drugi svjetski rat - dešavanja u prnjavoru

7/21/2019 Drugi svjetski rat - Deavanja u Prnjavoru

1/511


2/511


3/511


4/511

Posveeno poginulim borcima 14. brigade,njihovim majkama i erki Slavenki nesre-no poginuloj poslije rata.


5/511

STEVO SAMARDIJA

E T R N A E S T AS R E D N J O B O S A N S K A N O U

B R I G A D A

B a n j a L u k a

1 9 8 3.


6/511

PREDGOVOR

Objavljivanjem ove monografije i 14. srednjobosanska narodnoos-lobodilaka udarna brigada, jedna od dvadeset brigada Bosanske krajinei prva od tri brigade srednje Bosne, izlazi iz dugogodinje anonimnosti i

zauzima odredeno mjesto u istoriji NOR-a Jugoslavije, to ona, njeni bor-ci i stanovnitvo srednje Bosne zasluuju.

Rad na monografiji trajao je vie godina i bio je vezan za odreenetekoe. Prvo, prolo je skoro 40 godina od njenog formiranja i drugo,14. brigada, kao to je to sluaj kod nekih drugih jedinica Narodnoslo-bodilake vojske Jugoslavije, ostala je bez svoje ratne arhive. Dokumentaza period od formiranja brigade do polovine septembra 1944. godine nes-tala su za vrijeme druge banjaluke operacije /18-26. septembra 1944.1,a dokumenta za period do kraja rata zagubila su se u Sarajevu, na putuza Vojnoistorijski institut Beograd. Radi toga se pri radu na monografijimaksimalno koristila dokumentacija neprijateljskih ratnih jedinica itzv.Nezavisne drave Hrvatske, etnikih i njemakih jedinini, arhivska gra-da i objavljene publikacije drugih jedinica Narodnooslobodilake vojske

Jugoslavije /5. kozarake, 12. i 21. slavonske, 18. i 19. srednjobosanskebrigade, 8, 12. i 13. krajike, 1. brigade narodne odbrane i dr./, sa ko-

jima je 14. brigada izvodila oruane akcije.

Veliki doprinos rasvjetljavanju pojedinih ratnih dogaaja bila sukazivanja preivjelih boraca, poneki sauvani ratni dokumenat i sauva-ne ratne zabiljeke koje su vodili Mustafa Kumi Dule, Vojo Stupar,Drago Luburi i Blagoja Preradovi.

Sve je to omoguilo da se od zaborava otrgne i sauva skoro cjelo-kupan ratni put 14. brigade, a sa tim i vjeita uspomena na njene borce,koji su pripadali istaknutom dijelu generacije jugoslavenskih naroda inarodnosti koji su se prvi put u jugoslavenskoj istoriji nali zajedno na is-tom putu, dobrovoljno, masovno i sa neizmjernim borbenim arom u borbi

protiv zajednikog neprijatelja okupatora i svih koji su bili na nje-

govoj strani. Oni se pri tome nisu povezivali po uskoj nacionalnoj ili pre-vazienoj vjerskoj pripadnosti, ve po pripadnosti neemu daleko sudbo-nosnijem i vanijem: zajednikoj borbi protiv faizma i slobodi Jugosla-vije.

Bilo je to nezaboravno, pouno vrijeme kada su jugoslavenski na-rodi i narodnosti pod rukovodstvom Komunistike partije Jugoslavije,njenog Centralnog komiteta i Vrhovnog taba, na elu sa Josipom BrozomTitom, razvijali bratstvo i jedinstvo i u dotadanjoj jugoslavenskoj isto-riji zato bili najjai i najvri. Kao takvi oni su ratnu slavu i ugled Ju-goslavije pronijeli irom svijeta.


7/511

Iako je na ovoj monografiji dosta raeno, ne pretendujemo da je unjoj o 14. brigadi i njenim poginulim i preivjelim borcima sve reeno,ili da je ono to je reeno kazano na najbolji mogui nain. Nedostajalisu pravi podaci, potrebno vrijeme i prostor. Ali, bez obzira na moguemanjkavosti, za koje se unaprijed izvinjavamo, nadamo se da e monogra-

fija doprinijeti da se u bogatom mozaiku ratnih jedinica NOVJ osvijetlijo jedan njegov dio, to e pomoi da se neke istorijske injenice koje seodnose na srednju Bosnu i njene partizanske jedinice bolje sagledaju, aone koje su netano prikazane da se koriguju i isprave.

Veliku pomo u razradi Monografije pruili su primjedbama i su-gestijama: Komisija za istori ju optinskog komiteta SK BiH PrnjavorIlanovi Vaso Devi, Devad Kloki, Rade Rakulj/ oba recenzenta i dru-

govi Vojo Stupar, Milan Kalini, Mirko Sananin, Drago Luburi, JosipTvrz Pepi, Sinia Bati, Vlado Jotanovi. Neposrednu pomo dali su Bla-goje Preradovi, Branko Dragi, Mirko Preradovi, Velemir Bijeli Vele iZaharije Slatinac svojim viemjesenim radom na obradi priloga a major

JNA Ivanievi Duan iz Sarajeva na struno obraenim skicama.

Svima njima i savezima boraca i skuptinama srednjobosanskih op-tina prvima na obradi podataka o borcima 14. brigade poginulima i

preivjelima sa njihovih teritorija, a drugima na obezbjeenju finansijskihsredstava, najljepe se zahvaljujemo.

Prnjavor, 20. jul 1983. godineRedakcija i autor


8/511

Formiranje brigade NOVJ na terenu srednje Bosne1 razmatrali suOperativni tab i Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu jo prilikomobnavljanja 4. Krajikog narodnooslobodilakog partizanskog odreda (ka-

snije Banjaluki), poetkom februara 1943. godine. tab 1. bosanskogNOU korpusa, u pismu od juna 1943, nastoji da to to prije ostvari, dajuitabu 12. NOU divizije, koja je u to vrijeme operisala na terenu srednjeBosne, direktivu da nastoji da Banjaluki partizanski odred preraste ubrigadu.2

Stab 12. divizije (tada ve preimenovane u 11. NOU diviziju) prviput pominje 14. srednjobosansku narodnooslobodilaku udarnu brigadu unareenju od 15. oktobra 1943, u kojem za 16. oktobar daje raspored jedi-nica divizije koje e uestvovati na proslavi formiranja 14. brigade. Unareenju se predvia da toga dana 14. brigada svoje jedinice dotada-nji Banjaluki i Prnjavorski NOP odred rasporedi u s. Glogovac, kodPrnjavora, gdje treba da obavi pripreme za sveani in formiranja bri-gade, odreen za nedjelju 17. oktobra 1943, sa poetkom u 8,00 asova naCeru, kod Prnjavora.3

Svim drugim jedinicama kojima je naredba dostavljena i koje suimale da uestvuju na ovoj sveanosti nareeno je da se u meuvremenupripreme za smotru.

Kako u naredbi taba divizije od 15. oktobra nije saopteno da li ei dalje postojati Banjaluki i Prnjavorski partizanski odred, drugom na-redbom istog taba, kojom je postavljen komandni kadar u 14. brigadi, to

je razjanjeno formulaci jom da u sastav 14. SBNOU brigade ulaze, jedanbataljon Banjalukog i dva bataljona Prnjavorskog partizanskog odreda.4

Na osnovu tih naredbi i usmenih uputstava koja je dao tab 11. NOUdivizije, iz dotadanjeg Banjalukog partizanskog odreda izdvojeno je (u s.Maslovare) 70 boraca i rukovodilaca,5 sa odgovarajuim naoruanjem, za

jezgro Banjalukog NOP odreda, a od ostalog dijela odreda formiran jebataljon koji je uao u 14. brigadu kao njen 1. bataljon.

Slino je postupio i dotadanji tab Prnjavorskog NO partizanskogodreda. Postrojio je svoja dva bataljona u dvoritu pravoslavne crkve u s.

1 Pod pojmom s red nja Bosna u toku NOR -a podrazum ijevao se dio Bosneomeen sa zapada, sjevera i istoka tokovima velikih rijeka: Vrbas. Sava i Bosna, asa juga zamiljenom linijom Jajce Travnik korito r. Lava. U toku 1941/1942.godine ovaj prostor se nazivao centralna Bosna.

2 Zbornik d okumen ata narodnooslobodilako g rata, tom IV, knji ga 16, doku-ment broj 30 /u daljem tekstu Zb. NOR, T-IV/16, dok br. 30/.

3 Zb. NOR, T-IV/18, dok. br. 71.4 Zb. NOR, T-IV/18, dok. br. 86.5 Zb. NOR, T-IV/19, dok. br. 50.


9/511

trpci. Proitana im je naredba o formiranju brigade, zatim je iz oba ba-taljona izdvojeno 50 boraca i rukovodilaca, sa odgovarajuim naorua-njem, za jezgro istoimenog odreda, dok je ostatak boraca i rukovodilacauao u sastav 14. brigade kao njen 2 i 3. bataljon.

Naredbom taba 11. divizije postavljeni su tab 14. brigade i tabovi

bataljona. Za komandanta i politikog komesara brigade postavljeni sukapetan Stevo Samardija i Vojo Stupar, dotadanji komandant i politikikomesar Prnjavorskog NOP odreda, a za zamjenika komandanta kapetanMlado Obradovi, dotadanji komandant Banjalukog partizanskog odre-da. Mjesta pomonika politikog komesara i naelnika taba ostala su pri-vremeno nepopunjena.

tabovi bataljona su bili slijedeeg sastava: u 1. bataljonu koman-dant Mile Trkulja, komesar Josip Tvrz Pepi, zamjenik komandanta MileMari, zvani Truba, a pomonik politikog komesara Ljubo Jovii; u2. bataljonu komandant Predrag Vidovi Pendo, komesar Momir Lalovi,zamjenik komandanta Dragan Ilibai, a pomonik politikog komesaraStanko Vukainovi; u 3. bataljonu komandant Ljubo Radi Gedo, kome-sar Kota Joti Kojo, zamjenik komandanta Vlado Jotanovi, a zamjenikpolitikog komesara Spasoje Marjanovi.6 Cjelokupan kadar je doao iz

Banjalukog i Prnjavorskog partizanskog odreda.

* * *

U meuvremenu, dok su vojne komande i tabovi bili angaovanina formiranju brigade i privlaenju jedinica koje e uestvovati na sve-anosti, Okruni komitet KPJ, sa sjeditem u Prnjavoru, 7 komanda po-druja i organi narodne vlasti obavljali su intenzivne pripreme s namje-rom da na proslavu doe to vie naroda iz blie i ire okoline, a pogotovuomladine. Trebalo je omoguiti narodu da doe i, istovremeno, sauvatitajnu radi ega dolazi, to je bilo komplikovano i teko. Tajnost je bilaneophodna, jer su se na udaljenosti od 30 do 50 km od Prnjavora nalazilivrlo jaki neprijateljski garnizoni: Derventa, Doboj, Tesli i Banjaluka. UBanjaluci je sem toga, bio i neprijateljski aerodrom, sa koga su za desetakminuta mogli da polete avioni, poremete proslavu i narodu i jedinicamananesu gubitke.

Kada je osvanuo 17. oktobar sve se odvijalo po planu. etrnaestabrigada je iz s. trbaca krenula po dijelovima na Cer. Zbog predostrono-sti se nije ilo preko Prnjavora, kuda bi bilo bre i lake, ve preko Vu-

jaka i s. Kremne, a zatim preko r. Vi jake na zborno mjesto, terenom za-klonjenim od avijacije, ukoliko bi naila. Pokret brigade planiran je takoda se na Cer stigne neto ranije, oko 7,30 asova, kako bi se brigada navrijeme postrojila.

U to vrijeme na Cer su stizali 1. i 4. bataljon 5. kozarake NOUbrigade, sa lanovima taba brigade: Rankom Sipkom, Radom Kondiem

6

Zb. NOR, T-IV/18, dok. br. 86.7 Sekretar komiteta KPJ Ilija Kosti, lanovi: Ljubo Boi i ivanka Vienti-je vi . Sek re ta r Okr un og ko mi te ta Sa ve za ko mu ni st i ke om ladi ne Ju go sl av i je /u da -ljem tekstu skraeno Skoj/ Mile Trnjakovi; Zb. NOR, T-IV/19, dok. br. 50.


10/511

i Nikom Juriniem, i glavnina 12. krajike NOU brigade,8 sa koman-dantom brigade Petrom Meavom. Pored dijelova 5. kozarake i 12. kra-ji ke brigade, proslavi su prisustvovali, postro jeni za smotru i par tizanskiodredi: Banjaluki, Crnovrki, Teanjsko-tesliki i Prnjavorski.9

Od organa narodne vlasti i partijsko-politikih rukovodstava prisu-stvovali su: sekretar Okrunog komiteta KPJ za srednju Bosnu Ilija Ko-sti; predsjednik sreskog NOO Prnjavor Vid Njei; komandant vojnogpartizanskog podruja Ilija Slavni i komesar podruja Zdravko Prerado-vi Braco.

Sa neosloboenog podruja stigle su i delegacije mjesnih komitetaKPJ Bosanskog Broda i Dervente.

