DOĞU AVRUPA ÜLKELERİNDE AZINLIK HAKLARI:

KIRIM TATAR TOPLUMU ÖRNEĞİ

T.C. BAŞBAKANLIK

Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı

Uzmanlık Tezi

Yeliz ÖZ

Tez Yöneticisi:

Dr. Ebru OĞURLU

Nisan 2014

ANKARA

ii

Yeliz ÖZ tarafından hazırlanan “Doğu Avrupa Ülkelerinde Azınlık Hakları: Kırım

Tatar Toplumu Örneği” adlı bu tezin uzmanlık tezi olarak uygun olduğunu

onaylarım.

Dr. Ebru OĞURLU

Tez Yöneticisi

iii

Tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde

edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu

çalışmada her türlü kaynağa eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm.

Yeliz ÖZ

iv

ÖZET

DOĞU AVRUPA ÜLKELERİNDE AZINLIK HAKLARI:

KIRIM TATAR TOPLUMU ÖRNEĞİ

Öz, Yeliz

Tez Yöneticisi: Dr. Ebru Oğurlu

Bu tezde Doğu Avrupa ülkelerinde yaşayan Kırım Tatar toplumunun durumu azınlık

hakları çerçevesinde incelenmektedir. Bu kapsamda, çalışmanın öznesi Kırım Tatar

azınlık; inceleme alanı, Kırım Tatarlarının yaşadıkları Doğu Avrupa ülkeleri olan

Ukrayna, Romanya ve Bulgaristan; kavramsal zemin, azınlık hakları; temel dayanak

ise azınlık haklarına ilişkin hukuki düzenlemelerdir. Çalışmanın temel amacı, Doğu

Avrupa’daki Kırım Tatar toplumunun, bölgesel bir aktör olarak geçmiş ve

günümüzdeki konumlarının değerlendirilmesi ve gelecekteki konumlarına ışık

tutulmasıdır. Tezdeki temel çıkarım, komünist dönem sonrası yeniden şekillenen

Doğu Avrupa ülkelerinde, bir taraftan azınlık haklarına yönelik uluslararası

standartlarda hukuki düzenlemeler gerçekleştirilerek ülkedeki tüm azınlıklara yönelik

genel bir azınlık politikası oluşturulmaya çalışılırken, diğer taraftan azınlıklar,

soydaş/akraba devletler ve ev sahibi devletler arasındaki girift ilişkiler üçgeninde

tarihi reflekslerin sürdürülmekte olduğudur. Bu nedenle, belli azınlıklar için genelden

farklı siyasetler izlenebilmektedir. Dolayısıyla, tezde, incelenen söz konusu

ülkelerdeki azınlık politikalarının ve Kırım Tatarlarına yönelik uygulamaların bu

çerçevede değerlendirilmesi gerektiği önerilmektedir.

Anahtar Kelimeler: Doğu Avrupa, azınlık hakları, azınlık, yerli halk, Kırım Tatarları,

Ukrayna, Romanya, Bulgaristan.

v

ABSTRACT

MINORITY RIGHTS IN EASTERN EUROPEAN COUNTRIES:

EXAMPLE OF CRIMEAN TATAR COMMUNITY

Öz, Yeliz

Supervisor: Dr. Ebru Oğurlu

This thesis examines situation of Crimean Tatar community living in the Eastern

European countries within the framework of minority rights. In this context, the

subject of the study is Crimean Tatar minority; field of scrutiny is East European

countries which Crimean Tatars inhabit, Ukraine, Romania, and Bulgaria; conceptual

background is minority rights; and basic foundation is juridical arrangements related

to minority rights. The main purpose of the thesis is to assess past and present

situation of Crimean Tatars and to shed light on their future position. The main

conclusion of the thesis is that in the reconstructured Eastern European countries of

the post-communist era, on the one hand, there is an attempt to create a general

minority policy for all minority groups by legal arrangements with international

standarts, on the other hand, historical reflections are maintained in the complicated

relations triangle with minority groups, kin states and host states. Therefore, it is

possible to see specified minority policies for certain minority groups. Consequently,

the thesis recommends that for the countries in question, minority rights policies and

applications for Crimean Tatars need to be assessed in this context.

Key Words: Eastern Europe, minority rights, minority, indigeneous people, Crimean

Tatars, Ukraine, Romania, Bulgaria.

vi

TEŞEKKÜR

Çalışmam boyunca değerli yardım ve katkılarıyla beni yönlendiren danışmanım Dr.

Ebru Oğurlu'ya, kıymetli görüşleriyle çalışmaya ışık tutan Doç. Dr. Hakan

Kırımlı’ya, çalışmada birincil kaynaklara ulaşmada yardımlarını esirgemeyen değerli

meslektaşlarım Fazile Zeynelzade, Fatme İnce, Semra Neşe Asan’a ve Bulgaristan

Bilimler Akademisi Etnoloji Uzmanı Yelis Erolava’ya, her türlü destekleriyle

yanımda olan aileme ve sevgili nişanlım Gökhan Tok'a sonsuz teşekkür ederim.

vii

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 2.1: Polonya, Belarus, Litvanya, Estonya ve Letonya’daki Tatar Nüfus......... 51

Tablo 2.2: Ukrayna, Romanya ve Bulgaristan’daki Kırım Tatar Nüfus .................... 52

Tablo 2.3: Ukrayna 2001 Nüfus Sayımı Sonuçları .................................................... 65

Tablo 2.4: Kırım Özerk Cumhuriyeti 2001 Nüfus Sayımı Sonuçları ........................ 65

Tablo 2.5: Romanya 2011 Nüfus Sayımı Sonuçları................................................... 78

Tablo 2.6: Bulgaristan 2011 Nüfus Sayımı Sonuçları ............................................... 89

Tablo 3.1: Sürgün Edilen Halkların ve Geri Dönenlerin Sayıları ............................ 114

Tablo 3.2: Sürgün Edilen Halkların Entegrasyonuna Yönelik Bütçe (1991-2012) 118

Tablo 3.3: Romanya 2011 Nüfus Sayımı Sonuçları ( Ana Dil /Etnik Grup) ........... 138

Tablo 3.4: Bulgaristan'daki Kırım Tatar Nüfus (1881-2001) .................................. 144

Tablo 3.5: Bulgaristan 2011 Nüfus Sayımı Sonuçları (Ana Dil/Etnik Grup) .......... 147

Tablo 3.6: Türk ve Tatar Sivil Toplum Kuruluşlarına Ayrılan Bütçe (2002-2004). 150

viii

KISALTMALAR LİSTESİ

AB Avrupa Birliği (European Union (EU))

ABD Amerika Birleşik Devletleri (United States of America (USA)

AGİK Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı (Conference on Security and

Co-operation in Europe (CSCE))

AGİT Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (Organization for Security and

Co-operation in Europe (OSCE))

AİHM Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (European Court of Human Rights

(ECtHR)

AİHS Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (European Convention on Human

Rights (ECHR)

AK Avrupa Konseyi (Council of Europe (COE))

AKPM Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi (Parliamentary Assembly

of the Council of Europe (PACE)

BM Birleşmiş Milletler (United Nations (UN))

BMMYK Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği (United Nations

High Commissioner for Refugees (UNHCR))

KÖC Kırım Özerk Cumhuriyeti (Autonomous Republic of Crimea (ARC))

KTMM Kırım Tatar Milli Meclisi

MC Milletler Cemiyeti (League of Nations (LN))

NATO Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (North Atlantic Treaty

Organization)

OHCHR Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Yüksek Komiserliği (Office of the

United Nations High Commissioner for Human Rights)

SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (Union of Soviet Socialist

Republics (USSR)

UAD Uluslararası Adalet Divanı (International Court of Justice (ICJ))

İÇİNDEKİLER

ÖZET .......................................................................................................................... iv

ABSTRACT ................................................................................................................ v

TEŞEKKÜR .............................................................................................................. vi

TABLOLAR LİSTESİ ............................................................................................. vii

KISALTMALAR LİSTESİ .................................................................................... viii

GİRİŞ .......................................................................................................................... 1

1. AZINLIK KAVRAMININ TEORİK ÇERÇEVESİ VE AZINLIK

HAKLARININ ULUSLARARASI DÜZEYDE KORUNMASI ............................ 6

1.1. Azınlık Kavramının Ortaya Çıkışı................................................................. 7

1.2. Azınlık Kavramının Tanımlanması ............................................................... 8

1.3. Azınlık Olmanın Ölçütleri ........................................................................... 12

1.4. Azınlıkların Sınıflandırılması ...................................................................... 15

1.4.1. Dinsel Azınlıklar .................................................................................. 15

1.4.2. Dilsel Azınlıklar ................................................................................... 17

1.4.3. Etnik Azınlıklar .................................................................................... 18

1.4.4. Ulusal Azınlıklar .................................................................................. 19

1.4.5. Yerli Halklar......................................................................................... 20

1.5. Azınlık Haklarının Bireysel ve Kolektif Niteliği ........................................ 24

1.6. Azınlık Haklarının Uluslararası Düzeyde Korunması ................................. 26

1.6.1. Tarihsel Süreç....................................................................................... 27

1.6.1.1. Milletler Cemiyeti Öncesi Dönem ................................................ 27

1.6.1.2. Milletler Cemiyeti Dönemi ........................................................... 28

1.6.1.3. Birleşmiş Milletler Dönemi .......................................................... 30

1.6.2. Uluslararası Örgütlerde Azınlık Hakları .............................................. 31

1.6.2.1. Birleşmiş Milletler Sisteminde Azınlık Hakları ........................... 31

1.6.2.2. Avrupa Konseyi Sisteminde Azınlık Hakları ............................... 35

1.6.2.3. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı Sisteminde Azınlık

Hakları…… ..................................................................................................... 38

1.6.2.4. Avrupa Birliği Sisteminde Azınlık Hakları .................................. 41

2. DOĞU AVRUPA ÜLKELERİNDE AZINLIK HAKLARI ......................... 47

2.1. Doğu Avrupa ve Doğu Avrupa’daki Tatar Toplumu .................................. 48

2.2. Doğu Avrupa’da Azınlık Politikalarının Tarihsel Çerçevesi ...................... 52

2.2.1. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Dönemi Azınlık Politikaları .. 53

2.2.2. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Sonrası Azınlık Politikaları ... 59

