e r d a l m u s o Ğ l u - herkesebilimteknoloji.com · yayıncı olarak, önceleri cumhuriyet...

GELECEĞİMİZNASILŞEKİLLENİYOR?

ERDAL MUSOĞLU

İnternet ve bilişim

Yapay zekâ ve robotlar

Çevre ve yaşam bilimleri

Uzay ve evren

Mühendislik ve teknoloji

BİLİM VE TEKNOLOJİ DÜNYASINABİR YOLCULUK

GELECEĞİMİZ NASIL

ŞEKİLLENİYOR?

Bilim ve teknoloji dünyasına bir yolculuk

Erdal Musoğlu

Geleceğimiz nasıl şekilleniyor? Erdal Musoğlu

ii

Etik Sözleşme

Okur, bu kitabı satın alarak, şu etik sözleşmeyi de imzalamış olmaktadır:

“Satın almış olduğum bu e-kitabın telif haklarının, kısa adı HBT olan Herkese

Bilim Teknoloji’ye ait olduğunu biliyorum. HBT Yayıncılık bu e-kitabı, mümkün

olduğunca kolay ve rahat okumam ve kullanmam için bilgisayarıma indirme hakkı verdi.

Bu kitabın kullanım hakkının sadece bana ait olduğunun bilincindeyim. E-kitabı

yaymayacağıma, dağıtmayacağıma ve HBT ve kitapta imzası olan yazar haklarını zarara

uğratmayacağıma ilişkin bu etik sözleşmeyi kabul etmiş oluyorum.”

HBT Akademi

iii

HBT Akademi E-kitapları 2

Dünyada ve Türkiye’de Bilim ve Teknoloji: Geleceğimiz Nasıl Şekilleniyor?

Erdal Musoğlu

Kapak Tasarımı : Duygu Yücel

Dizgi ve E-Kitap Uygulama : ENTROPOL Kitap

HBT YAYINCILIK TİCARET LTD. ŞTİ.

HALİTAĞA CADDESİ, EKŞİOĞLU İŞHANI NO 16/85

KADIKÖY 34710 İSTANBUL – TÜRKİYE

+90 (216) 449 99 42

www.herkesebilimteknoloji.com

[email protected]

Facebook.com/herkesebilimteknoloji

HBT_Dergi

© Bu kitabın yayın, satış ve dağıtım hakları Telif Hakları Kanunu gereğince HBT Yayıncılık ve Ticaret Ltd. Şti.’ne aittir. İzinsiz olarak kopyalamak, satmak ve dağıtmak yasaktır.

http://www.herkesebilimteknoloji.com/


iv

Yazar: Erdal Musoğlu

Elektronik yüksek mühendisi Erdal Musoğlu uzun yıllar AB'de ve ülkemizde

elektronik cihazlar, bilgi sistemleri ve bilişim stratejileri geliştirdi, üst düzey

yöneticilik yaptı.

Galatasaray lisesi ve İstanbul Teknik Üniveritesi mezunu Musoğlu, Brüksel

üniversitesinde ve Zürih ETH’da da araştırıcılık yapmış ve ODTÜ, Boğaziçi

Üniversitesi ve İTÜ’de sağlık bilişimi dersleri vermiştir. Musoğlu, halen, Herkese

Bilim Teknoloji dergisinde yazılar yazmakta, konferanslar vermekte ve açık deniz

yelkenciliği yapmaktadır.

HBT Akademi

v

HBT – Akademi ile merhaba

HBT Akademi E-Kitap 2: Geleceğimiz Nasıl Şekilleniyor, Erdal Musoğlu,

Bir dergide yayımlanan yazılar, eğer ciddi bilgiler, yeni fikirler, ufuk açıcı

bakışlar içeriyorsa, tartışmalara ve başka fikir ve yeniliklerin doğumuna kuluçkalık

ediyorlarsa, asla eski değillerdir; onları bir başka bileşim içinde etkisini ve varlığını

geliştirerek ve genişleterek gündeme getirmek bir görevdir.

Yayıncı olarak, önceleri Cumhuriyet Bilim ve Teknoloji (CBT) dergisinde

yapmak isteyip de yapamadığımızı, şimdi Herkese Bilim Teknoloji’nin (HBT)

özgür olanakları çerçevesinde gerçekleştirme fırsatını bulduğumuz için çok

mutluyuz.