Iz raznih krajeva srednje Bosne, a najvie iz prostranog prnjavor-

skog sreza, pristizalo je mnotvo naroda ensko, muko, staro i mlado.Bilo ih je i sa terena derventskog, teslikog, teanjskog i kotorvarokogsreza. Mnogi su doli da vide svoju djecu, brau ili sestre u novoj brigadiili odredima. Veina je, po starom obiaju, donijela sa sobom razna jela irakiju. Nosili su to pomou obramenica na ramenima ili natovareno nakonja, a mnogi su to dopremili u zajednici sa komijama u zaprenimkolima. Vano je bilo da se i ovog puta pokae i dokae tradicionalnobosansko gostoprimstvo. Omladina je stizala organizovano, kao vojska, uzpjesme i prigodne transparente.

Kada je na Cer, doao i tab 11. divizije, na elu sa komandantomJos ipom Maarom Soom i komesarom arkom Zgonjaninom, komandant14. brigade predao je raport. Komandant divizije je obiao postrojenu bri-gadu, izaao je na tribinu i pozdravio borce sa Smrt faizmu! Iz hiljadegrla boraca i naroda odjeknulo je: Sloboda narodu! Na tribinu su

zatim izali i ostali lanovi taba divizije, predstavnici Partije i narodnevlasti i pozvani gosti.

Poslije toga su, burno pozdravljeni od boraca i mase prisutnog na-roda, govorili Josip Maar oa, Ignjatija Todorovi, Vid Njei i koman-dant novoformirane brigade Stevo Samardija.

Ovako velikim ueem na ovoj izuzetno znaajnoj manifestaciji na-rod srednje Bosne, uz sve druge oblike angaovanja u NOR-u, jo jed-nom je pokazao da je za narodnooslobodilaku borbu, da je protiv oku-patora, ustake drave i etnika. Masa ljudi, ena i omladine dola je nazbor iz svih krajeva srednje Bosne, bez obzira na to to e ve u povratkuili narednih dana moda zbog toga imati neprilika od etnikih grupa ipojedinaca. Ljubav prema slobodi i svojoj zemlji bila je jaa nego strahod posljedica.

Poto je zavreno sveano formiranje brigade i zvanini dio pro-slave, u nemalom prostoru iznad kue Petra Spasojevia, na terenu oie-nom i pripremljenom za to, domaini i domaice, odnosno stopanice,kako ih u nekim selima srednje Bosne nazivaju, postavili su niske sofreprekrivene bijelim i istim stolnjacima. Na njih su zatim iz strunja itorbi, kutija ili sanduka servirane gomile peenog mesa, sireva, skorupa,pita, pogaa, kolaa i utipaka. Nisu izostale ni pljosnate, manje ih veebuce sa bosanskom ljivovicom. Domaini i domaice su stojei saeki-

8 Zb. NOR, T-IV/19, dok. br. 21 Zb. NOR, T-IV/19, dok. br. 30.


11/511


12/511

Srednja Bosna

od poetka ustankado formiranja brigade


13/511

Svi burni dogaaji kroz koje je prolo stanovnitvo srednje Bosneod poetka ustanka protiv okupatora do formiranja ove prve srednjobo-sanske narodnooslobodilake udarne brigade imaju uzrok i korijen u iz-

gubljenom aprilskom ratu 1941. godine. Ratu koji je tadanjoj jugoslo-venskoj dravi nametnula u to vrijeme prvorazredna faistika sila Hitlerova Njemaka, kojoj su se prikljuile i tadanje susjedne faistikedrave: Italija, Bugarska i Maarska, da bi uestvovale u podjeli jugoslo-venske teritorije.

Na brzu kapitulaciju tadanje jugoslovenske vojske odluujui uti-caj su imale i postojee unutranjo-politike prilike: nerijeena mnoganacionalna i socijalna pitanja; stranake borbe u koje su se mijeale icrkve; diktatorski reimi i u ratu kapitulantsko dranje politikih i vojnihvrhova, kao i zastarjelo naoruanje. Posebnu ulogu u rasulu jugoslavenskevojske odigrale su dobro organizovane i sistematski, pred rat i u ratu, vo-ene strane obavjetajne slube i razorna neprijateljska propaganda. Ne-prijatelj je upotrijebio sline oblike borbe kakve e kasnije upotrebljavatii protiv Narodnoooslobodilake vojske Jugoslavije tokom cijelog narod-nooslobodilakog rata.

Narodi i narodnosti raskomadane Jugoslavije, neki odmah a nekikasnije, postali su pod okupacijom objekti grubog faistikog iivljavanja.Pri tome su se mijeali i isprepletali raznovrsni oblici najcrnjeg terora ifizikog unitavanja sa dalekosenim planovima denacionalizacije.

To najbolje ilustruju rijei kancelara III njemakog Rajha, AdolfaHitlera: Machen sie mir diesen Land Deutsch! (Uinite mi ovu zemljunjemakom!), izgovorene poslije zavrenog aprilskog rata u Mariboru,11a zatim nemilosrdno proganjanje slovenakog stanovnitva u Hrvatsku,Bosnu i Srbiju.

Tako zvana Nezavisna Drava Hrvatska /u daljem tekstu NDH/,jedna od tadanjih faistikih tvorevina koju su okupatori stvorili odHrvatske bez Dalmacije, Hrvatskog primorja i Meumurja i kojoj

su pripojili Bosnu i Hercegovinu i Srem, sve je iznenadila svirepousvoga reima. Ustako rukovodstvo, sastavljeno od bivih emigranata,vjerskih fanatika i kroz dugogodinju obuku osposobljenih ubica i terori-sta, bilo je opsjednuto, po ugledu na faistiku Njemaku, programomstvaranja na teritoriji NDH istog nacionalnog prostora.

Da bi se to ostvarilo program je predviao da se sa teritorije NDH,fizikim unitavanjem a djelomino prisilnim iseljavanjem i pokrtava-

11 Duan eljezov, Suenje slovenakom kvislingu. List POLITIKA od 3. sep-tembra 1981. godine.


14/511

ni em uklone Srbi, Je vrej i i Romi ukupno oko dva miliona njen ih sta-novnika.12

Spro voen je ovakve ustake politike bilo je tema javnih istupanjasvih tadanjih istaknutijih ustakih funkcionera. U Bosanskoj krajini /atime i u srednjoj Bosni/ u tome se isticao ustaki stoernik Viktor Guti.13Njihove govore koji su obilovali prijetnjama i pozivima na progone i ubi-

ja nja prenosila su i javna glasila radio i tampa.Dok su prijetnje i pozivi na ubistva bili javni, zloini su, uglavnom,

obavljani u najveoj tajnosti. Ako je neto o tome dospjelo u javnost,odreeni organi NDH to su energino demantovali. Hapenje, a zatimnestanak pojedinaca i grupa skrivan je priama o otpremanju na rad uNjemaku, upuivanjem u logore, udaljenije zatvore i slino. To je, uznevjerovanje mnogih da postoji drava koja unitava svoje stanovnitvo,omoguilo ustaama da u prvim mjesecima okupacije poine mnoge zlo-ine, neuvene po masovnosti i nainu izvravanja. Kasnije se takva poli-tika spro vodila preteno otpremanjem u logore. Po ugledu na faistikuNjemaku, logori su postali zaklonjena mjesta gdje su, pored Srba, Jevrejai Roma, likvidirani i svi drugi protivnici ustakog reima i okupacije,prvenstveno komunisti i ostali antifaisti, bez obzira na vjeru, naciju inarodnost.

Kao vjeiti svjedoci faizma u Jugoslaviji ostae zapameni logori,kao: Jasenovac, Jadovno kod Gospia, Kruica, Banjica kod Beograda, au porobljenoj Evropi Auvic, Dahau i Mathauzen, u kojima su mnogi Jugo-slaveni ostavili svoje ivote.

Meutim, to je vie sazrijevalo saznanje o ustakom teroru i geno-cidu, poveavao se otpor takvoj politici meu muslimanskim i hrvatskim

stanovnitvom i brojnim narodnostima izuzev ustaki nastrojenih poje-dinaca i grupa.To, ilustruju i mnoga dokumenta administrativnih organa i domo-

branskih jedinica u NDH, iz kojih se vidi da su vii domobranski oficiriili neki administrativni funkcioneri na posredan nain stavljali ustakimvlastima do znanja da zloini koje sprovode ne vode dobru i da podstiuotpor.14 Panju privlai kuranost i otvorenost jednog kotarskog predstoj-nika NDH, izvjesnog Gruhonjia, koji u pismu, upuenom svom velikomupanu, pie: Prije svega optuujem ovdanje ustae... Oni su radilitakova nedjela da se svaki poteni ovjek morao zgraati.15

12 Fik ret a Jel i- But i, Ustae i Nezavisna drava Hrvats ka 1941/1945, kolskaknjiga, Zagreb 1977, str. 2440 i 106112.

13 Ostao je zapamen po izj avam a na javnim skupovima, k ao: Ali od sutrau pritegnuti. Pucat e k i m e . . . /iz govora odranog u Ba nja luc i 29. 5. 1941./;

"Ovome srpskom gnijezdu u Prnjavoru poruujem: Da u ja doi i uzeti sebi 24 sa-ta da to gnijezdo unitim. Ja u ubij ati, a vi e te zamno m /iz govora odr-anog u Prnjavoru/, ili Unitavajte ih gdje stignete a blagoslov naeg poglavnikai moj nee vam uzmanjkati /iz govora odranog u Sanskom Mostu/, Magnum Cri-men od Viktora Novaka i Optunica protiv Gutia podignuta nakon zavretka rata.

14 Zb. NOR, T-IV/2, dok. br. 118.Govorei o raspoloenju stanovnitva u NDH stoer Vrbaskog divizijskog podrujau izvjetaju od 24. oktobra 1941. godine kae: Srbi. Raspoloenje grkoistonjakaprema NDH i sadanjem poretku nije povoljno jer ih je veliki broj poubijan, op-ljakan i odveden u razne logore, te im se ne priznaje vjera, a niti uivaju potpunagraanska prava.

15 Zb. NOR, T-IV/1, dok. br. 249.


15/511

Bilo je i bezbroj drugih primjera otpora ustakoj politici terora, ameu njima kolektivnih protesta u vidu rezolucija. Na primjer, rezolucijaHrvata iz Bosanskog Broda, upuena velikom upanu upe Posavje: Go-spodine veliki upane. Kod nas je vlast izgubila glavu. Svi graani pre-dani su na milost i nemilost neodgovornim ljudima, koji su dobili orujeu ruke i rade to ih je volja. Juer dne 26. (misli se na avgust 1941 primjedba autora) pobijeno je u okolici Bos. Broda preko 80 nevinih ljudi,a sam Vrdoljak ubio je iz puke 15 ljudi.16

Ono to elimo ovdje da podvuemo jeste to da srpski dio stanovni-tva, posebno onaj u selima, nije ni uo ni znao za ovakve otpore musli-manskog i hrvatskog dijela stanovnitva ustakoj politici. Ustaka vlast,koja je u svojim rukama i pod svojom kontrolom drala sva javna sred-stva informisanja (radio, tampa) postarala se da kroz njih prolazi samoono to podstie i raspiruje meunacionalnu mrnju, izaziva meunacio-nalna nepovjerenja i razvija ubilake strasti. Otuda se nigdje nije mogaovidjeti pisani trag otpora takvoj politici. Naprotiv, objavljivane su samopohvale i odobravanja. Tako, se, namjerno, kod srpskog dijela stanovni-tva, stvarao laan dojam da iza ustake politike NDH stoji, bezmalo, savhrvatski i muslimanski narod.

Kasnije, u toku ustanka, u kritinoj situaciji koja je na terenu sred-nje Bosne nastupila, ovaj laan dojam uspjeno e koristiti etniki agenti.

Na kraju ovog kratkog osvrta na jedno od najkritinijih dana isto-ri je naih naroda i narodnosti neophodno je da ukaemo i na tri znaajnadogaaja u to vrijeme: Majsko savjetovanje rukovodstva komunistikepartije Jugoslavije u Zagrebu, na kome je sagledana sva opasnost od ova-kve okupatorsko-ustake politike i donijeta odluka da se pone sa pripre-

mama za oruanu borbu protiv neprijatelja; napad nacional-socijalistikeNjemake na Sovjetski Savez 22. juna 1941. i na sastanak lanova Polit-biroa CK KPJ, na elu sa generalnim sekretarom Josipom Brozom Titom,u Beogradu 4. jula 1941, kada je donijeta odluka o poetku optenarodnogustanka na cijeloj jugoslovenskoj teritoriji jer su oni za dalji razvoj doga-aja u Jugoslaviji a time i u srednjoj Bosni bili i najpresudniji.

* * *

Oruane akcije, koje je organizovala i povela Komunistika partijaJugoslavije, poele su prvih avgustovskih dana 1941, ali je bilo i samo-inicijativnih istupa pojedinaca i grupa. To je uslovilo da borbe protiv oku-patora na terenu srednje Bosne ponu u razliito vrijeme, u razliitim

oblicima i na nekoliko meusobno dosta udaljenih prostora.Prve napade na vojne jedinice NDH zapoela je ustanika grupa(gerilski odred) sastavljen od komunista i skojevaca, koji su poslije hitle-rovog napada na Sovjetski Savez, po direktivi Partije Oblasnog komi-teta KPJ za Bosansku krajinu, izbjegli, izali iz Banjaluke u planinski pre-dio Sehitluka (izmeu Banjaluke i pl. Osmaa), gdje su osnovali svoj logor.Nakon odreenih priprema, ovaj gerilski odred, kome se u meuvremenuprikljuio i prilian broj mjetana iz okolnih sela, predvoen Dankom Mi-

16 Arhiv Vojn oist orij skog institu ta, Fonda NDH, kut ija br. 174, broj registr a55/11-1 (u dal jem tekstu: AVII, NDH, kut. 174, br. reg. 55/11-1).

