e. p. thompson'un ahlak ekonomisi kavramı Üzerine, Özgür balkılıç

8/14/2019 E. P. Thompson'un Ahlak Ekonomisi Kavram zerine, zgr Balkl

1/32

117mlkiye Cilt: XXX Say:253

E. P. Thompsonun Ahlak Ekonomisi

Kavram zerine*

zgr BALKILI1

Giri

Tanr hakk iin Horatio, yldr dikkat ediyorum dayle bilgileti ki insanlar, kylnn aya saraylnn

topuuna ulat, nasrn actmaya balad.

William Shakespeare, Hamlet, V. Perde, I. Sahne, s. 193.

Edward Palmer Thompson btn hayat boyunca ii snfnn geleneklerini,adetlerini, ii snf edimlerinin arkasnda yatan nedenleri anlamak iin tarihinunutulmu ve karanlk maaralarndan kurtarmaya alt. O, her zaman byk salonlar kazananlarn ya da egemen snflarn yazl metinleri tarafndan doldurulmutarihi alt snflarn dncelerine, zihinlerine girmek zere kurcalad. Thompsonagre, anlaml ve insanlara hitap edebilen bir sosyalist strateji ii snfnn kltreleleriyle bir rezonans kurularak tanmlanabilir ve pratie geirilebilirdi. Bu anlamda,o bu eleri kendi tarihsel balamlarna yerletirmeye ve ii snfnn davranlarnntarihsel srecin sahne arkasnda yatan mantn ve sebeplerini bulmaya alt.

Thompson ii snfnn varlnn sadece yapsal koullarla aklanmasna hepkar kt; bu oluum endstriyel kapitalizmin kurulmasna ya da endstrinin* Bu yaznn ortaya kmasnda nerileriyle beni destekleyen Ferdan Erguta ve eviri konusunda

yardmlaryla Ferdan Ergut, Nesim eker ve Burhanettin Mert Anglya teekkr bor bilirim.1 Orta Dou Teknik niversitesi, Tarih Blm Doktora rencisi.


2/32

118 mlkiye Cilt: XXX Say:253

gelitirilmesine indirgenemez bir olguydu. i snfnn kurulmasnda kendigelenekleri, adetleri, alkanlklar ya da deneyimleri vazgeilmez bir role sahipti; bir baka deyile, bir toplumsal formasyonda ii snfnn varln aklamada znel boyutlar gz ard edilemezdi. Bu sebeple, Thompsona gre, ii snfnn kltrelelerini anlamak iin tarihiler endstri ncesi toplumlara bakmak durumundadrlar.Ahlak ekonomisi kavram bylesi bir erevede nem kazanr; bu kavram, tarihilerekrsal alan ve kilise temelli yerel ynetim birimlerinde (parish)2 vuku bulan soylu veavam arasndaki ilikinin doasn ya da ehirlerde alt ve st snflar arasndakiilikiyi aklama ans verir. Bu iliki tarzlar Thompson iin kritiktir zira, Onun iinendstri ncesi dnemlerin ii snfnn endstriyel toplumlarn ii snfna miras

olarak kalan gelenekleri, alkanlklar ve bilinci bylesi iliki tarzlarnn doastarafndan erevelenir.

Bu almada ben E. P. Thompsonun nl 18. yyda ngiliz KalabalklarnnAhlak Ekonomisi (The Moral Economy of the English Crowd in the EighteenthCentury) metnini kullanarak, Onun ahlak ekonomisi kavramna bakmaya altm.Bu balamda, ilk nce Thompsonun ahlak ekonomisi kavramn kullanmasnnarkasnda yatan sebepleri anlamak zere kendisinin snf tanmlamasna baktm.Daha sonra, ahlak ekonomisi kavramnn nemli boyutlarna ve Thompsona bukavram zerinden yneltilen eletirileri aktarmaya altm. Son olarak, bu mehur kavramn J. C. Scott ve ahlak ekonomisi yaklamnn E. M. Wolf tarafndan kyltoplumlarn ve bu toplumlarda gerekleen ayaklanmalar anlamak zerekullanlarn ve onlara yneltilen baz eletirilere bir gz attm.

E. P. Thompsonun Snf Tanm

Tarihsel bilginin znesi, mcadele iindeki ezilen snfn kendisidir.Walter Benjamin, Tarih Kavram zerine in his Son Bakta Ak, s.43.

phesiz, E. P. Thompsonun en byk kavgalarndan biri Marksist yapsalcokulu destekleyenlerle ve bu okulun en mehur figr olan Althusserle olmutur.Thompson, Althusserin almalarnda tarihsicilik (historisizm) ve tarihselmateryalizmin, tarihsel materyalizmin geliimini rm, km bir epistemolojik

anlaya, yani ampirisizme dayandn savunarak ortadan kaldrmaya altn syler (1994: 37 ve 39). Althusser ile olan tartmasnda, tarihsel gerekliklerin tarihsel bilgiden farkl olduu iin, tarihilerin tarihsel bilgiye ulaabileceini savunur veAlthussere kar tarihsel bilginin sadece teorinin bir retimi olmadn syler. O,

2 Bu kavramn Trkeye doru evrilmesinde beni uyard iin Metin zuurluya buradan teekkr bor bilirim.


3/32


Althusseri ynteminde kavramlarn ve kategorilerin toplumsal varlklar zerindekesin belirleyicilii olduunu savunmakla sular, buna karn Thompson iin tarihselgereklikler veya olgular teorinin snrlarn dayatrlar; bir baka deyile, Thompsonunanalojisini kullanacak olursak, bir taraftan keresteci kendi aletlerini, becerilerini vs. bir aatan masa yapmak zere kullanrken, dier taraftan bir aa kendi zelliklerini,kendi mantn keresteciye dayatr, kerestecinin ne yapabileceinin snrlarn izer (1994: 55-65).

Yntemsel problemler kadar snf tanmnda da Althusser ve Thompsonarasndaki anlamazlk kritiktir. Daha dorusu, sz konusu anlamazlk tarihsel bilgi

ve gereklik arasndaki ilikinin doas zerine olan kavgadan beslenir. Thompsonagre, Althusserin yapsalcl ii snfnn oluumunda znenin eylemi tarafndandoldurulabilecek hibir boluk brakmaz (1994: 163). Bir baka, deyile, Althusserinynteminde zneler yaplar tarafndan kendilerine verilen rol tayanlar olarak grlr. Althusser iin, tarihsel srete bireyin rol yoktur. Dahas, bu metot snf oluumunu sadece zel bir retim tarznn sonucu olarak grerek bu oluumu bir urakta dondurur; bir baka deyile, yapsalc metot kendi mantn yukarda bahsedilenlere paralel bir ekilde tarihsel formasyonlara dayatr, yapsalc teoritarihsel srete toplumsal varlklar ve snflarn eylemi iin hibir alan brakmaz(Thompson, 1994: 164-165).

Thompson iin, tam anlamyla yap tarafndan belirlenemeyen deneyim kavramsnf oluumlarn anlamak iin nemlidir. i snf sadece retim biimi tarafndanretilmez; bu snf tarihsel ve gerekten varolan ilikiler araclyla da kendi kendisiniretir. O, snf eylem ve bilincin birletii bir tarihsel fenomen olarak grr. Bu balamda, snf bir yapya hatta bir kategoriye bile indirgenemez. Dolaysyla, snf kavram tarihsel ilikiler kavramn gerektirir ve bu kavram gerek balamlarda veinsan ilikilerinde somutlanmaldr. Onun iin, baz insanlar ortak deneyimlerininsonucu olarak kendilerinden farkl ve kendilerine kart olanlarn karlarna karortak karlarn hissetmeye ve dillendirmeye baladklar zaman, biz tam da buaamada snf oluumundan bahsedebiliriz. Bu anlamda, bilinci ve deneyimi, snf deneyiminin retim ilikileri tarafndan belirlendiini, snf bilincinin3 ise geleneklerde,deer sistemlerinde, dncelerde ve kurumlarda somutlanan bu deneyimlerin kltrelifadesi olduunu syleyerek ayrr (Thompson, 2004: 39-40). Sonuta, Woodun belirttii gibi, Thompsonun grlerinde deneyim kavram tarihsel zellikleri, retimilikileri ve snf arasndaki ilikilere tayan bir roldedir (2001: 108).

3 Bu anlamda Steinberg de snf bilincinin snf mcadelesi iinde yer alan aktrler tarafndan bizzatyaratldn syler (1991: 176).


4/32


Bir baka deyile, ii snfnn oluumunda Thompson iin nemli olan nokta, isrelerinde snfn smry nasl deneyimlediidir. Skc ve basit istatistiki veriler bu deneyimi anlamak iin yeterli deildir; mesela, istatistiki veriler tek balarna bize ii snfnn smry, endstrinin gelimesini veya i srelerinin kendisininasl deneyimlediini veremeyeceklerinden, ii snfnn mutluluu ya da hayatkoullar salt bylesi verilere dayanarak aklanamaz (Thompson, 2004: 266-267).Thompsona gre, ngiltere rneinde 1790 ve 1832 yllar arasnda endstriyelkapitalizmin koullar altnda smrnn younlamas ve endstriyel hayatn yeniformlar vuku bulmutur. Bu faktrler geleneksel emek biim ciddi ekilde etkilemive bunlar yeni biimler ile ikame etmitir. Woodun dedii gibi, Thompson, sadece

teknolojik gelime zerinde odaklanmaz; Onun asl ilgilendii ey retim ilikilerindeve snf smrs srelerinde gerekleen olaylardr (2001: 103). Bu periyotta,ngiliz ii snfnn oluumu iki gelime sonucu gerekleir. lk olarak, bu oluumsnf bilincinde ortaya kar; bu alan insanlar arasndaki bir zdelik kadar dier snflarn karlarna kar da bir zdelie iaret eder. kincisi, Thompson mevzu bahis periyotta politik ve endstriyel koullar altnda uygun rgtsel biimlerin ortayaktn savunur. 1832 ylna gelindiinde, Thompsona gre, kendi bilincine sahipve salam temellere dayanan ii snf kurumlar, ii snfnn entelektel bir gelenei, bir ii snf duygu yaps ve ii snf eylemlerinin belirli bir izgisi vardr (2004: 249).

Thompsonun Snf Kuramna Eletiriler mparator Sezar lp de alya dnnce,

Tka olur belki bir delie, rzgar kessin diye; Dnyaya diz ktren u topraa bakn,

Duvara svanm har imdi poyraza kar kn.William Shakespeare, Hamlet, V. Perde, I. Sahne, s.196.

Yukarda bahsedildii gibi, Thompson, statik, donmu ve yapsal snf tanmlamalarna, mesela Cohenin yapt gibi, kardr. Cohen iin, snf neredeysematematiksel bir kesinlikle yapsal koullara dayanarak tanmlanabilir (Cohen, 2000:75). Wood, Cohenin Thompsonu snfn yapsal tanmlamalarn ortadan kaldrmaklasuladn syler Benzer ekilde, Perry Andersona gre, Thompsonun snf tanmiradecilik ve znelcilikle ykldr (Wood, 2001: 94). Yine ayn minvalde, Stuart HallThompsonun Marxn mehur kendi iin snf ve kendinde snf farkllatrmasn birbirine kartrdn savunur (Hall, 1981: 384). Fakat, Woodun syledii gibi,Thompsona gre retim ilikileri insanlar nesnel snf pozisyonlarna koymay ihmaletmez ve bylesi nesnel pozisyonlar sadece mcadelenin koullarn yaratrlar amakendisini deil (Wood, 2001: 95-96). Bu balamda, Thompson, Raymond Williamsn


5/32


yapt gibi, belirleme kavramn basn uygulama, snrlar koyma anlamnda kullanr 4.Thompsonun szleriyle: Snf oluumlar belirlenmenin ve kendi eylemliliinin (self-activity) kesimesinden doar (akt. Steinberg, 1991: 75). Thompsona gre insanlar deneyimledike ve smr srelerinin iinde bulunduka bylesi nesnel pozisyonlardan snf formasyonlar doar. Bu anlamda, snfn retim ilikilerindekiobjektif pozisyonu bir son noktas deil, tam tersine bir balang noktasdr.Dolaysyla Thompsonun snf tanm bir ana deil, tarihsel bir srece iaret eder.Wooda gre, Perry Andersonun sulamasnn aksine, Thompsonun snf analizininnemi udur ki, bu tanm bize, snf bilincinin yokluunda bile snfn eylemlerini belirleme ve aklama ansn verir (2001: 94).

