egde - agder historielag 02 2006historielagene.no/hentfil.ashx?f=201503030140143447.pdf · bladet....

egdeegdeNr. 2 - 2009 - 33. årgang

PPrroottookkoollll ffrråå åårrssmmøøttee ii AAggddeerr HHiissttoorriieellaagg;; ssjjåå ssiiddee 2288

Bli med på:�� Temamøte i Arendal 10. oktober................................14�� Agderseminaret 16.–17. oktoberpå Aust-Agder kulturhistoriske senter ...........12–13

�� Spørjeundersøking om arkeologi ...............................15

Landsmøtet på Sørlandet Som nok mange av Egdes lesere harfått med seg, holdt Landslaget forLokalhistorie årsmøtet sitt på Sørlandeti år. Det foregikk på Dyreparken RicaHotell 5.–7. juni i strålende vakkert ogvarmt sommervær. Værguden var altsåhelt på vår side. Av vegvesenet, der-imot, var vi snarere litt motarbeida; destengte like godt E18 mellom Kristian -sand og Lillesand akkurat den helga.Det førte blant annet til at den plan -lagte bussturen østover måtte gåsamme veien gjennom Birkenes bådefram og tilbake. Men historielagsfolklott seg ikke stanse så lett, og fikk uansett en fantastisk båttur i Blindleiapå søndagen.

Lørdagsekskursjonen med kanonmuséet på Møvik somhoved attraksjon, var også et flott og særskilt interessant høy-depunkt. Det er ikke lett å forstå, men dette flotte tiltaket fårnull kroner i støtte! Det drives utelukkende på dugnad og bil-lettinntekter. Det er en nær og viktig historie kanonmuséet tarvare på. Kanskje noe å tenke på for bevilgende myndigheter? Hele arrangementets innhold, unntatt selve landsmøtefor-

handlingene, var overlatt til en lokal komité, sammensatt avmedlemmer av historielagai området rundtKristiansand – samt AgderHistorielag. Det vil si:Flekkerøy Historielag,Torridal Historielag,Christianssands Byselskab,Vestre Moland ogLillesand Historielag,Høvåg Museums- ogHistorielag, TveitHistorielag, RandesundHistorielag og BirkenesHistorielag. Takk for fininnsats til dere alle. Selve landsmøtet bar

preg av drøftinger om ved-tektsendringer og konting-entøkning. Ønsket om en

Lederen harordetOpplag: 1100

Besøksadresse:Gyldenløves gate 11, 3. høgdaKristiansand

Postadresse:Postboks 1364662 KristiansandTelefon: 97 06 44 85

E-post: [email protected]

Heimeside: www.agderhistorielag.no

Ansvarleg redaktør:Borghild LøverTlf: 97 06 44 85

Stoffet til Egde er levert av:Beint FossJon Olav GrytingLeiv TorstveitMagnhild RyggPer GundersenAnne Berit ErfjordEivind RuudAtle OmlandOlav Arne KlevelandOlaf MoenTorild AustadVidar ToreidJohannes HamreBorghild Løver

Grafisk tilretteleggjingog produksjon:

GRAFISK PARTNERHenrik Wergelands gt. 50BPb. 384, 4664 KristiansandTlf. 38 02 19 12Fax 38 02 16 12E-brev: [email protected]

Framsidebilete:Arendal gamle rådhus anno 1815 ligg utru-leg vakkert til nede på hamna i Arendal.

Foto: Borghild Løver

2

eeggddee

3

Skrivaren har ordetGode historievener! EgdeKom gjerne med stoff til EGDE – fristen forneste nummer er 15. januar, så du har god tidpå deg… Jubileumsstoff er alltid godt stoff!Og hald fram med å sende oss dei fine års-skrifta i laga – så me kan ha omtale av dei ibladet.

Kjempetur av turnemnda!Turen til vestlandet vart ei skikkeleg vellukkamaihelg, takka det gode og interessante tur-opplegget som Olav Arne Kleveland i tur-nemnda hadde lagt opp. Sjå artikkelen fråVidar Toreid heilt bak i bladet. Planane forturnemnda for 2009 var ein langtur (den tilvestlandet) og ein korttur. Denne siste vart detopp til meg å førebu, men det har eg diverreikkje hatt tid til. MEN: Det vert likevel mog-

mer strømlinjeformet organisasjonsmodell, medblant anna gjennomgående medlemskap og fulltutbygde regionalledd, har vært reist også på tidli-gere landsmøter. Dette ser nå ut til å ha blitt etalminnelig akseptert mål som de fleste slutter segtil. Men for å komme i vei mot dette målet, måadministrasjonen tilføres mer ressurser. Det vil sipenger. En årskontingent for tilsluttede lag tilkr.10 kr pr. medlem, burde vi vel tåle. Det er i allefall å håpe, for det var det som nå ble vedtatt.

Turnemnd i toppform Vi i styret var svært spent på den planlagte vest-landsturen til turnemnda i vår. Programmet varomfattende og var innom både kultur, natur og his-torie. På forhånd var det stor spenning om tilstrek-kelig antall deltakere ville melde seg. Dette kunnevi ta helt med ro, skulle det vise seg; det endtemed ei venteliste. Turen var svært vellykka og del-takerne hadde stort utbytte av reisa. Grunnen til at turnemnda blei oppretta, var at

våre medlemmer savna turene som blei arrangertfør. Vi er derfor veldig glad for at Birgit Attestog,Jan Arild Andersen og Olav Arne Kleveland i tur-nemnda tok på seg denne oppgaven. I særdeleshetvil vi takke reiseleder Olav Arne Kleveland for detflotte programmet han la opp til – vi har fått bare

gode tilbakemeldinger og flere nye medlemmer ietterkant av turen.Vi har fått mange henvendelser fra medlemmer

med ønske om flere turer og vi håper turnemndatar oppfordringa videre.

Temamøte i Arendal til høsten Styret i Agder Historielag har arbeidet en del medå få i stand et årlig møte i tillegg til årsmøtet, ilagets regi. Dette ser nå ut til å bli en realitet. Detskal være et årlig temamøte som Agder Historielagarrangerer sammen med et eller flere tilsluttedelag. Først ut er Arendal. Her blir det en blanding av

omvisning, dvs. byvandring, og foredrag medtemaet «Sjøfartsbyen» av Gustav Sætra. Han er enkapasitet på innen emnet, så gå ikke glipp av dette!Ellers blir det selvsagt kaffi med tilbehør, og

sist, men ikke minst; tid til å treffe historievennerog historieinteresserte på tvers av fylkes- og kom-munegrensene. For at alle skal ha tid til å kommeseg fra selv de fjerneste krokene i regionen vår, ermøtestart satt til kl. 13.00. Det hele vil vare 3–4timer, så du har fortsatt lørdagskvelden ledig tilandre ting. Datoen er 10. oktober; merk av denne ikalenderen med en gang!Håper å se deg i Arendal!

Beint Foss

FRAMHALD NESTE SIDE

legheit til ein kort dagstur med historie iArendal i oktober – noko som eg ser på someit vel så godt høve for sogeinteresserte til åsamlast og suge til seg endå meir historie (sjåavsnittet nedanfor).

Bli med til Arendal i oktober!Agder Historielag innbyd til byvandring ogtemamøte i Arendal laurdag 10. oktober kl.13.00, med Arendal Historielag som praktisktilskipar. Her er stikkorda byvandring påTyholmen fyrst, så føredrag av Gustav Sætramed temaet sjøfartsbyen, musikkinnslag -/under haldning frå kulturskulen og sjølvsagtkaffi/kaffimat. Ein liten deltakaravgift på 50kr er tenkt til dekking av ymse utgifter. Her erdet inga påmelding, og alle historiefolk fråFlekkefjord i vest til Bykle i nord og Risør iaust er hjarteleg velkomne! Sjå side 14.Vidare vert det tradisjonen tru skipa til

Agderseminaret – denne gongen på Aust-Agder Kulturhistoriske senter. Her er detverkeleg mogleg å få med seg mange historis-ke godbitar i løpet av dei to dagane seminaretvarer. Mange og gode førelesarar er typisk fordenne tilskipinga, som skal vere fredag 16. oglaurdag 17. oktober. Men du lyt vere rask med

å melde deg på til dette; sjå innbydinga tilseminaret på side 12 og 13.

Same kontorstad Kommunen er framleis ikkje ferdig med sindel av oppussinga og vedlikehaldet avBentsens Hus enno, så innflyttinga let ventepå seg. Dermed er kontorstaden til AgderHistorielag som før i 3. høgda i Mållags -bygget. Fordi arbeidsdagane er så ulike fråveke til veke, så er det ikkje noka fast kontor-tid; ynskjer du å treffe meg, må du altså avtalefyrst. Minner om at jobben tilsvarar 20% stil-ling, så det er ikkje eit hav av tid eg har tilrådvelde…

Sjekk heimesida vår!Me har ei flott heimeside no, sjekkwww.agderhistorielag.no straks! Der ligg detEGDE ute, styremøteopprit, årsmøteprotokol-lar, årsskriftregisteret og ymse info og etter-spurnader frå historiestudentar med meir.

Som alltid er telefonnr. mitt 97 06 44 85 tilmeg og Agder Historielag om det er noko dulurer på eller vil tinge.

Sjåast i Arendal, då!Borghild Løver

FRAMHALD FRÅ FØRRE SIDE

Frå landsmøteturen til Møvig Kanonmuseum: Det var dobbelt så mange tyskarar under krigen i Noreg som dei har eng-elskmenn i Irak for tida. –Ikkje rart det er mange krigsminne etter dei!

4

Landslaget for lokalhistorie heldtsitt landsmøte på sørlandet den -ne gongen, og vart velsigna mednydeleg vêr og ein engasjertmøte lyd som storkoste seg fyr-ste helga i juni.

Ordføraren i Kristiansand, Per Sigurd Søren -sen, hadde fått heideren i å opne landsmøtetpå Rica Dyreparken Hotell like utanforKristiansand fredag 5. juni. Etterpå fylgdeleiaren i Landslaget for lokalhistorie, KurtTverli, og leiaren i Agder Historielag, BeintFoss, opp med si helsing til dei om lag 55frammøtte landsmøtedeltakarane. Gledeleg åsjå at lokallaga og Agder Historielag faktiskutgjorde mest ein fjerdedel av totaltalet; avdesse stilte Kvinesdal Historielag ogFlekkefjord Historielag med flest deltakarar;dvs. 3 representantar kvar. Føredraget om Kristiansand vart gjort av

Torbjørn Evenbye på strak arm, ettersom ToreAustad måtte melde fråfall. Evenbye tok føreseg dei viktige hendingane for byen; og fram-heva særleg den medvitne haldninga for mil-jøet som har utvikla seg. Byen er ein av deibyane med størst vekst her i landet; om lag1000 fleire innbyggjarar per år – og innbyg-gjartalet står difor på 80.000 i dag.

Leonhard Jansen, som heldt føredrag ommotsatsen Setesdal og setesdølar, kunne sjølv-sagt ikkje vise til same utvikling, men haddeei rekkje vedunderlege mytar å kome med,rikeleg illustrert med gode fotomotiv. Ogpåstod at dei setesdølane som hadde hamna iKristiansand, hadde kome for seint tilAmerikabåten…Rolf Steinar Bergli frå DBVA, dvs.

Digitale Bilder i Vest-Agder, viste interessanteglimt frå sitt virke som prosjektleiar der, ogimponerte verkeleg forsamlinga med denomfattande digitaliseringa av bilete som ergjort; 22.000 digitale einingar (ikkje alle erfoto; nokre er brev). Det heile byrja som eitforprosjekt, som sidan vart eit treårig prosjekt.Det var til tider ei utfordring å finne opphavs-retten til donerte, gamle bilete. Men då la deiut biletet på nettet, slik at folk kunne meldefrå om kven som var på biletet og kven somevt. hadde opphavsretten.– Jussen kan vere temmeleg komplisert når

det gjeld opphavsrett, fortalde Bergli, mendersom du har gjort eit heiderleg forsøk på åfinne ut kven som har opphavsretten til biletet,og du i føreordet på årboka skriv at du ikkje

5

Glimt frå landsmøtehelga

Torbjørn Evenbye (tv) stilte opp på særs kort varsel medføredrag om Kristiansand, og Jostein Molde kvitterte medblomar.

Leonhard Jansen var ein engasjert føredragshaldar då hanfortalde om setesdølen under landsmøtehelga.

FRAMHALD NESTE SIDE

6

har lukkast, vil du vere rimeleg trygg for å fåei rettssak mot deg. – Dersom du derimot tekbilete av eit kunstverk, la han til, er det gan-ske annleis; då lyt du betale avgift til kunstna-ren okke som.Sjølve landsmøtet gjekk føre seg om laur-

dagen, og her var det til tider stort engasje-ment og klåre meiningsytringar. Saklistagjekk greitt fram til sak 6 og 7; endring avvedtektene og endring i kontingentsatsane.Vedtektsendringane hadde enkelte uklåremoment, til dømes kva «vice versa» i §4tydde: «Lokallag som tilmeldes Landslagetblir også medlem i aktuell regional avdeling(dersom slik er opprettet) og vice versa.» Detvar òg ein del drøfting på nominasjonsproses-sen, som ifylgje styret fungerte tungvint i dag;

når kvar landsdel skal velje kandidatar somvert nominert. I styret sitt framlegg til nyevedtekter hadde alle lag/avdelingar rett til åføreslå styre- og varamedlemer, valkomiteenmå likevel freiste å få til god jamvekt på geo-grafisk spreiing og kjønn. Men Tom S. Vad -holm, ein aktiv årsmøtedeltakar som sjølvdefinerte seg som møteplagar (han hadde såsterk røyst at eg fyrst trudde han tala medmikrofon), fekk gjennomslag for å ha samegeografiske nominasjonsprosess som no, menmed eitt ekstra område – sidan talet på styre-medlemer vart auka frå 6 til 7.

Forhand lingane om kontingentauke vara imest to timar; her var det kraftig engasjementog klåre motsetnader. Særleg dei store lagamed 500 medlemer eller meir, som KvinesdalHistorielag og Ullern Historielag, reagertesterkt på endringa, sidan det fører til(ti)tusentals fleire kroner i auke. Jomar Bergfrå Sør-Trøndelag Historielag sa føre røys-tinga at han ville gå inn for å styrke organisa-sjonen. – Det er den organisasjonen me lyt hafor dei som treng hjelp – og for å lyfte oppinteressa for å ta vare på historia, meinte han.– Dessutan er det slik at di meir eigeninnsats(eigne pengar), di meir løyvingar får ein fråstaten, la han til.

Rolf Steinar Bergli frå DBVA (Digitale Bilder i Vest-Agder)imponerte stort med 22.000 digitaliserte einingar i arkivetsitt.

Møteleiarane Inger B. Slågedal og Kjell Eirik Stovelandhadde ikkje høve til å sitje med attlatne auge under lands-møteleiinga.

Delegatane Beint Foss og KristianSundtoft frå Agder Historielag var òg klåre påsi støtte til styret sitt framlegg, som vann mot12 røyster. Fleire gode attende til medlemeneog ein klår sosial profil (til hjelp for dei smålaga, som har mest bruk for å få råd og rett-leiing frå sentrallekken) er stikkordet for deinye kontingentsatsane, som altså vart 10 krper medlem, med minstesats på 500 kr for lagtil og med 50 medlemer. Frå landsmøtelydenkom det ei oppmoding om å få ein definisjonpå kva som er familiemedlem og fylkesmed-lem – kort sagt; er ALLE medlemer, eller erdet nokon som er meir «ordentlege» medle-mer enn andre?Etter ein rask gjennomgang av handlings-

program og budsjett, var det tid for val. KurtTverli vart attvald som leiar, medan varamed-lem Beint Foss kom inn som styremedlem.Resten av valet gjekk greitt, og årsmøtelydenkunne ta ein vel fortent matpause og ekskur-sjon etterpå.

Landsmøtet vedtok kontingentauken med klår margin (her er det kontrarøystene om visast).

Beint Foss tok som nyvald styremedlem stolt imot landsla-get si t-skjorte (i historielagssamanhang, ---) i gåve.

FRAMHALD NESTE SIDE

7

Den store kanonen kan svinge to gonger rundt, tek opp 100 m2 og kan hevast 52 grader. Sist gong han vart avfyra, vari 1947.