2 etrnaesta srenjobosanska brigada 17


16/511

trovim, napao je nou 1/2. avgusta 1941. posadu andarmerijske staniceu Krupi na Vrbasu.17

Dok je ovaj gerilski odred razvijao svoju aktivnost na krajnjemjugozapadnom dijelu srednje Bosne (jugozapadno od Kotor-Varoa), nadrugom, istonom dijelu, u dolini r. Bosne, pod rukovodstvom Oblasnogkomiteta KPJ iz Tuzle i taba tuzlanske oblasti, pripremljen je i 23. i 24.avgusta 1941. izveden napad veih razmjera na neprijateljski garnizonDoboj i okolna neprijateljska uporita. Pripreme i napad izvedeni su ne-ovisno od Oblasnog taba i Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu.18Ovaj napad je pourivan, jer je u odnosu na sline akcije na terenu istoneBosne i Bosanske krajine dosta kasnio, pa je izveden prije nego to suodgovarajue pripreme zavrene u srednjobosanskim selima na lijevoj oba-

li r. Bosne. Bio je to jedan od razloga to je u napadu na Doboj uestvo-vao veliki broj seoskog stanovnitva iz istone Bosne iz sela oko Tre-bave i Ozrena, a od stanovnitva sa lijeve obale, samo mjetani velikobu-kovake i johovake optine, kao i znatan broj ljudi iz sela sa junihpadina Vujaka (Ritei, Dugo Polje, Glogovac, Boinci, Trnjani, Maje-vac, Podnovlje).19 Bilo je pokuaja da se u taj napad ukljui i stanovnitvosrpskih sela zapadno od pruge Doboj Maglaj, ali su bili neorganizo-vani i uslijedili su kasno.

Iako je to, u to vrijeme bio jedan od znaajnijih dogaaja irihrazmjera, u kojem su okupatoru nanesene velike tete, kod stanovnitvaoko Prnjavora i Teslia, a pogotovu oko Kotor-Varoa, ovaj napad nijenaiao na vei odjek. Vjerovatno je to uslijedilo zato to je dogaaj, teri-torijalno, u odnosu na srednju Bosnu bio periferan, to su Doboj ustanicizadravali relativno kratko, a vijesti odatle prema unutranjosti srednje

Bosne dugo su bile blokirane.Represalije neprijatelja koje su iza toga uslijedile zatekle su ustan-

kom zahvaeni dio stanovnitva oko Doboja i Dervente psiholoki i orga-nizaciono potpuno nepripremljen. Sto je bilo najgore nije imao na kogada se osloni, jer je bilo bez ikakve zatite. To je omoguilo ustaama danad njim provedu genocid velikih razmjera. U pokolju je stradalo i seloOve, zapadno od Maglaja. Sela sjeverno od Dervente, zbog ustakih re-presalija, ostala su bez mukaraca.20 Tada je dolo i do poznatog pokoljauhapenih Srba na mostu na r. Savi, a povodom toga i do pomenute peti-cije Hrvata iz Broda.

Razvoj NOB-a u tom dijelu srednje Bosne zbog toga je dugo stagni-rao, a u prostoru oko pl. Vujaka ta stagnacija je imala i neke veoma spe-cifine forme.

Osim ova dva vea i prostorno dosta udaljena ustanika arita, umeuvremenu je nastalo i tree. U planinama Borje avka Uzlomaci predjelima izmeu njih bilo je od konca jula 1941. godine spontanog,samoinicijativnog izbjegavanja u planine i ume naoruanih pojedinaca igrupa. Neki su to radili pod uticajem dogaaja na drugim terenima gdje jeborbu zapoinjala komunistika partija, neki da bi izbjegli hapenja vre-

17 Sr ed nja Bos na u NOB, VIZ, Beog rad 1976 knj iga 1, str. 487685.18 Zb. NOR, T-IV/1, dok. br. 61 i 182.19 Zdravko Antonie, Ustana k u istonoj i cent raln oj Bo sni 1941. godine, str.

170174.20 Isto.


17/511

na od strane ustakih vlasti radi deportovanja u zloglasni logor Gospi21a pojedinci radi toga to nisu mogli da podnose i trpe okupatorsko-usta-ku vlast. Posredstvom Mire Jotanovi iz Ceave, ovim samoinicijativ-nim ustanicima prikljuili su se Adem Hercegovac, Edo Blaek, EdhemPobri i Milorad Mirkovi, lanovi KPJ, koji su doli iz Teslia.

Za vrijeme napada na Doboj, ove grupe, dotle neaktivne, udruilesu se, mobilisale mjetane iz sela oko pl. Borja i sjeom stabala zakrileput Tesli Maslovare Kotor-Varo. Namjera im je bila da sa mobi-lisanim mjetanima iz okolnih sela napadnu neprijateljsku posadu u Te-sliu i na taj nain indirektno pomognu ustanicima koji napadaju Doboj.

Na zajednikom sastanku ustanika, koji je u vezi sa tim odran naLuicama a onda i na Stobornici (pl. Javorova), iskrsle su nesuglasice. U

ovu akciju trebalo je da idu mjetani iz s. Ceava i okolnih sela, ali su seneki od njih opili. Postojala je opasnost i bojazan da e u sluaju uspjehau napadu doi do pljake, to bi diskreditovalo ustanak. Pojedinci su natom sastanku poeli i da pucaju. Komunisti i njihovi simpatizeri, radisvega toga, napustili su skup i otili u sastav gerilskog odreda, na Tisovac.Samostalne ustanike grupe pokuale su same da napadnu Tesli, ali sunakon kratke pucnjave odustale. Seljaci su se vratili svojim kuama, austanike grupe u rejone u kojima su i do tada bile.

Grupa Uroa Botrumia izvela je prvu oruanu akciju 30. avgusta.22Naime, likvidirala je u pl. avka jednog ustakog kribana (predradni-ka u sjei ume), koji je terorisao umske radnike i okolni svijet sme-tale su mu ajkae koje je taj narod od vajkada nosio. Skidao im je tekape sa glava, cijepao i gazio...

Samoinicijativne grupe oko pl. avke i Javorove od tada su vie

zajedniki djelovale i postajale su sve aktivnije.

* * *

Grupa ustanika komunista oko Tisovca, koja se ponegdje naziva iodredom, poslije napada na andarmerijske posade u Krupi na Vrbasu,Bocu i Skender-Vakufu, napala je i manju neprijateljsku posadu u s.Memii, i to se jedino zavrilo uspjeno.

Odlukom Oblasnog taba za Bosansku krajinu, od 28. avgusta 1941,ta grupa (odred) prerasta u 1. etu za Bosansku krajinu. Taj tip vojne or-ganizacije ustanikih jedinica primjenjivan je i u istonoj Bosni. Pored1. ete bilo je predvieno formiranje nekoliko takvih eta na teritorijiBosanske krajine. Ova eta je imala etiri manja odreda,23 koji se prema

tadanjim dokumentima nazivaju partizanskim, ali i gerilskim. Inae,stvarni nazivi ovih odreda bili su: odred br. 1, 2, 3 i 4, bez ikakvog pri-djeva. Odredi su, po formiranju odmah upuivani na odreeni teren.Odredi br. 1 i 3 pokrivali su teren sa obje strane r. Vrbasa (juno odBanjaluke) i kontrolisali komunikacije koje od Banjaluke vode ka Jajcu

21 Midhat Dizdarevi, R adnik i pokret i NOR Dervent e, Isk ra, Derven ta 1972,str. 63. Faksimil Naredbe Ravnateljstva ustakog redarstva br. 1 tajni, Pritvaranjei otpremanje u zbiralite Srba i idova-komunista.

22 A VI I, NDH, k ut. 61, br . reg. 9/21.23 Zb. NOR, T-IV/1, dok. br. 162.


18/511

i Skender-Vakufu. Odred br. 2 upuen je na komunikaciju Tesli Kotor--Varo, odnosno prema pl. Borju, a odred br. 4 prema komunikaciji Prnja-vor Banjaluka. Ovaj posljednji, u toku pokreta za njegotinu, zapalio

je pilanu folksdojera Adolfa Kalfaza u s. Babii (na putu Kotor-Varo Celinac) i u Donjoj Snjegotini napao magacin destilacije drva. Prema sje-anju Mile Trkulje, uesnika u ovim akcijama, u njima su uhvaena etiri,a ubijen jedan straar. Zaplijenjeno je pet puaka i dosta ivenih na-mirnica. Odredi br. 2 i 4 ubrzo su se sastavili a njihovo sjedite bilo je us. Liplje koje je kasnije premjeteno u s. njegotinu zaseok Laevac.Samostalne ustanike grupe Novaka Pivaevia i Uroa Botrumia, kojesa do tada jo vie ojaale i izvele nekoliko samostalnih akcija, kao: na-pad na andarmerijsku stanicu (ophodnju ustaki naziv za patrolu)Stara Dubrava 2. septembra, napad na andarmerijsku stanicu Klupe

7. septembra, napad na andarmerijsku stanicu iprage 12. septembra1941, a zatim zajedno sa 2. i 4, odredom 24. septembra izveli zajednikuakciju na 84 nepr ijateljska vojnika i andara u uporitu Maslo vare, kojisu obezbjeivali rudnik uglja. U napadu su poginuli komandir 2. odreda1. ete za Bosansku krajinu Dragan Bubi i borci Milorad Mirkovi i Dra-go Sinik. Poslije ove akcije koja nije uspjela, dotadanje samostalne usta-nike grupe Botrumia i Pivaevia prikljuile su se odredu br. 4 RatkaBroete.

Ukljuivanjem dotadanjih samostalnih ustanikih grupa u odredbr. 2 i 4 Prve ete za Bosansku krajinu, Oblasni komitet KPJ za Bosan-sku krajinu ostvaruje rukovodeu ulogu i odgovornost za razvoj ustankana cijeloj teritoriji srednje Bosne. Poetna nerazgranienost nadlenostiizmeu oblasnih komiteta KPJ za tuzlansku oblast i Bosansku krajinu,

koja je bila posljedica ranije teritorijalne podjele Jugoslavije na bano-vine. otklonjena je kasnije.

* * *

Narastanje i omasovljavanje ustanka na teritoriji Jugoslavije kaocjeline, kao i do tada steena iskustva, omoguili su, na vojno-politikomsavjetovanju 26. septembra 1941. u Stolicama kod Krupnja, donoenjeznaajnih odluka, koje su se ticale reorganizacije ustanikih snaga. Od tada,dotadanji Glavni tab NOP odreda Jugoslavije prerasta u Vrhovni tab,a vojno rukovodstvo za BiH dobija naziv Glavni tab NOPO za Bosnu iHercegovinu. Na tom savjetovanju, na osnovu iskustava u Srbiji, defini-sano je da odredi budu najvea partizanska formacija i da se dijele na

bataljone, a bataljoni na ete, kao osnovne taktike jedinice.24

Analogno tome, rasformirana je u srednjoj Bosni 1. eta za Bo-sansku krajinu, zajedno sa svojim odredima, a s obzirom na znatno pove-an broj boraca od njih su formirana dva bataljona. Od ranijih odredabr. 1 i 3 formiran je Peti bataljon, a od odreda br. 2 i 4 formiran je Sestibataljon. Ovi bataljoni su uli u sastav 3. krajikog narodnooslobodilakogpartizanskog odreda, koji je formiran polovinom oktobra, a zauzimao je

24 Zdravko Anto ni, Ust anak u iston oj i cent ral noj B osni 1941. godine, str.282285.


19/511

prostor od Glamoa do Prnjavora. Komandant ovog odreda bio je DankoMitrov, a komesar Vaso Butozan.

I prije i poslije ove reorganizacije sve je vie boraca pristizalo uustanike jedinice srednje Bosne ime se ustanak irio na sve vee pro-store. Na tim novim dijelovima zapoinjale su najprije sitne akcije i di-verzije: ruenje telefonskih stubova, razoruavanje naoruanih ustakihprivrenika i oduzimanje tambilja od seoskih knezova i muktara, imese u neprijateljske redove unosio strah i nemir, a zatim se kao po praviluilo u vee akcije.

U to vrijeme NOB, iz razumljivih razloga, nailazi na sve veu po-drku, naroito srpskog seoskog stanovnitva. Prilivu boraca u jediniceNOPO doprinosio je svaki napad na neku optinu, andarmerijsku sta-

nicu i patrolu, bez obzira da li je bio uspjean ili ne. Naravno, u sluaje-vima veeg uspjeha i odziv je bio daleko vei. U prilog NOB-u u srednjojBosni ilo je i to to se dosta vojnika bive jugoslovenske vojske vratilosvojim kuama iz aprilskog rata sa orujem i opremom koje, i pored rigo-roznih prijetnji, nisu predali ustaama i okupatoru. Pristupajui NOP-u,oni su donosili to svoje sauvano oruje, municiju, a poneki i kompletnuvojniku opremu.

