dogu ve guneydogu anadolu'da sosyoekonomik gelisme icin politika onerileri

DO⁄U VE GÜNEYDO⁄U ANADOLU’DA SOSYO-EKONOM‹K SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNER‹LER‹

GÜNEYDO⁄U ANADOLU BÖLGES‹ BELED‹YELER B‹RL‹⁄‹ ARAfiTIRMASI SAYFA 67

DO⁄U VE GÜNEYDO⁄U ANADOLU’DABÖLGESEL KALKINMA ‹Ç‹N

POL‹T‹KA ÖNER‹LER‹

BÖLÜM: IV

4 Bu rapor haz›rlan›rken, TESEV taraf›ndan haz›rlanan “Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu’daSosyo-ekonomik Öncelikler (2006)” ve Diyarbak›r Büyükflehir Belediyesi taraf›ndanhaz›rlanan ve Cumhurbaflkan› Say›n Abdullah Gül’e sunulan “Kentsel ve BölgeselSorunlar Güçlükler Tespitler ve Çözüm Önerileri (2007)” araflt›rmalar› dikkate al›nm›fl,bu raporlarda dile getirilen öneriler de¤erlendirilmifltir.

BÖLGELER aras› sosyo-ekonomik geliflmifllik fark›n› gidermek ve geliflmifllikskalas›n›n en gerisinde bulunan Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu Bölgelerinin kal-k›nmas›n› sa¤lamak için öncelikle, uzun vadeli bir bölgesel kalk›nma stratejisihaz›rlanmal›d›r. AB üyelik süreci ve Dokuzuncu Ulusal Kalk›nma Plan›nda be-lirlenen stratejik hedefler de bunu gerektirmektedir.

AB üyelik sürecinde bölgesel politikalar›n gelifltirilmesi, özellikle Do¤u veGüneydo¤u Anadolu Bölgelerinin kalk›nd›r›lmas›, bölgeler aras›ndaki sosyo-ekonomik geliflmifllik fark›n›n giderilmesi konusunun önemli bir gündem olaca-¤› görülmektedir. Türkiye için her y›l yay›nlanan ilerleme raporlar›nda “Bölge-sel Politika ve Yap›sal Araçlar›n Koordinasyonu” bafll›kl› 22. müzakere fasl› böl-gesel politikalar ile ilgilidir. Her y›l yay›nlanan ilerleme raporlar›nda Türkiye’ninüyelik için haz›rlan›rken, geri kalm›fl bölgelerin büyük farkl›l›klar›na yönelik et-kin bir bölgesel politika oluflturulmas›na yüksek düzeyde bir öncelik vermesi vekapsaml› ve uzun vadeli bir strateji oluflturmas› gerekti¤i belirtilmektedir (1999,2000, 2001, 2002 ‹lerleme Raporlar›).

Bölge için bugüne kadar haz›rlanan plan, program ve projelerin neredeysetamam› merkezi bir yaklafl›mla, yerel aktörleri d›fllayan süreçlerle haz›rlanm›fl-t›r. Hem ülke deneyimleri hem de dünya deneyimleri (AB, UNDP, Dünya Banka-s›) yerelli¤e ve kat›l›ma dayanmayan kalk›nma planlar›n›n baflar›s›z oldu¤unugöstermektedir (TESEV, 2006). Baflar›n›n en önemli flartlar›ndan biri olan yerelinsorunlar›n› ve önceliklerini do¤ru tespit etmek yerelli¤i ve kat›l›m› esas almay›gerektirir. Do¤ru bilgilere, önceliklere dayanmayan planlar teflhisi do¤ru yapa-mad›klar›ndan dolay›, öngörülen müdahale alanlar› ve stratejileri de baflar›s›zl›k-la sonuçlanm›flt›r. Baflar›n›n ikinci önemli flart› yerel aktörlerin haz›rlanan plan-lar› sahiplenmesidir. Yerellik ve kat›l›m, yerel aktörlerin ve vatandafllar›n planla-r› sahiplenmesini sa¤layacak tek yoldur. sosyo-ekonomik geliflme konular›ndayerel aktörlerin kapasitelerini gelifltirme baflar› için üçüncü önemli flartt›r. Yerel-li¤i ve kat›l›m› göz ard› eden merkeziyetçi yaklafl›mlarla, yerel aktörler süreç d›-fl›nda kald›klar›ndan bunu sa¤lamak mümkün de¤ildir. Verimlilik, baflar› ve ye-rel aktörlerin kapasitelerini gelifltirme hedeflerinin d›fl›nda demokratik de¤erle-rin ve kriterlerin geliflmesi de yerelli¤i ve kat›l›m› gerekli k›lmaktad›r.

Bu bölüm, Diyarbak›r Büyükflehir Belediyesi D›fl ‹liflkiler Birimi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r


GÜNEYDO⁄U ANADOLU BÖLGES‹ BELED‹YELER B‹RL‹⁄‹ ARAfiTIRMASISAYFA 68

Bölgeler aras› sosyo-ekonomik geliflmifllikfarkl›, yerel ve bölgesel kalk›nma anlay›fl› ilemümkündür. Yerel ve bölgesel kalk›nma, güçlümerkezi yönetimlerin deste¤inin yan›nda, yereldinamikleri ve potansiyeli de¤erlendirebilecekve mobilize edebilecek güçlü yerel organlar – yö-netimler gerektirir. Yerel ve bölgesel kalk›nmay›sa¤layacak güçlü yerel yönetim organlar›n› ge-lifltirmek için mevcut kamu yönetimi sistemiiçinde idari ve mali yerelleflmeyi sa¤lamak gere-kiyor. Bu amaçla Türkiye’ 1991 y›l›nda kabul et-ti¤i ancak en önemli maddelerine çekince koy-du¤u (TBMM, 1991) Avrupa Yerel YönetimlerÖzerklik fiart› tüm maddeleriyle kabul etmeli veyerel yönetim sistemini yeniden düzenlemelidir.

‹dari yerelleflme kapsam›nda, yerelde verilenkamu hizmetlerinin yönetim yetkisi seçilmifl ye-rel yönetim organlar›na devredilmelidir. Böylesibir düzenlemeyle bir yandan kamu hizmetlerininyurttafla en yak›n birimler taraf›ndan verilmesisa¤lanarak etkinli¤i ve verimlili¤i artacak, öteyandan yurttafllar›n kamu örgütlerine ulaflabilir-li¤inin art›rarak denetim ve kontrol olanaklar›n›art›racakt›r. Yurttafllar böylece gerçek anlamdaegemenli¤in kay›ts›z flarts›z sahibi olacakt›r.

‹dari yetkilere paralel bir flekilde, seçilmiflyerel yönetimlerin görev ve sorumluluklar› yeri-ne getirebilmesi için ihtiyaç duyduklar› mali kay-naklara ulaflmalar› sa¤lanmal›d›r. Bölgenin için-de bulundu¤u sosyo-ekonomik geri kalm›fll›kdikkate al›nd›¤›nda, bir yandan yerelde elde edi-len kaynaklar›n yerelde kalmas›na olanak tan›-yacak idari-hukuksal düzenlemeler yap›lmal›,öte yandan geliflmifl bölgelerden geri kalm›flbölgelere kaynak transferi sa¤lanmal›d›r.

Bölgesel ve kentsel kalk›nmay› sa¤layacakpolitika önerilerini kapsayan bu bölüm dört anaaltbölümden oluflmaktad›r. ‹lk olarak sosyo-ekonomik kalk›nma için haz›rlanmas› gerekenkalk›nma stratejisi için sektörel bazl› önerme-lerde bulunulmufltur. Bu kapsamda yat›r›m poli-tikalar›, e¤itim, sa¤l›k, turizm, ticaret, tar›m vehayvanc›l›k, inflaat, sanayi, bilgi teknolojileri vehizmet sektörleri ele al›nm›flt›r. ‹kinci alt bölüm-de sosyo-ekonomik kalk›nma için planlama sü-reci kadar önemli olan kalk›nma yönetimi ince-lenmifl ve idari-mali yerelleflme ve kat›l›m ek-senli politikalar önerilmifltir. Bölgesel kalk›nmasürecinin uzun bir zaman diliminde gerçeklefle-ce¤i ve bölgedeki yoksunluk ve yoksullu¤un yo-¤un düzeyi dikkate al›narak, üçüncü altbölüm

yoksullukla mücadele kapsam›nda k›sa vadeliönlemlere dair önermelere ayr›lm›flt›r. Son alt-bölümde, sosyo-ekonomik kalk›nma sürecininen önemli ayaklar›ndan biri olan kalk›nma fi-nansman› için politika önerilerine yer verilmifltir.