Thompsonun snf tanmna bir baka nemli eletiri de Eric Hobsbawmtarafndan getirilmitir. Fakat, Cohenin, Hallun ve Andersonun yntemseleletirilerinden farkl olarak, Hobsbawm, Thompsonun ngiliz ii snfnn oluumunuaklamasnda, periyodik anlamda bir uygunsuzluk grr. Thompson gibi, Hobsbawmda smr ilikilerinin znel koullarn analiz etmeye alr ve makine krclar 5rneinde olduu gibi, kapitalist i srelerinde ii snf deneyimlerine bakar. Onuniin bu eylemin arkasnda yatan neden, ii snfnn ahlak ve zgrlk gibi baz parasal olmayan eleri ieren geleneksel hayat tarzn koruma niyetidir. Dahas, o bizim dikkatimizi endstri devriminin sebep olduu hzl, sert ve kkten deiimlere,ykmlara kar ortaya kan 19. yzyl bin ylc (millenarian6) dncelerin ii snfzerinde olan etkilerine ekmeye alr (Hobsbawm, 2002: 21 ve 69). Dier taraftan,Thompsonun ii snfnn 1832 gibi bir tarihte ortaya kt nermesini kabul etmez.Ona gre, ngilterede ii snfnn tarihi artist7 hareketten bile ok sonra balamtr. Hem, Birleik Krallk 19. yzyl ortasnda bile bir endstriyel devlet

4 Belirlemenin snr koymak anlamyla ikin ve nceden bilinebilir gelimeye baml olan tm bir srecin yasalar anlam arasndaki temel ayrm olduka kolay anlalr ama belirlemekszcnn deien anlamlarndan dolay kolayca gzden kaabilir. En nemli sorun nesnel koullarnne dereceye kadar dsal olarak kabul edildikleridir. Marksizmde tanm gerei nesnel koullar maddidnyadaki insan eylemleridir ve ancak bu eylemlerin sonucu olabilirler ve dolaysyla iine girdikleriulalabilir koullar- ile soyut nesnellik (soyut nesnellikte belirleyici sre insanlarn istenlerinindnda geliir, ancak gr bu insanlarn bu sreci devraldklar tarihsel anlamda kullanlmamtr,yalnzca mutlak bir anlamda insanlarn bu sreci denetleyemediklerini belirtir; insanlar yalnzca busreci anlamaya ve kendi eylemlerini ona gre dzenlemeye alabilirler) arasnda gerek bir ayrmsz konusu olabilir (Williams, 1990: 71).

5 ngilterede zellikle 19. yzyl balarnda ortaya kan ve yaygnlaan bir eylem tr. Bu eylemlerdeiiler geleneksel hayat biimlerine bir dman ve tehdit olarak grdkleri i makinelerini krmayoluna gitmilerdir. Hobsbawm bu eylem biimini ikiye ayrr. lkinde geleneksel bir eylem biimiolarak makine krma pratiinden bahseder ve bu trdeki eylemlerin sadece makinelere deil, patronlarn mlklerine, hammaddeye ve retilmi mallara da yneldiini belirtir. kinci kategorideise direk olarak makinelere ynelen bir eylem tarz vardr (2002: 17 ve 21).

6 Hristiyan inanna gre, gelecek bin yllk ideal bir topluma inanma.7 ngilterede 1837de ortaya kan artist hareketin temel hedefi genel oy hakkyd. Hareket bu

tarihten sonra ii snf ierisinde ok etkili olsa da 1850li yllara bu etkinliini kaybetti.


6/32


aamasnda deildi (2002: 81-82). Dolaysyla, Thompsonun periyodizasyonunda,Onun snf tanm ii snfnn kendisine deil de, geleneksel artizanlara dayandiin bir nicelik sorunu vard. zetle, Hobsbawm ii snfnn oluumunu 19. yzyln bile sonunda grr (2002: 86). Fakat, Hobsbawmn bu eletirisi iin, Woodundedii gibi, Thompsonun odak noktasnn basite endstrileme sreci olmadnn,Onun temel vurgulad noktann retim ilikileri ve smr srecinin kendisiolduunun hatrlanmas yeterlidir. Bu balamda, Thompson kapitalist retimilikilerinin ve smrnn zaten var olduunu ve bunlarn endstrilemenin nselartlar olduunu sylemesi asndan endstrileme srelerinin erken aamalarndaii snfnn oluumunu aklama ansna sahiptir (Wood, 2001: 105-106).

zetle, Thompsona gre, ii snfnn oluumu ekonomik olduu kadar politik ve kltrel balamlara da tekabl eder. i snf yeleri tamamen bir fabrikasisteminin rn deildirler. Dahas, bu yeler endstri ncesi mcadelelerin,geleneklerin, adetlerin ve alkanlklarn mirassdrlar. 18. yzyl snf mcadelesini belirleyen radikal demokratik gelenein kkenleri 19. yzyl snf mcadelelerindede bulunabilir. Bu balamda, Thomas Painein insan haklar mcadelesi bu geleneinnemli bir bileenidir. Ek olarak, 18. yzyl ii snfnn metodist8 kar kma geleneide bu gelenein iinde bir baka kritik rol oynar. Bunun kadar, zgr domungiliz (free born Englishman)9 ve yasa nnde eitlik kavramlar10 endstri ncesi8 ngiliz alt snflar arasnda yaygn olan bir dinsel yeniden uyan hareketi.9 ngilterede, popler ideolojide bir baka aralksz devam eden tema ngiliz insanlarnn doutan

gelen haklar veya zgrlkleridir. nan udur ki, ngiliz insan zgr doanlardr ve klelerdeildirler ve alktan lmemek veya aatan yaplma ayakkablar giymemek genelde yabanclarnve zelde Katolik yabanclarn yapt gibi derin bir ekilde kklemitir ve bu inan onaltnc veonyedinci yzyllarn toplumsal ve dinsel mcadelelerinin nemli bir unsuruydu (Rude, 1964: 229).

1 0 Thompsona gre, hukuk, ou Marksistin grnn tersine, sadece ynetici snfn arac deildir.Hukuk bundan daha fazlasna iaret eder ve hukuk nosyonu kendi mantna sahiptir. Bu grzellikle onsekizinci yzyl snf mcadeleleri iin geerlidir: () Tarihte hukukun varolan snf ilikilerini dolaymlad ve merulatrd dorudur. Onun formlar ve prosedrleri bylesi ilikilerikristalize edebilir ve daha byk adaletsizlikleri maskeleyebilir. Fakat, hukukun formlar zerindengerekleen bu dolaymlama, gcn dolaymsz uygulanmasndan ok farkldr. Hukukun sylemi ve biimleri zaman zaman iktidar dizginleyebilen ve gszlere koruma nerebilen farkl bir kimlik edinebilir. Bir baka boyutunda, ideolojinin hizmetinde olarak bir hukuk bir dereceye kadar grlebilir.Dahas, hukuk, bu iki boyutunda da, formel kurallar ve prosedrler ve ideoloji gibi, bir altyapdanfarkl olarak bir styapnn metaforik anlamnda ie yarar bir ekilde analiz edilemez. Bu bir taraftangerekliin byk ve aikar bir ksmn ierirken, hukukun kurallar ve kategorileri toplumun tmdzeylerine nfuz eder, insanlarn haklarnn ve statlerinin yatay tanmlar kadar dikey tanmlarnda etkiler, ve insann kendini tanmlamasna ve kimlik duygusuna da katkda bulunur. Hukukunsadece insanlara yukardan empoze edilemedii gibi: o ayn zamanda iinde dier toplumsalmcadelelerinin vuku bulduu bir aracyd. retici ilikilerin kendileri, bir lde, sadece kenditanmlarnn hukuksall babnda anlamldr; serf, zgr emeki; genel haklara sahip olan krsal blge sakini ve bu haklara sahip olmayan yerleimci; zgr olmayan proleter, kendi haklarnnnbeti bilinci; kendi iverenine yasa d saldr gerekesiyle dava aabilen topraksz emeki. Veeer snfl toplumlarda hukukun ilemesinin mevcudiyeti, tekrar ve tekrar, kendi eitli retoriininarkasna derse, o zaman hukuk dzeni nosyonunun kendisi niteliksiz bir mala dnr (Thompson,1975: 266-267).


7/32


zamanlarn dier nemli miraslardr (Thompson, 2004: 249). Tabi ki, ahlak ekonomisiveya otorite ve insanlar arasndaki karlkl zorunluluklar hissi, yani paternalizm, bu popler ideolojinin dier etkili esi olarak saylabilir. Bu eski paternalist anlay,eski adetler gibi tedrici olarak ortadan kalkm ve kapitalist smrnn mantondokuzuncu yzyldan sonra temel belirleyici haline gelmitir (2004: 259).

18. yzylda geleneksel bilin ve geleneksel haklar insanlar tarafndan iddetli bir biimde savunuluyorlard, st snflardan gelen bir bask da vard; fakat bunainat bir ekilde direni de mevcuttu (1993a: 1). Bu yzylda, isyankar bir geleneksel bir kltr vard ve bu geleneksel kltr egemen snfn maniplasyonuna ya daideolojik biimlendirmesine ak deildi; st snflarn hegemonyas alt snf kltrnnsnrlarn izebilir, fakat onun zelliklerini tamamen belirleyemez. Bu isyankar kltr esas tehdidin kapitalist i srelerinden veya serbest pazar nosyonundan, bir bakadeyile, 18. yzyln yeniliklerinden gelmesi dolaysyla gelenein korunmasna iareteder. Bu erevede, insanlar eylemleri iin meruiyet zemini aramaya baladklarnda, bu eski paternalist ilikilere dnerler ve bunlarn arasndan kendi karlarn korumak iin uygun olanlarn seerler (1993a: 9-10). Dolaysyla, bu isyankar kltrn bir nemli zellii de ekonomi d olandr; yani, ahlak ekonomisidir:

18. yzyln sosyal tarihinin bir ok ksmn alt snflarn geleneksel ahlak ekonomisi ve yeniliki pazar ekonomisi arasndaki atmann srmesiolarak okuyabiliriz (Thompson, 1993a: 12).

E. P. Thompsonun Ahlak Ekonomisi Kavram

Thompson ahlak ekonomisi kavramn 18. yzyl ngilteresinin btnne yaylanekmek-yiyecek ayaklanmalarn11 aklamak iin kullanr. Analizine, bu eylemlerisradan insanlarn sadece ekonomik faktrlerin etkisiyle ara sra ve dzensiz bir ekilde bu ayaklanmalara katlmas eklinde aklayan geleneksel tarihiliingrlerini eletirerek balar. Geleneksel tarihilie gre, bu eylemler byk orandaalk ihtimaline kar igdseldirler ve sonuta da birer yamadrlar. Thompsonagre, geleneksel tarihiliin bu bak as ekonomik indirgemecilie iaret eder veinsanlarn bu eylemlerinin gerek nedenlerini gremez. Bu insanlarn, yoksullarn(paupers) kendi geleneksel haklarn ve adetlerini bu eylemlerde savunduunu syler,onlar paternalist gelenein bir sonucu olarak toplumda varolan geni bir konsensskullanmaktadrlar. Bu anlamda, onlar disiplinli gruplardr ve amalar nettir.Ayaklanmalarn yiyecek fiyatlarndaki art sonucu, araclarn kt niyetli pratikleri

1 1 George Rude Crowds in History Tarihte Kalabalklar- adl kitabnda ayn periyodu bir gei aamasolarak adlandrr ve toplumsal protestonun tipik biiminin bu yzylda yiyecek ayaklanmas olduunusyler. Bu popler kargaalarda, kyller bazen eylemlerde bulunur fakat, temel katlmclar altsnflardan mteekkil karmak bir poplasyondur (1964: 5).


8/32


veya kalabalklarn alk korkusuyla tetiklendii dorudur; fakat, kzgnlklar veyafke temel kurucusu ahlak ekonomisi olan bir popler konsenssn iinde iler. Bukavramla, frncnn, deirmencinin veya satcnn meru ve gayri meru pratiklerikalabalklar tarafndan ayrt edilebilir. Bu kavram szcn gelimi anlamnda politik deildir, bununla birlikte, politik bir gstereni de vardr, genel refah (common weal)anlaynn bir kavramna iaret eder (Thompson, 1993b: 185-189). Charlesworthve Randallin dedii gibi, Thompson ayaklanmalar sadece bir ktlk veya fiyatdalgalanmalarnn bir sonucu olarak incelemez. pheli bir fiyat art ve piyasadaekmein fiyatn belirleyecek gc elinde tutanlarn meru olmayan bir pazar maniplasyonuna eklenen ktln sonucu olarak bu ayaklanmalar patlar (2000: 4).

zetle, Thompson ekonomik etkenin kollektif eylem zerindeki etkisini inkar etmez;sadece insanlarn adaletsizlie kar igdsel olarak eyleme gemediini savunur;tam tersine, onlarn eylemlerinin arkasnda yatan nedenler ok anlaml ve gl bir arka plana sahip olabilirler. Sradan insanlar bylesi gl temel zerinde eylerler,neyin adil olup neyin olmadna dair kendilerine ait kavramlar vardr ve bunlar otorite tarafndan da bir dereceye kadar kabul grr.