Poslije, prvih poetnih uspjeha ustanikih jedinica u borbama junood Banjaluke, koje sredinom oktobra 1941. godine (oko pl. Osmae i Ti-so vca) nep rija telj ubraja meu najaktivnije, teite ustanikih borbi usrednjoj Bosni sve se vie pomjera na prostor oko pl. Borja, avke iUzlomca, uz sve ee napade na andarmerijske stanice i presijecanjeputa Tesli Kotor-Varo. To potvruje i stoer Vrbaskog divizijskogpodruja, koji obavjetavajui svoje pretpostavljene o razvoju ustanka u

Bosanskoj krajini, u jednom izvjetaju pie:

Druga pobunjenika skupina, koja je u posljednje vrije-me najaktivnija, nalazi se na tromei Kotor-Varo, Tesli,Prnjavor. Ova skupina onemoguila je svaki rad na grad-nji nove eljeznike pruge Banjaluka Doboj.25

Od razbijanja ustake optine Vijaani i obaranja jednog avionakolskog tipa u rejonu pl. avka, oruana borba se naglo iri. Pored zapad-nih dijelova teanjskog, dobojskog i derventskog sreza, posebno brzo za-hvata prostrani i hranom bogati, relativno gusto naseljeni prnjavorskisrez upu. Na tom prostoru je prije rata veliki uticaj u narodu imalaZemljoradnika stranka,26 koja je, za razliku od drugih graanskih partija,

u svoje redove svrstavala glasae raznih naroda i narodnosti.Koliko se narodnooslobodilaki pokret brzo razvijao na prostoru u-pe najbolje svjedoe podaci da je polovinom novembra 1941. godine

25 A VI I, NDH, k ut. 61, br. r eg. 3/181.76 Sredi nom 1940. god. Zem ljo rad nik a stranka odrala je u Beograd u veliki

skup delegata iz cijele zemlje. Sa teritorije sreza Prnjavor na tom skupu su, izme-u ostalih, prisustvovali: Gligo eri, Vid Njei, Ljubo Jankovi, Ignjatije Todo-rovi, Milo Milanovi, Stevo Samardija i dr. Poto je dotadanji predsjednik stran-ke, Milan Gavrilovi, odlazio za ambasadora Jugoslavije u Sovjetski Savez, mnogiod govornika su traili da se on zaloi za sklapanje vojnog saveza izmeu Jugo-slavije i SSSR.


20/511

Prnjavorska partizanska eta (3. eta 6. bataljona 3. KNOP odreda, koja jedo tada zajedno sa Crno vrkom partizanskom etom bila pod komandom2. kozarakog KNOP odreda i tretirana kao njegova 8. eta) imala 300 bo-raca, od toga 270 naoruanih pukama.27

Ustanak je u srednjoj Bosni sve vie poprimao odlike narodnog idobro organizovanog oruanog otpora okupatoru i ustakoj dravi. Poredorganizovanja pozadinskih vlasti, u vidu seoskih NO odbora, osnovni na-por je bio usmjeren na podizanje i odravanje morala kod ustanika inaroda. Na neprijateljsku propagandu o tobonjem unitenju etnika ikomunista i o porazima Crvene armije, razaranju Engleske, skoroj pobje-di sila osovine (Njemaka, Italija, Japan) i uvoenju novog poretka u Ev-ropi i svijetu partizanske komande su odgovarale organizovanjem skupo-

va, tumaenjima vojno-politike situacije i, naroito, izdavanjem biltenaRadio-vijesti. Ovakve biltene izdavale su i neke komande eta. Za slu-anje radija, biljeenje vijesti i odabiranje onoga to e se objaviti u bil-tenu brinuli su za to odabrani kolovaniji partizanski borci. Ovi bilteni suimali veliku propagandnu ulogu. Uz radio-vijesti i objavljivanje partizan-skih i saveznikih pobjeda, odreenu ulogu imale su i pjesme koje su pra-tile svaki partizanski pokret. Za prvih nekoliko mjeseci u Zupi, na pri-mjer, osnovne karakteristike tih pjesama bile su izraavanje prkosa, pot-cjenjivanje i ismijavanje okupatora i ustaa, pjesme posveene supruzi,djevojci ili mladosti:

M jesto tv oje ruke dvij e

mene st eu fiekl i j e

mjesto tvojih poljubaca

na me vabo bombe baca ...

Najljepe pjesme bile su posveene majkama i njihovim vjeitim bri-gama:

Mila mati , nemoj tugovat ito j a moram v ojsku v oj evat i...

Bilo je i teko optuujuih:

Na Kordunu grob do grobatr ai maj ka sina svoga ...

Tek na kraju 1941. i poetkom 1942. godine ovu vrstu pjesama potiskujurevolucionarne, kao:

Part iza n sam t im se di im ,to ne moe bit i svak'..., il i

Crven je Istok i Zapad,crven je Sjever i Jug,koraci tutnje u napadnapri jed uz druga je d rug ...

27 Zb. NOR, T-IV/2, dok. br. 56.


21/511

Dok su se na poetku ustanici povlaili pred jaim neprijateljskimsnagama, od konca oktobra uputaju se i u vee borbe sa ustako-domo-branskim jedinicama NDH, koje sve ee idu na ienje terena okoOsmae, Skatavice, Crnog vrha. Tako je 7. novembra, usljed, kako ne-prijateljski izvjetaji kau strahovitog28 otpora boraca Prnjavorske par-tizanske ete, razbijen napad 500600 neprijateljskih vojnika na pl.Ljubi, kod Prnjavora; 8. novembra odbijen je napad Nijemaca, do-mobrana i ustaa na Skatavicu; 12. novembra likvidirana je neprija-teljska posada u Crnoj Rijeci, na Vrbasu. Neprijatelj je imao 15 mrtvih.Zarobljen je teki mitraljez i 10 puaka.29 Drugi veliki napad na poloaje3. (Prnjavorske) ete 6. bataljona odbijen je 30. novembra na istonim pa-

dinama Ljubia.30 Domobrani koji su iz te borbe bjeali, unijeli su 1. de-cembra paniku u neprijateljsku posadu u s. Dragalovci. andari i domo-brani povukli su sa sobom i dragalovako stanovnitvo. Na putu premaKriu napali su ih borci Rastuko-eavske ete (eta Tesli II kako jenazivao tab 3. KNOP odreda) zarobivi 22 domobrana i jednog oficira(Kolombatovia) sa dva pukomitraljeza.31 Napad na odred domobrana okos. Obodnik (na komunikaciji Kotor-Varo Maslovare Tesli) izveden

je 2. decembra. Tom prilikom domobrani su imali jednog mrtvog i 13 za-robljenih. Maslovarska partizanska eta zaplijenila je tada 17 puaka ipukomitraljez.32 Istog dana neprijatelj je bez borbe napustio rudnik iuporite Maslovare. Bio je prisiljen da to uini u vrijeme kada banja-luko stanovnitvo i jedinice banjalukog garnizona nisu imali ime da segriju.

Sedmog decembra, od 9,00 sati pa sve do noi, Prnjavorska i Mota-ji ka eta vodile su kod Gradine veliku borbu protiv neprijateljskih sna-ga koje su pokuale da od Prnjavora prodru ka s. Hrvaanima. 33 Ovimpartizanskim etama pred vee je stigao u pomo i dio Crnovrke parti-zanske ete. Neprijatelj nije uspio da prodre. Tada je poginuo domobran-ski potporunik Podvinec. Nepri jate ljska posada iz Srpca napustila jemjesto 9. decembra i pobjegla preko r. Save u s. Davor, odakle su jemorali silom vratiti u uporite. Dijelovi Motajike partizanske ete izbi-

ja ju 11. decembra na komunikaciju Derventa Koba Srbac. Tamosu dravnom lugaru Kostolcu u s. Vlaknici oduzeli vojniku puku i slu-benu knjigu, pa je i ta posljednja i jedina dotad neugroena saobraajnicakroz srednju Bosnu postala za okupatora i ustae nesigurna.34 etrnaestogdecembra 1. eta 5. bataljona 3. KNOP odreda oslobodila je Skender-Va-kuf. estok napad na neprijateljsko uporite Kri, u kom su uestvovalidijelovi eavsko-rastuke i prnjavorske partizanske ete izvren je 15. de-cembra. Prilikom tog napada poginuo je zapovjednik neprijateljske posa-de Stjepan Korov.

28 AVI I, NDH, kut . 51, br. re g. 10/31.29 A VI I, N OB, k ut. 1701, br. r eg. 72/30.30 Stevo Sam ard ij a Ratni dnevnik 1941/1942. godine.31 A VI I, NDH, kut. 61, br. re g. 26/83:, Zb . NOR, T -IV /3, dok. br. 6.32 A VI I, NDH, kt. 61, br. r eg. 26/83; Zb . NOR, T -IV /2, dok. br. 190.33 Stevo Sam ard ija , Ratni dnevnik 1941/1942. godine i sje a nj e Brune Fin kel -

tajna, u to vrijeme vlasnika apoteke u Prnjavoru.34 A VI I, NDH, kut . 174, br. reg . 20/31.


22/511

Stanovnitvo maarske nacionalnosti iz sela Vujaka kod Prnjavoraodlazi 16. decembra u Maarsku, jer se pod uticajem propagande okupa-tora, na tlu srednje Bosne nije osjealo sigurnim. Jedinice 6. bataljona3. KNOP odreda savladale su 18. decembra ustaku posadu u s. GornjiKoriani. Neprijatelj je imao 30 mrtvih i oko 40 zarobljenih. Zaplijenjeno

je oko 50 puaka.35 Uoi nove 1942. godine Adii Alagi, komandir Imljan-ske ete, upao je sa nekoliko boraca u bolnicu u Kotor-Varou i, uz po-mo saradnika NOP-a, koji su djelovali u bolnici, iznio 34 sanduka sani-tetskog materijala, u kojem se veomao oskudijevalo.

Meu brojnim partizanskim akcijama iz tog vremena posebnu pa-nju zasluuje napad jedinica 6. bataljona 3. KNOP odreda na neprijatelj-sko uporite Hrvaane, 23. novembra 1941, gdje su, uz vlastite gubitke od

dva poginula borca, ubijena 54 neprijateljska vojnika od toga 17 andara,18 domobrana, 13 milicionera i 6 ustaa. Zaplijenjeno je, pored ostalog,110 puaka i pukomitraljez.36 Znaajna je bila i akcija koju je 5. februara1942. izveo Drago Maar, komandant 5. bataljona 3. KNOP odreda. On jesa 22 borca, preobuena u domobranska odijela, upao u zgradu u sekcijiVrbanja kod Banjaluke i zarobio tamo cijelu domobransku posadu koja

je brojala 53 naoruana vojnika, podoficira i oficira. Pl ijen je bio 40 pu-aka i dva pukomitraljeza.37

Neprijateljska i ono malo sauvanih dokumenata partizanskih jedi-nica iz tog vremena pokazuju da neprijatelj u srednjoj Bosni, od poetkaustanka pa dalje, nijednog dana nije imao mira. Svakodnevno je napadani uvijek neto gubio sve vie i vie. Iz tih dokumenata se vidi da je dokraja 1941. godine bilo 36 registrovanih akcija ustanika na sjedita usta-kih optina i na andarmerijske stanice, ili napada na manja ili vea

neprijateljska uporita. Oko 46 napada izvedeno je na neprijateljske sa-obraajnice, autobuse, mostove i pruge. Neprijatelj je za to vrijeme izvr-io oko 30 upada na slobodnu teritoriju, odakle je protunapadima parti-zanskih jedinica odbacivan, esto uz osjetne gubitke. Samo u nekolikotakvih ispada imao je izvjesne uspjehe, i to vie zbog nedovoljne budnostipartizanskih snaga nego zbog svoje sposobnosti i jaine. Tako je 6. i 7. de-cembra, za vrijeme borbi oko Gradine, neprijatelj upao u sela zapadnood Prnjavora, ubio tri starija ovjeka, a oko dvadeset odveo u Prnjavor ikasnije ih pobio. esnaestog decembra iskoristio je odsustvo Vuijakogvoda Prnjavorske partizanske ete, upao u selo Kremnu, zapalio desetakkua i ubio 22 osobe, veinom djece, ena i staraca. Neprijatelj je iz Ce-linca i Kotor-Varoa 6. i 7. januara 1942. izvrio napad prema slobodnojteritoriji u pravcu Lipovca. Usput je palio kue, pljakao i ubijao nenao-ruano stanovnitvo. Partizanske snage su ga zaustavile na liniji Vis

Lipovac Rae brdo s. Tovladi i tu ga razbile, a potom su otpoelidjejstva na komunikaciji Banjaluka Kotor-Varo. Najvei uspjeh ne-prijatelj je postigao u drugoj polovini januara 1942. godine, kada je ne-budnou Prnjavorske i Motajike partizanske ete prodro, dijelom od

35 Zb. NOR, T-IV/3, dok. br. 6.36 A VI I, NDH, kut. 61a, br. reg. 19/171.

Prema sjeanju Petra Kneevia, u ovoj borbi su uestvovali i dijelovi Maslovarskepartizanske ete, sa pukomitraljescem Mirkom Mrmonjom Slovencem, koji se ista-kao u toj borbi.