2.3. Ukrayna, Romanya, Bulgaristan’da Azınlık Hakları .................................. 63

2.3.1. Ukrayna ................................................................................................ 64

2.3.1.1. Azınlıklara İlişkin Temel Dinamikler ........................................... 64

2.3.1.1.1. Etnik Yapı ..................................................................................... 64

2.3.1.1.2. Tarihi ve Siyasi Çerçeve ............................................................... 66

2.3.1.2. Uluslararası ve Ulusal Yasal Düzenlemeler ................................. 71

2.3.1.2.1. Uluslararası Düzenlemeler ............................................................ 71

2.3.1.2.2. Ulusal Düzenlemeler..................................................................... 72

2.3.1.2.2.1. Anayasal Düzenlemeler .............................................................. 73

2.3.1.2.2.2. Yasal Düzenlemeler .................................................................... 75

2.3.2. Romanya .............................................................................................. 78

2.3.2.1. Azınlıklara İlişkin Temel Dinamikler ........................................... 78

2.3.2.1.1. Etnik Yapı ..................................................................................... 78

2.3.2.1.2. Tarihi ve Siyasi Çerçeve ............................................................... 79

2.3.2.2. Uluslararası ve Ulusal Yasal Düzenlemeler ................................. 81

2.3.2.2.1. Uluslararası Düzenlemeler ............................................................ 81

2.3.2.2.2. Ulusal Düzenlemeler..................................................................... 83

2.3.2.2.2.1. Anayasal Düzenlemeler .............................................................. 83

2.3.2.2.2.2. Yasal Düzenlemeler .................................................................... 86

2.3.3. Bulgaristan ........................................................................................... 89

2.3.3.1. Azınlıklara İlişkin Temel Dinamikler ........................................... 89

2.3.3.1.1. Etnik Yapı ..................................................................................... 89

2.3.3.1.2. Tarihi ve Siyasi Çerçeve ............................................................... 90

2.3.3.2. Uluslararası ve Ulusal Yasal Düzenlemeler ................................. 93

2.3.3.2.1. Ulusalararası Düzenlemeler .......................................................... 93

2.3.3.2.2. Ulusal Düzenlemeler..................................................................... 94

2.3.3.2.2.1. Anayasal Düzenlemeler .............................................................. 95

2.3.3.2.2.2. Yasal Düzenlemeler .................................................................... 97

3. DOĞU AVRUPA ÜLKELERİNDEKİ AZINLIK HAKLARI

ÇERÇEVESİNDE KIRIM TATAR TOPLUMUNUN DURUMU .................... 100

3.1. “Tatar” İsmi ve Kimliği ............................................................................. 101

3.2. Ukrayna’daki Kırım Tatar Toplumu ......................................................... 103

3.2.1. Ukrayna’daki Kırım Tatar Kimliğinin Tarihsel Süreci ...................... 103

3.2.1.1. 1944 Sürgünü Öncesi Dönem ..................................................... 103

3.2.1.2. 18 Mayıs 1944 Sürgünü .............................................................. 106

3.2.1.3. Sürgün Sonrası Dönem ............................................................... 109

3.2.2. Ukrayna’daki Kırım Tatar Toplumunun Günümüz

Değerlendirilmesi….......................................................................................... 112

3.2.2.1. Geri Dönüşlere İlişkin Düzenlemeler ......................................... 113

3.2.2.2. Entegrasyona İlişkin Düzenlemeler ............................................ 117

3.2.2.3. Yasal Statü .................................................................................. 119

3.2.2.4. Teşkilatlanma .............................................................................. 120

3.2.2.5. Siyasi Temsil............................................................................... 122

3.2.2.6. Dil ............................................................................................... 124

3.2.2.7. Eğitim.......................................................................................... 125

3.2.2.8. Medya ......................................................................................... 127

3.2.2.9. Kültür .......................................................................................... 128

3.2.2.10. Din .............................................................................................. 129

3.3. Romanya ve Bulgaristan’daki Kırım Tatar Toplumu ................................ 130

3.3.1. Romanya’daki Kırım Tatar Toplumu................................................. 132

3.3.1.1. Romanya’daki Kırım Tatar Kimliğinin Tarihsel Süreci ................. 132

3.3.1.2. Romanya’daki Kırım Tatar Toplumunun Günümüz

Değerlendirmesi… ............................................................................................ 134

3.3.1.2.1. Yasal Statü .................................................................................. 135

3.3.1.2.2. Teşkilatlanma .............................................................................. 136

3.3.1.2.3. Siyasi Temsil............................................................................... 137

3.3.1.2.4. Dil ............................................................................................... 138

3.3.1.2.5. Eğitim.......................................................................................... 140

3.3.1.2.6. Medya ......................................................................................... 141

3.3.1.2.7. Kültür .......................................................................................... 142

3.3.1.2.8. Din .............................................................................................. 143

3.3.2. Bulgaristan’daki Kırım Tatar Toplumu ............................................. 144

3.3.2.1. Bulgaristan’daki Kırım Tatar Kimliğinin Tarihsel Süreci.............. 144

3.3.2.2. Bulgaristan’daki Kırım Tatar Toplumunun Günümüz

Değerlendirmesi ................................................................................................ 146

3.3.2.2.1. Yasal statü ................................................................................... 148

3.3.2.2.2. Teşkilatlanma .............................................................................. 149

3.3.2.2.3. Siyasi Temsil............................................................................... 151

3.3.2.2.4. Dil ............................................................................................... 152

3.3.2.2.5. Eğitim.......................................................................................... 152

3.3.2.2.6. Medya ......................................................................................... 153

3.3.2.2.7. Kültür .......................................................................................... 154

3.3.2.2.8. Din .............................................................................................. 155

SONUÇ .................................................................................................................... 157

KAYNAKÇA .......................................................................................................... 165

EKLER .................................................................................................................... 191

1

GİRİŞ

Küreselleşen dünyada azınlık haklarının tanınması, korunması ve

geliştirilmesi devletlerin kendi iç hukuklarını aşarak uluslararası bir nitelik kazanmış

durumdadır. Ulusal, etnik, dinsel ve dilsel grupların isteklerinin karşılanmasında,

sadece insan haklarının ya da kültürel çeşitliliğin korunması açısından değil, aynı

zamanda toplumsal istikrarın güçlendirilmesi açısından da fayda olduğu

görülmektedir. Çünkü bir ülkede ortaya çıkan azınlık sorunu bölgesel hatta küresel

endişelere sebep olabilmektedir.

Doğu Avrupa bölgesi, azınlık sorunlarının sınırları aşan etkilerinin

incelenmesinde önemli bir analiz alanı teşkil etmektedir. Bölgenin Batı ile Rusya

coğrafyası arasındaki jeostratejik konumu, etnik yapısı, değişken siyasi sınırları

bölgedeki azınlık politikalarını şekillendiren pek çok unsur ortaya çıkarmaktadır.

Doğu Avrupa’yı Batı Avrupa’dan ayıran önemli özelliklerden biri Doğu Avrupa’da

birçok ulusal azınlığın komşu devletlerde azımsanmayacak soydaş gruplarının olması

ve aslında hemen bitişik komşusunun bir “soydaş devlet” olmasıdır (Kymlicka, 1998:

18). Bu durum Doğu Avrupa’da azınlıkların bulundukları ülkelere göre “tehdit”

olarak algılanma düzeylerini etkilemektedir. Bu çerçevede, Doğu Avrupa’da

azınlıklar konusu sadece komünist dönem sonrası geliştirilen yasal düzenlemeler

kapsamında değil, aynı zamanda bölgedeki tarihi etnik politikalar temelinde ele

alınması gereken çok katmanlı bir yapı oluşturmaktadır.

Bu çalışmada, Doğu Avrupa bölgesindeki azınlık hakları yukarıda belirtilen

unsurlar kapsamında ele alınarak, bu bölgedeki Kırım Tatar toplumunun durumu,

bulundukları ülkelerin azınlık politikaları çerçevesinde incelenecektir. Çalışmanın

temel amacı, Doğu Avrupa’daki Kırım Tatar toplumunun, bölgesel bir aktör olarak

geçmiş ve günümüzdeki konumlarının değerlendirilmesi ve gelecekteki konumlarına

ışık tutulmasıdır.

Tezin inceleme alanı olarak Doğu Avrupa ülkeleri olan Ukrayna, Romanya ve

Bulgaristan seçilmiştir. Ülkelerin seçiminde temel kıstas ülkedeki Kırım Tatar nüfus

olmuştur. Kırım Tatar toplumu, ana vatanları Karadeniz’in kuzeyinde yer alan Kırım

2

yarımadası olan Türk dilli bir halktır. Tarihte pek çok kez bulundukları toprakları

terk etmek zorunda kalmış Kırım Tatarları geniş bir diasporaya sahiptir. Bu

kapsamda, farklı coğrafyalardaki pek çok ülkede Kırım Tatarlarına

rastlanabilmektedir. Ancak ana vatanlarını Kırım olarak gören ve Kırım ile duygusal

bağları bulunan tipik diaspora gruplarının bulunduğu ülkeler Özbekistan, Kırgızistan,

Kazakistan, Rusya, Bulgaristan, Romanya, Türkiye ve ABD olarak sıralanmaktadır

(Williams, 2001b: 4). Sayılan ülkelerden Doğu Avrupa bölgesinde yer alanlar

Ukrayna, Romanya ve Bulgaristan’dır. Bu ülkeler dışında Doğu Avrupa’da, Polonya,

Litvanya, Belarus, Estonya ve Letonya’da “Tatar” nüfus bulunmaktadır. Ancak bu

ülkelerdeki “Tatar” nüfus, tarihleri ve kimlikleri itibariyle Ukrayna, Romanya ve

Bulgaristan’da bulunan “Kırım Tatar” nüfustan ayrılmaktadır. Bu nedenle, akademik

çalışmalarda bu ülkelerin Kırım Tatar diasporasının bulunduğu ülkelere dâhil

edilmediği görülmektedir. Bu çalışmada Doğu Avrupa’da yaşayan tüm Tatar

gruplara değinilmiş olmakla birlikte, örnek topluluk olarak Kırım Tatar toplumu

seçildiğinden ayrıntılı inceleme Ukrayna, Romanya ve Bulgaristan özelinde

gerçekleştirilmiştir.

Bu noktada belirtilmesinde fayda görülen husus, tezde incelenen ülkelerden

biri olan Ukrayna’nın tez yazım sürecinde siyasi bir kriz içerisine girmiş olmasıdır.

Ukrayna’nın Kasım 2013’te Vilnius’te gerçekleştirilen Avrupa Birliği (AB) Doğu

Ortaklığı Programı çerçevesinde AB ile Ortaklık Antlaşması’nı imzalamaması

Ukrayna’daki siyasi krizi başlatan kıvılcım olmuştur. Üç aydan fazla süren protesto

gösterilerinde AB ve Rusya yanlısı tarafların kutuplaşması giderek artmıştır. Ulusal

boyutu aşan siyasi krizde AB, Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (North Atlantic

Treaty Organization, NATO) ve Rusya olaylara müdahil olmuştur. Bu süreçte, ülke

gündeminde pek çok gelişme yaşanmıştır. Ukrayna Parlamentosu, Rusya yanlısı

tutumuyla bilinen Ukrayna Cumhurbaşkanı Viktor Yanukoviç’i 22 Şubat 2014'te

görevden almıştır. Rusya, Viktor Yanukoviç'in devrilmesinden sonra çoğunluğunu

Rusların oluşturduğu Ukrayna’ya bağlı Kırım Özerk Cumhuriyeti’ne (KÖC)

müdahale etmiştir. 16 Mart 2014 tarihinde KÖC’te Kırım'ın statüsü ve Rusya'ya

bağlanıp bağlanmaması konusunda referandum gerçekleşmiş ve referanduma

katılanların %95.5’inin bölgenin yeniden Rusya'ya bağlanması yönünde görüş

3

bildirdiği açıklanmıştır (The Guardian, 2014). Referandumun ardından toplanan

Kırım Parlamentosu, Bağımsız Kırım Cumhuriyeti’ni ilan ettiğini açıklamış ve

Rusya ile birleşmek için gerekli resmi başvuruyu yapmıştır. Rusya, başvuru üzerine

18 Mart 2014’te Kırım'ın Rusya'ya bağlanması ve yeni bir federal bölge

oluşturulmasına yönelik anlaşmayı imzalamıştır.

