24 HAZIRAN 1933

YAYlN KURULU Prof. Dr. Turan YAZGAN - Doç. Dr. A. Mertol TULUM - Doç. Dr. Ems ÖKSÜZ • Doç. Dr. Mustafa E. ERKAL " Doç. Dr. Ahmet GÖKÇEN- Yar. Doç. Dr. Ahmet YÖRÜK- Dr. Taner K.A­RAHASANOGLU

TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI 0 Sayı: ?4 0 Hazira.ıl 1983 0 İki Ayda· ~ir Yayınlanır. 0 Salıibi ı Türk Dünyası Araş­tırmalan Vakfı Aama Prof. Dr. Turan 'YAZGAN 0 Yazı İşleri Müdürü: Saadet PlNAR 0 İdarehane : Hoşlcadem Mahallesi, Kınktulumba· Soka'tJ, Belediye Sara.yı· Arlc~ı. Anlcaravi Mehmet Efendi Medresesi - İSTANBUL 0 · Dizgi - Baskı: Kazancı Matbaa-­cılık. Sanayii 0 Fiyatı : 400 TL., Yıllık Abone Bedeli (6 Sayı) 2000 TL Öjp'etmen ve . Öğrencilere 1500 TL. Yurtdışı: Almanya so DM., A.B.D. 27 $, Banlca Hesap· No.: Türkiye Va.lcıflar Banlcas~ Aksaray Şubesi 20/2~054-9. 0 Ziraat Bankası Aksaray Şubeı:ıi ıaosı. . .. . .

HA-BERLEŞME ADRESt :· P.K. 9~ - A;ksaray/İSTANBUL" Telefonı· 5205363

.ALMAN ŞAiRi HEiNRICH HEINE'DE (1797-1856) ŞARK VE' iSLAMi TÜRK DONYASI

Doç. Dr. Selçuk ÜNLÜ *

18. asır Alman EdeQiyatı'na akılcılık (Rationalismus) 'hô- · kimdir. Dini, peşin hükümlere itibar edilmez. Muhtelif dinler v~ ~rıkla~ ~rı.a.sındaki· farktar önemsenmez: .Su, çekirdeğini akıl­cılığın teşkil ettiği, Alman Aydınlık çağı'nın . (Au.fklörung) bir gereğidir. Bunun neticesi olarak, .lslôm .Pini'ne ·mensup Türk Insanı . ile ülkesi müsbetibir ıbokış acısı ·ile ele •aiınır 1 •

Bu aydınlık çağı geleneği , 19. asır başlarında da etkisini sürdürür ·ve ~başka J.W. ıvon G·oethe (1749-1832) ve Friedri'ch Rücker:t (1788-1866) olmak .üzere, bir çok şairler ~serleriyle Do· ğu'ya . uzan ırlar ve birçok Alman şairinin d~ dikkatlerini bu renkli dünyayQ ·çekerler.

Geethe'nin etkisinde kalarak Şark ve Şarık'ın . bk parça­sını teşkil eden Türk Dünyası'yla .yakından ıllg·llilenen · şairlerden · . biri de, Heinrioh 1Hein~ ·(1797-1656) dir. Heine, Goet~e'yi gen·eı­de sevmem&kle ıberober, "Romantlsohe Schule" .(Romanti'k Ekol) yazısında, onun Şark-Gaıtı Divanı'nın (West-öst!icher . Diwcm., 1814-1819) Şarkiıiaşma yönünde Alman Edebiyotı'na

(orientolislerende Uteratur) ıbüyük ~tkisi olduğunu ,.ifade i le,

" Unsere Lyriker besingen jetzt den Orient" 2

"Lirik şairlerimiz artık Şar:k'ı ter.ennüm eder oldular"

demektedir.

• Erzurum A~atürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Alman Dili :ve Edebiyatı Öğretim Üyesidir.

1 Selçuk Ünlü; "11-18. Alman Edebiyatı'nda Türk imajının Değiş­mesi", Türk Düiıyası Araştırmaları, Aralıle 1981, s·a.yı: 15.

:ı Engliscbe Fragmente, V, S. 263.

S. ÜNLÜ: HEINRICH'DE İSLAM-TÜRK DÜNYASI

Heine, Şar:klaŞm'aya· ıkarşı değildir . .o·aha 1829'1arda Hein­r.rch Stieglitz'in . (1803-1849) "Bilder des Orients, 1832'' (Şark­tan Tasvirler) ·adlı eserini el ya·z.ması ıhalinde. görmüş rve be­ğ~nmıŞ olmalı 8• Onun Şarktaşmaya .ka·rşı olmadığını, 1826'1a'rda y·azmış olduğu ıbir·kçıc ··mektuptan da görmek mlimkündür 4 •

Aslında Heine gibi, Arvruıpa insanında, rüyalarını, .ümitle­ri-ni, Doğu'da ·gerıc~kleştirmek .için ·karşı durul~az 'bir istek h~r zaman mev.cuttur 5 • Şark'ın masal dünyasıyla ·karşılaşmak, 18. asrın .ıbaşından beri Şark'ı tasarv-vur tarzına yeni ·boyutlar ka­zandırır. "1001 Gece Masallıan"nın yayınlanmasından sonra ulaşmış olduğu ibaşarı, ibunu göster:me~tedir. His ve duygu­tera !hitap eden Romantizimle tu 'i·htfyac ibüyük ölçüde 'fieliş-

. me gösterir. Hasret (r.omantische Sehnsucht)'de, . lbu akımın hususiyetlerindendir: G~criıiş iamc::ınlara ve ·uz<ık düiıyalara has­ret duyuluyor; zaman, mekô.n ve ·kültürel t·a,tminsizliği aŞmak için HaWda olmayan -çok şeylerin · Şark'da ·ıbulunacağı düşünülü­yordu. Şair Wilhelm Hei'nrich Wackenroqer (1773-1798),

"Das Morıgenland ist dLe IHeima.t ·alles Wunder.baren" 0

. "Şark, 'bütün muciz-eler:in diyarıdır" 'tezini müdafaa ediyordu.

Çağdaşlarından Novqlis-Friedr:i.c'h von ~ardenberg (1772· 1801) ı·cın söz konusu olan da,

"Das L<Ond der Poesie-das 1RomanUsohe Morgenland"7

"Şiirin Ül·kesi, Romariti·k Şa·rk'dır". • cQmleler.jnde lfadesini ıbulniaktadır .

