Transcript
  • 16/07/2015 Imprimer:Umaanlisesemiolingsticadotextoedodiscurso

    http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=236 1/11

    PatrickCharaudeauLivres,articles,publications

    http://www.patrickcharaudeau.com/Umaanalisesemiolinguisticado.html

    UmaanlisesemiolingsticadotextoedodiscursoIn:PAULIUKONIS,M.A.L.eGAVAZZI,S.(Orgs.)Dalnguaaodiscurso:reflexesparaoensino.RiodeJaneiro:Lucerna,2005,p.1127.

    Comodefinir,numadisciplina,umaabordagemespecfica?Constituiriatalabordagemumacorrente,umsubdomnio?Seriatericaoumetodolgica?Estariasituadaaindanomesmocampodisciplinar?

    Noquetangeaodiscursosemdeixardeladoocampodalnguasabemosqueconstituiumcampodisciplinarprprio,comseudomnioprpriodeobjetos,seuconjuntodemtodos,detcnicasedeinstrumentos.Entretanto,hdiferentesmaneirasdeproblematizarseuestudo.

    Amaneirapelaqualabordamosodiscursoinsereonumaproblemticageralqueprocurarelacionarosfatosdelinguagemaalgunsoutrosfenmenospsicolgicosesociais:aaoeainfluncia.Nessaperspectiva,oquesepretendetratardofenmenodaconstruopsicosociolinguageiradosentido[1],aqualserealizaatravsdaintervenodeumsujeito,sendo,eleprprio,psicosociolinguageiro.

    Nesteartigo,abordaremosquestesdeordemtericaemetodolgica[2]eevidenciaremosasopesdeanliseadotadaspeloCAD[3]paradesenvolverseusestudossobreosdiscursossociais.

    Umaproblemticasemiolingstica

    Daleituradetrabalhosrecentes,quefocalizamoestudodalinguagemsobngulosdiversos,podeseconcluir,semquenecessariamentenenhumadestasobrasofaa,quealinguagemcomportavriasdimenses,asquaisretomarei,livremente,daseguintemaneira:

    umadimensocognitivacujaquestosabersehumapercepoeumacategorizaodomundoindependentesdaaodalinguagem,ousetaisprocessosserealizamnecessariamenteatravsdalinguagem.Correlativamente,quaissoasoperaessemanticocognitivasdaestruturaolingsticadomundo?[4],emtornodeumaououtradestasdimenses.H,comefeito,diferentespontosdevistatericosnombitodeummesmodomnio:vriaspragmticas[5],vriaspsicolingsticas[6],etc.Porvezes,umdomniodefinidodemaneiratoextensivaquediferentesteoriasoreivindicam:ocasodasociolingstica[7].Porvezes,existemfiliaesmltiplas:oestudodasinteraesverbaispertenceaodomniododiscursomastemaverigualmentecomestudosetolgicosepsicossociolgicos[8].Assim,diferentesteoriastmemcomumcertospostulados,certosconceitos,certashipteses,oquedificultaumaclassificao.Aprpriaanlisedodiscurso,ondecomea,ondetermina?

    Soindagaesquerefletemacomplexidadedestecampodisciplinar.Diantedisso,trsatitudessopossveis:inserirsenumdessesdomniosinventarumnovo(comoousar?)tentarconectaralgunsdentreelesintegrandoosnumaproblemticaglobal(quesernecessariamentetransdisciplinar).

    Estaltimaopo,pormaisarriscadaqueseja[9]correspondeposioqueadotamosjhalgumtempo,eque,aolongodosanos,vemsetornandomaisprecisa.Consisteemrelacionarentresideterminadosquestionamentosquetratamdofenmenodalinguagemsendounsmaisexternos(lgicadasaeseinflunciasocial),outrosmaisinternos(construodosentidoeconstruodotexto).

    Devesesalientar,entretanto,queaarticulaodestesquestionamentossefaznumaperspectivalingstica(nosentidoamplo).Sehcomunicao,deumacomunicaoparticularquetratamos:aquelaqueserealizaatravsdalinguagemverbalsehconstruodosentido,tratasedaconstruoquesefazpelasformasverbaissehconstruodeumtexto,tratasedaquelaquedependedasregrasdeordenamentodoverbal.

    Eisporqueaposioquetomamosnaanlisedodiscursopodeserchamada[10]desemiolingstica.Semio,desemiosis,evocandoofatodequeaconstruodosentidoesuaconfiguraosefazematravsdeumarelaoformasentido(emdiferentessistemassemiolgicos),

  • 16/07/2015 Imprimer:Umaanlisesemiolingsticadotextoedodiscurso

    http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=236 2/11

    sobaresponsabilidadedeumsujeitointencional,comumprojetodeinflunciasocial,numdeterminadoquadrodeao[11]lingsticaparadestacarqueamatriaprincipaldaformaemquestoadaslnguasnaturais.Estas,porsuaduplaarticulao,pelaparticularidadecombinatriadesuasunidades(sintagmaticoparadigmticaemvriosnveis:palavra,frase,texto),impemumprocedimentodesemiotizaodomundodiferentedasoutraslinguagens[12].

    1.1Oduploprocessodesemiotizaodomundo

    Postulamosentoque,paraqueasemiotizaodomundoserealize,necessrioumduploprocesso:

    oprimeiro,oprocessodetransformao,que,partindodeummundoasignificar,otransformaemmundosignificadosobaaodeumsujeitofalanteosegundo,oprocessodetransao,quefazdestemundosignificadoumobjetodetrocacomumoutrosujeitoquedesempenhaopapeldedestinatriodesteobjeto:

    a)Oprocessodetransformaocompreendequatrotiposdeoperaoquedefiniremosbrevemente[13]:

    aidentificao,poisnecessrioapreendernomundofenomnicoosseresmateriaisouideais,reaisouimaginrios,conceitualizlosenomelosparaquesepossafalardeles.Osseresdomundosotransformadosemidentidadesnominais.aqualificao,poisestesserestmpropriedades,caractersticasque,aumstempo,osdiscriminam,osespecificamemotivamsuamaneiradeser.Osseresdomundosotransformadosemidentidadesdescritivas.aao,poisestesseresagemousofremaao,inscrevendoseemesquemasdeaoconceitualizadosquelhesconferemumarazodeser,aofazeralgumacoisa.Osseresdomundosotransformadosemidentidadesnarrativas.acausao,poisestesseres,comsuasqualidades,agemousofremaaoemrazodecertosmotivos(humanosounohumanos)queosinscrevemnumacadeiadecausalidade.Asucessodosfatosdomundotransformada(explicada)emrelaesdecausalidade.