Ukrayna yönetimi referandumun Ukrayna Anayasası’na aykırı olduğunu ve

sonuçlarının tanınmayacağını açıklayarak Kırım halkını referandumu boykot etmeye

çağırmıştır (President of Ukraine, 2014). Kırım’ın Ukrayna'nın toprak bütünlüğü

içinde kalmasını savunan Kırım Tatarları bu çağrıya paralel olarak referandumu

boykot etmişlerdir (Kırım Tatar Milli Meclisi, 2014). Amerika Birleşik Devletleri

(ABD), AB ve NATO, Rusya’nın Kırım’ı ilhakının kabul edilemez olduğunu

belirterek referandumu tanımadıklarını ilan etmişlerdir (Ukrinform, 2014).

Referandum öncesi toplanan Birleşmiş Milletler (BM) Güvenlik Konseyi,

Ukrayna’nın uluslararası tanınmış sınırları içinde bağımsızlık, egemenlik ve toprak

bütünlüğüne bağlı kalınacağını belirten ve referandumu geçersiz kılan tasarıyı

oylamaya sunmuştur. Çin’in çekimser kaldığı oylamaya BM Güvenlik Konseyi’nin

13 üyesi lehte oy vermiştir. Ancak tasarı, daimi üyelerden Rusya’nın vetosu

nedeniyle geçersiz sayılmıştır (UN, 2014). Türkiye de referandumu tanımadığını

açıklamıştır (Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, 2014).

Gelinen son noktada, Kırım krizi devam etmekte ve Kırım’ın statüsüne ilişkin

belirsizlik sürmektedir. Bu kapsamda, çalışmanın temel unsuru olan Kırım

Tatarlarının durumuna ilişkin de çözülemeyen pek çok soru işareti bulunmaktadır.

Kırım Tatarları, Ukrayna’nın toprak bütünlüğünden yana olduklarını

belirtmektedirler. Ukrayna yönetiminin buradaki tutumu, Rus ayrılıkçılığına karşı

Ukraynalı-Kırım Tatar işbirliği alternatifinin getirilmesi şeklinde devam etmektedir.

Söz konusu kriz, başta belirtilmiş olan bölgesel dinamiklerin etkisiyle ulusal

azınlık sorunlarının sınırları aşan etkilerinin olmasına örnek teşkil etmektedir. Buna

rağmen, tez konusu seçilirken tahayyül edilmesi mümkün olmayan bu durumun,

bundan sonraki süreçte nasıl gelişeceğini kestirebilmek mümkün gözükmemektedir.

Bununla birlikte, Kırım Tatarlarının her durumda bu süreçten etkileneceği aşikârdır.

4

Kırım Tatarları için ileride ortaya çıkabilecek değişiklerle ilgili yorum yapılabilmesi

için Kırım Tatarlarının 16 Mart 2014 referandumuna kadarki durumlarının bilinmesi

önem arz etmektedir. Bu kapsamda, tezde sunulmuş olan referandum öncesi durum,

ileride yapılabilecek çalışmalarda Kırım Tatarlarının geçmiş-bugün-gelecek

durumları arasında karşılaştırmalar yapılmasına kaynak teşkil edebilecektir.

Üç bölümden oluşan tezin birinci bölümünde, azınlık kavramının tarihsel

gelişimi ve teorik çerçevesi çizilerek, azınlık haklarının uluslararası düzeyde

korunma mekanizmalarına yer verilmiştir. Bu kapsamda, öncelikle azınlık tanımları,

azınlık olmak için hangi ölçütlerin gerekli olduğu ve hangi azınlık çeşitlerinin

bulunduğu konuları üzerinde durulmuştur. Devamında, Birleşmiş Milletler (BM),

Avrupa Konseyi (AK), Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) ve AB

sistemlerinde azınlıklara ilişkin düzenlemelere yer verilerek, tez kapsamında

incelenecek ülkelerin bu düzenlemeler çerçevesinde yükümlü oldukları konular ifade

edilmeye çalışılmıştır.

Tezin ikinci bölümünde, azınlık hakları Doğu Avrupa özelinde incelenmiştir.

Bu bölümde öncelikle Doğu Avrupa’nın tez kapsamındaki sınırları çizilmiştir.

Sonrasında bölgedeki azınlık politikalarında belirleyici rolü olan Sovyet Sosyalist

Cumhuriyetler Birliği (SSCB) dönemi ve sonrası tarihsel olarak incelenerek

bölgedeki azınlık siyasetinin genel hatları sunulmuştur. Devamında ise, Ukrayna,

Romanya ve Bulgaristan’nın azınlık hakları alanındaki uluslararası ve ulusal

düzenlemeleri incelenmiştir. Uluslararası düzenlemelerde, ülkelerin birinci bölümde

incelenmiş olan uluslararası antlaşmalar ve sözleşmelere göre konumlarına, ulusal

düzenlemelerde ise ülkelerin anayasa ve yasalarına bakılmıştır. Bu düzenlemeler

çerçevesinde, ülkelerin azınlıklara yönelik genel politikası ortaya koyulmaya

çalışılmıştır.

Tezin en kapsamlı bölümünü oluşturan üçüncü bölümde, ikinci bölümde

incelenen düzenlemeler ışığında Kırım Tatar azınlığın bulundukları ülkelerdeki

durumu tartışılmıştır. Bu bölümde öncelikle, Kırım Tatarlarının bulundukları

ülkelerdeki bugünkü konumlarını şekillendiren tarihsel sürece ilişkin bilgi

verilmiştir. Sonrasında bir önceki bölümde incelenen uluslararası ve ulusal

5

düzenlemeler çerçevesinde, Kırım Tatarlarının bulundukları ülkelerdeki yasal

statüleri, dil, kültür, eğitim, teşkilatlanma, medya, siyasi temsil ve din haklarına

ilişkin günümüz durumları incelenmiştir. İncelemelerde Ukrayna’ya diğer ülkelerden

daha geniş bir bölüm ayrılmıştır. Bunun temel nedeni Ukrayna’ya bağlı Kırım’ın,

Kırım Tatarlarının ana vatanı olması nedeniyle buradaki Kırım Tatarlarının tarihsel

sürecinin diğer ülkelerdeki Kırım Tatarlarından ayrılması ve bunun bugüne yansıyan

etkileridir. 1944’te vatanlarından sürgün edilen ve 1989’da Kırım’a dönüş hakkı elde

eden Kırım Tatarları için diğer ülkelerde yer verilmeyen “sürgün”, “geri dönüşler” ve

“entegrasyon” başlıklarına Ukrayna’da yer verilmiştir.

Tezin sonuç bölümünde ise, tezde ele alınan hususlar, incelenen ülkelerin

komünist dönem sonrası geliştirdikleri azınlık politikaları, bölgedeki tarihi etnik

politika ve Kırım Tatar toplumunun durumu üçgeninde değerlendirmeye tabi

tutularak, elde edilen sonuçlar özetlenmiştir.

6

BİRİNCİ BÖLÜM

1. AZINLIK KAVRAMININ TEORİK ÇERÇEVESİ VE AZINLIK

HAKLARININ ULUSLARARASI DÜZEYDE KORUNMASI

Azınlık kavramı, tarih boyunca çoğunluk kavramı ile olan ilişkisi üzerinden

farklı şekillerde tanımlanmıştır. Toplumun kimlik olarak bir hükümdarın

tebaalığından milli olarak tanımlanan vatandaş kimliğine geçişi ve buna paralel

olarak da kişi haklarının önce medeni daha sonra da sırasıyla siyasi ve sosyal

haklarının gelişmesi (Göçek, 2005: 27) azınlık kavramlarının tanımları, azınlıkların

talepleri, taleplerin algılanış biçimi üzerinde etkili olmuştur. İlk olarak, belirli bir

grup veya devlet tarafından (genellikle azınlığın akraba devleti) bahşedilen veya

büyük güçlerin zayıf devletlere çıkarları doğrultusunda empoze ettikleri

zorunluluklar olarak görülen “azınlık garantileri”, gelişen insan hakları söyleminin

de etkisiyle “azınlık hakları”na dönüşmüştür (Preece, 2005: 13).

Günümüzde uluslararası insan hakları hukukunun tamamlayıcı bir parçasını

oluşturan azınlık hakları, farklı uluslararası örgütlerde güvence altına alınmaktadır.

Azınlık kavramına ilişkin üzerinde uzlaşılmış hukuki bir tanım olmamakla birlikte,

azınlık olmak için gerekli ölçütler ortaya koyulmakta ve azınlık hakları alanında

düzenlemeler yapılmaktadır. Bu bölümde öncelikle, azınlık kavramın ortaya çıkışı ve

azınlıkların tanımlanması üzerinde durulacaktır. Bu kapsamda, azınlık olmanın

ölçütleri ve azınlıkların sınıflandırılması açıklanacaktır. Azınlıkların sınıflandırılması

başlığı altında, dinsel, dilsel, etnik ve ulusal azınlıklar incelenecektir. Bu başlıkta

ayrıca, Kırım’ın yerli halkı (indigenous people) olarak kabul edilen Kırım Tatarları

açısından önem taşıyan ayrı bir kavram olan yerli halklara da yer verilmektedir.

Azınlık haklarının tarihsel ve teorik çerçevesinin devamında, azınlık haklarının

uluslararası düzeyde korunma mekanizmaları ele alınmaktadır. Bu kısımda, BM, AK,

AGİT ve AB sistemlerinde azınlıklara ilişkin düzenlemelere yer verilerek, tez

kapsamında incelenecek ülkelerin bu düzenlemeler çerçevesinde yükümlü oldukları

konular ifade edilmeye çalışılacaktır.

7

1.1. Azınlık Kavramının Ortaya Çıkışı

Azınlık toplulukların sosyolojik olarak ilk çağlardan beri var olduğunu

söylemek mümkündür. Çünkü tarih boyunca, özellikle büyük nüfus hareketlerinin ve

sınır değişikliklerinin olduğu dönemlerde çoğunluktan ayrılan “farklı” gruplar ortaya

çıkmışlardır. Ancak bu gruplar kendilerini azınlık olarak görmedikleri ve bir hak

talebinde bulunmadıkları için günümüzde anlaşıldığı biçimiyle azınlıklardan

ayrılmaktadırlar (Kurubaş, 2006a: 9).

Azınlık kavramının günümüzde anlaşıldığı biçimiyle ortaya çıkışının merkezi

devletin ortaya çıkışıyla birlikte, 16. yüzyıldan itibaren geliştiği konusunda uzlaşma

sağlanmaktadır (Oran, 2009: 66). 16. yüzyıldan önce de fiilen var olan azınlık

grupları olsa da bu gruplar dönemin şartları gereği azınlık olarak tanınmamışlardır.

Örneğin, Ortaçağ’daki Yahudiler fiilen “dini azınlık” olmak ile birlikte, korunma

talep edebilecek bir güce sahip olmadıklarından ve kendilerini koruyacak bir devlet

bulunmadığından azınlık sayılmamışlardır. Çünkü azınlık kavramı, merkezi devlet

kavramı ve azınlığın korunması kavramı ile birlikte gelişen bir kavram olarak ortaya

çıkmıştır (Oran, 2009: 66). Bir başka ifadeyle, azınlık kavramı devletler kendilerini

"etnik" ve "dinsel" sınırlarla tanımlamaya başladıktan sonra, "öteki"nin resmiyet

kazanmasıyla oluşmuştur (Aydın, 2005: 125).