Geleneksel tarihiliin yiyecek ayaklanmalarna yaklamn ahlak ekonomisikavramn kullanarak eletirdikten sonra, Thompson fiyatlardaki artlarn insanlarneylemlerinin temel bir sebebi olduunu syler. 18. yzylda yoksullarn en temelyiyecei ekmekti ve alan insanlar veya Thompsonun deyiiyle tketici bilinci(consumer-consciousness) ekmek fiyatlarna kar olduka duyarlyd. Endstriyelalardan farkl olarak cretler deil, ekmek fiyatlar insanlarn honutsuzluununalametiydi (2004: 102). Fiyatlarn artmas kadar, beyaz ekmein daha siyaheitlemelerine dnm de ii snf iin bir stat sorunuydu. Buna ek olarak,otoriteler tarafndan alnan baz nlemler, Assize of Bread 12- Ekmek Yasas-gibi,yoksullarn ekmei zerinde frnclarn yksek karlarn nlemek zere hayatageirilmiti. Bununla birlikte, otoritelerin nlemleri ve giriimleri, ktlk zamanlarndaounlukla deirmenci ve frnclardan gelen bir direnile karlat (Thompson, 1993b:189-191). Yzyln bitmesiyle, beyaz ekmein karm ve ekmek fiyatlarnnykselmesinin sonucu olarak, alan insanlarn muhalefeti, 1795 ve 1800-1 yllarndaolduu gibi kanlmazd. Aralk 1800de yemeklik un retimi dnda kalan ekmek retimini hkmet Brown Bread Act- Kahverengi Ekmek Yasas-olarak bilinen bir yasa ile yasaklad zaman insanlar buna hemen bir tepki gsterdiler. Sonuta,yasa iki ayda lavedildi (Thompson, 1993b: 191-193). Thompsona gre, bu olaylar gstermitir ki, paternalist model 18. yzyl sonunda bile hem otoriteler hem deinsanlar iin hala yrrlktedir.1 2 Ekmein fiyatn dzenleyen en eski ngiliz yasas olan Assize of Bread, ilk olarak Henry III

zamannda yrrle konmutur. Yasa yaklak alt yz yl ngilterede ekmek fiyatlarn dzenleyenen temel yasadr.


9/32


Bu modelde, pazarlama direkt olarak reticiden tketiciye olmaldr. Vurgunculuk (forestalling), stokuluk (engrossing) ve araclk (regrating) pratiine kar ok sksnrlamalar vardr (Coles, 1978: 159). iftiler pazar yerinde bekleyerek rnlerinisatmamaldrlar:

() veya iftiler fiyatlarn ykselmesi umuduyla rnleriniekmemelidirler. Pazarlar kontrol edilmelidir; hibir sat belirlenen zamandan nce olmamaldr; bir an ald zaman yoksullar ilk olarak tahl, un veya yiyecek alma ansna sahip olmaldr; kk oranlarda,kontrol edilmi leklerde veya arlkta. Belirli bir saatte, onlarnihtiyalar tatmin edildii zaman, ikinci bir an alar ve daha byk alclar (usulne uygun olarak lisansl olanlar), kendi alverilerini yapabilirlerdi (Thompson, 1993b: 193-194).

Market kontrol kadar, tketicinin korunmas da bu modelin nemli bir bileeniydi.Bu balamda, frnclar veya deirmenciler kar edenler olarak deil, topluma hizmetedenler olarak grlrd; onlarn kontrolleri Assize of Bread e gre sk bir ekildeyaplrd. Colesin szleriyle: () kar etme bir ahlaki ekonomik gnah olarak dnlrd; arzdaki bir azalma bile kar hedefi iin kabul edilebilir bir zr deildi(1978: 159). Bu ada serbest pazar mantnn yeni teknii adm adm yerleti;mesela, iftiler simsar ve illegal ve lisansl olmayan tacirlerle (interlopers) ile kendikaplarnda pazarlk etmeye baladlar ve bu tketiciler tarafndan ciddi bir tepki

grd, bununla birlikte, kk iftiler rnlerini pazarda eskisi gibi satmaya devamettiler. Bir baka deyile, eski pazar kurallar ve dzenlemeleri bir tehditle karlanca popler hn ve fke snr geiyordu. Fakat, peki ya otoriteler? Thompsona greonlar popler konsenssn tutsa idiler yani, blgesel alclarn ve deirmencilerinyreklerine Tanr korkusu yerletirmeleri bekleniyordu13. Mesela, bir Ba Yargolan Lord Kenyon, yazl olmayan blgesel kanunlara gre istifilik pratiinin bir su saylacan ilan etmiti (Thompson, 2004: 107). Bununla birlikte, Thompson paternalist modelin iki eidi olduunu syler; paral bir ekilde gerek olan veideal olan. Ktlk zamanlarnda paternalizm en azndan sembolik etkileri bakmndanadalet ve ynetim ilerini yrten yerel memurlar (magistrates) tarafndanhatrlanyordu fakat, iyi hasat zamanlarnda unutulmuluun karanlna dyordu(Thompson, 1993b: 195-200).

1750 ylndan sonra, her bir ktlk yl, serbest ticarete kar olan ve meruluklarn paternalist modelden alan yoksul insanlarn eitli tepkilerine ahit oldu. Bir ok toprak sahibi st snf (gentleman) veya krsal adalet ve ynetim memurlar, simsar

1 3 Ayn minvalde, Cobb kalabalklarn otoritelerden alk zamanlarnda kendileri iin hayati nem arzeden kurumlar dzenlemelerini ve kontrol etmelerini beklediini syler (1972: 216).


10/32


veya satclara tecavzcler olarak kin duydular. Bu anlamda, baz otoriteler tarafndan insanlarn simsarlara kar sert ve grltc eylemleri ho karland(Thompson, 1993b: 208-209). Yani, denilebilir ki, kalabalklarn ikayetleri gelenekselotoriteler tarafndan da beslendi. Kalabalklar yeni ekonominin tehditlerine karlk olarak Krala14, parlamentoya veya yerel memurlara adil fiyatlar belirlemek veyiyecein arzn ve datmn salamak zere eski yasalar tekrar dzenleyip tekrar yrrle koymak iin bavurdular. Bununla birlikte, Thompson yoksullarn paternalist anlaynn; otoriteler ile rttn savunmaz, arada ciddi farklar vardr:

Hatta denebilir ki, eer ayaklanan veya fiyat dzenleyen kalabalklar (price-setting crowd) tutarl bir teorik modele gre hareket ediyorsa, bumodel paternalist olann seici bir ekilde yeniden kurulmasyd, modelin yoksullar en ok destekleyen taraflar ve ucuz bir msr neren blmlerialnyordu. Bu, paternalistlerin baknn daha az yerlemi bir haliydi; yoksullarn kaytlar daha ok tikellik gsteriyordu; tahl istifleyen udeirmenci, u alc, u ifti fkeyi ve eylemi tetikliyordu. Bu tikellik,bununla birlikte kalabaln eylemi incelendii zaman en ak ekildeortaya kt gibi bir genel haklar kavram ile besleniyordu. Bir anlamdakalabaln ahlak ekonomisi paternalistlerinkinden kesin olarak bir koputu, ancak paternalizmi alttan alta destekleyen dzenin deerleribunu yapmad (1993b: 212).

Ak ki, Thompson iin otoritelerin ve kalabaln paternalist evrenleri farkl

noktalara iaret eder. Bu yaklam, Thompsonn yukarda bahsedilen soylu ve avamsnflarn kltrleri arasndaki farklara olan vurgusu ile de uyumludur. Charlesworthve Randalln syledii gibi, Thompson ahlak ekonomisini statik ve gelenek tarafndansnrlar izilmi bir kavram olarak grmez (2000: 4). Dahas, ahlak ekonomisi 18.yzylda daha karmak bir hale gelen paternalist deerlerin seilen bir yenidenkurulumudur.

Ahlak Ekonomisi ve Serbest Ticaret

Thompson iin, Adam Smithin msr ticaretinin snrsz bir zgrle kavumastalebi yeni ekonominin eski ahlak ekonomisi deerlerine15 bir baka tehdididir. Bu1 4 Adalet sorunsal ile ok yakndan alakal olarak Krala kendi halknn koruyucusu ve babas

olarak bir inan vard. Parlamentocu bir monari olan ngilterede, gelenek ince giyiniyordu ve burneklerde yukarda sraladmz gibi, korunmak iin yaplan bavurular bir kii olarak Kraldan ok Parlamentoya veya yasal glere yneliyordu. Bununla birlikte, mutlak monari ile ynetilenlkelerde Kral adaletin ve yasamann hem bir sembol hem de kaynayd, ve onun paternalyardmseverliine olan inan Kraln bakanlarnn itibarszlat ve kraliyet iktidarnn ba aagittii devrim ve kyl devrimi yllarnda bile devam etti (Rude, 1964: 228).

1 5 Hobsbawm ondokuzuncu yzylda yeni politik ekonominin, kapitalizmin, aamal olarak artizanlarnahlak ekonomisini yok ettiini syleyerek ayn nokta zerinde vurgu yapar. Bu balamda, kapitalistler artisanlar tarafndan parazitik ve gereksiz kiiler olarak grlrler (2002: 109).


11/32


yeni ekonomi16 ticaret teorisini ahlakszlatrlmasn (de-moralizing) ierir; eskimodelden farkl olarak yeni modelin kurallarnda ahlaki zorunluluklar iin bo bir oda yoktur; yeni pazar modeli her trl kontrol reddeder, pazar kendi kendinidzenlemeye braklmaldr (Thompson, 1993b: 101-102). Rudea gre, eskikorumac yasalar ve dzenlemeler bu yeni ekonomi ile lavedilir, eski adil fiyat vecret kavramlar zgrce rekabet edebilen pazarn iindeki doal fiyatlar ve cretler ile ikame edilir (1964: 226). Bu yeni modelde, pazarlama prosedrleri darya dahakapaldr ve bu yzylda fakirlerin talebinin ok inelastik olduu rnler, meselamsr, bir ok kez elden ele gemitir. Dolaysyla, bu yzyln sonunda msrn fiyatngrlebilen zengin bir hasattan sonra bile ok artmtr ve 1795 Kasm ve Eyll

ayaklanmalar bu durum tarafndan tetiklenmitir. Bu tketiciler ve reticiler arasndaki atmann nemli bir gsterenidir. Bu ayn zamanda yoksullar iin yeniekonominin hi de uygun olmayan koullarn gsterir (1993b: 207).

Bu balamda, Thompsona gre, kalabaln ahlak ekonomisi bir tr kendineyeterlilik ekonomisi (subsistence economy) kavrayndan trer ve byk oranda blgesel ve yerel zellikler gsterir. Yani, yiyecek yetitirildii yerde tketilmelidir.Dolaysyla, alk ve ktlk zamanlarnda msr ithali bir ok popler fke ve dmanlklakarlar. Yerelliklerde yaayan insanlar kendi tahllar dier blgelere ithal edildiiiin alk korkusu ekerler. Bu duyarllk marjinal ve deniz ar ithalata da ynelmitir,zellikle kmr iileri (colliers) bu zamanlarda kitlesel eylemlilie ok yatkn bir gruptular. Bylesi fkeler toplumun genel karna aykr olarak onursuz kar talepedenler olarak grldkleri iin zellikle ithalatlar hedef alrd. Popler fke yereltopluluk ihtiyalarn tehlikeye atanlar olarak grldkleri iin alclara da ynelebilirdi.thalata karlk, kalabalklar yollar kestiler, msrlar blgeleri dna tayan vagonlar boalttlar ya da szlemeyi imzaladklar iin yerel toplulua un arzn durdurandeirmencilerin makinelerini yok ettiler (Thompson, 1993b: 212-215). Mesela, 1795ylnda ablukalar yerel pazarlarn dnda tahl satlarn nlemek iin ykseltildi(Brown, 1993: 307). Buna ek olarak, Thompson deirmenlerin popler eylemlerinen ak hedeflerinden birini oluturduunu syler. 1791de Blackfrist Kprszerinde Albion Deirmeni yaklr ve Londral kalabalklar deirmenin etrafndadans ederler ve sokaklarda arklar sylerler (1993b: 221).