4.2. Kalk›nma Program› ‹çin Sektörel Bazl› Politikalar

4.2.1. Temel Politikalarsosyo-ekonomik geliflmifllik aç›s›ndan son

s›rada yer alan Do¤u ve Güneydo¤u Bölgelerininkalk›nmas› için sektörel bazl› politika öneri ge-lifltirilirken, tüm sürece yön verecek temel poli-tikalar›n belirlenmesi gerekmektedir. Üçüncübefl y›ll›k kalk›nma plan› ile birlikte vazgeçilen“Bölgesel Kalk›nma” yaklafl›m›, bu çal›flma kap-sam›nda gelifltirilen önerilerin en önemli bilefle-nini oluflturmaktad›r. Bölge genelinde hâkimolan sosyo-ekonomik geliflmemifllik Cumhuriyetdönemi boyunca devam eden bir sorundur. Böl-ge illeri hem sosyo-ekonomik aç›dan hem desosyokültürel aç›dan benzerlik tafl›maktad›r.Dünya deneyimleri de dikkate al›nd›¤›nda bölge-nin tamam›n› kapsayan entegre bir yaklafl›mkalk›nma için daha etkin ve verimli sonuçlar do-¤uracakt›r.

Bölgesel kalk›nma sürecinin AB üyelik süre-cinin bir parças› olarak de¤erlendirilmesi ve ya-p›sal uyum çal›flmalar› ile paralel ele al›nmas›tüm planlama ve uygulama süreçlerinde dikkateal›nmas› gereken ikinci önemli husustur. Cum-huriyet öncesinden bafllayan ve Cumhuriyet ilebirlikte devam eden temel ekonomi politikalar,Bat› ekonomisine eklemlenme amaçl› olmufltur.Bu politikalar sonucu uluslar aras› alanda yap›-lan iflbölümü sonucu, ülke ekonomisi merkezkonumunda olan bat› ekonomisinin çeperi halinegelmifltir. Bu sürecin bir sonucu olarak Bat›yayak›n liman kentleri ‹stanbul ve ‹zmir ve bu fle-hirlerin içinde oldu¤u Ege ve Marmara BölgeleriTürkiye ekonomisinin merkezi haline gelmifl, ül-kenin geri kalan› merkez konumunda olan ‹stan-bul ve ‹zmir flehirleri baflta olmak üzere Ege veMarmara Bölgelerinin çeperi haline gelmifltir.Merkeze en uzak konumda olan Do¤u ve Güney-do¤u Anadolu ise ne yaz›k ki bu politikalardan enfazla zarar› gören bölgeler olmufltur. Bu çal›flmakapsam›nda, AB üyelik süreci çerçevesinde y›l-lard›r uygulana gelen bir-birkaç merkezli kal-k›nma-büyüme stratejisinden çok merkezli kal-k›nma stratejisini geçmek temel politikalardan



biri olarak önerilmektedir.D›fla ba¤›ml›l›¤› azalt›c›, öz kaynaklara daya-

l›, sektörler aras› eklemlenmeyi sa¤layacak top-lumun sürecin öznesi olmas›na olanak tan›ya-cak, kâr›n maksimizasyonundan ziyade hayatflartlar›n› iyilefltirici gelir maksimizasyonunu he-defleyen kat›l›mc› ve yerel mekanizmalara daya-l› entegre bir yaklafl›m gelifltirmek bir di¤erönemli politika olarak önerilmektedir.

Temel politika önerileri ana bafll›klarhalinde afla¤›da s›ralanm›flt›r:

• AB üyelik süreci ve Dokuzuncu Ulusal Kalk›n-ma Plan›nda belirlenen bölgesel geliflmeninsa¤lanmas› ve bölgeler aras› sosyo-ekonomikgeliflmifllik farklar›n›n kald›r›lmas› için, önce-likli olarak konuya yüksek düzeyde öncelik ve-rilmeli, KAPSAMLI VE UZUN VADEL‹ BÖLGE-SEL KALKINMA STRATEJ‹ oluflturulmal›d›r.

• sosyo-ekonomik skalada geride kalm›fl bölgeve kentleri kapsayan, 80 y›ll›k ihmali giderecekbir seferberlik ilan edilmesi gerekmektedir.

• Y›llard›r benimsenen ve uygulanan temel poli-tika olan merkez-çevre yaklafl›m›n›n terk edil-mesi, bir-iki merkezli (‹stanbul, ‹zmir ya daMarmara-Ege) yap›dan çok merkezli bir yap›yageçifli sa¤layacak bir yaklafl›m esas al›nmal›-d›r. AB uyum süreci ile birlikte belirlenen 12NUTS (‹statistiki Bölge Birimi) Düzey I ve 26NUTS Düzey II bölgelerinin5 kendi içinde sosyo-ekonomik olarak entegre olmufl geliflmifl mer-kezlere dönüflmesi esas al›nmal›d›r.

• AB’den al›nacak kat›l›m öncesi yap›sal dönü-flüm fonlar›n›n bölgeye aktar›lmas› için özelçaba sarf edilmeli, bölgeye pozitif ayr›mc›l›kuygulanmal›d›r. Bu kapsamda, Kat›l›m ÖncesiMali Yard›m Arac› (IPA)6 kapsam›nda bölgeninkalk›nmas› için mevcuttaki 5 ana programdanbiri ayr›lmal› ya da yeni bir program olufltu-rulmal›d›r.

• Bölgesel kalk›nma süreci planlan›rken, sürdü-rülebilir kalk›nma anlay›fl› esas al›nmal›, kal-k›nma sürecinin ekonomik, sosyal, çevresel ve

kültürel boyutlar› birlikte ele al›nmal›d›r. • Bölgesel ve yerel ekonominin d›fla ba¤›ml›l›-

¤›n› azaltmak, daha fazla öz kaynaklara da-yanmak, sektörler aras› uygun eklemlenmeyisa¤lamak hedeflerini gerçeklefltirecek enteg-re bir yaklafl›m esas al›nmal›d›r.

• Kapsaml› uzun vadeli bölgesel kalk›nma stra-tejisi, sosyal devlet anlay›fl› ekseninde haz›r-lanmal› ve seferberlik süreci bu yaklafl›mlayönetilmelidir. Bölgede yaflayan insanlar› tü-ketici-ba¤›ml› duruma sokan ve devletten zi-yade vak›flar›n, sivil toplum örgütlerinin vehay›rsever vatandafllar›n ifli olan “hay›r” poli-tikalar› yerine vatandafll›k hukuku ve sosyaldevlet olman›n gere¤i olarak tüm vatandaflla-r›na haklar› olan insanca çal›flmak ve emek-lerinin karfl›l›¤›n› alabilmek için uygun istih-dam koflullar› yarat›lmal›d›r.

• Bölgesel kalk›nma süreci planlan›rken, kamuya da özel sektörün kar maksimizasyonundanziyade, gelir maksimizasyonunu ve yaflam ka-litesini art›rmay› esas alan, istihdam odakl›politikalar benimsenmelidir.

• Yeterli kaynak ve siyasi destek sa¤lanmal›d›r.

4.2.2. Yat›r›m Politikalar›Yat›r›m politikalar› sosyo-ekonomik aç›dan

geliflmemifl bölgelerin kalk›nmas› için en önem-li araçlar›n bafl›nda gelmektedir. Altyap›, üstya-p›, ulafl›m, mekan, insan kaynaklar›, e¤itim, sa¤-l›k gibi tüm alanlarda uzun bir zaman diliminiçinde kentleri çöküntü haline getiren sosyo-ekonomik geri kalm›fll›¤› ortadan kald›rmak el-bette ki çok yönlü ve entegre müdahaleyi gerek-tirmektedir.

Çöküntü bölgelerin çok yönlü ve entegre birmüdahale ile yaflan›labilir ve çekici alanlar hali-ne getirilmesi, kar maksimizasyonu ile hareketeden ve farkl› bölgelerde yat›r›m yapma imkan›olan özel sektör için tercih edilir bir seçenek ola-rak görülmemektedir. Dolay›s›yla, bu çal›flmakapsam›nda 1972 y›l›nda esas al›nan ve 24 Ocak

5 NUTS bölgelerine iliflkin daha detayl› bilgi için bak›n›z: http://www.dpt.gov.tr/bgyu/biid/ibbs.html.6 IPA’ya iliflkin daha detayl› bilgi için bak›n›z:http://www.avrupa.info.tr/AB_Mali_Destegi/2007_Sonrasi,Bilesenler.html?LanguageID=1.7 1972 y›l›ndan bu yana uygulanan kalk›nmada öncelikli yöreler ve teflvik politikalar›n›n sonuçlar› incelendi¤inde,özel sektörün geri kalm›fl bölgeleri de¤il, geliflmifl bölgeleri tercih etti¤i görülmektedir. Al›nan teflviklerinmekansal da¤›l›m›na bak›ld›¤›nda, en fazla teflvikin en geliflmifl Marmara Bölgesine gitti¤i görülmektedir.Konuya dair daha detayl› bilgi için bak›n›z: http://www.hazine.gov.tr/stat/yatirimtesvik_ist.htm



1980 kararlar› ile daha da yayg›nlaflan, ancaksonuçlar›n›n da ortaya koydu¤u gibi7 baflar›s›zolan özel sektör öncülü¤ünde kalk›nma strateji-si yerine kamu öncülü¤ünde bir yat›r›m politika-s› önerilmektedir. Özel sektör d›flsal ekonomininiyi oldu¤u koflullar› tercih etmektedir. Altyap›,enerji, ulafl›m, insan kayna¤›, hizmet sektörü gi-bi alanlarda geliflmifl bölgeler, giriflimcilerekendi çabalar› d›fl›nda olanaklar tan›makta, karmaksimizasyonu olanaklar›n› art›rmaktad›r. Ör-ne¤in ‹stanbul gibi bir kentte kurulmufl bir flirketbir mühendislik kadrosu için Türkiye’nin en iyiüniversitelerini bitirmifl yüzlerce baflvuru al›r-ken, Diyarbak›r, Batman ya da Van gibi illerimiz-de bulunan bir firma en iyi ihtimalle e¤itim kali-tesi oldukça düflük olan bölge üniversite mezun-lar›na zar zor eriflebilmektedir.