    Assim,numanotciadejornalquetemporttulo:Descaso:desabaotelhadodeumsupermercado.15feridos,aidentificaomarcadapor:telhado,supermercadoeferidos,commodosdedeterminaoparticularesdestaidentificao:o,um,15aqualificaoestincludanasdenominaesprecedentes:supermercado(peladimensoepeso),feridos(peloestadodasvtimas)aaoestexpressapordesabaacausaopordescaso.

    b)oprocessodetransaoserealizadeacordocomquatroprincpios,dosquaisfornecemosbrevesdefinies,jexpostasanteriormentequandoapresentamosnossopostuladodeintencionalidade[14]:

    oprincpiodealteridade:todoatodelinguagemumfenmenodetrocaentredoisparceiros(querestejamdianteumdooutroouno)quedevemreconhecersecomosemelhantesediferentes.Sosemelhantesporque,paraqueatrocaserealize,necessrioquetenhamemcomumuniversosdereferncia(saberescompartilhados)efinalidades(motivaescomuns)sodiferentesporqueooutrosperceptveleidentificvelnadissemelhana,eporquecadaumdesempenhaumpapelparticular:desujeitoemissorprodutordeumatodelinguagem(osujeitocomunicante),desujeitoreceptorinterpretantedesteatodelinguagem(osujeitointerpretante).Assim,segundoesteprincpio,cadaumdosparceirosestengajadonumprocessorecproco(masnosimtrico)dereconhecimentodooutro,numainteraoqueolegitimaenquantotaloqueumacondioparaqueoatodelinguagemsejaconsideradovlido.Esteprincpioofundamentodoaspectocontratualdetodoatodecomunicao,poisimplicaumreconhecimentoeumalegitimaorecprocosdosparceirosentresi.

  • 16/07/2015 Imprimer:Umaanlisesemiolingsticadotextoedodiscurso

    http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=236 3/11

    oprincpiodepertinncia:segundoesseprincpio,osparceirosdoatodelinguagemdevempoderreconhecerosuniversosderefernciaqueconstituemoobjetodatransaolinguageira.Isto,comojdestacamosnoprincpioprecedente,elesdevempodercompartilharmasnonecessariamenteadotarossaberesimplicadosnoatodelinguagememquesto:saberessobreomundo,sobreosvalorespsicolgicosesociais,sobreoscomportamentos,etc.Esteprincpioexigeentoqueosatosdelinguagemsejamapropriados(nosentidodeP.Grice)aseucontexto(nosentidodeSperbereWilson)e,nsacrescentamos,suafinalidade(verabaixo),oqueconfirmaoaspectocontratualdodispositivosociolinguageiro.oprincpiodeinfluncia:todosujeitoqueproduzumatodelinguagemvisaatingirseuparceiro,sejaparafazloagir,sejaparaafetloemocionalmente,sejaparaorientarseupensamento.Porconseguinte,todosujeitoreceptorinterpretantedeumatodelinguagemsabequealvodeinfluncia.Istoconfereaesteltimoapossibilidadedeinteragir,masobrigaosparceirosalevaremconsideraoaexistnciaderestriesaoexercciodainfluncia.Afinalidadeintencionaldetodoatodelinguagemseachapoisinscritanodispositivosociolinguageiro.oprincpioderegulao:estestreitamenteligadoaoprincpiodeinfluncia,poisatodainflunciapodecorresponderumacontrainfluncia.Talprincpiofazparte,conscienteouinconscientemente,daquiloqueosparceirossabemarespeitodoatodelinguagemdequeparticipam.Paraqueatrocaimplcitaaoatodelinguagemnotermineemconfrontofsicoouemrupturadefala,ouseja,paraqueelaprossigaechegueaumaconcluso,osparceirosprocedemregulaodojogodeinfluncias.Paraisso,elesrecorremaestratgiasnointeriordeumquadrosituacionalqueassegureumaintercompreensomnima,semaqualatrocanoefetiva.Esteespaodeestratgiasestinscrito,igualmente,nodispositivosociolinguageiro.

    Processodetransformaoeprocessodetransaorealizamse,pois,segundoprocedimentosdiferentes,emborasejamsolidriosumdooutro,sobretudoatravsdoprincpiodepertinnciaqueexigeumsabercomum,construdoprecisamenteaotrminodoprocessodetransformao.Podeseatdizerqueestasolidariedadehierarquizada.Comefeito,asoperaesdeidentificao,dequalificao,etc.doprocessodetransformaonosefazemlivremente.Elassoefetuadassobliberdadevigiada,sobocontroledoprocessodetransao,segundoasdiretivasdesteltimo[15]oqualconferesoperaesumaorientaocomunicativa,umsentido.semprepossvelconstruirumenunciadoquemobilizeasdiferentesoperaesdoprocessodetransformao,porexemplo:suabatataestassando.Masoquetalenunciadosignificaenquantoatodelinguagem?Oquequeelepropecomotroca?Aqualjogodetransaoelecorresponde?Significaqueoprocessodecozimentonoterminouequesobaaparnciadeumaconstataopedeseaalgumparaolharoforno?Ouqueopresidenteperdeuaconfianaemvoceseucargoestameaado?Ouquesuamulherdescobriusuatraio?Ouqueoquevocmefezontem,faltandoaoencontro,nofoiperdoado?Isto,semconsiderarassignificaescolateraisqueestariamligadasacadaumadestasaquievocadas.