37 Zb. NOR, T-IV/3, dok. br. 93.


23/511


24/511

teritoriji bila je organizovana narodna vlast u selima,40 a jugozapadno odPrnjavora, u s. Vijaani, u oktobru, bila je formirana i narodna optina.41Nova narodna vlast funkcionisala je besprijekorno i inila je vrsto je-dinstvo naroda sa narodnooslobodilakom vojskom. Ona je za vojskuobezb jedi vala hranu i za nekoliko mjeseci unaprijed. Organizovala je poselima strae, preko kojih se u svako doba imao uvid u pokrete dijelova

oruanih jedinica, NDH ili okupatora.Saradnja meu partizanskim etama bila je na visini, ne samo u

pogledu pomoi u borbi ve i u pomoi u hrani. Prn javorska, Motaj ikai Crnovrka partizanska eta slale su kontigente hrane za ete u pasivni-

jim krajevima. Odreene koliine kukuruza slate su Ceavskoj partizan-skoj eti, a dio Imljanske ete nalazio se jedno vrijeme na poloaju us. Kremni, na terenu Prnjavorske partizanske ete.

Koncem decembra 1941. i poetkom januara 1942. godine ustanakna terenu srednje Bosne bio je u zenitu svoje moi.

40 Zb. NOR, T-IV/l, dok. br. 222.Prema tom dokumentu seoski revolucionarni odbori bili su formirani u septembruu selima: Ponir, Jagare, Lipovac, Kablovi, Javorani, Zaselje, Vagani, Boljanii, Bal-

te, Ljubaevo, Agino Selo, Krmine, Boac, Skatavica, Liplje i Maslovare svi nateritoriji sreza Kotor-Varo.41 Srednja Bosna u NOB, knjiga 3. str. 363.

.26

B


25/511

PRODOR ETNITVA

Od samog poetka ustanka u nekim ustanikim rejonima i njihovimgerilskim grupama (na podruju pl. Borje Uzlomac avka, na pri-mjer) bilo je boraca koji su nosili etnike oznake i smatrali se etnicima.Manji broj je u crnim etnikim odijelima primijeen u ustanikim jedi-nicama prilikom napada na Doboj avgusta 1941. godine. S obzirom da jeime etnik bilo vezano za nekadanji otpor turskim zulumima, a u ne-koliko sela sredn je Bosne (eava, K ao ci . .. ) jo prij e rata postojale suetnike organizacije, njihovom prisustvu u ustanikim jedinicama sred-nje Bosne nije pridavana posebna panja najvanije je bilo da prihva-taju borbu protiv okupatora.

Ovakvom stavu doprinosile su vijesti da u nekim drugim veim usta-nikim podrujima (Srbiji, Crnoj Gori, Istonoj Bosni) etnici i partizaniizvode zajednike akcije. Sem toga, u to vrijeme se radilo na ostvarivanjuire saradnje izmeu etnikih i partizanskih jedinica za zajedniku bor-

bu protiv okupatora.42 U vezi sa tim u istonoj Bosni je formiran zajed-niki, privremeni operacioni tab, sastavljen od etnikih i partizanskihpredstavnika. tab je nazvan Komanda bosanskih vojnih i partizanskihodreda, a poeo je sa radom 1. oktobra 1941. godine.43 Izdat je bio i za-jedniki proglas. O saradnji sa etnicima Drae Mihajlovia bilo je vi jestii u listu Borba, iji je prvi broj izaao 19. oktobra 1941. godine u oslo-boenom Uicu.

Neto ire o etnicima i etniko-partizanskoj saradnji, kao i o ne-kim problemima iskrslim u toku njenog realizovanja, govoreno je na voj-no-politikoj konferenciji srednjobosanskog kadra na Karau, 27. novem-bra 1941. godine. Na toj konferenciji (kojoj je prisustvovao i autor ovemonografije) nali su se Josip Maar Soa, Branko Babi Slovenac i RatkoVujovi oe iz 2. KNOP odreda sa Kozare, kao i Osman Karabegovi,

Kasim Hadi i Rade Liina, koji su se vraali iz istone Bosne, iz Glav-nog taba NOP odreda za BiH. Nosili su najsveije utiske, a i neke di-rektive, pa su na konferenciji istupali po raznim pitanjima. Partizansko--etniku saradnju objasnili su kao nuno zlo.

Na konferenciji nije bilo otvorenog zaotravanja. To potvruju ikasniji dogaaji. Poetkom decembra Uro Drenovi i Lazo Teanovi, uzrije i datu obavezu da e se boriti protiv okupatora, dobili su saglasnost,od nekih lanova partijskog i vojnog rukovodstva za Bosansku krajinu, da

42 Zdravko Antonie, Ustanak u istonoj i centralnoj Bosni 1941, str. 418.43 Isto, strana 421423.


26/511

svoje jedinice proglase etnikim.14 To nije bio neki poseban stav rukovod-stva Bosanske krajine. Vrhovni tab NOPOJ i Glavni tab NOPO BiH na-stojali su u to vrijeme, pa i kasnije, da se odri jedinstvo ustanikih snagau borbi protiv okupatora. Zato, i pored toga to su etnici sklopljene spo-razume sa partizanskim tabovima krili i na sve mogue naine izigravalii ponovo obnavljali, pa opet osporavali, CK KPJ pismom od 14. decembradao je direktivu, da se prema Drai Mihajloviu postupa u saglasnosti sanjegovim istupanjem na terenu.45 a od Glavnog taba NOPO BiH slinedirektive dolazile su i kasnije.

etnika rukovodstva su nastupala sasvim drugaije: jedno su go-vorili, a drugo radili. Drenovi je dato obeanje ubrzo pogazio. Mimo svojepretpostavljene komande uspostavio je direktnu vezu sa etnikim ko-

mandama u istonoj Bosni i otud primio direktivu da radi sporazumno safaistima.46

Iako je etnika propaganda, zahvaljujui zajednikom etniko--partizanskom tabu u istonoj Bosni, nesmetano prodirala u srednju Bo-snu sa etnikim agitatorima i emisarima a esto i kuririma i, kao takva,u njenim jedinicama i pozadini ostavljala odreenog traga, ipak je dolazakLaze Teanovia na ovaj teren razvoju NOB-a u srednjoj Bosni47 donionajvee probleme. Uitelj, rodom iz sela Javorana, a uz to iz ugledne po-rodice, bio je u situaciji da maksimalno ispolji etniki uticaj. On je, tra-ei dozvolu da svoju etu proglasi etnikom, odmah imao u planu irascjep. To potvruju etnika dokumenta, iz kojih se vidi da je 8. decem-bra 1941. na terenu gdje je Teanovi formirao etniku etu, u selima ju-gozapadno od Kotor-Varoa, izvren izbor ljudi za ravnogorske etni-ke odbore

Postupajui protivno datoj rijei i dogovoru, Teanovi je izazivaosukob izmeu boraca koje je vrbovao u svoje redove i onih koji su ostaliu jedinicama Narodnooslobodilake partizanske i Dobrovoljake vojske Ju-goslavije (NOP i DVJ). Oko 14. januara 1942. odran je sastanak izmeupartizanskih i etnikih predstavnika s namerom da se sukobi izglade. Natom sastanku, u Javoranima, nije naen zajedniki jezik, a na skupu jedolo do velikih razmirica i svaa.49 Pri tome su etniki elementi vikali:Dolje komunizam, dolje Staljin ...

Bio je to prvi vei sukob u ustanikim redovima srednje Bosne,dubljih korijena i dalekosenijih posljedica. Ve narednih dana etnikepristalice pronose po selima oko Lipovca i Javorana (Cukovac, Zaselje, Va-gani, Raii, Stol, ivinice...) srpske i jugoslovenske zastave uzviki-vanje parola slinih onima koje smo ve pomenuli. O tome na ostalom

44 Osman Karabegovi, Krajina na putevima revolucije.45 Zb. NOR, T-IX/I, dok. br. 21.46 A VI I, et ni ka arh iva /CA/, kut. 233, br. reg. 1/8.47 Pri je dolaska u srednju Bosnu Teanovi se nalazio u Bosanskoj kr ajini ,

gdje je zapoeo saradnju sa Italijanima.48 A VI I, CA , kut. 216, br. r eg. 25/1.

Dokument sadri spisak lanova sreskih, optinskih i seoskih etnikih Ravnogor-skih odbora za srez Kotor-Varo. Iz njega se vidi da je veliki broj odbornika natoj dunosti od 8. decembra 1941. godine.

49 Zb. NOR, T-IV/3, dok. br. 140.


27/511

dijelu srednje Bosne i u njenim partizanskim jedinicama nije se tako reinita znalo, niti se o tome prialo.

Tek na konferenciji vojno-politikog kadra 5. i 6. bataljona 3. KNOPodreda, odranog na Karau 20. januara 1942,50 prvi put se na dnevni redpostavilo pitanje etnika i etnitva. Kada su Niko Jurini i Drago Maar(komesar i komandant 5. bataljona) iznosili spor sa Teanoviem, mnogirukovodioci iz eta paljivo su ih sluali, jer se govorilo, i to estoko iotro, o neem to oni prvi put uju i to nisu mogli u prvi mah da shvate.Objelodanjeno je da je etnitvo dijelom prodrlo i na sektor 6. bataljona,da su Pribinika i Blatnika eta, kada su bile polovinom januara privu-ene u upu radi namjeravanog napada na Prnjavor, ispoljavale etniketendencije. Neki domaini iz s. Vijaani, kod kojih su dijelovi ovih etabili smjeteni, sluali su razgovore o tome kako prilikom planiranog napa-da na Prnjavor treba pucati u lea komunistima i komesarima. Kada sunaputali Vi jaane , jer se odustalo od napada, pjevali su nacionalistikepjesme. Komesar eavske partizanske ete, Edhem Pobri, saoptio je ve-like tekoe u radu sa borcima. On je ocjenio da kao Musliman nemauslova da u toj eti dalje ostane. Tada se ozbiljnije postavilo i pitanjenoenja oznaka. Kritikovan je i Novak Prodi, komandir eavske parti-zanske ete, zbog tolerisanja takvog stanja i noenja kokarde.

Preduzete su i neke konkretne mjere da se stanje popravi. Na kon-ferenciji je donijeta odluka da se Edhem Pobri povue iz eavske parti-zanske ete, a da na njegovo mjesto doe ivoj in Preradovi, dotadanjikomesar Prnjavorske partizanske ete. Smatralo se da e on kao popov sinimati na eavljane vie uticaja. Za komesara Prnjavorske ete postavljenje Zdravko Preradovi Braco .

Iako u ostalim etama, posebno u Imljanskoj (komandir Ilija Slav-ni), Maslovarskoj (komandir Milan Bubi Krcun), Crnovrkoj (komandirDuko Bojani), Motajikoj (komandir Milan Pivaevi), Prnjavorskoj i jonekim nije bilo vidljivih znakova etnitva, ipak je cjelokupnom vojno--politikom kadru na konferenciji skrenuta panja na budnost i pojaanipolitiki rad u etama. Upozorenje je bilo na mjestu, jer se ubrzo pokazaloda nijedna od eta 5. i 6. bataljona 3. KNOP odreda nije bila imuna pre-ma ovom problemu.

50 Stevo Samardija, Ratni dnevnik 1941/1942. godine.


28/511

FORMIRANJE 4. KNOP ODREDA I NAPAD NA KOTOR-VARO

Zbog ovakvog stanja u 5. i 6. bataljonu 3. KNOP odreda odrana je

nova vojno-politika konferencija komandnog kadra odreda u s. Agiima,6. februara 1942. godine. Na njoj je ocijenjeno da su pored internih sla-bosti u pomenutim bataljonima, koje su dovele do ovakvog stanja, posto-

ja le i druge okolnosti ko je su tome ile na ruku: odred se nalazio na veli-kom prostranstvu, pa tab odreda nije imao dovoljno uticaja na rad ovihbataljona, a razdvajala ih je i velika prirodna prepreka r. Vrbas. Zato

je na konferenciji odlueno da se ova dva bataljona izdvoje iz 3. KNOPodreda i od njih formira novi 4. KNOP odred. U sastav taba odreda suuli: kao komandant Danko Mitrov, Rade Liina kao komesar, Ratko Bro-eta kao zamjenik komandanta i Rade Radi kao zamjenik politikog ko-mesara, to u to vrijeme nije predstavljalo partijskog rukovodioca odreda.

Peti i 6. bataljon su rasformirani a od njih su formirana etiri bata-ljona: Prvi na lijevoj obali r. Vrbasa, Drugi izmeu r. Vrbanje i Vrbasa,Trei prema Zupi i Prnjavoru i etvrti prema Tesliu.

tab novog 4. KNOP odreda shvatio je teinu situacije. Izlaz jevidio u jednoj veoj, uspjenoj akciji na neki od opkoljenih neprijateljskihuporita. Na konferenciji u Joavki, 12. februara 1942., gdje je saoptenaodluka o reorganizaciji i formiranju novog odreda, bataljona i njihovihtabova,51 raspravljano je i o napadu na Kotor-Varo. Veliki broj starje-ina je sumnjao u uspjeh, zbog velike zime i visokog snijega, ali je ko-mandant odreda rekao da napad mora uspjeti i da e to obezbijediti ko-mandni kadar i komunisti, koji e predvoditi jedinice u napadu na upo-rite. Smatralo se da e se po oslobaanju Kotor-Varoa lake eliminisatietnici okupljeni oko Laze Teanovia, koji je ve bio proglasio izvjesnuteritoriju etnikim sektorom. Na njoj je hvatao i maltretirao partizanskekurire i ljude koji su izlazili iz grada na slobodnu teritoriju nosei povjer-ljive podatke o neprijatelju.