Yazarlarımızın yoğun bilgi içeren makalelerinden derlemeleri, bu kez kendi

içinde sınıflandırılmış, dahası güncellenmiş ve arada yeni makaleler katkısıyla ayrı

ayrı bütünlük içinde sizlere sunuyoruz.

Bunu, dergimizde yer alan diğer önemli konular – yazılar içinde yapacağız.

HBT – Akademi çerçevesinde e-kitap olarak yapacağımız yayınlar sonuçta

çeşitli bilim, teknoloji, tekno-ekonomi, dünya ve Türkiye vb gibi konularda zengin

bir bilgilendirme havuzu ve başvuru kütüphanesi oluşturacaktır.

Tüm amacımız, ülkemiz insanlarına, kurumlarına, meraklılarına,

araştırmacılarına, bilgi açlarına, düşünmek ve tartışmak isteyenlere, üretmek ve

yeni fikir yıldızları peşinde koşanlara yardımcı olmaktır.

İnsan için..

Ülkemiz için..

Bilinç için...

Aydınlanma için...

Üretim için..

Kendimizi gerçekleştirmek, varoluş ve varkalmak için...

Gelecek için...

HBT Akademi ile açtığımız bu yeni pencereden hepinize merhaba diyoruz..


vi

***

İkinci e-kitabımız olarak, dünyada teknolojik ve bilimsel gelişmeleri çok iyi

izleyen ve yazılarıyla HBT’yi zenginleştiren Erdal Musoğlu’nun

“Geleceğimiz Nasıl Şeklleniyor” kitabını sunmaktan onur duyarız..

Orhan Bursalı

HBT Akademi

vii

İÇİNDEKİLER

ETİK SÖZLEŞME ................................................................................................................................... İİ

HBT AKADEMİ E-KİTAPLARI 2 ............................................................................................................. İİİ

YAZAR: ERDAL MUSOĞLU .................................................................................................................. İV

HBT – AKADEMİ İLE MERHABA ........................................................................................................... V

İÇİNDEKİLER ...................................................................................................................................... Vİİ

GİRİŞ ................................................................................................................................................... 2

1. İNTERNET VE BİLİŞİM .................................................................................................................. 4

1.1. İNTERNET BEYNİMİZİ NASIL DEĞİŞTİRİYOR? (1) .................................................................................. 5 1.2. İNTERNET BEYNİMİZİ NASIL DEĞİŞTİRİYOR? (2) .................................................................................. 8 1.3. HİÇBİR ŞEYİN UNUTULMADIĞI BİR DÜNYADA YAŞAMAK ... .................................................................. 11 1.4. PAYLAŞIYORUM, ÖYLEYSE VARIM! ................................................................................................ 15 1.5. FİNANS OTOMASYONU KONTROLDEN ÇIKIYOR ................................................................................. 19 1.6. DİGİTAL İKİZLER ........................................................................................................................ 22 1.7. BİG DATA ................................................................................................................................ 26 1.8. VERİ BİLİMİ ............................................................................................................................. 30 1.9. ALPHABET ............................................................................................................................... 34

2. YAPAY ZEKA VE ROBOTLAR ....................................................................................................... 38

2.1. YAPAY ZEKÂ ............................................................................................................................. 39 2.2. YAPAY ZEKA ALDI BAŞINI GİDİYOR... .............................................................................................. 42 2.3. HEPİMİZİN İŞİ TEHLİKEDE! ........................................................................................................... 46 2.4. ÖĞRENEN BİLGİSAYARLAR ........................................................................................................... 50 2.5. DERİN ÖĞRENME SİSTEMLERİ NASIL ÇALIŞIYOR? .............................................................................. 53 2.6. AKILLI ARAÇ AĞLARI ................................................................................................................... 56

3. ÇEVRE VE YAŞAM BİLİMLERİ ..................................................................................................... 59

3.1. KARGALARIN ZEKÂSI .................................................................................................................. 60 3.2. NÖROTEKNOLOJİ ...................................................................................................................... 63 3.3. SENTETİK BİYOLOJİ VE YAPAY YAŞAM ............................................................................................. 66 3.4. YARININ AKILLI VE YEŞİL ŞEHİRLERİ ................................................................................................ 69 3.5. YENİLENEBİLİR ENERJİLERDE REKOR YIL........................................................................................... 73 3.6. TEMİZ ENERJİ ÜRETİMİ VE DEPOLANMASI ....................................................................................... 77 3.7. TEMİZ ENERJİLER ARTIK BOL VE UCUZ ............................................................................................ 81 3.8. YENİ TEKNOLOJİLER TIPTA DEVRİM YARATIYOR ................................................................................. 84 3.9. SAĞLIK BİLİŞİMİ ........................................................................................................................ 87