«Reknebord» til 10,5 cm kanonar (som ein lommekalkulator i høvetil ein datamaskin).

Arild Andersen tok nær sagt pusten frå tilhøy-rarane med sin detaljkunnskap om kanonmu-seet spesielt og krigen generelt.

8

Laurdagsekskursjonen gjekk i buss gjen -nom Posebyen i Kristiansand, til Vågsbygd ogFlekkerøya og enda på kanonmuseet påMøvig, som husar den nest største landkano-nen i Nord-Europa. Der viste Arild Andersenog sonen John oss rundt og fóra historieturis-tane med detaljar frå krigens dagar.Rekkjevidda er 55 km og vekta er 337 tonn.Sidan dei berre kunne sjå 2 ½ mil, måtte deiha hjelp frå fly og kart for å sikte inn kanonenrett. Berre kanonrøyret veg 110 tonn. 10 mannskal til for å setje an kanonen. Står du framfø-re kanonen, vert du drepen av trykket. På detmeste var det 1400 mann som jobba på anleg-get, og i 1942/43 var det 200 russiske krigs-fangar her.

Svein Arild Strædet frå Marnardal Historielag og Kristin Markussen frå Lindesnes Historielag i hyggeleg samvær. Bak sitEllen Sandvold frå Hadsel Historielag, som hadde vore på kanonmuseet tidlegare, og var gladare i det fine vêret enn ikanonar.

Pansergranatane hadde 200-dels sekund forseinking – slikat han skulle få kome seg godt innanfor skutesida før hanvart sprengd.

FRAMHALD NESTE SIDE

9

10

Beint Foss var omvisar på bussen både førog etter kanonmuseet. Han fortalde om m.a.om Vennesla, ei jordbruksbygd som vartindustrisamfunn for 100 år sidan. På Ålefjærlåg det 3 landhandlarar i 1935, og derifrå ogtil Hunsfos i Vennesla gjekk det taubane.Sistnemnde vart nedlagd i 1957/58.Under festmiddagen på kvelden var det all-

song og særs god mat, i tillegg til folkemusi-kalsk underhaldning av kvedaren Olaf Moen.Han er frå Akland ved Risør, men busett iKristiansand, der han jobbar som vernepleiartil dagleg. Han har jobba mykje med folkelegsongtradisjon i Agder, og er utdana innan fol-kemusikk både i Valle og Rauland. Sidan hankunne argumentere med at det i ein sliksamanhang burde vere folk ifrå båe agderfyl-ka, hadde han fått lurt med seg underteiknaòg. Då sundagen kom, var det takk og lov like

fint vêr som dagen før, for bortsett frå naud-synt køyring med buss, så var det båttur ivakre blindleia i fleire timar. Dei lokalkjendeomvisarane Lars Petter Østeby og KristianSundtoft hadde stor kunnskap om kvart ein-

skild hus og holme. Båtturen byrja i Skotte -vig, som ein ikkje er heilt sikker på namne-opphavet til; det er dei som meiner det skul-dast at ei skute med mange skottar gjekk pågrunn, og skottane vart gravlagde der.Landsmøteturistane passerte no den eine sjåle-ge staden etter den andre. Sams for mange avplassane, er at dei var fulle av folk før; då vardet eit yrande liv i uthamnene; til dømes vardet 27 butikkar i Høvåg, no er det berre ein!Ein god del Høvågjenter reiste med skuteneog fekk seg huspost i Holland, og kom heimmed nye tradisjonar av klede og mat. Somballast vart det bruka murstein og takstein. 1takstein kosta 16 humrar! Jord kunne òg vereballast – og dei gule, små villtulipanane einkan sjå rundt ikring, kjem frå denne tida.Båten køyrde forbi oppvekststaden til

Torbjørn Evenbye (leiaren i ChristianssandsByselskab); Ramsøya, forbi Nibe, GamleHellesund, Steinsøya, Ågerøya osb. I dag erdet 40 innbyggjarar på Ågerøya, men for 100år sidan budde det 170 på øya, med hummarsom viktigaste leveveg. Det seier noko om korstor funksjon uthamna har mist. Men du ogdu, kor vakkert det er i Gabriel Scotts rike; einverdig slutt på ei flott landsmøtehelg - somfekk blide fjes fram i delegatane heile vegen –både når det galdt mat og alt anna.

Tekst og foto: Borghild Løver

Lars Petter Østby har nett fått blomar frå Landslaget forlokalhistorie, og koser seg med kona Inger Johanne underfestmiddagen på Rica Dyreparken Hotel.

Brekkestø Charter hadde ein framifrå båt ved namn M/S Blindleia som tok landsmøtedelegatane med seg rundt ikring iden vene «indrefileten» i skjergarden mellom Brekkestø og Skottevig.

Brekkestø hadde jamvel sitt eige brennevinsbrenneri.

11

Agderseminaret 2009 setter kri-tisk søkelys på forestillinger omsørlandsk kultur og identitet.Historikere og fors kere fra andrefagfelt vil stille spørsmål vedutbredte klisjeer om hva som er«typisk» for landsdelen når detgjelder tenkesett, holdninger ogværemåte, og rette oppmerk-somheten mot mangfold og mot-setninger både i fortid og sam-tid.

Gjennom ni foredrag fordelt på to dager bely-ses utvikling og tendenser på ulike felt –materielt, språklig, religiøst og politisk.Agderseminaret viderefører en lang tradi-

sjon for årlige samlinger om regionalhistoris-ke emner. Årlige «sommerseminar i historie»ble holdt fra 1976 og fram til for få år siden.Fra 2007 har Rådet for Forskernettverk Agdervidereført denne tradisjonen med et seminarlagt til høsten. Siktemålet er nå som før, å nådet allmenne publikum med interesse for his-torie, samtidig som det blir lagt vekt på åholde høy faglig standard.

Forskernettverk Agderble etablert i 2006 som et tiltak for å frem meforskning om og formidling av Agders histo-rie. Nettverket omfatter samtlige av lands -delens institusjoner med faghistorikere i sta-ben, samt Historisk forening Agder (HIFO Agder). Rådet består av representanterfor Universitetet i Agder (UiA), Vest-Agder-muséet (VAM), Statsarkivet i Kristiansand(SAK) og Aust-Agder kulturhistoriske senter(AAks).

Agderseminaret 2009Faglig ansvar:Bjørg Seland, UiA

Ansvar for praktisk arrangement:Kjell-Olav Masdalen og Anne Tone Aanby, AAks

Agderseminaret 2009Sørlandskultur – mangfoldet og motsetningene

12

13

Agderseminaret 2009 er støttet avArendal kommune og Aust-Agder fylkeskommune.

ProgramFredag 16. oktober10.00 Frammøte, registrering, enkel servering11.00 Åpning11.15 Frank Meyer: Kollektiv identitet.

Hvordan kan vi tenke oss nasjonale ogregionale identiteter?

12.00 Berit Eide Johnsen: Skippere, sommer-gjester og Sabeltann. Sørlandske stereo-typier på 1800- og 1900-tallet.

12.45 Enkel lunsj13.45 Jan Henrik Munksgaard: Agders indre

kulturgrenser. Ei forteljing om mang-fald; egdemål i tale og skrift.

15.15 Pause15.30 Siv Ringdal: Amerika i sørlandsk hver-

dagsliv – fra levesett og «style» til ver-dier og verdensanskuelse.

16.15 Diskusjon17.00 Avslutning17.30 Byvandring i Arendal 20.00 Middag

Lørdag 17. oktober:10.00 Bjørg Seland: Bak pietismens hege -

moni: en glemt kulturkamp? Historiskperspektiv.

14.00 Oppsummering og diskusjon14.45 Avslutning

Det tas forbehold om programendringer

Informasjon og påmeldingPraktisk infoSted:Aust-Agder kulturhistoriske senterParkveien 16, 4838 Arendal

Tid:16. og 17. oktober 2009

Påmeldingsfrist: 25. september 2009Pris:Deltakelse begge dager kr. 600,- inkl. lunsj mm.Deltakelse én dag kr. 360,- inkl. lunsj mm. Tillegg for festmiddag fredag kveld kr. 500,-

Overnatting:Ordnes av den enkelte selv. Clarion Hotel Tyholmen tilbyr en overnattingspris på kr. 890,- for enkeltrom, kr. 1090,- for dobbeltrom. Inkludert frokost.Tlf. 37 07 68 00 eller e-post: [email protected]. Mer info på www.choicehotels.no

Påmelding:Bindede påmelding sendes innen 25. september til Aust-Agder kulturhistoriske senter, Parkveien 16, 4838 Arendal

eventuelt tile-post: [email protected] å merkemed «Agderseminaret».

Nærmere informasjon og elektronisk påmelding:www.aaks.no/agderseminaret2009

Ved påmelding, vennligst oppgi følgende detaljer:Navn, institusjon/ privatperson, postadresse, e-postadresse og telefonnummer.

Vennligst oppgi om du skal delta begge dagereller kun én, samt om du skal delta på fest-middag fredag kveld. Husk å gi beskjed omdu har spesielle diettbehov!

Agderseminaret 2009Sørlandskultur – mangfoldet og motsetningene

14

Agder Historielag er støtta avAust-Agderfylkeskommune og Vest-Agder fylkeskommune

Agder Historielag skipar til eit temamøte iArendal til hausten på Arendal gamle rådhus.Her er stikkorda byvandring på Tyholmenfyrst, så føredrag av Gustav Sætra med sjø-fartsbyen Arendal som tema, musikkinn-slag/underhaldning frå kulturskulen,kaffi/kaffimat.

Tilskipar: Agder Historielag med ArendalHistorielag som praktisk tilskipar.Deltakaravgifta vert 50 kr, for å dekke utgiftene. Temamøtet byrjar kl. 13.00 ogvarer i 3–4 timar.

Temamøte i Arendal 10. oktoberSjøfartsbyen Arendal hadde i sommar den flotte skuta «Gøtheborg» på vitjing.

Jeg er en arkeolog som invitererdeg som er medlem i et historie-lag på Agder til å delta i enundersøkelse om interessen duhar i arkeologiske gjenstander(«oldsaker»).

Undersøkelsen er del av et større forskningspro-sjekt om offentligheten og arkeologers interesser iarkeologiske gjenstander. Prosjektet startet i sep-tember 2008 og varer frem til september 2012.Prosjektet ledes av undertegnede, arkeolog AtleOmland ved Universitetet i Oslo. Resultatene vilbli formidlet gjennom artikler og en egen nettside.

Utfordringene Som hovedregel eier Staten alle gjenstander funneti jorda fra forhistorisk tid eller middelalder (inntilår 1537). Dagens ansvar for å ta vare på, lagre oggjøre dem tilgjengelig er tillagt fem universitets-museer (i Oslo, Sta van ger, Bergen, Trondheim ogTromsø).Tid om annen framsettes det likevel lokal mot-

stand mot den sentraliserte forvaltningen, blantannet fra Agder. Eksempelvis foreslo Randesundhistorielag i 2002 at et Sørlandets Arkeologiskemuseum burde bygges i Randesund.Kommunestyret i Lindesnes ønsket i 2005 et egetarkeologimuseum til kommunen. Vest-Agder sen-terparti programfestet i perioden 2003–2007 atpartiet skulle arbeide for tilbakeføringen av arkeo-logiske gjenstander til lokalmiljøene.

Tiltak Utlån til lokale eller regionale muséer er ett avflere tiltak de arkeologiske universitetsmuseeneforetar for å imøtekomme lokale ønsker.Digitalisering av samlingene er også en storsatsingfor å gjøre gjenstandene bedre tilgjengelig for all-mennheten. I Vest-Agder gjennomføres for tiden etbanebrytende samarbeide mellom fylkeskommu-nen og Kulturhistorisk museum i Oslo. Fire nyetemautstillinger skal formidle fylkets forhistorie,og flere originale gjenstander lånes ut.

Hva mener du? Likevel vet vi lite om hva slags interesser befolk-ningen i dag har i arkeologiske gjenstander og detiltak som gjennomføres.

Jeg håper derfor at du som er over 18 år ogmedlem i et historielag på Agder vil bidra meddine synspunkter! Undersøkelsen besvares anonymt på Internett,

det tar ca. 15 minutter, og den må besvares innen1. desember 2009. Alle som deltar i undersøkelsen blir med i tre-

kningen på 3 gavekort á kr. 500!

Mer informasjon om og lenke til undersøkelsen finner du her: http://folk.uio.no/atleom/agder.html

Jeg håper du vil delta i undersøkelsen om duhar tilgang til Internett – din mening teller!

Atle Omland Institutt for arkeologi, konservering og historie (IAKH)

Universitetet i Oslo Mer informasjon om meg og prosjektet

finner du også her: http://folk.uio.no/atleom/

Invitasjon til deg!

Hvem skal forvaltearkeologiske gjenstander?

15

Arkeolog Atle Omland ved Bautaparken.

God og lærerik gards-og ættesoge for EikenFyrste band av Gards- og ætte-soge for Eiken er no komen. Isnart 20 år har Eiken Sogelagarbeidd med prosjektet, dei sei-naste åra med Ådne Fardal Klevsom redaktør. Mange har gjevesin skjerv opp gjennom åra.Interessant er det at språket iboka er lagt så nær opp til dia-lekten i Eiken som mogeleg. Detgjev på lengre sikt ein peikepinnpå korleis dei tala i desse byg-dene i byrjinga av dette tusenå-ret.

Eit anna poeng er ordforklaringane på oppmot 50 ord som elles ikkje er så heilt ålmentkjende. Eit godt knippe med forkortingar står

òg forklart. Eit tredje poeng er at boka startarallereie på forsatsen med eit kart over dei 13omtalte eigedomane med nummer og namn.Det gjer det enkelt å fylgje med i geografienetter kvart som ein les seg frametter, ellerdykke ned i ein eigedom ein vil vete meir om. Omtalen av eigedomane har fått ei strikt

og god form. Fyrst vert garden, namnet og omdet er gjort nokre oldfunn på staden, forklart.Så fylgjer dei ytre grensene, utmarka, innmar-ka, jordskifte, stadnamn og andre opplysning-ar. Etter det folketal og bruk med årstal, utsædog husdyrhald. Neste kapitel gjeld eigarar og brukarar, og

historia går heilt tilbake til byrjinga av 1600-talet og fram til våre dagar. Her er omfattandeættelister med fødsels- og dødsår på barn ogsvigerbarn osb. Her og der opnar menneskja seg i fortel-

jingar om skrømt og overtru, ulukke og glede,fødsel og død, strid og prosessar om arv ogdeling og andre fargerike historier, som så lettender sine dagar i gløymeboka om ikkje det erfolk til å ta vare på dei. Alle dei tusen menne-skje som gjennom hundreåra har levd sine livher – nokre i armod, nokre i velstand. Mendei fleste har nok kjempa for dagen og vegen.Som historia som Olav Bryge fortalde frå gar-den Grostøl i Eiken i 1984: «Mor mi fortalde at Tobias og Torborg

måtte på austlandet for å gjæta. Alderen på deiveit eg ikkje med visse, men dei var under tiår. Dei fekk ikkje vera i lag, men måtte gjætalangt frå kvarandre. Torborg har fortalt mor, atdå dei skildest og var komen eit stykke fråkvarandre, snudde Torborg seg og sprang littattende så ho fekk sett Tobias ein gong til, førhan var ute av syne. Berte var syster til Tobias og Torborg. Ho

måtte av å gjæte på austlandet, i 7–8-årsalde-ren. Ho fortalte mor at ho «velsigna» Lars F.Grostøl for at han hadde teke seg av henne påturen austover og hjelpt ho med overnatting iKristiansand. Eg tykkjer òg hugse at småjentahadde fått liggja i senga med Lars om natta.

16

Ho gjætte ein stad iVennesla. Ho kunne sjå tilGrovane og visste derforkva klokka var når togetkom. Løna var kr. 50,- forsommaren.» Historier fylgjer kvar

einaste gard, det gjer bokatil lødig lesnad.Redaksjonen har gjort eingod jobb for å bringe frambilete. Ein del skikkelegmorosame og interessantebilete har dei funne fram,bilete heilt tilbake frå1890-åra. Det må ha voreein svare jobb å finne framtil rett namn på personanepå dei. Men kanskje burdedagens folk på gardane òg vore med på bilete. Gards- og ættesoge for Eiken er på 399

kompakte sider. Ho er godt skriven, og deimange medarbeidarane gjennom mange,mange år, også før det eigentlege arbeidetmed å få fram ei slik bok tok til rundt 1990,har gjort ein krevjande innsats. Det må havore eit stort og vanskeleg samarbeidspro-sjekt. Ingen nemnd, ingen gløymd. Det er eibok som alle med tilknyting til Eiken sokn vilha glede av gjennom mange timar hyggeleg

lesnad. Ikkje berre dei som har ei unik lokal-historisk interesse. Folk med aner til soknet eri dag spreidde over heile landet. Derfor børbøker av dette karat marknadsførast nasjonalt.No ventar vi spente på band 2.