Bölgenin sosyo-ekonomik geliflimi için kamuöncülü¤ünde, özel sektörün alt bölgesel ve sek-törel bazda teflvikini ve AB uyum fonlar›n› veuluslararas› deste¤i kapsayan istihdam odakl›yat›r›m politikalar› önerilmektedir. Bu çerçevedeyer alan önermeler afla¤›da s›ralanm›flt›r:

• Özel sektör önderli¤inde bir yat›r›m sürecininbaflar›l› olmas›n› beklemek çok gerçekçi de-¤ildir. Bu kapsamda kalk›nma için önceliklebölgesel kalk›nmada en önemli rol oynayanistidam odakl› kamu yat›r›mlar›na a¤›rl›k ve-rilmelidir.

• Kamu yat›r›mlar›na paralel olarak istihdameksenli özel teflviklerle özel sektörün bölgeyeyat›r›m yapmas› sa¤lanmal›d›r. Genel teflvik-ler yerine sektör ve alt bölgeleri gelifltiriciözel teflvikler kat›l›mc› yöntemlerle tan›mlan-mal›d›r. K›sa dönemde baflar› sa¤lanmas›,kamu kaynaklar›n›n ve teflviklerin ülkenin ya-r›s›ndan fazlas›na aç›lmas› yerine az say›dailin sorunlar›na e¤ilmekle mümkündür.

• Bölgede istihdam› sa¤layacak projelerin önü-nün aç›labilmesi için gerekli yasal ve idari dü-zenlemeler yap›lmal›d›r. Bu çerçevede, KOB‹ve yat›r›m teflvikleri, kredi ve sübvansiyonlar,vergi muafiyetleri vb. alanlar ile yat›r›mlar›naltyap›sal haz›rl›¤› olarak ulafl›m, enerji, bilgi-iletiflim gibi alanlara öncelik verilerek bölgesomut yat›r›mlara haz›rlanmal›d›r. Teflviklerinve kamu yat›r›mlar›n›n da¤›l›mda daha fazlapay ve pozitif ayr›mc›l›k aç›k talebimizdir.

• Teflvik politikalar›n›n etkin olabilmesi için böl-ge genelinde baflvurular›n de¤erlendirilip ka-

rar alt›na al›nd›¤›, afl›r› bürokratik yap›lardanar›nd›r›lm›fl merkezler oluflturulmal›d›r. Etkinbir tan›t›m ve dan›flmanl›k hizmeti verilerekgiriflimcilerin teflviklere eriflimleri kolaylaflt›-r›lmal›d›r.

• Kamu yat›r›mlar› baflta olmak üzere, özel sek-tör yat›r›mlar› ve AB uyum fonlar› öncelikli ola-rak insan kaynaklar›n›n gelifltirilmesi, altyap›baflta olmak üzere hayat flartlar›n› iyilefltiricikentsel iyilefltirmeleri kapsamalar›d›r. E¤itimve sa¤l›k altyap›s›n›n iyilefltirilmesi, kültürel fa-aliyetlerin gelifltirilmesi ve kentlerin fiziki gö-rünümünün iyilefltirilmesi ile “yaflan›l›r kent-ler” yarat›lmal› bu sayede yetiflmifl elemanla-r›n bölgeden kaçmas› engellenmelidir.

• Komflu ülkelerle çal›flmak isteyen yerli ve ya-banc› flirketleri bölgeye çekmek için bir kam-panya düzenlenmelidir.

4.2.3. E¤itim Sektörüsosyo-ekonomik kalk›nma, özü itibariyle in-

sani geliflmeyi ifade etmektedir ve bunu amaçla-mal›d›r. Öte yandan insani geliflme kayg›s› ya-n›nda sosyo-ekonomik kalk›nma sürecinin et-kinli¤i ve verimli¤i de insan kaynaklar›n› gelifltir-meyi gerektirmektedir. Üretim ve infla süreçleri-nin enerji, hammadde ve insan gücü ö¤eleri veplanlama, uygulama ve denetleme süreçleri de-¤erlendirildi¤inde, insan kaynaklar› kalitesininkalk›nma sürecinin en önemli bileflenlerindenbiri oldu¤u görülmektedir. Enerji ve hammaddekaynaklar› ne kadar fazla ve kaliteli olursa olsunbu kaynaklar› yönetecek, planlama, uygulama vedenetleme süreçlerini etkin ve verimli flekildeyürütecek insan kaynaklar› olmad›¤› takdirde,baflar›s›zl›k kaç›n›lmaz olacakt›r. 1980 sonras›bilgi ve iletiflim sektöründe meydana gelen dev-rimsel geliflmeler sonucunda bilgi ve insan ge-liflmenin en önemli iki kayna¤› haline gelmifltir.Bilginin ana kayna¤›n›n insan oldu¤u dikkateal›nd›¤›nda, insan faktörünün en önemli kalk›n-ma bilefleni oldu¤u görülmektedir.

Tüm bu hususlar dikkate al›nd›¤›nda, insanigeliflme için en önemli araç olan e¤itim sektö-ründe büyük bir at›l›m yapmak bölgenin sosyo-ekonomik geliflimine büyük bir katk› sa¤layacak-t›r. Bu kapsamda gelifltirilen önermeler afla¤›das›ralanm›flt›r:

• Bölgeye yönelik e¤itim yat›r›mlar› art›r›lmal›-d›r. Derslik say›lar› artt›r›lmal›, s›n›fa düflen



ö¤renci say›lar› azalt›lmal›, ö¤retmen aç›klar›kapat›lmal›, okul binalar› iyilefltirilerek teknikdonan›mlar› güçlendirilmelidir. Bölgede ör-nek okullar›n aç›lmas›n› sa¤layacak pilot pro-jeler gelifltirilmelidir.

• ‹lkokul düzeyinde okullaflmaya paralel olaraközellikle lisede okullaflma oran›n›n artmas›için özel kampanyalar ve destekler sa¤lan-mal›d›r.

• Meslek okullar›n›n kapasiteleri artt›r›larakdaha cazip hale getirilmelidir. Ö¤rencilerinmeslek okullar›n› tercih etmesi için ifl garan-tisi gibi özel teflvikler sa¤lanmal›d›r.

• Dicle Üniversite baflta olmak üzere bölge üni-versiteleri ile kamu kurulufllar› aras›ndaki or-takl›klar teflvik edilmeli ve desteklenmeli,bölgesel-kentsel kalk›nma, yoksullukla mü-cadele gibi sorun odakl› yüksek lisans, dokto-ra ve sertifika programlar›n›n düzenlenmesiteflvik edilmeli, bu alanda var olan fakülte vebölümler gelifltirilmelidir.

• E¤itim alan›nda yap›lan yat›r›mlar asimilas-yoncu kültür politikalar›n›n bir parças› halinegelmemelidir. Bu amaçla e¤itim yat›r›mlar›n-da anadilde e¤itim politikalar› esas al›nmal›,Kürtçe e¤itim ve ö¤retimi güçlendirecek dü-zenlemeler yap›lmal›d›r.

4.2.4. Sa¤l›k SektörüSa¤l›k kalitesi insani geliflmenin en önemli

ikinci bileflenini oluflturmaktad›r. E¤itim sektö-rüne paralel bir flekilde sa¤l›k sektöründe yara-t›lacak geliflmelerle, bölge kentlerinde insanigeliflmifllik düzeyi dikkate de¤er ölçüde iyilefltiri-lebilir. E¤itim sektörüne paralel flekilde sa¤l›ksektöründe meydana gelecek büyük bir at›l›mla,yurttafllar›n kaliteli e¤itim ve sa¤l›k hizmetlerineeriflimini sa¤layarak bölge kentlerini yaflan›labi-lir yerleflim alanlar› haline getirmek sosyo-ekonomik geliflme için dikkate de¤er katk›lar ya-ratacakt›r. Sa¤l›k sektörü için gelifltirilen öner-meler afla¤›da sunulmufltur.