4. UZAY VE EVREN ......................................................................................................................... 91

GENEL GÖRELİLİK ...................................................................................................................... 92 HUBBLE UZAY TELESKOBU .......................................................................................................... 97 GPS - BİR BİLİM VE TEKNOLOJİ MUCİZESİ...................................................................................... 101 HİNDİSTAN'IN UZAY ARACI ........................................................................................................ 105

5. MÜHENDİSLİK ......................................................................................................................... 108

5.1. 3D YAZICILAR ........................................................................................................................ 109 5.2. ATOMLARLA NAKIŞ İŞLEMEK ...................................................................................................... 112 5.3. NANOTEKNOLOJİ DEVRİMİ ........................................................................................................ 116 5.4. CLAUDE SHANNON, SAYISAL DEVRİMİ BAŞLATICISI .......................................................................... 119 5.5. ELON MUSK - BİR YENİLİKÇİLİK SİMGESİ ....................................................................................... 122 5.6. 21 . YÜZYILIN MÜHENDİSLERİNİ NELER BEKLİYOR? .......................................................................... 125 5.7. 21. YÜZYIL MÜHENDİSLİĞİNİN BÜYÜK HEDEFLERİ ........................................................................... 129 5.8. ÜÇÜNCÜ ENDÜSTRİ DEVRİMİNE.................................................................................................. 133


viii

5.9. İNSANSIZ HAVA ARAÇLARI ......................................................................................................... 136

6. TEKNOLOJİ VE BİZ ................................................................................................................... 140

6.1. MOORE YASASI ....................................................................................................................... 141 6.2. GELECEĞİMİZİ NELER BELİRLEYECEK? ........................................................................................... 144 6.3. PAYLAŞIM EKONOMİSİ .............................................................................................................. 147 6.4. EVRENSEL TEMEL GELİR ............................................................................................................ 152 6.5. KİŞİYE ÖZGÜ EĞİTİM ................................................................................................................ 155 6.6. GEZİ PARKI PROTESTOLARININ DÜŞÜNDÜRDÜKLERİ ........................................................................ 159 6.7. KORE'NİN BİLGİ EKONOMİSİ DEVRİMİ .......................................................................................... 163 6.8. BİLGİ ÇAĞINDA AMATÖR DENİZCİLİK ............................................................................................ 167 6.9. BİR TÜRKİYE HAYALİ ................................................................................................................ 170

HBT Akademi

Anneme ve babama…

HBT Akademi

1

“Düş gücü bilgiden daha önemlidir.”

Albert Einstein


2

Giriş

Aldığım en güzel hediyeyi, ben 9-10 yaşında iken, kendisi de mühendis olan

babam getirdi. Civarımızdaki bir elektrikçi mağazasına giderek, ‘Bizim oğlan

elektrikle çok ilgili, bana şöyle, piller, kablolar, anahtarlar, renkli ampuller filan

ver, onlarla oynasın.’ demiş ve bir paket yaptırmıştı. Öğrenim kitlerinin filan

bilinmediği o yıllarda bu hediye beni adeta büyülemiş ve geleceğime yön vermiştir.

Çok zeki ve yetenekli bir insan olan annem de, beni desteklemek için her şeyi

yapmış ve oyunlarım için en değerli ev eşyalarını istediğim gibi kullanmak dahil (!)

hiçbir isteğimi geri çevirmemiştir. Her ikisi de beni her alanda desteklediler, özgür

bıraktılar, merakımı ve düş gücümü hiçbir zaman sınırlamadılar. Onları hep

özleyeceğim.

Yaşamım boyunca, öğrenmek, anlamak ve bildiklerimi aktarmak en büyük

keyif ve tutkum olmuştur. Formasyonum mühendislik olsa da, bilim ve

teknolojinin tüm dalları ile onların topluma etkileri ana ilgi alanımı oluşturdular.

İlk gençliğimde keşfettiğim büyük bilim kurgu yazarları Robert Heinlein, İsaac

Asimov ve Arthur Clarke da ufkumu açmakta ve geleceğe odaklanmamda önemli

rol oynadılar. Öt yandan, kanımca, bir alanda uzmanlaşmak kadar, değişik ve

özellikle uzmanlık alanı ile bağlantılı diğer alanlarda da bilgi sahibi olmak,

gelişmeleri izlemek, yani çok disiplinli bir yaklaşıma sahip olmak da çok önemli.