    Postularadependnciadoprocessodetransformaoparacomoprocessodetransaoequivaleamarcarumamudanadeorientaonosestudossobrealinguagem,buscandoseconhecerosentidocomunicativo(seuvalorsemanticodiscursivo)dosfatosdelinguagem.Assimcomonomaispossvelcontentarsecomasoperaesdetransformaoisoladamente,tambmnecessrioconsiderlasnoquadrosituacionalimpostopeloprocessodetransao,quadroqueservedebaseparaaconstruodeumcontratodecomunicao.

    Estahierarquizaodosprocessosnoslevaacompletaroesquemaprecedente:

    1.2.Aestruturaosociolinguageiraeocontratodecomunicao

  • 16/07/2015 Imprimer:Umaanlisesemiolingsticadotextoedodiscurso

    http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=236 4/11

    Adescriododuploprocessodesemiotizaoqueacabamosdepropor,comsuasoperaeseseusprincpios,correspondeaoquedenominamos,emtrabalhosanteriores,eseguindoJ.R.Searle,depostuladodeintencionalidade[16].Parans,estepostuladoofundamentodoatodelinguagem.

    Umatodelinguagem,comoacabamosdever,pressupeumaintencionalidadeadossujeitosfalantes,parceirosdeumatroca.Emdecorrncia,esseatodependedaidentidadedosparceiros,visaumainflunciaeportadordeumaproposiosobreomundo.Almdisso,realizasenumtempoenumespaodeterminados,oquecomumentechamadodesituao.

    Assimsendo,comoacabamosdemostrarprincipalmentecomosprincpiosdeinteraoedepertinncia,paraqueumatodelinguagemsejavlido(isto,produzaseuefeitodecomunicao,realizesuatransao)necessrioqueosparceirosreconheam,umaooutro,odireitofala(oquedependedesuaidentidade),equepossuamemcomumummnimodesaberespostosemjogonoatodetrocalinguageira.Masaomesmotemposegundoosprincpiosdeinflunciaederegulao,estesparceirostmumacertamargemdemanobraquelhespermiteusardeestratgias.Dizemosentoqueaestruturaodeumatodelinguagemcomportadoisespaos:umespaoderestries,quecompreendeascondiesmnimassquaisnecessrioatenderparaqueoatodelinguagemsejavlido,eumespaodeestratgias,quecorrespondesescolhaspossveis[17]disposiodossujeitosnamiseenscenedoatodelinguagem.

    Naabordagemsemiolingstica,enfim,oprincpiodepertinnciaqueimplicaoatodereconhecimentorecprocoporpartedosparceiroseumsabercomumvaimuitoalmdainstnciadeenunciaodoatodelinguagem:incluitodoumconhecimentoprviosobreaexperinciadomundoesobreoscomportamentosdossereshumanosvivendoemcoletividade,conhecimentoestequenoprecisaserexpresso,masquenecessrioproduoecompreensodoatodelinguagem.Talabrangncianoslevaaafirmarqueoatodelinguagemserealizanumduploespaodesignificncia,oexternoeointernosuaverbalizao,determinandodoistiposdesujeitosdelinguagem:osparceiros,quesoosinterlocutores,sujeitosdeao,seressociaisquetmintenesquechamamosdesujeitocomunicanteesujeitointerpretante.eosprotagonistas,quesoosintralocutores,ossujeitosdefala,responsveispeloatodeenunciaoosquaischamamosde(sujeito)enunciadore(sujeito)destinatrio.Eemborahajaumarelaodecondioentreessesdoistiposdesujeitos,nohentreelesumarelaodetransparnciaabsoluta.[18]

    Estasriedehiptesesdefine,pois,oatodelinguagemcomooriginriodeumasituaoconcretadetroca,dependentedeumaintencionalidade,organizandoseaomesmotemponumespaoderestriesenumespaodeestratgias,produzindosignificaesapartirdainterdependnciadeumespaoexternoedeumespaointernooquenoslevaaproporummodelodeestruturaoemtrsnveis[19]:

    Oniveldosituacional,paradarcontadosdadosdoespaoexterno,equeconstituiaomesmotempooespaoderestriesdoatodelinguagem.olugarondeestodeterminados:afinalidadedoatodelinguagem,queconsisteemresponderpergunta:estamosaquiparadizeroufazeroqu?aidentidadedosparceirosdatrocalinguageira,emrespostapergunta:quemfalaaquem?odomniodesaberveiculadopeloobjetodatroca,respondendopergunta:sobreoqu?enfim(masnosetratadeumacronologia),odispositivoconstitudopelascircunstnciasmateriaisdatroca,respondendoperguntaemqueambientefsicodeespaoetempo?.Onveldocomunicacional,lugarondeestodeterminadasasmaneirasdefalar(escrever),emfunodosdadosdosituacional,respondendopergunta:estamosaquiparafalardequemodo?.Correlativamente,osujeitofalante(quersejacomunicante,querinterpretante)seperguntaquaispapislinguageirosdeveassumirquejustifiquemseudireitofala(finalidade),quemostremsuaidentidadeequelhepermitamtratardeumcertotema(proposio)emcertascircunstncias(dispositivo).Onveldodiscursivoconstituiolugardeintervenodosujeitofalante,enquantosujeitoenunciador,devendoatenderscondiesdelegitimidade(princpiodealteridade),decredibilidade(princpiodepertinncia)edecaptao(princpiodeinflunciaederegulao),pararealizarosatosdediscursoqueresultaronumtexto.Esteseconfigurapelautilizaodeumasriedemeioslingsticos[20](categoriasdelnguaemodosdeorganizaododiscurso)[21],emfuno,porumlado,dasrestriesdosituacionaledaspossveismaneirasdedizerdocomunicacional,eporoutroladodoprojetodefalaprprioaosujeitocomunicante.

    Assim,ossentidosdotextoproduzidosero,aomesmotempo,sobredeterminadospelasrestriesdasituaodetroca,esingularespelaespecificidadedoprojetodefala.Porexemplo,todapublicidadetrarosndiceslingsticosesemiolgicosdeseuconjuntoderestries(oqueperrmitereconheclaenquantotal)mas,poroutrolado,cadapublicidadecorresponderaumaestratgia

  • 16/07/2015 Imprimer:Umaanlisesemiolingsticadotextoedodiscurso

    http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=236 5/11

    decaptao.Paratanto,osujeitocomunicantefarescolhasreveladorasdesuaprpriafinalidade,desuaprpriaidentidade,deseupropsitoquelhepermitiroconstruirsuaprprialegitimidade,credibilidadeecaptao.