. Friedri·oh Setilegel de, aynı düşünceyle,

diyordu.

"lm Orient ·müssen wir das höc'hste .Romantis'che suchen" s

"Şark'ta -en ulıvi, romanttk 'olanı arama!!YIZ';

~ H.H. Houlsen, Gesprii.che mit Hefnrich Heine, Frankfurt/M: 1926 'Nr. 18'4, s. 245.

·t Monier Fendri, Heinıich Heines. Verhaltius zılm Orient, i980, S. ıoa. r. G.E. von Griineba.uın, Der IslAm. in Mittel alter, Stuttga.rt-Zürcih, 19&3,

s. 78. • 0 Wunderba.re ·morgenlandische M.ö.rchen von einem nackten. HeWgen,

· hera.usgegeben von Ludwig Tieck, 1700. 7 · Nova.lis, Hainrich von Ofterdingen, Kapital: 7. 8 Fri~drich Schlegel, Athenilum, ın, Berlin 1800 S. 103 .

...... ~·sa. ........

TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI Haziran 1983

G:rünebaum, "Heredot'un gazilerinden 1beri Botı , Şark'ın mu­cizel~rini hayal etmiş durmuştur" o demekt~dir.

Şark'a Hk haçlı seferleri düzenlenirken, 'kafalarda yer alan gen~ o mucizevi hayallerdi. ıBal ve süt akan ırmakl'at, · hayaf ve merak -ediliyordu, Şark ve Şarklı ile yüzyıllarca devam eden harb ve sulh münasebetleri ·(Haçlı Seferleri') sonucu ıbu hayal­lerı ımucıze eve ·efsanelerle yoğrulu muhtevakmndan •birşey kay- · hetmediler. Akısine, Heine'nin de tesbit ·ettiği gUbi, bu Haçlı Se­f~rleri geleneği, da'ha sonrok<i nesillerin nurltı-rn.itolojlk (verklört) Şark ·ima.jını teşkil edecekti.

Yeni zamonda canlanan ticaret ve gezi trafiği (keşif ge­zilerl) de. lbu :imajı değiştirmedi. Aslında Avrupa'da Doğu için spesif.i1< ilgi, ·keşifler devrinde başlar 10• Yeni bir dü"rtü ile, 19. asrın !başından beri geniş anlamda felsefi, edebi ve exoti.k acı-dan, Şark'ın haz.inel~ri aranma·ya başlandı 11• ·

Oünk~ çokları .icin lbu, yalnızca arayış (Suche) değil, fa­l«ıt ıaynı zamanda, muk·addes bir göç ('He·gire-Hicra-Hicret). bir sığınıştır (Zufluoht). Goethe',nin,

"Nord und West und 6üd zersplittern, lihion~ lbersten, Ralche Zoittern; Flüohte ıDu ·im reinen Ost-en. Patrlarohenluft zu kosten, Unter Lieben, Tr.ink~n. Singen, Soll Dirch Ohiesers quell verjüngen'! 12

"Kuzey, Batı rve Güney dağılsın, Ta1ıtlar · sallansın, ülkeler ·korksun; sen günahsız (masum) Doğu'ya

sığın! Mukaddes .havayı tat, için, sevip eğlenirk-en,

Cennet ırma'kiarı ·s~ni gencleştirsln!"

sözleni ı.bunu .ne güzel ıifade etmektedirler.

Şark'ın tam tarifi mümkün değil, fakat Şark (Orient) iıfa­

d~lnln .ka,v.rqm :tor~hi a·cısından, özel ölçüde bir geliş im ol-

o Grünebaum·, a.g.e., S. 79. ıo K.G. 'GOldammer, Der Mythus von Ost und West, München-Ba.sel,

1962, S. 32, Karş. Paul Hultsch, Der Orient in der dt. Barockliteratur, Diss. Breslau, 1936, S. 8 ff. ·

ıı Grledrich Schlegel, a.g.e., S. 103. u J .W. voıı Goeth&, West-Östllcher Dlwan, Buch des Sangers, 1Bl4, ·

s. 3,

- ~186-

S. ÜNLÜ.: HEINRICH'DE İSLAM-TÜRK DÜNYASI

gusu :(Entw.lckli.ıngsgebilde) olduğu kabul -edilmelidir .. Bu kav­ram, sayısız değişiklikler ge·cirmiştir. Öyle ya, Şark neresi- · dir? Bu, tarihin çeşitli devrelerinde qeğişik şekilde anlaşıl­

mış, bakış ocısı, değerlandirenin hükmüne göre konmuş ve bu, bugün de tam sınırlandırılm ış değil<fir ıs. Burada söz ·konusu olan, şüphesiz . coğra:fyacı v·e kültür torihoisinln Şark'ıdır. .

Şairin Şar-k' ı \başKqdır. Her nekadar · şb;ir, coğrafya cı veya tariheinin Şarkı'na dayansa ·da, onunkinin farazi bir boyutu var­dır. Bu, "poetische" (edebi) 'boyuttur. Heine, bunun .için isabetli bir şekilde, bunu, "Poesie O · .i e nt'' (ıEdebi Şark" olarak niteler.

Çünkü ıbu, ha·ya{gücünün üzerinde ve taıbii edebi :kaynak­·lardan örülmüştür. Gerçekte olmayan, fikirde var· olan Şark'tır ıJ . Böyle'Ci~ o, C. Nie'buks rve J.L. Burkhard'ın, Ilmi rve nesnel olo­rak sözünü etUkleri :kesin, ·(exa•kt) Şa.rık'·tan ayrılır .

. Heine'de de Şark' o ıtıasret, parolo ·(Stischwort) olarak ge­çerlilik kazonır.