Tekst: Per GundersenFoto: Årboka

17

Siri og Tobias Vik i trilla på veg til kyrkja. Biletet er tatt på Skeie ca. 1950.

I samband med Eikjenreiæ 2004 var det offisiell opning avden restaurerte saga på Kvåle. Her er vi Håkon Verdal somskjer den første tømmerstokken. Per Kvåle og søskenbar-net med same namn diskuterer i bakgrunnen. Hovud man -nen for restaureringa var Finn Haugedal

18

Tveit historielag - Årsskrift nr. 19-2008 Tveit historielag sitt årsskrift for2008 inneheld to lengre artiklar.Den eine er skriven av Ian Pons -ford og er omsett av Rolf Bak -ken. Ian Ponsford var pilot i130sqn RAF under krigen. 20.juni 1945 tok denne avdelingaav frå Dyce og kryssa Nordsjøen

før dei landa på Kjevik. Ei avoppgåvene til avdelinga var åflyge over leirane med tyske sol-datar. Sidan dei tyske soldatanepå det tidspunktet kontrollerteseg sjølv, var det viktig for eng-elskmennene å syne dei kvensom hadde kontrollen i Noreg.

Maten var annleis påKjevik enn i England.Middagsmaten var fisk, ogtil kvart måltid fekk deihummar. Sjølv om han vargod, lengta gutane etter eigod steik. Og dei lyse som-marnettene var også ei nyoppleving for flygarane.Ian Smith var ein av pilo-tane. Han vart seinarestatsminister, president iSør-Rho desia/ Rhodesia/ -Zim bab we. Truleg har hanfortalt om opphaldet påKjevik til den einastesonen sin. For han vart somvaksen gift med ei norskkvinne. Opphaldet til avdelinga

på Kjevik varte i vel femmånader. Bileta i artikkelen får

om lag like stor plass somteksten, og det fortener dei.For det er bilete frå ei his-torie som var kort og inn-haldsrik for folket i Tveit. Og nærare folket i Tveit

kjem me i den andre artik-kelen. Inger W. Jæger skrivom Ve skole sine 50 år.

19

Tveit kommune la ned dei fleste av små-skulane i kommunen og bygde ein ny sentral-skule i 1959. Då skulen tok til, var det 150elevar og fem lærarar. I dag er der 397 elevarog 67 tilsette.

Innhaldet i skulen, undervisningsmateriel-let, kort sagt mulegheitene til betre og meirlevande undervisning har endra seg i takt medaukande velstand.

I dag har lærarane kontortid då dei skalvere på skulen. I 1972 underviste lærarane, også var dei sjølve ansvarleg for korleis deibrukte den andre tida. Tid til førebuing, forel-drekonferansar, fagleg påfyll og liknande. Idet året gjekk Sven Johannessen saman med

andre lærarar på Ve i gong med å laga ein sla-låmbakke. Saman med elevane jobba dei pålaurdagar for å få til denne bakken. I 1984vart han ferdig. Initiativ, kreativitet ogpågangsmot var varemerket til SvenJohannessen. Jonny Bernander kåra han tilden beste læraren han nokon gong hadde hatt.

Osmund Dønnestad arbeidde i 28 år på Veskole. Han døydde i 2008. Tom Egerhei harskrive eit minneord om det gode menneskjetOsmund Dønnestad.

Årsskriftet er velskrive og interessant medmange gode bilete. Kort sagt: Takk for heftet,Tveit historielag!

Leiv Torstveit

Britiske soldatar på Kjevik like etter krigen. Illustrasjon frå årboka.

20

«E seiår de bare!» Lillesandsdialekten i ord og uttrykk

Utgjeve av Vestre Moland ogLillesand Historielag 2008

Forfattaren Bergliot Øie Johansen har lagt nedeit stort arbeid ved å lage denne rikhaldigesamlinga av ord og vendingar frå lillesandsdi-alekten. Ho har hatt god kontakt med eldrefolk i Lillesand, m.a. gjennom arbeidet sitt, ogho har ynskt å få ned på papiret ord og ven-dingar som dei eldre brukte. Ho peiker i føre-ordet på at ein dialekt er i stadig endring, ogat det er viktig å bevare ord og uttrykk fråLillesand før dei forsvinn eller blir altforutvatna. Gabriel Flørnæs Knudsen har vore språk-

konsulent. Han har skrive ei interessant inn-leiing der han tar fram særmerkte trekk vedlillesandsdialekten. Han nemner viktige kjel-der til påverknad av dialekten, slik som sjøfartog handel. I nyare tid har industrireising ikommunen ført til visse språklege endringargjennom tilflytting og pendling. FlørnæsKnudsen nemner at det er blitt fortalt at dåIvar Aasen dreiv med si innsamling av ordomkring 1840, kom han til Tveide. Der snud-de han fordi det ikkje lenger var norsk hanhøyrde, men dansk. Flørnæs Knudsen skriv at den lokale dia-

lekten unekteleg har hatt felles trekk med detsom offisielt er nynorsk i landet. Han har laga eit oversyn over korleis verb

og substantiv blir bøygde. Når det gjeld pro-nomen, har han sett opp eit oversiktleg skje-ma. Bergljot Øie Johansen har ordna samlinga

av ord og uttrykk på ein strukturert og ryddigmåte. Samlinga er alfabetisk ordna, og kvartord blir forklart med det vanlege riksmålsor-det for dialektordet. I tillegg er dialektordetsett inn i eit døme, i ein naturleg bruk avordet. Dei fleste orda i samlinga vil den litteldre lesaren kjenne, om vedkomande er fråvår landsdel. Andre ord er meir lokale og varukjende for denne meldaren. Bergljot Øie Johansen har gjort eit arbeid

som er viktig, ikkje berre med omsyn til lille-

sandsdialekten. Av di mange ord og uttrykkgår igjen i mange andre dialektar, vil samlingavere av stor verdi for eit mykje større områdeenn Lillesand. Dialektgrensene er, som vi veit,heller ikkje heilt faste. Boka kan lesast medutbytte av alle språkinteresserte. Og samlingavil vere ei viktig kunnskapskjelde for dei somi framtida vil studere endring i ein gild sør-landsdialekt. Ein del illustrasjonar friskar opp, og boka

kunne gjerne hatt fleire slike. Bak i boka har forfattaren tatt med nokre

songar for ungar, regler og songleikar. Boka er knappast av det slaget som ein les

frå perm til perm i ein sleng. Mange vil sik-kert likevel ha glede av å bli kjent med detteviktige kulturarbeidet som vi har fått fråBergljot Øie Johansen.

Jon Olav Gryting

21

25-årsjubileum Kvinesdal Historielag, eitt av dei største historielaga i landet, runda25 år dette året, og då kravst det sjølvsagt ei skikkeleg feiring

Sidan Kvinesdal Historielag er25 år i 2009, blei årsmøtet 11.mars utvida til ein stor kultur-kveld. Møtestaden var KvinesdalKulturhus, og med om lag 220frammøtte var det få ledige sto-lar.

Leiar Kenneth Trælandshei helsa alle velko-men, og så starta kvelden med musikk. AnnMari Edvardsen Alexis song, akkompagnertav Oddbjørn Stakkeland. Dei hadde eit vidtrepertoar, alt frå Garborg og Prøysen til sal-mar, filmmusikk og opera. Det tradisjonelle årsmøtet gjekk som van-

leg raskt unna, og så overtok Jan Gulliksen

som konferansier. Han samtalte med Kennethog Anne-Berit Erfjord, som har vore med istyringa i 21 og 25 år, Kenneth som leiar ogAnne-Berit som kasserar. Ragnhild Skarsten Larsen helsa frå Agder

Historielag og frå Flekkefjord Historielag oghadde med bokgåver og blomar. Ordførar OddOmland helsa med gode ord og blomar i til-legg til ein sjekk på 5.000 kr.Georg Pollestad og barnebarnet Alexander

Borlaug frå Klepp spela munnspel av høgklasse. Georg lagar munnspel til mange av deistørste utøvarane i verden. Alexander har voreUKM-vinnar, og dei to laga ein flott konsert.

Ordførar Odd Omland helsar og gratulerer Kenneth Trælandshei og Anne-Berit Erfjord med jubiléet.

FRAMHALD NESTE SIDE

22

I pausen kunne folk ta for seg av god mat;smørbrød og marsipankake levert av KnabenGruvekjøkken. Det er ikkje heilt enkelt åbalansera ein tallerken med mat og ein koppvarm kaffi i tillegg til å handla lodd og even-tuelle skrift frå historielaget samtidig som einpratar med mange kjente. Då skulle ein hattfleire hender.Etter pausen gjekk trekkinga av blomar,

fruktkorger, t-skjorter og bøker raskt og effek-tivt.Ingvar Olimstad var kveldens kåsør. Han

hadde kalla kåseriet sitt «Lått og løye frågamle Kvinesdal». Mange fekk friska opp

minne om fotballkampar med store tap, deimange kallenamna i bygda, «erkefienden»Lyngdal og mykje meir. Framføringa med inn-slag av rim skapte gapskratt i salen. Frå si store samling av foto frå laget sine

25 år, hadde Johannes Hamre plukka ut nokrefå og fått laga ein fin DVD med musikk avSverre Eftestøl.Siste programpost var sjølvsagt

Kvinesdalsongen, kåra til den finaste i landetav Nitimen. Sverre Eftestøl sin melodi har 25-års jubileum i år, og han akkompagnertesaman med Oddbjørn Stakkeland.

Tekst: Anne-Berit ErfjordFoto: Johannes Hamre

Kenneth Trælandshei fekk blomar, gåver og gode ord då RagnhildSkarsten Larsen helsa frå Agder Historielag og frå Flekkefjord Historielag.

Ann Mari Edvardsen Alexis song, akkom-pagnert av Oddbjørn Stakkeland.

Georg Pollestad og barnebarnet Alexander Borla

Ingvar Olimstad, kåsør og populær skribenti årsskriftet.


23

«Arnstein» Årsskrift 2008 for Evje og Hornnes sogelag Namnet Arnstein skriv segheilt tilbake til Knut denMektiges tid rundt år 1000e. kr. og er den førstemannen ein kjenner nam-net til i Evje. Fordi Evje ogHornnes sogelag gjennomårsskriftet sitt vil haldefarne tider i hevd, fann deiat dette namnet høvdegodt som tittel på heftet.

Mange i dag tenkjer nok på Evjesom eit knutepunkt for handel ogkommunikasjon. Ved å lese detteårsskriftet vil ein finne at Evje ogHornnes er bygder med mykjespennande historie og kultur – ogvel verdt å lese også for folk utanforkommunen. I skriftstyret for heftet sit

Oddmund Mogstad, Olav ArneKleveland, Ivar Haugen, KåreHodne, Rita Flottorp og AnfinnLislevand - dessutan har Alf G.Kjetså kome med mykje av bilet-stoffet. Dei har i stor grad sjølvevore bidragsytarar til heftet, menhar òg knytt til seg andre artikkel-forfattarar. Heftet spenner over 51 sider og

inneheld 11 ulike artiklar, dei allerfleste med illustrasjonar til. Til saman gjevdesse artiklane ei levande skildring av ulikesider av dagleglivet i desse to bygdene, sompå denne tida var to ulike kommunar. Aller først i heftet har Rita Flottorp ein

oversikt over arbeidet i sogelaget i 2008, derho fortel med tekst og bilete om dei toturane laget har hatt. Bortsett frå artikkelen til Oddvar

Mogstad om gardsnamn i Evje – der hangår hundrevis av år tilbake, er mestepartenav stoffet henta frå tida rundt førre hundre-årsskiftet og fram til 1950-åra.

Eg tek her føre meg artiklane slik deistår i årsskriftet. Nils Dåsvatn har gjeve eit levande bilete

av korleis livet på Hornnes stasjon arta segunder og etter krigen. Då var dette den stør-ste arbeidsplassen i Hornnes og eit viktigknutepunkt for bygdene og kommunane ikring. Han let lesarane bli kjende med far-gerike personlegdomar frå den tida og skil-drar kommunikasjonsåra med hest og ymsemotoriserte køyretøy. Som ein del av tidsbi-

FRAMHALD NESTE SIDE

24

letet kan nemnast at ei vanleg timeløn pådenne tida kunne vere kr. 1,87! Den siste bonden på Fjellestad heiter

Olav Fjellestad. Han blir intervjua av RitaFlottorp og Alf Georg Kjetså og fortel ommange harde tak, fyrst som gutunge på gar-den og deretter som bonde frå 1951.

Tevlingar og prestasjonar stod sterktmange stader i denne tida. Anfinn Lislevandgjev oss ein interessant gjennomgang avprosessane som var i gang då dei førsteidrettslaga vart danna. Ikkje minst var deteit politisk spørsmål i kor stor grad kommu-nen skulle blande seg inn i slike saker. I1945 vart Evje Idrettslag skipa etter om lag15 år med diskusjonar om plassering ogeigarforhold. I forlenginga av denne artikke-len fortel Olav Arne Kleveland om korleisidrettsungdommen reiste minnesmerke overfalne motstandsmenn i 1946. Denne steinenstår i dag ved Evje kyrkje.

Anders Andersen knyter mange artigeminne til sommaren 1953, då han som foto-graf for bokverket «Norges bebyggelse» fórrundt og tok bilete av hus i Evje, Hornnesog Iveland. For oss som voks opp på dentida, er det lett å nikke gjenkjennande tilbåde Harry Brandelius og dei første gråtas-sane som putra rundt på slåtteteigane.

Ivar Haugen og Olav Arne Kleveland hardukka ned i arkiva til Kristiansandsaviseneog plukka fram stoff om kva som rørde seg iEvjedistriktet for om lag 100 år sidan. Her kan ein m.a. lese om møte i lærarla-

get, fesjå, frykt for utbygging av Otra-vass-draget og utanlandsk kapital - og bekymringfor kvinnene som «ikke længere dyrkerSkiidræten.»

Oddmund Mogstad sin artikkel omgardsnamn i Evje har eg nemnt tidlegare.Her er mykje interessant lesing for bådespråkleg og historisk interesserte lesarar. I 1901 skreiv stortingsmann og statsmi-

nister Jørgen Løvland brev frå Kristiania tilsyskenbarnet sitt, Ola Nottoson Løvland.Løvland gløymde aldri heimbygda si, seierKleveland, og han hadde fleire reiser ditetter at han flytta til hovudstaden. I brevetfriskar han opp minne frå barndomen ogfortel litt om livet i storbyen – han hadde påden tida 12.000 kr. i årsløn, men klagar fæltover skatt og faste utgifter. Det er interes-sant å studere språket i brevet, der dialektenkjem tydeleg fram i rettskrivinga.

Årsskriftet inneheld òg eit anna brev medbakgrunnsstoff av Ivar Haugen. Brevet erfrå bestemora hans som, etter at mora døyd-de, måtte ta mangt eit tungt tak på garden.Ho skriv til halvsyster si som har teneste iKristiansand, og fortel om laust og fast frågardsarbeidet og litt meir lettliva aktivitetar.

Til slutt i heftet har Olav Arne Klevelandein omfattande og interessant artikkel omlag og lagshus frå 1880 og framover. Herkan vi lese om fråhaldslag, ungdomslag,religiøse og politiske samanslutningar. Deter tydeleg at denne tidsperioden var pregaav sterke brytningar, men der òg optimis-men og idealismen stod sterkt.

«Arnstein» er eit årsskrift med storbreidd og mykje interessant stoff. Ikkjeminst vil eg tru at skulane kan ha stor gledeav heftet, både for å levandegjere lokalhisto-risk stoff og hjelpe dei unge til å sjå saman-hengar mellom notid og fortid.

Årsskriftet kostar kr. 75 og kan skaffast gjennom Evje og Hornnes sogelag v/Ivar HaugeFennefossvegen 144735 Evje.