Bunu örnekleyen kısa bir öyküyü iletmeden yapamadım:

1960 lı yıllarda Bell laboratuarı araştırıcıları Arno Penzias ve Robert Wilson,

uzaydan gelen radyo dalgalarını almak için bir radyoteleskop yapmakta idiler. Ama

anteni ne yöne çevirirlerse çevirsinler alıcıda bir fon gürültüsü, bir hışırtı vardı.

Antene konan güvercinlerin bıraktıklarını (!) temizlemeye kadar giden tüm

çabalarına rağmen bu gürültüyü önleyemediler. Taa ki, birlikte yemek yedikleri bir

fizikçi arkadaşları, Princeton üniversitesinden Robert Dicke’nin bir çalışmasına

değinene kadar. Dicke ve ekibi, evrenimiz eğer 13.8 milyar yıl önce bir büyük

patlama ile oluşmuş ise, onun izinin, günümüzde, belli bir frekansta olan ve her

yönden gelen bir mikrodalga ışınımı biçiminde kendini göstereceğini hesaplamışlar

ama henüz deneysel olarak sınayamamışlardı! Penzias ve Wilson, pek de farkında

olmadan, büyük patlamanın en büyük kanıtı olan Kozmik Arka Plan

Mikrodalgasını (Cosmic Background Radiation – CBR) bularak Nobel armağanını

kazandılar!

HBT Akademi

3

2013 ile 2017 yılları arasında, önce Cumhuriyet gazetesinin Bilim ve

Teknoloji, ardından da Herkese Bilim ve Teknoloji dergilerindeki yazılarımdan

hareketle derlediğim bu e-kitapta, yukarıdaki nedenlerle, çok değişik ama birbirleri

ile ilişkili konulardan söz edeceğim. Bir amacım, kimisi oldukça karmaşık olan bu

konuları, başarabilirsem, olabildiğince açık ve anlaşılabilir biçimde geniş bir

okuyucu kitlesine aktarmak ve ülkemiz için yol gösterici dersler çıkarmak. Diğeri

ise, özellikle gençlerin, hem bilgilerini ve ufuklarını genişletmek, hem de

kendilerini ve tutkuyla sevecekleri bir alanı keşfetmelerini sağlamak.

Keyifli okumalar.

Erdal Musoğlu, Bodrum, Temmuz 2017


4

1. İnternet ve Bilişim

HBT Akademi

5

1.1. İnternet beynimizi nasıl değiştiriyor? (1)

2008 yılında, The Atlantic dergisinde, Nicholas Carr'ın, 'Google bizi

aptallaştırıyor mu?' başlıklı önemli bir yazısı yayınlandı ve çok ses getirdi. 2013

sonunda ise Scientific American, son bilimsel araştırmalara dayalı 'Google bizi daha

mı akıllı yapıyor' başlıklı bir yazıya yer verdi. Bunlardan acaba hangisi doğru?

Stanley Kubrick'in başyapıtlarından ‘2001 Uzay Yolu Macerası’ (2001 a Space

Oddysey) filminin en etkileyici sahnesinde, astronot Dave Bowman, HAL

süperbilgisayarını devre dışı bırakmak için hafıza kartlarını bir bir çıkartırken,

HAL, 'Yapma Dave, zihnim yok oluyor, hissediyorum, hissediyorum bunu!' der.

Internet ve özellikle Google'a bağımlılığımız üstel olarak arttıkça, bizler de artan

biçimde hissetmiyor muyuz beynimizde bir şeylerin değiştiğini?

Beynimizin çalışmasındaki değişikler, en başta, her türlü bilgiye çok daha

kolay ve hızlı ulaşabilmemizden kaynaklanıyor. Aklımız, artık, daldan dala

atlamaya, bir konuyu çabucak gözden geçirip bir diğerine geçmeye alışıyor. Bunun

da en olumsuz etkilerinden biri, kitap okuma, daha doğrusu okuyamama (!) üzerine

oluyor. Eskiden bir kitabı saatlerce keyifle okurken, artık birkaç sayfa okuduktan

sonra dikkatimiz dağılıyor, başka bir şeye geçme ihtiyacı duyuyoruz. Bu, benim de,

kendimde ve çevremde gözlemlediğim gerçekten endişe verici bir değişim.

