreek elk kortliks
4. Noem vyf ekonomiese faktore wat die regering in sy nuwe groeipad ingesluit het om
ekonomiese groei te bewerkstellig.
5. Beskryf die voordele en nadele van privatisering.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 149
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
5.1 Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip
Na voltooiing van Studie-eenheid 5 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die
volgende te demonstreer:
• Die buitelandse sektor
• Internasionale handel
• Invoertariewe
• Die wisselkoers
• Die vasstelling van die wisselkoers
Vaardighede
Jy sal ook in staat wees om:
• Die buitelandse sektor te beskryf.
• Die redes vir buitelandse handel aan te dui.
• Die invloed van invoerbelasting te verduidelik.
• Die begrip “buitelandse valuta” te verduidelik.
• Aan te dui hoe wisselkoerse bepaal word in die oorsese markte.
• Wisselkoerse te bereken.
• Ekonomiese data te interpreteer.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 150
5.2 Verrykende bronne
• http://catalogs.mhhe.com/mhhe/home.do
• http://www.daviddfriedman.com/
• http://econserv2.bess.tcd.ie/
• http://www.isil.org/
• http://csf.colorado.edu/
• http://tutor2u.net/economics/
• http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/)
• http://www.amosweb.com/
• http://www.resbank.co.za
• Mohr. P, & Fourie L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Van Schaik
uitgewers.
5.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan:
Sleutelwoord Omskrywing
Betalingsbalans Rekord van alle transaksies van ʼn land se uitvoere en invoere
van goedere en dienste, asook lenings en terugbetalings.
Fiskale beleid Die beleid wat ʼn regering volg ten opsigte van sy uitgawes van
goedere en dienste en belastinginvorderings om die vlak van
nasionale inkomste te beïnvloed .
Handelsbalans Rekord van ʼn land se uitvoere en invoere van goedere en
dienste.
Hulpbronne Al die dinge wat gebruik kan word om ekonomiese groei te
bevorder.
Industrie ʼn Groep van sakeondernemings wat dieselfde of soortgelyke
produkte vervaardig.
Kapitalisme ʼn Ekonomiese sisteem gekenmerk deur die privaatbesit van
produksie en eiendom.
Monetêre beleid Die gebruik van die sentrale bank se magte om die binnelandse
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 151
aanbod van geld en die toestaan van krediet en rentekoerse te
beheer.
Nasionale inkomste Die algemene term wat gebruik word om ʼn land se totale
waarde van uitvoer van produkte en dienste te bepaal.
Ontwikkelingsekonomie ʼn Onderafdeling van ekonomie wat spesialiseer in die proses
van langtermyngroei en verandering in onderontwikkelende
ekonomie.
Per kapita inkomste Die totale inkomste gedeel deur die aantal mense in ʼn land.
Risiko Die onderneming om produkte te produseer of dienste te lewer
sonder die versekering van inkomste.
Sentrale bank ʼn Agentskap deur die regering gemagtig om ʼn land se monetêre
en finansiële instellings te reguleer en die hoeveelheid
buitelandse valuta te bestuur.
Siklus Die uitbeelding van die vloei van geld en die ooreenstemmende
vloei van produksie in die ekonomie.
Tarief Belasting wat gehef word op ingevoerde goedere.
Tegnologie Kennis wat die transformasie van hulpbronne in goedere of
dienste omskep.
Wisselkoers Die prys van een land se geld ten opsigte van die geldeenheid
van ʼn ander land.
5.4 Inleiding
Die probleem van skaarste as die sentrale probleem van die ekonomie, is reeds in Studie-
eenheid 1 aangespreek. Menslike behoeftes is onbeperk maar die middele om hierdie
behoeftes aan te spreek, is beperk. Om hierdie rede bestaan daar dus ook ʼn wanbalans
van hulpbronne in verskillende lande en moet lande sekere goedere en dienste invoer om
aan die behoeftes van die mense in die land te voorsien.
Die ekonomiese interaksie tussen die binnelandse en die buitelandse sektore word die
internasionale handel of net die buitelandse handel genoem. In die mees eenvoudige term
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 152
is die buitelandse handel slegs die ruil van goedere en dienste tussen twee lande. Die koper
en verkoper in hierdie geval woon in verskillende lande. Vandaar die terme invoer en
uitvoer.
Internasionale handel is wanneer die ekonomiese sektore van een land, naamlik die
huishoudings, sakeondernemings en die staat, handel dryf met die ekonomiese sektore van
ʼn ander land. Hierdie handel kan vergelyk word met die ekonomiese aktiwiteite soos dit sou
plaasvind in die binnelandse ekonomie met die enigste verskil dat dit handel is tussen twee
lande. Hierdie handel vind gewoonlik plaas met inagneming van die vergelykende voordele
en die handelsbeleide van die lande betrokke.
Invoertariewe is ʼn vorm van belasting wat regerings instel op die invoer van goedere en
dienste van ander lande. Die sleutelbeginsel van invoertariewe is om die invoer van
goedere en dienste te verminder. Die invoertariewe verhoog die aanvraagprys en verlaag
die aanbodprys en verlaag dus die hoeveelheid goedere en dienste wat verhandel word.
Invoertariewe is een van drie buitelandse handelsbeleide wat geskep word om invoere te
beperk en uitvoere aan te moedig. Die ander twee maatreëls is invoerkwotas en
uitvoersubsidies.
ʼn Wisselkoers is die geldeenheid van een land uitgedruk in die geldeenheid van ʼn ander
land. Die geldeenheid van Amerika, die dollar, kan dus uitgedruk word in Rand, die
geldeenheid van Suid-Afrika. Daar is twee tipes wisselkoerse, naamlik die nominale
wisselkoers en die reële wisselkoers.
Faktore soos rentekoerse en inflasie speel ʼn belangrike rol in die bepaling van ʼn land se
ekonomiese welstand. Daar is egter nog ʼn baie belangrike faktor in die bepaling van ʼn land
se ekonomiese welstand en dit is die wisselkoers. Die wisselkoers speel ook ʼn rol in ʼn land
se buitelandse handel. Een manier om die binnelandse ekonomie te stimuleer is om
buitelandse geld te verdien. Om hierdie rede is die wisselkoers een van die faktore wat die
meeste ontleed word en waar regerings ingryp om die wisselkoers so te manipuleer dat die
ekonomie volgens die regering se fiskale beleid kan presteer.
5.5 Die konsep van die buitelandse sektor
Menslike behoeftes is onbeperk maar die middele om hierdie behoeftes aan te spreek is
beperk. Om hierdie rede bestaan daar dus ook ʼn wanbalans van hulpbronne in verskillende
lande en moet lande sekere goedere en dienste invoer om aan die behoeftes van die mense
in die land te voorsien.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 153
Party lande het meer van ʼn bepaalde natuurlike hulpbron en kan dit na ander lande uitvoer
waar daar ʼn behoefte aan hierdie goedere en dienste is. So kan Suid-Afrika sy goud en
diamante uitvoer na ander lande en so ʼn groot inkomste verdien. Hierdie inkomste word
buitelandse valuta genoem. Hierdie buitelandse valuta kan dan weer gebruik word om te
betaal vir goedere en dienste soos olie wat na Suid-Afrika ingevoer word. Op hierdie wyse
word lande van mekaar afhanklik en vind internasionale handel plaas. Die handel wat
tussen lande plaasvind, beïnvloed die ekonomie op dieselfde wyse as handel binne die
grense van ʼn land. Hierdie ekonomiese aktiwiteite dra by tot die algehele groei van die
ekonomie en die skep van welvaart vir die inwoners van die land.
Die redes wat aanleiding gee tot die skep van internasionale handel, kan soos volg opgesom
word in Tabel 5.1.
Rede vir internasionale
handel
Omskrywing
Natuurlike hulpbronne • Suid-Afrika het baie goud, diamante en ander
delfstowwe wat nie in ander lande voorkom nie.
• Die Arabiese lande het baie oliereserwes.
Klimaatstoestande • Reënvalpatrone verhoed dat sekere lande hul eie
landbouprodukte kan verbou.
• Voorbeeld: Hout vir Steinway klaviere kan net uit baie
koue lande soos Noord-Kanada en die noorde van
Rusland kom.
Arbeid en tegnologie • Suid-Afrika spesialiseer in die vervaardiging van sekere
wapentuig.
• Frankryk bou goeie vliegtuie.
• Taiwan vervaardig van die beste elektroniese
toerusting.
• Indië het van die wêreld se beste
rekenaarprogrammeerders.
Effektiewe behoeftes • Sekere lande bied beter toerisme-aantreklikhede as
ander.
• Mense emigreer na lande met beter klimaatstoestande.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 154
Inkomste • Lande verstaan die belangrikheid van buitelandse
valuta en sal daarom handelsooreenkomste soek met
ander lande wat goedere en dienste het wat die
ekonomie sal laat groei.
Gevestigde nywerhede • Gevestigde nywerhede se produksie-effektiwiteit is baie
hoog en dit verseker die kwaliteit en die laer pryse van
goedere en dienste.
Massaproduksie • Duitsland is ʼn voorbeeld van hoogs-ontwikkelende
meganisasie van hul nywerhede wat produksie verhoog.
Kapitaal • Arm lande het nie kapitaal vir ekonomiese groeiprojekte
nie en is die uitvoer van grondstowwe ʼn alternatief.
Kommunikasie en vervoer • Lande met goeie kommunikasie- en vervoerstelsels
skep maklike handelspatrone.
• Europa is ʼn voorbeeld van goeie kommunikasie- en
vervoerstelsels.
Tabel 5.1: Redes vir buitelandse handel
(http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=foreign+trade)
Soos gesien uit die bogenoemde, behels die buitelandse sektor alles en enigiets wat buite
die landsgrense van ʼn land lê. Die primêre rol van die buitelandse sektor in die binnelandse
ekonomie, is buitelandse handel. Die binnelandse huishoudings, sakeondernemings en die
staat koop en verkoop van en aan die buitelandse sektor en so vind internasionale handel
plaas.