Tom prilikom nije saopteno tano vrijeme poetka napada, ali je

reeno da e u napadu uestvovati i proleterski bataljon koji dolazi. Niikomandni kadar je stekao utisak da je ve postignut dogovor po kome ese kotorvaroka posada predati kad uslijedi napad.

* * *

Kotor-Varo je branila 17. satnija 10. peadijske pukovnije.52 Upo-rite je raspolagalo i sa oko 100150 milicionera, svrstanih u dobrovo-

51 Isto.52 A VI I, NDH, k ut. 118, br. r eg. 9/211.


29/511

ljaku domobransku satniju, koji su bili regrutovani iz okolnih sela i izKotor-Varoa. Pored njih, u uporitu je bilo i 3035 andara (orunika),desetak finansa i oko 15 mjesnih ustaa. Ukupno, izmeu 325380 nao-ruanih lica.

Sve ove snage bile su pod jednom komandom, a s obzirom na boja-zan od napada bile su fortifikacijski dobro utvrene. Odbrana se u prvomredu oslanjala na uzvienje zvano Kri, na kojem su bili izgraeni bunkerii iskopani rovovi, sa dobro organizovanim sistemom vatre prilagoenim iza nona gaanja. Sa Kria, je bio obezbijeen dobar pogled na skoro ci-

je lo mjesto i prilaze Kotor-Varou, pa je odbrani Kria posveena velikapanja. U samom mjestu neprijatelj se jo oslanjao na tvre zgrade, kao-to su: zgrada sreza i osnovne kole, bolnica i andarmerijska kasarna.

Pomin ju se i kue Pezerova, Hase Bojadije, Ive Kal aj di je i straara kodmosta. Iz zapovijesti za napad na Kotor-Varo (koju je izdao tab 4. KNOPodreda 13. februara 1942. a to je jedini sauvani dokument) vidi se da jeveliki dio snaga 4. KNOP odreda, koje su odreene za ovaj napad, bile ori-

jent isane na obezbjeenje iz pravca Banjaluke.

Glavnina snaga predviena za napad na Kotor-Varo angaovana jepo etama ili jedinicama sastavljenim od dijelova vie eta. U jednu takvu

jedinicu pod komandom komandira Joavake ete Milorada Radia Braceuli su dijelovi Joavake partizanske ete (oko 40 boraca), Rastuani(50 boraca) i Ceavljani (50 boraca) naoruani sa pukama i oko 5 pu-komitraljeza. Zadatak im je bio da, napadajui sa sjevera i sjeverozapada,likvidiraju neprijatelja u bolnici i vojnoj kasarni, a dijelom da idu na brdoKri i sadjejstvuju Maslovarskoj partizanskoj eti koja je ila na tu otpor-nu taku.

Sa sjeveroistone strane, prema Muslimanskoj itaonici i Kriu na-stupala je Maslovarska partizanska eta Milana Bubia. Ona je bila ojaa-na sa 35 boraca Imljanske ete, koje je vodio komandir Ilija Slavni. Ovagrupa je imala ukupno oko 160170 boraca, sa 23 pukomitraljeza. Oko50 boraca Skendervakufske (Dujkove) ete odreeno je u zatitu topova(minobacaa).

Ovu prethodnu zapovjest karakterie iscjepkanost snaga i suvinopretpoinjavanje boraca jednih eta drugim etama.53 Zato nije iskljuenoda je grupisanje napadakih snaga kasnije pretrpjelo izmjene. Na to upu-uje i podatak da je oko 40 boraca eavske partizanske ete, sa komesa-rom bataljona Zivojinom Preradoviem, ilo u toku napada na kolu u Svi-njari, iako to u pomenutoj zapovijesti nije bilo tako odreeno.

Predvieno je da u napadu na kotorvaroko uporite, osim navede-nih jedinica, napadajui sa juga uestvuju: Kozarska proleterska eta Si-ni e Ivanovia, Marika eta (bez voda) iz 2. KNOP odreda, ko ja je prole-tersku Kozarsku etu dopratila preko Manjae i r. Vrbasa,54 kao i dioSkendervakufske partizanske ete Dujka Komljenovia (iz 4. KNOP odre-da). Ove snage su imale ukupno oko 250 boraca, sa desetak pukomitra-ljeza i dva bacaa mina.

53 AVII, NDH, kut. 93, br. reg. 8/29.54 Sje an je Lju bana Crn obrnje, tadanje g komandira Mari ke partizanske ete

2. KNOP odreda.


30/511

Trebalo je da ove jedinice jednim dijelom napadaju preko mosta nar. Vrbanji, ispod Kria, a drugim da, prelazei zaleenu r. Vrbanju kodtzv. Hozia mlina, upadnu u grad i, pored ostalog, likvidiraju neprijateljaza koga se pretpostavljalo da e braniti kolu i zgradu sreskog naelstva.Velike nade polagane su u minobacae.

Proleterska i Marika eta i dijelovi Skendervakufske ete poelesu sa napadom kako je predvieno, u 23,00 asova 18. februara. Kozarskaproleterska eta, koja je ila na most, naila je na krstila od bodljikave icei jaku vatru neprijatelja sa druge strane mosta, pa nije uspjela da za-uzme most. Marika eta nije uspjela da pree rijeku. Prema sjeanjuLjubana Crnobrnje, komandira Marike ete, te noi je rano dunuo junivjetar i led uinio nesigurnim za prelazak kod Hozia brane. Toga se sjeai Mile Trkulja, koji je sa nekoliko boraca pregazio rijeku, ali su se uslijed

jake vatre neprijatel ja morali povui nazad. Zbog snijega i preglednogterena ostali su cijeli dan u nekim kuama na lijevoj obali rijeke, iz kojihsu se tek uvee izvukli ogrnuti dobijenim bijelim aravima.

Tako je r. Vrbanja, iako mala, a mjestimino i plitka, paralisala na-pad ovih jedinica, jer su se one izjutra povukle uz manje gubitke.

Niko se nije sjetio mosta kod s. Zabra, oko 6 km nizvodno, koji jeu to vrijeme bio nezaposjednut i gdje se lako moglo prijei na desnu oba-lu, a odatle upasti u uporite.

Neprijateljska dokumenta ne registruju ovaj noni napad sa lijeveobale r. Vrbanje. Prema njihovim izvorima, napad na Kotor-Varo otpo-eo je u 5,40 asova 19. februara, to se, u stvari, odnosi na napad dvijegrupe 4. KNOP odreda na dijelove Kotor-Varoa na desnoj obali r. Vrba-nje. Po svemu, ove dvije grupe su zakasnile, jer je duboki snijeg ometaonjihov razvoj. Da bi krile prolaz kretale su se u grupama, i to u svanue,kad su se sve bolje vidjeli. Uprkos tim nepovoljnim elementima, napadboraca odreda, predvoen i najviim komandnim kadrom odreda, otpoeo

je silovito. Posebno je aktivna bila grupa koja je napadala sa sjeveroistoka Maslovarska i dio Imljanske partizanske ete. Okraji su bili veliki:.. . partizani su u dva maha prodrli u rovove 17. satnije, ali su oba putaprotunapadom odbaeni.. .55 kae o tome jedan neprijateljski izvjetaj.

U borbama za Kri teko je ranjen komandir Maslo'varske ete Mi-lan Bubi Krcun. Sadjejstvo izmeu jedinica koje su tada napadale bilo jedosta slabo. U najteoj situaciji nale su se jedinice koje su napadale rav-nicom od s. Bilice. One u toku noi nisu uspjele da se dokopaju kua paih je dan zatekao na otvorenom prostoru. Na snijegu su bile dobre mete za

neprijateljske puke i pukomitraljeze, a visoki, mekani snijeg i jaka va-tra nisu dozvoljavali da se izvuku. Borba je, s prekidima, trajala do 20,00asova 19. februara. Na tom dijelu fronta poginuli su: Ratko Broeta, za-mjenik komandanta odreda, Rade Liina, politiki komesar odreda, DukoKoica Kavrlja, komandant treeg bataljona, Milorad Radi Braco, ko-mandir Joavake partizanske ete. Prema nekim podacima, u ovoj borbi jepoginulo oko 30 boraca, 8 je zarobljeno i dvadesetak ranjeno. Veina pogi-nulih boraca i rukovodilaca nije izvuena iz borbe. Grupu poginulih nepri-

55 AVII NDH, kut. 118, br. reg. 9/211.


31/511

jate lj je poslije zavrene borbe sakupio i fotograf iao zajedno sa kotarskimpredstojnikom Kotor-Varoa Stipom Momiloviem i zarobljenim orujem.Da je borba bila estoka i uporna svjedoi i neprijateljski podatak da suoni u ovoj borbi imali 15 mrtvih i 10 ranjenih.56

Borci srednje Bosne su imali teke gubitke u komandnom kadru.Izgubljeno je pet rukovodilaca ranga komandira eta i vieg, i to u situa-ciji kad su bili najpotrebniji.

Ovaj neuspjeh i gubici izazvali su dosta nezadovoljstva i kritike naraun preostalog dijela odredskog rukovodstva, ali je bila tea i opasnijasumnja Joavljana da su u kotorvarokoj akciji srednjobosanski borciizdani. Poto, nisu uli borbu kozarakih jedinica, niti djejstvo bacaa salijev e obale rij eke Vrba nje, oni su bili vrsto ubij edeni da proleterske ikozarake snage nisu uopte napadale. Takvu optubu proturili su etniciLaze Teanovia. To se najbolje moglo vidjeti iz pisma koje je Teanovi22 ili 23. februara uputio Radi Radiu,57 iji je sin Braco u ovom napadupoginuo. U pismu, pored sauea sa izgubljenim sinom, Teanovi za pro-letere kae da su to sve sami Turci i okci. Da su u dogovoru sa kotor-varokim ustaama naveli borce srednje Bosne u ovaj napad kako bi unjemu to vie Srba izginulo, da su u borbi za grad izginuli samo Srbi, ada nije poginuo ni jedan Musliman ili Hrvat.

Dio Joavake partizanske ete, 24 ili 25. februara, na Teia arma-nu u s. Bilicama, iznad Kotor-Varoa, traio je od komandanta odredaDanka Mitrova objanjenje kako to da proleteri nisu napadali, jer onito znaju po tome to se otud ni je ula pucnjava niti su d jejstvo vali mino-bacai koje su proleteri imali. Prnjavorska partizanska eta, koja je 20. fe-bruara hitno privuena na teren Kotor-Varoa, bila je postrojena naspram

Joavl jana . Komandant odreda Danko objanjavao je da su i proleteri na-padali, ali da se to nije ulo zbog opte borbe i visokog snijega koji apsor-buje zvuk. Joavljani ta objanjenja i te tvrdnje nisu prihvatili. Situacijase toliko naelektrisala da je Danko naredio komandiru Prnjavorske par-tizanske ete da razorua jednog komandira voda ove ete, koji je bio naj-vie nasjeo etnikoj propagandi. Kada je komandir Prnjavorske ete (ilivodnik Miloje Gavri) priao da to izvri, komandir Joavakog voda jesam, plaui, bacio puku u snijeg. U znak solidarnosti borci toga vodauinili su isto.53 Situacija se tako neoekivano iskomplikovala.

Ovu neprijatnu situaciju izgladio je Rade Radi, koji je ovom do-gaaju prisustvovao ne izjanjavajui se, ili je doao nakon to se to desilo.Meutim, stvar oko izdaje nije raiena. Joavljani su sa Teia arma-na otili sa tekim sumnjama da su ih u kotorvarokoj akciji proleteriizdali. U vrijeme kada u srednjoj Bosni poinje sve vie da raste etnikipokret, to e biti, kao to e se kasnije vidjeti, jo jedan izvor nevolje.

Kada su nade da e padom Kotor-Varoa etnitvo u srednjoj Bosnibiti zaustavljeno ostale neostvarene, poele su se za tu svrhu traiti novemjere.

56 Isto.57 Sj e anj e tadanjeg komandira Prnjav ors ke partizanske ete, Steve Sam ar-

dije. Njega je Rade Radi pozvao iz s. Bilice, gdje je doao po nareenju taba4. KNOP odreda sa etom, da doe do kua Teia da bi mu to pismo proitao.

58 Sj e anj e tadanjeg komandira Prnj avor ske partizanske ete.

3 etrnaes ta sren jobos ansk a brigada 33


32/511

* * *

Na Prvoj partijskoj konferenciji Bosanske krajine, koja je odrana22. i 23. februara 1942. u Skender-Vakufu, dakle neposredno poslije ne-uspjelog napada na Kotor-Varo, odnos prema etnicima se bitno zaotrio.Marika partizanska eta, koja se jo nalazila na terenu Kotor-Varoa, do-bila je nareenje da razorua etniku etu Simeuna Obradovia (oko40 etnika) u Karanovcu, koja je pripadala Lazi Teanoviu. Marika eta,kojoj je vodie za tu akciju dao vod Karla Rojca, izvrila je to nareenje22. februara 1942. godine.59 Prema sjeanju Ljubana Crnobrnje, koman-dira Marike ete, njemu je u povratku sa tog zadatka stiglo novo nare-enje da se odustaje od razoruavanja, ali se to kako on kae vie nijemoglo ispraviti.