• Bölgeye yönelik sa¤l›k yat›r›mlar› art›r›lmal›d›r.Bu kapsamda personel, donan›m ve mekânsalalanda iyilefltirmeler sa¤lanmal›d›r. Özeliklenitelikli sa¤l›k personellerinin bölgede kalma-

s›n› sa¤lay›c›, konut, maafl, sosyal hayat gibialanlarda özel teflvikler sa¤lanmal›d›r.

• Bölgede yeflil kart kapsam› geniflletilmelidir.Yeflil kart al›m›nda yap›lan güvenlik taramas›vb. uygulamalara son verilmeli, yoksulluk vesosyal güvenceden yoksunluk d›fl›ndaki kri-terler kald›r›lmal›, vatandafllar›n baflvuru sü-reçleri kolaylaflt›r›lmal›d›r.

• Diyarbak›r, Gaziantep, Van gibi bölgesel mer-kezlerde sa¤l›k kampüsleri oluflturulmal›d›r.

• Bölgede birinci basamak sa¤l›k hizmetleri(prim flart› olmaks›z›n) herkese bedelsiz sa¤-lanmal›d›r.

• Birinci basamak sa¤l›k kurulufllar› daha dagüçlendirilmeli, sa¤l›k hizmetlerinin evlereulaflmas›n› sa¤layacak, “hemflire yard›mc›la-r›” gibi uygulamalar gelifltirilmelidir.

• Yurttafllar›n sa¤l›k hizmetlerine eriflimini ko-laylaflt›rmak ve daha etkin ve verimli hizmetsunmak amac›yla her basamak sa¤l›k kurulu-flunda Kürtçe konuflan sa¤l›k personelininbulunmas› sa¤lanmal›d›r.

4.2.5. Turizm Sektörü8

Bölgede kalk›nmay› sa¤layacak en önemli veumut verici alanlar›n bafl›nda turizm gelmekte-dir. Bölge çok zengin bir turizm potansiyelinesahiptir. Yukar› Mezopotamya topraklar›n› olufl-turan bölge kentleri ilklerin diyar›d›r. Diyarbak›r,Batman, Mardin, Ad›yaman, Van, Kars kentleribaflta olmak üzere bölgede bulunan yerleflimalanlar› tarih/ kültür /inanç turizmi için büyük birpotansiyel sunmaktad›r. Yine bölgenin co¤rafikyap›s› ve iklim koflullar› do¤a turizmi için büyükbir potansiyel oluflturmaktad›r. Tüm bu potansi-yeli de¤erlendirecek kapsaml› bir turizm politi-kas›, bölgesel kalk›nma için etkin bir rol oynaya-bilir. Bölgenin sosyo-ekonomik geliflimi için ge-lifltirilen önermeler afla¤›da sunulmufltur:

• Ülkenin turizm potansiyelini kum-deniz-gü-nefl ya da kitle turizmi ile s›n›rl› gören yakla-fl›m de¤iflmeli, bölgenin inanç, kültür ve do¤aturizmi potansiyeli fark edilmeli, bölgesel kal-k›nma arac› olarak turizm stratejisi gelifltiril-melidir.

8 Turizm sektörüne iliflkin önerilerin gelifltirilmesinde, bu raporun ilk ikibölümünü haz›rlayan Say›n Mustafa Sönmez’in önemli bir katk›s› olmufltur.



• Bölgede bulunan tarihi kültürel varl›klar›n ko-runma-kullan›m prensibi çerçevesinde resto-rasyonu sa¤layacak bir Restorasyon Progra-m› bafllat›lmal›d›r.

• Güneydo¤u’da Ad›yaman-fianl›urfa-Mardin-Diyarbak›r destinasyonu çok önemli kültür veinanç turizmi potansiyellerine sahiptir. Bu po-tansiyel de¤erlendirilerek, ‹spanya’n›n Endü-lüs turizm endüstrisi deneyiminden ç›kar›la-cak derslerle bölgenin Endülüs’ü yarat›labilir.

• Van Gölü Havzas›, Selçuklu, Urartu ve Ermeniuygarl›klar› ile ilgili tafl›d›klar› emsalsiz kültü-rel varl›klar sayesinde kendi bafl›na bir desti-nasyon olma potansiyeline sahiptir. Ermenis-tan d›fl›ndaki ülkelerde yaflayan 2 milyona ya-k›n Ermeni’nin ve Ermenistan yurttafllar›n›nVan Ahtamar adas›ndaki kilise ve di¤er örenyerler baflta olmak üzere Van ve çevresini zi-yaretleri, kendi bafl›na Bölge turizmine önem-li kazançlar sa¤layacakt›r.

• Do¤u’da Erzurum, Palandöken, Kars, A¤r›destinasyonunda entegre bir do¤a/k›fl, kültürturizmi, için gerekli varl›k birikimi ziyadesiylemevcuttur.

• Yap›s› ve tarihi bak›mdan Çin Seddi’nden çokdaha fazla turist çekme potansiyeli olan Di-yarbak›r Surlar›n›n restorasyonlar› h›zla ta-mamlanmal›, özel bir tan›t›m program› haz›r-lanarak etkin bir tan›t›m›n yap›lmas› sa¤lan-mal›d›r.

• 12 bin y›ll›k tarihe sahip Hasankeyf’i sular al-t›nda b›rakacak Il›su Baraj›ndan vazgeçilmeli-dir. Baraj›n yap›m› için kullan›lmas› planlan 3milyar dolarl›k kaynak bölgenin turizm altya-p›s›n› güçlendirmek ve gelifltirmek için kulla-n›lmal›d›r.

• Hasankeyf’teki binlerde höyük ve ma¤aralarbaflta olmak üzere, keflfedilmemifl tarihi kül-türel mekânlar›n keflfi için, bölgenin tamam›-n› kapsayan arkeolojik kaz› çal›flmalar› yap›l-mal›d›r.

• Fiziki altyap› ve konaklama tesisi gibi turizmingeliflmesini engelleyici eksiklikler h›zla gide-rilmelidir. Otellerin kalitesinin yükseltilmesive yatak say›s›n›n art›r›lmas› sa¤lanmal›d›r.

• Turizm sektöründe ihtiyaç duyulan nitelikli ifl-gücünün temini için turizm okullar›n›n say›s›artt›r›lmal› ve kapasiteleri gelifltirilmelidir.

• Çevre ülkeler baflta olmak üzere uluslararas›

alanda, bölgenin turizm potansiyelinin etkinbir tan›t›m› yap›lmal›d›r. Bu amaçla mevcutturizm envanterlerinin güncellenmesi sa¤-lanmal›d›r.

• Bölgede turizmin geliflimi, müstesna bir yeriolan bölge yeme-içme sektörüne, bölgede ge-lifltirilecek el sanatlar›na, hediyelik eflya sek-törüne, sivil havac›l›¤a, ba¤l› olarak karayoluulaflt›rma sektörüne önemli geliflme sahalar›açacakt›r.

• Komflu ülkeleri bölgeye çekmek için bir tu-rizm kampanyas› yürütülmelidir.

• Bölgede turizmin bölgesel kalk›nma için etkinbir araç olabilmesi için fliddet ve çat›flma or-tam›n›n sona erdirici, bar›fl ve güven ortam›n›yaratacak politikalar gelifltirilmelidir.

4.2.6. Ticaret SektörüTurizm ile birlikte ticaret sektörü bölgenin

sosyo-ekonomik kalk›nmas› için en fazla umutveren sektörlerin bafl›nda gelmektedir. Bölge,tarihi süreç içinde de büyük oranda ticaret yolla-r›n›n kesiflti¤i bir kavflak rolü oynam›fl, bir ticaretmerkezi olmufltur. Bölge yurttafllar›n›n çevre ül-kelerde bulunan yurttafllarla olan dil ve kültürortakl›klar› ticari iliflkilerin gelifliminde önemlibir f›rsat sunmaktad›r. Türkiye’nin Ortado¤u veAsya ülkelerine aç›lan kap›s› olmaya aday olanbölgenin ticari kapasitesinin gelifltirilmesi içinönerilen politikalar afla¤›da sunulmufltur.

• Diyarbak›r, Mardin, Siirt ve Batman illerininhepsine hizmet sunabilecek konum ve kapa-sitede ortak bir uluslararas› havaalan›n›n ya-p›lmas› bölgesel ticaretin önündeki en büyükengeli ortadan kald›racakt›r.

• Komflu ülkelerle ticaretin önündeki engellerkald›r›lmal›, Irak baflta olmak üzere komflu ül-kelerle s›n›r ötesi ticaret teflvik edilmeli destek-lenmelidir. Bu kapsamda s›n›r kap›lar›nda iyi-lefltirmeler yap›larak kap› say›s› artt›r›lmal›d›r.