16. yüzyıldaki reformasyon sürecinde, Katolik Kilisesi’nin temsil ettiği dine

karşı çıkış ile birlikte bütünden farklı bir grubun ortaya çıkması ve bu farklı kimliğin

korunması talebi dinsel azınlıkları ortaya çıkarmıştır (Kurubaş, 2006a: 9-10).

Tarihsel süreçte, azınlıklara yönelik ilk yasal düzenlemeler de dinsel azınlıklara

yönelik olarak reformasyon döneminde yapılmıştır. Avrupa’da yaşanan 30 Yıl

Savaşları sonrasında 1648’de imzalanan Vestfalya Antlaşması, hem getirdiği

egemenlik anlayışı ile hem de dini inanç alanındaki yeni düzenlemeleri ile azınlıklara

ilişkin düzenlemelerde bir başlangıç olarak kabul edilmektedir (Preece, 1997: 76).

17. yüzyıldan itibaren dinsel azınlıkların yerini, Fransız Devrimi ile birlikte

dünyaya yayılan milliyetçilik kavramının etkisiyle etnik ve ulusal azınlıklar almaya

başlamıştır (Preece, 1997: 75). Daha sonra yeni devletlerin kurulması, sınır

değişiklikleri, zorunlu göçler gibi devletlere ve toplumlara ilişkin her değişiklik

8

azınlıkları etkilemiş ve yeni azınlıkların doğmasına yol açmıştır. Yeni ortaya çıkan

azınlıklar için farklı tanımlar ve ölçütler geliştirilmiştir. Günümüzde halen

tartışmaları süren azınlık kavramına ilişkin tanımlar aşağıdaki bölümde

incelenmektedir.

1.2. Azınlık Kavramının Tanımlanması

16. yüzyıldan beri dünya siyasetinde ve uluslararası hukukta yer bulan azınlık

kavramının tanımlanmasına yönelik olarak hem akademik dünyada, hem de

uluslararası hukukta çeşitli çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Bu kapsamda, azınlık

kavramının hem sosyolojik hem de hukuksal olarak pek çok tanımı bulunmaktadır.

Bu bölümde, sosyolojik ve hukuksal olarak öne çıkan azınlık tanımlarına yer

verilmektedir.

Azınlık kavramı sosyolojik olarak ele alındığında, bir grubun azınlık

sayılabilmesi için öncelikli şart olarak görülen iki unsur bulunmaktadır. Bunların ilki

grubun çoğunluğun sahip olduğu siyasal, sosyal, medeni ve/veya kültürel haklar

karşısında dezavantajlı bir konumda olması, ikincisi ise söz konusu grubun çoğunluk

grubu karşısında bir tür grup dayanışması ve aidiyet bilinci geliştirmiş olmasıdır

(Göçek, 2005: 22). Bu kapsamda, sosyolojik azınlık sayılabilmek için gerekli

kriterlerin objektif kriterlerden çok subjektif kriterler etrafında geliştirildiği

söylenebilir.

Azınlıkları sosyolojik açıdan inceleyen Baskın Oran, azınlıkları "çoğunluktan

farklı özellikler taşıyan, sayı bakımından genellikle küçük olan ve kendini

çoğunluktan farklı hissetmenin yanı sıra çoğunluk tarafından ezildiği kanısını taşıyan

gruplar” olarak tanımlamaktadır (Oran, 1994: 284). Tanımda, objektif bir kriter

olarak “sayı bakımından genelde küçük olan” ifadesine yer verilse de, Oran tanımın

açıklamasında önemli olanın “grubun kendini baskı altında hissetmesi” olduğunu

belirtmektedir (Oran, 1994: 284). Bu bağlamda, Apartheid1 döneminde, nüfusun %

80'ini oluşturan siyahlar ve toplumda sayısal azınlığı oluşturmamalarına rağmen

kadınlar, sosyolojik olarak azınlık gruplar içerisinde sayılabilmektedir.

1 Afrika dilinde "ayrılık" anlamına gelen Apartheid, Güney Afrika Cumhuriyeti'nde 1948-1994 yılları

arasında, Ulusal Parti hükümeti tarafından uygulanan ırkçı ayrımcılık sistemidir.

9

Azınlıkları sosyolojik açıdan ele alan bir diğer isim, Richard T. Schaefer,

azınlıkların baskın olmama ve dezavantajlı konumda olma özelliklerini ön plana

çıkararak azınlıkları “üyeleri, hayatları üzerinde çoğunluk grubun üyelerinden daha

az güç ve kontrol sahibi olan gruplar” olarak tanımlamaktadır (Schaefer, 1993: 5).

Baskın olmama özelliği ile birlikte azınlık kimliğinin de olması gerektiğine vurgu

yapan Athanasia S. Akermark (1997) ise azınlıkları “korumak istediği farklı bir

kültürel kimliği paylaşan, baskın olmayan kurumsallaşmış grup” şeklinde

tanımlamaktadır (aktaran Uluşahin, 2007: 39). Azınlık tanımında azınlık bilincine

vurgu yapan bir diğer isim John Packer’dır. Packer azınlık bilincinin devam

ettirilebilmesi için özgür siyasi ortamın gerekliliğine dikkat çekerek azınlıkları “ortak

istekleri egemen çoğunluğun isteklerinden farklı olan bir yerde, üyeleri belirli bir

amaç uğruna özgürce işbirliği yapabilen gruplar” olarak tanımlamaktadır (Packer,

1993: 23). Bu kapsamda, azınlıkların kurumsallaşması için özgür ortamın gerekliliği

ön plana çıkmaktadır.

Söz konusu açıklamalardan anlaşılacağı üzere, azınlık kavramının sosyolojik

tanımlarında azınlık grubun kendini baskı altında hissetmesi, egemen ya da çoğunluk

gruba göre kendi hayatları üzerinde daha az güç ve kontrol sahibi olması ve azınlık

bilincine sahip olması unsurları ön plana çıkmaktadır. Bu unsurlar bağlamında,

kavramın sosyolojik tanımlarında, üzerinde uzlaşılan ifadelere ulaşmanın mümkün

olduğu söylenebilir. Ancak azınlık kavramının hukuksal tanımları için aynı durum

söz konusu değildir.

Azınlık kavramının hukuksal tanımlarına bakıldığında kavramın uluslararası

yasal pek çok dokümanda kullanılmasına rağmen evrensel olarak kabul görmüş bir

tanımının bulunmadığı görülmektedir. Bunda kavramın tanım zorluğu ile birlikte

devletlerin bünyelerindeki azınlıkları ulusal birliklerine tehdit olarak algılamaları ve

bir azınlık tanımından kaçınmaları etkin rol oynamaktadır. Bu tartışmalarla birlikte,

uluslararası hukuk sisteminde azınlık kavramının tanımlanması yönünde çaba sarf

edildiği ve çeşitli tanımlar oluşturulduğu görülmektedir.

Hukuki azınlık tanımları tarihsel olarak ele alındığında, Milletler Cemiyeti

(MC) döneminde yapılan anlaşmalarda, doğrudan bir azınlık tanımına yer

10

verilmediği ancak “ırk, dil, din bağlarıyla bağlı insanlar” ifadesi kullanılarak azınlık

kavramının kültürel bir kimlikle ilişkilendirildiği görülmektedir (Kurubaş, 2006a:

27). 1930’da Uluslararası Adalet Divanı (UAD) tarafından önerilen tanımda

azınlıklar “tarihsel olarak belirli bir ülke ya da bölgede yaşayan, kendine özgür ırkı,

dini, dili ve gelenekleri olan, dayanışma duygusu içinde söz konusu gelenek, ırk, din,

dil ve din kimliğiyle birbirine bağlı, geleneklerini koruma, inançlarını ve ibadet etme

biçimlerini sürdürme, çocuklarını, aynı soydan olma ruhu ve geleneğine uyumlu

olarak eğitme ve yetiştirme haklarını güvence altına almak isteyen, karşılıklı

yardımlaşma ruhuna sahip topluluklar” olarak tanımlanmaktadır (Thornberry, 2001a:

164-165).

BM’de azınlıkların tanımlanmasına ilişkin çeşitli çalışmalar yürütmüştür. Bu

kapsamda, çeşitli tanımlar ortaya çıkmıştır ancak ortaya çıkan bu tanımlar BM

belgelerinde resmi azınlık tanımı olarak yer almamaktadır. Bununla birlikte çeşitli

raporlarda geçen ve genel kabul gören iki tanımın varlığından söz edilebilir. Bunlar

Francesco Capotorti ve Jules Deschénes tarafından geliştirilen tanımlardır. Birleşmiş

Milletler İnsan Hakları Komisyonu Ayrımcılığın Önlenmesi ve Azınlıkların

Korunması Alt Komisyonu özel raportörü Capotorti’ye göre azınlık;

Devleti oluşturan nüfusun geri kalanına göre sayısal olarak daha az olan,

hâkim pozisyonda olmayan, mensupları devletin uyruğu (national) olan,

etnik, dini veya dilsel nitelikleri bakımından nüfusun geri kalan bölümünden

farklılık gösteren ve kültürlerini, geleneklerini, dinlerini korumaya yönelik,

zımnen de olsa bir dayanışma duygusu gösteren gruptur. (Capotorti, 1979:

96).

Capotorti’nin tanımı, bağlayıcı olmamasına rağmen, teoride ve pratikte en

çok kabul gören tanım olmuştur (Pejic, 1997: 671). Jules Deschénes’in yaptığı

tanıma göre ise azınlık;

Bir devlette sayısal olarak azınlıkta olan ve hâkim pozisyonda bulunmayan,

nüfusun çoğunluğundan farklı etnik, dinsel veya dilsel nitelikleri bulunan,

birbirleri ile dayanışma duygusuna sahip, zımnen de olsa, varlıklarını

sürdürmek için ortak irade ile yönlenmiş ve amacı çoğunluk ile fiili ve

hukuki eşitlik elde etmek olan bir grup vatandaştır (Deschénes, 1985).

11

Deschénes’in genel olarak Capotorti’nin tanımını esas aldığı görülmektedir.

Bununla birkikte, Deschénes, Caporti’nin tanımına bazı söylem farklılıkları

getirmiştir. Örneğin Capotorti’nin tanımında azınlık mensupları için “uyruk” ifadesi

yer alırken Deschénes tanımında “vatandaş” (citizen) ifadesi yer almıştır. Söz konusu

farklılık bir sonraki bölümde incelenecek olan azınlık olmanın ölçütlerinde

vatandaşlığın gerekli olup olmadığı noktasında tartışılmaktadır.

AK bünyesinde yapılan çalışmalarda da BM alt komisyonlarında önerilen

tanımlara benzer tanımlara yer verilmiş, Capotorti ve Deschénes tanımlarında

belirtilen ölçütler kullanılmıştır. Bu çerçevede, AK bünyesinde sürdürülen

çalışmalarda iki belgede azınlık tanımına yer verilmektedir. Söz konusu belgeler

Hukuk Yoluyla Demokrasi Komisyonu’nun (Venedik Komisyonu) 1991 tarihli

Azınlıkların Korunmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi Önerisi ve Avrupa Konseyi

Parlamenter Meclisi’nin (AKPM) hazırladığı 1993 tarihli Ulusal Azınlıklara Mensup

Kişiler Hakkında İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi’ne Ek Protokol Önerisi’dir

(Çavuşoğlu, 2001: 38). Venedik Komisyonu’nun önerisinde yer alan tanımda şu

ifadelere yer verilmektedir:

Azınlık bir devletin nüfusunun geri kalanından sayısal olarak az olan,

üyeleri bu devletin vatandaşı olan ve nüfusun geri kalanından farklı etnik,

dinsel ya da dilsel özelliklere sahip olan ve kültürlerini, geleneklerini,

dinlerini ya da dillerini koruma isteğiyle hareket eden bir grubu belirtir

(alıntılayan Çavuşoğlu, 2001: 38).