5.5.1 Die eksterne aktiwiteit
Terwyl die buitelandse sektor bepaal wie almal ingesluit is (ander lande) in die internasionale
ekonomie, is dit ook belangrik om te weet wat dit verteenwoordig. Soos wat die regerings
van lande gemoeid is met die bestuur van die ekonomie, binnelands tussen huishoudings,
sakeondernemings en die staat, is dit buitelandse aktiwiteite wat die dinamika binnelands
beïnvloed. Hierdie invloed is nie altyd positief nie en word afgespeel teen die agtergrond
van die balans tussen invoer en uitvoer.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 155
Die ekonomiese interaksie tussen die binnelandse en die buitelandse sektore word die
internasionale handel of net die buitelandse handel genoem. In die mees eenvoudige vorm
is die buitelandse handel slegs die ruil van goedere en dienste tussen twee lande. Die koper
en verkoper, in hierdie geval, woon in verskillende lande. Vandaar die terme invoer en
uitvoer.
Die vloei van die ekonomie is breedvoerig in Studie-eenheid 1 bespreek. Die buitelandse
sektor is ʼn komponent van daardie vloei van die ekonomie. Die vloei van die ekonomie vat
die voortdurende beweging van die produksie in een rigting en die beweging van geld in die
ander rigting saam. Die hoofdoel van die buitelandse sektor in die vloei van die ekonomie, is
tweeledig.
1. Dit voeg by tot die uitset van produksie na die huishoudings, sakeondernemings en
die staat deur invoere.
2. Dit skep ʼn inkomste na die huishoudings, sakeondernemings en die staat deur
uitvoere.
Soos in Studie-eenheid 1 bespreek in die analogie van die waterpretpark, sal die uitvoer van
goedere en dienste die water laat toeneem en die invoer van goedere en dienste die water
verminder. Hoe meer water in die stelsel, hoe vinniger beweeg die ekonomie.
5.5.2 Die teorie van absolute en relatiewe koste
Die sleutel ekonomiese beginsel van buitelandse handel is die beginsel van vergelykende
voordeel. Hierdie beginsel verteenwoordig die gedagte dat elke land ʼn produksie-aktiwiteit
het wat laer geleentheidskoste het as ʼn ander land. Dit beteken dat enige land
produksiegeleenthede sal vind wat uitvoer bevoordeel en ander wat invoer sal bevoordeel.
• Absolute voordeel: ʼn Land wat ʼn spesifieke produk teen ʼn laer prys as ʼn ander land
kan produseer deur minder of goedkoper produksiefaktore te gebruik, het ʼn absolute
voordeel in die produksie van daardie produk.
• Relatiewe voordeel: ʼn Land het ʼn relatiewe voordeel as dit ʼn produk teen ʼn
relatiewe laer geleentheidskoste kan produseer as ander lande.
Die beginsel van vergelykende voordeel kom in elke land voor omdat elke land ten minste
een produk of diens teen ʼn laer geleentheidskoste kan vervaardig as ʼn ander land. Hierdie
beginsel is die sleutel tot buitelandse handel en beteken dat ander lande die voordeel kan
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 156
trek deur sekere goedere en dienste goedkoper te kan invoer as wat dit self geproduseer
kan word.
Die inligting in Tabel 5.2 illustreer die absolute voordeel. Twee lande produseer die
volgende met 5 eenhede arbeid en kapitaal.
Wyn Tee
Land A - (5 x arbeid en kapitaal) 20 eenhede 10 eenhede
Land B - (5 x arbeid en kapitaal) 10 eenhede 20 eenhede
Tabel 5.2: Absolute voordeel
(Bron: Greyling et. al. 2008:84)
Die volgende stappe kan gebruik word om die absolute voordeel soos hierbo aangedui, te
beskryf:
Stap 1: Land A het ʼn absolute voordeel bo Land B in die produksie van wyn, terwyl Land
B die absolute voordeel bo Land A het in die produksie van tee.
Stap 2: Land A sal in wyn spesialiseer (en tee van Land B invoer) en Land B sal in tee
spesialiseer en wyn van Land A invoer.
Stap 3: Land A sal nie bereid wees om minder as 11 eenhede tee vir 20 eenhede wyn te
aanvaar nie, want hy kan vir elke 20 eenhede wyn, 10 eenhede tee produseer.
Stap 4: Land B sal om dieselfde rede nie bereid wees om minder as 11 eenhede wyn vir
elke 20 eenhede tee te aanvaar nie.
Stap 5: Die koers waarteen die goedere geruil sal word, sal iewers tussen die twee
moontlikhede val.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 157
Stap 6:
Dit sal tot albei lande se voordeel wees as die wisselkoers 20:15 is, dit wil sê,
Land A ontvang 15 eenhede tee, in ruil vir 20 eenhede wyn (wins = 5 eenhede
tee) terwyl Land B 15 eenhede wyn vir 20 eenhede tee ontvang (wins = 5
eenhede wyn).
Een land kan egter ʼn vergelykende voordeel bo ʼn ander land hê. Dit beteken dat een land
albei produkte goedkoper as ʼn ander land produseer, maar die kostevoordeel is in die een
land groter. Die voorbeeld hieronder in Tabel 5.3 illustreer hierdie punt.
Land A kan met dieselfde hoeveelheid arbeid en kapitaal albei produkte goedkoper
produseer as Land B, maar die kosteverskille is in elke geval van een produk vergelykend
groter as die ander.
Suiker Mielies
Land A - (5 x arbeid en kapitaal) 40 eenhede 30 eenhede
Land B - (5 x arbeid en kapitaal) 30 eenhede 40 eenhede
Tabel 5.3: Vergelykende voordeel
(Bron: Greyling et. al. 2008:84)
Die volgende stappe kan gebruik word om die absolute voordeel te beskryf:
Stap 1: Land A se voordeel is vergelykend groter in die produksie van tee (50% groter),
in teenstelling met 25% groter in die produksie van wyn.
Stap 2:
Dit is tot albei lande se voordeel as land A in die produksie van tee en Land B in
die produksie van wyn spesialiseer, sodat die twee lande hierdie twee produkte
kan gebruik om met mekaar handel te dryf.
Absolute koste verskille kom voor wanneer twee lande dieselfde produkte produseer, maar
elke land, vanweë spesialisering, kan een produk teen ʼn absoluut laer koste as die ander
produseer.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 158
Relatiewe koste verskil kom voor wanneer een land albei produkte goedkoper as ʼn ander
land produseer, maar die voordeel van een produk is relatief groter as die ander is.
5.6 Internasionale handel
Internasionale handel is wanneer die ekonomiese sektore van een land, naamlik die
huishoudings, sakeondernemings en die staat, handel dryf met die ekonomiese sektore van
ʼn ander land. Hierdie handel kan vergelyk word met die ekonomiese aktiwiteite soos dit sou
plaasvind in die binnelandse ekonomie met die enigste verskil dat dit handel tussen twee
lande is. Hierdie handel vind gewoonlik plaas met inagneming van die vergelykende
voordele en die handelsbeleide van die lande betrokke.
Buitelandse handel vind dus plaas wanneer ʼn land die goedere en dienste wat met die
hulpbronne van die binnelandse produksiefaktore vervaardig is, ruil met die buitelandse
sektor. Dit sluit in enige goedere en dienste wat in die binnelandse ekonomie van ʼn land
vervaardig is en verkoop word aan die buitelandse sektor. Hier is twee tipes van handel wat
kan plaasvind, naamlik, invoere of uitvoere.
Internasionale handel word gesien vanaf die perspektief van die wêreldekonomie, waarvan
elke land in die wêreld ʼn rol speel in die ruil van produkte en dienste tussen twee lande.
Buitelandse handel word gesien vanaf die perspektief van ʼn land se binnelandse produksie
en die handel met die buiteland.
5.6.1 Binnelandse en buitelandse handel
Die vloei van die handel tussen ʼn land en sy buitelandse sektor word netto uitvoer genoem.
Netto uitvoer is die verskil tussen die uitvoer van goedere en dienste geproduseer in die
binnelandse ekonomie en die koop (invoer) van goedere en dienste geproduseer in die
buiteland. Internasionale handel word beter verstaan as daar van die perspektief uitgegaan
word dat binnelandse of buitelandse handel bestuur word deur buitelandse handelsbeleide,
in- en uitvoertariewe en in- en uitvoerbeperkings en hoe dit netto uitvoere vergroot. Die
sleutelbeginsel van buitelandse handel is handelsbeleide, tariewe, invoerkwotas en
uitvoersubsidies. Die onderskeid tussen hierdie twee begrippe, binnelandse en buitelandse
sektore is belangrik om te verstaan.
• Binnelandse handel: Handel in die binnelandse sektor is handel wat plaasvind
binne die politieke grense van ʼn land. Hierdie aktiwiteite word onderneem deur die
hulpbronne wat besit word deur die burgers van ʼn land. Die binnelandse sektor of
ekonomie sluit produseerders, verbruikers en die regering van ʼn land in.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 159
• Buitelandse handel: Handel in die buitelandse sektor is enige handel wat plaasvind
buite die politieke grense van ʼn land. Die buitelandse sektor sluit produseerders,
verbruikers en regerings van ander lande in.
Buitelandse of internasionale handel is dus die ruil van goedere en dienste tussen twee
binnelandse ekonomieë.
5.6.2 Invoere en uitvoere
Die rigting waarin die handel plaasvind tussen twee binnelandse sektore word
gekategoriseer as òf invoere òf uitvoere. Met ander woorde, wie doen die aankope en wie
doen die verkope?
• Invoere: Invoere is die goedere en dienste vervaardig deur die buitelandse sektor en
aangekoop word deur die binnelandse ekonomie. Hierdie is goedere en dienste wat
invloei in die binnelandse ekonomie in ruil vir betaling – valuta vloei van die
binnelandse ekonomie na die buitelandse ekonomie.
• Uitvoere: Uitvoere is die goedere en dienste vervaardig deur die binnelandse sektor
en verkoop word aan die buitelandse ekonomie. Hierdie is goedere en dienste wat
uitvloei uit die binnelandse ekonomie in ruil vir betaling – valuta vloei vanaf die
buitelandse ekonomie na die binnelandse ekonomie.
• Netto uitvoere: Netto uitvoere is die verskil tussen uitvoere en invoere. Dit is die
verskil tussen die goedere en dienste wat uit die binnelandse ekonomie uitvloei en
die goedere en dienste wat in die binnelandse ekonomie invloei.
5.6.3 Geslote en oop ekonomieë
Terwyl die meeste lande van die wêreld in een of ander handel met mekaar betrokke is (oop
ekonomieë), is dit moontlik dat ʼn binnelandse ekonomie geen buitelandse handel het nie.
Hierdie soort ekonomie word na verwys as ʼn geslote ekonomie.