Kolebanje o razoruavanju etnika kratko je trajalo. Nastavku poli-tike razoruavanja doprinosio je svojim stavovima Lazo Teanovi, naro-ito lanom propagandom u odnosu na jedinice NOV i proletere. Zato jepala odluka da se razorua i grupa etnika okupljena oko njega u s. Li-povcu. Na taj zadatak krenula je iz elinca. u zoru 5. marta, Kozarakaproleterska eta. Sa njom su krenuli komandant 4. KNOP odreda DankoMitrov, Kota Nad i Mladen Stojanovi, naelnik novoformiranog Opera-tivnog taba za Bosansku krajinu. Trebalo je da Mladen Stojanovi poslijerazoruavanja toj etnikoj grupi odri govor.

Lazo Teanovi je, zaposjeo na vrijeme kolu i okolne tvrde zgrade,i obezbijedio se straama, a svoje pristalice i zemljake ubijedio da na njihidu stranci, proleteri, sve sami Turci i okci, ustae60 koje dolaze da ihrazoruaju, a poslije moda i pobiju. Kada su proleteri prili koli napad-

nuti su iznenada iz kole i okolnih zgrada jakom puanom i mitraljeskomvatrom. Tako je dolo do borbe koja je trajala skoro itav dan. etnici subili u tvrim zgradama, a proleteri vani, na snijegu, to je imalo za poslje-dicu vei broj mrtvih i ranjenih. Poginulo je 12 proletera, meu kojima ikomandir Kozarake proleterske ete Simo Ivanovi. Meu ranjenima bioje i Mladen Stojanovi. Bio je ranj en u glavu, sam se previo, i dio danaostao vani, u snijegu. Poslije je iznesen do kue Petra i Milenka Gajia,gdje je dr Danica Perovi obradila ranu. Kada je dolo vee proleteri suse povukli ka elincu i Joavci. etnici su takoe imali osjetne gubitke,a meu poginulima bio je i brat Laze Teanovia. Odmah poslije ove borbeTeanovi se sa svojom grupom sklonio preko Vrbasa, na teren UroaDrenovia.

Mladen Stojanovi je sa ostalim ranjenicima smjeten u odredskubolnicu u Joavci. U tom selu tada je bio smjeten i tab 4. KNOP odreda,u koji je, umjesto poginulog Rade Liine, za komesara doao Vojo Stupar.

59 Zb. NOR, T-IV/3, dok. br. 93 i T-IX/1, dok. br. 3860 Jed an od proletera, ues nika u toj borbi, ispriao je autoru mon ogra fije in-

teresantan detalj. Njemu i jo jednom proleteru, dok su se borili sa etnicima okokua ispod kole, etnici su stalno psovali ustaku, tursku i okaku majku. Ovima

je to dosadi lo pa su im dovik nuli da su na pogrenom putu, jer su i oni Sr bi . Po n upitanja i odgovori o oenau, krsnim slavama i si. i ta grupa etnika doe do za-kljuka da ova dvojica govore istinu. Zatim se, iz te grupice etnika ula galama:Pa ta je ovo... mi ne tuemo ustae . . .


33/511

Za zamjenika komandanta, mjesto poginulog Broete, doao je Duko Bo-jani, dotadanji komandir Crnovrke partizanske ete. Uz tab odredanalazili su se komandant i komesar Operativnog taba za Bosansku kra-

jinu Kota Nad i Osman Karabegovi. U Joavci su bili smjeteni lanovii osoblje Okrunog komiteta KPJ i SKOJ-a. Okruni komitet bio je upunom sastavu, popunjen po zavretku skendervakufske partijske konfe-rencije.

Na teren srednje Bosne stigle su prvom polovinom marta nove pro-leterske jedinice : Grmeka proleterska eta J oj e Runica i Drvarski prole-terski vod Duana Bauka i delegata Save Trikia. Od tih jedinica u e-lincu, na domak Banjaluke formiran je 25. marta Prvi proleterski bata-ljon Bosanske krajine, kome je za komandanta postavljen Zdravko Celar,

a za komesara Esad Midi. Poslije nekoliko pokreta svojih eta premaPrnjavoru i donjem toku r. Vrbasa, ovaj proleterski bataljon je koncemmarta izvrio pokret prema s. Pribiniu. Tamo se od 14. februara nalaziovojnoetniki bataljon, koji je formirao Ilija Mali, andar, bivi ko-mandir Ljubikog voda Prnjavorske partizanske ete. U ovaj etniki ba-taljon on je preveo dotadanje partizanske ete Blatniku i Pribiniku. Saproleterskim bataljonom, pored Mitrova i Stupara, komandanta i kome-sara 4. KNOP odreda, krenuo je i Osman Karabegovi.

U tabu odreda ostao je samo Rade Radi, a kao zatitnica odred-skoj bolnici, lanovima Okrunog komiteta, tabu i pritabskim dijelovima4. KNOP odreda, koji su bili stacionirani u Joavci, ostala je Joavakapartizanska eta.

3 35


34/511

ETNIKI PUEVI, UZROCI I POSLJEDICE

Vojna i partijska rukovodstva na terenu srednje Bosne, zaokupljena

etnitvom i pojavom da se dotadanje partizanske ete olako prevode uetnike, ispustila su iz vida Radu Radia i stanje, u Joavakoj partizan-skoj eti. Kao da je zaboravljen dogaaj sa Teia armana, kada su se udijelovima te ete jasno uoavala razorna djejstva etnike harange. Ustvari, odkada se u nju uvukao crv sumnje da su prilikom napada naKotor-Varo -izdani od proleterskih jedinica, ona vie nije bila to i ra-nije. Tome je naroito doprinosio Rade Radi, koji je podsticao njihovonezadovoljstvo da bi mogao ostvariti svoj plan. Oslanjajui se na pojedin-ce iz ove ete, poeo je da radi na cijepanju partizanskih jedinica. Ka-snije se doznalo da je obavljao tajne razgovore sa sebi odanim borcimaove ete i sistematski izdvajao one koji e u datom momentu biti nosiocikrvavog obrauna. Pripreme su bile dobro prikrivene, tako da ih niko odlanova taba odreda ili Okrunog komiteta nije otkrio.

Radi je samo ekao pogodan trenutak da pree u akciju. Ta izuzetnaprilika pruila mu se kada je proleterski bataljon sa tabom odreda kre-nuo ka Pribiniu. Nou, 31. marta na 1. april, Radievi ljudi iz Joavakeete (postoji sumnja da su im u pomo pritekli jo neki etnici sa strane)izvrili su napad na odredsku bolnicu, na zgradu u kojoj se nalazio Ok-runi komitet KPJ za srednju Bosnu sa lanovima OK SKOJ-a i na svedruge koji su bili uz NOP, a nali se te noi u Joavci. Iznenaenje je bilopotpuno. Samo nekoliko proletera uspjelo je da se probije prema rnomvrhu ili Vijaanima, prema partizanskim etama za koje su znali da suvjerne NOB. Stradali su svi lanovi Okrunog komiteta KPJ i Skoja kojisu se tu zatekli.61 Prvog aprila ubijen je i Mladen Stojanovi.

Poslije partizanskog poraza u napadu na Kotor-Varo ovo je bio no-vi, ali jo vei udarac po NOP-u u srednjoj Bosni, sramni in koji jedoveo do definitivnog cijepanja i odvajanja etnika od boraca i pristalica

NOP-a.Ovaj zloin se uvijek vee samo za ime Rade Radia. Pri tome nijedovoljno istraeno uee ili saradnja drugih, a naroito etnikog voe iideologa Laze Teanovia. Naime, zna se da se Teanovi poslije borbe na

61 Osman Karabegovi, Krajina na putevima revolucije str. 188. etnici su izrukovodstva tom prilikom ubili Rajka Bosnia, sekretara Okrunog komiteta KPJza srednju Bosnu; Milana Liinu, sekretara operativnog taba; Zeljka Baria, se-kretara Skoja: Edhema Karabegovia Ledu i oko trideset ranjenih partizana i pro-letera. Uz velike napore, te noi su uspjeli da pobjegnu Redo Terzi, Milan Budi-mir i Aim Sobot.


35/511

Lipovcu (5. mart 1942) povukao preko rijeke Vrbasa, kod Uroa Dreno-via, kao i da se otud vratio na teren oko Lipovca, negdje oko 26. ili27. marta, tj. nekoliko dana prije izvrenog pua. Pri povratku je Dreno-vi, na ijem je terenu ve bio ubijen politiki komesar jedne ete, JozoNemec, dao Teanoviu za pratnju jednu svoju etu. Uz to ga jedandokumenat iako nesiguran mijea u taj zloin.

Ovaj monstruozni zloin u Joavci osuen je (izuzimajui koljaekoji su u tom pokolju na ovaj ili onaj nain uestvovali) od cjelokupnog,a posebno srpskog dijela stanovnitva srednje Bosne. Patrijarhalnom seo-skom stanovnitvu ovakva razraunavanja bila su uvijek odbojna i strana.Ona su ga podsjeala na ustake pokolje, posebno na nedavno izvrena uselima Drakuliu, Sargovcu i Motikama, kod Banjaluke.62 Naroito su bili

revoltirani masakrom ranjenika.Na etnikoj konferenciji odranoj 7. juna u Javoranima, Rade Ra-di, voa etnikog pua u Joavci, pritisnut javnim mnijenjem, bio jeprisiljen da ak i pred etnicima izbjegava da kae pravu istinu. Govorio

je da se ni je radilo o ranjenicima, nego o zdravim proleterima i da jedoktor Stojanovi bio potpuno ozdravio i primio komandu.63 Nije smioda kae istinu, jer je dobro znao da je u narodu prisutna strepnja odraskola u ustanikim redovima, poto je u stanovnitvu preovladavala svi-jest da na ta j nain moe samo mnogo da se izgubi a da bi korist imalisamo okupator i ustaka vlast, koju je narod iz dna due mrzio.

Zato je pu u Joavci, sa svim to se tamo dogodilo, u narodu od-jeknuo kao prava i velika nesrea.

Ali, u to vrijeme stanovnitvo u ustanikim rejonima nije bilo u

stanju da ocijeni ko je za to krivlji, pa je za razdor u redovima ustanikau poetku podjednako optuivalo i partizane i etnike da bi zatim i akoprivremeno njegov veliki dio poeo sve vie da naginje na etniku stranu.

Koji su inioci utjecali na takav razvoj dogaaja do danas nije do-voljno istraeno i razjanjeno.

Neki od spoljanjih i unutranjih inioca koji su doprinijeli ova-kvom razvoju dogaaja, ve su pomenuti. Svakako ih ima jo. Me-u njima su: nedostatak partijsko-politikog kadra i njihov razmjetajna terenu srednje Bosne, zatim dranje krutih frontova u zimu 1941/1942.i oita neaktivnost partizanskih jedinica (zbog visokog snijega i koncen-tracije neprijatelja u gradovima) to je partizanske snage liilo neophod-nih i svakodnevnih makar i sitnijih uspjenih akcija na koje su narod iborci bili navikli.

Srednjobosanski etnici su se u svojoj propagandi protiv NOP-a

najvie sluili parolama da NOP ide na to da u zemlji zavede sovjetskireim,64 da u narodu uniti obiaje, vjeru, porodicu .. .,65 da ime partizan

62 Druga tjelesna poglavnikova bojna, uz asistenciju Miroslava Filipovia, up-nika, izvrila je nad stanovnitvom sela Drakuli i Sargovac veliki zloin. Tada je,prema ustakim dokumentima, ubijeno 13001500 djece, ena i starijih osoba. Ubi-

ja li su tupim pr ed me ti ma i kr am po vi ma , a ne gd je su r ab il i i sj eki re . Zako pa-vanje je trajalo tri dana.

Jo e Ho rv at i Zden ko St am bu k, Do kume nti o prot unarodnom radu i zlo in im ajedn og di je la ka to li k og kl er a, Zagreb 1946. god ine .

63 A VI I, CA, kut. 233, br. reg. 1/83.64 A VI I, CA, kut. 205, br. r eg. 47/1.


36/511

znai pripadnik komunistike Partije i da u rukovodstvu i jedinicama naterenu ima pojedinaca za koje se ne zna ni ko su ni odakle su. Najeaetnika propaganda protiv NOP-a bila je vezana za odnos prema vjeri.66Pri tome su etnici sebe prikazivali kao jedine zatitnike Srba i njihovihinteresa.

Prodor etnitva bio je uslovljen ne samo nedostatkom izgraenogvojno-politikog kadra na terenu srednje Bosne, nego i nedostatkom odre-ene partijsko politike literature prilagoene mjesnim ustanikim prili-kama i potrebama. Nedostatak literature i irih pismenih uputstava omo-guavao je slobodniji pristup kljunim pitanjima NOP-a a to je neminovnodovodilo do izvjesnog odstupanja pa i zastranjivanja u sprovoenju linijeNOB-a ne samo po pitanju odnosa prema vjeri, to su etnici maksimalno

koristili.Takvi propusti se pominju u izvjetajima Oblasnog partijskog ruko-vodstva Bosanske krajine, a o tome je bilo rijei i na Prvoj oblasnoj par-tijskoj konferenciji KPJ za Bosansku krajinu, odranoj u Skender-Vakufuizmeu 21. i 23. februara 1942. godine.67 Na njoj je, pored isticanja dota-danjih vojno-politikih uspjeha, izmeu ostalog, uoen i kritikovan slabrad u nekim partizanskim odredima, posebno u 3. odredu, kojem su do6. februara iste godine pripadali 5. i 6. bataljon, koji su pokrivali terensrednje Bosne.