Heine, uzak dOnyolara olan hasretini, ·hiç bir şairin yapa- . madığı şeklide dile getirıir. \Bunun için de, en önemli Avrupa'lr Exotist'lerden •sayılır 16• ANrupa ·Exotizmi, :aslında Doğu'ya yö­neliktir. Helne'de Şarık, istisnasız, onun uzağa o lan gizli (latent) hasretinin caztp.e ·(a-trak>Siyon) noktasıdır. Heine .için Şark, Ba­tı-Kıızey ülkesryle dengeyi sağlar, .hem iklim-tdbiat, ·hem de fikir yönünden; •Baıtı'da soğukluk, Şa·J1k'to ise latif . ıbir. · sıcaklık vardır. Heine'nin Şarık'a olan ilıg.i 1si •ve 'bağlılığı (:Hand und Drong), -cocukluğunda ·kökleşir. "1001 Ge:ce Masaılları"nın, ço­cukluğurido ona olanı etkisi biliniyor. Şair olarak olgunlaşıp, Fransa'da otururken, Şark 111e Tiür:k ıD'ünyasr ·ile ilgili eserleri okur •ve yeni Ibilgiler kazanır. Soğuk çevresine karşı tepkisi arta·r. Kurtuluşu, G:E. Lessing .(172~-.1781) ıgibi, Şark'ta arpr; bu ·edebi •Ve 'hayali Şarık'ıtır.

Heine'nin Doğu'ya uz·anışı, 19. asır Avrupası'nın romantik · .(exotik) cı kış noktasını ifade eder. Botı hıkkınlığı · (Abendland­J)berdruss), .ve.ftJvr.upa .yorgunluğu (ıEuropa-Müdigkeit) g~bi hu­susların :rolü 'büyuktür. Ea~r: ırnsp-n ıbu dU(Uma :düşerse, 'COk

· 1a· K.G. Golda.mmer, a.g.e., S. 19. H H. :Heıı:ier, Englische Fra.gmente, vn. s. -i24. ' lG Griedrich Brie, Eıı:otfsmus der Sbine, Heidelberg 1920, S. 17 .

. '

TÜRK DÜNYASI ARAŞTffiMALARI Haziran 1983

uzaklara ihasret dile gelir, yani Nietzsche'nin ifadesiyle, bulut­lu, nemli, melankolik Aıvrupa'dan, -en uzak yer. olan, Şark'a ! ın. 19. asırda sanatkör ıbir neslin Avrupa yorgunluğu, çeşitli ·se~

bebler~ dayanan çok pahalı bir fenomendir. Bunlardan' . biri şüphesiz durmadan gelişen sanayileşme ki, 19. a~rı karakte­riz~ eden d~ 'budur . . sunun neticesi, medeniyetin dejener-e et­med iği. tabii ıhal'inde ısrar eden bir dünyayo hasret artıyordu ki, bununda Şark'ta mevcut olduğu düşünülüyordu. Heine, 20.3.1843 tarihli "Lutezia" makalesinde şöyle der:

·"Beni, lBatı'yı teııkedip, Şark'ta ·herhangi bir· ·iptidqi vadiyi aramaya sevkeden üç şey ıvar; bu üç şey : Gazla aydınlanma. bU'harlı makinelerin dumanı ve piyano" 17

•

Helne'nin eserinden ortaya. çıkan Ş-ark kavramı, coğr-afi,

kültür tarihi ve edebi olarak çok tabakaiıdır ve çok yönlü te­sirlere dayanır. .

Önce !bilgin ve filolog, romantik şairlerin Hindistan'a olan hayranlıklarından etkilenir ve onun icin Şark deyince, Hindis- 1

tan ve ıGanj nehri kıyıları akla gelirdi; fakat Şark kavramı,

temelde slôm Dini olmak üzere Arap, Iran ıve Türk Kültür Dün-yası'yla münasebetlerini ele aldık. ·

Heine, Türk Dünyası'yla yakından alôkodar olmuş bir Al­man şalrJdir. Sunun sebepleri arasında, onun cocukluk ve genc-l ik yıllarına rastla•yan Yunan Savaşl-arı ve Y.eniçeri Ocağı'nın kaldırılması başta gelir. Fakat Heine, önceden olduğu gibi, sonra d-a ıFilhellenizm'e uzak durmuş lbir şairdir. Hatta " Die Götter Griechenlands" (Yunan ilô!hları) ş·iirinde, Yunanlı!ara , karşı ıbir ti•k·sinti lbile sezilıir.

Y·unan Savaşları'nın alevlendiği ve ReisebJider'.in (Yol Tas­virleri)'nin yayınlandığı 1826 yılı, Heine ·icin ıbir dönüm noktası sayılır.' ıBu ·eserde 'Heine, Yunanlıkır yerine Tıürkler ve R~s­lar'dan söz -eder. 1827'de yapmış olduğu Ingiltere gezisi, Heine'­yi o·ldukçtı değ·iştirir. Aynı yıllardaki Irianda m~selesiyle -il pu ~~atoHklerin Hürriyet! (Emanzipation) dir- Yunanlıların du-

ı c Also sprach Za.rathustra, Absclınitt: Unter Töchtem der W üst&, ı. ve 2. ,

. ı1 Helnrich Heine, Zeitungsberichte über ·Musik und Malarei, hrsg. von M. Mann. Frankfurt/M., 1964, S. 143. ·

- '188-

~· ÜNLü ı ~EINRICH'DE ~SLAM-TÜRK, D.ÜNYA,SI

rumunu aynı •görme·k ister ve lngil·tere!de kaldığı zaman, Türk­;vunan meselesini, .Hilôi-Ha·c arasında'·ki mücadele okırak değ·il, dünya politikası acısından önemli bir okıy olarak gör'Ür. Ola­yın dini yönü de, onun i:çin ıbamlbaşka görünür. 3.2.1825'de ko­mik-alaycı Türk ·kostümü içerisinde kar.fkatür·ize edilen Irian­da meselesinden ıhaıberdar olduğunda, tek taraflı bir düşü­

nüşle, "Türkiye'nin ·lrlanda dışında ıbütün insan sınıflarının, Inançlarından ötürü baskı altında tutulan tek üll<e olduğu" id- · diasında bulunur 18•

Heine, rburado çok yanılmaktadır. Çünkü Türkler kadar, azınlıklara dini müsamaha göst~rilmiş, 'bir ·başka millet göster-lmek müm·k~ün. d·eğildir. : ı '

· Tokrfben aynı yıllarda (1835) Türkiye'ye gelen, Feld-mareşal Helmut von Moltıke'nin de ·(1800-1891), k·atılmış olduğu ve Os~ manlı Sultanı ll. Mahmut'un Rumeli'nde yaptığı tıir gezide, bü­tün azınlıklara ·h.it(];ben yaptığı bir konuşmada •.