• Geslote ekonomie: ʼn Geslote ekonomie is ʼn ekonomie met geen buitelandse
handel, bedoelende dat die ekonomie totaal selfonderhoudend is. Alle goedere en
dienste wat geproduseer word, word binnelands verbruik.
• Oop ekonomie: ʼn Oop ekonomie is ʼn ekonomie wat betrokke is in buitelandse
handel. Dit beteken dat sommige van die goedere en dienste wat binnelands
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 160
vervaardig word aan die buiteland verkoop word en dat sekere goedere en dienste
van die buiteland aangekoop word.
Die term “buitelandse handel” impliseer een van twee maniere wat die ruil van goedere en
dienste tussen twee lande kan plaasvind. Die mees algemene manier is van die perspektief
van die binnelandse ekonomie. Die ander siening is van die perspektief van die
wêreldekonomie.
• Die binnelandse ekonomie siening: Met die binnelandse siening is die fokus op
buitelandse handel, die vloei van handel tussen twee binnelandse ekonomieë met
mekaar. Die binnelandse ekonomie sluit aktiwiteite in wat plaasvind binne die
politieke grense van ʼn land. Die buitelandse sektor is dan enige aktiwiteit wat
plaasvind buite die politieke grense van ʼn land. Hierdie siening skep ʼn “ons” en
“hulle” perspektief.
• Die wêreldekonomie siening: Hierdie is ʼn breër siening wat na alle lande kyk as
deelnemers aan die internasionale handel, die vloei van handel tussen lande. Met
hierdie perspektief bedryf elke land sy eie binnelandse ekonomie en is gelyktydig ook
deel van die buitelandse sektor vir elke ander land. Internasionale handel
beklemtoon dus die handel tussen lande.
Terwyl die binnelandse ekonomie onderskei tussen invoere en uitvoere, is die globale
siening dat dit twee kante van dieselfde munt is. Die invoere van een land is die uitvoere
van ʼn ander land. Alle invoere is uitvoere en alle uitvoere is invoere. Terwyl een land dalk
meer invoere as ʼn ander land sal hê, is die teenoorgestelde ook waar, dat een land dalk
meer uitvoere sal hê as ʼn ander land. In die wêreldekonomie is die balans tussen uitvoere
en invoere altyd gelyk.
5.6.4 Die handelsbalans
Die boekhou van invoere en uitvoere (die buitelandse handel van ʼn land) word gedoen deur
die handelsbalansrekening van ʼn land. Die handelsbalans is die verskil tussen die waarde
van goedere en dienste wat uitgevoer word en die waarde van goedere en dienste wat
ingevoer word.
Die handelsbalans is een komponent van ʼn meer komplekse vorm van internasionale
finansiële rekeninge wat die betalingsbalansrekening genoem word. Die
betalingsbalansrekening verteenwoordig die verskil tussen alle betalings wat in die land
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 161
inkom teenoor alle betalings wat uit die land uitgaan. Op dieselfde manier wat netto uitvoere
positief of negatief kan wees, kan die betalingsbalans ʼn surplus of tekort wys.
• Betalingsbalanssurplus: ʼn Surplus in die betalingsbalansrekening beteken dat die
inkomste van uitvoere, die uitgawes van invoere oorskry het. Vir die binnelandse
ekonomie beteken dit dat daar ʼn invloei van geld in die ekonomie plaasgevind het.
Hierdie invloei van geld beteken dat die ekonomie groei en welvaart vir die inwoners
van die land geskep word.
• Betalingsbalanstekort: ʼn Tekort in die betalingsbalansrekening is die gevolg van
die groter uitgawe met die invoer van goedere en dienste as wat verdien is met die
inkomste verkry uit uitvoere. Die binnelandse ekonomie het ʼn netto uitvloei van geld
uit die ekonomie wat ʼn laer standaard van lewe vir die inwoners beteken.
5.7 Invoertariewe
Invoertariewe is ʼn vorm van belasting wat regerings instel op die invoer van goedere en
dienste van ander lande. Die sleutelbeginsel van invoertariewe is om die invoer van
goedere en dienste te verminder. Die invoertariewe verhoog die aanvraagprys en verlaag
die aanbodprys en verlaag dus die hoeveelheid goedere en dienste wat verhandel word.
Invoertariewe is een van drie buitelandse handelsbeleide wat geskep word om invoere te
beperk en uitvoere aan te moedig. Die ander twee maatreëls is invoerkwotas en
uitvoersubsidies.
Tariewe is buitelandse beleide wat deur binnelandse regerings ingestel word en wat ten doel
het om die binnelandse produk te beskerm teen buitelandse kompetisie. Tariewe is dus ʼn
vorm van belasting, soms per eenheid en soms ad valorem-belastings wat gehef word op
invoere.
Die doel van invoertariewe is om die aanvraagpryse te verhoog wat deur binnelandse
verbruikers betaal sal word en dit bepaal terselfdertyd die prys wat die verkoper in die
buiteland sal ontvang. Met minder goedere en dienste beskikbaar vanuit die buiteland, sal
die verbruikers meer binnelandse produkte aankoop (http://www.amosweb.com/cgi-
bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=foreign+trade).
Daar is vyf redes waarom invoertariewe en ander buitelandse beleide geïmplementeer word:
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 162
• Binnelandse indiensneming: Omdat buitelandse invoere in ander lande
geproduseer word deur buitelandse werknemers, verlaag invoere die moontlikheid
van werkskepping.
• Lae buitelandse lone: Die heffing van invoertariewe maak die laer lone wat
buitelandse werkers ontvang, effektiewelik hoër en word die speelveld meer
mededingend gemaak.
• Baba-industrieë: Baba-industrieë is industrieë wat nog jonk is (nuwe industrieë) en
nie van die sneeubaleffek in die ekonomie gebruik kan maak nie. Invoertariewe
beskerm nuwe en opkomende sakeondernemings.
• Onregverdige handel: Buitelandse sektore kan gebruik maak van “storting” deur
produkte in massas in ʼn binnelandse ekonomie, teen verlaagde pryse, in te “stort”.
Tariewe maak die speelveld gelyk en meer mededingend.
• Nasionale sekuriteit: Tariewe kan ook invoere beperk en binnelandse produksie
aanmoedig wat uiters belangrik is vir die beskerming van die nasionale ekonomie.
Die invoertariewe beskerm sakeondernemings en individue in binnelandse ekonomieë teen
invoere van goedere wat kompetisie meebring. Die tariewe bevoordeel dus die binnelandse
vervaardiger ten koste van die binnelandse verbruiker, omdat die pryse van goedere en
dienste hoër is as invoere nie mag plaasvind nie. Binnelandse eienaars verdien dan groter
salarisse en winste teenoor huishoudings se groter besteding.
5.7.1 Invoere na Azania: ʼn Voorbeeld
Gestel ons het ʼn hipotetiese land genaamd Azania. Azania voer goedere en dienste in van
buitelandse markte en die regering in Azania besluit om invoertariewe in te stel. Azania,
soos enige ander wettige land in die wêreld, mag invoertariewe instel soos en wanneer dit
goeddink. Die doel van Azania is om netto uitvoere te verhoog. Azania het besluit om
invoertariewe in te stel teen die invoer van Vuvuzelas vanaf Zimbabwe omdat Zimbabwe ʼn
relatiewe voordeel het in die vervaardiging van Vuvuzelas.
In Figuur 5.1 kan Azania se binnelandse mark vir Vuvuzelas gesien word. Die binnelandse
markaanvraag word verteenwoordig deur die negatiewe aanvraag kromme Dc. Die
binnelandse aanbod word verteenwoordig deur die positiewe kromme Sc. In die
afwesigheid van invoere is die ewewig in die Azania mark vir Vuvuzelas teen ʼn prys van 12
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 163
Madibas (Madibas is die binnelandse geldeenheid van Azania). Die hoeveelheid Vuvuzelas
wat teen 12 Madibas verkoop word, is 200.
Figuur 5.1: Azania se binnelandse mark vir Vuvuzelas
(Bron: Aangepas van http://www.amosweb.com/cgi-
bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=foreign+trade)
Invoere van Zimbabwe se Vuvuzelas verander die binnelandse ewewig. Figuur 5.2
verteenwoordig die internasionale mark vir Vuvuzelas. Die invoer aanvraagkurwe, Dm, toon
die tekort aan van Azania se mark vir Vuvuzelas teen pryse van minder as 12 Madibas. Die
uitvoer aanbodkurwe, Sx, is gebaseer op die ooraanbod veroorsaak deur Zimbabwe se
Vuvuzelamark (nie getoon) vir pryse bo 8 Madibas.
Die internasionale mark behaal ʼn prys van 10 Madibas en daarom voer Azania 100
Vuvuzelas in van Zimbabwe. Die doel van Azania se Vuvuzela vervaardigersassosiasie is
om die aantal invoere van Vuvuzelas te verminder en die plaaslike prys te verhoog.
Veronderstel die regering van Azania stel ʼn invoertarief van 2 Madibas vas vir elke
Zimbabwese Vuvuzela wat ingevoer word. Hierdie tarief veroorsaak dat die uitvoerkurwe,
Sx, in die internasionale mark afneem. Die resultaat is ʼn nuwe ewewig in die internasionale
mark van 11 Madibas. Dit veroorsaak die styging in Azania se Vuvuzelamark van 10
Madibas na 11 Madibas – die helfte van die 2 Madibas invoertarief wat deur Azania se
invoerders betaal word en die helfte deur die uitvoerders in Zimbabwe.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 164
Figuur 5.2: Internasionale mark vir Vuvuzelas
(Bron: Aangepas van http://www.amosweb.com/cgi-
bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=foreign+trade)
Sommige van die gevolge van die invoertarief is verwag en ander nie. Die invloed van die
invoertarief op die ekonomie word soos volg verwoord:
• Die verhoogde prys van 11 Madibas teenoor die 10 Madibas verhoog die
binnelandse produksie van Vuvuzelas van 50 na 75 in ooreenstemming met die wet
van aanbod. Hierdie verhoging verlaag ook die binnelandse hoeveelheid Vuvuzelas
wat verbruik word van 250 na 225 in ooreenstemming met die wet van aanvraag.
• Met hierdie verandering in die hoeveelheid aangebied en hoeveelheid aangevra, is
daar ʼn verlaging in die binnelandse tekort vir Azania se Vuvuzelas. Om hierdie rede
verlaag die aantal Vuvuzelas ingevoer van Zimbabwe van 100 na 50.