1 6 Boothun syledii gibi: Ahlak ekonomisi yaklamnn teorik merkezi ilitirilmi (embedded) veilitirilmemi (disembedded) veya zerk, pazar ekonomisinin tanmlayc dikotomisidir. Polanyinintezlerine dayanarak, Booth gmlm olan ekonominin insann doayla yapt karlkl deiimintoplumsal ilikilere girdiinden bahseder. Bu ekonomide, retim ve datm insan yaamnngereklilikleri zerinden belirlenir. Buna karn, ilitirilmemi ekonomilerde market dzenlemelerinemarket yasalar karar verir (1994: 653 ve 655-656). Bir baka deyile, bu ekonomiler insanolununkontrolnden kmlardr. Bu yeni ekonomi Brown tarafndan ahlak ekonomisine kar olanolarak deerlendirilir (1994: 305).


12/32


Bu eylemlerde kalabaln bir nemli amac da ekmein fiyatn koymakt (settingthe price of bread) (1993b: 221). Bu kalkmalar ilk olarak bir disiplin ve ikinciolarak da bir davran kalb sergilerlerdi ve btn bunlar anlamak iin, Thompsonagre, aratrmaclar birka yzyl ncesine dnmek durumundadrlar. Rude, Crowdin History Tarihte Kalabalklar- adl kitabnda ayn nokta zerinde durur; alt snflar gemiin topyalar adna bir nostaljinin veya geleneksel haklarn hatralar tarafndanatelenirlerdi (1964: 6). Thompson tahl ambarlarnn yamalanmasnn ya da tahlve unun ele geirilmesinin bu ayaklanmalarn temel ekli olmadn, temel odak noktasnn fiyatlarn belirlenmesi olduunu belirtmitir. Bu davran kalb alk zamanlarnda baz nlemler retmitir ve 1580-1630 yllar arasnda bu nlemler

yrrlktedir. Dahas, bunlar Book of Orders Dzenin Kitabnda da yer alr ve1630 ylnda Charles I tarafndan bu yasa yrrle konur. Bu kitaba gre, kralieve onun konsl msr reticilerinin a gzl isteklerine karn yksek fiyatlartartma yetkisine sahipti ve yoksullarn durumlarna uygun olarak fiyatlardzenleyebilirlerdi. Bir baka deyile, bu kitap yerel memurlara ve yerel otoriteleremsr pazarn dzenleme hakkn veriyordu (Thompson, 1993b: 224-225). Onsekizinciyzylda otoriteler bu yasay grmezden gelince kalabalklar onun uygulanmasnzorladlar. Kalabalklarn hareketi pazar yerinden deirmenlere, iftliklere yneliyorduve buralarda kalabalklar stoklarn var olup olmadn inceliyorlar ve adil fiyatdzeylerini dikte ediyorlard. Bu eylemler ilk grndnden daha ok hazrlk veorganizasyon gerektiriyordu. Baz zamanlar kalabalklar yiyecek fiyatlarnn dmesini

bekleyerek pazar yerini birka gnlne kontrol ediyordu. Baz zamanlarda iseerkekler nehirlerden ve limanlardan hububatlar alrken, kadnlar pazar yerlerinikontrol ediyorlard. 1795de Nothingamda kadnlar frnclarn dkkanlarna girdiler ve ekmein fiyatn belirleyip bu fiyattan ekmei satn alarak frnlar terk ettiler (Thompson, 2004: 115). Ktlk zamanlarnda fiyatlarn dzenlenmesi gerektiine dair yaygn bir konsenss vard ve herhangi bir ekilde kar yapan insann toplum dnaatlmas gerektii inanc yaygnd (Thompson, 1993b: 228-229). Tehdit mektuplarfiyatlarn dzenlenmesinde bir baka etkili unsurdu; bunlar otoritelere pazardzenlemeleri ve fiyat kstlamalar ynnde iaretlerdi (Thompson, 2001: 398).Yiyecek ayaklanmalaryla ilgili olarak Thompsonun geleneksel tarihilere karolarak yapt bir baka vurgu da, bu grn eylemlerdeki iddet unsurlarnadikkatimizi ekme abasyd. Bununla ilgili olarak, Thompson bize fiyat belirlemeedinimlerini, eylemlerin disiplinini, bu kollektif eylemlerin arkasndaki mant,yoksullarn btn alm ve satmlarn bilgisine sahip olduunu iaret eder ve u soruyusorar: Yoksullar gerekten bu kadar aptal mdr? (1993b: 232).

Yiyecek Ayaklanmalarnn eitli Unsurlar

Thompsonn almasnda bir baka nemli vurgu da, bu ayaklanmalar kadnlarn


13/32


14/32


Btn bunlardan sonra, Thompson yiyecek ayaklanmalarnn siyasi boyutlarntartr. Baz durumlarda ans faktrne kar, isyankar aamalar ve politik niyetler bu eylemlerde grlr. Bunlarn bir ou zenginleri hedefler ve eitleme (levelling)18sylemini tar. Bu boyutlar Jakoben ajitasyonun sklkla grld 1795 ve 1800-1ayaklanmalarnda artar (1993b: 247-248).

Yeni Ekonomi Politik ve Eylem Biimlerinde Dnm

Yzyln sonunda toplumsal protestolarn biiminde bir deiiklie ahit oluruz.Yine de, yeni bir gelenek kendini daha fazla belli etmemitir veya tam anlamyla

eskinin yerini almamtr. Mesela, 1812de geleneksel yiyecek ayaklanmalarLuddism19 ile rtr veya bir ok eylemde insanlar fiyat dzenlemelerinin yanndaminimum cret talebinde de bulunurlar. Ksacas, 1795 ve 1800-1 ayaklanmalar20 bizi bir deiimin snrna getirmitir. Yeni pazar ekonomisinin kurallar 18. yzylnortasndan itibaren kendini hissettirmeye balar ama genel hukuk hala etkinliinisrdrr. Mesela, Brown 16. yzyldan gelen bir yasama ile vurgunculuk vestokuluun yasaklandn belirtir. Bu yasama 1772 ylnda kaldrlr fakat, pratikte bu tr eylemler hala genel hukuka tabidirler (1993: 309). Buna ek olarak, tikel bir eitlik dzeyi paternalist otorite ve kalabalk arasnda grlebilir. Ama bu da, savayllarnda21 iki etkenden dolay kaldrlr: ilki, artk siyasi otorite tarafndan mzakereve taviz ile deil de baskyla karlanmaya balayan popler protestolar st snflarnanti-Jakoben sylemiyle birlikte bir korku kayna haline gelmitir ve ikincisi, bu bask yeni politik ekonominin zaferiyle glenmitir (Thompson, 1993b: 249-250).zetle, yeni politik ekonominin kavramlaryla anti-Jakobenizmin evlilii eski paternalist anlayn lm anlamna gelir. Buna benzer ekilde, Johnson eski paternalizmin lmnn bir rneinin de 1846da yerel dzeyde eski geleneklereve kalplara nem vermeyen profesyonel ve formel krsal mahkemelerin insanlarntaleplerine cevap vermeye daha yatkn olan amatr mahkemeler ile ikamesiolduunu syler. Bu balamda, tarihsel haklarn yerine daha rasyonel ve formel bir hukuk sistemini ngren 19. yzyln hukuk reformu bu minvalde deerlendirilebilir (Johnson, 1993: 148-150).

1 8 Bu sylem ngiliz toplumunda gelenein ne kadar etkili olduunun bir baka iaretidir. Zira, levellerlar ngiliz Parlamentosunda 1645-1649 yllar arasnda etkili olmu radikal milletvekillerine verilenaddr. Bu grup genel oy hakk, dinsel hogr ve yazl anayasay savunmutur. nl ngiliz tarihiChristopher Hill 1640 ngiliz Devrimi adl kitabnda bu grubun taleplerini kk burjuva talepler olarak deerlendirir (2005: 73).

1 9 Temel hedefi makineler olan 18. yzyln sonunda ortaya kan ii hareketi.2 0 Brown bu ayaklanmalarda marketi kendi doal ileyiine brakma niyetlisi Adam Smith taraftarlarnn

ve problemleri eski ahlak ekonomisi erevesinde zmeye alanlarn bir mcadele ierisindeolduunu belirtir (1993: 306).

2 1 Napolyon Savalar.


15/32


zetle, endstri ncesi zamanlarn toplumsal balamnda pazar, endstriyelalardakinden farklyd, bu pazarda ahlak ekonomisinin mant yrrlkteydi:

Endstri ncesi bir toplumda pazarn atmalar tabi ki, herhangi bir ulusal deneyimden daha evrenseldir. Ve mantki fiyatn basit dzeydekiahlaki dnme biimleri eit derecede evrenseldir (). ok az folk ritelleri hasat-evinin ziyafetleri ve akam yemekleri, festivalleri ve lenleriile beraber alet edavatlarnda olduu gibi, bu etkililik ile onsekizinci yzyl sonuna kadar yaayabilmitir. Hatta manfaktrel blgelerde yllar hala bankalarn deil mevsimlerin ritmine uygun olarak iliyorlard. Alk bu topluluklara her zaman derin bir ruhsal ok olarak geliyordu. Bu

eitsizliklerin bilgisine elik ettii zaman, ve maniple edilmi bir ktlk phesine, ok ok byk kzgnlklara dnyordu (Thompson, 1993b:257).

Thompsona gre, yeni ekonomi politiin etkinlii eski ahlak ekonomisinin ortadankalkmasna iaret eder. Dier taraftan, kalabaln ahlak ekonomisi iin yok olmasdaha uzun bir zaman ister; bu miras erken kooperatif un deirmenleri, Owencisosyalistler tarafndan yerden kaldrlr veToptanc Kooperatif Derneinin(Cooperative Wholesale Society)barnda yllarca ikamet eder (1993b: 258).

Thompsona Eletiriler

Thompsonun ngiliz kalabalklarnn ahlak ekonomisi zerine olan makalesine bir eletiri John Stevensonun Food Riots in England, 1792-1818; ngilteredeYiyecek Ayaklanmalar, 1792-1818 adl makalesinde yaplr. Bu makalede,Stevenson Thompsonla ayaklanmalara katlan insanlar arasndaki disiplin, ithalatyznden insanlarn fkesi ve fiyat koyma pratiinin bu ayaklanmalarn nemli bir unsuru olduu grlerini paylar. Bunlara ek olarak, Ona gre de sradan insannmutfanda ekmek en nemli yiyecektir ve ekmein fiyat kadar beyaz ekmeinsiyah eitlerine doru dnm de yoksul insanlar iin 18. yzylda nemli bir olaydr (1974: 33-34). Bununla birlikte, Stevenson E. P. Thompsonun almasnn bize neden baz blgelerin ayaklanmaya daha yatkn ama dierlerinin yatkn olmadnsylemez sorusunu sorar. Ona gre, genellemi ekonomik ve sosyal analizler bu

soruya bir cevap getirmez. Bu balamda, blgesel dzeydeki ekonomik ve sosyalanalizlere ihtiya vardr (1974: 67). Bu eletiriye karn, Thompson bu problematiinkendi metninin bir temas olmadn syler. Dahas, Stevensonun nerdii bylesi bir almann sonularnn kendi varsaymlar ile zorunlu olarak elimesigerekmediini belirtir (1993c: 261-262).