• Habur s›n›r kap›s›na ek olarak Irak’la ticariiliflkilerin güçlendirilmesine yönelik yeni birs›n›r kap›s›n›n aç›lmal›d›r. Bölgenin ticari ha-yat› için s›n›r kap›lar› neredeyse uluslararas›havaalan› kadar önemlidir.

• S›n›r ticaretinin serbest b›rak›lmas› gerekir.Ayr›ca, S›n›r Ticaret Merkezleri’ne acilen ifl-lerlik kazand›r›lmal›d›r. Bu merkezlerin ku-



rulmas› h›zland›r›lmal›, çal›flmalar›n› engelleyicibürokratik engeller kald›r›lmal›, çal›flma yön-tem ve esaslar› yerel paydafllarla birlikte be-lirlenmelidir. Ülke halk›n›n dil ve kültür zen-ginli¤i hem ticaret hem de turizmin geliflmesiiçin önemli bir kaynakt›r.

• Bölgede üretilen mallar›n tüketilmesi teflvikedilmeli, bu kapsamda büyük ölçekli ve bat›merkezli iflletmeler karfl›s›nda, yerelde bulu-nan küçük iflletmeleri koruyucu önlemleral›nmal› ve teflvik politikalar› uygulanmal›d›r.

• Bölgeler aras›ndaki farklar kadar bölge için-deki farkl›l›klar›n da ölçülüp, giderilmesi içinçaba gösterilmeli. Bu amaçla bölge içindekiillerin aras›ndaki iliflkiler (ticaret, girdi kulla-n›m›) gelifltirilebilir.

4.2.7. Tar›m ve Hayvanc›l›k SektörüMezopotamya topraklar›, insano¤lunun tar›m

ile tan›flt›¤› ilk yerleflim alanlar›ndan biridir. Ve-rimli Mezopotamya topraklar›, sosyo-ekonomikgeliflme aç›s›ndan devrim niteli¤i tafl›yan tarihselsüreçlerin befli¤i olmufltur. Milli gelir ve istihdamiçindeki pay› aç›lar›ndan ülkenin di¤er bölge ve altbölgeleriyle karfl›laflt›r›ld›¤› zaman, Do¤u ve Gü-neydo¤u Anadolu bölgelerinde tar›m sektörününegemen oldu¤u aflikârd›r. Tar›m ve hayvanc›l›¤›nbölgede önemli bir potansiyele sahip olmakla bir-likte, bu sektörlerdeki istihdam imkânlar›n›n k›-s›tl› olmas› nedeniyle bu potansiyel, bölgenin eko-nomik kalk›nmas› için bir çare oluflturmuyor. An-cak, turizm ve ticaret baflta olmak üzere di¤ersektörlerin geliflimine paralel olarak tar›m sektö-ründe meydana gelecek geliflmelerle sosyo-ekonomik geliflmeye önemli bir katk› sa¤lanabilir.Bölgede tar›m ve hayvanc›l›k sektörünün geliflimiiçin önerilen politikalar afla¤›da sunulmufltur:

• Bölgede toprak mülkiyetinin durumu incelen-di¤inde, aile eme¤inin esas oldu¤u ve ailenintoprak mülkiyetini elinde bulundurdu¤u kü-çük üreticili¤e dayal› toprak yap›s›ndan ziyadeköylülerin ba¤›ml› bulundu¤u büyük topraksahipli¤i ve topraks›zl›k egemendir. Bölgenintar›msal potansiyelinin geliflimi, istihdam›nsa¤lanmas› ve gelir seviyesinin artmas› top-rak reformunu zorunlu k›lmaktad›r.

• Toprak mülkiyetinin yo¤unlaflmas›na sebep ola-cak büyük ölçekli tar›m iflletmelerinden ziyade,gelir da¤›l›m›nda daha dengeli sonuçlar do¤u-

racak aile iflletmecili¤i gibi küçük ölçekli ifllet-meler desteklenmeli ve özendirilmelidir.

• Bölgede k›rsal kalk›nmaya a¤›rl›k verilmelidir.K›rsal kalk›nma farkl› gereksinimlere ayn›anda cevap verebilir. Bölgede k›rsal geliflmeprojelerinin haz›rlanabilmesi için yerel pay-dafllara, onlar›n istekleri do¤rultusunda çal›-flacak teknik kapasite sa¤lanmal›d›r.

• Güneydo¤u Anadolu Projesi bir an önce ta-mamlanmal›d›r. GAP kapsam›nda sulamaprojeleri ne kadar çabuk tamamlan›rsa, bölgeüzerine olumlu etkisi o denli fazla olacakt›r.

• Bugüne kadar Harran Ovas› ile s›n›rl› kalan su-lama alanlar› h›zla geniflletilmeli, bölgeninverimli topraklar› h›zla sulamaya aç›lmal›d›r.

• GAP boyunca çiftçilere yönelik e¤itim, örgüt-lenme ve tar›msal araflt›rma aya¤›n›n eksikb›rak›lmas› nedeniyle, sulamaya aç›lan ve-rimli topraklar›m›z›n önemli bir bölümü tuz-lanm›flt›r. Sulama alanlar›n›n geniflletilmesikadar önemli olan, çiftçilerimizin sulama bafl-ta olmak üzere tar›msal üretim alan›nda bilgive becerilerini gelifltirmeyi hedefleyen kapa-site gelifltirme programlar› düzenlenmelidir.

• Bölgede sulamay› tarlaya götürecek kurum-sallaflt›rma, yap›land›r›l›p güçlendirilmelidir.

• Bölgeye özgü ürünlerin ve bölgenin kal›c› ola-rak göreli avantajlar› olan, istihdam sa¤lay›c›emek-yo¤un ürünlerin üretimine öncelik ve-rilmelidir. Bölgede sulama ile birlikte hangiüretim deseninin amaca en uygun olaca¤›n›belirlemek için genifl kapsaml› etütler ile “op-timum üretim deseni” belirlenmelidir.

• Araflt›rmalar ile arazi ve iklime en uygun orga-nik tar›m üretiminin planlanmas› sa¤lanmal›,hem bölge pazar›na dönük hem de uluslararas› pazara dönük organik tar›m›n geliflmesiteflvik edilmelidir.

• Tar›msal ürünlerin ifllenmifllik derecelerininartt›r›lmas› hedeflenmelidir. Bu amaçla en-düstriyel ürünlere ba¤l› tar›ma dayal› sanayi-nin gelifltirilmesi teflvik edilmelidir.

• K›smen gerçekleflmifl olan ›rk ›slah›na devam et-mek kadar, bölgenin koflullar›nda baflar›l› ola-cak yeni büyükbafl kültür hayvan› aray›fl›na de-vam etmek de önemlidir. Öte yandan Türki-ye’nin AB’ye uyumu aç›s›ndan hayvanc›l›kta re-kabet gücünü sürdürme flans›n›n daha yüksekoldu¤u alan, özellikle Güneydo¤u’da sürdürülen



küçükbafl hayvanc›l›kt›r. Bu konuda da et, süt veyan ürünlerin de¤erlendirilmesi de önemlidir.

• Tar›msal desteklemenin kal›c› bir etki sa¤la-mas› için verimlili¤i art›r›c› önlemlere ve fiyat-lar› yükseltmekten çok, maliyetleri afla¤› çe-kerek önlemlere önceli verilmelidir.

• Çiftçilerin teknik ve mali kapasitesini artmayaolanak tan›yacak özel bir teflvik program› ge-lifltirilmelidir.

4.2.8. Bilgi Teknolojileri ve Hizmet Sektörü

Geçmifl y›llarda sanayiye dayal› yat›r›m politi-kalar› kalk›nma için en önemli araç iken, bugünen önemli rolü hizmet sektörü oynamaktad›r.Hizmet sektörü de günümüzde büyük orandabilgi ve iletiflim teknolojilerine, nitelikli iflgücünedayanmaktad›r. Bu ba¤lamda, bölgedeki bilgiiletiflim teknolojilerinin geliflmesi ve nitelikli ifl-gücünün oluflmas›, bölgenin sosyo-ekonomikkalk›nmas› için çok önemli bir rol oynayacakt›r.Bilgi Teknolojileri ve Hizmet Sektörünün geliflimiiçin önerilen politikalar afla¤›da sunulmufltur:

• Bölgesel ölçekte hizmet sunabilecek, mekân,donan›m, personel ve teknolojik altyap› itiba-riyle örnek olabilecek ve bölge ö¤rencileri çe-kebilecek bir üniversite kurulmal›d›r.

• Dicle Üniversitesi baflta olmak üzere bölgedebulunan üniversitelerin mekânsal, teknik do-nan›m, personel bak›m›ndan kapasitesi güç-lendirilmelidir. Özellikle nitelikli ve deneyimlipersonellerin bölgeye gelmesi ve kalmas› içinkonut, ücret, sosyal yaflam gibi alanlarda tefl-vik edici düzenlemeler yap›lmal›d›r.