AKPM’nin ek protokol önerisindeki tanım da aynı unsurları içermek ile

birlikte azınlıklar sadece “ulusal” olarak nitelendirilmekte, etnik, dilsel ve dinsel

azınlıklara atıf yapılmamaktadır (Kurubaş, 2006a: 29).

AGİT belgelerinde resmen kabul edilmiş bir azınlık tanımı bulunmasa da,

Capotorti’nin tanımındaki niteliklerle örtüşecek ölçütlere yer verilmektedir (Preece,

2001: 31).

Tanımların farklılıklarından görüldüğü üzere, azınlıklara ilişkin hukuki bir

tanım üzerinde uzlaşılmış değildir. Devletlerin üzerinde uzlaşabilecekleri bir tanım

oluşturmanın zorluğu azınlıklara ilişkin bir tanımın gerekli olup olmadığına dair

tartışmaları beraberinde getirmektedir. Aşağıda da tartışıldığı gibi bir yandan azınlık

12

kavramının evrensel kabul görmüş bir tanımının olmasının hem teorik hem de pratik

anlamda gerekli olduğuna vurgu yapılırken, diğer yandan evrensel bir azınlık tanımı

bulunmasının, azınlık sorunlarının çözümüne katkısına şüpheyle yaklaşılmakta ve

önemli olanın genel çerçeveyi çizmek olduğuna değinilmektedir.

Malcom Shaw azınlık kavramının net bir tanımının olmasının, hak iddia

edenler için sınırlar çizeceğine, bu kapsamda tartışmalı durumları azaltacağına

değinmektedir (Shaw, 1992: 1-2). Benzer şekilde, John Packer’a göre tanım

eksikliği, hak iddia edenlerin meşruluğuna ve haklarının içeriklerine ilişkin

çatışmaları ve sosyal gerilimi arttıran bir faktördür (Packer, 1996: 121). Diğer

taraftan, Patrick Thornberry, evrensel bir tanımın olmamasının, bu terimden ne

anlaşılması gerektiğine engel olmadığına işaret etmektedir (Thornberry, 2001a: 164).

Benzer şekilde, Gudmundur Alfredsson ve Alfred de Zayas da net bir tanımın gerekli

olmadığını, yaşanan durumların %90’ında azınlık kavramının neye işaret ettiğinin

cevabının bilindiğini belirtmektedir (Alfredso ve Zayas, 1993: 3). Capotorti de

azınlık tanımının yer aldığı etnik, dinsel ve dilsel azınlıklara ilişkin raporunda tanım

zorluğunun üzerinde durarak azınlığın varlığına ilişkin yeterli unsurun olması halinde

geçerli uluslararası kuralların uygulanabileceğini belirtmektedir (Capotorti, 1979:

12).

1.3. Azınlık Olmanın Ölçütleri

Bir önceki bölümden de anlaşılacağı gibi azınlık kavramına ilişkin ortak bir

tanım bulunamamamıştır. Yine de mevcut tanımlardan yola çıkarak azınlık sayılmak

için gerekli ölçütler ortaya konulmaktadır. İlk olarak azınlıkların belirlenmesinde

objektif ve subjektif teoriler geliştirilmiştir. 19. yüzyılda ve 20. yüzyılın başında

temsil edilen objektif teori azınlıkların nesnel kriterlerle, ortak köken, kültür, ana dil,

yerleşim alanı gibi faktörler ile belirlenebileceğinden hareket etmiştir. Buna karşılık

subjektif teori öznenin kendi iradesine bakmaktadır. İki teori de tek başına geçerli

olamamıştır (Arsava, 1993: 67).

Capotorti’nin tanımında, azınlık olmanın ölçütleri hem objektif hem subjektif

öğelere dayandırılmaktadır (Capotorti, 1979: 96). Capotorti’nin belirttiği ilk ölçüt

sayısal azınlıktır. Buna göre azınlığın devleti oluşturan nüfusun geri kalanından

13

sayısal olarak az olması gerekmektedir. İkinci ölçüt “azınlığın başat pozisyonda

olmaması”dır. Buna göre toplumdaki egemen grup azınlık grubu oluşturamaz. Oran,

azınlığın egemen durumda olmamasını “azınlık dendiği anda ortada bir tür ikinci

sınıflık, bir tür ‘ezilme’ kavramının da bulunduğu göze çarpacaktır” sözleriyle ifade

etmektedir (Oran, 2009: 68). Preece ise azınlıklar için “siyasi dışlanmışlar" (political

outsiders) ifadesini kullanarak azınlıkların egemen olmama durumunu

vurgulamaktadır (Preece, 1997: 75). Üçüncü ölçüt olan “vatandaşlık” tartışmalı

ölçütlerden birisidir. Capotorti, tanımında uyruk ve vatandaş anlamına gelebilecek

“nationals” kelimesini kullanmıştır. Bu nedenle kelime bazı kaynaklarda uyruk, bazı

kaynaklarda vatandaş olarak çevrilmektedir. Bununla birlikte, uluslararası hukukta

eskiden beri azınlık koruması ile yabancı koruması kavramları birbirlerinden

ayrılmaktadır ve bu alandaki genel eğilim, azınlıkların vatandaş olması gerektiği

yönündedir (Oran, 2009: 69). Dolayısıyla, Capotorti’nin tanımında vatandaşlık bir

ölçüt olarak ortaya çıkmaktadır ve mülteciler, uyruksuzlar, yabancılar, göçmen

işçiler azınlık grupları dışında bırakılmaktadır Tanımdaki dördüncü ölçüt

“farklılık”tır. Buna göre azınlık grubun etnik, dinsel veya dilsel nitelikleri

bakımından nüfusun geri kalanından farklılık göstermesi gerekmektedir. Beşinci

ölçüt “azınlık bilinci”dir. Dördüncü ölçütle doğrudan bağlantılı olan bu ölçüte göre,

dördüncü ölçütte belirtilen farklılıkların korunması için grubun istekli olması ve bu

alanda bir dayanışma duygusu göstermesi gerekmektedir.

Söz konusu ölçütlerden grubun sayıca azınlıkta olması, başat poziyonda

olmaması, vatandaş olması ve toplumun diğer kesiminden farklı etnik, dinsel, dilsel

özelliklere sahip olması objektif kriterleri oluştururken, kimliklerini koruma iradesi

subjektif kriteri belirtmektedir (Pentassuglia, 2002: 57).

Rajeev Bhargava (1999) ise azınlık grubu oluşturmak için üç temel özellik

tanımlamaktadır (aktaran Oğurlu, 2007: 64). Bunların ilki öz bilinç yani azınlık

bilincidir. Buna göre hem azınlık grubun, hem de çoğunluk grubun kendilerini farklı

gruplar olarak algılamaları gerekmektedir. İkinci özellik, azınlık grubun kendi

kimliğini inşa eden özelliklerinin sosyal ve siyasi düzeni kurma gücüne sahip

olduğuna duyduğu inançtır. Üçüncü özellik ise bu inancı icra edecek güce sahip

olmama sonucunda grubun kendini dezavantajlı olarak algılamasıdır. Sayılan ölçütler

14

çerçevesinde Bhargava’nın azınlık olma ölçütlerini subjektif kriterlere dayandırdığı

görülmektedir.

Azınlık kavramının tanımlanmasında olduğu gibi azınlık olmanın ölçütlerinin

belirlenmesinde de tartışmalı durumlar bulunmaktadır. Bunlardan ilki, azınlığın

devlet tarafından tanınmasının gerekliliği sorunudur. Azınlık himayesinin devletlerin

egemenliklerini sınırlaması anlamını taşıması nedeniyle devletler mümkün olduğu

kadar az sayıda grubu azınlık olarak tanımaya özen göstermektedirler (Arsava, 1993:

42). Bu nedenle, devletler azınlığın açık bir tanımının yapılmasına sıcak bakmamakta

ve azınlıkları belirleme yetkisinin kendilerinde olmasını talep etmektedir. Bununla

birlikte, uluslararası belgelerde yaygın görüş azınlık grupların tanınmasının

devletlerin inisiyatifine bırakılamayacağı yönündedir. Nitekim BM İnsan Hakları

Komitesi de azınlıkların varlığının ve korunmasının, devletlerin tanıma kararına

bağlı olmadığını kabul etmektedir (UN, 1994a: 5.2).

Azınlık tanımı içermese de, devletler hukukunda yasal bağlayıcılığı bulunan

1966 tarihli BM Medeni ve Siyasal Haklar Sözleşmesi bu alanda tartışma yaratan

belgelerden biridir (UN,1966a). Sözleşmenin 27. maddesi şu şekildedir:

Etnik, dinsel veya dilsel azınlıkların bulunduğu devletlerde, bu azınlıklara

mensup kişiler, gruplarının diğer üyeleri ile birlikte toplu olarak, kendi

kültürlerini yaşama, kendi dinlerini açıkça söyleme ve uygulama veya kendi

dillerini kullanma haklarından yoksun bırakılamazlar.

Anılan maddede “azınlıkların bulunduğu devletlerde” ifadesinin kullanılması,

bir taraftan devletlerin azınlıkları tanıma zorunluluğu olmadığı şeklinde

yorumlanırken, diğer taraftan maddenin devletlere kendi bünyelerinde azınlık olup

olmadığını tayin hakkını verdiği şeklinde de2 yorumlanmaktadır (Pejic, 1997: 669).

Azınlık sayılma ölçütlerinde tartışmalı konulardan bir diğeri, azınlığın

kendisini azınlık olarak tanımlamayı tercih edip etmemesi hususudur. Bir grup her ne

kadar azınlık özellikleri taşıdığı için azınlık grup olarak nitelendirilebilse de bu

2 Fransa’nın Medeni ve Siyasi Haklar Medeni ve Siyasal Haklar Sözleşmesinin 27. maddesine ilişkin

olarak onay sırasında çekince koyması ve Anayasasının 2. maddesine göre Fransa'nın 27. maddeden

etkilenmeyeceğini ifade etmesi ikinci görüşün desteklenmesinde etkili olmaktadır. Devletlerin bu

alanda farklı uygulamaları bulunmaktadır (Thornberry, 2001b: 154-158).

15

grubun içerisindeki üyeler kendilerini azınlık olarak kabul edip etmemekte

serbesttirler. Bu durum grup içerisindeki üyelerin yararlanmayı talep ettikleri hak

türlerini etkilemektedir. Azınlık grup üyeleri kendilerini azınlık olarak kabul edip

azınlık hakları talep edebilecekleri gibi, kendilerini azınlık olarak kabul etmeyip

bireysel olarak insan hakları bağlamında taleplerde de bulunabilirler (Kurubaş,

2006a: 31).