Dale Edward Williams Were Hunger Rioters Really Hungry? Some


16/32


Demographic Evidence -Alk syanclar Gerekten A myd? Baz Demografik Kantlar ve Morals, Markets and the English Crowd in 1766 - 1766da ngiliz Ynlar, Ahlak ve Piyasalar isimli makalelerindeThompsonun almasna eletiriler yneltmektedir. Ad geen ilk makalede, WilliamsThompsonu iktisadi kriz dnemlerinde isyanclarn gerek konumunu gstermektenziyade onlarn eylemelerini merulatrmak ve ahlak ekonomisi yaklamn dahaekonomik ve niceliksel bir yaklamn yerine koymakla itham eder. Buna ek olarak,Thompson sefalet ile popler iddet arasndaki iliki ile de ilgilenmemektedir (1976:70). Bunun yan sra, isyan eden ve etmeyen blgelerin demografik yaplarn, sefaletile isyanlar arasnda herhangi bir nedensel iliki olmadn aka gstermesine

ramen isyanclarn gerekten a olduklarn ileri srmektedir. Alk, rnein 1766isyanlarn aklamak iin gerekli ama yetersiz bir nedendir. Buna ilaveten Williamsisyan eden ve etmeyen blgelerin ekonomik olarak ayn durumda olduklarnngsterildiini ve dolaysyla isyan etmeyenlerin niye isyan etmediklerinin izahnngerekli olduunu ne srer. Ardndan, 1766 isyanlarnn istisnailiini gzler nneseren Cambridge rneine atfta bulunur (1976: 74-75). kinci makalede, Williams,Thompsonun tarihsel srete belirleyici deiken olarak yap yerine deneyimikoyduunu ve ynn Thompson iin hem muhalefetin belirtisi hem de aracsolduunu belirtir. Thompsonun karmlar tarihsel balam ierisinde dikkatli bir ekilde deerlendirilmelidir. Bu anlamda, ynlarn bu dnemde krsal alanda her zaman hazr ve nazr m olduklar yoksa isyanlarnda ahlaki iktisadn geleneklerini

mi barndrdklar sorusunu sorar. Ardndan Thompsonun makalesini bu soru nda1766 isyanlar rneinde eletirmeye abalar (1984: 56-58). Williams ncelikleisyanlarn byk bir ksmnn iki blgede gerekletiini ve sorun karmaya meyyal blgelerin ortak zelliklerinin iktisadi uzmanlama ile ticarete bamllk olduunuileri srer (1984: 58 ve 62). Bu anlamda ahlak ekonomisi yaklam bu isyanlaraklamada gereksizdir. Ayrca bu dnemde alktan lmlerden bahseden pek azgazete vardr. Sonu olarak, normal bir mdahale sonucu dzen salanm ve kapitalistsistem yeniden kurulmutur (1984: 68-69). Dier bir ifadeyle Williamsn rahatszleski ahlak ekonomisinin yeni bir ekonomi politik ile tehdit edilmesinden deil serbest piyasa ekonomisinin kndendir. Eletirisi hat zerinden ilerler:

() ilk olarak, huzursuzluklarn doas, kapsam ve yeri Thompsonun18. yzyl ngilteresi iin izdii sosyal atma resminin mantkenngrmesi gereken ekilde deildir; ikincisi, isyanlar ikili bir g sahas yaps oluturmaktan ziyade l bir yapya iaret etmektedir burjuvazi(gentry), orta gruplar ve iiler; nc olarak, Thompsonun tarihsel srete arac bir g olarak deneyim zerindeki vurgusu, Thompsonundnya algs ile anlalamaz olan ekonomik deiim gleri temel olarak pazarlama sistemi zerinde yetersiz bir ilgi sonucunu dourmutur.(1984: 69)


17/32


18/32


tarafndan Williamsa yneltilen bir baka eletiri de isyanlarn kapitalist sisteminrestorasyonuyla deil ynn harekete gemesiyle neticelendiidir: isyanlar nihayetinde ahlak ekonomisi modelinin ngrd ve yiyecek isyanclarnn beklediiekilde taviz ve dzenlemelerle sonlanmtr (1987: 211-212). Son olarak, Williamsve Brownn orta snfn gz ard edilmesi ynndeki eletirilerine karlk Thompsonun modelinin nihayetinde yn ile burjuvazi (gentry) arasndaki ilikiyedayandn ve bylelikle bu modelde nc bir gce yer olmadn ileri srerler (1987: 213). Ancak bir baka makalede bu eletirinin geerliliini kabul ederler (2000: 8).

Williamsn eletirilerine benzer bir biimde A. W. Coats Contrary Moralities: Plebs, Paternalists and Political Economists - Kart Ahlaklar: Plebler, Paternalistler ve Ekonomi Politikilerve Elizabeth Fox-Genovese The Many Faces of Moral Economy: A Contribution to a Debate - Ahlaki ktisadnoklu Yz: Tartmaya bir Katkadl makalelerinde Thompsonu eletirmilerdir.Coats hayatn ncelikli gereinin Smithi analizle uyumlu olduunu ve klasik iktisadnaydnlanmann liberal-ahlaki felsefesinde temellendiini iddia ederek Adam Smithinkara ticareti tezini desteklemeyi dener (1972: 131-133). Ancak Thompson bu konudaahlaki zorunluluklardan arndrlm, nesnel bir mekanizma olarak iktisat kavramnnmerkantilist dnemde kendisini gelenekselci iktisattan ayrdn ne srer. Budurumda Thompsona gre bu ayrlma sz konusu eletiriyi rtr (1993c: 270).

te yandan Genovese, sanayi ncesi dnemlerde insanlarn sefil durumundan bahseder. Bylece Thompsonu geleneksel romantiklie yatknlk ile itham eder (1973: 161 ve 166). Tarm sreci zellikle 18. yzyln ortalarndan sonra yaamseviyesini ykseltmitir (1973: 164). Buna ek olarak, Thompsonun paternalist ve popler kar arasndaki atmalar grmezden geldiini syler: [Thompson]klasiki yerine daha uyumlu ve sorumlu bir sosyal dzenin konumacs olarak grd paternalisti desteklemeye meyyaldir. Piyasa ekonomisinin tartlmayacak felaketlerin yan sra seme zgrl veya kendini daha mreffeh yapabilme hakkgibi Thompsonun gz ard ettii baz haklar da getirdiini belirtir. Ayrca hemgeleneksel hem de klasik iktisatlar ahlaki bir yaklam getirebileceklerini ileri srer (1973: 166-168). Fakat Thompson Coats ile Genoveseye cevap olarak Smithidoktrinlerin ahlakilik kart ynne dikkati eker ve bu doktrinlerin iki nemli eksiiolduunu syler. lk olarak, bunlar ampirik deil doktrinerdirler ve ikinci olarak dayoklua kar yksek fiyat fikrini desteklemektedirler (1993c: 282-283). ArdndanThompson yksek fiyatlarn zenginler iin pek nemli olmadn ve orta snflar iinancak can skc olabileceini, fakat fakirlerin hayatta kalabilmelerine kar gerek bir tehdit olduunu ve bu anlamda yiyecek isyannn yoklua bir zm olabileceinifakat, yksek fiyatlara kar aresiz kalacan belirtir (1993c: 285).


19/32


John Bohstedt, Thompsonun makalesine ynelik yiyecek isyanlarna kadnlarnkatlm konusunda baka bir eletiri getirir. Ona gre kadnlar yiyecek isyanlarnnhakim figr deildiler ve yiyecek isyanlar belirgin olarak feminen bir olay deildi(1988: 89-90). Bohstedt yiyecek isyanlarnda kadnlarn genellikle temsiledilmediklerini, bu isyanlara katlm olabileceklerini ama kesinlikle isyanlara ynveremediklerini ileri srer. statistiklere gre toplam erkek kalabal kadnlarnkindenok daha fazlayd, yani feminen yiyecek isyan mitleri mesnetsizdi. Bu durumdakadnlarn yiyecek pazarnda hane ekonomisini koruduklar fikri yanltr (1988: 92-93). Bohstedte gre, sanayi ncesi alarda kadnlar hane ekonomisinin nemli bir parasyd ve yiyecek isyanlarna aktif olarak katldlar; alt snflardan kadnlar eve

ekmek getirenlerdi. Kadnlarn yiyecek isyanlarndaki rolnn aile iin alveriyapmaktan kaynaklandn sylemek anakronistik bir hatadr. Kadnlarn byle bir rol olduuna dair net bir kant yoktur; onlarn isyanlardaki rol ayrmam haneekonomisinden ve enformel cemaatsel alardan domutur (1988: 92, 97 ve 98).Yiyecek isyanlarnda kadnlarn iddete bavurmalar konusunda Bohstedt iki model belirler. lk modelde, geleneksel kasabalarda kadnlar ile yiyecek isyanlar cemaatsiyasetinin organik bir parasdr ve ok az iddet kullanlmtr. kinci modeldeyse, byk sanayi kentlerinde, yiyecek isyanlarnn oka baya iddet kullanankadnlarca srklendii belirtilir (1988: 110). Sonu olarak Bohstedt yiyecek isyanlar zellikle feminendi denemez. Hane ekonomisi sadece ev kadnnca deiltme hane halknca savunuldu. Bask toplumsal cinsiyet gzetmedi (1988: 121).

Bu eletiriye karlk olarak Thompson, ncelikle byle bir mitin olmadn, hikimsenin, hibir tarihinin byle bir mit ortaya atmadn syler (1993c: 306).Ardndan Thompson Bohstedtin istatistikleri kullanma biiminin yanl olduununk erkek ve kadn katlmclarn saysnn olaylarn ak erevesinde dalgalanmolabileceini belirtir ve bu argman destekleyen baz rnekler sunar (1993c: 308-314). Thompson Bohstedtin alverileri kimin yapt hakkndaki argmanlarnacevap verir. Thompsona gre yerel pazarlarda alveri edenlerin ounluu kadnd:aslnda meyve-sebze pazarlar bazen kadn pazarlar olarak anlrd (1993c: 316).Buna ek olarak, pazar sosyallemek iin ok uygun bir mekan olduundan kadnlar burada katlmlarn gerekletirmi olabilirler. Thompsona gre, Bohstedt hi kantgstermeden hem aile gelirinin hem de gerekli almlarn haftalk olarak erkek tarafndan yapldn syler. Dier bir deyile, sa duyu bize kadnlarn yiyecek pazarlarnda olan biten hakknda baya bilgili olduklarn syler (1993c: 319).Thompsona gre hane ekonomisindeki rollerinin yan sra kadnlarn otorite alanonlarn isyanlara katlmn belirleyen bir dier etkendir. Yemek piirip ikihazrladklarnda yiyecek fiyatlarndaki dalgalanmalara kar daha duyarlydlar (1993c: 321-322). Bunun yan sra, otoritelerin kadnlarn katlmn tatsz bulduklarnadair pek az kant vardr (1993c: 325). Sonu olarak:


20/32


Yetki sahibi erkekler kadn dilinin iddetinden ve sulayclndan halenkorkmaktaydlar ve kadnlar amalarna bu yollarla ulamaktayd.Susannah Soons 1767de Norwichte birka provokatif konuma yapmaktan, Leicesterde Mary Watts ise mahkemeye ahlaksz ve tasvipedilemez dil ve mimikler ile saldrmaktan hkm giymiti. 1812deMontrosede syan Yasas okunurken ve askerler kalabal datmak iinkonulandrlmken Elizabeth Beattie O kad bu adamn elinden alacak hi kimse yok mu? diye barm ve Yasay almay denemiti. (1993c:333).

Sonu olarak Thompsonun 18. yzylda ngiliz kalabalklarnn ahlak ekonomisi

hakkndaki almas alt snflar arasndaki rahatszlklarn yaygnlndan, aatabakalarn kafalarnda byle bir bilincin olup olmadna, eylemlerin kapitalizminrestorasyonu ile birlikte son bulduundan bu eylemlerin ngiltere apndakiyaygnlna kadar birok eletiri ile karlat. Thompsonun bu eletirilere cevaplarnyukarda elden geldiince verilmeye alld. Bununla birlikte, bu eletiriler ierisinde,orta snfn Thompsonun modelinde gz ard edildii biimindeki eletiri dierlerinekyasla daha makul gzkmektedir. Fakat, yine de u sylenmelidir ki, Thompsonunanalizi byk lde st ve alt snflarn kltrleri arasndaki karlkl ilikisellik stne kurulmutur. Dier bir ifadeyle, bylesi bir eletiri, her ne kadar makul grnsede, Thompsonun modellemesinin ya da argmanlarnn dndan yaplm bir eletiriolarak kalr.

J. C. Scott ve Ahlak Ekonomisi

Ve Polo: Biz canllarn cehennemi gelecekte var olacak bir ey deil,eer bir cehennem varsa, burada, oktan aramzda; her gn iinde yaadmz, birlikte, yan yana durarak yarattmz cehennem. ki yoluvar ac ekmemenin: Birincisi pek ok kiiye kolay gelir: cehennemikabullenmek ve onu grmeyecek kadar onunla btnlemek. kinci yol riskli: srekli bir dikkat ve eitim istiyor; cehennemin ortasnda cehennemolmayan kim ve ne var, onu aramak ve bulduunda tanmay bilmek, onu yaatmak, ona frsat vermek.

Italo Calvino, Grnmez Kentler, s. 204.

Thompson makalesinde fakirlerin ekonomisinin yerel ve blgesel olduunu vekendine yeterlilik ekonomisinden tretildiini syler (1993b: 212). Bu noktada, ikinemli aratrmac, James C. Scott ile Eric M. Wolf, Thompsonun modeline yakn bir ereve oluturmay denerler. Thompsondan farkl olarak esasen kyllere,ekonomilerine ve kyl isyanlarna odaklanrlar; ama bu aratrmacnn analizettii yoksullarn ekonomisinin temel zelliklerinin birbirine benzedii aktr.


21/32


Scottun aratrma alan Gneydou Asyadr. almalarnda bu blgede yaayankyllerin ekonomisini, kollektif eylemlerini ve direni sanatlarn anlamaya alr.Yeterlilik ahlakn (subsistence ethic) kyl siyasetinin merkezine koymay dener.Ona gre kyllerin ahlak ekonomisi unsuru kapsar: ekonomik adalet kavramlar,smr ilikisini kavraylar ve kendi retimlerine ynelik taleplerin hangilerininkabul edilebilir hangilerinin ise kabul edilemez olduuna ynelik fikirleri. Ktlk snrnayakn yaadklarndan temel eilimleri risk almamaktr; yani, onlarn szlndekar maksimizasyonunun bir anlam yoktur ve ncelikle gvenlik ilkesi (safety-first principle) esas motivasyonlardr. Her ne kadar radikal bir biimde eitlikiolmasalar da zenginden ve otoritelerden eli ak olmalarn beklerler (1976: 3-5).