"l•hr Grieohen, lıhr Arımenier. lihr Juden seid aile Diener Gottes und meine Untertan.en so gut wie wie die Müslems·, ihr seid vershiedenerı Glaubens, cılber Euer aile sohützt das Gesetz,· wie mein kaiserl­ict)er Wille" 10•

"•Siz Rumlar, E;rmeniler, Vaıhudiler, hepiniz Allah'ın

kulu ve müslümanlar gibi .!benim tebamsırıız, farklı

inançlardasımz, fak·at 'hepinizi ·kanun ve benim iradem kowmaktadır."

dediğine 'Şahit olmaktadır.

Şu :halde T<ürk-Vunan meselesi emensipasyon ·konusuna dahil edilmektedir-ve Yunanlıların bu isyan ı, "insanlığın kurtu­luşu"·(!) olarak görülür ve olkışlanır. Hal.buki Anıton von Prokesch­Osten (1795-1876) adlı, bir başka araştırmamızda kendisinden bqhsedeceğimiz ve daha son~a Aıvusturya sefir:i olarak lstan7 bul'da görev yapacak olan Avı:ısturya'lı büyük. devlet adamı, '

"Armes Griecheiıland, du gehst aus dem Zustande einer Türkisohen Provinz in di~ russi.sche . Sklaven-

ıs Heine, EngJisclıe Fragmente, E. ill, S. 487 ff. ı o Richard Andree, Moltkes Reisen in der ' Türke,i in: Daheim, Jahr­

gang 1872, Nr. 8.

- '189-

T:ÜRK; DÜ1'!Y:~SI ~RAŞTIRM~Lı\RI Haziı:an 1983

sohaft ü'ber und du wirst tausendmal mit Tıranan im :Auge und dhne 1Hoffnung im Herzen naoh jenem ısehnsuohtsvoll zurückblicken" ı(lll, S. 549)

"Zavallı Yunanista·n, :bağımsız Türk eyaleti olmaktan çıkıp, Rus esaret ve köleliğine giriyorsun. 6ir zamari ıgelecek, gözünde yaş ve k·albinde ümit&lzlikle bunu çok arayacak s ın."

diyerek gerçeği sergilemektedir.

üa1ha önce Heine'nin nefis Şark'ın ıbir parçası olara·k gör­düğü •ve donuk Batı'ya ·korşı bir denge unsuru olarak ele al­dığı Türkiye, şimd·i arkaik hakimiyet metodu ve teokratik ya­pılı, zecri ·(repr-esiıf) bir polit•k tasvir olarak ·karşımıza çıkarı!- . maktadır.

Heine, Türk düşmanlığı rcin gerçek -bir sebep göstereme­mektedir. "ıEnglische Fragmente" 20 adlı yazısında, Avrupdlı­

laır'ın Türklere ağır !bir zayiot verd-irdiklerini kasıtla ve savaş­ton sinsice bcFhisle,

''Die Kanonen von Novarino ·haben sie laut genug ·aus•gesprochen"

"Navarin Topları bunu yeteri kadar yüksek sesle llôn ;ettiler"

demektedir. Bunun sonucunda, 'birçok devlet ricalinin kelle­sinin alındığını ima ile, ipek sicimden (Seidene Schunur) ·bah­setmekle, Sultan'ın gaz.(]lbını çe·ken saray mensuplarının lple boğulduklarını söylemek istemektedir. Fakat Heine, Bdb-ı Ali'nin birıgün mutla·k·a çökeceğini.

"wenn einst die Hohe P.forte :zusammenbrioht und und breohen wir.d sie trotz Peras bevollmöchtigten Lakaien" 21

"Beyoğlu'nun yetkili uşaklarına rağmen.. Bab-ı Ali tbirgün mutloka çökecektir"

sözl,eriyl.e ·haykırmaktadır. Osmanlı'nın çökmesi, Y.atıudi,;!,lt_leine'­

nin içten bir dileğidir. Osmanlının .Yahudilere, (yukarıda rvioltke'-

:!o Heine, Englisclıe Fragmente, E. lli, S. 461. :!1 Heine, Englisclıe Fragment&, E. m. S. 489.

- .1.90-

S, ÜNLÜ: ~INRIC~'DE İSLAM;-TÜR~ DÜNYASI

nin naklettiği sözlerden onladığımiz gibi) adli ·davranmış olma­sına rr:ağmen!

Heine, ıReisebilder'in ",Yol Tasvirleri" yazarı olarak, Balb-r Ali'nıin, Heine',nin geri·ci -gücier olamk nitelediğ-i- bazı Avrupa devletleri tarafından ·desteklenmesini, ıbu kin i icin bir sebep olarak gös~ermek ister gilbidir. Y.ukarıdaıki . pasajda yer alan "Peres lbevollmöchti'ge Laka·ien" sözüyle ·kastettiği, Osmanlı'yı

destekleyen 'bazı Avrupa deyletleridir. Bunların arosında Arvus­turyo ibaŞta gelir ki, bu devletler Yunan+stan'ın, daha, doğrusu Balkan Yanmadası'nın Slavla·şlaşmaısr sonucu, Türkiye'nin ~~us­ya'nın kücağrna· düşmesinden •konkmaktad•rlor.