    2.Oquadrometodolgico

    Aanlisedodiscurso,dopontodevistadascinciasdalinguagem,noexperimental,masempiricodedutiva[22].Istosignificaqueoanalistapartedeummaterialemprico,alinguagem,quejestconfiguradanumacertasubstnciasemiolgica(verbal).estaconfiguraoqueoanalistapercebe,podendomanipullaatravsdaobservaodascompatibilidadeseincompatibilidadesdasinfinitascombinaespossveis,paradeterminarrecortesformais,simultaneamentescategoriasconceituaisquelhescorrespondem.

    Umaanlisedodiscursodevepoisdeterminarquaissoseusobjetivosemrelaocomotipodeobjetoconstrudo,equalainstrumentalizaoutilizada,deacordocomoprocedimentoescolhido.

    2.1Objetivosetiposdeobjeto

    Emtermosdeobjetivo,umdosproblemasparaaanlisedodiscursooseguinte:procurasedescreverascaractersticasgeraisdofuncionamentododiscursoemgeral,ouascaractersticasparticularesdeumdiscursoemparticular,isto,deumtexto?

    Aprimeiraopocorresponderiaaumaperspectivaantropolgicasocial.Tratasededescreveroscomportamentoslinguageirosprpriosaosindivduosvivendoemsociedade,quesolevadosareagirsempredamesmamaneiraquandoestoinseridosemtalouqualsituaodetroca.estaatendnciadafilosofiadalinguagemedeumapartedaetnometodologia[23].Estaperspectivaimplicaasseguintesquestes:oquequedeterminaograudegeneralidadedascaractersticasdescritas?Estasforam(idealmente)submetidasaoconfrontocomumnmerobastantegrandedesituaesdetroca(diversasnotempoenoespao)paraprovarsuavalidade?Seasrespostasataisquestesforempositivas,qualseriaoalcancedeumaanlisecomcaractersticastogerais?

    Asegundaopocorresponderiaaumaperspectivadeanlisetextual,naqualfocalizaseumarealizaoparticular(umtexto),paratentardescrever,damaneiramaisexaustivapossvel,ostraosqueacaracterizam.umaoutratendnciadaetnometodologiaedealgumasanlisesdetexto.Estaperspectivasuscitaigualmenteduasquestes:oquesepodeconcluirdefatosparticularesseelesnoapontamparaosmecanismosrecorrentesquepresidemfabricaodestestextos?Noestariamestesfatosparticularesrelacionadosaregularidadesqueseconsolidarameque,pororganizaremastrocaslinguageiras,devemobrigatoriamenteserlevadasemcontapeloanalista[24]?

    Taisquestessoabordadascontinuamentepelospesquisadores,poistodossabemqueoprocedimentodeanliseduplo,indodoparticularparaogeral,edogeralparaoparticular.Oquenoimpedeque,segundoastendncias,seprivilegietalouqualmovimento,induzindoaformaodetalouqualmodelo.Nestecaso,definiremosnossaposio.

    Nossoobjetivodeanlisedodiscursoconsisteemdestacarascaractersticasdoscomportamentoslinguageiros(ocomodizer)emfunodascondiespsicossociaisqueosrestringemsegundoostiposdesituaesdetroca(oscontratos).umaduplaperspectiva,emrelaodereciprocidade:quecondiespropiciamquaiscomportamentoslinguageirospossveis,equaiscomportamentosefetivossopropiciadosporquaiscondies.preciso,ento,buscarosmeiosdeestudartaiscondiesetaiscomportamentos.

    Ascondies,parans,soestruturadasnumcontratodecomunicao[25]oqualpresideatodaproduolinguageira.Paradescrevlas,necessrio,reunirproduesque,porhiptese,pertenamaomesmotipodesituaoaissodenominamosdecorpusdetextos.Estetrabalhosefazaomesmotempoporumlevantamentoemprico(intuitivo)dasconstantesquepermitemreunirestestextos(porexemplo,paraapublicidade,destacamseasconstantes:produto,marca,sloganpromessa,assinaturadeumaagnciadepublicidade,suportededifuso),eporumlevantamentotambmempricodasdiferenasentreestestextoseostextosqueseassemelhamaelesmasnopossuemtodasasconstanteslevantadasanteriormente(porexemplo,textosdepropagandapoltica).Estabelecemseassimfronteirasquecircunscrevem,deincio,um(oumais)corpusdetextosrelativamentehomogneo.Estetipotrabalhodeterminaumadascondiesqueconsideramosfundamentalparaaconstituiodeumcorpus,equeconstitutivadoprocedimentodeanlise:acondiodecontrastividade.

    Assimsendo,oestudodascaractersticasdiscursivasprpriasaessecorpusmostraofuncionamento

  • 16/07/2015 Imprimer:Umaanlisesemiolingsticadotextoedodiscurso

    http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=236 6/11

    dascondiesdocontratodecomunicao,poistaiscaractersticasasreativamouastransgridem,e,aomesmotempo,mostracomofuncionamasestratgias(conscientesouno)prpriasaoprojetodefaladosujeitocomunicante.

    Umavezdeterminadoesteobjetivoglobal(nosetratadehipteses),restaprecisaralgunscritriosdeconstruodocorpus.

    Asfronteirasqueacabamosdetraarremetempossibilidadedereagruparostextosemtipossegundoalgunscritriosdesemelhana,isto,possiblidadedeconstruirumatipologia.Oproblemaquenoexisteumatipologiadetextos,mastantastipologiasquantosforemoscritriosadotados.Tudodependedoqueseescolheuparaolhar:formas,sentido,mecanismos?Eemseguida:queformas,quesentidos,quemecanismos?Correlativamente,hoproblemadahierarquizaodestestipos(oudestesgneros)emrelaounscomosoutros:oquecaracterizaomodelogeral(otiposuperordenado)eoquecaracterizaosubtipoouosubgnero?