Scott kyllerin, bu toplumun sosyal dei toku ve iktisadi ilikilerinde kkolan yeterlilik ahlaknn iki temel dnmden etkilendiini ileri srer. Bunlardan biriKuzey Atlantik Kapitalizminin empoze edilmesidir; dieri de smrge ynetimialtnda modern devletin geliimidir. Bu anlamda devlet sadece piyasa ekonomisinigaranti almak iin gerekli yasal mekanizmann kurucusu deildir, ayn zamandadevlet mekanizmas kyl kaynaklar zerinde bizzat hak iddia etmektedir. Budurumda kyllerin bu dnm dnemi esnasndaki ncelikli sorunlar, asgari gelirielde edebilmek olmutur. Ayrca bunun baz kltrel sonular da vardr nk,asgari gelirin altna dmek baz sosyal ve trensel gereklerin ortadan kalkmasna,daha da kts srekli bamllk konumuna dmeye yol amaktadr. Scott patronajilikilerinin geleneksel biimleri ile karlkllk ya da yeniden datm mekanizmalarnn bu perspektiften incelenmesi gerektiini ileri srer (1976: 6-9). Aslnda Scottuntemel temas, Thompsona benzer bir biimde, kapitalizmin tarmsal blgelere giriiylekyl cemaatlerinin bu yerel ve kapal ekonomilerinin tehdit altnda kalmalar veyeterlilik ahlaki ile ahlaki ekonomisi anlayndan meruiyetlerini alan direni veisyanlardr. ki nemli noktaya dikkat eker: biri toprak sahiplerinin, tefecilerin veyadevletin kyl gelirleri zerinde hak iddialardr, dieri ise yeterlilii salamak iintopran datmdr (1976: 10).

Scotta gre, kylnn kar maksimize etmektense bir felaket olmas ihtimalinien aza indirmeyi tercih etmesi anlamna gelen nce gvenlik ilkesi, kyllerin bilinliliinin, yani yeterlilik ahlaknn, ana belirleyicilerinden bir tanesidir (1978: 18).Dier bir deyile, onlarn esas kaygs yiyecek ihtiyalarn gvence altna almaktr.Bu kavram ayn zamanda ekip bienin risklerin potansiyel olarak faciaya yolaabilecei anlayyla alnmad yeterlilik rutinleri etrafnda defansif bir a rmeabasn ifade etmektedir (1976: 24). Baka bir ifadeyle, kyller ancak yeterlilik seviyesinde yaadklar ve ufack bir yanl hesabn hayatlar asndan bir felaketanlamna gelecei iin, gnlk faaliyetlerinde her zaman risk almaktan kanmlardr.Bu erevede, kyl toplumundaki birok kiiler aras ilikiyi yneten karlkllk


22/32


normu ile patronaj ilikileri kyllerin sosyal yaamnda ok nemliydi (1975: 493).Bu iliki tarznda patron, mterilerine yardm edecek bir pozisyonda tanmlanrd.Dier bir ifadeyle, sekinler kylleri korumak iin kendilerine paternalistik bir sosyal pozisyon atfettiler (1976: 185). Ancak, bu hiyerari iinde devlet kyllereverdikleriyle deil onlardan aldklaryla nlendi ve zellikle de smrge rejimindedevlet tamamyla yabanc bir g olarak grld. Patronaj ilikileri kyllere yokluk zamanlarnda sosyal bir gvence salad ancak, bu iliki ayn zamanda patronunkyllerin kaynaklar zerinde hak iddiasna da yol at yani, karlkllk ilkesi builiki tarznda hakim unsurdu (1976: 27-29). Bu anlamda, dengeli karlkllk ile eitdeiim fikri toprak sahibi ile kiracs arasndaki ilikiyi ekillendirdi (1975: 497).

Bylesi bir erevede, norm fakirin yeterlilik hakk olduu ve bu yzden hibir sekin talebinin bu hakk ihlal etmemesi gerektii ve ayn zamanda sekinlerin yokluk zamanlarnda fakirlerin temel ihtiyalarn karlamalar gerektiiydi. Dahas zenginkyllerden fakirlerin evlilik trenlerini yapmalar veya hsm akrabaya yardmetmeleri ya da dini faaliyetleri desteklemeleri beklenirdi (1976: 33 ve 41). Bu sosyalykmllkleri yerine getirenler saygy, sadakati ve tannmay hak etmi olarak grlrd22 (1985: 184):

Burada kritik olan nokta, en baskc krsal snf ilikileri sistemleri haribtn sistemlerde bir eit karlkllk vehaklar kalplarnn mevcut olmasdr; ki bunu kyller kt kaynaklar kontrol edenlerin grevi olarak grr. Bu tarz normatif gelenekler iyi efendi, adil kral ve saygn toprak sahibinin nasl olaca hakkndaki popler anlaya da yansmtr. Her trl stat ve g hiyerarisi merulatrmas da bu durumda ahlaki arlk tayan sorumluluk dalm yaratsn ierir. Bu anlamda stat ve gte farkllamann kabul her zaman olumsaldr ve hibir zaman mutlak deildir (1976: 181).

Mesela, kenduri23 zenginlerin sosyal hayat kontrol etmede ve dzenlemedekullandklar hayrseverliin temel unsurlarndandr. Hem fakirlerin hem de zenginlerin bu ziyafeti finanse etmesi beklenirdi ama zenginlerden doal olarak daha fazlakatk beklenirdi. Bu ziyafet fakirler iin et yiyebilme frsatyd (1985: 172-173).Ona gre kyllerin adalet ve eitlik fikri bu karlkllk normu ile sekinlerin asgarigeim seviyesini garanti etme grevleri tarafndan ekillenirdi. Bu anlamda kyl2 2 Onlardan (zenginlerden, y.n.) daha pheli olarak dnlerdeki msrif kutlamalara sponsor olmalar,

yaknlarna ve komularna daha fazla hayrseverlik gstermeleri, yerel dinsel aktiviteleri finanseetmeleri, ve ortalama hane halkndan daha fazla tabi olanlar ve iileri ie almalar bekleniyordu.Zenginlerden talep edilen cmertlik bedelsiz deildi. Bu onlarn artan prestijini balyordu ve sonutatopluluk iindeki pozisyonlarn merulatrmaya yardm eden bir mteekkir mteriler topluluuile evrelenmelerine hizmet ediyordu. Dahas, bu durum, eer ihtiya olursa, mallara ve hizmetleredntrlebilecek olan bir toplumsal borlar kmesini temsil ediyordu. (Scott, 1975: 502).

2 3 Hindistanda yerel bir festivale verilen isim.


23/32


isyannn ana gdlerinden biri bu modeli yeniden kurmakt (1976: 188). Bu erevedeScott, ky eitlikiliinin radikallie deil muhafazakarla dayanmakta olduunune srer; bu ahlakn sosyal kuvveti kylerdeki fakirleri korumutur; en zayflarnda yaamlarn srdrmesini salamtr ve kylerde sosyal hayat dzenlemitir.Scott, kyl ayaklanmalarnn byk ounluunun greneksel haklar korumadrtsyle ortaya ktn dnr (1977a: 237).

Argmannda bir dier nemli tema ise iki biim alan yerelciliin ahlak ekonomisidir.Bunlardan ilki udur: kaynaklarn yeterli olduu durumlarda her aile yerel cemaatiinde geimlerini salayacak kadar yiyecek alabilme hakkna sahip olmaldr. kinciolarak ise, bir sosyal birim olarak ky, geleneksel olarak yeleri tarafndan kullanlagelenkaynaklar (toprak, ormanlar, vs.) zerinde hak sahibidir. Topraklarn yabanclarasatlmasna kar kyllerin fkesi bu ereve iinde anlamldr (1977b: 214-215).Scotta gre yerelciliin ahlak ekonomisi temel olarak yerel grenein korunmasanlamna geliyordu. Gneydou Asyada yerel haklarn savunusu kyl hareketlerininnemli bir parasyd. Bu anlamda, devletin hak iddialar greneksel geim/yeterlilik haklar geleneiyle atma halinde olduu zaman yazl olmayan kanunun savunulmasgzlemlenebilir. Bu kk gelenein haklar devlete ve toprak sahiplerine kar olduugibi baka kylere kar da savunulabilir (1977b: 216-218).

Scotta gre, smrge devletinin geliimi ile kapitalist ilikilerin yaygnlamasyukarda bahsedilen kalb zorlad. Bu gelimeler kylleri piyasa merkezli

gvensizliklerin nne att. Dahas, kyl cemaatlerinin korumac deerlerini deerozyona uratt. Ayn zamanda toprak sahiplerine yalnz kyllerden daha fazlasnalma imkan tanmad, toprakta alanlarn gelirleri zerinde sabit bir vergi deoluturdu. Bunlara ek olarak, devlet kyller aleyhinde srekli artan oranlarda vergiler koymaya balad (1976: 57). ktidarn el deitirmesinin bir baka sonucu olarak Scott, zengin kyllerin ykmllklerini bir kenara braktklarn ve kyllerle pazarlk srelerinde daha gl bir konuma geldiklerini ileri srer (1972: 8 ve 1985: 189 ve305). Sonuta, kyllerin geim olanaklar snrland ve fakir kyller kapitalist piyasaekonomisinin gvenilmez ellerine brakld. Piyasa ekonomisine ek olarak smrgeidaresi vergileriyle kyllerin hayat koullarn daha da zorlatrd. Devlet, hibir eyin vergiden muaf olmayaca ekilde vergilendirme sistemini geniletti. Kyllerin

en temel geleneksel haklar, ormanlar veya balklar zerindeki haklar devlettarafndan ellerinden alnd (1976: 90 ve 94-95). Toprak sahiplerinin sulanmalartam olarak devlet tarafndan desteklenen ticarileme basklarna yant niteliindeydi:

Smrge devleti, yasal sistemi ve zor kullanma gcyle szlemeler empozeetti, huzursuzluklar bastrd ve toprak sahibinin ekonomik gcnden enst seviyede yarar salamasn siyasal olarak mmkn kld (Scott, 1975:528).


24/32


Smrge devleti, yerel yetkililer ve toprak sahiplerinin yerel cemaatle olan balarn da koparacakt. Bu yetkililer ve toprak sahipleri merkez ile ilikileri srdrenyerel varlklar olmaktan karak yerellikle ilgilenen merkezin adamlar halini aldlar (1972: 18). Scotta gre ahlaki iktisadn ya da kyllerin geim ahlaknn ortadankalkmasnn bir sonucu olarak isyan ve direni Gneydou Asyann pek ok kesinde grld. Dier bir deyile, kyllerin kendilerini ait hissettikleri haklarkapitalist tarm veya merkezileen devlet tarafndan ihlal edildiinde huzursuzluklar ba gsterdi. Fakat, bu durumun siyasal etkisi blgeden blgeye farkllk gsterenahlaki balama balyd. syan edilmesi rneinde, ayaklanma ihtimali bu ayaklanmay bastracak olanlarn zor kullanma kapasitesine balyd (1977a: 237 ve 247). Scotta

gre isyann balam baz baka deikenlerden de etkilenmiti. rnein, medyannhomojenletirici etkilerinin, yksek toplumsal hareketliliin ve merkezilemi piyasalarn olmad bir ortamda, sekinlerin zihinsel dnyasna dahil olmay reddedenkyllerin sosyal zerklikleri daha yksek bir ihtimaldi (1979: 100). Kyller isyanlarnda, yerel ykmllklere bal olmad dnlen yabanclarn24 toprak almlarna ve tahllarn ihracna kar direndiler (1979: 111). Thompsonun anlatmnaolan bu yaknla ek bir baka benzerlik de e seviyeye getirme eilimidir. Scottagre kyllerin nihai amac gelir ve mlk e seviyeye getirmekti (1979: 122). Ayrcayine Thompsona gre benzer ekilde, kyl hareketlerinde adil fiyat kavramnnnemi de Scott tarafndan vurgulanr (1975: 499). syanlarn yan sra, kyller ayakta kalabilmek iin eitli stratejilere ba vurdular (1977a: 238). Baka bir ifadeyle, Scott sadece kyl isyanlarna bakmakla kalmayp isyan d direni

biimlerini de anlamaya almaktadr. Bu anlamda ona gre aa kesimlerin zihinevrenlerini anlamada gndelik taktikler, riteller, arklar, sylentiler, popler hikayeler (1995: 44) ile arptlm adetler (profanations) (1977b: 224) nemliydi. Bunlar Scottun gizli senaryolar (hidden transcripts) olarak adlandrd, grnmndeimesinin siyasetiydiler (1995).