Bilgi denizinde sörf yapmak

Günümüzde, bir çoğumuzun, gözleri ve kulakları aracılığı ile algıladıklarının

artan bir bölümü gerçek dünya yerine İnternet üzerinden geliyor. Haber, mektup,

gazete, dergi, kitap, ansiklopedi, müzik, resim, film, oyun .. hepsi orada. Üstelik de

pek çoğu, her yerden, ücretsiz ve anında ulaşılır durumdalar! Basılı kitapların

dipnotlarından çok farklı olarak, İnternetteki bağlantılar (link'ler) bizi, bir tıkta,

yeni kaynaklara, bilgilere uçuruyorlar. Başlıyoruz 'sörf' yapmaya.

Bütün bunlar, bir yandan duygu ve düşüncelerimiz için malzeme hatta birer

nimet oluyorlar, öte yandan da, düşünüş biçimimizi, düşünce süreçlerimizi ve,

sonucunda, davranışlarımızı değiştiriyorlar. Bir benzetme yapmak gerekirse,

eskiden bilgi denizinde yavaş yavaş yüzen bir dalgıç iken, şimdi dalgaların üzerine

zıplayan bir jetski sürücüsüne döndük!


6

Yapılan araştırmalar, her meslekten insanın, örneğin yazarların,

araştırıcıların, hekimlerin da benzer sorunları yaşadığını doğruluyor. Kitapları,

hatta uzunca makaleleri okumak giderek zorlaşıyor ve terk ediliyor. Değil 'Harp ve

Sulh' ya da 'Sefiller'i okumak, bir blog'daki üç dört paragrafı hazmetmek bile

olanaksızlaşıyor. Beyinlerimiz artık neredeyse müzikteki 'staccato' ritmiyle, yani

kesik, kesik çalışıyor. Web'deki dokümanların başlıkları, 'içindekiler' bölümü, ya da

özeti yeterli görülüyor. University College London'un ülkenin kütüphanelerinde

yaptığı bir araştırma bu 'kaymağını alma' diyebileceğimiz arama ve okuma

türününün genelleşmekte olduğunu gösteriyor. Bu nedenle otomatik özetleme

algoritmaları ve yazılımları günümüzde önemli bir araştırma alanı oluşturuyor!

Daha az mı okuyoruz?

İşin ilginç yanı, 20-30 yıl öncesine göre daha çok okuyoruz! Ama, şimdiki

başka tür bir okuma. O kadar başka ki, bizlerin de başka tür bir düşünme biçimine,

hatta başka bir benlik sahibi olmamıza yol açıyor. İnternet türü okumanın, yani hız

(hatta 'anındalık- immediacy') ve verimliliğin öncelikli olduğu günümüzde, yazılı

basın döneminin 'derin okuma'sı diyebileceğimiz, düşünerek ve içe sindirerek

okumanın yerini, 'enformasyon seçici, ayıklayıcı' bir okuma alıyor. Bu da,

beynimizin, sakin ve kesintisiz bir derin okuma sırasında aktifleşen, anlam çıkarma

ve bağlantılar kurma becerilerinin giderek devre dışı kalmalarına yol açıyor.

Okuma, bilindiği gibi, insanların içgüdüsel bir özelliği değil, sonradan

öğrendikleri bir yetidir. Okuma, beynin birçok değişik bölgesini seferber eder ve

bu bölgeler dile ve alfabeye göre ciddi değişiklikler gösterirler. Bu nedenle okuma

(ve yazma) yöntem ve stili aklımızın çalışma biçimini de doğrudan etkiler. Buna

verilen en ilginç örnek, büyük filozof Friedrich Nietzche'nin 1880 li yıllarda

görüşünün bozulması ve kalemle yazmakta zorlanması üzerine ellerine bakmak

zorunda kalmamak için daktiloda on parmak yazmayı öğrenmesidir. Birçok

otoriteye göre, daktiloda yazmaya başması ile birlikte Nietzche'nin yazı stili de

değişmiş, filozofun belagatı (güzel konuşma sanatı) daha çok kelime oyunlarına ve

'telgraf' stiline dönüşmüştür.

Fiziksel değil de zihinsel yeteneklerimizi arttıran teknolojilerin yarattığı

derin değişikliklere bir diğer ilginç örnek de, 14 üncü yüzyılda (o zamana kadar

kullanılagelen güneş, kum vb türü saatlerden farklı olarak) sürekli ve hassas olarak

e r d a l m u s o Ğ l u - herkesebilimteknoloji.com · yayıncı olarak, önceleri cumhuriyet...

Documents