• Azania se Vuvuzelavervaardigers vervaardig meer Vuvuzelas (175 teenoor 150) teen
ʼn hoër prys (11 Madibas teenoor 10 Madibas). As gevolg hiervan vloei meer
inkomste na Azania se vervaardigers. Die Azania Vuvuzelavervaardigers is beter
daaraan toe as voor die invoertarief ingestel is en in hierdie opsig het die invoertarief
in sy doel geslaag.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 165
• Azania verbruikers koop ʼn kleiner aantal Vuvuzelas (225 teenoor 250) en teen die
hoër prys (11 Madibas teenoor 10 Madibas). Die verbruiker betaal meer vir
Vuvuzelas en is daarom slegter af na die invoertarief ingestel is.
• Die Azania regering wen so bietjie inkomste, 100 Madibas om presies te wees. Die
staat ontvang invoerbelasting van 2 Madibas vir elk van die 50 ingevoerde Vuvuzelas
vanaf Zimbabwe. Dit is inkomste wat die regering van Azania nie gehad het en dus
ʼn belasting wat die inwoners van Azania betaal vir die invoer van Vuvuzelas.
Die regering in Azania en die Vuvuzela vervaardigers vind albei baat by die invoertarief op
Vuvuzelas terwyl die verbruikers slegter daaraan toe is. Die tarief beperk ook die algemene
voordele van die buitelandse handel tussen Azania en Zimbabwe. Invoertariewe verhoog
dus die netto uitvoere.
5.7.2 Invoerkwotas
Invoerkwotas is nog een van die buitelandse handelsbeleide wat netto uitvoere sal verhoog.
Invoerkwotas is die wettige beperking op die hoeveelheid invoere wat deur binnelandse
regerings ingestel kan word. Invoerkwotas kan byvoorbeeld ingestel word op ʼn eerste-kom-
eerste-diens basis. Sodra die toelaatbare aantal ingevoerde produkte verkoop is, word geen
verdere goedere en dienste van die spesifieke produk toegelaat nie. Die beperking kan ook
pro-rata verdeel word tussen buitelandse vervaardigers op ʼn ooreengekome voorwaarde.
Terwyl invoerkwotas die binnelandse vervaardigers bevoordeel, benadeel dit die
binnelandse verbruikers. Met die vermindering in ingevoerde produkte beperk dit die keuse
van binnelandse verbruikers en betaal verbruikers gewoonlik meer vir die produk
(http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=foreign+trade).
5.7.3 Uitvoersubsidies
ʼn Uitvoersubsidie is die direkte betaling van ʼn subsidie aan binnelandse vervaardigers om
hul aan te spoor om meer produkte uit te voer. Hierdie uitvoersubsidie verhoog die
algemene inkomste ontvang deur binnelandse vervaardigers wanneer hul uitvoer.
Uitvoersubsidies word geregverdig as ʼn doel om binnelandse vervaardigers te help om mee
te ding teen ander buitelandse vervaardigers.
Die subsidies aan binnelandse vervaardigers verlaag effektiewelik die vervaardigings koste
en maak die produk meer mededingend in die internasionale mark. Die probleem met die
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 166
subsidie is dat die belastingbetaler daarvoor betaal (http://www.amosweb.com/cgi-
bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=foreign+trade).
5.8 Die wisselkoers
ʼn Wisselkoers is die geldeenheid van een land uitgedruk in die geldeenheid van ʼn ander
land. Die geldeenheid van Amerika, die dollar, kan dus uitgedruk word in Rand, die
geldeenheid van Suid-Afrika. Daar is twee tipes wisselkoerse, naamlik die nominale
wisselkoers en die reële wisselkoers. Die nominale wisselkoers is die wisselkoers wat op ʼn
spesifieke tydstip gegee word, byvoorbeeld, $1 = R7.65 om 15h00 op 15 November 2011.
Reële wisselkoerse is nominale wisselkoerse wat by inflasie aangepas is.
Benewens die nominale en reële wisselkoerse kan die wisselkoers ook as ʼn vaste of
swewende wisselkoers aangebied word.
• ʼn Vaste wisselkoers is wanneer wisselkoerse vasgestel word, aangekondig deur die
monetêre owerheid soos die staat – dus ʼn statutêre wisselkoers. Hierdie vasstelling
word ook dikwels ʼn wisselkoerspariteit genoem, dit wil sê ʼn muntpariteit of ʼn
goudpariteit.
• ʼn Swewende wisselkoers is waar die waarde van die geldeenheid voortdurend
verander as gevolg van die kragte van vraag en aanbod. Daar is twee soorte
swewende wisselkoerse:
o Vrye swewing: Vrye swewing of onbelaste swewing vind plaas wanneer die
waarde van ʼn geldeenheid deur die kragte van vraag en aanbod bepaal word.
Daar vind gewoonlik geen staatsinmenging plaas nie.
o Beheerde swewing: Beheerde swewing vind plaas wanneer die geldeenheid
toegelaat word om sy eiewaarde te vind. In die geval van die rand sal dit daartoe
lei dat die Suid-Afrikaanse Reserwebank stappe sal doen om die waarde van die
rand te stabiliseer deur valuta te koop of te verkoop.
Tabel 5.4 stel die terme voor wat gebruik word om vaste en swewende koerse te beskryf.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 167
Vaste koerse Swewende koerse
• Revaluasie (herwaardering) is ʼn
maatreël wat deur die staat afgedwing
word om die ruilwaarde van sy
geldeenheid te verhoog.
• Devaluasie (waardevermindering) is ʼn
berekende stap deur die staat om die
waarde van die geldeenheid te verlaag.
• Appresiasie is ʼn styging in die waarde
van ʼn geldeenheid in vergelyking met
ander geldeenhede vanweë die kragte
van vraag en aanbod.
• Depresiasie is ʼn vermindering in die
waarde van die geldeenheid vanweë
vraag en aanbod.
Tabel 5.4: Vaste en swewende koerse
(Bron: Greyling et. al. 2008:85)
5.8.1 Suid-Afrika se ruilstelsel
Die kommersiële rand toon die amptelike wisselkoers tussen die rand en ander buitelandse
geldeenhede en is van toepassing op alle transaksies wat Suid-Afrikaanse burgers met
ander lande aangaan.
Herleide koerse word gebruik om alle wisselkoerse te bereken. Dit word gedoen deur die
rand/dollarkoers en ander verwante wisselkoerse te gebruik. Dit word gewoonlik in
buitelandse geldeenhede (valuta) per rand genoteer, behalwe in die geval van pond sterling,
waar die wisselkoers in Suid-Afrikaanse sent per pond sterling genoteer word. Die
kommersiële rand word deur kragte van vraag en aanbod, dit wil sê, markkragte bepaal,
maar dit hang ook van die reserwebank af.
5.8.2 Vraag en aanbod van buitelandse valuta
Die valutamark kan vergelyk word met ʼn gewone mark waar goedere en dienste teen
spesifieke pryse gekoop en verkoop word. Verskillende geldeenhede word teen vasgestelde
pryse op die valutamark gekoop en verkoop. Die koop en verkoop van valuta word geld- of
valutahandel genoem, waar die kopers en verkopers van valutabanke en gemagtigde
valutahandelaars is. Banke en valutahandelaars tree as agente in die vraag na en aanbod
van buitelandse valuta op.
Hieronder volg ʼn voorbeeld van so ʼn transaksie:
Stap 1: ʼn Handelaar in Pretoria koop Duitse kameras ter waarde van R50,000 by ʼn
vervaardiger in Berlyn, Duitsland.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 168
Stap 2: Die koper en verkoper sluit die transaksie/beklink die transaksie – die Pretoriase
sakeman gelas sy bank om sy rekening in Duitsland te vereffen.
Stap 3: Die Pretoriase bank debiteer sy kliënt se bankrekening met R50,000 en gee sy
agent in Berlyn opdrag om die ekwivalent van R50,000 in euro’s aan die
uitvoerder uit te betaal.
Stap 4: Rande word teen die heersende wisselkoers vir euro’s verruil.
Die vraag na buitelandse valuta word bepaal deur:
• Die invoer van goedere
• Dienste wat die betrokke land van ander lande vereis
• Betaling van rente en dividende op buitelandse kapitaal
• Betalings van paaiemente op terugbetaling van buitelandse lenings
• Oordrag van kapitaal aan ander lande
• Toeriste of verteenwoordigers wat in die buiteland geld bestee
• Ander betalings aan ander lande wat van tyd tot kan plaasvind
Die aanbod van buitelandse valuta word geskep deur:
• Die uitvoer van goedere
• Dienslewering aan ander lande
• Die ontvangs van rente en dividende op kapitaal wat in die buiteland belê is
• Invloei van buitelandse kapitaal ter wille van sekuriteit en kort- en
langtermynbeleggings
• Besteding van geld deur buitelandse moondhede, toeristeverteenwoordigers of
buitelandse sendings
• Die aangaan van nuwe lenings in die buiteland
• Ander ontvangste van ander lande
Vraag en aanbod het ʼn groot invloed op die wisselkoers. Boonop veroorsaak skommelings
in die vraag en aanbod van buitelandse valuta, skommelings in die wisselkoers. ʼn Toename
in die vraag na ingevoerde goedere sal die prys van die geldeenheid wat nodig is om die
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 169
goedere te koop, verhoog. As Suid-Afrika byvoorbeeld meer goedere uit die VSA invoer, sal
die prys van dollars ooreenkomstig ander geldeenhede soos die rand, styg.
As die vraag die aanbod oorskry, sal die prys van dollars styg. Die gevolg is dat die prys wat
vir dollars betaal word, hoër sal wees. Om hierdie rede kan die waarde van die rand
uitgedruk in dollar daal, aangesien meer rande betaal moet word om dieselfde hoeveelheid
dollars te koop. Die gevolg is dat die goedere en dienste uit die VSA duurder word. Die hoë
prys van ʼn geldeenheid sal meebring dat die vraag na daardie land se goedere en dienste
daal omdat mense dit nie meer kan bekostig om produkte te koop nie.
Die hoër prys van die dollar sal daartoe lei dat mense van ander lande, wat meer
bekostigbaar is, koop. Daar sal ʼn groter vraag deur die Amerikaners vir buitelandse valuta
wees aangesien hul geldeenheid, die dollar, ʼn groter waarde sal hê. In hierdie
omstandighede sal die VSA ook meer dollars aan ander lande beskikbaar stel.