I tillegg har òg laget ei rekke andre lokalhis-toriske hefte til sals.

Torhild Austad


25

Sånn var det Arendal Historielag 2008Årboka for fjoråret varden 14. i rekkja, og er påheile 188 innbundne sider(medrekna elleve siderreklame). Boka famnarbreitt og er vorten eimangfaldig samling medvelskrivne artiklar frågamle dagar i Arendal.Det er òg gjort eit godtarbeid med å lese korrek-tur, og det er godt språk iboka. Det er mange finebilete i boka, og gjer til atdet blir ei flott, visuelloppleving.

Nokre artiklar, som den om ØvreBarbu, vert prega av oppramsing avnamn og matriklar – så det gjeld åhalde tunga rett i munnen til tider!Særskilt viss lesarane er frå detteområdet, vil det vere interessant(underteikna budde ein periode iBarbu, og kjende seg godt att!).Dessutan er artikkelen full av småsidehistorier og digresjonar som gjerhan ekstra morosam. Artikkelen om fru Grimsgaard

og hennar liv og livnad er ei særsfascinerande historie. Ho lærte heileArendal selskapsdans, ballett ogplastikk; og etterkvart som danse-motane svinga, var ho ikkje snauareenn at ho lærte seg dei nyaste trendane. Detgjorde sitt til at ho danka ut konkurrentane påeit blunk! I 1704 vitja Kong Frederik den fjerde

Arendal, og vi kan fylgje Frederik Esmarcksine skildringar frå denne turen. Han var etats-råd og med i kongen sitt fylgje. Artikkel for -fattaren har gjort ein stor jobb med å omsetjedesse skildringane frå tysk, og presentere dei imoderne språkdrakt i årsskriftet. H. B. Herlofsens memoarar er vel verdt å

lese. Han har skildra ei tidlegare finanskrise,

nemleg Arendalskrakket i 1886 (på denne tidavar det konjunkturkrise i heile verda). Han harein munter penn, og skapar eit godt og humo-ristisk bilete av den trasige tida og den friskefamilien sin! Vi kan lese om Sørlandsforlaget; eit lite

forlag som på si korte levetid gav ut ei langrekkje bøker, frå religiøs litteratur til opplys-nings- og fagbøker.

Så fylgjer ein artikkel om forfattarinna

FRAMHALD NESTE SIDE

26

Kaia Bruland-Nilssen (f. 1868). Ho fekk fleireav bøkene sine omsett til svensk, og fekk tilog med førespurnad om filmrettane til ei avbøkene. Dette stoppa på grunn av krigen, menho kom seg som kvinneleg forfattar uvanlegmykje opp og ut, og vart kjend for veldigmange. På ei tid var Arendal Noregs knutepunkt,

iallfall når ein ser på telegrafen. På slutten av1800-talet gjekk nesten alle undersjøiske utan-landskablar frå Noreg ut frå Arendal. PåHisøy kan ein framleis sjå restar av steinkaratil telegrafstolpane frå 1866. Lesaren får høvetil å lære om ulike vassvegar i Arendals om -rådet; utbetringar i Vestregabet og Østregabet,forbetringar i Nidelva og kanalen i Moland.Når ein har lese dette interessante stykket,kjem ein til historia om Vippa; eller brua vedVippa, som vart opna i 1892. Er du god til å kjenne att slektstrekk, så

kan du prøve å finne ut av kven guten på

maleriet i det gamle rådhuset kan vere. Biletetkom som gåve på 1970-talet, men ingen veitnoko meir om det. Han var nok aldri på torveti Arendal slik som det er no; det blei nemlegtil etter at «Den indre Pol» vart fylt att etterbybrannen i 1863. Vi fylgjer historia i form avgamle postkort, og det har vore ei rivandeutvik ling her! Men det er eit trist faktum at vii dag nesten ikkje ser dei mange torghandla-rane som bileta før var så fulle av. Her hartydeleg kommunen ein jobb å gjere! På tampen kan vi lese historia til

Arendalsbanen som opna i 1908. Den gongengjekk banen frå Grimstad heilt til Treungen.Delar av banen er vorte nedlagde i tur ogorden, og vi står i dag att med strekningaArendal-Nelaug. Då er det berre å ynskje deg som lesar ei

god lesaroppleving med dette knippet av inter-essante, morosame og spennande historier!

Olaf Moen


Aust-Agder-Arv ute med årboka for 2008:

En timeslukerav en årbok Igjen varter aust-egdene oppmed en ren timesluker av enårbok, Aust-Agder-Arv, Årbok2008, med Anne Tone Aanbysom redaktør. I motsetning til ifjor da sjøfart var det gjennom-gående tema, er årets bok pre-get av livets mangfoldighet ogvariasjon.

I tillegg til den selvskrevne årsberetning forAust-Agder Museum- og Arkivlag, prydesboken av ti fyldige og velskrevne artiklersom strekker seg fra Henrik Wergelands synpå Kristian Lofthus og Lofthusreisinga1786-87 fra Øyvind Bjorvatns penn ogØystein Rians, Konge – embetsmann –

undersått: et trekantdrama fra dansketida ogopp til nærheten av vår egen tid med HildeAustarheims artikkel om «Boligforhold ogklasseforskjeller» på industristedetEydehavn i i 1912–1913. Den sosiale spred-ning i artikkelutvalget er der ingenting å sipå.

Utvalget av artikler er ut over de nevnte«Madam Collin med Børn» av Kjell Knud -sen som følger opp «En skreddermestersdød» i Grimstad i 1865. Anne Marie Falckskriver Om «Mannen i Tåga» – konger,guder og mestere. Nå er vi helt tilbake tilden romerske guden mars og skulpturenMannen i Tåga som i 1964 ble gitt til Aust-Agder Museum av Bergljot Ugland.«Utdrivelsen av Paradiset» – om ingeniøren

Leif Gill ved Arendal Smelteverk er HildeL. Austarheims andre bidrag til årboken, ogigjen er det Eydehavn og EydehavnsArbeiderforening som står i sentrum sam-men med artikkelens hovedperson. OgsåAnne Marie Falck har dyppet pennen til toartikler. Hennes andre artikkel handler om«De romanske hodene på Tromøy kirke» –en utfordring for forskere. Nok ikke bare forforskere, men også for den jevne kirke- ogkirkebygghistoriske interesserte. Her er vitilbake til vikingtid og førkristen tid og føl-ger mange tråder bådeut i verden og herhjemme i tid og stil.Lise Råna presente-

rer «To bilder fraMerdøgaard», en hyg-gelig liten artikkelmed bilder fraArendals stolte øymed den praktfullehovedgård. MonikaKurszus Håland settertankevekkende ord på«Arkivene som grunn-lag for rettferdighet ogdemokrati».

Boken har også fåttsin artikkel på eng-elsk, som jeg noksynes skulle ha værtoversatt – «NationalHistoriographies andthe Viking Age: A Re-examination», skrevetav Einar GunnarBergisson. Det er enomfattende historie,hvor han blant annetgir til beste sitt syn påden tidlige vikingtidhvor Agder-kysten, ogikke minst Vest-Agder,sto sentralt i handel ogkommers med mangeblomstrende småste-der, og kontakten med

utlandet. Han mener at dokumentasjonenviser at den såkalte Scirings heel lå påListalandet. – Men for mange med begren-sede engelskkunnskaper vil artikkelen nokbli en tungt fordøyelig fornøyelse. Meninteressant er det.I det hele tatt en fremragende årbok som

gir liv til historiens alt for mange sorte hull ivår allmenne historiske kunnskap, men somsluker oss med hud og hår mens vi arbeideross gjennom den. En ny seier for Aust-AgderKulturhistoriske Senter.

Per Gundersen

27

28

Årsmøteprotokoll forAgder Historielaglaurdag 18. april 2009Stad: Majorstuen,

Evjemoen,kl.11.00-14.30.

Til stades: Om lag 45 direkte-medlemer/ lokal -lags represen tan tar.

Styreleiar Beint Foss ynskte velkomen. Hanvar forsongar på Mellom bakkar og berg, somheile møtelyden stemde i med. Kathrin Pabstheldt eit verkeleg innlevande føredrag om«Kultur historiske musé på nye vegar. Mellomkrav frå staten, folket og opplevingsøkonomi-en.» Klokka 12.30 var det middag.

Sak 1 VAL AV MØTELEIARLeonhard Jansen vart vald til møteleiar.

Sak 2 GODKJENNING AV INNKALLING OG SAKLISTEInnkallinga og saklista vart godkjend.

Sak 3 VAL AV TO REPRESEN-TANTAR TIL Å SKRIVE UNDERPROTOKOLLENAlvhild Gulbrandson (Vestre Moland ogLillesand Historielag) og Olav ArneKleveland (Evje og Hornnes Sogelag) vartvalde til å skrive under protokollen.

Sak 4 GODKJENNING AVÅRSMELDINGÅrsmeldinga vart samrøystes godkjend. Detvart samstundes orientert om at landsmøtet iLandslaget for Lokalhistorie skal vere på sør-landet i år (Sørlandsparken), og AgderHistorielag og dei ikringliggjande historielagaer praktiske tilskiparar for møtet.

Sak 5 GODKJENNING AVREKNESKAPENRagnhild Skarsten Larsen la fram rekneska-pen, som viste 95.666 kroner i overskot i

2008. Rekneskapen var revidert og funne iorden, jamfør revisjonsmeldinga som varprenta i EGDE. Rekneskapen vart samrøystesgodkjend.

Sak 6 VEDTEKTERVedtektene som vart delte ut på årsmøtet ifjor, hadde ikkje heilt samsvar med dei ved-tektene som var prenta i EGDE. Reint formeltmåtte difor vedtektene opp på nytt. For ordensskuld gjekk skrivaren gjennom dei få stadenedet ikkje var samsvar. Årsmøtelyden godkjende vedtektene samrøys-tes.

Sak 7 INNKOMNE SAKERDet var ingen innkomne saker.

Sak 8 BUDSJETTÅrsmøtet gjekk samrøystes inn for det fram-lagde budsjettet som Ragnhild la fram.

Sak 9 VALI valnemnda sat Ellinor Lundberg (Arendal),Jørdis Hodnemyr (Vennesla), Olav ArneKleveland (Evje) og Per T. Knudsen(Kr.sand). Noko alternativt framlegg komikkje fram, og valnemnda sitt framlegg vartsamrøystes vedteke. (Sjå neste side.)

Straks før årsmøtet var heva, takka leiaren fortilliten og delte ut blomar til avtroppande sty-remedlem Jan Arild Andersen og dvd’en medSturla Ertzeid til dei to som gjekk ut av val-nemnda i år; Olav Arne Kleveland og JørdisHodnemyr.

Turnemnda v/Olav Arne Kleveland nyttahøvet til å drive reklame for turane i nemnda.

29

Styret for AgderHistorielag 2009-2010Leiar: Beint Foss, Fossev. 130, 4658 TveitTlf. 38 06 33 24 - 90 85 02 [email protected]: Helge Wiig, Skidalsheia 18, 4514 MandalTlf. 38 26 27 60 - 95 13 87 48 - [email protected]

Nestleiar: Ellen Ledaal Gjertsen, Lykkensborgveien1, 4841 ARENDALTlf. 37 01 64 26 - 99 54 60 [email protected]: Sveinung Lien, Kollåsv. 44, 4900TvedestrandTlf. 37 16 12 63 - 47 23 65 [email protected]

Rekneskapsansv.: Ragnhild S. Larsen,Svegev. 13, 4400 FlekkefjordTlf. 38 32 39 17 - 95 20 40 [email protected] Vara: Kari M. Bruli, Træland, 4480 KvinesdalTlf. 97 75 05 [email protected]

Inge Augland, Kuliav. 37, 4618 KristiansandTl: 38 11 84 44 - 90 18 66 08 - [email protected]: Liv Kirsten Rølland, Skinnerheia 31A, 4634 KristiansandTlf. 38 19 82 92 - 47 81 86 14 - [email protected]

Olaf Ingebretsen, Storevoldhei 14, 4700 VenneslaTlf. 38 15 58 47 - 99 56 11 89Vara: Gerd Lillian Olsen, Salthaugv. 97, 4517 MandalTlf. 38 16 92 44 - 40 41 60 61

Anders Auen Grimnes,Østre Grimenes, 4790 LillesandTlf. 37 27 06 04 - 91 33 79 64Vara: Kristian Sundtoft, Østregt. 3, 4790 LillesandTlf. 91 34 12 37 - [email protected]

Digitaliseringsansv.: Hallvard O. Tveit,Brokke, 4748 Rysstad -Tlf. 37 93 61 84 - 48 12 10 [email protected]: Birgit Attestog, 4745 ByglandTlf. 37 93 56 22 - 90 63 95 [email protected]

Eilert Skjævestad, Sølvfaksv. 5, 4818 FærvikTlf. 37 08 50 80 - 92 81 94 [email protected] Vara: Jan A. Ommundsen, Gabriel Scottsvei 4, 4818 FærvikTlf. 37 08 50 91 - 95 23 36 [email protected]

Frå venstre: Olaf Ingebretsen, Ellen Ledaal Gjertsen, Inge Augland, Ragnhild Skarsten Larsen, Hallvard O. Tveit, EilertSkjævestad, Kristian Sundtoft (vararepresentant for Anders Auen Grimnes) og Beint Foss.

30

Vedtekter for Agder HistorielagFØREMÅL

§ 1Agder Historielag har som føremål å fremjeinteressa for og auke kjennskapen til historieog kulturvern i landsdelen.

VERKSEMD

§ 2For å nå målet skal Agder Historielag:- Styrkje samarbeidet mellom historielaga ogrepresentere desse i saker av felles interesseroverfor fylkeskommunale styresmakter.

- Arbeide aktivt for at folk flest, media ogmyndigheiter får auka forståing for verdienav kulturarv og historie.

- Ta på seg oppgåver som best kan verteløys te på regionalt plan, så som kurs,seminar og kulturreiser.

- Gje ut publikasjonar som til dømes årsskriftog medlemsblad og drive andre former foropplysingsarbeid.

ORGANISASJONOG MEDLEMSKAP

§ 3Agder Historielag er tilslutta Landslaget forlokalhistorie og utgjer fylkesleddet forAgderfylka.

§ 4Medlemer kan vere:a) Lokale historielag og foreiningar med føre-mål i tråd med § 1.

b) Direkte personlege medlemer.c) Offentlege og private institusjonar

Lag og direkte medlemer betaler kontingentsom årsmøtet fastset. Årsskriftet og medlems-bladet er inkludert i kontingenten.

ÅRSMØTET

§ 5Årsmøtet er øvste organ i laget. Tidspunkt fordette er seinast i april månad. I dei åra det verthalde landsmøte, bør årsmøtet i AgderHistorielag vere minst seks (-6-) veker førelandsmøtet. I særskilde fall kan styret kalleinn til omframt årsmøte.Årsmøtestad kan vere skiftevis i Aust- ogVest-Agder annakvart år, eller i Evje ogHornnes kommune kvart år. Kvart medlems-lag vel to delegatar med varafolk til årsmøtet,medan institusjonar har rett på ein delegattil årsmøtet. Alle direkte medlemer og tillit-svalde i Agder Historielag har høve til å møtepå årsmøtet. Røyste- og talerett har alle direkte medlemerog delegatar. Styret har ikkje røysterett isaker som gjeld årsmelding og rekneskap,men sjølvsagt talerett. I alle andre årsmøte-saker har styret røyste- og talerett.Skrivaren har berre talerett.

Valnemnda gjev årsmøtet innstilling på fyl-gjande verv:

Styret:Seks styremedlemer med varafolk – blantmedlemslaga/foreiningane i organisasjonen.To styremedlemer med varafolk– blant deidirekte medlemene i organisasjonen.Valnemnda gjev årsmøtet innstilling påleiar og nestleiar blant desse åtte styre -medlemene.

Valnemnda: 4 medlemer – der ein av medlemene er valdeblant dei direkte medlemene i organisasjonen.Eksterne verv: Der Agder Historielag haroppnemnings-/innstillingsrett, kan val-nemnda kome med ei innstilling.Dei tillitsvalde i styret og valnemnda har eifunksjonstid på to år, men vert valde slik athalvparten står på val kvart år. Leiar og nest-leiar derimot, vert valde for eitt år av gongen,og veljast såleis kvart år. Valnemnda konstitu-erer seg sjølv.