:Bı:ı sözler, Heine'nin Türk'e ne dere·ce düşman olduğunu acı·klamaya yeter nlteHktedir. 182S'de Huslar'ın Türklere sal­d:rrmalanna sempati duyaL

· Bakışlarını bütünüyle Türk-Yunan Savaşları'na te·k·sif edeı;, Rusla:rın . lstanhul'·a ulaşaibileceğini savunması üzerine, onun Ruslar'ın ağzından ·konuştuğunu söyleyeniere ceiiJaıbr,

"Ja, ich •bin gut rıussiscıh" 2_2

"6vet, ben tam ma·nas~y-la lbir Rus yanlısıyım"

sözleri olmaktadır. \

Bu onUn Çar Nikola ya·nlısı olduğunun a'cr·k ifade.sidlr. Helne' nin Çar'a al-kış tutma sı, Türk-Yunan Savaşı'yla ilgilid,ir. Çünkü Helne, Çar'r, Yunanlılar'ın intikamını Türklerden ·alan ve ·sa­vaşta . ölen Yunanlılar'ın dul · k·arılannın ıtıamisi · olarak görmek ister 20 • ·

Ruslm'a -karşı Türkler'in ·kaybetmesi, Heine'yi ·r-arhoıtlatır ve \ Türkler' e daıha fazla saldırır. Oünkü iHeine Welligton, Metterni-ch

(·Avusturyalı devlet adamı) ve pa pa g·ibi gerici güclerirr (!J,

".Für 'das Heil des ıHalbmondeıs ıbeteten" 24

"Hilôl'·in za,feri ·için du-o ett·i·kleri".' · / \

fikrindedi·r. Görüldüğü gibi ne· idüğü bel irsiz ıbu Yo.hudi, kendi yuvasına da pislemektedir.

22 Heine, Reise von München ııach Genua, E. III, S. 277. ıs a.g.e-., E. ili, 278: . 2d Eıiglische Fragment~, E, III, S. 278.

- _.19t-

T~ D~A,SI ~AŞT~MA.LA,RI ~a.ziran 1983

Heine ıbu devirde kendini lb~r 'hürriyet mücahidi' ve 'ihtl­lôl tomftarı' olarak görmektedir.

Heine, ıKuno Fmnke'nin zikrettiği ıgibi !?r. , Türkler'e karşı se7 beıpsi·z yere öylesine kin doludur ık·i, ıRuslar'ın müdahelesini müs­tet v-e ~haklı olamk görür. Fa·k·at birkaç sene sonra Rusya'nı~ gizli niyetlerini ·sezmiş olmolı ki, Car Nikola'nun Rusya'sında.

"Jenen furohtfbar:en Riesen erkannte, der jetzt noch . sohlöft und im Sohlafe wöc'hst, die Füsse weitau­sstreckend als die duft·igen IBiumengörten des Mor~ -genlandes" ~"

"Henüz •uyuyan, uyurken ses~izce büyüyen, o.yakları­nı Şark'ın -çiçek .ba.hçelerine 'lJZotan (lstllac ı ) dev'i"

gör.üyor:du.

Fakot .1820 de Rusya'nın "Asyalı Barbarlar" (asiatische Barıbaren) (!) olaro-k nitel·ediği Türklere .karşı .Yunan dul ve· vetimlerini himaye ettiği fikrindeydi.

Aı1nupa ·komuoyu zaten rpeşin hükümlerle öteden beri Türk­ler'-in aleyhindedir. Yunan Saıvaşları dolayısıyla ıbu durum ye­niden gündeme gelir. Heine korkunç egoist 'bir Yahudi olarak, bundan isttfade etmek yoluna gider. Hakikatta Yunanlılar onun ·icin gayesine ulaş-mak yolunda lbir vasıtodan başka bir şey de-

. ğildirler.

O günlerde yeniden gündeme gelen Barıbar Türkler (!) Icin Allirupadet "Kümmeltürken" talbiri yaygındır. Fakat bu Heine'nin · icadı değildir. Bu kelime "Hellen" edelbiyatında slogan haline gelen lbir küf.ür kelimesiydi. F·akat Heine bunu, dini sebepler­den ziyade, Türklüğe karşı sebepsiz bir nefret dolayısıyla ·kul­lanmaktadır. Filhellenizmin ·ilk yıllarında pek hissedilmeyen bu ımenfi zithniyet, Şam Skandalı dolayısıyla ziııvesini bulur. Fa·kat onun esas saldırganlığ-ı, Yunan meselesine duyduğu ilgiden ,kaynaklanır. Bu il'gisinin de seıbebi vardır. ıBuna aşağıda temas edeceğiz.

1831 de yayinianan Fransız Ressamları (Französlsche Ma­ler) başlı·klı ya·zısında, Heine'nin Türklere duyduğu sebepsiz

2ı:; Kuno Franke, Weltbürgertum, S. 83. 20 Ludwig Börne. a.g.e .. VII, as.

-192-

S·. ÜNLÜ: HEINRICH'DE. fsı.A.M-TÜRK DÜNYASI

· antipatisi ortaya yeniden cı·kar. Burada onuı1 hareket noktası Alexandra G. De :Cam:p'ın "Patronille ·Turque~~ ya da '~Ronde de Smyrne"· ~~ tablosud u~. Bu talbloda,· ş~phe~iz onun, kendine has aktüel Türk imajını yeniden gormüş olduğunu söylemek mül;>a­lôğa olmaz. Çünkü oı:ıtm :bu tablo.yu tasviri,· .d l·kkatli okundu­ğunda, orada tasvir edilen figürlerili ·dışında, .•hayalindeki Türk imçıJı, ~;)er·i· ·k·almış ·de.spot-Şcrk moncirşfsi. · (!). olarak· gö?lerlnin ön'ünde. olduğu in.tihaı ortaya çıkar.. · ·

"Der Schwamriıböohige tıoch zu Ross s'ttzende Han­IBey: Ob'erhaupt der· Polizel zu' Smyrrıa" 20 .

"At üst~ nde g~~el<;i l~mir polis: :~üct~rü" . o • • •

ifadesi, . onun ~hayalindeki Türk üst mcikamlarının : cçınlı bir sem-bolünden başkası değildir.. .. · ·.· ' · · ·

.Su poli.s.'müdürQnün yanisıra, . . . . .' . . . ' . . . . ~ 1 " : .

'!Zu ·Fuss lal.Jfende, vvenn getreue VoUstreeker seines Wil le11s" ao . .· . .

- . "Yanısıra · koşan ve emirlerini .Jta. ·eden· uşaklar" .