Tartışılan bir diğer konu, Capotorti’nin tanımında da değinildiği üzere azınlık

sayılabilmek için vatandaşlık gerekip gerekmediğidir. BM belgelerinde,

Capotorti'nin ve Deschénes'in tanımlarında vatandaşlık kavramı genellikle azınlık

tanımının bir koşulu olarak sayılmaktadır. Bununla birlikte BM İnsan Hakları

Komitesi’nin Medeni ve Siyasal Haklar Sözleşmesi’nin 27. maddesine ilişkin

yorumunda azınlıkların vatandaş olma zorunluluğunun olmadığı belirtilmektedir

(UN, 1994b: 5.2).

1.4. Azınlıkların Sınıflandırılması

Azınlık tanımlarında olduğu gibi azınlıkların sınıflandırılma biçimlerinde de

farklı tanımlar ve yorumlar bulunmaktadır. Azınlıklar sınıflandırılırken onları başat

toplumdan ayıran “temel farklılık”ları baz alınmaktadır. Bu kapsamda, azınlıklar

genel olarak dinsel, dilsel, etnik ve ulusal azınlıklar olarak sınıflandırılmaktadır.

Ancak bu ayrım yapılırken azınlık grupların birbirlerinden kesin çizgiler ile

ayrılamayacağı göz ardı edilmemelidir. Bu nedenle, azınlık sınıflandırmalarında

birbiri ile kesişen gruplar oluşmaktadır. Yine de bir grubun hangi tür azınlığa girdiği,

hangi azınlık haklarından yararlanacağının belirlenmesi noktasında önem

taşımaktadır (Arsava, 1993: 34). Sözü edilen azınlık türleri takip edilen bölümde

dinsel azınlıklar, dilsel azınlıklar, etnik azınlıklar ve ulusal azınlıklar olmak üzere

dört başlık altında incelenmiştir. Azınlık türlerinden olup olmadığı tartışma yaratan

yerli halk kavramına da bu bölümde yer verilmiştir.

1.4.1. Dinsel Azınlıklar

Azınlık kavramının ortaya çıkışı ilk olarak dini temele dayandığından, uzun

yıllar azınlıklar dini ayrımları üzerinden tanımlanmışlardır. Bu nedenle en eski

16

azınlık grubu dinsel azınlıklar sayılmaktadır (Kurubaş, 2006a: 34). Hristiyanlık

dininin kendi içinde Katoliklik ve reform hareketleri sonucu ortaya çıkan

Protestanlık, Kalvinizm gibi mezheplere ayrışması sonucu mezhepler arası farklılık

olarak algılanan dini azınlık kavramı tarih boyunca önemli ölçüde genişleme

kaydetmiştir (Arsava, 1993: 56). Günümüzde mezhepsel farklılıklar tek başına dinsel

azınlık tanımlaması için yeterli olmamakta, dinsel azınlık sayılabilmek için farklı

dinlere inanma ölçütü aranmaktadır (Kurubaş, 2006a: 34). Bununla birlikte farklı

dini inanışa sahip olma, bir azınlık sınıfına mensubiyeti belirlemede tek başına

yeterli olmamaktadır. Aynı zamanda din kriterinin, azınlık grubu toplumun çoğunluk

teşkil eden kesiminden fark edilir bir şekilde ayırt etmesi ve dinin grup

mensuplarının yaşam ve kültürünü etkilemesi koşulu aranmaktadır. Bu çerçevede,

çoğunluğun ateist olduğu toplumlarda dini inançları olan toplumlar da dinsel azınlık

olarak kabul edilmektedir (Arsava, 1993: 57).

Yukarıda da değinildiği gibi azınlık grupları arasında kesin çizgiler yoktur.

Bu kapsamda, dinsel azınlık olarak kabul edilebilecek bir grup, etnik, dilsel veya

ulusal azınlık olarak da kabul edilebilir. Ancak bir grubu, içinde bulunduğu

toplumdan ayıran en temel farklılığının dini olması, o grubun dinsel azınlık olarak

kabul edilmesi ihtimalini arttırmaktadır. Örneğin Çinde’ki Müslüman Hui’ler etnik

olarak çoğunluğun grubundan olmakla, içinde yaşadıkları toplumların

çoğunluğundan etnik özellikleri ile değil, dini inaçları ile ayrılmaktadırlar. Bu

nedenle, bu grubun içinde bulunduğu ülkenin hukuki çerçevesinden bağımsız olarak,

dinsel azınlık olarak kabul edilebileceği söylenebilir (Oran, 2009: 54).

Dinsel azınlıkların temel kaygıları, içinde bulundukları toplumun egemen dini

inanışının siyasi düzeni etkilemesi ve kişilerin dini inaçlarına müdahale etmesidir.

Azınlıklara yönelik din hakları alanında düzenlemeler yapılması da toplumda dini

çeşitlilik ortamı oluşmasını teşvik ederek bu müdahaleleri kısıtlamaya çalışmaktadır

(Preece, 2005: 57). Bu bağlamda, günümüzde uluslararası belgelerde din ve ibadet

özgürlüğünün sağlanması temel haklardan birini oluşturmaktadır.

17

1.4.2. Dilsel Azınlıklar

Dilsel azınlıklar, içinde bulundukları toplumdan dilsel özellikleri ile ayrılan

topluluklardır. Ancak bir topluluğun sadece farklı dili nedeniyle aynı devletin

çoğunluk teşkil eden toplumu karşısında azınlık pozisyonunda kalması nadir bir

durumdur. Dilsel özellikler, etnik veya ulusal özelliklerden biri olduğu için dilsel bir

azınlık aynı zamanda etnik veya ulusal azınlığı da ifade etmektedir.

AK’nin kabul ettiği Bölgesel veya Azınlık Dilleri Avrupa Şartı’na göre

bölgesel diller ya da azınlık dilleri, “bir Devletin toprakları içinde bu Devletin geriye

kalan nüfusundan sayıca daha az bir grubunu oluşturan uyruğu tarafından geleneksel

olarak kullanılan, Devletin resmi dil(ler)inden farklı olan diller” (Md.1) şeklinde

tanımlanmaktadır. Aynı maddede “Devletin resmi dilinin diyalekti ve/veya göçmen

dillerinin diyalekti kapsam dışındadır.” denilmektedir (COE, 1992).

Dilsel azınlıkların belirlenmesinde kullanılabilecek ölçütler azınlık grubun

kullandığı dilin statüsü üzerinde yoğunlaşsa da dilsel azınlıkların saptanmasında

azınlık grubunun nüfus yoğunluğu, göç, işsizlik, dilin gelişmişlik derecesi, grubun dil

bilgisi, muhtariyet, okul dili, kitle haberleşme araçlarının mevcudiyeti, azınlığın

büyüklüğü, etnik bir partinin mevcudiyeti, siyasi güç, resmi dilin statüsü gibi çeşitli

faktörler de dikkate alınmaktadır (Arsava, 1993: 58). Bu çerçevede, azınlıkların dil

haklarına ilişkin uluslararası düzenlemelerde de azınlık dillerinin kullanımı eğitim,

yargı, kamu yönetimi, medya ve ekonomik, sosyal ve kültürel hayat olmak üzere pek

çok alanda ele alınmaktadır.

Dilsel azınlıklara yönelik hak ihlalleri dereceli olabileceği gibi doğrudan da

olabilmektedir. Azınlık dilinin kullanılmasının yasaklanması, yer isimlerinin

değiştirilmesi, azınlıkların kendi dillerinde isim koymasının yasaklanması direkt

asimilasyonun bazı uygulamalarıdır. Bununla birlikte ulus devlet kavramı içerisinde

en az bir dilin kamusal olarak hâkim dil olması ile birlikte, azınlık dillerinin kamusal

alanlardan özel alanlara taşınması ve zamanla gerilemeye ve kaybolmaya başlaması

dereceli bir asimilasyonu getirmektedir. Bu durumlarda kasten veya gayri ihtiyari

resmi dil politikaları azınlık dillerinin aşama aşama kaybolmasına neden olmaktadır

18

(Preece, 2005: 126-127). Bu nedenle azınlık dillerine ilişkin özel politikaların

üretilmesi gerekliliği doğmaktadır.

UNESCO’nun verilerine göre, azınlık dillerine yönelik özel politikalar

üretilmediği takdirde bugün dünya üzerinde konuşulan 6.000’den fazla dilin yarısı

21. yüzyılın sonunda kaybolacaktır. UNESCO’nun Tehlike Altında Olan Dünya

Dilleri Atlasında (Atlas of the World’s Languages in Danger) da yaklaşık 3.000 dilin

kaybolma tehlikesi altında olduğu belirtilmektedir (UNESCO, 2010).

1.4.3. Etnik Azınlıklar

Etnik azınlık kavramı doğrudan “etnisite” kavramı ile bağlantılı olduğu için

öncelikle etnisite kavramını açıklamak yerinde olacaktır. Etnisite kavramının içerdiği

unsurların objektif veya subjektif olduğuna dair çeşitli tartışmalar bulunmaktadır.

Marin Marger’ın çalışmasında da görüleceği gibi, etnisite kavramının objektif

unsurlara dayandığını savunanlar genellikle ortak tarih ve kan bağının önemine

değinerek “ırksal” söylemi ön plana çıkarmaktadırlar. Kavramın, subjektif unsurlara

dayandığını savunanlar ise “topluluk duygusu”na vurgu yaparak ortak bir soyun

kurmaca da olsa topluluk duygusu oluşturabileceğine değinmektedirler (Marger,

1991: 13-18). Preece de subjektif unsurlara vurgu yaparak etnisitenin “sınıf” gibi

nispeten yeni olan sosyal bir kategori olduğunu belirtmektedir (Preece, 2005: 97).

Etnisite kavramını objektif ve subjektif unsurlara dayandırarak açıklayan sentezcilere

göre ise etnisitenin öğelerini gerçek ya da kurgusal bir tarihsel geçmişe duyulan

inanç, ırk, dil, din gibi paylaşılan kültürel öğeler, gerçek ya da sembolik bir coğrafi

merkez, bir gruba ait olma bilinci ve grup dışındakiler tarafından grup farklılığının

tanınması oluşturmaktadır (Bulmer, 1986: 54).

Tarihsel olarak bakıldığında etnisite kavramının tanımlanmasında objektif

unsurlardan subjektif unsurlara geçiş olduğu görülmektedir. Bu bağlamda, ırk

ifadesinin yerini zamanla kültürel kimliği ön plana çıkaran etnik ifadesi almaya

başlamıştır. Bu eğilime paralel olarak, 1950 yılında BM İnsan Hakları Komisyonu

19

Ayrımcılığın Önlenmesi ve Azınlıkların Korunması Alt Komisyonu’nda3

ırk

kelimesi etnik kelimesiyle değiştirilmiştir (Capotorti, 1991: 197).

Bu gelişmelerle birlikte etnik azınlık kavramının günümüzde biyolojik ve

fiziksel özelliklerden çok, tarihi ve kültürel özelliklere işaret ettiği söylenebilir.

Üyeleri belirsiz bir şekilde de olsa ortak bir kökeni paylaşan, çeşitli kültürel, tarihsel

ve topraksal bağlardan oluşan kimlik özelliklerine sahip, fakat belirli bir siyasal

niteliği bulunmayan azınlık durumundaki etnik gruplar etnik azınlık olarak

tanımlanmaktadır (Kurubaş, 2006a: 35). Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi’nin 27.

maddesinde de etnik azınlıkların özelliği olarak onların kültürü zikredilmektedir. Bu

çerçevede, günümüzde kültürel farklılığın büyük ölçüde etnik farklılığa karşılık

geldiği kabul edilmektedir (Aydın, 2005: 127).