• Ucuz iflgücüyle ulusal ve uluslar aras› pazar-da rekabet etmek sürdürülebilir bir politikade¤ildir. Kalifiye iflgücü yaratmak ve düflünselgirdisi daha yüksek sektörleri gelifltirmek he-deflenmelidir.

• Bölgede bulunan birkaç merkez ilde BilimMerkezlerinin kurulmas› sa¤lanarak toplumiçinde bilgi ve teknolojinin yayg›nlaflmas›, far-k›ndal›¤›n oluflmas› sa¤lanmal›d›r.

• Bölgede bulunan kamu kurumlar›n›n bilgiteknolojileri altyap›s› iyilefltirilerek, otomas-yona geçmeleri sa¤lanmal›, kurumsal kapasi-teleri art›r›lmal›d›r.

• TÜB‹TAK gibi bilimsel araflt›rma-inceleme

yapan kurulufllar›n birimlerinin mekânsalolarak bölgelere yay›lmas›, bu kapsamda böl-gede bulunan merkez illerde flubeler ya daenstitüler açmas› sa¤lanmal›d›r.

• Bölgede bulunan tüm ilkö¤retim ve lise okul-lar›nda yeterli say›da bilgisayar bulunan bilgi-sayar laboratuarlar› oluflturulmal›, var olan-lar›n iyilefltirilmesi sa¤lanmal›d›r.

• Bölge genelinde bilgisayar kullan›m›n› artt›r-mak amac›yla, yoksul kesime öncelik vermeküzere ucuz bilgisayar temini sa¤lanmal›d›r.Üretici firmalarla görüflülüp özel bir kampan-yan›n düzenlenmesi sa¤lanmal›d›r.

• Belediyeler bünyesinde bilgisayar ve internetkullan›m› baflta olmak üzere yurttafllar›n bilgiteknolojilerine eriflimini kolaylaflt›racak vedestekleyecek Bilgi Evleri oluflturulmal›d›r,bu konuda belediyeler desteklenmelidir.

• Yaz›l›m sektörü baflta olmak üzere bilgi tek-nolojileri sektörünün geliflmesi, yeni firmala-r›n oluflmas› amac›yla özel bir teflvik progra-m› düzenlenmelidir.

4.2.9. ‹nflaat Sektörü‹nflaat sektörü bölge kentlerinin ço¤unda en

canl› sektörlerden biridir ve önemli oranda istih-dam sa¤layan bir sektördür. Bu sektörü canl› tu-tacak ve gelifltirecek politikalar istihdam› art›r›r-ken, bölgesel kalk›nmaya da önemli katk› suna-cakt›r. ‹nflaat sektörü için önerilen politikalarafla¤›da s›ralanm›flt›r:

• Bölgesel kalk›nmada çok önemli bir yeri ola-bilecek olan hayat flartlar›n› iyilefltirici kentseliyilefltirmeler inflaat sektörüne önemli birkatk› sa¤layacakt›r.

• Zorunlu göç sonucu bölge kentlerinde gece-kondulaflma ve konut sorunu en önemli sorunalanlar›ndan birini oluflturmaktad›r. Bölgegenelinde zorunlu göç ma¤durlar› baflta ol-mak üzere yoksul yurttafllara dönük sosyalkonut ve kentsel dönüflüm projeleri bir yan-dan önemli bir mekânsal ve sosyal dönüflümsa¤layacak, öte yandan inflaat sektörünü can-land›rarak istihdam yaratacakt›r.

• Bölgesel kalk›nmada çok önemli bir yeri olanulafl›m altyap›s›n›n güçlendirilmesinde bölge-deki yerel firmalar›n tercih edilmesi ve yerel-de bulunan insanlar›n çal›flt›r›lmas› önemli



bir istihdam olana¤› sa¤layacakt›r. • ‹nflaat ve konut sektörünü destekleyici kredi

vb. alanlarda kolayl›klar sa¤layacak bir teflvikpolitikas› sektörün geliflmesine önemli birkatk› sa¤layacakt›r.

4.2.10. Sanayi SektörüKlasik kalk›nma teorilerinin büyük ço¤unlu-

¤u kalk›nmay› büyüme ile büyümeyi de sanayialan›ndaki geliflme ile eflde¤er olarak de¤erlen-dirmifltir. Ancak büyümenin her zaman kalk›n-may› sa¤lamad›¤›, sanayileflmenin sosyal veekonomik kalk›nma için yeterli olmad›¤›, hattasosyal ve çevresel boyutlar› ve gelir da¤›l›m›n›göz ard› eden bir sanayileflme sürecinin büyükboyutlarda sosyal ve çevresel sorunlar yaratt›¤›art›k günümüzde genifl kesimler taraf›ndan ka-bul görmektedir. Öte yandan 20. yüzy›l›n sonçeyre¤inde bilgi ve iletiflim teknolojilerinde mey-dana gelen büyük geliflmeler sonras›nda bilgiteknolojileri, hizmet sektörü gibi alanlar›n kal-k›nma süreçlerinde çok daha fazla öne ç›kt›¤›görülmektedir. Bununla birlikte, d›fla ba¤›ml›l›¤›azalm›fl bir ekonomik yap› ve sosyo-ekonomikgeliflme için sanayi sektörü önemini korumakta-d›r.

Bölge genelindeki en zay›f sektör sanayi sek-törüdür. Dolay›s›yla k›sa vadede sanayi sektörü-ne dayal› sosyo-ekonomik geliflme beklentisigerçekçi de¤ildir. Sanayileflme sürecinin yaratt›-¤› çevresel sorunlar da dikkate al›nd›¤›nda, böl-genin sosyo-ekonomik kalk›nmas›n›n sanayidenziyade turizm, ticaret, tar›m, inflaat, sa¤l›k vee¤itim sektörlerine dayanmas› daha gerçekçigörünmektedir. Bununla birlikte bölgenin sosyo-ekonomik gelifliminin sa¤lanmas›, d›fla ba¤›ml›-l›¤›n azalmas› ve sektörlerin birbirine eklemlen-mesi için sanayi sektörünün geliflimi önemlidir.Bölgedeki sanayi sektörünün geliflimi için öneri-len politikalar afla¤›da sunulmufltur:• Bölgede bulunan ve bölge d›fl›nda ifllenen yer

alt› ve yer üstü zenginliklerinin bölgede ifllen-mesi sa¤lanmal›d›r.

• Bölgede k›sa vadede büyük ölçekli iflletmele-rin kurulmas› pek gerçekçi de¤ildir. Özellikletar›m ve hayvanc›l›k ürünlerini iflleyecek kü-çük ve orta ölçekli sanayi kurulufllar›n›n ge-liflmesi teflvik edilmelidir.

• Bölgede kamu kurum ve kurulufllar›n›n tüket-ti¤i altyap›, yol, ulafl›m-tafl›ma gibi alanlarda

ihtiyaç duyulan malzemeleri üreten ve istih-dam yaratabilecek belediye flirketleri destek-lenmelidir.

• Küçük Sanayi Sitesi ve Organize Sanayi Site-leri art›r›larak, altyap›, üstyap› ve yönetim ala-n›nda yaflanan sorunlar giderilmelidir. Öteyandan ihtisas alanlar›nda Organize SanayiSiteleri kurulmal›d›r.

• Bölgede yerel sanayicinin ürünlerinin tüketi-mi teflvik edilmeli, bunu destekleyecek teflvikdüzenlemeleri yap›lmal›d›r.

• Sanayi sektörü desteklenirken, sanayi at›klar›-n›n çevresel kirlili¤e neden olmamas› için ge-rekli yasal ve idari düzenlemeler yap›lmal›,kontrol mekanizmalar› etkin hale getirilmelidir.

4.3. Kalk›nma Yönetimisosyo-ekonomik sorunlar›n çözümü ve böl-

geler aras› farkl›l›klar›n giderilmesi, iyi bir kal-k›nma plan› kadar iyi bir kalk›nma yönetimineba¤l›d›r. Kalk›nma yönetimi, planlama, uygula-ma, izleme ve de¤erlendirme süreçlerinin tama-m›n› etkilemektedir. ‹yi bir kalk›nma yönetimi ol-maks›z›n, kalk›nma sürecinin baflar›ya ulaflmas›mümkün de¤ildir.