. . . . 1 .

düşüncesi üzerine •kurulu TÜrk adaietini imadir ki, :Helne 1bU-. nun la yıllar -ş~nı:ci ··J11e~yl olmuştur. · · ·

Bütün burılar onun Kasım 1827-Ağustos 1828 tarrtıleri ara­s'ında Münih ikômetinden kaynaklanır. Helne bu yıllarda · Münih Üniversitesi'nde bir profesörlük peŞindedir~ .IBuni.ın icin de; bir taıvsiye mektubu gereklid ir. A. Wilhelm Schl'egel'den beklediğ i tavsiye mektubu . gelmeyi'1ce bu niyeti gercekleşmE;ız. Bavyera l<ratlığın in 'be1şkenti Münih'in, Filhellen,is~ ıhareketin kalesi ol­duğu ıbÜinmektedir. Bunun . <;!c( seıı:i.ebi •. krai·iyet ·ai,lesinin Yunan meselesine . gösterc:J.iği canl ı. i!giyle dayar:iır . . .Sa.Vyera · kralı 1. : Ludwig; Yunanlılam yaptığ ı !büyük para yardımı . yanısıra, 1826 ·da ~ıkardığı bir · emirle subaylarını, "rütbe ve Kadrola·rı mahfuz 1 ka~mak kaydıyla" Yunaiılılqrın yanında Turklere karşı . sEıvaş- , maya memur e~mişti ~1 • Bav.yera'da Helle~ist yanlıliğı, o günler·

27 Heine, E. III, 187, 553. 2s Vgl. Engl. Fragınente, IV, S. 49 ff: 20 ~ngl. Gragmente, IV, 41. 3o Engl. Gragmente, E. IV, 41.. :ıı · Varhagen von Ense, Blt).tter, Bd. ·IV. S. ıos.

TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI Haziran 1983 ·.

orada. gazeteci· olarak calışan, uygun bir mevki pe.şinde koşan Hein~·~·in. !iş-lrie gelmektedir. 1828 Mart'ında şa·ka. yollu,

"Von unserem aufblühenden Bier· Athen" 82

· ''ıKö:püklenen 'biramız, Atina" .

dan söz ediyorsa-, as \re daıha sonra da Ba,vyera kralı ha '·'Paşa" (.An Hiller, 24~10.1832, H:SA, 21.40) diyorsa, !bundan onun ıbazı imalarda bulunduğunu anlıyoruz. Fakat onur:ı Filhell·enizm. ile. münassbetlerinde en ôneml·i dayanak noktası, ·mektuplarıyla da ıbelgelenein, Prof·esör Friedrioh Tınlers-ch ile olan ·llişkisl'Ciir. Prof. , T.hiersoh, baştan beri akti·f bir Fillhellenist (Yunan Yanlısı) ola- . rak bilinmektedir.

Wolf Seidl;

":Bayern in Grieohenland" (Yunanistan'daki Ba·vyera) başlı-klı yazısınoo "Es i·st Fr. Th·iersoh, na·oh Lurwig dem 1.,

Sohlü.sselfigur des bayrischen F.flıhellenismus"

"Pro.f. Tıhierscıh, Bavyera ·kralı .1. ~'udwig'ten sonra -en ·önemli s+ma, kil·it {Idam"

demektedir .

. Heine ile 11hierso.h arasındaki yakın iliş·kiyi, He)ne'nin 12 . Haz·iran 1828 tarPhli, T•hiersoh'e yazmış olduğu mektup da- gös- · termektedir 34• Heinen'in Türk düşmanlığı, .Y.u.nan savaşların.: · dan sonra Thiersch'.e yazdığı 15 Mart 1832 tarihli mektubun-da yer alan, · · · ·

"Uaber Hofra:t, Sie ıh·a'ben unterdessen Grieohenland erdbert, und im Geiste habe i·oh Sie .auf lhren Reisen mit Liebe überall verfolgt s~ "Sayın Müşavir, siz rbu ·arada Yunanistarı'ı . fethetti~ niz ıve ben de, mônen sici, gezilerinizde adım adım . · ta'kip ettim'~ (Thiersoh; 1827 de YUnariistar:ı'a git- · mi~ti)

sözlerinden qr;ı.laşılmaktadır !

:ı~ an Ço.tta, 14.3.1828. · 3,a HSA,' 20, 321, an Hiller, 24.10.1832, HSA, 21, 40. :ı ·ı Vgl. HSA, 20, 334 .

. :ır. · HSA 21, 108.

- .194. -

S. ÜNLÜ : .. HEINRICH'DE tsl.AM-TÜRR; DÜNYASI

Bundan da, Münih'te, Helm~ ile T•hlersch ·orasında, az veya .çok Türk-Yunan catışniası . ·konusunda k9nuşmalor olduğu · an~ · l·aşılma•kt<Jdır, ·J<.I .'bu· da Heine'yl Vunanrılard biroz daha yaık­

laştırmış , fak<Jt ·Türklere karşi sebepsiz ·kinin! de o ölçüde ar­tırmıŞ olmah. tıeine'nin ıbur-ada tek taraflı olarak Tıhiersch'in ~tk·is lnde kaldığr meydandadır •.

Helne'n,in, Türklere· karşı · da Ruslar'r tutması, Mun·ih't~ Rus Şair ve dlıplomatı F..l. Tjuts'Cihew'le olan münasebetl~rinden kay.:

· naıklaıiır 36•

· Tjutschellı(! ·Heine'yi Car Nikola ·lehine Türkler aleyh{ne et­kilemiş olmalı. Bu ·konuda 15.6.1828 de Cotta'nın Yurt Dışı "Ausland" dergisinde, Peters'barg'daki muhabirinden yayın-

ladıği' 4ıa'ber Z·ikredllmeye değer 117• · · ·

' . Heine'nin öteden beri J•ürk yanlısı !\le Rotschild 1. olara'k

niteledrği Aivrupalı . ıpara ıba:balarından başka, Ib u r-aporda Papa . da, · "Tıütklerin · Dostu" (!} sayılacak kadar ileri gidilmekte ve Heine'·hin ·ifadesiyl~. " Türkiye'n.in ·ve Hilôlin · kurtuluşu" için dua et·mektedir:ler. · · ·

.. 1'&28. Türk-Rus SO!\Iaşı .potla·.k _verdlğinde, Heine'nin Cott'(- . nın "Neue ıAIIgemeine politisohe Annalen" (Yeni genel politik Yıllıklar) -dergisinde redaktör olamk Münl·h'te çalıştığı bilin­me'ktedlr. Temastq •bulunduğu mevki sahilbi. · klmselerle, Türk­Rus savaşına ilgisi .günün ö'bür konularındon az değildi 88• Türk­Rus sürtüş~~lerini ·ycikından ta·klbediyordu. 11 · Kasım· 1828 ta­rihli Floransa'dan Cotta'ya yazmış .olduğu mekttıbunda,

"Dr. Linder ... . hat geöussert, seitde·m die· Russen bei -der Eroıb~rung der Türk·eli eınıge.Sahwier.igkelt.en : .. finden" ao

·~or. l!indner, Ruşların Tür-kiye'yi ·istilôları esnasında, hqyük güçlükterle karşıli:ıştıklarını bildiriyor" ·

demektedir.