Michael Adas, Scottu smrge ncesi ekonomi politiin sekin tarafngrmezden gelmekle eletirir. Adas, sekin boyutun yokluunda Scottun teorisininsadece bir totoloji olduunu syler. Dahas, kendine yeterlilik ekonomisine odaklan,kylln durumunu etkileyen dier konulara nem vermesini engeller. Scottun,kyllerin retimlerinden sadece hayatta kalmalarna yetecek kadar ile yetindiklerive yeni mahsulleri ektikleri eklindeki rtk argman sorgulanabilirdir (Adas, 1980:525-526). Adasa gre kyllerin dinlerini savunmak veya popler yerel liderleridesteklemek iin de isyanlara katlmas bir olaslktr. Ahlaki iktisat konusunda Scottunyaklam smrge ncesi dnemdeki cemaatsel uyum ile birliktelii abartmaktadr.Adasa gre, ibirliinden ziyade rekabet kyllerin hayatta kalma mcadelesininanahtar terimidir (1980: 527-528):2 4 Scotta gre, darllklar (outsiders) dlama eilimi ahlaki ykmllklerinin bir esi olan kyl

yerelciliinin basit bir sonucudur (1977b: 213).


25/32


Pek ok durumda kyller rettikleri mahsullerden asgari geim iin gerekenden fazlasn istedikleri iin; yabanc yneticileri ritel ve dini- siyasi meruiyete sahip olmadklar iin veya kendi dini inanlar ile greneksel kalplar tehdit edildii iin isyan etmilerdir. Kyller peygamber kurtarclar veya milli liderleri adna, hipotetik ahlaki iktisadtekrar kurmak iin deil zgl sosyoekonomik rahatszlklar ortadankaldrmak, etkin ve gerekten karlkl olan bamllk alarn yenidenkurmak ve anlaml sosyal ilikiler ile kabul edilebilir ky cemaatlerinirestore etmek iin hareketlendiler (Adas, 1980: 540).

Ayn minvalde, Theda Skocpol, Scottu yaklamnn kolonyal dnem ncesi kyl

topluluklarnn isel elikilerini ve yarmac ilikileri gz ard ettiini syleyerek eletirir. Skocpole gre, Scottun kltrel yaklam btn eitlemeleri iermez(1982: 360).

Aktr ki, Scottun kyllerin ahlak ekonomisi zerine olan tartmasThompsonun tartmasyla ortak noktalara sahiptir. Adasn syledii gibi,Thompsona benzer ekilde Scott rtk olarak sosyal bilimcilerden kyl sorunlarnakar bir duyarllk gelitirmelerini ve onlardan kyl sorunlaryla bir tr empatikurmalarn talep eder. Bununla birlikte, devlet veya hkmet Thompsonunalmasnda, Scottun modeline oranla daha paternalist bir yapya sahiptir. Scottunanalizinde paternalizmin arl byk oranda yerel grevlilerin ve zellikle toprak sahipleri ile zengin kyllerin omuzlarndadr. Thompsona zt olarak bu analizdedevlet yabanc bir g gibi grlr. Bunun en nemli nedenlerinden biri, devletinkolonyal karakteridir; yabanc ve kolonyal grevliler kyllerin ihtiyalarna, beklentilerine ve ahlak ekonomilerine duyarszdr. Buna ek olarak, Trimberger, Scottusadece anti-kapitalist snf bilincini motive eden pre-kapitalist kltrn pozitif taraflarna bakmakla eletirmekte hakl grnr. Trimbergere gre, Scott, atmalkltrel formlar ve yapsal koullarn arasndaki ilikiyi analiz etmekte ok da baarlsaylmaz (2002: 237).

Kyller ve Ahlak Ekonomisi

James C. Scottdan farkl olarak, Eric M. Wolf krsal ilikilerin ilkel formlarndankylln tanmna kadar kylln hemen hemen tm boyutlaryla ilgilenmitir.Bununla birlikte, Onun kylln kendine yeterlilik ekonomisinin zelliklerinedeinen argmanlar Scottun kaynaklarna benzer bir yerden beslenir.

Wolfun kyllk tanmnda, ekili blgedeki kyl emeinin zerindeki toprak beylerinin taleplerine iaret eden kira fonunun retimi nemlidir. lkel iftidenkyly ayrt eden bu fondur. st snflara doru akan bu fonun transfer yntemlerifarkllaabilir fakat, art kontrol eden insanla retici arasndaki bu asimetrik iliki


26/32


bize kylln tanmn verir. Bir baka deyile, krsal reticiler kendilerinin toplumsalyapsnn dndan gelen insanlarn taleplerine ve yaptrmlarna tabi olunca, yani, belirli bir devlet yapsna sahip bir topluma entegre olunca biz kyllk zerinekonuabiliriz (Wolf, 2000: 27-28 ve 30). Bu erevede, kyllerin kendi hanehalklarnn temel ihtiyalaryla ve retim srecindeki sorunlarla ilgilenmesi onlar iin en ncelikli sorunlardr. Bu balamda, tketim birimi kyl hayatnn temel belirleyenidir. Onlarn sonsuz problemi, kendi hane halk yelerinin hayatlarnsrdrebilmek adna ihtiyalarnn bir dengesini salamaktr. Bu birim hayatlarnnidamesinin aralarnn yan sra baz toplumsal hizmetleri de salar (2000: 32 ve35). Bu balamda, kyllk iftilikten ayrt edilmelidir:

Kyller bu yzden pazara tmyle katlan ve geni bir toplumsal a iinde kendilerini bir stat kurma oyununa hasreden reticilerebenzemezler. Toprak zerindeki sreklilii ve hanesinin yaamn salamak iin kyl genellikle pazar kendinden uzakta tutar, snrsz bir pazar katlm kendi yaamlk kaynaklarn tehdit eder. Bu yzden o, topraaeriimini ve akrabalarnn ve komularnn emeklerini garanti eden geleneksel dzenlemelere bal kalr. Dahas, o geimlik iin garanti edilmibir retim balam iinde rnlerinin satn onaylar. Kyllkteniftilie gei, bununla birlikte, sadece psikolojik bir ynelimdeki geideildir, bu insanlarn kendi tercihlerinin yapabildii snrlar iindekikurumsal balamda ciddi bir deiiklii ierir (1973: xiv-xv).

Wolf modelinde farkl mlkiyet biimini birbirinden ayrr; patrimonyal, prebandal ve merkantil. Lordlarn ve kyllerin arasndaki geleneksel karlkl ilikiformlarn ilk ve ikinci mlkiyet biimi iinde grr. Wolfa gre, lordlara sunulanhizmetler belirli bir trensel boyut ierir ve lordlar ounlukla, bunlara ayn ldecevap verirler. Aslnda, Wolfun ahlak ilikisi kavram, tam da bylesi bir karlklilikisellik erevesi iine oturur. Bu trensel boyutlarn kyl toplumlarnda bir ok ilevi vardr; lordlar ve kyller arasndaki asimetrik ilikileri dengeledii gibi lordlarkendi meruiyetlerini kazandklar kutsal bir ember iine de sokar (2000: 88, 91 ve93). Topluluun iindeki kaynak datm ve patronlarla balarn kurulmas, kyllerinriskten uzak durmaya ve kendi dzenlerini srdrmeye almalaryla tekrarlananyollardan geer (1973: 279). Bu karlkl toplumsal yapda kyller adil olann neolup ne olmadna dair derin bir duyguya sahiptirler (1973: xiii). Wolfun ahlak ekonomisi kavramnn bir baka boyutu da bu adalet duygusudur. Mesela, kyller iin toprak doadaki bir meta deildir, o satlmak ya da alnmak zere yaratlmamolan doal grnmn bir parasdr, dahas, toprak baz toplumsal ykmllklerede iaret eder. Dolaysyla, metalatrld zaman toplumsal balamn kaybeder.Kapitalizmin pre-kapitalist formlara girmesi geleneklerin doal klfn kaybetmesive insanlarn kendi akraba ve komularna olan nceki toplumsal ballklarndan


27/32


azade ekonomik aktrlere dnm salamak zere altklar toplumsal matrisdenkoparlmalar anlamna gelir. Ona gre, kapitalizm Kuzey Atlantik Kapitalizmi-yerel tarmsal blgelerde insan acsn arttrmtr ve kylln ormanlara, nehirlereveya meralara olan geleneksel haklarna bir tehdit olmutur, bu durum kyllneitlik dzeyine nemli bir tehdit oluturur (1973: 277-279 ve 281).

Dolaysyla, pre-modern dnemin alt snflar kapitalizmin ktlklerine kar eitlikorunma yollar aramlardr; ya kendi geleneksel kurumlarn koruma yoluna giderler ya da kendilerine gvenilir yerler salayabilecek olan alternatif biimler ararlar.Wolf ikinci seenekle ilgili olarak kyllerin kendi aralarnda eitli koalisyon trlerikurduundan bahseder. Kyllerin toplumsal hareketleri var olandan daha eitlikive adil bir yapdadr (2000: 133 ve 170). Bu hareketlere karlk olarak, iktidartutan geleneksel snflarn tepkisi, baz durumlarda kapitalizmin geliiminin sonucuolarak ortaya kan yeni iktidar blouna katlmak olur ki, Wolf bu yeni iktidar bloununtoplumun tm iin tam bir felaket anlamna geldiini belirtir 25. Fakat, eski iktidar formlar ve ilikileri kapitalizmle birlikte tmyle ortadan kalkmaz ve yeni iliki biimleri zellikle kolonyal dzen iinde gerekleen bir gei aamasnn kesingalibi olamaz (1973: 282-283). Bu srete, trensel fonlar ve geleneksel toplumsalilikilerin srmesini destekleyen kyllere kar, zengin kyller geleneksel karlklilikileri gz ard ederler (Wolf, 2000: 37-38). Kyllerin zihnindeki devlet anlaykonusunda Scottun grlerine benzer olarak, Wolf da devleti darlkl bir golarak grr ve sonuta, bu aygt kyllerin gznde kendi toplumsal dzenleritarafndan ikame edilecek bir eytandr. Onlarn devletsiz yapabilecekleri inancdolaysyla doal anaristlerdir (Wolf, 1973: 295).

zetle, Wolfun kyl toplumlarna yaklam Scottunkine yakndr. Bu ikiaratrmac iin de geimlik ekonominin ihtiyalar ve toplumsal ykmllklerikyllere karlkl sorumluluklar verir. Bu ilikiler egemen snflarn yararna olabilir,fakat, bu u gerei deitirmez ki, bu ilikiler karlkldr ve alt snflara bir eitlik ve adalet hissiyat verir. Kyllerin ahlak ekonomisi kavram bu ilikilerden trer ve bu zgl eit deiim kendi dengesini ounlukla Scottun kolonyal devlet ve WolfunKuzey Atlantik Kapitalizmi olarak adlandrd darlkl gler yznden kaybedince,kyl ikayet ve fkesi farkl formlar alr: syan ve gnlk stratejiler ve taktikler

2 5 Wolfun bu halk ynlar iin felaket anlamna gelen koalisyon tezi nl tarihsel sosyolog BarringtonMooreun faizmin yapsal dayanaklarn aklamakta kulland grlerine paralellik gsterir.Moora gre, emek baskc tarm sistemine dayanan lkelerde siyasal anlamda gdk kalan ticarisnflar kendilerini krallk ve aristokrasinin kollarna atar. Mooreun szleriyle: ktidar ele geirip bileinin hakkyla ynetemeyecek kadar zayf ve baml olan ticaret ve endstri snf, bu yzden para yapma hakkn ynetme hakkyla dei toku ederek, gerici snflarla bir koalisyon kurar. Bukoalisyon sonradan faizmin yapsal koullarn oluturacak olan bir baskc siyasal rejim ve tutucuadalama yolu izler (2003: 507-508). Moore bylesi lkelere rnek olarak Prusya ve Japonyaygsterir (2003).


28/32


gibi. Fakat, kyllerin tepkileri sadece ekonomik hayatlarnn ktye gidiine bir cevap olarak dnlmemelidir. Kltrel ve sosyal hayatlarnn ktye gitmesi dedikkate alnmaldr; dolaysyla, ahlak ekonomisi kavramnn bu iki aratrmac iinkyllerin iktisadi, sosyal ve kltrel hayatlarna iaret ettii sylenebilir.