    Oquepropomos,construirumatipologia,nodasformasnemdossentidos,masdascondiesderealizaodostextosisto,doscontratosdecomunicaoconsiderandoqueexistemcontratosmaisoumenosgeraisqueenglobamoutros,equecadaumdestespodecomportarvariantes.Porexemplo,ocontratodecomunicaopropagandistaenglobacontratosparticularescomoosdodiscursopublicitrioedodiscursoeleitoralista,e,nombitododiscursopublicitrio,encontramsevariantestaiscomoapublicidadederua,derevistaoudeannciostelevisionados[26].Domesmomodo,ocontratodecomunicaododebatecomportacontratosparticularescomoosdodebatemiditico,debatecientfico,debatepoltico(parlamentar),enointeriordodebatemiditicoencontramosvariantescomoodebatecultural,debatesocialoutalkshow[27].Talmodelopermiteestudarasmodificaeseventuaissofridasporumcontratoatravsdotempo,assimcomoasdiferenasnarealizaodeummesmocontratoemcontextossocioculturaisdiferentes[28]].

    Istoimplica,ento,quecondiodecontrastividadedequefalamosestejaatreladoumcritriodeabertura/fechamento,queconsisteemconstruirocorpussegundoummovimentoemcaracolqueprocedeporcontrastessucessivos.

    Estescontrastespodemserinternos.Soestabelecidosemtornodealgunsdosdadosdocontrato.Porexemplo,paraoestudodapublicidade,poderseconstruirumcorpusemtornodeummesmoproduto,contrastandoseasmarcas(Peugeot,Fiat,Ford,etc),ouumcorpustransversalaosprodutos,contrastandocertasrepresentaes(amulhernapublicidade/ohomemnapublicidade),ouaindaumcorpusemtornodeumamesmamarca,contrastandoossuportes(apublicidadedasrevistas/osannciostelevisionados/osoutdoors).

    Masaabertura/fechamentopodesermaisampla,eoscontrastesexternos,enfocandoasvariveisdeespao(omesmocontratoemdiferentescontextossocioculturais:apublicidadenaFrana,naEspanha,naInglaterra),detempo(omesmocontratoemdiferentespocas:apublicidadedosanos5060,7080,90),ouconfrontandocontratosdiferentesparaestudarsuassemelhanasesuasdissemelhanas(ocontratopublicitrioeocontratoinformativoouocontratopoltico).

    Umavezconstrudoocorpus,etendoestesidocontrastadodemaneiraadefinirocontratodecomunicao(sendoestaaprimeiratarefadaanlisedodiscursoquedefendemosaqui),tornasepossvelprocedertantoanlisedetextosparticulares,quanto(comoconseqncia)propostadeumatipologia.

    Comefeito,apartirdestetrabalhodeconstruoecontrastedocorpus,possveldescobrir,destacareinterpretar(porumprocessoinferencial)osndicesquecaracterizamcadatexto.Taisndicesapontaro:oraparaarelaodotextocomosdadosdocontratoapartirdeinfernciassituacionaisquepodemconfiguraraconformidadeaocontrato,(suareativao),ousuanegao(suatransgresso)oraparaojogoestratgicoqueprprioaosujeitocomunicante,nointeriordocontrato,quandotaisndicessoconfrontadoscomoutroselementosdocontexto(infernciascontextuais)oucomumcorpus(queseriavirtual)constitudoesteltimoporumcertosaberexperiencialcompartilhado(infernciasintertextuais)[29].Issotudotemavercomaanlisedetexto.

    Eisporquesemprepropomosdiferenciaranlisedetextoeanlisedediscurso.Aprimeiraincidesobreumtexto,consisteemanalisarumtexto(qualquerquesejasuaconfigurao)queoresultadodeumacombinaodecertascondiesdeproduocomoperaesdediscursivizao,isto,comoperaesdeconstruododiscursoemseudesenvolvimentolinear,deumaformaaomesmotempoprogressivaerecorrente.Asegunda(aanlisedediscurso)incidesobreumcorpusdetextosreunidosemtornodeumtipodesituao(contrato)queossobredetermina,paraquesejamestudadassuasconstantes(visandodefinirumgnero),esuasvariantes(visandodefiniruma

  • 16/07/2015 Imprimer:Umaanlisesemiolingsticadotextoedodiscurso

    http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=236 7/11

    tipologiadeestratgiaspossveis).Quandosedizqueseestfazendoaanlisedediscursodeumtexto,necessrioexplicitarseotextoconstituiumfimemsiouseumsimplespretexto.

    2.2Instrumentaoeprocedimentodeanlise

    Asquestespertinentesabordagemdesteaspectodoquadrometodolgicosoasseguintes:

    devesetratardamesmamaneiraumtextomonolgicoeumtextodialgico?Seriamdoisobjetosdiferentesqueseinscreveriamemquadrostericosdiferentesouseriamvariantesdeobjeto?quelugardevemocupar,naanlise,asoutrasmatriassemiolgicas,taiscomooicnicoeogestual?Devemsertratadasseparadementedaanlisedoverbaloudevemserintegradasaela,vistoque,emtodoatodecomunicao,aparecemfornandoumsconjunto?queinstrumentaoadotarparaquaishiptesesmetodolgicas?

    a)Textomonolgico/textodialgico

    Ummodelodeanlisedodiscursodevepoderdarcontadetodososatosdelinguagem,quaisquerquesejam.Deve,pois,darcontatantodedilogosquantodetextosescritos.Construirummodelotomeporobjetooestudoapenasumdestestiposdetextosequivaleriaaengajarsenumaconstruonecessariamenteadhocquenoteriaalcancegeral.

    Deincio,convmdistinguir,sobnossopontodevista,situaodecomunicaoetexto.Asituaooquedefineoatodelinguagememsuafunoefinalidadecomunicativas.Hdoistiposbsicosdesituao:situaodeinterlocuo,naqualosparceirosdoatodelinguagemestofisicamenteempresenaumdooutroeligadosporumcontratodetrocaimediata[30],esituaodemonolocuonaqualosparceiros,querestejamounopresentes,estoligadosporumcontratodetrocapostergada.Otextooresultadodeumatodelinguagem,edeacordocomasituaodeproduo,serumtextomonolgicooudialgico[31].