Bu çal›flma kapsam›nda, yerellik (idari vemali yerelleflme), kat›l›m, bölgeselleflme, çokmerkezlilik ve toplum önderli¤i kalk›nma yöneti-minin ana prensipleri olarak benimsenmifltir. Buprensiplerin benimsenmesi sorunlar›n do¤rutespitini, do¤ru tespitlere dayal› etkin planlama-lar›n yap›lmas›n›, öz kaynaklar›n etkin kullan›m›-n› ve yurttafllar›n ve yerel dinamiklerin kalk›nmasürecini sahiplenmesini ve kat›l›m›n› sa¤laya-cakt›r. ‹fade edilen prensiplerin hayat bulmas› vekalk›nma sürecinin baflar›ya ulaflmas› için öneri-len politika önerilere afla¤›da sunulmufltur:• ‹darî bak›mdan, Türkiye, hem merkezî düzey-

de hem de bölgesel düzeyde bölgesel kalk›n-man›n yönetilmesiyle ilgili yap›lar›n› güçlen-dirmelidir. Bölgesel politikalar› yerel ve mer-kezi düzeyde uygulayabilmek için kapasiteninart›r›lmas›, gerekli kurumlar›n oluflturulmas›,insan ve finanssal kaynaklar›n yarat›lmas› ge-rekmektedir.

• Toplumun sorunlar›n› kendi ihtiyaçlar› do¤rultu-sunda ve sorunlar›n› yaflad›¤› ortamda çözebil-mesine, sürecin edilgen de¤il öznesi konumunagelmelerine olanak tan›yan bir yönetim anlay›fl›esas al›nmal›d›r. Bu ba¤lamda, yerel yönetimle-



re lider rol biçilmeli, ayr›ca yerelde bulunan aktör-lerin planlama, uygulama, izleme ve denetlemesüreçlerine kat›l›m› sa¤lanmal›d›r.

• Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik fiart› tümmaddeleriyle kabul edilmeli, idari ve mali ye-relleflme sa¤lanmal›d›r. Kamu hizmetlerininyurttafla en yak›n seçilmifl organlar taraf›ndanyönetilmesi sa¤lanarak, yurttafllar›n kamuyönetimi üzerindeki denetim ve kontrol ola-naklar› art›r›lmal›d›r.

• ‹dari ve mali yerelleflmeyi kapsam›nda, belir-lenen 26 II. Düzey NUTS bölgelerinin tamam›için, seçimle ifl bafl›na gelen bölgesel meclis-ler ve bölgesel yönetimler oluflturulmal›d›r.

• Bölgesel Kalk›nma Ajanslar›n›n kurulmas›nadair ç›kar›lan yasa, adem-i merkeziyetçilik, ye-rellik (subsidiarity) ilkesi temelinde gelifltirilenbölgesellefltirme politikalar› ekseninde de¤er-lendirildi¤inde, genel olarak merkezi yöneti-min, özelde ise DPT’nin bölgesel ayaklar›n›oluflturma konsepti içinde haz›rland›¤› görül-mektedir. GAP’›n merkeziyetçi yap›s›n›n bafla-r›s›zl›¤› düflünüldü¤ünde, bölge kalk›nmaajanslar›n›n yönetimine seçilmifl yerel yöne-timlerin ve sivil toplum kurulufllar›n›n etkin ka-t›l›mlar›n›n sa¤lanmas› ve amac›na uygun ola-rak iç dinamiklerin harekete geçirilerek yerin-den yönetimin tam anlam›yla harekete geçiril-mesi yerel ve bölgesel kalk›nma için elzemdir.

• Bölge Kalk›nma Ajanslar› yasas›nda yer alanNUTS 2 düzeyindeki 26 bölgeden Diyarbak›r’›niçinde bulundu¤u TRC 2 bölgesi yeniden dü-zenlenmeli; Diyarbak›r sosyo-ekonomik aç›-dan benzeflti¤i illerle ayn› bölgede yer almal›;di¤er 15 Büyükflehir belediyesi gibi Diyarbak›rda merkez il statüsüne al›nmal›d›r.

• Bölgesel Kalk›nma Ajanslar›na iliflkin yap›la-cak hukuki düzenlemeler yukar›daki elefltiri-ler ›fl›¤›nda tamamlanmal› ve bu ajanslar›nkurulma süreci h›zland›r›lmal›d›r.

4.4. K›sa Vadeli Acil Politikalar9

Bölgenin içinde bulundu¤u sosyo-ekonomikkoflullar, yaflanan yoksulluk ve yoksunlu¤un bo-

yutlar›, orta ve uzun vadede sonuç verecek birplanlama sürecini beklemeksizin acil önlemleralmay› zorunlu k›lmaktad›r. Acil önlemler yok-sullu¤u azaltmay›, gelir düzeyini ve al›m gücünüart›rmay› ve hayat flartlar›n› iyilefltirmeyi amaç-lamal›d›r. K›sa vadeli acil önlemler olarak öneri-len politikalar afla¤›da sunulmufltur: • ‹flsizlik sigortas› uygulamas›na kademeli ola-

rak geçilmelidir. Uygulama sosyo-ekonomikaç›dan en kötü durumda olan bölgede baflla-t›larak, sosyo-ekonomik geliflmifllik endeksi-ne ba¤l› olarak kademeli olarak tüm Türkiyegenelinde yay›lmal›d›r.

• Süregelen yeflil kart, yafll›lar ve özürlülerle il-gili programlara ek olarak fiartl› Nakit Trans-feri’nin amaçlanan kapsama getirilerek sür-dürülmesi önemlidir. fiartl› Nakit Transferiprogram› acilen ülkedeki % 6’l›k yoksul kesi-mi kapsayacak flekilde geniflletilmelidir.

• “E¤itime %100 Destek Kampanyas›” benzeribir uygulaman›n sa¤l›k altyap›s›n› kapsayacakbiçimde geniflletilmesi anlaml› olacakt›r.

• Bölgede elektrik ve su (belirli bir limit ölçü-sünde) tüm hanelere, bedelsiz olarak sa¤lan-mal›d›r.

• Yoksullukla mücadele ve sosyal politikalarkapsam›nda tüm ilkö¤retim ö¤rencilerineokul günlerinde bedelsiz, s›cak ö¤le yeme¤iverilmelidir.

• E¤itim yat›r›mlar› mutlaka art›r›lmal›, bedel-siz ders kitab› uygulamas›n›n devam etmesisa¤lanmal›d›r.

• Sosyal dayan›flma ve paylafl›m a¤lar›n›n olufl-turularak yoksul yurttafllar›n g›da ve giyim ih-tiyaçlar›n›n karfl›lanmas› amac›yla Belediye-lerin G›da Bankalar› ve Giyim Bankalar› kur-malar› zorunlu hale getirilmeli, bu amaçlagerekli kaynak transferi yap›lmal›d›r.

• Her 50.000 nüfusa bir toplum merkezi düfle-cek flekilde bölge genelinde Toplum Merkez-leri artt›r›lmal›d›r. Her toplum merkezinde 5sosyal hizmet görevlisinin istihdam edilmesisa¤lanmal›, ayr›ca her toplum merkezinde k›-

9 Bu bölümde yer alan öneriler büyük oranda TESEV taraf›ndan haz›rlanan “Do¤u ve Güneydo¤uAnadolu’da Sosyo-ekonomik Öncelikler (2006)” araflt›rmas›ndan yararlan›larak gelifltirilmifltir.



sa dönemli kurslardan geçtikten sonra, yaklafl›k50 kiflinin çocuk ve yafll› odakl› faaliyetlerindüzenlenmesi; özellikle yoksul mahallelerinfiziksel olarak iyilefltirilmesi ve binalar›n ta-mirat›na yönelik ifller; gençlik kulüpleri (tiyat-ro, spor, müzik, vs.)gibi alanlarda çal›flmalar›-n› sa¤layacak sosyal hizmetler karfl›l›¤› gelirdeste¤i program› uygulanmal›d›r. Bu toplummerkezlerinin kurulufl ve yönetim yetkisi Be-lediyelere devredilmeli ve gerekli kaynaktransferi sa¤lanmal›d›r.

• ‹stihdam öncesi k›sa dönem kurslar yayg›nlafl-t›rmal›, bu kurslara kat›l›m›n teflvik edilmesiiçin, -AB-‹fiKUR projelerinde oldu¤u gibi- kurs-lara devam ettikleri sürece istihdam edilenlereverilecek ücret kadar ödeme yap›lmal›d›r.

• Sosyal yard›m programlar› ve emek yo¤un ge-çici istihdam projeleri desteklenmelidir.

• Zorunlu göç ma¤durlar›n›n ma¤duriyetlerinibir nebze de olsa gidermek için gerekli tazmi-natlar ödenmeli, bu konuda ç›kar›lan yasa içe-rik, kapsam ve yönetim olarak iyilefltirilmelidir.

• Köylerine dönmek isteyen zorunlu göç ma¤-durlar›na konut, geçim, ulafl›m vb. alanlardagerekli destekler sunulmal›, üretime yenidenkat›lmalar› h›zland›r›lmal›d›r. Öte yandan bu-lunduklar› kentlerde kalmak isteyen yurttaflla-ra dönük ekonomik, sosyal, kültürel, psikolojikvb. alanlarda destek sunacak bir EntegrasyonProgram› geciktirilmeksizin bafllat›lmal›d›r.