Sonu

Marco Polo, tek tek her tayla bir kpry anlatyor.Peki kpry tayan ta hangisi? diye sorar Kubilay Han.Kpry tayan u ta ya da bu ta deil, talarn oluturduu kemerin

kavisi, der Marco. Kubilay Han sessiz kalr bir sre, dnr. Sonra ekler:Neden talar antp duruyorsun bana? Beni ilgilendiren tek ey var, o dakemer. Marco cevap verir: Talar yoksa kemer de yoktur. Italo Calvino, Grnmez Kentler, s.127

Kaynak: Bir Gn Kitap, Yl 1, No. 15,01.05.2006, s. 6.


29/32


1830lu yllarda ahlak ekonomisi kavram ilk defa politik ekonomistlere karolan bir polemikte bir Chartist olan Brontenne OBrien tarafndan kullanld.Thompsona gre bu dolaysz olarak anti-kapitalist bir kullanmdr (1991c: 337). Bu balamda, Thompson ahlak ekonomisi kavramnn tanmnn snflar arasndaki eitlimzakere srelerine iaret ettiini ve hegemonyann toplumda sadece yukardanempoze edilmeyip snf mcadelelerinin srekli yeniden kurulan syleminde tekrar tekrar eklemlenen bir olgu olduuna iaret ettiini syler. Yiyecek ayaklanmalaradil fiyat taleplerinin yannda kapitalizmin serbest pazar ekonomisinin tedrici olarak dntrd baz ykmllkler, grevler veya haklar kavramlarna dayanr (1991c: 344-345 ve 350). Aktr ki, bu kavram ii snfnn oluumunda geleneklerin ve

adetlerin rolnn izlerini inceledii iin, Thompson iin ok kullanldr. Onun temelderdi kapitalizme gei periyodunda ii snfnn bilincinin elerinin ne olabilecei,nasl yeni biimlere evrilecei ve bu yeni biimlerin srekliliklerini ve kopularnincelemektir. Bu anlamda, ahlak ekonomisi kavram bize adalet ve eitlik nosyonlarnn ii snfnn bilincinde olumasn kavrama ans verir.

Scott ve Wolf iin baz ekonomik parametrelerin yan sra kyllerin kltrel vetoplumsal rolleri kyl hareketleri ve edinimleri kavramak iin nemlidir. Onlardaanalizlerinde, Thompsona benzer ekilde adalet ve eitlik nosyonlarna nemvermilerdir. Bu iki aratrmac da Thompsonun argmanlarna paralel bir ekildegeleneksel toplumlar kapitalizmin dntrmeye balad srelerde, alt snflarn bu srece olan tepkilerini incelemeye almlardr. Bu minvalde Scott ve Wolf kyllerin kendi ekonomik mantklarnn, ki bu mantk ayrlmaz bir ekilde onlarnsosyal ve kltrel hayat ile de i ie gemitir, kapitalistleme srelerinde eskigeleneklere, adetlere, karlkl haklar nosyonuna, ksacas Thompsonun kullanmna benzer bir ekilde ahlak ekonomisine dndn iaret etmilerdir. Onlar, bizimdikkatimizi ekonomik sebepler kadar, ahlaki ve kltrel alanlarn da yaamlarntahamml edilebilir bir seviyede tutmaya alanlarn zihin dnyalarn ekillendirdiineekmeye almlardr.

E. P. Thompson almalarnda alt snflarn zihniyet dnyasna girmeye alr.Onun iin pre-endstriyel ve endstriyel an insanlar kendi hayatlarn bizim iindeil kendileri iin yaamlardr 26. Bu yzden, ii snfyla ilgilenen herhangi bir 2 6 Thompsonun bu tavrn anlamak iin ngiliz ii snf arasnda 19. yzyl ortasna kadar bir baka

yaygn pratik olan e satma (sale of wives) edimine bakmak anlamldr. Thompson The Sale of Wives adl bir baka makalesinde bu konuya eilir ve tarihilerin bu pratii ve rnek olaylarbarbarlk, ahlakszlk, ii snfnn vahi duygular ve doas gibi paradigmalar zerindenokuduunu belirtir ve bu tavrn tarihiler arasnda tipik olduunu syler (1993d: 404-407). Onagre, ii snfnn e-satma edimine bu tarzda yaklamak tam anlamyla anakronizmdir. Thompson,218 olay inceler ve bu pratiin ii snf arasnda bir gelenek olarak var olduunu ve bu sebeptenotoriteler tarafndan 19. yzyl bana kadar grmezden gelindiini syler (1993d: 409-410).


30/32


aratrmac onlar ieriden analiz etmeye almal ve anakronizm tuzandan her zaman kanmaldr. Yapsal durumlar kadar alt snflarn znel pozisyonlar da iisnfnn oluumunu anlamak iin nemlidir. Sonuta, Thompson iin ahlak ekonomisikavram bize bu grevi baarmak ve gemiin ii snfn gelecek kuaklarnmuazzam ltfuna tayabilmek iin nemli bir frsat sunar.

BBLYOGRAFYA

Adas, Michael. (1980) Moral Economy or Contest State?: Elite Demands and the Origins of Peasant Protest in Southeast Asia. Journal of Social History, vol. 13, no. 4(Yaz): 521-546.

Bohstedt, John. (1988) Gender, Household and Community Politics: Women in English Riots, 1790-1810. Past and Present, no. 120(Austos): 88-122.

Booth, William James. (1994) On the Idea of the Moral Economy.The American Political Science Review, vol. 88, no. 3(Eyll): 653-667.

Brown, Susan E. (1993) A Just and Profitable Commerce: Moral Economy and the Middle Classes inEighteenth-Century London.The Journal of British Studies, vol. 32, no. 4(Ekim): 305-332.

Charlesworth, Andrew ve Randall, Adrian J. (1987) Morals, Markets and the English Crowd in 1766. Past and Present, no. 114(ubat): 200-213.

Charlesworth, Andrew ve Randall, Adrian. (2000) The Moral Economy: Riots, Markets and Social

Conflict, Charlesworth, A.ve Randall, A. (der.), Moral Economy and Popular Protest: Crowds,Conflict and Authority.Edited by. London: Macmillan Press.

Coats, A. W. (1972) Contrary moralities: Plebs, Paternalists and Political Economists. Past and Present, no. 54(ubat): 130-133.

Cobb, R. C. (1972)The Police and the People: French Popular Protest 1789-1820.Oxford: OxfordUniversity Press.

Cohen, G. A. (2000) Karl Marxs Theory of History: A Defence.Oxford: Clarendon Press.

Coles, Anthony James. (1978) The Moral Economy of the Crowd: Some Twentieth-Century FoodRiots.The Journal of British Studies, vol. 18, no. 1(Gz): 157-176.

19 yzyldan sonra otoriteler ve egemen snflar bu gelenei barbarlk olarak deerlendirmeye balar. Oysa, Thompsona gre e-satma edimi hayli ritellemi ve kamusal alanda gerekleen bir edimdir. Bu pratik nceden halka duyurulur ve bir seremoni ile birlikte gerekletirilir. Bu seremonikadnn da bu edimdeki rzasn gstermektedir. Ritel ayn zamanda bir para transferini de ierir vekocann eline geen bu parann miktar ok dktr. Bu edim kitlelerin gznde o denli merudur kitaraflar bu edimlerin karl olarak bir avukattan yazl resmi bir belge bile talep edebilirler (1993d:417-427). Sonuta, Thompsona gre e-satma pratii nceden dzenlenmi, zellikle kadnnrzas alnm, otoritelerin bilgisi ve rzas dahilinde olan ve toplumun rzas ile olan bir pratiktir. Bu pratiin en nemli nedeni ise kilisenin, yasalarn ve geleneklerin kstlayclna karlk insanlarnzgr ak ve zerkliklerini talep etmesidir (1993d: 458).


31/32


Genovese, Elizabeth Fox. (1973) The Many Faces of Moral Economy: A Contribution to a Debate. Past and Present, no. 58(ubat): 161-168.

Hall, Stuart. (1981) In Defence of Theory, Samuel, R (der.), Peoples History and Socialist Theory.Edited by. London: Routledge.

Hill, Christopher. (2005)1640 ngiliz Devrimi.ev. N. Kalaycolu. stanbul: Kaynak Yaynlar.

Hobsbawm, Eric. (2002)Srad nsan: Direni, syan ve Caz.ev. I. Gndz. stanbul: Bulut.

Johnson, Paul. (1993) Class Law in Victorian England. Past and Present, no. 141(Kasm): 147-169).

Moore, Barrington JR. (2003) Diktatrln ve Demokrasinin Toplumsal Kkenleri: ada DnyannYaratlmasnda Soylunun ve Kylnn Rol.ev. A. enel ve . Tekeli. Ankara: mge Kitabevi.

Rude, G. (1964)The Crowd in History: A Study of Popular Disturbances in France and England,1730-1848. New York: Wiley.

Scott, James C. (1972) The Erosion of Patron-Client Bonds and Social Change in Rural SoutheastAsia. The Journal of Asian Studies, vol. 32, no. 1(Kasm): 5-37.

Scott, James C. (1975) Exploitation in Rural Class Relations: A Victims Perspective.Comparative Politics, vol. 7, no. 4(July): 489-532.

Scott, J. C. (1976)The Moral Economy of the Peasant: Rebellion and Subsistence in Southeast Asia. New Haven and London: Yale University Press.

Scott, James C. (1977a) Peasant Revolution: A Dismal Science.Comparative Politics, vol. 9, no. 2(Ocak): 231-248.

Scott, James C. (1977b) Protest and Profanation: Agrarian Revolt and the Little Tradition, Part II.Theory and Society, vol. 4, no. 2(Yaz): 211-246.

Scott, James C. (1979) Revolution in the Revolution: Peasants and Commissars.Theory and Society,vol. 7, no. 1/2(Ocak-Mart): 97-134.

Scott, J. C. (1985)Weapons of the Week: Everyday Forms of Peasant Resistance. New Haven andLondon: Yale University Press.

Scott, J. C. (1995)Tahakkm ve Direni Sanatlar: Gizli Senaryolar.ev. A. Trker. stanbul: Ayrnt.

Skocpol, Theda. (1982) What Makes Peasants Revolutionary?Comparative Politics, vol. 14, no. 3(Nisan): 351-375.

Steinberg, Marc W. (1991) The Re-Making of the English Working Class?Theory and Society, vol.20, no. 2 (Nisan): 173-197).

Stevenson, J. (1974) Food Riots in England, 1792-1818, Quinault, R. ve Stevenson, J. (der.), Popular Protest and Public Order: Six Studies in British History.London: George Allen & Unwin Ltd.

Thompson, E. P. (1975)Whigs and Hunters: The Origin of the Black Act. New York: Pantheon Books.

Thompson, E. P. (1993a) Introduction: Custom and Culture Thompson, E. P. (der.),Customs inCommon.London: Penguin Books.

Thompson, E. P. (1993b) The Moral Economy of the English Crowd in the Eighteenth Century,Thompson, E. P. (der.), Customs in Common.London: Penguin Books.

Thompson, E. P. (1993c) The Moral Economy Reviewed, Thompson, E. P. (der.),Customs inCommon.London: Penguin Books.


32/32


Thompson, E. P. (1993d) The Sale of Wives, Thompson, E. P. (der.),Customs in Common.London: Penguin Books.

Thompson, Edward Palmer. (1994)Teorinin Sefaleti.ev. A. F. Yldrm. stanbul: Alan Yaynclk.

Thompson, Edward Palmer. (2001) The Crime of Anonymity, Thompson, D. (der.),The Essential E. P. Thompson. New York: The New York Press.

Thompson, Edward Palmer. (2004) ngiliz i Snfnn Oluumu.ev. U. Kocabaolu. stanbul:Birikim Yaynlar.

Triemberger, Ellen Kay. (2002) E. P. Thompson: Tarihin Srecini Ayarlamak, Skocpol, T. (der.)Tarihsel Sosyoloji: Blochtan Wallersteine Grler ve Yntemler.ev. A. Fethi. stanbul: TarihVakf Yurt Yaynlar.

Williams, Dale Edward (1976) Were Hunger Rioters Really Hungry? Some Demographic Evidence. Past and Present no. 71(Mays): 70-75.

Williams, Dale Edward (1984) Morals, Markets and the English Crowd in 1766. Past and Present no.104 (Austos): 56-73.

Williams, R. (199)Marksizm ve Edebiyat.ev. E. Tarm. stanbul Adam Yaynlar

Wolf, Eric R. (1973) Peasant Wars of the Twentieth Century. New York: Harper & Row.

Wolf, Eric R. (2000) Kyller.ev. A. Snmez. Ankara: mge Kitabevi.

Wood, Ellen Meiksins. (2001) liki ve Sre Olarak Snf. Praksis, no. 1(K): 92-120.

e. p. thompson'un ahlak ekonomisi kavramı Üzerine, Özgür balkılıç

Documents