    Entretanto,ambososcasosconcernemodiscurso.porissoque,noestudodostextos,sejamquaisforem,partimosdenossashiptesesgeraissobreofuncionamentododiscurso,asquaisconstituem,aqui,umquadrodepesquisa:

    asrestriesdocontratodecomunicaonoqualseinscrevemostextos(finalidade,identidade,dispositivo),

    osespaosdeestratgiasdessamesmasituaodecomunicao(delegitimao,credibilidadeecaptao),

    paradeterminar:

    ascaractersticasdogneroaoqualpertencemostextos,asvariantesdognero(tipologia),asestratgiasparticularesqueseencontramnessestextosequeapontamparaprojetosdefalaindividuais[32].Apesardetodasessascaractersticascomuns,aespecificidadedostextosdialgicosemonolgicosrequerautilizaodeinstrumentosdeanlisediferenciados(veralineac).

    b)Asmatriassemiolgicaseaestratificaodoobjeto

    Noquedizrespeitoquestodolugarquedevemocupar,numaanlisedediscurso,osdiferentescomponentesdaformasemiolgicadeumtexto,arespostanosimples.Istocomprovadopelaterminologiadiversificadaqueseencontranostrabalhosqueabordamodomniodarelaoentreoverbaleonoverbal:multicanalidade,pluricdico,plurimodal,multiouplurisemiolgico(cf.N.Nel,1990,p.53).

    Convmdistinguir,ento,otexto(comomanifestaoverbalenoverbal)daquiloque,emtornodele,fazpartedesuascondiesdediscursivizao,asaber:ocontexto(comoumoutrotextomanifestoqueseachaantesedepoisdeumaseqnciaconsiderada),asituao(comocondiocontratualdeproduointerpretao).Almdisso,poroutrolado,deveseconsiderarqueumtextocompsitodopontodevistadesuamaterialidadesemiolgica(logo,efetivamente:pluricdico),porqueemsuasignificnciaeledependedeumapluralidadedematriassemiolgicas,asquaissecombinamnumaintegraotextual,remetendosemutuamente(emsuasrelaesdeancoragemoudereltalcomoopropsR.Barthes[33]),nopodendodissociarseumasdasoutras.

  • 16/07/2015 Imprimer:Umaanlisesemiolingsticadotextoedodiscurso

    http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=236 8/11

    Emfacedestesincretismo,duasposiessopossveis.Uma,adeCosnier(1982,1984),enfatizaasincronicidadedatrocaverbal(recebidaacusticamente)enoverbal(recebidavisualmente),isto,aestritasinergiaentreoverbaleomimogestual(CosnieretBrossard,1984,p.20).Assimsendo,serprecisoconduzirconcomitantementeaanlisedoselementosdacomunicao,considerandoqueovisual,isto,onoverbal,predominasobreoverbal(op.cit.p.15).

    Aoutraposio,queanossa,consisteemestratificaroobjetoemnveisdeanliseautnomoscorrespondentessdiferentesdimensessemiolgicas.OCADestudacadaumadessasdimenses(oVerbal,oVisual,oGestual)separadamente.Aprincpio,oobjetivodaautonomizaodosestratosproporcionar,acadagrupodepesquisadoresquesededicamaumdosestratos,adescobertadesuasprpriasunidades,asdoestrato,eseumododecombinao.Numsegundomomento,estudarasrelaesentreosestratos,asquaispodemserdeintegraooudeinterao(compreendendooscontrastes,asoposies,asconvergncias).[34]

    c)Umainstrumentaocomumeespecfica

    Todainstrumentaodeanlisedependetantodoquadrotericoquantodashiptesesmetodolgicasgeraisquedeledecorrem,paraespecificaremseguida,asferramentasadequadasaotipodoobjeto.porissoqueconsideramosqueainstrumentaodeanlisedevedestinarseadarcontadoqueestemjogonoobjetodeestudoenquantoatodecomunicao.Assimsendo,nonosparecemuitotilprocederaanlisesdecorpusoudetextosqueselimitemaconfeccionarumcatlogodesuascaractersticas(retricas,lexicais,enunciativas,etc.)semnadadizersobreasignificnciapsicossocialdoobjeto.

    Nossashiptesesmetodolgicasdebasesoasseguintes:

    1. Todosujeitolinguageiro,paraengajarsenumatodelinguagem(sejaelemomolgicooudialgico)deveresolveroproblemadesabercomoocuparoespaodefala.Eledevepois,deumamaneiraoudeoutra,legitimare/oujustificarsuatomadadapalavra,suafala.

    2. Todosujeitolinguageirodeve,aomesmotempo,posicionarsecomrelaoaosoutros(quersetratedoparceirorealdoatodelinguagemoudediversosdestinatriosvisados).Eledever,pois,usardeestratgiasdiscursivasparacriarrelaesdealianaoudeoposiocomrelaoaseu(s)destinatrio(s).

    3. Todosujeitolinguageirodeve,concomitantemente,situarsecomrelaoenunciaodesuaproposiosobreomundo.Eledever,pois,organizareproblematizarsuaenunciaodemaneiraadequada.

    Estastrshiptesesdeterminamtrsespaosdeestudodosatosdelinguagem,osquaisdesignamoscomoespaodelocuo,espaoderelao,espaodetematizaoproblematizao[35].

    Apartirdestashiptesesgerais,necessrioconstruirinstrumentosdiferenciadosparaaanlisedetextosdialgicosoumonolgicos.

    Paraosinstrumentosdeanlisedetextosdialgicos,remetemosoleitoraostrabalhosdoCADsobreaanlisedodiscursoradiofnico(1984a)edosdebatesnateleviso[36]]quedistinguem:osmodosdetomadadapalavra,ospapiscomunicacionais,osmodosdeinterveno,osmovimentosdastrocas,osencadeamentostemticos,osperfisargumentativos.

    Paraosinstrumentosdeanlisedetextosmonolgicos,remetemosanossostrabalhossobreaimprensaescrita(1988a)eaoutrossobreodiscursopublicitrio.