• Bölge genelinde gelifltirilecek sosyal konutprojelerinde zorunlu göç ma¤durlar›na önce-lik verilmeli, bu kesimlere dönük özel birprogram oluflturularak konut ihtiyaçlar› gide-rilmelidir.

• Yurttafllar aras›nda sosyal dayan›flma ve payla-fl›m a¤lar›n›n örülmesi amaçl› kampanyalar dü-zenlenmeli. Kardefl aile, kardeflini seç gibi kam-panyalar çeflitlendirilerek teflvik edilmelidir.

4.5. Kalk›nma Finansman›Bölgenin sosyo-ekonomik sorunlar›n›n çözü-

mü büyük miktarda mali kaynak gerektirmekte-dir. Bununla birlikte, Türkiye’nin ekonomik bü-yüklü¤ü, bölgenin do¤al zenginlik kaynaklar›, ABuyum süreci ve uluslararas› dinamiklerin kalk›n-ma ve infla süreçlerine olan ilgisi dikkate al›nd›-¤›nda, istikrarl› ve kararl› bir çaba ve gerekli ida-ri, mali ve hukuki düzenlemelerle kalk›nma sü-recinin finansman› zor olmayacakt›r. Kalk›nma

sürecinin finansman› için afla¤›daki politikalarönerilmektedir. • Yerel ve bölgesel do¤al zenginlik kaynaklar›n-

dan (su, enerji, madenler, petrol vb.) elde edi-len gelirin yerel ve bölgesel dinamikler ile or-tak belirlenecek bir bölümü yerel ve bölgeselkalk›nma ve sosyo-ekonomik sorunlar›n›n çö-zümü için kullan›lmal›d›r.

• Bir kaynak seferberli¤i ilan edilmeli, kamu kay-naklar›n›n 21 ilde odaklanmas› sa¤lanmal›d›r.

• Özellikle iflveren kesimini kapsayan, sadecebölgesel kalk›nma amac›yla kullan›lmak üze-re özel bir vergi toplanmal›d›r.

• fians oyunlar›, iletiflim gibi gelir alanlardan,sadece bölgesel kalk›nma ve sosyo-ekonomikfarkl›l›¤› giderme alan›nda kullan›lmak üzereözel vergi al›nmal›d›r.

• AB, BM, Dünya Bankas› baflta olmak üzereuluslararas› kurulufllar›n deste¤ini sa¤lamay›amaçlayan bir fonun oluflturulmas› için des-tek aranmal›d›r.

• Yerel yönetimlere aktar›lacak kaynaklarla kentve kasabalar›n “daha yaflan›l›r” hale gelmesisa¤lanmal›d›r. Bu kapsamda, yerel yönetimle-rin Dünya Bankas›, Avrupa Birli¤i gibi fon sa¤-layan kurumlardan geçici istihdam amaçl› kre-di ve hibe almalar› kolaylaflt›r›lmal›d›r.

4.6. SonuçDo¤u ve Güneydo¤u Anadolu Bölgesinin için-

de bulundu¤u sosyo-ekonomik sorunlar›n çözü-mü ve bölgeler aras› sosyo-ekonomik farkl›l›kla-r›n giderilmesi uzun vadeli ve kapsaml› bir böl-gesel kalk›nma stratejisini gerektirmektedir.Bölgesel kalk›nma sürecinin baflar›s› tüm sek-törleri birlikte ele alan entegre bir planlamay›gerektirmektedir. Bölgenin öz kaynaklar›na da-yanmak, d›fla ba¤›ml›l›¤› azaltmak, sektörleraras› eklemlenmeyi ve ekonomik yap›n›n iç tu-tarl›¤›n› sa¤lamak gerçek anlamda sosyal veekonomik geliflmeyi sa¤layacakt›r.

AB üyelik süreci bölgeler aras› sosyo-ekonomik farkl›l›klar›n giderilmesi ve en kötü ko-numda olan Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu bafltaolmak üzere geri kalm›fl bölgelerin geliflimi içinbüyük bir f›rsat sunmaktad›r. Bu sorunlar›n çözü-mü ayn› zamanda uyum sürecinin bir zorunlulu-¤udur ve müzakere bafll›klar›n›n en önemlilerin-den birini oluflturmaktad›r. Kalk›nma sürecininAB üyelik süreci ile birlikte ve onun bir parças›



olarak de¤erlendirilmesi baflar› olanaklar›n› art›-racakt›r.

Bölgenin sosyo-ekonomik sorunlar›n›n çözü-mü iyi bir planlama kadar iyi bir kalk›nma yöneti-mini gerektirmektedir. Seksen y›ll›k idari dene-yim, 40 y›l› aflk›n DPT deneyimi ve 9 adet kalk›nmaplanlar› afl›r› merkezi yönetim süreçleriyle kalk›n-ma sürecinin baflar›l› bir flekilde yönetilemeyece-¤ini ortaya koymaktad›r. Dünya deneyimleri degöstermektedir ki kalk›nma sürecinin baflar›s›,yerelli¤i ve kat›l›ma dayal›, toplumun sürecin öz-nesi haline gelmesine olanak tan›yan bir kalk›n-ma yönetimini gerektirmektedir. AB’nin idari an-lamda en temel yaklafl›mlar›ndan biri bölgesel-lefltirme politikas›d›r. Bölgesellefltirme politika-lar›n›n bir sonucu olarak “Bölgeler Avrupas›” kav-ram›n›n Birlik taraf›ndan kullan›ld›¤› görülmekte-

dir. Nitekim uyum süreci kapsam›nda ‹statistikiBölge Birimleri S›n›fland›rmas›n›n 2002 y›l›ndatamamlanm›fl ve 26 Düzey II bölgeleri için Bölge-sel Kalk›nma Ajanslar›n›n kurulmas›na dair ka-nunun kabul edilmifltir. Tüm geliflmeler dikkateal›narak bölgeselleflme, idari ve mali yerelleflme,çok merkezlilik, toplum önderli¤i kalk›nma yöne-timinin ana prensipleri olarak önerilmifltir.

Bölgenin içinde bulundu¤u yoksunluk ve yok-sullu¤un boyutlar›, sonuçlar› orta ve uzun vade-de görülecek bir kalk›nma plan›na paralel ola-rak, k›sa vadeli acil politikalar gelifltirilmesi ge-rektirmektedir. Yoksullu¤u düzeyini azaltmak,gelir seviyesini ve al›m gücünü art›rmak, hayatflartlar›n› iyilefltirmek k›sa vadeli acil politikala-r›n ana hedefleri olarak önerilmifltir.

KAYNAKÇA:Avrupa Komisyonu Türkiye Delegasyonu (2007), IPA Bileflenleri,URL:http://www.avrupa.info.tr/AB_Mali_Destegi/2007_Sonrasi,Bilesenler.html?LanguageID=1Avrupa Komisyonu (1998), Türkiye’nin Kat›l›m Yönünde.‹lerlemesi Üzerine Komisyon’un 1998 Düzenli Raporu, Bürüksel.Avrupa Komisyonu (1999), Türkiye’nin Kat›l›m Yönünde ‹lerlemesi Üzerine Komisyon’un 1999 Düzenli Raporu, Bürüksel.Avrupa Komisyonu (2000), Türkiye’nin Kat›l›m Yönünde ‹lerlemesi Üzerine Komisyon’un 2000 Düzenli Raporu, Bürüksel.Avrupa Komisyonu (2001), Türkiye’nin Kat›l›m Yönünde ‹lerlemesi Üzerine Komisyon’un 2001 Düzenli Raporu”, Bürüksel.Avrupa Komisyonu (2002), Türkiye’nin Avrupa Birli¤ine Kat›l›m Sürecine ‹liflkin 2002 Y›l› ‹lerleme Raporu, Bürüksel.Baflbakanl›k Hazine Müsteflarl›¤› (2007), Yat›r›m Teflvik ‹statistikleri,URL:http://www.hazine.gov.tr/stat/yatirimtesvik_ist.htm Commission of European Comunities (2006), Turkey 2006 Progress Report, Brussels.Devlet Planlama Teflkilat› Müsteflarl›¤› (2007), ‹statistiki Bölge Birimleri S›n›fland›rmas›, http://www.dpt.gov.tr/bgyu/biid/ibbs.htmlDiyarbak›r Büyükflehir Belediyesi (2007), Kentsel ve Bölgesel Sorunlar Güçlükler Tespitler ve Çözüm Önerileri. Kurmufl ve di¤. (2006), Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu’da Sosyo-ekonomik Öncelikler, TESEV Araflt›rmas›, ‹stanbul: TESEV Yay›nlar›.Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) (1991), Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik fiart›n›nOnaylanmas›n›n Uygun Bulundu¤una Dair Kanun, Kanun No: 3723.

dogu ve guneydogu anadolu'da sosyoekonomik gelisme icin politika onerileri

Documents