Aslında Türkler çok ~yi direnmişlerdtr. öyieki Ruslar .bir

86 V gl. H. Houllosi, The İmage of ·Russia in Heines ReiseBİ'lder, in: · Heine-Ja.hrbuch, 1976, S. 23 ff. ·

·ar\ Das Ausla.nd, Jg. 1828, Nr. l6J, tarih: 15.6.1828, S. 667. ~s Vgl. E. Til, S. 270. 30 HSA, 20! 348.

- ·.195 ·-

TÜRK ·DÜNYASI ARAŞTIRM.ı\LARI Haziran '1983

sür~ için mdğlup telôkki edilirler. Bu, Heine'yi hayal kırıklığına

uğratır.· Ancak Gener.al Diebitsch'in sayesinde 1829'da, ~dirne'· · nin alınışı, ıHeine'rıin Şüphelerini ortadan kaldırmıştır. ·

Bu savaş, en azından Heine'nin Türkiye •ha-kkında.ki bil· · · ·gilerini düzeltmesine ve genişletmesine vesile olmuştur. Tur·

kiye'nin Avrupa'nın sosyal politrl<asında oynadığı rol ve durum hakkında esas kaynak, Heine'nin okumakta olduğu ıgazeteie.rdir. · Ger:ıçl.iğinden b,eri ıol~uduğu gazeteler aracılığıyl~ -oim üc .· ko· .nunun ilgilendirdiği görülür:

Bunlardan. 'biri, Y.enrçed .Ocağın ın 1826 da Sultan Il. Mah­mut tarafından ·k·aldırılışıdır. W. Menzel'in "Deuts·ohe Literatur" (:Alman Edebiyatı) 1başlığıyla 1828'-de "Neue allgemeine polltisohe Annalen" ·(Yeni Genel Politik Yıllıklar) da yayınlanan ya·zısın·

pa. şu satırları okumaktayız :

"Die altan Romantiker, die Janitscharen, werden zu regulören Truppen iugestuzt; .müssen . ;i,hre Kess~J

. abliferen, müssen die Goethesohe Uniform anzlehen, . müsse·n töglic'h exerzieren" 40

"·Eski Rorrıanti'kler, yani yeniçeriler, düz·enli birlikler haline sokuluyo~lar; kazanlarını teslim ·etmek, avru- .

· pai üniform<i giyrnek (Goethesche: Avrupaya has), . her gün talim etmek zorundalar"

Yeniçeriterin kaldırılması, Türk-Yunan savaşları ·sırasında, Türkiye'nin en önemli · i>C meselelerinden bir.iydi -n. · Bununla ilgili olarak Varnhagen von Ense (·Genç Almanya ·Ekolü'nden) birka·ç gün sonra günlüğüne şu notları düşer: ·

· "Grosse ıBegebenheit i-n ıKonstantinopel! Europöische Übung und Dizsiplln unter den Türkisehen Truppen' ·

. anbefohlen; Aufstand des Janitcsharen, Gemetzel, ~usammenschissung ·und Hinrio~tung . <ler Empörer, der Sultan hat gesiegt, was wird nun weiter werden?'12

"lston:bul'da ıbüyül< olay! Türk· or.du 'birli'klerlne · a~· rupai eğitim ve disiplin emrediı'di, yeniçeriler isyan_ etti, her tarafta kan gövdeyi götürüyor; isyancı la~ ·.

40 E. Ili, 255. 4'1 Hainrich Stieglit~. Selim der III. in: Bilder des Oıients, Bd. III, · 13~0/

31, S. 58/257. \ ' ' ol

4: Varnhagenvon Erı..se. Blatter, Bd. IV, S.' B7 .

. - 196- • 1

... . . .

·s. üNLü, HEINRICH'D:E ·isı.AM-TÖRK o'ÖNYAst . . . . .

kurşuna diziHyor, idam ·!3diliyor: ·. Sultan· galip· geldi, bakafım ' bundan sorira ne ola·cak?'' . ' .

. ·Sonda·ki soru -cümlesi, .'Heine'nin da:hil . olduğu Avrupa ·kül­. türlü kamu oyunun ll·gisi üzerine dikkatleri cel~mektedir. G:ele­, li m .Yenic·erilere; ·Anton ıvon .Prokes:ch-Osten,· onları şöyle tarif ediyor: . · · · · ·

''·AI.Ies ··rauh· mişstönend :der.vollko.mmenste.Ausdr;uck. · tür den. ışegntt -.sciıba.rei" ~ 8 · : . . : ·.' _. ... • · · · . __

"Bu ·kçıba ~./e ıgürültliıcü ··halleriyle,- Barbarlığır:ı tam ·'timsali" . · ·· · · · · · ,.

. . Stieglitz'in "Selim der Dritte"·, '11831 (3· .. S~lim) dramında görmüş oldu~lırriuz giıbi, 'bunlara ıburjuva mesle~leri ve evlenma .' müsaade edileH •beri ıbozulmuşl-ar, s.ultana· d'~ste·k olmaz . ·olmuş: lar, üste h k devl~tin -başına ıbelô ' olmuŞlardır.· . lll. Seiim'in· bu ocağı kaldırma teşeıbıbüsleri 1807'de · h.a-vatına mal olmuştur. l·syan edecekleri zaman ·kazaı:ı kdldınr.la-r, fakat aynı zamanda müşai.rer.ede ·buluna-cakları zamqn, kazanın ·etrafında toplanır-

_ 1-ardı-ı.-ı.. Kazanin devrilmesi ı(kazan kaldırma deyi,m_ini hatiı:la- ·­yalım) yeni-c·erilerin ·ısyq.nınin . bir -işareti .sayı l ırdı; kazani ·gö-· nüllü . ya ·da· ceıbren t~slim etmel·eri, .bu ocÇığının - lagvının ıb,ir seıtıbolüdür~ . . ·_.. . . . ·. . •' . ·. . ' . . : . : : ' ·. . . .