In Figuur 5.3 word die prys waarteen dollars gekoop en verkoop word, getoon waar die
krommes vir vraag en aanbod kruis. Die wette van vraag en aanbod geld ook in hierdie
geval. Hoe hoër die prys van die geldeenheid (die rand) hoe groter die hoeveelheid wat
aangebied word en hoe kleiner die hoeveelheid wat gevra word en omgekeerd.
Figuur 5.3: Die vraag na en aanbod van buitelandse valuta
(Bron: Greyling et. al. (2008:93)
Hierdie twee wette verseker dat die sentrale banke van lande die waarde van hul
geldeenhede appresieer of depresieer deur die vraag na en die aanbod van hul geldeenheid
te vergroot. Depresiasie vind plaas wanneer die aanbod van die geldeenheid op die
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 170
valutamark vergroot word. Dit word gedoen om te voorkom dat die hoë prys van die
geldeenheid ʼn afname in die vraag na die land se geldeenheid en goedere sal veroorsaak.
Dit sou tot die afname in uitvoer lei en kan ʼn nadelige uitwerking op die betalingsbalans hê.
Die volgende grafiek in Figuur 5.4 toon hoe die aanbod van en vraag na rande uitgedruk in
dollars gemanipuleer word. Die oorspronklike wisselkoers is R1 = VSA $0,30. As die rand
verstewig tot R1 = VSA $0,50 (P1), kan die VSA dalk meer rande vra om vir Suid-Afrikaanse
invoergoedere te betaal. Dit sal daartoe lei dat uitvoergoedere vir Amerikaners duurder
word en die vraag na Suid-Afrikaanse uitvoergoedere kan daal. As druiwe wat R10 kos,
voorheen VSA $3 gekos het, het die prys nou tot VSA $5 gestyg.
Figuur 5.4: Die vraag en aanbod van rande uitgedruk in dollars
(Bron: Greyling et. al. 2008:94)
Voortgesette styging in die prys van rande sal tot ʼn daling in uitvoer lei. Die Suid-Afrikaanse
Reserwebank kan ingryp en meer rande verkoop deur die aanbod van rande op die
valutamark te vergroot, wat die waarde van die rand sal verminder tot prys P2, waar daar
weer ʼn ewewigkoers is.
$0,3
P1
H1
Hoeveelheid “R”
Prys van “R” uitgedruk in
A
V
Oorspronklike vraag na “R”
Oorspronklike aanbod van “R”
0
H2 H3
P2
E1
E2
E3
$0,5
Nuwe vraag na “R”
V1
Nuwe aanbod van “R”
nadat Reserwebank “R”
verkoop en daardeur
die waarde van “R”
gedepresieer het.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 171
5.9 Die berekening van wisselkoerse
Faktore soos rentekoerse en inflasie speel ʼn belangrike rol in die bepaling van ʼn land se
ekonomiese welstand. Daar is egter nog ʼn baie belangrike faktor in die bepaling van ʼn land
se ekonomiese welstand en dit is die wisselkoers. Die wisselkoers speel ook ʼn rol in ʼn land
se buitelandse handel. Een manier om die binnelandse ekonomie te stimuleer is om
buitelandse geld te verdien. Om hierdie rede is die wisselkoers een van die faktore wat die
meeste ontleed word en waar regerings ingryp om die wisselkoers te manipuleer sodat die
ekonomie volgens die regering se fiskale beleid kan presteer.
Voordat die kragte wat inwerk op die wisselkoers in meer besonderhede bespreek word,
word die effek van die wisselkoersbewegings op die land se handelsverhoudings met ander
lande eers bespreek. ʼn Hoër wisselkoers maak ʼn land se uitvoere duurder en invoere
goedkoper in buitelandse markte. ʼn Hoër wisselkoers kan veroorsaak dat ʼn land se
handelsbalans sal afneem.
5.9.1 Faktore wat ʼn rol speel in die wisselkoersvlakke
Baie faktore bepaal wisselkoerse en al hierdie faktore is verbind aan die handelsverhouding
tussen twee lande. Onthou dat wisselkoerse relatief is en dat dit ʼn uitdrukking is van die
verhouding tussen die twee geldeenhede. Die faktore wat hier bespreek word, is nie in
enige volgorde van belangrikheid nie. Soos in die geval met die ekonomie in die algemeen,
is die relatiewe belangrikheid van hierdie faktore onderworpe aan subjektiwiteit en
debatvoering.
• Differensiasie in inflasie: As ʼn algemene reël sal ʼn land met ʼn lae inflasiekoers tot
gevolg het dat die geldeenheid se waarde styg. ʼn Voorbeeld hiervan is die lae
inflasie wat vir lang periodes gehandhaaf is deur lande soos Japan, Duitsland en
Switserland. Dit het tot gevolg dat hierdie lande ʼn relatiewe sterk geldeenheid het
wat hul wisselkoers positief beïnvloed. Lande met ʼn hoë inflasie het tot gevolg dat
hul geldeenheid depresieer. Hoë inflasie koerse het ook gewoonlik hoë rentekoerse
tot gevolg.
• Differensiasie in rentekoerse: Rentekoerse het ʼn hoë korrelasie met inflasiekoerse
en die wisselkoers. Sentrale banke soos die Reserwebank van Suid-Afrika
manipuleer die wisselkoers en inflasie deur rentekoerse te verander. Hoër
rentekoerse het tot gevolg dat mense meer geld sal spaar omdat hul verdienste uit
rente-inkomste groter is en lenings duurder is. Hierdie hoër rentekoerse trek ook
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 172
buitelandse beleggers wat kapitaal na die land bring en die wisselkoers laat styg.
Die teenoorgestelde is ook waar, dat as rentekoers daal die wisselkoers ook sal daal.
• Lopende rekening tekorte: Die lopende rekening is die handelsbalans van ʼn land
en sy handelsvennote en toon alle transaksies tussen lande vir goedere en dienste
asook rente en dividende. ʼn Tekort op die handelsbalans is die bewys dat ʼn land
meer geld bestee as wat dit geld verdien en dat die land kapitaal leen van die
buiteland om die tekorte aan te vul. Hierdie aanvraag na buitelandse geld laat die
land se wisselkoers daal totdat die land se goedere en dienste bekostigbaar is vir
buitelanders.
• Openbare skuld: Regerings pak grootskaals projekte aan en het fondse nodig.
Alhoewel hierdie projekte die ekonomie stimuleer word lande met groot staatskuld as
onaantreklik beskou vir buitelandse beleggers. Groot skuldlaste dwing die
inflasiekoers boontoe en as inflasie hoog is, word skuld oor langer termyne as
gewoonlik afbetaal. In die slegste scenario, kan ʼn land besluit om geld te druk om
die skuldlas te vereffen maar dit het tot gevolg dat die inflasie vinniger sal styg. ʼn
Voorbeeld hiervan was die onlangse hoë vlakke van inflasie in Zimbabwe wat ʼn
direkte gevolg was van die regering se aanhoudende druk van geld om vir lenings te
betaal.
• Politieke stabiliteit en ekonomiese prestasie: Buitelandse beleggers soek lande
met stabiele regerings en gesonde ekonomiese prestasie om geld in te belê. Lande
met sulke kenmerke trek gewoonlik beleggings weg van ander lande met swak
regerings en ekonomiese prestasie. Politieke onstabiliteit veroorsaak die verlies aan
vertroue in ʼn geldeenheid en die gepaardgaande verswakking van die wisselkoers.
Die diagram in Figuur 5.5 is ʼn voorstelling van hoe die wisselkoers bereken kan word. Die
model word in drie groepe verdeel, naamlik:
• Korttermyninvloed
• Mediumtermyninvloed
• Langtermyninvloed
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 173
KORTTERMYNINVLOED LANGERMYNINVLOED
GEDRAGS-
PATRONE
AANKOOPKRAG-
PARITEIT
INVESTOR
SENTIMENT
STRUKTURELE
VERANDERINGS
VLOEI
WISSELKOERS
TERME VAN
HANDEL
INTERNASIONALE
PARITEIT
KONDISIES
LOPENDE
REKENING
PATRONE
KAPITALE
VLOEI
MONETÊRE
BELEID
FISKALE
BELEID
EKONOMIESE
GROEI
RESERWEBANK
INGRYPING
MEDIUMTERMYNINVLOED
Figuur 5.5: Die berekening van die wisselkoers
(Bron: Aangepas van Rosenberg. M, 2003:205)
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 174
5.9.2 Korttermyninvloed op die berekening van die wisselkoers
Die korttermyn veranderings in die wisselkoers is die moeilikste om te voorspel en is
gewoonlik gebaseer op oorreaksie op nuusgebeure, spekulasie en tegniese analises.
In Figuur 5.5 word die korttermynfaktore soos volg gedefinieer:
• Gedragspatrone: Gedragspatrone is die tendens van die mark om ʼn patroon te volg.
Met ander woorde, wanneer die wisselkoers styg, is daar ʼn algemene gevoel dat die
wisselkoers gaan aanhou styg.
• Investorsentiment: Investorsentiment is gebaseer op die konsensus van die mark.
ʼn Voorbeeld is wanneer die dollar in ʼn bulmark is, behoort die dollar ook teen ander
wisselkoerse te styg.
• Ordevloei: Ordevloei is die bewys dat daar ʼn korrelasie is tussen spotruil bewegings
en ordevloei in die agentemark en met bewegings in kliënte ordevloei. Dit beteken
dat sekere inligting bekend is aan handelaars en hulle dan hierdie inligting gebruik
om handel te dryf of nie.
(Rosenberg. M, 2003:206)
5.9.3 Langtermyninvloed op die berekening van die wisselkoers
In Figuur 5.5 word die langtermynfaktore soos volg gedefinieer (Rosenberg. M, 2003: 206 -
207):
• Aankoopkragpariteit: Aankoopkragpariteit gaan van die veronderstelling uit dat die
wisselkoers dieselfde moet wees in verskillende lande. Die wisselkoers tussen twee
lande behoort ʼn ratio van die pryse in elke land te wees.
Die relatiewe aankoopkragpariteit stel dat die wisselkoers sal verander om die
verskille in nasionale rentekoerse uit te skakel. Met ander woorde, as Land A ʼn hoër
inflasiekoers het as Land B, behoort Land A se geldeenheid te depresieer teenoor
Land B se geldeenheid.