1.4.4. Ulusal Azınlıklar

Fransız İhtilali’nin günümüze kazandırdığı ulus ve ulusalcılık kavramlarıyla

birlikte gelişen ulusal azınlık kavramı, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra devletler

hukuku terminolojisine girmiştir (Arsava, 1993: 55). Ulusal azınlık kavramı en genel

ifadesiyle başka bir ülkede çoğunluğu olduğu halde sınır değişiklikleri ile bir ülkede

azınlık durumunda kalan gruplar için kullanılmaktadır. Ulusal azınlıklar diğer azınlık

gruplarına göre daha kapsayıcı niteliktedirler. Bu nedenle ulusal ve uluslararası

belgelerde en çok kullanılan azınlık sınıfı ulusal azınlık olmaktadır. Çünkü ulusal

azınlıklar aynı zamanda etnik, dilsel, dinsel azınlıkları da oluşturabilmektedirler.

Ancak etnik, dilsel, dinsel azınlıkların ulusal azınlık grubunda yer almaları her

zaman mümkün olmamaktadır. Bu noktada, ulusal azınlıkları diğerlerinden ayıran en

önemli farklılığın ne olduğu sorusu gündeme gelmektedir. Bu soruya verilen

cevaplarda öne çıkan unsur ulusal azınlıkların “siyasi karar mekanizmalarına katılma

iradesine sahip olmaları” şeklindedir (Arsava, 1993: 55).

Will Kymlicka, ulusal azınlıkları “büyük devlet şemsiyesi altında toplanmış

ayrı ve potansiyel olarak özyönetimli toplumlar” olarak tanımlamaktadır (Kymlicka,

1998: 51). Bir başka tanımda ulusal azınlıklar “kendisini devletleşmiş bir başka

3 Komisyonun adı 1999’da İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Alt Komisyonu olarak

değiştirilmiştir

20

ulusun parçası gören, yani akraba devleti olan azınlık grubu” olarak

tanımlanmaktadır (Kurubaş, 2006a: 36). Bu kapsamda Almanya’daki

Danimarkalılar, Romanya’daki Macarlar, Polonya’daki Almanlar, Bulgaristan’daki

Türkler ulusal azınlıklara örnek olarak gösterilmektedir.

Olgun Akbulut ise ulusal azınlık sayılabilecek üç tür grup tanımlamaktadır.

Bunların ilki “mevcut bir ulus ile akrabalık bağı olan ve fakat akraba ulusun yaşadığı

ülkeden başka bir ülkede yaşayan insan topluluğu”dur. İkincisi “kalabalık bir nüfusa

ve ulus olma bilincine sahip azınlık gruplar”dır. Üçüncüsü ise, “yaşadığı ülkedeki

ulusla akrabalık bağı olmamasına rağmen, başkaca bir ulusla ya da devletlerle de

akrabalık bağı olup olmadığına bakılmaksızın, uzun süreden beri orada yaşıyor

olmakla, içinde yaşadığı toplumun ulusal kültürüne katkısı sonucu ulusal azınlık

sayılan gruplardır” (Akbulut, 2008: 37).

Ulusal azınlık tanımlarında belirtilen özelliklere bakıldığında, ulusal

azınlıkların azınlık bilincine sahip, siyasi karar mekanizmalarına katılma gücünü

elinde bulunduran ve akraba devleti olan gruplar olma özelliklerinin ön plana çıktığı

görülmektedir. Bu durum ulusal azınlıkları toplumda diğer azınlıklara göre daha

güçlü bir konuma getirmektedir. Oran’ın “sesi güçlü çıkan azınlık” nitelemesini

yaptığı (Oran, 2004: 40) ulusal azınlıklar, bu yönleriyle ulus devletler tarafından

genellikle ulusal bütünlüğe tehdit olarak algılanmakta ve tanınmaları noktasında

sorun yaşamaktadırlar.

1.4.5. Yerli Halklar

Azınlık tanımında olduğu gibi, yerli halklara ilişkin net bir tanım

bulunmamaktadır, ancak yerli halk sayılabilmek için sıralanan kimi kriterler

mevcuttur. Bu çalışmanın temel öğesi olan Kırım Tatarları BM tarafından

düzenlenen Yerli Halklar Daimi Forumu’nda temsil edilmektedirler (UN, 2009) Bu

kapsamda yerli halkların hangi grupları kapsadığına ve uluslararası hukuktaki yerine

değinmek faydalı olacaktır.

Yerli halklara ilişkin olarak en çok referans gösterilen tanım BM Azınlıkları

Koruma ve Ayrımcılığı Önleme Alt Komisyonu Raportörü, Jose Martinez Cobo’ya

21

aittir. Cobo’nun yerli halklar tanımı BM’nin resmi tanımı olarak bilinse de BM’nin

resmi bir tanımının bulunmadığını belirtmek gerekir (UN, 2007a). Bu tanıma göre;

Yerli topluluklar, halklar ve uluslar, ülkelerinde yaşamış olan işgal ve

koloni öncesi toplumlarla tarihsel devamlılığa sahip ve kendilerini şu anda

ülkelerinde veya onun bir parçasında egemen olan toplumun diğer

parçalarından farklı olarak algılayan gruplardır. Toplumun baskın olmayan

kesimi olan bu gruplar şu anda, kültürel kalıpları, toplumsal kurumları ve

hukuki sistemlerine göre, varlıklarının devamı temelinde etnik kimliklerini

ve ata topraklarını korumayı, geliştirmeyi ve gelecek nesillere aktarmayı

amaçlarlar (Cobo, 1986: 29).

Cobo’nun tanımında dört unsur öne çıkmaktadır. Bunların ilki, tarihsel

öncelik; ikincisi, kültürel özellikleri gönüllü olarak devam ettirme isteği; üçüncüsü,

yerli halk olarak kimlik bilincine sahip olma; dördüncüsü, çoğunluk tarafından

topraklarının işgal edilmesi, zorla asimile edilme, işkence ve baskı gibi bir dışlamaya

maruz kalmadır (Jabareen, 2008: 659). Bununla birlikte dünyadaki örneklerine

bakıldığında yerli halkların aynı zamanda akraba/soydaş devleti bulunmayan

topluluklar olduğu ve bulundukları topraklarda bir devlet kurma çabası içinde

olmadıkları da yerli haklara ilişkin işaret edilen hususlardır (Ivison vd., 2000: 277).

Tanımlar doğrultusunda yerli halkların öne çıkan en belirgin özelliği, işgal

veya kolonileşme öncesi bulundukları toprakların temel halkı olmaları ancak tarihsel

süreçte şu anda aynı topraklarda egemenliği bulunduran toplum karşısında azınlıkta

kalmalarıdır. Aynı zamanda yerli halklar tarihsel süreçte egemen konumlarını

kaybetseler de kültürlerini korumaya ve kültürlerini gelecek nesillere aktarma isteği

göstermeye devam etmektedirler. Yerli halkı oluşturan kriterlere bakıldığında aynı

kriterlerin azınlık grupları için de geçerli olduğu görülmektedir. Bu kapsamda, yerli

halkların azınlık sayılıp sayılamayacağı sorusu ortaya çıkmaktadır. Arsava, yerli

halkların azınlık sayılıp sayılamayacağının tespiti için yerli halkların Medeni ve

Siyasal Haklar Sözleşmesi’nin 27. maddesinde belirtilen azınlık kriterlerine uyup

uymadığına bakmaktadır. Buna göre;

Yerli halkın kültür, gelenek, dil, tarih gibi özellikler göstermesi ve stabil bir

birlik teşkil etmesi gerekmektedir. Bunun dışında kimliğinin bilincinde

olması ve bu kimliği muhafaza etme isteği bulunması gerekmektedir. Yerli

halk bakımından stabil birlik, grubun mensupları arasında sürekli sosyal ve

22

ekonomik ilişkilerin bulunması durumunda kabul edilebilir. Grubun kendi

kimliğinin bilincinde olması ise grubu toplumun çoğunluğunu teşkil eden

kesimden ayıran bir unsur olarak özellikle geleneklere sahip çıkılması ve

bunların muhafaza edilmek istenmesi anlamını taşır (Arsava, 1993: 63).

Anılan kriterleri gösteren yerli halkların azınlık sayılması halinde, yerli

halkların haklarının azınlık hakları kapsamında mı değerlendirileceği sorusu bir

başka konu olarak gündeme gelmektedir. Azınlık olma kriterleri ile yerli halk olma

kriterleri karşılaştırıldığında yerli halkların, çoğunluk tarafından, topraklarının işgal

edilmiş olması, zorla asimile edilmeleri ve işkence ve baskı gibi bir dışlamaya maruz

kalmış olmaları ortaya çıkan önemli bir farklılık olmaktadır. Bu kapsamda, yerli

halklar azınlık gruplarının “güçten yoksun” bırakılmış bir örneği olarak karşımıza

çıkmaktadır (Jabareen, 2008: 659). Bu durum yerli halkların, azınlık gruplardan ayrı

bir muameleye tabi tutulması gerektiğini göstermektedir. Bu nedenle bu halklar,

azınlık olarak tanınmayı değil, yerli halklar olarak tanınmayı talep etmektedirler.

Bu doğrultuda, uluslararası hukukta yerli halkara ilişkin ayrı düzenlemeler

olduğu görülmektedir. Avrupa sistemi içinde yerli halkların azınlık statüsü ile

korunduğu görülse de, BM sisteminde yerli halklar azınlıklar dışında ayrıca ele

alınmaktadır. Birleşmiş Milletler Yerli Halklar Hakları Bildirisi Eylül 2007’de Genel

Kurul tarafından kabul edilmiştir (UN, 2007a).

Bildiride bir taraftan yerli halkların diğer halklarla eşit oldukları belirtilirken

diğer taraftan yerli halkların haklarının farklı olabileceği, bu halkların kendilerini

farklı isimlendirebilecekleri ve onlara bu özellikleriyle saygı gösterileceği teyit

edilmektedir. Bildiride yerli halkları, ayrı bir halk olma bütünlüklerinden, kültürel

değerlerinden veya etnik kimliklerinden mahrum edecek her türlü hareketin

önlenmesi için devletlere etkin çözümler bulma önerisi de getirmektedir (Md.8).

Ayrıca yerli halkların kendi kültür ve kimliklerinin korunmasına yönelik olarak

“ruhani ve dini geleneklerini, töre ve törenlerini beyan etme, hayata geçirme,

geliştirme ve öğretme hakkına” (Md.12); “kendi tarihlerini, dillerini, sözel

geleneklerini, filozoflarını, yazı sistemlerini ve edebiyatlarını yaşatma, kullanma,

geliştirme ve gelecek kuşaklara aktarma ve toplumlarının, yerleşim yerlerinin ve

bireylerinin isimlerini belirleme ve bu isimleri kullanma hakkına” (Md.13); “kendi

23

eğitim ve öğretim kültürlerine uygun bir şekilde kendi dillerinde eğitim veren eğitim

sistemleri ve kurumlarını kurma ve kontrol etme hakkına” (Md. 14), “kendi

medyalarını kendi dillerinde oluşturma ve diğer medya kuruluşlarına hiç bir

ayrımcılığa maruz kalmadan ulaşma hakkına” (Md. 16) sahip oldukları ifade

edilmektedir.