I na toj konferenciji neke starjeine i rukovodioci ispoljili su odstu-panje od linije NOB-a68 kroz fraze o predveerju revolucije, klasnojborbi, borbi za vlast radnika i seljaka i si. To je podstaklo sekretaraOblasnog komiteta, i tada najodgovornijeg rukovodioca Bosanske krajine(a time i srednje Bosne) uru Pucara Starog da se skupu obrati rijeima:

danas se mi borimo protiv okupatora i njegovih slugu. Ne borimo se zaSovjetsku vlas t. . . Svako zastranj ivan je u tom pogledu moe biti vrlotetno.

Cetnitvo nije bila neka posebna specifinost srednje Bosne. To< jebio fenomen koji je zahvatio i druga neka ustanika podruja. Zapravo

jo od konca 1941. godine pa i ra ni je etnitvo se uvuklo u neke usta-nike jedinice u Crnoj Gori,69 Srbiji i istonoj Bosni,70 izazivajui raspadvelikog broja ustanikih eta. To pored ostalog najbolje ilustruje i pismoVrhovnog komandanta Josipa Broza Tita, po tom pitanju, upuenog MoiPi jade u kom izmeu ostalog kae:

65 A VI I, CA, ku t, 205. br. r eg. 39/3.66 Zdravko Antoni, Ustanak u istonoj i centralnoj Bosni 1941. godine, str. 473.

Tako etniki kapetan Sergije Mihajlovi u svom proglasu srpskom narodu, po-etkom decembra 1941, objan javaj ui ta je komunizam, iznosi: . .. Komunizam

je naro dn a bole st ko ja se i ri sa lan im sr ed st vima i ko ja ne zna za vj er u, za slavu ,za boga, za crkvu, svetenstvo, porodicu, za selo i prelo, za praznike i uopte zahrianstvo ....

67 Zb. NOR, T-IX/1, dok. br. 38.68 Zb. NOR, T-IX/1, dok. br. 35. i 38.69 Zb. NOR, T-II/3, dk. br. 26.

70 Zb.NOR, T-II/3, dok. br. 59.Polovinom marta Svetozar Vukmanovi Tempo pie Vrhovnom komandantu da sukreui se sa jednim bataljonom za Kneinu naili na potpuno praznu i da jesve pobjeglo ispred njih, ak i ene i djeca; da mu se to isto dogodilo kada je sabataljonom doao u s. Vrapci i Donje Babine, gdje je Sve pobjeglo. Nigdje ivedue, te da su etnici uspjeli uvjeriti seljake da idu komunisti i sve od reda kolju.


37/511

meni se ini da tu neto nij e u redu . . . k ad itave eteprelaze neprijatelju .. .71

Zapravo i taj spoljni podsticaj bio je jedan od faktora razvoja etni-tva u srednjoj Bosni.

Odreenu ulogu u tome odigrala je njemako-ustaka propagandaa posebno rad njihovih obavjetajnih slubi. Peat takvoj njihovoj dje-latnosti dao je dogovor izmeu vodeih njemakih, ustakih i talijanskihvojnih rukovodilaca postignut 28. marta 1942. godine u Ljubljani, da e,u cilju razbijanja ustanikih snaga na teritoriji Jugoslavije:

pokuati da, pregovarajui sa etnicima, izazovu razilae-nja izmeu etnika i partizana, da bi ih zatim odvojene

mogli potui.72

Ovaj dogovor predstavljao je sankcionisanje ve ranije preduzetihmjera u tom pravcu. Zna se naprimjer da je Novak Pivaevi, komandant3. bataljona 4. partizanskog Odreda tokom marta 1942. godine dobio izPrnjavora pismo upueno na etnikog komandanta Novaka Pivaeviau kom se istom nudi vlast na terenu Prnjavora uz uslov da se prekineborba i napravi sporazum. Takva pisma dobili su vjerovatno i neki drugipartizanski komandanti.

Pu je unio pometnju i uznemirenost u gotovo sve partizanske ete4. KNOP odreda. Neto se teko desilo na terenu naeg bataljona, to vi-

dim iz naredbe koju sam dobio, ali ne znam jo ta je, zapisao je usvoj dnevnik komandir Prnjavorske partizanske ete 3. aprila 1942, a veslijedeeg dana prve zapisane rijei su bile: Nije dobro, a onda nastav-lja da opisuje ta se desilo i koga su sve etnici ubili. Za njega je to bilakatastrofa.73

Nou 8. aprila, etnici su izveli pu u Maslovarskoj partizanskoj eti.Na spavanju je ubijen komesar ete, Banjaluanin Idriz Maslo, a eta jepretvorena u etniku. Djelovanjem Nikole Forkape,74 kriza zahvata i Mo-taj iku partizansku etu. Kada je 12. aprila u Otpoivaljku stigao zamje-nik komandanta 3. bataljona ustanovio je da je tamo stanje oajno.

Vojnici su se razbili na grupice i niko ni s kim nemaveze. Milicija pie iz ume da nee k nama, ve hoe srpskuvlast i upravu. Jedna patrola koja je bila u Ravni poruujeda isto tako nee k nama. Bacili su zvijezde. Ostalo je od

106 karabina svega 20.75

71 Zb. NOR, T-II/3, dok. br. 40.72 Bogdan Krizm an, Vodstvo Treeh Rei cha i Hrvatska, Vojno istori jski asopis

br. 34, 1975, str. 93.73 Stevo Sam ard ij a, neo bja vlje ni dio ratnog dnevnika 1941/1942. godine.

74 Forkapa je u novembru doao iz Srbije. Zadran je u komandi 3 ete /Prnja-vorske/. Obrijao je bradu i sa Bracom Petkoviem radio na izdavanju biltena radio--vijesti u kui Stevana Peulia u pl. avci, gdje je bila komanda ete. Bio je pod

ja ki m ut ic aj em ko mes ar a e te Zi vo ji na Pr er ad ov i a sve dok on ni je otiao za ko me -sara eavske partizanske ete.

75 Stevo Sa mar dij a, ne obj avl jen i dio ratnog dnevnika 1941/1942. godine.


38/511

Kritino stanje bilo je 14. aprila u 4. (Imljanskoj) eti 2. bataljona,gdje se spremao pu, ali je otkriven i sprijeen.

Ovakva aktivnost etnika na terenu srednje Bosne poremetila jeveze izmeu Operativnog taba za Bosansku krajinu i Glavnog taba NOPodreda BiH i Vrhovnog taba NOP i DVJ. Ne znajui ta se stvarno nasrednjobosanskom terenu dogaa, Vrhovni tab je traio od Operativnogtaba za istonu Bosnu da uhvati vezu preko Zenikog bataljona sa par-tizanskim dijelovima oko Kotor-Varoa ; preko Ozrena sa jedinicama NOPi DVJ na pravcu Teanj Tesli, a preko Trebave sa onima na pravcuPrnjavora. Interesujui se koje se partizanske snage tamo nalaze i kakvo

je kod nj ih stan je, pie: Ova veza nas interesuje, posvet ite jo j panju io tome nas to prije obavijestite.76

U to vrijeme u srednjoj Bosni stanje je bilo zaista teko. Sve seuskomealo, u veliki broj rukovodilaca uvukla se nervoza, a neki od njihsu nedovoljno kontrolisali svoje postupke. Stradalo je tada nekoliko selja-ka i jedan seoski trgovac, jer su bili optueni da su etniki agitatori. Tesluajeve su etnici desetostruko, pa i vie puta uveavali. Na primjer zaodbrambene rovove koje je Prnjavorska partizanska eta iskopala oko ko-le i crkve u Vijaanima, radi odbrane od etnikog napada koji se svako-dnevno oekivao, etnici su neupuenom seoskom narodu govorili da su tomasovne grobnice u koje su, navodno, partizani zakopavali postreljaneseljake.

Iako su, kao i mnoge druge bile izmiljotina, mnogi ljudi su povje-rovali tim priama. etnici su preovladali i u eavskoj partizanskoj eti.Izjutra 19. aprila 1942,77 jake etnike snage opkolile su i napale tab 4. ba-taljona, koji se nalazio u koli i zgradama oko kole u s. eavi. Tu senala i jedna eta Proleterskog bataljona (oko 50 boraca). U tabu se tenoi nalazio komesar bataljona Zivojin Preradovi, dok je komandant No-vak Prodi bio odsutan.78 Partizanske snage su pruile otpor, a kada sevidjelo da su etnici daleko nadmoniji pokuale su proboj.

76 Zb. NOR, T-II/3, dok. br. 154.77 Stevo Samardija, neobjavljeni dio ratnog dnevnika 1941/1942. godine.

Prema nekim sjeanjima taj napad ie bio 17. aprila ali se taj datum ne moe pri-hvatiti jer postoji propratno pismo taba 3. bataljona 4. KNOP odreda od 17. aprilaupueno etoju Peuliu Ceti u kom Novak Pivaevi, komandant 3. bataljona, piePeuliu da pismo koje se nalazi u prilogu odmah uputi u Ceavu gdje se tada nala-zio tab 4. bataljona. Na poleini ovog propratnog pisma stoji zabiljeka da je pismoprimljeno toga dana u 21,00 asova i da je za Ceavu otpremljeno u 22,30 asova.

Ovaj dokumenat je naen u potkrovlju kue Cetoja Peulia poslije rata.Cetojev

sin dao ga je Zahariju Slatincu i sada se kod njega nalazi. To je ujedno ijedini , do sad a otkriveni, dokumena t sa potpisom Novaka Piva e via .Iz ovoga proizilazi da je napad na Ceavu mogao da uslijedi 18. ili 19. aprila

ujutru.78 Pre ma onome to je autoru monog rafij e ispriao poslije rata Zdravko Pr e-

radovi Braco, koji je u vrijeme napada etnika bi o komesar Ceavske partizanskeete, on i ivojin, njegov brat, bili su te veeri u koli. K n j i ma je uvee doaoneko od boraca ete ili neko od mjetana iz oblinjih Ceavskih zaseoka i pozvaoobojicu na veeru. Bio je u tome jako uporan. Prosto je molio da idu sa njim. Me-utim, Zivoj in je spremao za idui dan nekakav referat, pa nisu otili. Zdravko jeubi jeen da je taj ovjek uo za napad i da je pokuao da ih izvue iz kole. Mislida je neko na isti nain izveo iz kole te veeri komandanta bataljona Novaka Pro-dia.


39/511

Tom prilikom je poginuo 21 partizanski borac, a osam je zarobljeno.Iz sastava 4. odreda poginulo je est boraca, a meu njima istaknuti parti-zanski rukovodilac, komesar 4. bataljona, Zivojin Preradovi ivo. Zvjer-ski je tada ubijen sekretar taba Osman Pobri.79 Meu zarobljenicimabili su komandir proleterske ete Obrad Kopi i komesar dotadanje e-avske partizanske ete Zdravko Preradovi Braco. Preostali dio partizan-skih boraca uspio je da se uz borbu izvue iz etnikog obrua. Najblia,Prnjavorska partizanska eta, kada je izjutra ula borbu u Ceavi, pokre-nula je dio snaga u tom pravcu (udaljenje oko 16 km) i dospjela do pl.avke, ali su se vratili jer je borba ve bila prestala.

Poto jedinice 4. KNOP odreda i Proleterski bataljon nisu inilisnagu dovoljnu za obraun sa etnicima, koji su svakim danom bivali sve

jai , na teren srednj e Bosne doao je tzv. Udarni ba talj on sa Kozare. Bioje veoma dobro naoruan, a 20. apr ila bio je u Sipragama.. Sa nj im je biosekretar Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu uro Pucar Stari.Na putu za Vijaane, oko Karaa, bataljon su estoko napali etnici. Uborbi koja je trajala cijeli dan Udarni bataljon je imo 15 ranjenih i petpoginulih boraca.

U meuvremenu, poslije vie prevratnikih pokuaja, od prvih danaaprila, etnici su potpuno ovladali Blatnikom etom (21. aprila), a isto-vremeno, ili dan kasnije, Rastukom partizanskom etom. Iza toga, na redje dola partizanska eta Ljeskove vode. Komesar Ko jo Jo ti , uz pomoLjube Radia Gede, jedva se izvukao i preko pl. Ljubia doao u Prnja-vorsku partizansku etu. Pored Prnjavorske, na terenu Zupe jo se dralasamo Crnovrka partizanska eta, koju su nou, 8/9. aprila, napali etnici.Prvo su napali etnu ambulantu, ali nisu uspjeli. Napad je obnovljen i21. aprila, opet bezuspjeno.

Udarni bataljon, sa komandantom Miloem Siljegoviem krenuo jeodmah po dolasku u Vijaane na zborove u Linju, Potoane, Hrvaane.-

etnici, zabrinuti zbog dolaska Udarnog bataljona, objavili su da ese u rejonu Stanari Pojezna na urev dan, 6. maja, spustiti pado-branom kralj Petar II. Pored veeg broja itelja iz okolnih sela, tu su seokupile i jae etnike snage, koje su napali Udarni i Proleterski bata-ljon. I ovdje su etnici pruili snaan otpor, ali su na kraju prisiljeni napovlaenje. Iako su narednih dana Proleterski i Udarni bataljon sa dije-lovima Prnjavorske partizanske ete bili u stalnom pokretu vodei bor

drugi svjetski rat - dešavanja u prnjavoru

Documents