• Strukturele veranderings: Strukturele veranderings kan in drie faktore verdeel word
wat die langtermynpatrone in wisselkoerse beïnvloed:
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 175
o ʼn Verhoging in beleggersbesteding: Beleggersbesteding in die
binnelandse ekonomie sal bydra tot die versterking van die land se
geldeenheid.
o Fiskale stimulus: Regeringsbeleggings in ʼn land se ekonomie kan ook die
geldeenheid versterk.
o ʼn Afname in private spaarpatrone: As die burgers van ʼn land se
spaarpatrone toeneem, sal die land se geldeenheid ook verstewig.
• Terme van handel: Terme van handel is die veronderstelling dat die prys van ʼn
produk wat internasionaal verhandel word, sal ʼn impak hê op die land se
geldeenheid. Hierdie veronderstelling is van toepassing op invoere en uitvoere.
5.9.4 Mediumtermyninvloed op die berekening van die wisselkoers
• Internasionale pariteitstoestande is:
o Koopkragpariteit: Dit beteken dat die pryse van goedere in twee lande
dieselfde behoort te wees, en dat die wisselkoers in die twee lande die ratio van
die pryse in elke land bepaal.
o Gedekte rentekoerspariteit: Dit beteken dat ongebalanseerde
pariteitstoestande ʼn laer risikogeleentheid skep vir die handelaar.
o Ongedekte rentekoerspariteit: Hierdie is ʼn aansienlike hoër risiko belegging vir
die handelaar, aangesien die winste aan die einde van die periode slegs
afhanklik is van die wisselkoers.
o Die fisher effek: Dit beteken dat die nominale rentekoers in ʼn land gelyk behoort
te wees aan die werklike rentekoers, plus inflasie.
o Toekomstige wisselkoerse: Dit is ʼn wisselkoers wat vandag gekwoteer word vir
die betaling op ʼn datum in die toekoms.
(Rosenberg. M, 2003:211)
• Lopende rekeningpatrone: Lande waar die lopende rekening vir lang tydperke in
die surplus is, sal die geldeenheid van die land verhoog. Kragtens die lopende
rekening is daar drie kanale wat die wisselkoers beïnvloed.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 176
o Die aanbod van en aanvraag na buitelandse valuta – aanbod van rande word
gedryf deur die aanvraag na buitelandse goedere en dienste.
o Welvaart verandering – die positiewe verandering in die welvaart van ʼn land kan
lei tot die voorkeurhandel in die geldeenheid van daardie land.
o Die volhoubaarheid van eksterne skuld – tekorte sal lei tot depresiasie van ʼn
land se geldeenheid.
• Kapitale vloei: Buitelandse aanvraag na ʼn land se geldeenheid sal lei tot ʼn
verhoging in die waarde van die binnelandse geldeenheid. Kapitale vloei kan kom
van direkte buitelandse beleggings.
• Monetêre beleid: Indien die staat die rentekoerse verlaag sal daar ʼn uitvloei van
kapitaal na die buiteland wees wat sal lei tot die depresiasie van die land se
geldeenheid.
• Fiskale beleid: ʼn Fiskale beleid wat gefokus is op uitbreiding, verhoog die
binnelandse rentekoerse en verhoog binnelandse ekonomiese aktiwiteit.
• Ekonomiese groei: Indien die ekonomie binnelands groei relatief tot die ekonomiese
groei van ander lande, sal aanloklike beleggings van die buiteland getrek word.
Sentrale banke neem deel aan die handel in buitelandse valuta en word geregverdig deur
die feit dat die wisselkoers van die land bestuur en beheer moet word. Verskeie argumente
word aangevoer ter ondersteuning van die Reserwebank se ingryping, naamlik:
• Buitelandse wisselkoersmarkte mag dalk nie al die faktore in ag neem nie.
• Buitelandse markte mag deur handelspatrone beïnvloed word.
• Buitensporige spekulasie deur agente.
• Buitensporige risikofaktore
• Buitelandse agente mag dalk van verkeerde modelle gebruik maak om
wisselkoerse te bepaal.
• Markpersepsies mag verkeerd wees.
• Buitelandse markte mag verkeerde inligting gebruik.
• Buitelandse markagente mag deur emosie aangedryf word
(http://www.investopedia.com/university/exchange-traded-fund/#axzz1g8DrIbVs)
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 177
5.10 Samevatting
Menslike behoeftes is onbeperk maar die middele om hierdie behoeftes aan te spreek, is
beperk. Om hierdie rede bestaan daar dus ook ʼn wanbalans van hulpbronne in verskillende
lande en moet lande sekere goedere en dienste invoer om aan die behoeftes van die mense
in die land te voorsien.
Die ekonomiese interaksie tussen die binnelandse en die buitelandse sektore word die
internasionale handel of net die buitelandse handel genoem. In die mees eenvoudige term
is die buitelandse handel slegs die ruil van goedere en dienste tussen twee lande
Internasionale handel is wanneer die ekonomiese sektore van een land, naamlik die
huishoudings, sakeondernemings en die staat, handel dryf met die ekonomiese sektore van
ʼn ander land. Hierdie handel vind gewoonlik plaas met inagneming van die vergelykende
voordele en die handelsbeleide van die lande betrokke.
Invoertariewe is ʼn vorm van belasting wat regerings instel op die invoer van goedere en
dienste van ander lande. Die sleutelbeginsel van invoertariewe is om die invoer van
goedere en dienste te verminder. Die invoertariewe verhoog die aanvraagprys en verlaag
die aanbodprys en verlaag dus die hoeveelheid goedere en dienste wat verhandel word.
Invoertariewe is een van drie buitelandse handelsbeleide wat geskep word om invoere te
beperk en uitvoere aan te moedig. Die ander twee maatreëls is invoerkwotas en
uitvoersubsidies.
ʼn Wisselkoers is die geldeenheid van een land uitgedruk in die geldeenheid van ʼn ander
land. Die geldeenheid van Amerika, die dollar, kan dus uitgedruk word in Rand, die
geldeenheid van Suid-Afrika. Daar is twee tipes wisselkoerse, naamlik die nominale
wisselkoers en die reële wisselkoers.
Faktore soos rentekoerse en inflasie speel ʼn belangrike rol in die bepaling van ʼn land se
ekonomiese welstand. Daar is egter nog ʼn baie belangrike faktor in die bepaling van ʼn land
se ekonomiese welstand en dit is die wisselkoers. Die wisselkoers speel ook ʼn belangrike
rol in ʼn land se buitelandse handel.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 178
5.11 Selfevaluering
Aktiwiteit 13
Kyk na die items in die tabel en verduidelik hoekom elke invoer- of uitvoeraktiwiteit
plaasvind.
Aktiwiteit Rede vir internasionale handel
Uitvoergoedere soos
landbouprodukte wat elders
vervaardig word
Die VSA voer rekenaars in
Suid-Afrikaner in China voer
biltong in
Switserland spesialiseer in
die maak van sjokolade
In Durban word net piesangs
verbou
Suid-Afrika voer steenkool uit
Motorvoertuie word ingevoer
Aktiwiteit 14
Voltooi die sinne aan die hand van die volgende tabel:
Suiker Mielies
Land A (5 x arbeid en kapitaal) 40 eenhede 30 eenhede
Land B (5 x arbeid en kapitaal) 30 eenhede 40 eenhede
1. Land A het ʼn absolute voordeel bo Land B in die produksie van ………..
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 179
2. Land B het ʼn absolute voordeel in die produksie van ………..
3. Land A sal nie bereid wees om minder as … eenhede ………. vir … eenhede ………
te aanvaar nie.
4. Wanneer ʼn land albei produkte goedkoper as ʼn ander land kan produseer, word dit
…………………. genoem.
Aktiwiteit 15
Beantwoord die vraag hieronder aan die hand van die volgende tabel:
Suiker Koffie
Land A (5 x arbeid en kapitaal) 20 eenhede 10 eenhede
Land B (5 x arbeid en kapitaal) 10 eenhede 2 eenhede
Dit is duidelik dat Land A suiker, sowel as koffie goedkoper as Land B kan produseer. As
elke land egter in een produk so spesialiseer, hoe sou hulle besluit watter een om te
produseer?
Aktiwiteit 16
Beskryf elk van die volgende terme kortliks en maak gebruik van voorbeelde:
1. Binnelandse handel
2. Buitelandse handel
3. Invoere
4. Uitvoere
5. Geslote ekonomie
6. Oop ekonomie
7. Handelsbalans surplus
8. Handelsbalans tekort
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 180
Aktiwiteit 17
1. Wat is die vyf redes waarom invoertariewe vasgestel word?
Aktiwiteit 18
Vir hierdie aktiwiteit benodig jy:
• ʼn sakrekenaar
• ʼn werkboek
Jy word aangestel as invoeragent vir ʼn rekenaarmaatskappy en jy moet die maatskappy
adviseer met die aankope van rekenaars vanaf die buiteland. Die volgende tabel toon die
wisselkoerse aan vir lande vanwaar rekenaartoerusting aangekoop kan word.
Land Geldeenheid Simbool Beskrywing
VSA USD $ Amerikaanse dollar
Japan JPI ¥ Jen
Brittanje GBP £ Pond
Duitsland EUR € Euro
1. Veronderstel die volgende wisselkoers is van toepassing:
Rand Dollar Jen Pond Euro
R8 $1 ¥12000 £0,5 €3
a. As een moederbord $2 kos, hoeveel rande het jy nodig om 500 moederborde te
koop?
b. Hoeveel ponde het jy nodig om 500 moederborde van die VSA te koop?
2. Gebruik dieselfde tabel soos hierbo.
Die volgende pryse word in Suid-Afrika vir jou gekwoteer:
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 181
• Een moederbord kos $2 in die VSA
• Een moederbord kos £1,50 in Brittanje
• Een moederbord kos ¥20000 in Japan
a) Uit watter land sou Suid-Afrika moederborde invoer? Toon alle berekeninge.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 182
Terminologie in Engels
Afrikaans Engels
Aanvraag en aanbod Demand and Supply
Arbeid Labour
Begeertes Wants
Behoeftes Needs
Besteebare inkomste Disposable Income
Betalingsbalans Balance of Payments
Bruto binnelandse produk (BBP) Gross National Product (GNP)
Entrepreneurskap Entrepreneurship
Fiskale beleid Fiscal policy
Hulpbronne Resources
Indirekte belasting Indirect Tax
Industrie Industry
Inflasie Inflation
Kapitale rekening Capital Account
Kapitalisme Capitalism
Konsumpsie Consumption
Korporasie Corporation
Lone Wages
Lopende rekening Current account
Makro-ekonomie Macro economy
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 183
Markte Markets
Monetêre beleid Monitory policy
Monopolie Monopoly
Nasionale inkomste National Income
Ontwikkelingsekonomie Developing economy
Openbare belang Public interest
Openbare goedere Public goods
Per kapita inkomste Per capita income
Privatisering Privatization
Regeringsuitgawes Government spending
Risiko Risk
Seisoenale werkloosheid Seasonal unemployment
Sentrale bank Central bank
Skaarsheid Scarcity
Skedule Schedule
Subsidie Social grant
Tarief Tariff
Tegnologie Technology
Werkloosheid Unemployment
Werkloosheidsyfer Unemployment figure
Wisselkoers Foreign exchange
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 184
Bronnelys
• Acemoglu, D. 2007. Introduction to Modern Economic Growth. Department of
Economics, Massachusetts Institute of Technology.