    Paraosinstrumentosdeanlisedonoverbal,remetemosaostrabalhosdeA.M.HoudebineedeV.Brunetiresobreogestual[37]eaostrabalhosdeG.LochardeJ.C.Soulagessobreaimagemdateleviso.[38]

    Alingstica,deumcertopontodevista,ingnuaquandosuateoriaeseusintrumentosdeanlisedeixamdeladoadescobertainteressesemjogonasignificaopsicossocialdosatosdelinguagemdeumacomunidadesociocultural.

    nacargasemnticadaspalavras,atravsdosmodosdeorganizaododiscursoqueasintegram,eemsituaodetrocaquesepoderecuperarostraosdessesjogosdeinteresse.

    Umatalabordagemdodiscursotemmltiplasfiliaes:pragmtica,psicossociolgica,retoricoenunciativa,emesmosocioideolgica.E,necessariamente,pluridisciplinar.

    Traduzidopor:

  • 16/07/2015 Imprimer:Umaanlisesemiolingsticadotextoedodiscurso

    http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=236 9/11

    AngelaMariadaSilvaCORRADooriginalinicialmentepublicadona

    RevistaLangages,mars1995

    REFERNCIASBIBLIOGRFICAS

    BARTHESR.,1964,Rhtoriquedelimage,inCommunicationsn4,Paris,LeSeuil.CARONJ.,1989,Prcisdepsycholinguistique,Paris,PUF.CHABROLC.,1990,Rgulerlaconstructiondelidentitdusujetdudiscours,inLinteractioncommunicative,Berne,PeterLang.CHABROLC.,1993,Mdias,interactions,mmorisationsetVisualisationetrestitutiondundiscourstlvisuelargumentatif,inPsychologieFranaise,Tome382,1993,Paris,Dunod.CHARAUDEAUP.,1983,LangageetDiscoursElmentsdesmiolinguistique,Paris,Hachette.CHARAUDEAUP.,dir.,1984a,Aspectsdudiscoursradiophonique,Paris,DidierErudition.CHARAUDEAUP.,1984b,Linterlocutioncommeinteractiondestratgiesdiscursives,VerbumVII,23,Nancy,1984.CHARAUDEAUP.,dir.,1988a,LaPressecrite,Coll.Langages,DiscoursetSocits,Paris,DidierErudition.CHARAUDEAUP.,1988b,Unethoriedessujetsdulangage,inModleslinguistiques,T.X,FasC.2,Lille,1988.CHARAUDEAUP.,1989a,Ledispositifsociocommunicatifdeschangeslangagiers,inVerbum,TommeXII,Fasc.1,revuedelUniversitdeNancyII.CHARAUDEAUP.,1989b,Laconversationentrelesituationneletlelinguistique,inConnexionsN53,ARIPERES.CHARAUDEAUP.,1991,Contratsdecommunicationetritualisationsdesdbatstlviss,inLaTlvision.Lesdbatsculturels.Apostrophes,collectionLangages,discoursetsocits,Paris,DidierErudition.CHARAUDEAUP.,1992,Grammairedusensetdelexpression,Paris,Hachette.

    CHARAUDEAUP.,1993a,DesconditionsdelamiseenscnedulangageinLespritdesocit,Mardaga,Bruxelles.CHARAUDEAUP.,1993b,Lecontratdecommunicationdanslasituationdeclasse,inInteractions,HaltJ.F.d.,UniversitdeMetz.CHARAUDEAUP.,1993c,Lanalysedediscoursdesituationdinterlocutionproposdedbatsmdiatiques,inrevuedePsychologiefranaise,tome382,Dunod,Paris,1993.CHARAUDEAUP.,1994a,Catgoriesdelangue,catgoriesdediscoursetcontratdecommunication,inParcourslinguistiquesdediscoursspcialiss,Berne,PeterLang.CHARAUDEAUP.,1994b,Lediscourspublicitaire,genrediscursif,inrevueMscopen8,CRDPdeVersailles,septembre,1994.CHARAUDEAUP.,1994c,Lecontratdecommunicationdelinformationmdiatique,RevueLeFranaisdanslemonde,numrospcial,juillet,1994.CHARAUDEAUP.,1994d,Lesconditionsdecomprhensiondusensdediscours,inLangageenFLE.Texteetcomprhension,RevueIcietL,Madrid,ADEF.COSNIERJ.,1982,Communicationsetlangagesgestuels,inLesvoiesdulangage,Paris,Dunod.COSNIERJ.etBROSSARD,A.,1984,Lacommunicationnonverbale,ParisDelachauxetNiestl.DUBOISD.,dir.,1991,Smantiqueetcognition,Paris,CNRS.GHIGLIONER.etTROGNON,A.,1993,Ovalapragmatique?,PressesuniversitairesdeGrenoble.HOUDEBINEA.M.,1994,dir.,Travauxdelinguistique.Smiologie,UniversitdAngers.JACQUESF.,1982,Diffrenceetsubjectivit,Paris,Aubier.KERBRATORECCHIONIC.,1990,Lesinteractionsverbales,TomeI,ArmandColin,Paris.LOCHARDG.,1986,Letlvisuelcommeobjetautonomeetsesimplicationsmthodologiques,revueDegrsn48,hiver1986,Bruxelles.LOCHARDG.etSOULAGESJ.C.,1993,Talkshow:lapartdelimage,revuedePsychologiefranaise,n382,1993,ParisDunod.NELN.,1990,Ledbattlvis,Paris,A.Colin.SEARLEJ.R.,1991,Lintentionalitcollective,inLacommunautenparoles,Bruxelles,Mardaga.SPERBERD.etWILSOND.,1979,Linterprtationdesnoncs,inrevueCommunications,n30,Paris,LeSeuil.SPERBERD.etWILSOND.,1989,Lapertinence,Paris,Ed.deMinuit.

    [1]Isto,finalmente,aconstruodoprocessodesemiotizaodomundo.

    [2]Jevocadasemnossaspublicaesde1983,1988,1989a,b,1991,1993a,b,c,d.

    [3]OCAD,CentrodeAnlisedoDiscursodaUniversidadedeParisXIII,abrigapesquisadorescujoncleopermanenteconstitudopor:P.Charaudeau,F.Claquin,A.Croll,M.Fernandez,O.