31

I styret og valnemnda skal det vere lik repre-sen tasjon frå kvart av fylka, og så langt råd erlik representasjon for båe kjønn.

Årsmøtet tek stilling til val, årsmelding,rekneskap, budsjett, kontingentendring ogeventuelle innkomne framlegg og andre sakerstyret legg fram.Agder Historielag skal ha offentleg godkjendrevisor.

Val og vanlege vedtak vert avgjort med vanlegfleirtal. Framlegg om vedtektsendring må verestyret i hende minst to månader føre årsmøtet.Styret sender slike framlegg, sakliste, årsmel-ding og rekneskap ut til medlemslaga seinastein (–1–) månad føre årsmøtet. Dato og stadfor årsmøtet, saman med sakliste, årsmeldingog rekneskap skal vere prenta i EGDE minst14 dagar føre årsmøtet. Kunngjering om atvedtektsendring er årsmøtesak skal skje iFevennen og Agderposten ein månad føre –dersom dette ikkje allereie er gjort i EGDEeller per brev til direktemedlemene.Vedtektsendring krev 2/3 fleirtal. Dei sametidsfristane gjeld ved ekstraordinært årsmøte.

TILHØVET TIL LANDSLAGET

§ 6Årsmøtet handsamar eventuelle saker somkjem frå styret i Landslaget. Vedtektene tillandslaget vert fylgt ved representasjon pålandsmøtet. Agder Historielag betaler utgif-tene til landsmøtet for ein utsending, somhelst bør vere styreleiaren.

STYRET

§ 7Styret, som har åtte (–8–) medlemer, tilsetskrivar/kasserar og fastset løn og instruks. Vedlik røysting, har leiaren dobbelrøyst.Funksjons tida for styremedlemene er to år,slik at halvparten er på val på kvart årsmøte.Funksjonstida for leiaren er eitt år. Styret kangjere vedtak når minst fem medlemer er tilstades. Styret har ansvar for å leggje fram års-

melding, revidert rekneskap og eventuelleandre saker til årsmøtet for godkjenning.

§ 8Styret i Agder Historielag handsamar alletypar saker frå båe fylka. Styret er samlaansvarleg for dei einskilde vedtak som vertgjort. Styret kan nedsetje nemnder/komitéarsom spesielt kan sjå på saker i kvart fylke.Innstillinga/arbeidet til komiteen vert lagtfram for styret, og endeleg vedtak vert gjortav styret, som er ansvarleg ovanfor årsmøtet.

VALNEMNDA

§ 9Valnemnda, som har fire medlemer, konstitue-rer seg sjølv og vel leiar. Ved lik røysting harleiaren dobbelrøyst. Valnemnda legg fram forårsmøtet framlegg til styremedlemer medvarafolk, leiar og nestleiar og tillitsvalde i val-nemnda og eventuelle utsendingar til lands-møtet og kandidatar til landsstyret.

OPPLØYSING

§ 10Laget reknast som oppløyst når to ordinæreårsmøte på rad har gjort 2/3 dels fleirtals-vedtak blant dei røysteføre deltakarane.Framlegg om oppløysing av laget må verestyret i hende minst to månader føre års-møtet.

I fall Agder Historielag vert oppløyst, skalStatsarkivet i Kristiansand få tilbod om arki-vet og samlingane til Agder Historielag.Eventuelle midlar går til Landslaget for lokal-historie, til bruk for lokalhistorisk arbeid påAgder.

– – –

Det som er merkt med feit skrift var oppesom sak på årsmøtet våren 2009

Årbok 2007 for Agder natur-museum og botanisk hage Eit lite hefte med god papir -kvalitet og flotte bilete; slik erAgder naturmuseum og botaniskhage si årbok frå 2007. Heftet inneheld tre artiklar ograpportane frå drifta til museet. Den første artikkelen er om«Fugl og pattedyr iJordandalen» og er skriven avførstekonservator Roar Solheim.Han var saman med ei gruppeornitologar frå Norden invitert tilei pressereise til Israel for åoppleve fugl i Israel.

Det gjorde denne gruppa til gagns. Eg kansongen «Vesle lerka ho hev det so». Og for åseie som sant er, eg var ikkje klar over alle deilerkeartane som er til. For Solheim såg markpi-pelerke, dverglerke, flekkdverglerke, topplerke,fjellkalenderlerke, ørkenlerke, mørkhalelerke

og langklopiplerke. Så ingen kan klage på fålerkeartar i Israel. Og alle dei ørnane som varder: steppeørn, småskrikørn, dvergørn, hau-kørn, slangeørn og fiskeørn. Men kongeørn sågdei ikkje; som underteikna som 10-åring haddenærkontakt med. Solheim såg eit mylder avfugleartar. Han har skrive ei god framstilling avalt dette yrande livet. For ikkje å gløyme dendøde sjakalen som låg i vegkanten. Det måttevere ein gullsjakal, og dét var det. Nydelegbilete er med på å løfte framstillinga av opple-vinga hans. Solheim har også skrive den andre artikke-

len som han har kalla «Snøuglene som melderfra hvor de flyr». Snøugla hekkar med jamnemellomrom i Finnmark. I 2007 sette han radio-sendar på tre snøugler. Og fram kom det korlangt desse uglene flyg. Ei ugle fauk om lag2300 kilometer på 73 dagar, med ein gjennom-snittfart på 35 km per dag. Eit kart syner koruglene fór. Imponerande kva uglene klarer åprestere for å hekke i område med nok mat. Den tredje artikkelen har Per Arvid Åsen

skrive. Han skriv om «Hvitpestrot - truet bota-nisk sjeldenhet i Vennesla». Kvitpestrota står påden offisielle norske lista over planter som ertruga av utrydding. I Vennesla vaks dennesjeldne planta på eit område på 55 kvadratme-ter i 1975. Dette området var blitt til berre einkvadratmeter i 2004. Årsaka var tett kratt oggrantre. Rapportane frå dei ulike avdelingane skal eg

hoppe over. Men ei avdeling fortener ekstraomtale og det er «Formidlingsavdelingen».Formidlingsavdelinga har utstillingar og under-visningsopplegg for barn. Kvart år har eg voremed klassen min på eitt eller to av oppleggadeira. Opplegga har vore prega av høg kompetan-

se, god formidlingsevne og inspirerande prak-tiske oppgåver. Og då er det lett å skjøne atover 8000 barn har fått del i desse opplegga.Kort sagt, opplegga har vore gilde både for ele-vane og meg å vere med på. Med dette ei stortakk til museet! Heftet har gode, klare bilete som illustrasjon

til teksten. Til saman er det blitt eit vakkert oginnhaldsrikt årsskrift.

Leiv Torstveit

32

34

Stavanger museum årbok 2006 Stavanger Museum si årbok for2006 vart fullført og utgjeven i2008. Dei første 62 sidene inne-held ei fyldig bedriftshistorie omStavangerflint AS.

Da bedrifta starta opp i 1949, var namnetStavanger Fajansefabrikk A/S, og dei produ-serte bruksservise i engelsk flint. Keramiskflint er eit hardbrent produkt av kvit leire,kaolin, kvarts, feltspat og kalk. Elles kan vivanlege folk merke oss at «keramikk» erfagordet på alt som er laga av brent leire, fråporselen til murstein. Stavangerflint AS var ei kjempebedrift

med meir enn 300 tilsette, produksjonslokaladekte 14 dekar og varene vart eksporterte til28 land. Mange av oss kan nok finne at kop-par og kar som er sette til sides, er komneherifrå. I 1979 gjekk Stavangerflint AS saman med

Figgjo Fajanse i bedrifta Figgjo AS, og allproduksjon vart flytta til Figgjo. Artikkelen erskriven av Jan Gjerde. Viss du vil lese berre ein artikkel i årboka,

da må du bla opp på side 67 og hive deg over«Kem va det så fant på dette tullet?» av PerInge Torkelsen. Her fortel han levande og

morosamt omkorleis NorskBarnemuseumutvikla seg fråden første «alt-moglegsam-linga» hans ikjellaren heime,til han fekkleige 100 m2 ikommunalt hus. I 1989 kunne

samlinga flyttasttil SolvangSkole, der 700m2 stod klare tilbruk. Da lauthan stable påbeina eit styre.Han fekk ei

blanding av galningar, seriøse samlarar, krea-tive kunstnarar, arkitektar og forskarar, nettsom han ville. Det er berre å gje seg over på nåde og

unåde. Det er ingenting å vente etter, vi måhive oss rundt, ta turen til Stavanger og rettinn på barnemuseet, som no er ein del avStavanger Museum i Sølvberggata 2. Kanskjetreffest vi der? Arne Tytlandsvik skriv om korleis

Vestlandske Skolemuseum bokstaveleg talahar vakse fram gjennom mange år og magrekår - frå saka vart teke opp på landsmøtet iNorges lærarlag i 1908 fram til den offisielleopninga på St. Svithun skole i 1925. Mange lokale lærarlag og eldsjeler elles

hadde arbeidd med ideane og lagt grunnlagetfor at museet skulle kunne bli realisert. Frå 1. januar 2008 er også skolemuseet ein

del av Stavanger Museum. Stavangerfotografen Julie Lund blir vi

gjort kjende med gjennom Gry Bang-Andersens godt illustrerte artikkel. I folketel-jinga i 1900 var ho 33 år og registrert somretusjør (gjer små forbetringar på bileta; fjer-ning av flekkar og liknande, red. mrk.). I 1902finst eit prospektkort av Breiavatnet iStavanger, der Julie Lund har eineretten. Ho produserte gardsbilete, gjerne med

gardsfolka og buskapen på plass, atelierpor-trett og fotografi av vanlege borgarar. Nokreav negativa er merkte med etternamn ellerstadnamn. Men det er vanskeleg å få full greiepå alt materialet. Heile fotosamlinga på eit parprospektkort og 320 glasplatenegativ, fekkStavanger Sjøfartsmuseum overta i 1981. Artikkelen er verkeleg leseverdig, ikkje

minst når forfattaren set bileta og organise-ringa av motiva inn i ein samfunnskulturellsamanheng. Kvar artikkel har eit kort samandrag på

engelsk til slutt. Årboka har 160 sider. Dei siste 30 sidene

inneheld årsmelding og rekneskap for året2006. Kan vi vente oss årbok 2007 til hausten i

år?

Magnhild Rygg

35

Møt den unike forteljaren

Sturla Ertzeid på den flotte dvd-en produsertav Agder Historielag

Pris: Kr. 150.-

Kontakt

Agder Historielag på tlf. 97 06 44 85 eller send e-post til [email protected] post til Agder Historielag, Postboks 1364662 Kristiansand

ÅrsskriftNr. 1-65...................................................UTSELD!Nr. 66-80 .....................................................kr. 50,-Nr. 81 .........................................................kr. 190,-

Agder-bibliografien I og III .........................kr. 50,-Bytingsprotokoll for Kr.sand 1670 ..............kr. 50,-Tingbok for Vestre Råbyggelag 1686 ..........kr. 50,-Tingbok nr. 1 for Lista (1657-1660)............kr. 50,-Odelsmanntalet 1624 for Agder...................kr. 50,-Tingbok nr. 1 og 2 for Mandal Sorenskriveri(1677, 1684).................................................kr. 50,-

Stortingsmann Ole FuglestvedtUinnbunden..................................................kr. 30,-Innbunden ....................................................kr. 50,-

Jon LøylandSoger og segner. viser og vers ...................kr. 175,-

Agders Historie 800-1350Agders Historie 1840-1920Agders Historie 1641-1723350 kroner pr. stykkeller alle tre for kr. 1000,-. Fraktfritt.

AnetavleskjemaerMedlemer får 20 stk. gratis. Ordinær pris pr. stk.kr.1,-Medlemer får 25 % rabatt ved kjøp for kr. 400,-eller meir. Rabatten gjeld ikkje ved kjøp av Agders Historie. Porto kjem i tillegg.

Tinging til Agder Historielag, Postboks 136, 4662 Kristiansand

eller tlf. 97064485

eller e-post: [email protected]

Bøker frå Agder Historielag

36

Flekkerøy historielagsårsskrift nr. 9 for 2008 Jeg gleder meg til høsten og års-skriftet fra Flekkerøya. Foreløpighar jeg bare bladd godt i det.Men når sommersola vender sittkinn mot vinteren og høstløvetfaller for å gjødsle en ny vår, viljeg ta det frem: Flekkerøy histo-rielags årsskrift nr. 9 for 2008.

Kort sagt; de sparsomme timer jeg har tit-tet i det vel 150 sider store skriftet, varslerlange og gode timer mens høststormene riversjøen opp og sender sine dype cellotoner omhusveggene. Gud og Flekkerøya hører på enmåte sammen i all slags vær – på en livsbeja-

ende og rett og slett samhørende måte. Detgår da også frem av flere av de 23 artiklenesom årsskriftet inneholder. Ikke alltid liketolerant, – det er fristende å trekke frem klas-sikeren fra bryllupet i Kanan, da Jesus bleprovosert av sin mor til å gjøre vann til vin:«Jau, me veid det, men æ kankje sei at mi ligedet no særlig.» Men ellers… Det er grobunn iFlekkerøyfolkets tro. Og humor og sang. Neida, denne historien er ikke nevnt, så vidt jegkan se - det er bare en folkemunnens klassikerpå våre kanter. Men det er noe i den. Jeg skal i denne omtalen ikke røpe så mye.

Men ett: Her er timer av opplysning, av kunn-skap og klokskap, av dramatikk og hjertevar-me, skrevet av folk som vet hva de skriverom. Redaksjons utvalget må ha hatt noen etter-tenksomme, men hyggelige timer når de harvurdert manuskriptene til innholdet i åretsårbok. Og redaksjonen består av MagnhildSørensen, Arve Aarrestad, Nils Ingvald Nilsenog Roald Karlsen, med Aarrestad som redak-tør - i alle fall er det han som har skrevet for-ordet - og disse damene og herrene ønskermed dette skriftet å presentere noe avFlekkerøy-folkets gjøren og laden gjennomtidene. Det gjør de da også så til de grader. Jeg har bladd frem og tilbake noen timer.

Det har gitt meg inspirasjon: Jeg må i løpet avhøsten og vinteren få tak i og lese flere avFlekkerøy Historielags skrifter. Du er ikkekristiansander - ikke engang sørlending - omikke Flekkerøya har en viss plass i ditt hjerte.Den behøver ikke være prangende, men detfinnes likevel alltid en liten åkerlapp med fro-dig groe der inne, hvor Øya har sin plass.Enhver fisker langs kysten fra Hvaler tilEgersund, kanskje helt opp til Vardø ogKirkenes, kjenner fiskerne fra Flekkerøya.Eller frakteskipperne og deres mannskap oppgjennom før- og etterkrigsårene. Tenk bare pågamle «Lindebø» - 23 fot med en 60 hestersBolinder og tre køyeplasser - denne hvite sva-nen av ei frakteskute i stykkgods- og siden i

sementfart, og illegalt over Nordsjøen underkrigen. Ordet Lindebø vekker også vage tan-ker om Tores tante Adelaide i Gabriel Scotts«Alkejegeren». Slik henger ting sammen. Vihar alle våre minner fra barndom, fra ungdomog voksen alder som på forunderlig måte erknyttet til Flekkerøy, selv om du er fraSkippergada eller Lund. Jeg er så heldig å tilbringe det meste av

året på Kroodden. Det er Indre Fleckeroe det!Her kan jeg se over til den forgjettede ø i vårsørlandske kulturhistorie, bare skilt avVestergabet. Her skal jeg i høstens lange timerlese om «Monsøy» som gikk i fraktefart langskysten fra Fredrikstad til Flekkefjord, om«Agder»; jeg hadde selv gleden av å kjøpe«livbåt-prammen» til – var det «Agder II»? –med en firehester påhenger av en Nilsen iLakseviga - da jeg flyttet tilbake tilKristiansand i 1975. Men bort fra det personlige: Nå har jeg

altså et tyvetalls artikler å glede meg til, skre-vet av forstandige mennesker med kjærlighettil sin øy, godt illustrert med bilder av båter

og hus og begivenheter og personer. Bare his-torien om «Fem kasser tyttebær er ankom-met», om fem ungdommer som dro fra YtreLindøya til Lindisfarne - den hellige kloster-øya på kysten av Skottland – i november1941; utrolig engasjerende lesning! Jeg sierikke mer. Les selv. Les om«Flekkerøyværinger i slaget ved SjællandsOdde» og hva los Peder Jakobsen fortalte i etlite selskap den 9. februar 1879. Les om tys-kernes inntog på øya under krigen, om fest-ningsanleggene. Om Gråfjellet og Belteviga.Les… Jeg har ikke hatt tid til å lese så mange av

historiene ennå, men jeg vet at jeg har mye åglede meg til når solen vender sitt kinn motvinteren og det knitrer av hygge og velvære ipeisen. Da får været være som det være vil.Da får historiene fra Flekkerøy glede mitthjerte og sinn, og forhåpentligvis gjøre meglitt klokere enn jeg er i dag.