• Annual Economic. Report 2011. South African Reserve bank.
• De Jager S. 1998. The framework of the monetary block’s equations in the South
African Reserve Bank econometric model. Occasional Paper No 11.
• Department of Economic Development. The new growth path: The framework 2010
• Greyling C., Muller U., Powel J. 2008: X-Kit Ekonomie. Cape Town: Pearson
• http://myfundi.co.za/
• http://tutor2u.net/economics/
• http://www.amosweb.com
• http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/
• Jones, M. 2005. Understanding the Consumer Price Index: Answers to Some
Questions U.S. Department of Labor Bureau of Labor Statistics August 2004
(Revised)
• Mohr. P, & Fourie L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Van Schaik
uitgewers.
• Rosenberg, M. 2003. Exchange Rate Determination. Whited: McGraw Hill.
• Skidelsky R. & Keynes J.M. 1992. The Economist as Saviour. London: Macmillan.
• Saunders P. & Gilliard J.V. 2000. A framework for teaching basic economic concepts.
New York: QuarkXPress.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 185
Selfevalueringsriglyne
Riglyne: Aktiwiteit 1
1. Afdeling 1.7 verduidelik die ekonomie aan die hand van die skakel tussen
huishoudings en sakeondernemings.
2. Afdeling 1.6.2 en 1.6.3 verduidelik die konsep van produksie en inkomste.
3. Die wet van aanvraag kan formeel soos volg verklaar word: Vir enige goedere of
dienste bestaan daar in die mark ʼn teenoorgestelde verhouding tussen die prys van
die goedere of dienste en die hoeveelheid van die goedere en dienste waarvoor
kopers hul aanvraag op aandring. Indien daar ʼn aanvraag is na ʼn motor deur 1000
mense en daar is slegs een motor op aanbod, dan sal die verkoper die motor
beskikbaar stel aan die persoon wat die hoogste prys daarvoor kan betaal. Indien
daar slegs een persoon is wat ʼn motor wil aanskaf en daar is ʼn 1000 motors in die
mark, sal die koper kan kies van wie hy die motor wil koop en dus baie min daarvoor
betaal.
In teenstelling met aanvraag, is aanbod ʼn aanduiding van die hoeveelheid produkte
wat verkoop sal word teen ʼn sekere aanvraag. Hoe hoër die aanvraag, hoe meer
produkte sal verkoop word. In beide voorbeelde van aanbod en aanvraag speel prys ʼn
belangrike rol. Omdat die aanvraag verhoog, sal sakeondernemings die pryse van die
goedere en dienste hoër maak. Indien die prys te hoog word, sal die aanvraag
outomaties afneem. ʼn Voorbeeld hiervan is sportbyeenkomste soos rugby. Omdat
daar waarskynlik ʼn hoër aanvraag is na rugby kaartjies vir die Springbokke, sal die
kaartjies vir toetse hoër wees as vir ander provinsiale wedstryde.
4. Gebruik die diagram van die sakesiklus (Figuur 1.10) en beskryf dan die siklus.
Makro ekonomie behels die totale uitset van ʼn nasie en hoe die nasie sy skaars
hulpbronne aanwend om maksimum produksievlakke te bereik vir toekomstige groei.
Mikro-ekonomie behels soortgelyke doelwitte, maar op die vlak van individue en
sakeondernemings binne die groter ekonomie van ʼn land. Mikro-ekonomie volg ʼn
meer wetenskaplike benadering en verklaar aspekte van die groter ekonomie.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 186
Riglyne: Aktiwiteit 2
1. Die hoofdoelwitte:
• Lae werkloosheidsyfer
• Verbruikerspryse wat stabiel is
• Hoë volhoubare ekonomiese groei
• Ewewig in die betalingsbalans
Riglyne: Aktiwiteit 3
1. 3 000
2. 32 000
3. Portefeuljebeleggings en die finansiële rekening
4. Reserwerekening
5. Spesiale trekkingsregte
6. Laaste, bates, netto direkte belegging
7. Sistematiese optekening van internasionale transaksies met die res van die wêreld.
Riglyne: Aktiwiteit 4
1. Die internasionale arbeidsorganisasie
2. Ekonomiese groei, afname in inflasie,
3. Ja
4. 0% of dan 3% tot 5%
Riglyne: Aktiwiteit 5
1. Die jaar 2000 is as die basisjaar gebruik.
2. Dit toon hoe inflasie van maand tot maand verander het.
3. Dit toon hoe inflasie van jaar tot jaar verander het.
4. Die laer koers vir Mei Jaar 2 in vergelyking met dié vir April Jaar 2 kan verklaar
word deur dalings in die jaarlikse tempo van verandering vir die volgende:
a. VPI vir voedsel het van 1,5% in April Jaar 2 tot 1,2% in Mei Jaar 2 gedaal.
b. VPI vir behuising het van 2,9% in April Jaar 2 tot 1,3% in Mei Jaar 2 gedaal.
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 187
Hierdie dalings is egter gedeeltelik teëgewerk deur stygings in die jaarlikse tempo van
verandering in die volgende:
• VPI vir die bedryf van huishoudings het van 4,6% in April Jaar 2 tot 5,9% in Mei
Jaar 2 gestyg.
• VPI vir mediese sorg en gesondheidsuitgawes het van 7,2% in April Jaar 2 tot
7,3% in Mei Jaar 2 gestyg.
• VPI vir vervoer het van 4,5% in April Jaar 2 tot 5,9% in Mei Jaar 2 gestyg.
Riglyne: Aktiwiteit 6
Betalingsbalans
Uit die aard van die saak sal die inligting van jaar tot jaar verskil. Kyk weer na par 2.8
om hierdie vraag te beantwoord.
Riglyne: Aktiwiteit 7
Inkomste en uitgawes is omtrent nooit gebalanseer nie en daarom is daar ʼn behoefte by
verbruikers om ʼn sekere voorraad geld aan te hou. Hierdie voorraad geld sal verseker dat
daar vir elke transaksie genoeg geld sal wees (de Jager 1998:5).
Sekere verbruikers hou aan geld vas as ʼn voorsiening vir onvoorsiene uitgawes wat van
tyd tot tyd plaasvind. Die begeerte om geldvoorraad te bêre, hou verband met die vlakke
van risiko wat die verbruiker vir homself stel.
Riglyne: Aktiwiteit 8
1. Vanaf die ruilhandel met al sy probleme na die moderne ekonomie met geld as ruil- of
betaalmiddel.
2. Die funksies van geld:
• ʼn Eenheid van waarde
• ʼn Middel vir ruilhandel
• Die stoor van waarde
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 188
• Die standaard van uitgestelde betaling.
3. Waarde in gebruik; waarde in ruil.
Riglyne: Aktiwiteit 9
1. Fraksionele bank. Bestudeer weer Par. 3.6.4 en 3.6.5.
2. Reserwes afkomstig van deposito’s
Riglyne: Aktiwiteit 10
1. Eienskappe van geld (verwys ook na Par 3.6.6 vir meer besonderhede)
• Duursaam
• Deelbaar
• Vervoerbaar
• Nie vervalsbaar nie
Riglyne: Aktiwiteit 11
• Verhoging van inflasie
• Styging van die pryse van algemene goedere en dienste
Riglyne: Aktiwiteit 12
1. Die drie vlakke is:
a. Nasionaal
b. Provinsiaal
c. Plaaslik
2. Inkomste is hoofsaaklik uit drie bronne verkrygbaar:
a. Individuele belasting
b. Belasting op maatskappye
c. BTW
3. Vorme van belasting:
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 189
Belastingtipe Beskrywing
Aksynsbelasting Belasting op, onder andere, alkohol- en tabakprodukte en
sommige kosmetiese produkte, televisie, oudiotoerusting en
motorvoertuie. Vrystelling is beskikbaar op sekere
uitvoerprodukte en spesifieke boerdery, bosbou en ander
vervaardigingsbedrywe.
Boedelbelasting Boedelbelasting word gehef op alle eiendom en ander bates
van die afgestorwe persoon.
Donasiebelasting Donasiebelasting word gehef op die waarde van die eiendom
wat deur ʼn eienaar aan ʼn ander persoon of instansie geskenk
word.
Inkomstebelasting Inkomstebelasting is die staat se grootste bron van inkomste
en word gereguleer deur die Belastingwet van 1962. Onder
hierdie wet word individue en maatskappye belas.
Kapitale winsbelasting Kapitale winsbelasting is belasting op die gedeelte van die
wins wat gemaak word deur die verkoop van bates.
Lughawebelasting Lughawebelasting is ʼn heffing wat gehef word op passasiers
wat op internasionale en binnelandse vlugte vertrek.
Ongesertifiseerde
sekuriteitsbelasting
Ongesertifiseerde sekuriteitsbelasting word gehef in terme
van die verandering van begunstigdes waar eienaarskap
verander is sonder ʼn geskrewe ooreenkoms en wat geen
sertifikaat as bewys kan lewer nie.
Oordragbelasting Belasting op die aankoop van eiendom deur individue en
maatskappye of trusts. Die koers vir individue wissel van 0%
tot 8% en dié van maatskappye is vasgestel op 8%.
Vaardigheidsontwikkelings-
heffing
Die vaardigheidsontwikkelingsheffing is ʼn verpligte
heffingskema wat aangewend word vir opleiding en
opvoeding. Enige onderneming wie se salarisrekening groter
is as R 500,000 per maand, word volgens wet verplig om
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 190
hierdie heffing te betaal.