Bildirde dikkat çeken başka bir husus yerli halkların kendi geleceklerini

kendileri belirleme hakkına sahip olduğu, dolayısıyla kendi siyasi statülerini

belirleme ve ekonomik, sosyal ve kültürel kalkınma için izlenecek yolu özgürce

seçme hakkına sahip olduklarının belirtilmesidir (Md.3). Bu maddede sağlanan self

determinasyon hakkının tarihsel gelişimi içinde ayrılma hakkını da içerdiği ve

uygulamada bu şekilde yorumlandığığı belirtilmektedir (Oran, 2009: 113-114).

Ancak söz konusu hakkın azınlık hakları için geçerli olmadığı görülmektedir. Çünkü

azınlık hakları devletlerin egemen eşitliği, ülkesel bütünlüğü ve siyasal

bağımsızlığına aykırı herhangi bir faaliyete yetki verir biçimde

yorumlanamamaktadır (Kurubaş, 2006a: 40).

BM insan hakları organlarının yerli halkların haklarını temin için yaptığı

yoğun çalışmalar dini, dilsel, ulusal azınlıkların himayesi için yapılan çalışmalarla

karşılaştırıldığı zaman, BM’nin yerli halkların haklarının teminine ağırlık verdiği

ortaya çıkmaktadır (Arsava, 1993: 64). Uluslararası hukukta yerli halklara ilişkin

gelişmelerin azınlık haklarına göre daha hızlı ilerleme göstermesinin nedeni siyasi

sebeplere dayandırılmaktadır. Yerli halklar karar alma süreçlerinden dışlanmış ve

toplumda ezilen konuma düşen gruplardır. Siyasi bakımdan zayıf olmaları nedeniyle

yerli halklar ulus devletler nezdinde bir tehdit algısına dönüşmemektedir. Bu nedenle

yerli halkların tanınması azınlıklara göre daha kolay gerçekleşmekte ve yerli halklara

sağlanan haklar devletler tarafından daha kolay kabul edilmektedir (Arsava, 1993:

64).

BM dünya üzerinde yerli halklara mensup 370 milyondan fazla insanın

olduğunu belirtmektedir. En çok tanınmış yerli halklar Avustralya’daki Aborjinler,

Kanadada’ki Eskimolar, ABD’deki Kızılderililer, İsveç ve Finlandiya’daki Samiler

(Lapplar), Hollanda ve Almanya’daki Frizyanlar olarak bilinmektedir (UN, 2013).

24

Bu çalışmanın temel öğesi olan, Kırım Özerk Cumhuriyeti’nin %12’lik

nüfusunu oluşturan Kırım Tatar toplumunun ise yerli halk olup olmadığı yönünde

tartışmalar mevcuttur. Kırım Tatarlarının tarihte bulundukları topraklarda egemen

konumda olmaları, şu an bulundukları topraklar üzerindeki çoğunluk tarafından

topraklarının işgal edilmiş olması ve topraklarından sürgün edilmiş olmaları ve

kültürel özelliklerini halen koruyarak devam ettirmek istemeleri bu topluluğun

Cobo’nun yerli halklar tanımında sıraladığı kriterlere uyduğunu göstermektedir.

Bununla birlikte, dünyadaki yerli halkların genellikle bir soydaş/akraba devletinin

bulunmaması Kırım Tatarlarını diğer yerli halklardan ayırmaktadır. Bu faktör

nedeniyle Kırım Tatarlarının yerli halklardan çok “vatansız halklar”

sınıflandırmasına daha yakın olduğu da savunulmaktadır (Ivison vd., 2000: 277).

Çünkü vatansız halkların bir soydaş/akraba devleti bulunmaktadır. Ancak burada

tartışma yaratan bir başka husus vatansız halkların bulundukları topraklarda tarihsel

bir egemenliklerinin bulunmamasıdır (Ivison vd., 2000: 277). Bu nedenle Kırım

Tatarları tam olarak bu kategoriye de uymamaktadır.

Kırım Tatarları BM tarafından düzenlenen Yerli Halklar Daimi Forumu’nda

temsil edilmekte (UN, 2009) ve BM’de yerli halklar kapsamında ele alınmaktadırlar.

Ancak unutulmamalıdır ki BM’nin bir halkı, yerli halk olarak tanımasında herhangi

bir resmi tanım ve kriter bulunmamaktadır. BM’nin temel ölçütü toplulukların

kendilerini tanımlama şeklidir. Dolasıyla, uluslararası hukukta Kırım Tatarlarının

yerli halk olup olmadıklarına dair tartışmalarda kesin bir sonuca ulaşılamamaktadır.

Kırım Tatarlarının Ukrayna yasalarına göre statüleri ise 3.2.2.3 başlığında ayrıca

tartışılacaktır.

1.5. Azınlık Haklarının Bireysel ve Kolektif Niteliği

Azınlık haklarına ilişkin temel tartışma konularından biri azınlıklara tanınan

hakların bireysel haklar kapsamında mı yoksa kolektif haklar kapsamında mı

değerlendirilmesi gerektiğidir. Buradaki temel sorun öncelik verilecek ve korunacak

öğenin kişi mi yoksa grup mu olduğudur. Bir taraftan azınlık haklarının insan

haklarının bir parçası olduğu ve azınlıklara sağlanan hakların bireysel olduğu

25

vurgulanırken, diğer taraftan bireylerin belli bir grubun üyesi oldukları ve gruplara

sağlanan haklar ile azınlığa özgü özelliklerin korunabileceği savunulmaktadır.

Kolektif haklar (grup hakları) yasal terim olarak belli bir grup tarafından talep

edilen ve belli bir gruba sağlanan haklar olarak kullanılmaktadır (Pentassuglia, 2002:

47). Kolektif haklarda temel amaç grubun hayatta kalmasını güvence altına almaktır

(Johnston, 1995: 179). En bilinen grup hakkı self determinasyondur (kendi kaderini

tayin hakkı). Bireysel haklar ise kişilerin tek başlarına sahip oldukları ve tek

başlarına kullanabilecekleri haklardır. İnsan hakları, medeni haklar ve temel

özgürlükler öncelikle bireysel nitelik taşımaktadır (Kurubaş, 2006: 41).

Belirtmek gerekir ki kolektif hakları bireysel hakların karşısına koyan

yaklaşımların yanında bu ayrımı kabul etmeyenler de mevcuttur. Örneğin Will

Kymlicka azınlık haklarının bireysel ve kolektif olarak sınıflandırılmasını doğru

bulmamaktadır. Kymlicka’ya göre önemli olan azınlık grubu içinde özgürlüğün ve

azınlık ile çoğunluk grupları arasında eşitliğin sağlanmasıdır (Kymlicka, 1998: 235).

Bu çerçevede, grup içinde bireylerin özgürlükleri korunuyorsa ve gruplar arasındaki

eşitlik ilişkileri (baskın olmama) destekleniyorsa, azınlık haklarının liberal ilkelerle

tutarlı oldukları söylenebilmektedir. Bu nedenle önemli olan hakkın kolektif olup

olmadığı değil, grup farkına dayalı olup olmadığıdır.

Günümüz uluslararası hukuk belgelerinde gruptan çok bireye vurgu yapıldığı

görülmektedir. Belgelerde “azınlık hakları”ndan (rights of minorities) değil,

“azınlığa mensup kişilerin hakları”ndan (rights of persons belonging to minorities)

bahsedilmektedir. Bunun öne çıkan sebepleri; hukuksal olarak azınlıkların değil

bireylerin uluslararası hukukun öznesi olması, bir azınlığa grup olarak koruma

sağlamanın ayrılıkçı hareketlere yol açabileceği düşüncesi ve grupların bireyleri

ezebilmesi ihtimalidir (Oran, 2009: 84). Bununla birlikte azınlık haklarında

bireysellik vurgusunun azınlıkların “kendi kaderini tayin hakkı”nı ayrılıkçı talepler

için kullanmalarını önlemek amacıyla geliştirilmiş bir formül olduğu da

belirtilmektedir (Çavuşoğlu, 2001: 64).

Uluslararası alanda bireye vurgu yapılsa da, azınlık gruplarının kolektif hak

talepleri olduğu bir gerçektir. Bu durum uluslararası hukukta bireysel ve kolektif

26

haklar arasında bir uzlaşmaya gidilmesi çabalarını doğurmaktadır (Diaconu ve

Diaconu, 2011: 38). Bireysel ve kolektif hakların birlikte ele alındığı en belirgin

örneklerden biri Azınlık Olmanın Ölçütleri (1.3) başlığında üzerinde durulmuş olan

Medeni ve Siyasal Haklar Sözleşmesi’nin 27. maddesidir. Maddede “azınlığa mensup

kişiler” ifadesi ile öznenin birey olarak görüldüğü anlaşılırken “kendi gruplarının

diğer üyeleri” ile birlikte ifadesi ile hakkın kolektif kullanım gerektirdiği

anlaşılmaktadır (Pejic, 1997: 670). 27. madde bu yönüyle “melez” olarak

nitelendirilmektedir (Pentassuglia, 2002: 49). Bununla birlikte BM İnsan Hakları

Komitesi 1994’te yayımladığı genel yorumunda 27. maddenin bireylere tanınan

halklar ile ilgili olduğunu ve devletin bütünlüğüne zarar vermediğini ifade etmiştir

(UN, 1994b: 3.2).

BM Ulusal veya Etnik, Dinsel ve Dilsel Azınlıklara Mensup Kişilerin

Haklarına İlişkin Beyanname’de ve AGİT Kopenhag Belgesi’nde de, Medeni ve

Siyasal Haklar Sözleşmesi’nde olduğu gibi, “azınlığa mensup kişiler”in “kendi

gruplarının diğer üyeleriyle birlikte toplu olarak” azınlık haklarını kullanabilecekleri

belirtilmektedir (Çavuşoğlu, 2001: 58). Bu çerçevede azınlık hakları en genel

çerçevesi ile “kolektif boyutlu bireysel haklar” olarak nitelendirilmektedir

(Thornberry, 1994: 21)

1.6. Azınlık Haklarının Uluslararası Düzeyde Korunması

Azınlık sorunlarının devletlerin iç politikaları ile sınırlı kalmayıp, uluslararası

bir boyut kazanabileceğinin anlaşılması ile azınlıkların uluslararası düzeyde

korunmasına yönelik arayışlar başlamıştır. Azınlıkların korunması konusunda

uluslararası ilk örgütsel çalışmalar, MC ile başlamıştır. Birinci Dünya Savaşı sonrası

yapılan antlaşmalarda azınlık sorunlarına yer verilmiştir. İkinci Dünya Savaşı’ndan

sonraki dönemde ise azınlıklar sorunu önce BM’nin daha sonra AK, AGİT ve

AB’nin gündemine girmiştir.

Bu bölümde, azınlık haklarının uluslararası düzeyde korunması tarihsel olarak

MC öncesi dönem (Birinci Dünya Savaşı öncesi dönem), MC dönemi (Birinci Dünya

Savaşı ve İkinci Dünya Savaşı Arası Dönem) ve BM dönemi (İkinci Dünya Savaşı

27

sonrası dönem) olarak üç kısımda incelecek, daha sonra uluslararası kuruluşlarda

azınlık haklarına ilişkin günümüz düzenlemelerine bakılacaktır.

1.6.1. Tarihse