Kroodden i juli Per Gundersen

17. mai i LandvikLandvik Mållag og LandvikHistorielag samarbeidde omein skikkeleg god, gamaldags17. mai-fest med diktopple-sing, kåseri, lotteri, kjempe-god mat og musikkinnslag/-underhaldning. Slike festar ersjeldan vare i dag.

Denne typen 17. mai-fest har LandvikMållag og Landvik Historielag stelt til i9-10 år, og vel 70 menneske storkoste segden kvelden. Slik ein 17.-maifest stodskulen, kommunen og 17.mai-komiteenfor tidlegare, men ebba diverre ut for 20år sidan.

FRAMHALD NESTE SIDE

Den premierte felespelaren Øystein Rød gjorde fes-ten fullkomen med sitt felespel.

37

Terje Sandkjær, leiaren i LandvikHistorielag, opna festen og ynskte velkomen.Han fekk god hjelp av leiaren i LandvikMållag til å leie kvelden, som tilfeldigvis varkona Astrid Stuestøl Sandkjær. Nydeleg dikt-opplesing av Kari Andersen Tønnevold setteei god ramme for festen, der tilhøyrarane

mellom anna fekk «Såmannens salve» og«Når sol går ned». Så entra Bjarne Bjorvatn podiet, og salen

fekk tre kvarter kåseri om alt frå språklege,lokale fenomen i Birkenesdialekten til bygde-originalar med hang til å bryggje øl i støvlane.Det vart sagt at ein av dei gjekk 6 km. for ågjere meir enn å pisse (han hadde ikkje utedo,ein gong)! Vidare fortalde han at økslingslære


Folk strøymer på til triveleg 17. maifest i Landvik av det gode, gamle slaget.

Eit utruleg lekkert koldtbord vart det av all maten folk hadde med seg.

38

(seksualkunnskap) var noko både lærarane ogforeldra var imot. «Dermed gjekk ungane utav folkeskulen like uinformerte som foreldragjorde. – Det er eit under at det vart ungar!»Kåseriet var av det verkeleg fornøyelege sla-get og samla mykje lått.Heile festen er bygd over spleiselesten, så

alle som kjem, har med seg eit fat med matkvar. Etter ei god matøkt med eit bugnandekoldtbord, var det tid for lotteri og musikk.Sistnemnde stod den premierte felespelarenØystein Rød for. Han gav til beste bruremarsjetter Haldor Rød, «Trulseguten» (halling),«Bjølleslåtten», «Fagert er landet» med fleire.Dessutan fekk me høyre fleire eigenkompo-nerte slåttar, til dømes «Vårløysing», òg kalla«Vårvalsen», ein type slått som går frå molltil dur.Sjølvsagt var det allsong med opptil fleire

fedrelandssongar på ein slik kveld. –For eitflott program! –Dette er noko anna enn å sitjeå surfe på nettet!– Me plar ha noko internasjonalt på pro-

grammet, mellom anna har me hatt kurdararmed oss tidlegare, men det fekk me ikkje til iår, seier tilskipar Astrid Stuestøl Sandvik.– Me plar òg å vere i forsamlingshuset vårt

som heiter Landvik Bygdehus, men det haddeme heller ikkje høve til i år. Landvik

Bygdehus er eigentleg dei gamle banklokalasom bygdekvinnelaget, historielaget, mållagetog rekneskapslaget kjøpte saman for 600.000kr. Dermed redda me huset – og laga fekk nyinspirasjon av det gode samarbeidet. – Dette kan me oppmode lag og foreining-

ar andre stader til å gjere òg, smiler ho tilslutt.

Tekst og foto: Borghild Løver

I Landvik seier folk at mållaget er gift med historielaget – og det er sant, bokstaveleg tala: Terje Sandkjær er leiar i LandvikHistorielag og kona Astrid Stuestøl Sandkjær er leiar i Landvik Mållag.

Bjarne Bjorvatn gav eit artig glimt frå gamle dagar med sitthumørfylte kåseri om bygdeoriginalar, dialektsærtrekk ogymse

39

40

Liv og Lagnad i Landvik - Bind I Forhistorisk tid

Eit ruvande storverkNær femti år er gått sidanLandvik fekk gards- og ætteso-ge. Fyrst på 1960-talet komJohan Tveite med banda Gard ogætt og Ætt og odel. No harLandvik historielag gått eit stegvidare og gitt ut fyrste bandet iein bygdebokserie, ei kultursogefor bygda.

Forfattar er Johannes Havstad, og dette fyrstebandet dekkjer utviklinga «frå dei eldstetider», frå den gongen fjella vart til, og framtil og med Vikingtida. La oss seie det så sterktme kan: Dette er ei heilt utruleg innhaldsrik,

velskriven og velutstyrt bok. Tekst, bilete,tabellar og andre illustrasjonar fungerersaman, og bileta er mange i tal, skarpe ogillustrerande. Liv og Lagnad i Landvik ligg på eit høgare

nivå enn det som er vanleg i lokalhistorisk lit-teratur, og det er sjølvsagt spesielt impone-rande at Havstad har greidd å gje oss ein såomfattande lokal dokumentasjon av den tidasom ligg i forhistorisk mørke. Det er bare åhåpe at han ikkje med denne boka heilt tekmotet frå andre som prøver seg på å skrivelokalhistorie Boka er skriven av ein person med solid

naturfagleg kompetanse – og ber merke av

41

det. Gjennom heile boka brettarHavstad ut for oss det intimesamspelet det er mellom naturog livsgrunnlag på den eine sidaog miljø, kultur på den andre.Me gjev ordet til forfattarensjølv: «Kultur er eit mangslung-ent begrep som ikkje lar segfange inn i ein definisjon. Hervil vi ta utgangspunkt i at kulturblir til der menneske møternatur». Dette utgangspunktet ereit prinsipp Havstad styrer ettergjennom alle dei nær 650 sideneboka er på. Me er ikkje i stand til å gje

eit innhaldsreferat som yterboka rettferd. Me kan bare taein del tilfeldige dykk ned i denkjelde til kunnskap og innsynboka er. Forfattaren opnar medå ta oss med bakover dei millio-nar av år til den gong fjellkje-dene blei til og bergartaneomforma. Me vandrar gjennomtertiærtid og kvartærtid. Me lesom Herefossgranitt ogFjæregranitt, og blir gjortkjende med grensene for kvart-sittområda. Me lærer om pellit-tisk gneisområde og tonalittiskgneisområde. Og poenget for Havstad er å gjeoss innsyn i korleis fjell, dalar og tverrdalar iLandvik er blitt til. Med lange steg tek så Havstad oss med

fram til istida, til den siste av istidene, til denisen som i møte med eit varmare klima begyn-te å trekkje seg attende for 15 000 år sidan.Boka fortel detaljert om landskapsminne fråistida. Isen skura fjella, tok med seg lausmas-se og la etter seg morenar som blei grunnlagfor voksterliv og etter kvart folkeliv. Detaljaneer mange, og ingen krok av Landvik ergløymd, og jordsmonnet, naturgrunnlaget,nøye omtala. Me les om den marine grensa,om havet som seig og landskapet som steig iden tida då mennesket kom til Landvik, i Deneldre steinalderen. Me blir førde inn i klimaperiodane i Eldre

steinalder, Preboreal tid (8000–7000 f. Kr.),Boreal tid (7000–6000 f. Kr.) og Atlantisk tid

(6000–3500 f. Kr.). Me les om tre og plantersom tok landskapet i eige og om eit voksterlivog eit dyreliv som tilpassa seg klimaet. Og idette samspelet mellom klima, vegetasjon ogdyreliv fann også dei fyrste menneska i områ-det sin plass. Dei var ikkje stadbundne, menomflakkande nomadar på vandring dit naturenla forholda best til rette for å overleve.Havstad dokumenterer alle steinalderlokalite-tar som er avdekka i Landvik, og boka inne-held ei mengd bilete frå flintfunn og funnsta-der. Han fylgjer kystlinene på ulike tidspunkt- og gjer sine funn. Men forfattaren nøyer seg ikkje med det.

Han samanliknar med noverande naturfolk ogdrøftar korleis livet måtte vere for steinalder-mennesket, livberging, matlaging. Han drøftarfolketal og han drøftar religion, og han slår tilmed fylgjande påstand: «Meir enn nåtidas

FRAMHALD NESTE SIDE

42

klokkestreng-individ grubla steinaldermennes-ket over dei evige spørsmåla», Havstad fører oss så over i yngre steinalder

(3500–1800 f. Kr.), ei turr og varm tid, ogperioden ber overskrifta Bondesteinalderen iLandvik. Som overskrifta fortel, var det idenne perioden jordbruket blei ein del av livs-grunnlaget, fyrst som attåtnæring, som supple-ment til fangst og jakt, og seinare som hovud-næring. Havstad meiner Tromøy, Fjære ogLandvik peika seg tidleg ut som kjerneområdefor landbruk. Husdyra kom ved inngangen tilYngre steinalder, men kornet kom fyrst 1400år seinare, les me. Den nye jordbruksøkono-mien la grunnlag for nyorganisering og nyemaktstrukturar, meiner Havstad. «Landvik var ein del av den nordiske bron-

sealderen» skriv Havstad, og fortel om bron-sealderfunn som blir omtala som sensasjonel-le, ei skaftholøks i bronse og det såkallaReddalssverdet. Elles meiner han me i bronse-alderen fekk faste jordbruksområde med lang-hus langs fastliggjande tun - «stabile busetna-der som gav grunnlag for eit fast organisertsamfunn». Alt før metallalderen meiner forfat-

taren det var gardliknande busetting på fireområde langs Landvikfjorden, og over tolvsider drøftar han kva område – seks i talet -der ein i Bronsealderen hadde fast busetnad iLandvik. Havstad dreg såleis grensa for denfaste busetnaden fleire hundre år lenger bak-


Gull- og sylvsakene i slemmedalskatten.

Hestesko og try frå Hørte. I jernalderen fekk hesten jernskopå høvene, og try når dei drog lass på vinterføre.

43

over i tid enn det i alle fall under-skrivne har rekna med. Forfattaren avlivar også teorien

om ei brå klimaforverring ved inn-gangen til jernalderen (ca. 500 f.Kr.). «Det blei gradvis kjøligare,»skriv han. Varmekjære treslag bleitrengt tilbake, og me fekk avsko-ging langs kysten som eit resultatav aukande husdyrbeiting. Ved inn-gangen til Jernalderen nådde nyekulturimpulsar norske strender viakeltarane, som truleg var dei somlærde oss å foredle myrmalmen tilklingande metall. Havstad fører oss så inn i

Romartid (0–400 e. Kr.), då jernvin-na utvikla seg til ei blømandenæring. Landvik blei ikkje eit sen-tralt område for myrmalmprodu-sjon. Men Havstad gjev oss likefullt ein grundig gjennomgang avjernvinneprosessen og dei spor einhar etter jernvinne i Landvik i «jordog ord».

«Busettingsutviklinga i jernalde-ren» dekkjer 120 sider. Forfattarengår gjennom bygda frå gard til gard,frå kyst til fjell, og fortel detaljertom alle fornminne, dei lause og deifaste. Kolgroper, gravrøyser, grav-haugar, kort sagt alle fornminne, erdetaljert plasserte på Landvik-kartet. Forfattaren drøftar kva stad-namnskatten kan fortelje og tolkarbusetnadsutviklinga i jernalderen utfrå eksisterande gardgrenser. Me får detaljert gjennomgang av

kva Tinghaugen og andre haugargøymde - eller gjømte, som Hav -stad skriv på den Landvik-farga ny -norsken sin. Alt er illustrert med eiimponerande biletmengd. Havstad tek oss med til bygde-

borga på Klomreheia og til det største gravfel-tet i Landvik som ligg på Skiftenesmonen.Turen går så til Øvre Landvik, der me blirkjende med beltesteinane på Stalleland og vet-tehaug og funn av vikingsverd på Hardeberg. Dei siste 120 sidene har overskrifta Liv i

Landvik i jernalderen. Innhaldet røpar egikkje. Du må skaffe deg dette historiske stor-verket og sjølv lese kva Havstad skriv. Mangeser nok fram til neste band. Lista er lagt høgt.

Tekst: Olav Arne KlevelandFoto: Frå Årboka

Hengesmykke i forgylt sylv.

Årbokarbeiderens ABCEn veiledning i årbokutgivelseHer har Kjell Haugland laga eilettfatteleg og super oppskrift påkorleis ein kan lage årbok ellerårsskrift. Det er rett og slett lurtå lese denne boka fyrst!

Det aller fyrste tipset han kjem med, er at det ersmartare å variere temaet i boka enn å køyre eitttema i alle artiklane. Særleg to grunnar er tungt-vegande i så måte; det vil utan tvil femne fleirelesarar, – og det er enklare å samle stoff til boka.Det tyder likevel ikkje at ein skal samle stoffukritisk; tilrådinga går heilt klårt på at dikt ogprosa/skjønlitteratur ikkje høyrer heime i ei tra-disjonell årbok.Boka viser til ulike stader det går an å finne

lokalt stoff, til dømes i gamle reisedagbøker, –som vert grundig presentert i tobandsverket«Utlendingers reiser i Norge» av Eiler H.Schiøtz. Tingbøker og gamle aviser har særsmykje artig lokalhistorisk stoff. Då er det viktigå ikkje bruke for lange sitat, og helst forklare

ord og uttrykk som er ukjende for folk flest. Verdessutan tydeleg på kva kjelder du har bruka.Men lat vere å prente stoff som nyleg har vorepublisert i andre årbøker eller aviser; det er igrunnen sløsing med plass, rår Haugland.Ei årbok med få eller ingen bilete, er klårt

mindre leseverdig enn ei med. ForfattarHaugland åtvarar sterkt mot å kopiere bilete frånettet og leggje dei direkte inn i årboka.Opphavsretten må fyrst klårgjerast; namnet påfotografen evt. institusjonen biletet er henta frå,må kome fram, i tillegg til at ein må innhenteløyve til å publisere biletet. Her vil eg gjernesitere frå boka: «Åndsverkloven setter klarebegrensninger når det gjelder nyere kunst og lit-teratur. Dersom det er gått mindre enn 70 åretter opphavsmannens dødsår, kan vi ikkje brukeverket utan tillatelse, og vi må normalt betale etvederlag. Men når denne vernetiden er utløpt, erbåde tekster og illustrasjoner ‘fritt vilt’.». Mendu kan godt ta eit bilete frå ei bok eldre enn 70år og skanne biletet sjølv. Dersom du nyttar eitopptrykk av boka frå seinare år, stiller det segannleis, då må ein skaffe seg løyve frå utgjeva-ren.Trykte kart er det ulovleg å ta kopiar av –

med mindre dei er frå tida før om lag 1950; dåkan du fritt bruke dei. Haugland listar opp fleirenettstader det er mogleg å hente/finne bilete – tilstor hjelp for urøynde årbokforfattarar.

Om arbeidet i redaksjonen, har han òg klåreog konkrete råd; me ramsar opp dei viktigaste:• Ein person bør ha totalansvaret (redaktøren)• Injurierande og/eller krenkande fråsegn børikkje takast med

• Kontakt forfattaren på førehand• Set klår tidsfrist for levering og lengd på deiulike artiklane

• Set av tid til korrekturlesing• Faguttrykk bør forklarast slik at ein vanleglesar kan få med seg innhaldet

Når historielaget vender seg til ulike prentebe-drifter for å få eit pristilbod, har dei fleire ele-ment dei må klårgjere på førehand i høve for-mat, sidetal, papirkvalitet, bruk av fargar, inn-bindingsmåte og kor stort opplaget skal vere.