Werkloosheidsversekering Werkloosheidsversekering is ʼn fonds wat korttermynverligting
verleen aan werkers wat werkloos is of wat nie kan werk nie,
as gevolg van swangerskap, verlof of siekte.
Werknemersbelasting
Pay As You Earn (PAYE)
Werknemersbelasting op lone en salarisse.
Ander belastings Ander belastings sluit in provinsiale dobbelbelasting. Plaaslike
regerings vorder ook belastings in, in die vorm van munisipale
dienste en heffings op die waarde van eiendom.
4. Nuwe groeipad ekonomiese faktore:
• Die nuwe groei pad
• Binnelandse uitset
• Binnelandse besteding
• Prysinflasie
• Wisselkoers
• Buitelandse handel
• Handelsverhoudings
• Ekonomiese transformasie
• Staatsondernemings
• Uitgebreide openbarewerkeprogram
5. Privatisering:
Argumente ten gunste van privatisering Argumente teen privatisering
• Sakeondernemings in staatsbesit is
dikwels ondoeltreffend. Hulle voorsien
ook nie in verbruikersbehoeftes nie,
plaas ʼn swaar las op die
belastingbetaler en die bestuur is
gewoonlik sonder kreatiwiteit en
vernuwing.
• Privatisering lok buitelandse belegging,
wat buitelandse valuta na die land
• Die private sektor misluk soms met
betrekking tot doeltreffendheid.
• Private monopolie kan
staatsmonopolie vervang.
• Die private sektor hoef, in teenstelling
met die staat, nie aan die publiek
verantwoording doen oor eksterne
koste nie.
• Nie-winsgewende dienste word
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 191
bring.
• Private ondernemings betaal belasting,
wat staatsinkomste verhoog.
• Die privatesektor het
beleggingskapitaal beskikbaar en kan
by veranderde ekonomiese toestande
aanpas.
• Fondse wat deur privatisering
opgelewer is, kan vir behuising,
onderwys en gesondheidsdienste
gebruik word.
• Privatisering verhoog die privatesektor
se aandeel in die ekonomie en dien as
ʼn instrument van swart ekonomiese
bemagtiging.
dikwels gestaak, wat ʼn nadelige
uitwerking op sekere
minderbevoorregte landelike gebiede
kan hê.
Riglyne: Aktiwiteit 13
Kyk na die items in die tabel en verduidelik hoekom elke invoer- of uitvoeraktiwiteit
plaasvind.
Aktiwiteit Rede vir internasionale handel
Uitvoergoedere soos
landbouprodukte wat elders
vervaardig word
• Klimaatstoestande
Die VSA voer rekenaars in • Massaproduksie
• Tegnologie
Suid-Afrikaner in China voer
biltong in
• Effektiewe behoeftes
Switserland spesialiseer in
die maak van sjokolade
• Gevestigde nywerhede
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 192
In Durban word net piesangs
verbou
• Klimaatstoestande
Suid-Afrika voer steenkool uit • Beskikbaarheid van grondstowwe
Motorvoertuie word ingevoer • Tegnologie
• Massaproduksie
Riglyne: Aktiwiteit 14
Voltooi die sinne aan die hand van die volgende tabel.
Suiker Mielies
Land A (5 x arbeid en kapitaal) 40 eenhede 30 eenhede
Land B (5 x arbeid en kapitaal) 30 eenhede 40 eenhede
5. Land A het ʼn absolute voordeel bo Land B in die produksie van suiker.
6. Land B het ʼn absolute voordeel in die produksie van mielies
7. Land A sal nie bereid wees om minder as 31 eenhede mielies vir 40 eenhede
suiker te aanvaar nie.
8. Wanneer ʼn land albei produkte goedkoper as ʼn ander land kan produseer, word dit
relatiewe koste genome.
Riglyne: Aktiwiteit 15
Bereken persentasie voordeel, byvoorbeeld: Land A het 50% voordeel in die produksie
van suiker, maar 80% voordeel in die produksie van koffie. Hieruit kan ons aflei dat Land
A koffie en Land B suiker sal produseer.
Riglyne: Aktiwiteit 16
• Binnelandse handel: Handel in die binnelandse sektor is handel wat plaasvind
binne die politieke grense van ʼn land. Hierdie aktiwiteite word onderneem deur die
hulpbronne wat besit word deur die burgers van ʼn land. Die binnelandse sektor of
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 193
ekonomie sluit produseerders, verbruikers en die regering van ʼn land in.
• Buitelandse handel: Handel in die buitelandse sektor is enige handel wat plaasvind
buite die politieke grense van ʼn land. Die buitelandse sektor sluit produseerders,
verbruikers en regerings van ander lande in.
• Invoere: Invoere is die goedere en dienste vervaardig deur die buitelandse sektor
en aangekoop word deur die binnelandse ekonomie. Hierdie is goedere en dienste
wat invloei in die binnelandse ekonomie in ruil vir betaling – valuta vloei van die
binnelandse ekonomie na die buitelandse ekonomie.
• Uitvoere: Uitvoere is die goedere en dienste vervaardig deur die binnelandse
sektor en verkoop word aan die buitelandse ekonomie. Hierdie is goedere en
dienste wat uitvloei uit die binnelandse ekonomie in ruil vir betaling – valuta vloei
vanaf die buitelandse ekonomie na die binnelandse ekonomie.
• Geslote ekonomie: ʼn Geslote ekonomie is ʼn ekonomie met geen buitelandse
handel, bedoelende dat die ekonomie totaal selfonderhoudend is. Alle goedere en
dienste wat geproduseer word, word binnelands verbruik.
• Oop ekonomie: ʼn Oop ekonomie is ʼn ekonomie wat betrokke is in buitelandse
handel. Dit beteken dat sommige van die goedere en dienste wat binnelands
vervaardig word aan die buiteland verkoop word en dat sekere goedere en dienste
van die buiteland aangekoop word.
• Betalingsbalans surplus: ʼn Surplus in die betalingsbalansrekening beteken dat die
inkomste van uitvoere, die uitgawes van invoere oorskry het. Vir die binnelandse
ekonomie beteken dit dat daar ʼn invloei van geld in die ekonomie plaasgevind het.
Hierdie invloei van geld beteken dat die ekonomie groei en welvaart vir die inwoners
van die land geskep word.
• Betalingsbalans tekort: ʼn Tekort in die betalingsbalansrekening is die gevolg van
die groter uitgawe met die invoer van goedere en dienste as wat verdien is met die
inkomste verkry uit uitvoere. Die binnelandse ekonomie het ʼn netto uitvloei van geld
uit die ekonomie wat ʼn laer standaard van lewe vir die inwoners beteken.
Riglyne: Aktiwiteit 17
• Binnelandse indiensneming: Omdat buitelandse invoere in ander lande
geproduseer word deur buitelandse werknemers, verlaag invoere die moontlikheid
van werkskepping.
• Lae buitelandse lone: Die heffing van invoertariewe maak die laer lone wat
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 194
buitelandse werkers ontvang, effektiewelik hoër en word die speelveld meer
mededingend gemaak.
• Baba-industrieë: Baba-industrieë is industrieë wat nog jonk is (nuwe industrieë) en
nie van die sneeubaleffek in die ekonomie gebruik kan maak nie. Invoertariewe
beskerm nuwe en opkomende sakeondernemings.
• Onregverdige handel: Buitelandse sektore kan gebruik maak van “storting” deur
produkte in massas in ʼn binnelandse ekonomie, teen verlaagde pryse, in te “stort”.
Tariewe maak die speelveld gelyk en meer mededingend.
• Nasionale sekuriteit: Tariewe kan ook invoere beperk en binnelandse produksie
aanmoedig wat uiters belangrik is vir die beskerming van die nasionale ekonomie.
Riglyne: Aktiwiteit 18
1 (a) 1 moederbord kos = $2
500 moederborde kos = $2 x 500
= $1,000
$1,000 x R8
= R8,000
1 (b) 1 moederbord = $2
500 moeder borde = $2 x 500
= $1,000
$1 = £0,5
$1,000 X-£0,5
= £500
2 VSA:
$1 = R8
$2 = R16
Brittanje:
£0,50 = R8
£1 = R16 (8 x 2)
R16 x £1.50
= R24
ECN105 Ekonomie
©akademia (MSW) Bladsy 195
Japan:
¥12000 = R8
R8/¥12000 x ¥20000
= 13,33
Suid-Afrika moet uit Japan invoer.
www. a k a d e m i a . a c . z a
konomie is deel van die sosiale wetenskappe en is ’nvakgebied wat poog om te verklaar hoe die doeltreffendegebruik van skaars bronne kan bydra tot die maksimum
voordeel van ekonomiese behoeftes.
Ekonomie verklaar hoe rykdom geskep, versprei en verbruik word.Dit verduidelik hoe ’n land soos Suid-Afrika produkte produseer, ditdan versprei en hoe dit verbruik word. Ekonomie verklaar voortshoe die inkomste wat gegenereer word deur die aktiwiteite, sooshierbo genoem, versprei word deur die partye wat aan dieekonomiese aktiwiteite deelgeneem het. Die partye betrokke indie ekonomie is gewoonlik sakeondernemings, werknemers, diege meenskap en die staat.
Ekonomie probeer ook vrae beantwoord soos: Wat word ge -produseer? Hoe word dit geproduseer? Hoekom produseersekere lande slegs sekere produkte? Hoe word natuurlike hulp -bronne gebruik? Hoe verdien ‘n land geld en hoe word geld be -stee? Hoe word mense in diens geneem? Watter tipe tegnologieword gebruik in maatskappye? Wat is die verhouding van al hierdieaspekte van die ekonomie tot mekaar en hoe beïnvloed ditrykdom en armoede in verskillende gemeenskappe?
Soos in die geval van Suid-Afrika, het enige ekonomie ’n ontstaangehad. Daarna het ’n sekere ontwikkeling plaasgevind wat gelei hettot groei in die ekonomie. Binne ’n bepaalde ekonomie, soosbyvoorbeeld Suid-Afrika, word die ekonomiese landskap verderverdeel in strukture soos die mynwese, landbou, konstruksie,finansies en die staat, om net ’n paar te noem. Hierdie sektore indie ekonomie is op die een of ander wyse met mekaar verbind enword beïnvloed deur veranderinge in ander sektore.
Hierdie studiegids kan gesien word as ’n inleiding tot Ekonomiewat as grondslag vir verdere studie kan dien.
E
a k a d e m i aj o u o o p , a f r i k a a n s e l e e r t u i s t e