  • 16/07/2015 Imprimer:Umaanlisesemiolingsticadotextoedodiscurso

    http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=236 10/11

    Galatanu,G.Lochard,J.C.Soulages.Aestesestoassociadospesquisadoresdeoutrasuniversidadesfrancesas.

    [4]Vercomocolocamosesteproblema,sobongulodacompreenso,emnossotrabalhode1994d.]

    umadimensosocialepsicosocialcujasquestesremetemaovalordetrocadossignoseaovalordeinflunciadosfatosdelinguagemumadimensosemitica,termoquetomaremosaquinumsentidoamplo,cujosproblemasdizemrepeitorelaoentreaconstruodosentidoeaconstruodasformas:comosefazasemantizaodasformas?Comosefazasemiotizaodosentido?Correlativamente,estasemiotizaoseguirumprocessoidnticoseconsiderarmososdiferentesnveisdapalavra,dafraseoudotexto?

    Dissodecorreque,mesmosetalouquallingista,sociolingistaoupsicolingistastrabalhecomumaououtradestasdimenses,alinguagemmultidimensional.

    Entretanto,ojogocientficoimpequesejamdiscriminadaseselecionadasasvariveisquedeterminamoobjetoemprico,paraconstruirconceitoseregrasapropriadassuaanlise.Daexistiremteorizaesquecircunscrevemdomnios,emesmoterritrios[[Seaceitarnosqueforosoreconhecerqueadeterminaodeumcampodisciplinartambmumaquestodepoder(Bourdieu).

    [5]Cf.Ghiglione,R.eTrognon,A.(1993).

    [6]Cf.Caron,J.(1989).

    [7]Cf.Oensontlessciencesdulangage,10ansaprs(Session3),Buscila,ASL,1992.

    [8]umaetopsicosociologiadascomunicaes(KerbratOrecchioni,C.,(1990).

    [9]Pelomenosdopontodevistadeumcertopurismocientfico.

    [10]adesignaoqueadotamosdesdenossotrabalhode1983.

    [11]IstoHjelmeslev+umaperspectivapragmtica+umadimensopsicosocial,daporquesedeveriadizerpsicosociosemiopragmtica,masnoslimitaremosdenominaosimplificadadesemiolingstica.

    [12]Istoquerdizerqueemboraoutrasformassemiolgicasparticipemdesteprocesso,elasseencontram,dealgummodo,sobadominnciadalinguagemverbal.

    [13]Estasoperaes,evocadasem1992eem1993a,serodescritascommaisdetalhesemumoutrotrabalhoaserpublicado.Opresentetrabalhotemcomofocoprincipaloprocessodetransao.

    [14]Cf.CHARAUDEAU,P.(1993a).

    [15]Umadiretivaordenaeorientaaomesmotempo.

    [16]Cf.CHARAUDEAU,P(1993a).

    [17]Mesmoassim,prdeterminadas.

    [18]Estahiptesedoduploespaoexterno/internoedosdoistiposdesujeitosaenvolvidosfoiformulada,emborademaneiradiferente,pordiversosautores.Parans,estefatosintomticodanecessidadededistinguirdoisnveisdeconstruodosujeitolinguageiro.

    [19]Cf.CHARAUDEAU,P.(1989a,1989b).

    [20]Seriamelhordizersemiolgicos,tendoemvistaosdiferentessistemasdesignosqueointegram.

    [21]Cf.nossaGrammaire(1992)ondetratamosdosmodosdeorganizaododiscurso.

    [22]Cf.oqueexpusemosnoartigode1993c.

    [23]Osconceitoscomoosdeproteodaface,lugares,etc.assimcomoosdemximaseregrasincluemsenestatendncia.

    [24]Porexemplo,tomarapalavra,numainterlocuo,temsentidonoapenasemfunodoque

  • 16/07/2015 Imprimer:Umaanlisesemiolingsticadotextoedodiscurso

    http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=236 11/11

    vemantesoudepois,mastambmemfunodaquiloque,nasituaodecomunicao,possibilitaatomadadepalavra.

    [25]Cf.principalmenteCHARAUDEAU,P.(1993a)e(1994c).

    [26]Cf.CHARAUDEAU,P.(1994b).

    [27]Cf.CHARAUDEAU,P.dir.(1991):Introduction.

    [28]Cf.LeTalkShow,emcolaboraocomR.Ghiglione,publicadopelaEditoraDunod.[ATUALIZAR

    [29]Paraestesdiferentestiposdeinferncias,cf.CHARAUDEAU,P.(1994d).

    [30]Cf.CHARAUDEAU,P.(1989a,1989b,1993a).

    [31]Podesedizerigualmentemonologal/dialogal,masdevesereconhecerqueemnossadisciplina,aspalavrasmuitasvezessoarmadilhas.Almdisso,nosedeveconfundirestedialgicocomodeBakhtine.

    [32]AilustraodissopodeserencontradaemnossaIntroductionltudedesdbatstlviss(1991).

    [33]EmCommunications4,(1964).

    [34]VerapresentaoediscussodestepontodevistaemCHARAUDEAU,P.(dir.):(1991),etambmaapresentaofeitaporA.M.HoudebineemSmiologie(1994).Tambmnesteparticularnossaanlisepodeserchamadadesemiolingstica.

    [35]Verodesenvolvimentodestestrsespaosem:Existeumsujeitodainterlocuo,AtasdocolquiodaIADA,ParisSorbonne(1994),assimcomoCHARAUDEAU,P.(1993c).

    [36]Cf.CHARAUDEAU,P.(1991,1993c).Letalkshow,rapportCNRSCommunication,emcolaboraocomR.Ghiglione(GRP),noprelo,eA.Croll,1993.[ATUALIZAR

    [37]In:.Charaudeau(dir.),1991,etambmA.M.Houdebine(dir.)TravauxdeLinguistique.Smiologie(1994).

    [38]In:Charaudeau(dir.),1991:Letalkshow,rapportCNRSCommunication,emcolaboraocomR.Ghiglione(GRP),noprelo,etambmG.Lochard,1986eG.LochardeJ.C.Soulages,1993.


Top Related