44

45

Haugland dukkar ned i desse detaljane òg, oggjev greie råd med gode forklaringar på konse-kvensen av det eine eller det andre valet. Sist, men ikkje minst, tek han føre seg sjølveskrivearbeidet og korleis ein får ein enkel, menflott mal på artiklane:• Hald deg til små bokstavar i overskrifter• Tankestrek lager du slik: Ordmellomrom+bindestrek+bokstav+ordmellomrom+bokstavFjern bokstaven og du har ein tankestrek.

• Sitat bør markerast med hermeteikn• Bruk sluttnotar, ikkje fotnotar• Lag avsnitt ved å trykke på tasten for lineskift• Set opp tabellar med tabulator (bruk ein tab.for kvar kolonne) og ikkje mellomromstast

• Bruk stavekontrollen• Ikkje bruk orddelingsfunksjonen• Bruk ordteljaren!• Legg inn ordforklaringar i parentes • Unngå «sidesprang» frå temaet

• Bryt opp teksten med mellomtitlar – gjernespenstig formulert!

• Hugs kjeldeoversyn til slutt i artikkelenNyttige nettstader har han greitt plassert bak iboka, i tillegg til ein 10 punkt plan for redak-sjonsarbeidet. Det einaste han kunne ha gjortannleis, var å leve etter regelen om ei spanandeoverskrift – tippar at til og med «Korleis lageden beste årboka?» ville vere meir attraktiv ennden eksisterande. Men det er ingen tvil; denneboka er til STOR hjelp i årboksarbeidet, særlegfor dei som er urutinerte, men eg tippar at til ogmed dei røynde redaksjonane får med seg eitt oganna nyttig her.

Ta kontakt med utgjevaren av boka, Landslaget for Lokalhistorie, på [email protected] eller tlf. 73 59 64 33 viss du vil ha tak i boka.

Borghild Løver

Nære ting fra en fjern fortid Boka er skriven av HåkonGlørstad og gjeven ut påUniversitetsforlaget i Oslo; tlf. 24 14 75 00.

Boka gjev eit rikt bilete av historia vårgjennom steinalderen. Forfattaren har teke forseg den delen av historia vår som ligg skjultunder jorda, og som arkeologar grev fram nårnye prosjekt gjev krav til dette. Dette er eifaktabok, som er rikt illustrert med bilete ogtekst av verktøy og busetnader. Ho gjev eikjensle av at historia som var for fleire tusenår sidan framleis hev mange spor etter segrundt om i landet, og som er ein del av vår arv– til glede og forundring for oss alle. Du får eit innblikk i korleis dei jakta og

budde i tida kalla «steinalderen», dvs. tids-rommet frå om lag 11.000 år sidan og fram tilbronsealderen byrja for 3500 år sidan. Dei arkeologiske resultata som har kome

fram i Noreg dei siste 10 åra, er tekne med iboka. Som lesar med innlandet som heimstader eg godt kjend med utgravingar; min heimbyHamar får stadig besøk frå arkeologar, og flei-re av desse funna er godt illustrert i boka. Det

er særs interessant å få vite korleis folk buddeog levde i eldre dagar, særskilt«Nøstvetkulturen» som busetnaden på aust-landet blei kalla. Som interessert historielesar var det ikkje

vanskeleg å få eldhug for boka; og for allesom meg er ei slik faktabok gull verdt.

Eivind Ruud

Eventyrlige LillyBoka om eventyrlege Lilly er denandre boka om Lilly Tånsberg ogmannen Torvald TobiassenTånsberg (den fyrste kom i1997), og har form som ein bio-grafi, utgjeven på Lunde Forlag.

Lilly var nummer fire i ein syskenflokk påseks på Langøy, og er frå Kollevoll i Lyngdal.Mor hennar døydde då ho berre var 9 år, ogdet har sjølvsagt gjeve ho ei erfaring som harprega ho. Faren tok det særs tungt, så Lillykompenserte for situasjonen ved hjelp av fan-tasien. Ho tok tidleg standpunkt når det galdtkristne verdiar, og verva seg som soldat iFrelsesarmeen i Farsund. Etter ei tid på krigs-skulen, kom ho attende til Langøy og møttekvalfangaren Torvald der, noko det vart bryl-laup og eit langt samliv av.

Paret hadde ein open heim og tok seg av6–8 fosterbarn meir eller mindre heile tida;totalt 70 ungar har fått ein trygg barndom hjådei slik. Lilly var alltid engasjert – anten detvar som leiar av Spind Husmorlag, Vest-Agder krets av Husmorforbundet eller volon-tør (friviljug arbeidar) i kibbutz i sitt kjæreIsrael. I løpet av livet har ho vore på eit utalreiser, men den viktigaste ho gjorde, var utantvil den i 1967, då ho for fyrste gong kom tilIsrael og fekk vere ved sjømannskyrkje ogkibbutz der. Så glad vart ho i Israel at ho opp-retta eit gjestehus for kibbutzarbeidande skan-dinavar i Haifa kalla «Beit Skandinavia» i1980. På 80-årsdagen i 2008 fekk ho mykje hei-

der for sitt engasjement, og vart overrekt bådeKongens fortenestemedalje i gull og fekk inn-føring i «The Golden Book» (Den GylneBoka). Sistnemnde er ein særskilt, israelsk

heider, som berre to nordmennfør ho har fått. Ho vert skildrasom ei sprek dame med ein tyr-ste for livet og det å møte andremenneske og kulturar med opesinn. Dette er viktige haldningar;det må tyde at hovudpersonen ògser palestinarane og heile denkompliserte situasjonen i Midt-Austen; ikkje berre ei side avhan.

Forfattar Berit Jernæs Lohnekunne med fordel ha bruka nokrefærre sider på denne 80-årsfei-ringa i den totalt 111 sider inn-haldsrike boka; men det er eiutruleg lettlesen og nær bok somteiknar eit veldig godt bilete avLilly Tånsberg, der særleg skil-dringa av det harde livet i åra før,under og etter krigen er eit viktigbidrag til historia. Ho har abso-lutt lukkast med dette skrivepro-sjektet, og boka vil garantertglede mange lesarar. Boka får dulett tak i på www.lundeforlag.no.

Borghild Løver

46

47

Kvinesdal HistorielagÅrsskrift 2009 Kvinesdal Historielagsitt årsskrift er på heile190 sider og inneheld19 artiklar om uliketema. Imponerande atlaget har fått fram såmykje stoff både i ordog bilete. Men noko avforklaringa kjem framnår eg såg på medlems-lista. Truleg erKvinesdal Historielagdet laget med flest med-lemmer i heile Agder.

Utruleg godt gjort å få så mangemed og ikkje minst alle dei med-lemmene som har flytta ut orbygda. For laget har heile 12 med-lemmer i Amerika, noko som stre-ka under kontakten mellomKvinesdal og USA Klart kjemdette fram i artikkelen «Fra lakse-fiske i Kvina til Colombia River:Olsen Street i Chinook», skrivenav Johan A. Aarli. Aarli skriv omein amerikansk soldat, Carl Clark,som var stasjonert i Europa. Clarkvisste at slekta hans kom fråKvinesdal. Han tok toget frå Osloog på reisa kom han i snakk medein annan amerikanar fråKvinesdal. Mannen sa at Clarkburde gå til familien Aarli fordidei hadde god greie på historie ogslekter. Clark fekk vite om slekta si, og

han knytte nære band til familien Aarli. Deihar sia hatt god kontakt med kvarandre.Derfor kunne Johan A. Aarli besøke Clark iSeattle. Det er opplevingar og informasjon frådenne vitjinga som er grunnlaget for artikke-len. Her får me møte Olsen Street og laksekjeri Baker Bay. Laksekjer var ein fangstmetodeein nytte for å fange laks i Kvina. Kjeret er ei

kasse som laksen kan kome inni, men ikkjeutav. Fangstmetoden var så god at ein mannmed fem kjer fanga 6000 kilogram laks på eindag. Verdien av laksen var på om lag 400 dol-lar. Eit fiskeeventyr! Eit eventyr er også livet til Ståle Kylling -

stad. Ingvar Olimstad har skrive ein artikkelFRAMHALD NESTE SIDE

om han. Kyllingstad mista mor si då han varseks år gamal. Faren gifta seg igjen. Heilefamilien flytta til garden Kyllingstad på Jærendå Ståle var 12 år gamal. Gnisten til å bli kunstar fekk han truleg i

barneåra. Då såg han at faren skar dyr i tre.Og som mange andre kvindøler, var Stålenokre år i Amerika. Der arbeidde han ogutvikla seg som kunstnar. Kyllingstad fekkoppdrag og skapte mange skulpturar.Skulpturane i granitt hogg han til sjølv. To avdei er i Kvinesdal. Det er «Minnestøtta overdei falne i Kvinesdal» og «Tjodolf frå Kvine».Olimstad har levert ein velforma og innhalds-rik artikkel. Odd Salen har skrive kort og godt om

Marcelius Førland. Førland utdanna seg tilkunstmalar. Og sjølvsagt var han også ein tur iAmerika før han sette bu på Utsikten. Førlandhar malt alterbiletet som heng i Kvinesdalkyrkje. Og det er godt gjort av Kvinesdal å

vere sjølvhjelpte når dei ville ha minnesmerkeog altartavle. Eg burde ha fortalt litt frå alle dei 19 arti-

klane, men det har eg ikkje plass til. Her skaleg berre sneie innom to til. «AndersTønnessen dagbok fra 1846–1847» og «Ondog hel besværlig. Kongeveien og postveiengjennom Kvinesdal». Anders Tønnessen gjekkpå seminaret i Holt. Han brukt fire dagar for ånå heim til jul. Posten brukte tre til fem døgerpå landevegen mellom Kristiansand ogStavanger i 1780-åra. Me klagar over dårlegevegar i dag, men det var endå dårlegare igamle dagar. Og gamle dagar kjem klart og tydeleg fram

i årsskriftet til Kvinesdal Historielag.

Levande og godt fortalde artiklar, krydramed gode bilete som det har vore ei glede formeg å bli kjend med.

Leiv Torstveit


Mange kvindølar kjøpte på 1950- og 60-talet bil i USA og tok den med heim til Kvinesdal. På biletet ser vi Nils og MarieEiesland i Brooklyn med sin nye røde og kremgule Chevrolet 1955-modell. Denne bilen blei seinare kjøpt av ein rogale-ding, og er framleis å sjå på veteranbiltreff. (Biletet er frå årboka)

48

Det var eit imponerande pro-gram me vart førespegla i innby-dinga til Vestlands-ferda 21.–24.mai i år: Jernvinnemuséet påHovden. Røldal stavkyrkje.Fruktbløming i Hardanger.Agatunet. 200 år gamle UtneHotell. Helleristingar, oppgangs-sag og båtbyggarmuseum iJondal. Hardanger fartøyvern-senter i Norheimsund. Sivle-hei-men og Stalheimskleivane vedVoss. Flåmsbana og heiegardenKjeåsen.

Strandebarm, meir enn prosti Ein skulle tru at dette ville ta pusten frå deisprekaste og fylle ut alle pausar på ferda, mensanneleg klarte ikkje reiseleiar Olav ArneKleveland å improvisere ein avstikkar til

Strandebarm i tillegg. Prostiet fekk me ikkjestørre kjensle av, men andeleg næring vart dettil gagns i den gamle doktorgarden påTangerås. Der voks diktaren Hans E.Kinckopp etter å ha tilbrakt dei fyrste leveåra påFrøysnes i Setesdal. Far hans, distriktslækja-ren, var òg ein framståande kunstnar, bådesom målar og fotograf, og i tillegg hadde hanmange historisk interessante nedteikningar omfolkeliv og helsetilstand i Setesdal ogHardanger. Huset er pussa opp av ein lektorfrå Lillehammer, som òg hadde bygd opp eiløe i middelalderteknikk - til festlokale!

Kultur = distriktsutbyggingJernvinnemuséet på Hovden er bygt overautentiske, oppgravne blestergraver som for

Vellukka vestlandstur:

Sogelagsferda somheldt meir enn ho lova!

FRAMHALD NESTE SIDE

Fyrste stopp var jernvinnemuséet på Hovden.

49

over 1000 år sidan forsynte mykje av Nord-Europa med jern. Bykle kommune var tidlegute med automatisk taleinformasjon, mendette virka diverre ikkje plent no. Røldal kyr-kje har på nytt fått funksjon som endemål forpilgrimsferder frå Hovden og Telemark, menfor oss var det i alle høve ei stor historiskoppleving. Agatunet i Hardanger er noko såsjeldan som ein norsk landsby, med hov-dingsete heilt attende til 1100-talet. I Jondalkommune hadde både reiseleiaren og under-teikna budd og kunne fortelje frå. Omvisarenpå båtbyggarmuséet i Herand kunne overras-ke meg med å fortelje at bror min Gudmundhadde teke initiativet til muséet då fleiregamle båtbyggarar la inn årene for 10 årsidan, elles hadde alt utstyr blitt spreidd foralle vindar. I Herand finn ein merke etter folkfleire tusen år tilbake, mellom andre sværtspesielle helleristningar. Då omvisaren ikkjeville ha betaling, gjekk hatten rundt for å støopp om eit spennande kultursenter som skalgje den vesle bygda Herand ei vitamininn-sprøyting og gjere det spennande å flytte ditog bu der. Det skulle vere moro å kome attom eit par år.


50

FRAMHALD NESTE SIDE

Frå altertavla i Røldal stavkyrkje.

Folkedraktutstillinga på Agatunet.

Smalahovud er ikkje for pysar.

51

Fleire av turdeltakarane settestor pris på smalahovud.

52

Frå Hardanger fartøyvernmuseum.

Ærverdige Utne Hotell var ein av overnattingsstadene.

53

Smalahove – også for sørlendingar Endå hadde me ikkje fått oppleve ein viktigdel av Vestlands-kulturen, nemleg maten!Reiseleiaren hadde ikkje tort å tinge anna ennvanleg kjøt og fisk til konservative og forsik-tige sørlendingar. Men då eit årsmøtelag gossa seg med sma-

lahove (saueandlet), tok 10 av sørlendinganemot til seg og fekk servert det same. Til storoverrasking for somme, var det ikkje berre eikulturell oppleving, men ei delikatesse! Nestedag fekk me treffe vest landssauen i sitt retteelement, høgt oppe i fjellsida over Eidfjord,på Kjeåsen, ein av dei stadene «der ingenskulle tru at nokon kunne bu». Dit kom eiOslo-jente for å ta seg av ei gammal tante, ogho lika seg så godt at ho framleis bur der ålei-ne med sauene sine. No er det rett nok komeein anleggsveg i tunnel opp til garden, tunne-len er så smal at påboden køyreretning skiftar


FRAMHALD NESTE SIDE

Reiseleiar Olav Arne Kleveland i godt selskapmed eigaren av garden Kjeåsen, Bjørg Wiik.

Deltakarane budde som grevar, m. a. her på Fleischers Hotell.

kvar halvtime! Ei endå større samferdsleopp-leving var sjølvsagt Flåmsbana, som berre måopplevast!

Fullteikna turI fjor hadde Agder Historielag berre tilbod omeit dagsprogram på Næs jernverk og Holt kyr-kje. Arrangørane var i år truleg spente på omdet ville bli mange nok påmeldingar til einfiredagars tur. Det synte seg at det slo til ogvel så det, og nokre personar enda opp påventeliste, særleg var det avgrensa kapasitetpå det gamle Utne Hotell. Det var såleis syndat ein ikkje fekk fylt opp bussen heilt. Menalle som var med, var svært nøgde med alt dei

hadde fått oppleve på ferda, og Olav ArneKleveland fekk mykje velfortent ros for detflotte opplegget. Fritz Fredriksen fekk òg takksom omvisar i Voss og muntrasjonsråd i bus-sen. Ole Gautestad frå Risdal Touring fekkhonnør for fin køyring – serleg imponerte hanned dei bratte og smale Stalheimskleivane. Det er all grunn til å la ein slik lengre tur

bli ein tradisjon heretter, og då høver joHelgetorsdags-helga (Kr. Himmelfart) fram-ifrå. Slike turar kan òg vere gode høve til åverve nye medlemer til Agder Historielag.

Tekst: Vidar Toreid (nyteikna medlem på turen) Foto: Johannes Hamre


Majestetiske Låtefoss.

Huldra var på plass ved Flåmsbana, utan av nokon var bergtekne.

Frå Tvinde.

Industrihistorie ved Tysse.Vakkert utsyn frå Kjeåsen

56

Påmelding/prisPrisen for kurset (inkl. lunsj) er kr. 400.-.