He·ine 6 Mayıs 1843 tariıhli ".L:t.itezla'' mdkalesinde, ·bu ka­zan moUfin.in·. ·yeniçeril~r ve .Ç}snianh lmparatorlugu.' icin· öne­mine yEmiden ·döner. iBii'. sefer .yciln_i·z: Alman-'rQri:ıantil<lerf değil, . fakat a·ynı ·zamanda ·Fransız pad·amenterleri de yeriice-rlıerle ~!(arŞıı.cıştırııır-: · · : · · · ' · ·

" ... jene k·Ônstitutionellen Janitcsharen, welche hi er . nadh . La u ne di·e Minister obsetzen - ur:ıd . -einsetzen, .

. erregt eiqer derseliben ~ıir:e U~gn.çde; s_o· versammeln . . si e in iıhren parlameiitariscn~n Orta ş und . Pauken los auıf ~hre Kessel" 4G... · .r · "Ş~ nieşrutiyetci v·e.ni-ceriler . arz·u ettikleri z·aman is-

43 Anton von · Prokesch-Osten, · Erinneİungen aus Aegypten :· urid Kleiİıasien, Bd. IIi. Wien ·1831, S. 29, karş. : ·Fürst J:IermB.nn von Pückler-Muskau, Semilasso in Mrika, Bd. III, S. 58 .

.u Vgl, Joseph von Hammer-Pwgsta.U, Gescfuchte ·des Osmanisehen Re~ches, Bd .. I, Pest 1827, S. 93.

dG Engl. Fragmente, E.. VI, 359,

~- .. 197;:~ :

TÜR!.{ DÜNY A,SI ARAŞT~MALARI JI~an 1983

tedikleri bakanı .başa geçiriyor, istedikleriqi azledi­yorlar; ··biri eğer. onları öfkelendirirse, derhal parla­mento odalarında toplanıp, · kazanlarını davul grbi habire gümbürdetiyorlar" ·

Heine, Türk tar~hi ·konularındaki obilgilerini artırmış . olmalı.

Çünkü yeniçeri terminolojisinden özel bir terim kuııa·nmakto­

dır· : Bu do "Orta" kelimesidir ki, Ocak anlamına gelir.' Zanne-. derim Helne, Orto, kelimesini Oda ile karıştırmış olmalı. Oda, burada ıbir dereceye kadar kışlo (ıKaserne) derpe·ktir.

Heine'nin Türkiye'deki olaylara ilgisini ortıran sebeplerden . . • 1

·bir diğeri olarak da, 1829'da, kardeşi Maximilan Heine'nin Rus· işgal ordusunda doktor olarak görev almış olmasını zikret­mek yerinde olur 40• Iki kordeş orasında mecktuplar teati edil- • miştir. Elimtze fazla mektup ıgecmemiştir. Aksi ·halde Heir:ıe'nin Güney Doğu Aıvrupo'daki olaylar thakkında·k·i görüşlerini ·daha

· geniş b~çimde öğrenmek mümkün olurdu. Heine, kardeşi

Maximilion'ın "Türkiye Sefe.rl'' ·hakkında, 3 Ağustos .1852 de, "Allgemsine Z-eitung"do · (yayınlanışı 9. Ağustos 1852) bir · yazı-sından ~ahsediyor ·41• /

1833 de, ·Max'ın Rus ordusuna ithof ett-iği, "BIIder -aus der Türkei" (Türklye'den T<ısvirler) (bir nüshası Helne'nin :kü.tüp­honeslnde kalmıştır) ' 8 , istmll küc;bı yayınlanır.

-A. Strodtmann'ın (aynı eser, CIIt 1, S. 141) isabetli'bir . şe­kilde formüle ettiği g tbi, kitapta Ruslara olan ·fanatik ··hciyrat:l-· lıkton ibaşk<ı fbeyan yer atmaz ' 0

• H Zouber de, "Zeitung tür die . el ega n te Welt"de yayınlanan 20.3.1854 tarihli yazısında, sözde me~hur (1) Helnrioh Heine'nln, kardeşinin adı altındaı, bu kitabı,

"Es Ist dcıs GeschiNötz eines Arztes, der kaiserlioh­russisches Srot geniesst und sehr olltögllohe Begrl·ffe .'

. ·von Löndern •und Völkern ıhat" 60 · ·

do Vgl. Hainrich H&ine ·an Moser vom 13.10.1829, HS,A. 20, 364, an Fr. Robert und an J.H. Metmold, belde vom 15.1.1830, HSA, 20, 381.'

H 3.8.1852, yayınlanışı : 9.8.1852. . ' 8 V gl. E. Gallen, Heines Privatbibliothelc, in: Heine--Jahrbuch, · 1962,

S. ·ı01. Ang. Nr. 136. · ' 0 H:· Zauber: J.eitung für die elegante Welt, 20.3.1854, Nr. 56. 00 Vgl. Helnlrch Heine, ~ Maximili.an Heine, vom 21.4.1834, HSA· 21,

60 ff.

- .198.-

S. ÜNLÜ: . HE.INRICH'DE ·İSLAM-TÜRK, DÜNYASI

· "Kitap, .Rus ekmeği yiyen, -Rus · uşağı bir doktörun. gevezeHğinden, •ceşitli Ülkeler ve riıilletler hakkında~ .

. ·ki beyanlarından ba-şka ıbirşey ihtiva etmemektedir"

cümleleriyle tenkid etmektedir. tHeine bu kitabı al ıp üc kere okuduğunda, çoktari Rusya ve Car taraf.glrliğin-i •bı rakmış, Rus­lçır'ın Bal·kanlarda·ki sinsi niyetlerini anlamış . ve. Türkiye'deki dur-umlar hakkında tamçımen değişik ve yeni "görüşler kazanmış­tı r. Paris' e yerleştikten sonra · <fa; kazandığı ·Türkiye . imaj ları, kordeşinin maksatlı Vf3 zayıf "tasvirlerinden'! ·daha Çok etkili

. olmuştur. · '· .

. \

,1 •

- ·.199 ;_