Meld deg på ved å sende en e-post med navn,adresseog telefonnummer til:

Digitale bilder i Vest-Agderv/Arve LindvigE-post: [email protected] telefon 90 03 66 19 (08.00–15.00).

Påmeldingsfrist 25. september 2009

Bekreftelse på plass vil bli sendt ut i form av giro i uke 40.

Mer informasjon:www.vest-agderbilder.no

Fra Svendsholmen med Fiskå i bakgrunnen.Fotograf: August Abrahamsson - Setesdalsmuseet.

FotoseminarSøgne gamle prestegård

10. oktober 2009Flekkerøy før og nå.

FOTO: AUGUST ABRAHAMSSON,VEST-AGDER-MUSEET,OG ARVE LINDVIG

GRAFISK PARTNER - KR.SAND

«Mer enn ord– Foto som kulturminner»

«Mer enn ord– Foto som kulturminner»I kulturminneåret 2009 har prosjektet Digitale Bilder i Vest-Agdergleden av å invitere til et spennende dagsseminar påSøgne Gamle Prestegård.Hva er et kulturminne? Kulturminneloven definerer kulturminner somalle kjente spor etter menneskelig virksomhet i vårt fysiske miljø.Kulturminner blir levende når vi får kunnskap om minnene oghistoriene rundt dem.Mange fysiske minner har forsvunnet, og kan i dag bare opplevesgjennom bilder. Derfor er bildene så viktige. Kjente og ukjentemotiver fra by og land har gjennom årenes løp blitt forandret.Landet bygges, og landskap gror igjen.Derfor er det så viktig kunnebevare minnet om hvordan de hadde det før oss.Gjennom iherdig jobbing av medlemsinstitusjonene har vi pr. i dagfått etablert et nettsted (DBVA.no) som kan vise rundt 23.000 gamlefotografier! – Mange har vært offentliggjort før,men enda flere harvært ukjente for de fleste av oss. Det økte fokus på de lokale bilde-samlingene har og ført med seg mer oppmerksomhet på lagringog oppbevaring, noe som igjen har resultert i at bilder har blitt reddetfra å gå i oppløsning.Digitaliseringsprosjektet, Digitale Bilder i Vest-Agder, (DBVA) er nåinne i sitt tredje og siste prosjektår.Vi ønsker derfor å rette fokus påsamlingen av bilder som er bygd opp, ved å vise smakebiter av detsom er tilgjengelig for publikum i dag,og det som vi etter hvert håperskal bli tilgjengelig.Gjennom seminaret vil vi vise dere eksempler, noen riktige godbiter,på hva vi har funnet i den tiden vi har jobbet med bildesamlingene.Mange store og små skjulte skatter har vi funnet, og en del av disse vilvi få frem på storskjerm på Søgne gamle prestegård.Vi har trukketfrem elementer,motiver og historie fra slektsgranskning, jernbanebyg-ging, Setesdal og omegn, kysthistorie, fra New York og Sørlandet –men mest fra Vest-Agder.Velkommen til et stykke fotohistorie!

Program09.00 Registrering. Kaffe og wienerbrød.10.00 Åpning ved møteleder Marianne L. Nielsen, direktør ved

Vest-Agder-Museet.10.10 Rolf Steinar Bergli, prosjektleder for Digitale Bilder i Vest-Agder

(DBVA) forteller om driften av DBVA gjennom prosjektperioden fra1 jan 2007, oppnådde mål og nytteverdi. Fotokavalkade medgodbiter fra digitalt fotoarkiv på over 20 000 historiske fotografierfra Agder.

10.30 Bård RaustøI, rådgiver ved Interkommunalt Arkiv i Vest-Agder IKS.«Foto i arkiv».

11.00 Pause11.15 Agnar Merkesnes, fra DIS-Vest-Agder. «Bilder i slektsprogram.»

Om bilder, bruk av bilder i slektsprogram,og nytten av å kunnesøke etter bilder i et digitalt persongalleri.

11.35 Olaf Ingebretsen. Lokalhistoriker. Fotografier fra byggingen avSørlandsbanen 1932–1944.

12.00 Lunsj13.00 Leonhard Jansen, konservator fra Setesdalsmuseet,

forteller om fotoskatten som er bevart etter vår lokale «Wilse»,August Abrahamson.

13.30 Pause14.00 Siv Ringdal, etnolog og kulturhistoriker. «Lapskaus Boulevard.

Innsamling og dokumentasjon av fotografier knyttet tildet norske miljøet i Brooklyn.»

14.30 Jo van der Eynden, direktør ved Lindesnes Fyrmuseum,«Havnemiljø og fotodokumentasjon» – om den maritimefotohistorien langs Sørlandskysten.

15.00 Fremtidsplaner når prosjektperiode skal endres til fast drift.ved Marianne L. Nielsen.

15.15 Oppsummering og avslutning ved Per Olav Torgnesskar,fra ABM-Utvikling

15.30 Slutt

MøtelederMarianne L.Nielsen

Rolf SteinarBergli

BårdRaustøl

AgnarMerkesnes

OlafIngebretsen

LeonhardJansen

SivRingdal

Jovan der Eyden

Per OlavTorgnesskar

Bakgrunnsfoto: August Abrahamsson - Vest-Agder Muséet, Kristiansand

Påmelding/prisPrisen for kurset (inkl. lunsj) er kr. 400.-.

Meld deg på ved å sende en e-post med navn,adresseog telefonnummer til:

Digitale bilder i Vest-Agderv/Arve LindvigE-post: [email protected] telefon 90 03 66 19 (08.00–15.00).

Påmeldingsfrist 25. september 2009

Bekreftelse på plass vil bli sendt ut i form av giro i uke 40.

Mer informasjon:www.vest-agderbilder.no

Fra Svendsholmen med Fiskå i bakgrunnen.Fotograf: August Abrahamsson - Setesdalsmuseet.

FotoseminarSøgne gamle prestegård

10. oktober 2009Flekkerøy før og nå.

FOTO: AUGUST ABRAHAMSSON,VEST-AGDER-MUSEET,OG ARVE LINDVIG

GRAFISK PARTNER - KR.SAND

«Mer enn ord– Foto som kulturminner»

Jol i Åmli Årboka «Jol i Åmli» er eit særsvellukka samarbeidsprosjektmellom historielaget og mållageti Åmli. I 2008 var det dessutan25-årsjubileum for årboka, somdifor var tjukkare og meir inn-haldsrik enn vanleg.19 ulike bidragsytarar har på dei 68 sidene (inkl.reklame) boltra seg med gamle historier, der ògdikt og herme er representert. Men fersktnyhende er òg teke med; for når noko så viktigkulturhistorisk skjer som at bygda har fått seglokalavis, kalla ÅmliAvisa, må det sjølvsagtkome fram i årboka. Vidare er det to særskildetrekk ved denne årboka som verkeleg særmerkerho samanlikna med andre årbøker. For det fyrsteer det barnesidene midt inne i heftet – med flot-te teikningar, vitsar og gåter laga av Nelaug bar-neskule – noko som gjer at òg den yngre gene-rasjonen får eit forhold til årboka; eit smart grepav årbokkomitéen! For det andre er alle lysingarpå rim; og sjølvsagt speglar rima att nett det deier reklame for, slik som her for GjøvdalHandelslag:

Sild og sirup frå tunnor og fat,før var dette gjøvdalens mat.I dag he me mykje som høver din gane,kom og kaup, la det bli ein vane.

Sjølv om annonsørane er dei same, er detnye rim kvart år, noko som ikkje er like lett etter25 år, kan Sigrid Bjørg Ramse, ei av årbokslita-rane, fortelje.Historiene er krydra med flotte, gamle

svart/kvitt bilete, men òg nokre i fargar frå nyaretid. I tillegg er det gode, illustrerande teikningarfrå Scott Aanby. Med andre ord ei verkeleg les-arvenleg årbok for store og små. Artiklane strekkjer seg frå slektshistorie til

gamle namn og stader, fiskegarn, skirenn, ape-katt (!) og mykje meir. Ein av artiklane somfanga mi interesse straks, var «Ei ung jente fråÅmli og hennar lagnad» av Jorunn Kløvfjell.Biletet av jenta, eller Guro GundersdatterGranhei som ho heitte, var pirrande; ho ser nes-ten skjelmsk på fotografen. Eg kjende ein gongei dame som reiste over til Amerika og vartenestejente – og eg vart difor nysgjerrig på kor-leis det eigentleg var å vere der på den tida

rundt fyrste verdskrig. I historia med Guro erdet romantikk og kvardagsliv – og me får vitekva som gler og kva som uroar henne. Det gjevoss eit interessant glimt av ei anna tid, eit annaliv.Ei anna historie eg berre måtte lese med ein

gong, var «Apekatt i Gjøvdal» av Kåre Seland.Den kunne gjerne ha vore lenger – skal tru omapekatten rokk å gjere nokre «strekar» før hanbukka under i den kalde vinteren?

Å, det er mykje gildt i årboka; MikkjelFønhus-gjesting i Gjøvdal, verdsrekord, fiske-oppdrett i Tovdal og mykje meir. Opplaget er på1500, og dei sel minst 1400 kvar år, så skal dufå tak i dette heftet, må du vere om deg! Ogskulle du ha vore uheldig, så seier me somHarald Riisland Opprettarverkstad:

Bulka bilar, ja, kom igjen.Då er Harald din beste venn.Han rettar skjermar som er så skakke,og etterpå vil han dei varleg lakke.

Borghild Løver

Den store hellerbokafor Agder og Rogaland Ei 350 siders bok om hellerar,det skulle ein tru var lite inter-essant. Men denne boka inne-held så uendeleg mykje meirenn det; her er det eit vell avsoger og segner, gamal og nylokalhistorie – ja, til og med fol-keviser, stev og nyare litteraturfinn ein i denne juvelen av eibok! Maken til flott bok finst mest ikkje! Heile 900 hel-lerar i Rogaland og Agder er tekne med – og tilkvar heller høyrer det gjerne med ei historie – somofte liknar på historia som høyrer til ein hellerikkje langt unna. Mange av sogene er vandresogersom ein finn att over heile landet. Kvar heller er iboka merkt med inga, ei, to eller tre stjerner - dertre stjerner tyder svært godt eigna til overnatting!Og kvar heller har ei skildring av korleis du kjemdit – slik at du faktisk kan finne helleren i naturensjølv.

Boka er delt inn i tre bolkar. Den fyrste bolkener ei innleiing på 25 sider, eit ålment samandrag.Her får ein ei innføring i kva ein heller er, og kvafor ulike typar av hellerar som finst og noko omnamnevalet på hellerane. Ein heller vart gjernebruka til overnatting viss han høvde til det – bådeav gjetarar, fastbuande, omstreifarar, flyktningarunder krigen, veidemenn (jegerar), ferdafolk, støls-folk, lovbrytarar m. fl. Stortjuvane Ola Høyland ogGjest Bårdsson var flittige brukarar av hellerane inaturen. Alt i Gabriel Scott si tid var det å vere ikontakt med naturen og seg sjølv og å avstå fråmaterielle gode ein alternativ levemåte, slik hanskildra det i «Alkejegeren»: «Om sommeren gårdet an å flytte fra alt som folk heter og ta en huleeller heller i besiddelse og innrette seg som en harlyst – utan annet samkvem med mennesker ennhvad tilfellet bringer med seg.En kan holde det gående dag efter dag, to, tre

uker, og mere – en venner seg til, det er tingen,eller skulde vi heller snu det og tvert om si at envenner sig fra. Hus med komfyr og pipe på taket,vegger med vindu og skilderier, dragkiste medduker og håndklær, seng med puter og dyner oglaken – en opdager smått om senn at det kan und-væres alt sammen. Det holder kanskje hårdest med sengen, en er

nå engang et bløtaktig vesen forvent og forkjæltfra fødselen av, innballet i flaneller og tørklær,opflasket med varm mjølk – så og si drevet fremunder lokk inntil en er så øfintlig blitt at en knapttåler frisk luft.»Andre bolken tek føre seg nokre utvalde helle-

rar i heimeheiane, det vil seie i innmarka, bumarkaog støls- og slåttemarka. Denne bolken, som er på150 sider, har hatt som mål å nemne dei helleranesom er særskild gode, og dei det finst segner ogsoger om. Det er verkeleg fascinerande å lese omdei ulike historiene som er knytte til hellerane.Nokre av dei er av nyare dato og sanne; me fårmellom anna vite kva for heller som Knut Hamsunpla sitje under då han oppheldt seg i Landvik.Nokre av hellerane vart bruka til så ymse, tildømes Råmundhelleren ved Kylland i Herefosssokn, ein av dei største hellerane i Aust-Agder:Råmund Håstøl budde med familien her medanhan bygde huset sitt i nærleiken (på Håstøl), helle-ren har vore bruka til brurerov, til ly for hjuringarog kyr, til gjestebod, jonsokvaking og fråhalds-stemne! I Åsehedderen ved Skjævesland iØyslebø, Marnardal, var det ifylgje segna arbeids-

62

stove for ei kone som heitte Åse. Ho sat nemleg ogvov under helleren, og når ho var ferdig, kasta hovevnaden utfor fjellet ned til gardstunet. Tredje bolken er på mest 160 sider og handlar

om hellerane i drifteheiane og dyreheiane.Fyrstnemnde tyder dei heiane som ikkje dei haddeeigne dyr på, men leigde bort til beite for andre.Dyreheiane var kalla så av di dei heiane berre vartbruka til veiding (jakt). Denne siste bolken har kartsom viser kor hellerane ligg.Forfattar Torfinn Normann Hageland har hatt

eit ufatteleg arbeid med boka; han har sjølv regis-trert, vitja og teke bilete av mest alle hellerane deter tale om i alle kommunane i Rogaland og Agder.Og han har prøvd «komforten» på 40 av dei, slik athan har opparbeidd seg ein utvitydig kompetansenår det gjeld overnattingskvaliteten på hellerane.Men aller mest imponerande er likevel alt bak-grunnsstoffet han har samla - som fortel historia tilhelleren på ein så levande måte. Og særs mykjelokalhistorie både når det gjeld kultur og tradisjo-nar på levemåten i gamle dagar er å finne i deiulike tekstutsnitta som pryder sidene. Når dette ersett opp på ein så smakfull måte – og med mangevakre foto, dei fleste i fargar – så kan ein ikkjekalle det anna enn eit smykke av ei bok. Og detteboksmykket av puraste gull kan ein tinge hjå Vest-Agder fylkeskommune, Informasjonstenesta,Postboks 517, 4605 Kristiansand S. Mange gratula-sjonar til Torfinn N. Hageland og fylkeskommu-nen; dette var suverent!

Tekst: Borghild LøverFoto: Frå årboka

Hollenderhytta på Store lyngholmen i Søgne. FOTO SIDSEL JØRGENSEN

Tjovehedderen ved Neset Tjoveneset ByglandsfjordByglandsfjord stasjonsby i bakgrunnen.

FOTO T. HAGELAND

63

Verv ein ny medlem Årskontingent kr. 250,-

� – Klypp ut – �

Ny medlem:Namn: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Adresse: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Postnr.:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stad: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Verva av:Namn: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Adresse: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Postnr.: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stad: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Den nye medlemen får tilsendt årsskriftet til Agder Historielag, med-lemsbladet Egde og prisliste, i tillegg til informasjon om laget og inn-betalings blankett.

Den som vervar ein ny medlem kan velje eitt av skrifta under som verve premie (kryss av):�� Tingbok for Vestre Råbyggelag 1686�� Eit årsskrift etter eige val (nokre er utselde, sjå prisliste) �� Odelsmanntalet 1624 (kjeldeskrift)�� Kristiansand bytingsprotokoll nr. 1, 1670�� Mandal tingbok nr. 1-2, 1677 og 1684 (i ei bok)�� Stortingsmann Ole Fuglestvedt.�� Verv 3 nye medlemer og få eitt eks. av Agdersoga (Agders Historie)

BBLAD

RETURADRESSE:

Agder Historielag

Postboks 136,

4662 Kristiansand

SEND KUPONGEN TIL:AGDER HISTORIELAG

POSTBOKS 1364662 KRISTIANSAND

I S S N 0 3 3 3 - 4 0 8 2

egde - agder historielag 02 2006historielagene.no/hentfil.ashx?f=201503030140143447.pdf · bladet....

Documents